DSCF0080

4 Konsekwencje nowocwtiności

Długotrwały wpływ cwolucjonizmu społecznego to jeden z powodów, dla których często nie doceniano nieciągłość iowego charakteru nowoczesności. Nawet ci teoretycy, którzy - jak Marks - kładą nacisk na wagę nieciągłości przemian, widzą d/icje ludzkości jako zmierzające w konkretnym kierunku i rządzone przez ogólne zasady własnej dynumiki. Teorie ewolucyjne są istotnie „wielkimi narracjami”, choć niekoniecznie muszą mieć charakter ideologiczny. Według ewolucjoniz.mu, „historię" można opowiedzieć w formie „linearnej opowieści”, która narzuca uporządkowany obraz, na zamęt zdarzeń. Historia „zaczyna się" od niewielkich, izolowanych kultur lowiecko-zbicrackich, potem przechodzi przez rozwój społeczności rolniczych i pasterskich oraz. powstawanie opartych na rolnictwie organizmów państwowych, a jej punktem kulininucyjnym jest pojawienie się społeczeństw nowoczesnych na Zachodzie.

Wyeliminowanie ewolucyjnej narracji, bądź. dckonstrukcja „linearnej opowieści", nic tylko pomaga sprecyzować zadanie, jakim jest analiza nowoczesności, lecz także pozwala inaczej nakierować dyskusję o tak zwanej ponowoczcsności. Historia nic ma „tolalizująccj” postaci, którą jej przypisywały koncepcje ewolucyjne, a rozmaite wersje ewolucjom-zmu miały o wiele większy wpływ na myśl społeczną niż ideologiczne filozofie historii, które Lyotard i inni autorzy uczynili głównym przedmiotem swych ataków. Dckonstrukcja ewolucjonizmu społecznego oznacza przyjęcie, że historii nie można postrzegać jako jednej całości ani też widzieć w niej odbicia pewnych jednoczących ją zasad organizacji i transformacji. Nie oznacza ona jednak, że wszystko jest chaosem ani też. że można napisać nieskończoną liczbę jednostkowych „historii”. Istnieją określone epizody, w których dochodziło do przekształceń o charakterze możliwym do określenia - i one mogą być przedmiotem uogólnień⁴.

W jaki sposób mamy określić nieciągłości, które oddzielają nowoczesne instytucje społeczne od tradycyjnych porządków społecznych? W grę wchodzi kilka cech. Jedną z nich jest samo tempu zmiany, którą uruchamia epoka nowoczesności. Tradycyjne cywilizacje bywały być może znacznie bardziej dynamiczne niż inne systemy przednowoczcs-nc; jednak szybkość zmian w warunkach nowoczesnych jest wyjątkowa. Cecha wydaje się najbardziej oczywista w odniesieniu do technologii, lecz przenika także wszystkie inne sfery. Drugą nieciągłością jest zasięg zmian W miarę jak między różnymi obszarami kuli ziemskiej zaczynają tworzyć się wzajemne powiązania, falc przekształceń społecznych przetaczają się praktycznie przez cały glob. Trzecia cecha jest nierozerwalnie związana z naturą nowoczesnych instytucji. Pewne nowoczesne formy ¹ społeczne po prostu nic występują w innych okresach historycznych - na przykład polityczny system państwa narodowego, całkowite uzależnienie produkcji od nieożywionych źródeł napędu czy wszechobecne utowaro-wienie wytworów i pracy zarobkowej. Inne cechy wykazują zwodniczą ciągłość w stosunku do wcześniej istniejących porządków społecznych. Przykładem jest tutaj miasto. Nowoczesne osiedla miejskie często wchłaniają tradycyjne miasta i może to wyglądać tak, jakby te ostatnie po prostu się rozrosły. W rzeczywistości jednak nowoczesne miasto uporządkowane jest według zgoła innych zasad niż te, które leżą u początków miast przednowoczesnych i oddzielają miasto od wsi w poprzednich epokach¹.

Bezpieczeństwo i zagrożenie, zaufanie i ryzyko

W badaniach nad charakterem nowoczesności chciałbym skoncentrować się na zagadnieniu bezpieczeństwa i zagrożenia oraz zaufania i ryzyka. Nowoczesność - co widzi każdy, kto żyje pod koniec XX wieku - jest zjawiskiem obosiecznym. Rozwój nowoczesnych instytucji społecznych oraz ich ogólnoświatowy zasięg stwarzają ludziom nieporównywalnie większe możliwości przeżycia bezpiecznego i przynoszącego satysfakcję życia niż w którymkolwiek z systemów przednowoczesnych. Nowoczesność ma jednak także mroczną stronę, która stała się wyraźnie widoczna w obecnym stuleciu.

Generalnie jasną stronę „wielkich możliwości" podkreślali najmocniej klasycy socjologii, założyciele dyscypliny. Zarówno Marks, jak i Durk-heitn widzieli nowoczesność jako czasy niepokoju. Obaj jednak wierzyli, źc zbawienne możliwości, które otworzyła epoka nowożytna, przeważały nad jej negatywnymi cechami. Marks widział w walce klas źródło fundamentalnych rozłamów w obrębie porządku kapitalistycznego, lecz równocześnie przepowiadał powstanie bardziej ludzkiego systemu społecznego. Durkheim uważał zaś, że dalszy rozwój uprzemysłowienia doprowadzi do powstania harmonijnego i dającego ludziom satysfakcję życia społecznego, które wcielone będzie w życie dzięki podziałowi pracy oraz moralnemu indywidualizmowi. Max Weber byl spośród ojców założycieli największym pesymistą: dla niego świat społeczny był paradoksalny, a postęp materialny osiągano w nim jedynie poprzez postępującą biurokratyzację, która rozbijała indywidualny potencjał twórczy jednostki oraz jej autonomię. Jednak nawet on nic przewidywał tego, jak rozległa miała się okazać ciemna strona nowoczesności. ²

1

A. CMdenc, Skuwwtenlt spaltęstiistwa; Zarys teorii sirukniracji, tłum. S. A miler-damski. hxMt: Zysk | S-ka 200).

2

A. Otddcns, A Ccmttmporary Crittqur of Htilortcal Materia lisia. Lomłon: Macmilton 1981.