DSC08106 (2)

40

Przede wszystkim znajdujemy w nich wiele momentów saty] rycznych. Poeta notuje różne przejawy zła i najrozmaitsze błęchj ludzkie starając się równocześnie narzucić sąd potępiający złycjj lub ostrzeżenie dla błądzących. Bywa i tak, że poeta opisuje tyli ko jakieś poszczególne przejawy zła i nie daje żadnej oceny! wówczas zdaje się liczyć na wymowę samej treści bajki, z której! czytelnik wyprowadzi sobie sam bezbłędny wniosek. Taki zespój| motywów wybija się na plan pierwszy w Przypadkach Doświad-J czyńskiego, w satyrach i bajkach. Różnorodne ujęcia satyrycznej zawierają krytykę, ta zaś ma pomagać w walce z przejawami ziaj w obyczajach, stosunkach społecznych i w dziedzinie moralności! osobistej. Źródłem krytyki może być chęć oddziaływania na bieg spraw społecznych, może być pragnienie wychowywania ludzi,] prostowania błędów, kształtowania nowych zasad moralności spo-t łecznej i indywidualnej. Ale źródłem krytyki moie być także] osobiste rozgoryczenie poety skłaniające go do twórczości bez I myśli o celach praktycznych, na przykład wychowawczych,

U Krasickiego znajdujemy jedno i drugie. W bajkach tak! samo jak w satyrach krytykuje poeta różne przejawy zła i ze-1 psucia mając na celu praktyczne pouczenie i ostrzeżenie. Alej znajdą się i takie bajki, w których doraźnych celów satyrycz-I nych odnaleźć nie można, a na plan pierwszy wybija się filozo-i ficzna refleksja nad życiem ludzkim, względnością rzeczy, nie-trwałością szczęścia, kaprysami losu. Przykładami na bajki typuj satyrycznego będą np. Wilk i owce, Księgi, Lew pokorny; typ I refleksyjno-filozoficzny reprezentują np. Potok i rzeka, Abuzeli i Tair, Skarb, Orzeł i sowa, Drzewo.

Opisane motywy splatają się w bajkach i nie dają się wyraź*! nie oddzielić, nawet w dokładnej analizie. Na przykład w bajce] Osieł i baran osioł zazdroszczący baranowi zdradza po wierzchów- 1 ność myśli, widzi tylko swoje niewygody i uważa się za nieszczę-śliwego zapominając, że barana czeka coś gorszego: rychła śmierć, j wobec której zimno czy głód są mało istotne. Osioł, a raczej lu*1 dzie, którzy tak jak on postępują, są lekkomyślni, ..niebaczni'¹,! przywiązani do pozorów. Takie ujęcie przedmiotu charaktery*] styczne jest dla satyryka-moralisty. Ale łatwo dostrzec, że bajka kryje inne jeszcze motywy. Osioł myśli powierzchownie, ale na- ,

prawdą cierpi z powodu zimna*, baran nie czuje zimna, ale ma świadomość, że czeka go rychła śmierć. Pierwszy z bohaterów bajki jest głupi, drugi mądry, ale obaj są bezsilni i nieszczęśliwi. Jest więc w bajce motyw satyryczny spleciony z motywem li-ryczno-refleksyjnym, o zabarwieniu pesymistycznym, jest stwierdzenie względności szczęścia. Podobne treści zawiera bajka Abuzei i Tair oraz wiele innych. Inny przykład splatania się motywów satyrycznych z refleksyjno-lirycznymi okazuje nawet wyraźnie satyryczna bajka o kulawym i ślepym. Obaj oni są celem satyry, ich przykład ma być ostrzeżeniem, ale jednocześnie i niezależnie od tego bajka ta jest maleńkim studium nad głupotą ludzką, nie otwiera żadnej optymistycznej perspektywy (towarzyszącej zazwyczaj utworom satyrycznym okresu Oświecenia) i sprawia wrażenie przygnębiające. Podobnie satyryczno-moralizująca, lecz podszyta pesymizmem jest kończąca zbiór Ba-\ jek i przypowieści bajka o wilku i owcach.

Bez wątpienia negacja zawarta w bajkach odnosiła się tylko do cech natury ludzkiej i rzeczywistości społecznej, istotnie zatrważających i poruszających wrażliwość moralną każdego człowieka obdarzonego suińieniem i godnością. Dlatego, podobnie jak satyry, spełniały bajki pozytywną funkcję społeczną.

: Przenikające je subiektywne rozgoryczenie i pesymizm nie niszczyły pozytywnych walorów zawartych w krytyce. Krytyka działała niezależnie od tego, czy podłożem jej był pesymizm, czy postawa satyryczno-moralizatorska poety.

Dla dzisiejszego czytelnika poezji Krasickiego odnalezione w bajkach akcenty rozgoryczenia, sceptycyzmu i pesymizmu są nawet bardziej żywe i zrozumiałe niż krytyka stron rzeczywistości społecznej XVIII wieku, które w naszych czasach straciły już aktualność.

Rozgoryczenie poety miało źródło w jasnym widzeniu rozpanoszonej wielmożnej zbrodni, brutalnego egoizmu, głupoty, upodlenia, zepsucia. Poeta krytykował, ale rozumiał, źe jest bezsilny; wiedział, że obowiązkiem człowieka uczciwego i pisarza jest walczyć o usunięcie krzywd, o naprawę obyczajów i moralności osobistej — ale nie miał Krasicki przed sobą perspektyw zwycięstwa programu odrodzenia społecznego w duchu zasad