DSC09870

-V, Pi wińsk a — Więzień. Sztuka i życie praktyczne

wspomnień. ^{1 2} Wystarczy przytoczyć tytuły rozdziałów w Obrazkach, caryzmu Gordona: Przysięga, na punkcie zbornym Pragi, Nocna biesiada w Brześciu Litewskim, Dziewczyna kontrabandzistka, Nauka języka murów, Jak leczą ²o Cytadeli choroby moralne, Bądź co bądź. A jednak można tym wspomnieniom zawiepyćf bo jednym z postulatów estetycznych prądu ' — zwłaszcza w prozie typu „obrazków” — była wręcz reportażowa wierność rzeczywistości. Sądzę, że można wydzielić osobny gatunek prozy, romantycznej, wspojmnienie więźnia, podobnie jak istnieje gatunek podróży; Mówiąc nawiasem, w polskiej literaturze te gatunki zwykle się ze sobą wiążą. Druga część „wspomnień więźnia” opowiada najczęściej o drodze na zesłanie i może nosie tytuł — jak u Kamieńskiego — Podróż pod przymusem.

Patronowały temu gatunkowi znane i szeroko czytane w epoce Moje więzienia Silvio Pellico. Był to karbonariusz, który siedział dziesięć łat w Spielbergu, w więzieniach Wenecji i Mediolanu. Wzmianki i porównania z tą książką pojawiają się często u naszych pamiętnikarzy.⁸ Można sądzić, że Pellico, opisawszy z wielką trafnością i bodaj jako pierwszy w literaturze nowożytnej całą trudność nie tylko fizyczną, ale i psychologiczną kondycji więźnia, dał coś więcej niż archetyp gatunku. Dał także wzór dla zacho-

wań życiowych; czasem — wzór polemiczny. Niestety, czytywali go nie tylko „zapaleńcy młodzi”, lecz także ludzie z rządu i policja. Podejrzewam, że np. obowiązujące w więzieniach austriackich i rosyjskich kosze na oknach były jednym z wniosków z tej lektury...

W naszej literaturze ów gatunek reprezentowany jest obficie — i można się dziwić, że nie przyciągał specjalnej uwagi uczonych. ’ Nagromadzeniu wspomnień więziennych sprzyjały okoliczności historyczne, na pewno. Trzeba jednak dodać, że emigracja nawoływała do ich spisywania. Bardzo ważny był głos Mickiewicza, który w literaturze tej się rozczytywał i planował — jak wiemy z jego listu do Niemcewicza — dalszy ciąg Dziadów jako cykl polskich więzień i zesłań. *

Dlaczego emigracja nawoływała do spisywania wspomnień? Dla przechowania pamiątek i „świętych relikwii”. Ważna była ich wartość historyczna, pragnienie zachowania w pamięci poniesionych ofiar. Tym głównie motywowano wezwanie do pisania — ale wiadomo, że co najmniej równie ważna jak przeszłość była przyszłość: pamiętniki pobudzały świadomość narodową, zawierało się w nich, pośrednio, wezwanie do walki o wolność. I emigracja miała rację nie lękając się, że te relacje, często dość okrutne, odstraszą czytelników od działalności patriotycznej —choć przecież po to właśnie władza stworzyła więzienia. Wiedziano, że emocja przeciwna będzie silniejsza. I że sam opis

1

dw nago austriackiego wysiedlono go do Galicji. Wszedł on od razu w kola ■ptafcowe i brał udział w przygotowaniach do powstania, w związku z czym eoetał w x. IMS aresztowany. W r. 1847 skazano go na karą śmierci, ale HłaBMitrrlhyr ułaskawiono go na 7 lat więzienia w Spielbergu. Zwolniła go ■ramtąd rewelacja imb r. Po upadku rewolucji przeniósł się ze Lwowa na wieś, gdzie pozostawał pod nadzorem policji aż do 1864 r. w 1878 wydal ■woje wspomnienia pt. Pamiętnik więźnia stanu (od 283$ do 1848) przez X~ Jf.² (Pamiętniki spiskowców i więźniów galicyjskich w latach 1832—Mit. Operne. K. Lewicki, Wrocław 1854, ■. 171).

*    mówiąc nawiasem, Aleksander Dumas zebrał znakomitą dokumentacją m² trmmt. BasżyHi. Por. V. Brombert, La prison romantiąue, Essat sur

'-^kMgliWka, Parki 1871, rozdz. La Myth² de la BastiUe, s. 36.

2

   We wet Mickiewicz w Literaturze słowiańskiej mówił: „Porównywano nie²

jeteokanaMe Kapela ae gtbien peWco" fDriaia. Wyd. Jabłl., t, x, war² Mewo UW, s, Wfy. Znał debrze Moje tołęzienia także Puszkin. Por. A, 8> fiea    oójazannottiacn czeiowieka. SoceMenlje suvto pellico, w:

eu&seję admngf waMaat), t. VXI, Moskwa 1881, a. 441

»Być mote Mickiewicz przesadzał, gdy mówił: „Obok literatury emigracyjne} stawimy jako odpowiednik inną literaturę polską, której nadamy miano z s y 1 k o w e j", ale myśl Jego, zrównująca te dwa bloki literatury okrutnych doświadczeń narodowych, warta jest przypomnienia (Dzieło, t. X, a. IM).

■ „Pochlebiło mi niezmiernie, te odgadnąłeś cel i plan mojego poematu; rzeczywiście mam zamiar objąć w nim całą historią prześladować £ męczeństwa naszej Ojczyzny. Sceny wileńskie są wstępem do więzień petersburskich, katorćnej roboty i pozielenia w. Sybirze, i -i W jednej z {ustępujących części wprowadzę niewolnika konfederata, który w zamku petersburskim przesiedziawszy całe tycie doczekał roku IKS 1 opowiada nowym towarzyszom więzienie Kościuszki 1 Niemcewicza. Jeielibyś mógł, szanowny Panie, udzielić mnie w kilku słowach szczegółów g swoim ówczesnym pobycie w kriepoati, bardzo byś mnie uszczęśliwił i moje dziełko ozdobił" (list do Juliana Niemcewicza s n marca IMS, Dzielą, i XV, 8 «—O).