DSCF0061

SVEN ERIK ASTRÓM

Własne zasoby Szwecji nie pozwalały na kontynuowanie starań o dalszą ekspansję na południe i wschód. Jedynymi stałymi nabytkami były prowincje zdobyte na Danii i Norwegii w 1645 i 1660 roku. W trakcie XVII wieku ich wartości nie można było sobie uświadomić: nie były one jeszcze całkowicie zasymilowane, gdy Szwecja utraciła swój status mocarstwa. Ale na dłuższą metę wojny duńskie Karola Gustawa dały Szwecji więcej niż kampanie Gustawa Adolfa w Rosji, Polsce, Prusach i Niemczech.

Nagłe wtargnięcie Gustawa Adolfa w politykę europejską było możliwe jedynie dzięki systemowi finansowemu opartemu na gospodarce pieniężnej. Ale zasoby kraju były nastawione na gospodarkę naturalną i w rzeczywistości implikowały ją z konieczności, ponieważ gospodarka — poza niewielkim sektorem eksportowym, przede wszystkim miedzi, potem żelaza i smoły — była głównie rolnicza. Finansowanie armii i administracji miało odbywać się z podatków od ziemi, płaconych w naturze, w drugiej kolejności z powinności w formie poboru rekruta, dopiero zaś w trzeciej gg z dochodów dostarczanych przez podatki w gotówce. Opodatkowanie w formie ceł bez wątpienia dostarczało możliwości nagromadzenia narodowej rezerwy metali szlachetnych, lecz jej wielkość nigdy nie była duża.

Tymczasowe rozwiązanie problemu braku gotówki: „preliminarze” i system nadziałów (indelningsverk)

Redukcja sama w sobie (i surowe potraktowanie regentów oraz związanych z koroną kredytorów) nie rozwiązała problemów finansowych kraju. W rzeczywistości w pewnych aspektach pogorszyła nawet sytuację; szczególnie na wypadek wojny, na przykład przez długoterminowy efekt polegający na ograniczeniu możliwości zaciągania kredytów przez państwo. Z drugiej strony —? przyniosła ona wielkie zmiany w zakresie administracji finansowej. Jak obliczono dla celów fiskalnych, w roku 1655 dwie trzecie ziemi znajdowało się w rękach szlachty, Gdy redukcja została zahamowana przez wybuch wielkiej wojny północnej, proporcja ta (wykluczając prowincje zamorskie) spadła o ćwierć. Jeśli także weźmiemy

pod uwagę rozmiary redukcji w prowincjach bałtyckich, gdzie szlachta szwedzka utraciła niemal wszystkie wcześniejsze nadania, staje się jasne, że agrarna baza finansów . królewskich została ogromnie poszerzona.

Okres między 1680 a 1697 rokiem cechował gorączkowy wysiłek mający na celu dostarczenie na każde zapotrzebowanie państwa „źródła finansowania”, które by niezmiennie je pokrywało. Spowodowało to redagowanie regularnych preliminarzy dla każdej gałęzi administracji państwowej. Sam w sobie nie był to nowy pomysł, nowa była tylko logiczna konsekwencja, precyzja, wymaganie planowania i stałości, które charakteryzowały całe przedsięwzięcie. Nowy urząd państwowy, Urząd Preliminarzy Budżetowych (Statskon-toret), rozpoczął swą pracę w 1680 roku. Jego przewodniczący był zarazem głową kolegium skarbu. Ale pomimo tej unii personalnej sam król faktycznie nadzorował sporządzanie preliminarzy; przewodniczącymi Statskontoret, w tym pierwszym okresie, byli urzędnicy, którzy zdobyli sobie specjalne zaufanie Karola XI—Klas Fleming i jego szwagier Fabian Wrede. Ogólnie biorąc, można zgodzić się z oceną Arnego Munthe, gdy pisze on: „Po śmierci Karola XI, stworzony przez niego system finansowy był już w mniejszym lub większym stopniu skodyfikowany i zastosowany: redukcja była praktycznie skończona, sporządzone były katastry zredukowanych majątków, wojskowy indelnigsverk był sprawdzony i dawał gwarancję niezmienności, zaprowadzony był standard preliminarzy narodowych; z dodatków: większa część długu narodowego była spłacona bądź skreślona, a Statskontoret mógł pracować na bilansie, który wskazywał olśniewającą nadwyżkę. Cały system był wyrazem gospodarki typowo pokojowej i opierał się na zasadzie, która zaczynała być już nieco staromodna na płatności w naturze”⁷¹.

Czy była ona rzeczywiście staromodna, to oczywiście kwestia opinii. Nie była ona taka aż do XIX wieku, gdy Szwecja została uprzemysłowiona i gdy płatności gotówkowe uzyskały przewagę. W społeczeństwie agrarnym XVII stulecia nie było możliwe osiągnięcie nowoczesnej jednolitości liczbowej. Nawet tak absolutnego monarchę, jak Karol XI, ograniczało prawo stanów do zaakceptowania lub

307