DSC06045 (3)

32 Stanisława Colinowska, Piotr Broda-Wysocki

4. Kategorie wykluczenia społecznego

Jeszcze ćwierć wieku temu pojęcie „wykluczenie społeczne” ani w literaturze przedmiotu²², ani w polityce społecznej nie było stosowane tak powszechnie jak obecnie. Nie oznacza to jednak, że istnieje jedno, ogólnie przyjęte rozumienie tej kategorii.

Istnieją zatem dwa konteksty definiowania wykluczenia społecznego. Pierwszy związany jest z nieuczestniczeniem jednostki/rodziny czy grupy w życiu społecznym. Ten brak partycypacji wynika z ograniczania praw człowieka, ułomnej demokracji i słabości społeczeństwa obywatelskiego.

Drugi kontekst związany jest z ubóstwem. Kategorii wykluczenia używa się zamiennie w stosunku do ubóstwa²³ lub przyjmuje się, że jest to zjawisko zawsze towarzyszące ubóstwu.

Nie można jednak nie zauważać, że całkiem pokaźna literatura socjologiczna i antropologiczna od dawna zajmowała się wykluczeniem społecznym poprzez badania środowisk osób wykluczonych, żyjących na marginesie społeczeństwa. Przykładem tej tradycji są na przykład polskie badania ludzi zbędnych i luźnych (patrz tekst K.W. Frieske). Takie opisy znajdujemy też w pracach Lewisa dotyczących najbiedniejszych gett etnicznych w USA, czy izolowanych z powodu chorób zakaźnych (np. trędowatych) lub psychicznych.

Rozważania w tej części opracowania poświęcone zostaną różnym tradycjom opisywania wykluczenia społecznego oraz różnym próbom porządkowania znaczeń tej kategorii. Skupiamy się na ujęciach charakteryzujących wykluczenie społeczne w sposób całościowy (nieuczestniczenie w powszechnie realizowanym i akceptowanym życiu społecznym) oraz wykluczenie związane głównie z ubóstwem. Wykluczenie może być także tylko cząstkowe i nim zajmujemy się tylko na marginesie. W gruncie rzeczy każdy człowiek jest z jakichś względów z czegoś wykluczony. Na przykład pracownicy obecnie coraz częściej nie uczestniczą w letnim wypoczynku. Ten rodzaj wykluczenia może wynikać nie tylko z braku środków na ten cel, lecz także dokonanego wyboru, czy też konieczności pełnienia w tym czasie jakiegoś obowiązku.

W literaturze przedmiotu istnieją trzy szkoły czy też trzy sposoby opisu kategorii wykluczenia społecznego. Sposób pierwszy podkreśla znaczenie dyskryminacji i braku zasadniczych praw oraz deprywację materialną („nurt brytyjski”). Zgodnie z tym nurtem niedostatecznie rozwinięte instytucje publiczne i obywatelskie ograniczają często możliwości działania pewnych jednostek lub grup, co oznacza, że wykluczenie może być rezultatem niewłaściwego działania systemu, czego konsekwencją jest także pozbawianie osób wykluczonych możliwości

²²    W polskiej Encyklopedii Socjologii z 2002 r. nie ma hasła wykluczenie społeczne.

²³    Na przykład w polityce społecznej Wielkiej Brytanii pojęcia wykluczenia społecznego używa się zamiennie do ubóstwa (Marshall 1998, s. 212).

zmiany ich sytuacji. Innymi słowy, brak dostępu do praw politycznych oraz nie-rozwinięte instytucje życia obywatelskiego, ograniczając partycypację i możliwość podejmowania decyzji, interpretuje się jako źródło wykluczenia społecznego (Askonas, Stewart 2000). Niektóre ujęcia i analizy (np. Jordan 1996), łącząc wykluczenie z brakiem możliwości i siły działania, za proces ekskluzji winią elity, które broniąc swych interesów, wykluczają innych.

Drugi sposób interpretowania wykluczenia społecznego skupia się na zachowaniach jednostkowych i ich moralnej ocenie (nurt amerykański). Oceniając zachowanie, często przypisuje wykluczonym odpowiedzialność za ich trudną sytuację, ale nie tylko. Zgodnie z amerykańską literaturą przedmiotu to system opiekuńczy osłabia zdolność do podejmowania własnych inicjatyw i ponoszenia odpowiedzialności za własne życie, a tym samym państwo poprzez swoje działanie staje się podmiotem wykluczającym.

Trzeci nurt — to uwypuklenie roli instytucji systemu zabezpieczenia społecznego w procesie ewolucji od państwa opiekuńczego do epoki postindustrialnej i globalizacji („nurt francuski”). Zgodnie z francuską tradycją funkcjonalistyczną rozwój społeczeństwa industrialnego opiera się na idei społeczeństwa otwartego. To prawda, że w społeczeństwie występują nierówności, lecz jednostki mają równe szanse osiągania różnych pozycji w danej hierarchii. Takie społeczeństwo różni się zasadniczo od wcześniejszych społeczeństw, zwłaszcza wczesnego kapitalizmu, w którym równy dostęp do własności i uprawnień politycznych był ograniczony dla jednostek zajmujących niższe pozycje w strukturze społecznej. Państwo opiekuńcze odgrywa istotną rolę w umożliwianiu ludziom efektywnego życia w otwartym społecznie systemie, wpływając zarazem na indywidualne strategie życiowe. Inkluzja i jej postęp pojmowana jest jako stopniowy proces powiązany ze zmianą warunków życia, prowadzący ostatecznie do powstania społeczności składającej się z równych jednostek, które mogą odgrywać komplementarne role w systemie. W ten sposób niektórzy autorzy (np. Vleminckx, Berghman 2001; Luhmann 1990) uznają państwo opiekuńcze za ostateczny rezultat politycznej inkluzji.

Korzenie, tradycja i ewolucja w definiowaniu

wykluczenia społecznego

Mimo traktowania kategorii wykluczenia społecznego jako pojęcia świeżego i adekwatnego do opisu współczesnych kwestii socjalnych, to de facto jest to pojęcie wcale nie tak nowe. Można je znaleźć już w pracach M. Webera, który identyfikował je jako formę zamknięcia społecznego (social closure). To z koncepcji Webera wywodzi się przydatność tej kategorii w funkcji kontroli społecznej. Tworzenie zamkniętych struktur osób wykluczonych (wykluczających się) z normalnego życia miało być próbą zabezpieczenia pozycji i przywilejów, które mogłyby zostać naruszone przez reprodukcję i ekspansję ludu. Przykładem instytucji kontrolnego wykluczenia mogą być z jednej strony XIX-wieczne domy pracy, na-