DSCF0084

I) Kun<*iw««C|r ikmmk utv**/ >

j globalny zasięg nowoczesnych instytucji ora/ wytłumaczyć naturę nieciągłości zachodzących między nimi a kulturami tradycyjnymi. Nieco dalej przejdę do scharakteryzowania tych instytucji, tera/, stawiając przede wszy stkim następujące pytanie; gd/ie leżą źródła dynamicznej natury nowoczesności? W odpowiedzi na U) pytanie mo/na wyróżnić kilka grup zagadnień, odnoszących się zarówno do dynamizmu nowoczesnych instytucji, jak i do ich charakteru o „zasięgu ogólnoświatowym".

Dynamika nowoczesności jest pochodną oddziałania czat u i prze-slrzeni oraz ich ponownego łączenia w formy pozwalające na precyzyjne „określanie stref" życia społecznego; jest też pochodną wykorzenienia systemów społecznych (zjawisko blisko powiązane /.czynnikami zaangażowanymi w oddzielenie czasu i przestrzeni); a także nieustanną refleksyjną reorganizację stosunków społecznych z perspektywy kolejnych porcji wiedzy wpływającej na działania jednostek i grup. Zagadnienia te chciałbym zbadać bardziej szczegółowo (przy okazji przedstawię wstępne ujęcie natury zaufania), poczynając od uporządkowania czasu i przestrzeni.

Nowoczesność, czas i przestrzeń

Aby rozumieć bliskie związki łączące nowoczesność z przekształceniem czasu i przestrzeni, musimy zacząć od zarysowania pewnych kontrastów w obrębie relacji czasu i przestrzeni w świccie pr/ednowoc/esnym.

Wszystkie kultury przednowoczesnc miały jakieś sposoby liczenia czasu. Na przykład kalendarz, byl tak samo cechą wyróżniającą społeczeństw agrarnych jak wynalazek pisma. Jednak liczenie czasu, bez. wątpienia stanowiące podstawę codziennego życia dla większości ludności, zawsze łączyło czas z. przestrzenią i zwykle było nieprecyzyjne i zmienne. Nie można było określić pory dnia bez odniesień do innych wyznaczników o charakterze spoleezno-przestrzennym: „kiedy" niemal zawsze łączyło się albo z „gdzie”, albo określane było dzięki regularnie powtarzającym się zjawiskom przyrody. Wynalazek zegara mechanicznego oraz. jego rozprzestrzenienie się wśród praktycznie wszystkich członków społeczeństwa (zjawisko, które można odnosić najwcześniej do końcu XVIII wieku) miały kluczowe znaczenie dla oddzielenia czasu i przestrzeni. Zegar wyrażał jednolity wymiar „pustego" czasu, który liczono w taki sposób, że pozwalało to na dokładne wyznaczenie „stref dnia (np. „dnia roboczego")¹¹.

" l\ ZcrubuYcl. tllddin Rliyilnm; Schedules unii Caitndan Iii Suciul l.i/e, Chicago: Unwcnity of Chicago Press 1981.

Czas dopóty p&zasUtwsl nadajęęfag/ooy z pnatanemą.0 mkytom._i. óofUA t jednorodny pomiar czasu za pomocą mecfcar^/ntg'. zegara mc zysr 4 odpow ięd« r a « fcdizyfoCficj tpzaecimcj ©rgaeszafSjr moai Zffluitt u zbiegła ssę z. ekspansją nowoczesność a do tssrjt pnyjdi się dopiero v/ naszym tluścóu Jednym z jq głównydt aspektów jta światowe zesundaryzowi/ is I aicratana. Wszytey iz/rzysuya z tegt samego systemu określania daty u przykład zbliżanie k 200'. ' jest wydarzaniem na skalę globalną, Nada! tanieją różne dro oznaczające „Nowy Rot ; są one jednak podciągnięte pod sposób ustalania daty, kió-iy sial się pod wszelkimi względami uniwersalny Drugim ameitew jat zestandaryzowanie czasu w regionach. Nawet w drogiej połowie XIX wieku różne obszary tego samego kraju pos¹ ugr* ały się zwykle różnym czasem, a przy przekraczaniu granic państwowych sytuacja ta suwała się jeszcze bardziej chaotyczna”.

„Opróżnienie czasu" jest w znacznym stopniu warunkiem „opróżnienia przestrzeni", a w związku z tym ma nad tum przyczynową przewagę. Koordynacja w czasie jest bowiem, jak będę się staro! dowieść, pod* stawą sprawowania kontroli nad przestrzenią. Wykształcenie się „pustej przestrzeni” można rozumieć w kategoriach oddzielenia przestrzeni od miejsca. Należy podkreślić różnicę między tymi dwoma pojęciami, ponieważ, często używa ich się tak, jakby były synonimami. „Miejsce" najlepiej pozwala się ująć konceptualnie dzięki pojęciu „miejsca akcji", odnoszącego się do fizycznego środowiska działania społecznego w jego usytuowaniu geograficznym'*. W społeczeństwach przednowoczesnych przestrzeń i miejsce są w znacznym stopniu zbieżne, ponieważ przestrzenne wymiary życia społecznego są dla większości łodzi pod widoma względami zdominowane przez „obecność", czyli przez konkretnie umiejscowione czynności. Nadejście nowoczesności w coraz większym stopniu odrywa przestrzeń od miejsca, promując relacje zachodzące między „nieobecnymi” innymi; relacje, w których miejsce akcji nie ma nic wspólnego z sytuacją interakcji twarzą w twarz. W warunkach nowoczesności miejsce staje się coraz bardziej fantasmagorią, co tą.moi, że miejsca akcji ulegają wpływom społecznym bardzo od nich odległym oraz są przez nic kształtowane. Miejsce akcji ustrukturowane jest nie tylko przez to, co obecne; „widzialna postać” miejsca akcji ukrywa stosunki na odległość, które determinują jego charakter.

Przemieszczenie przestrzeni w stosunku do miejsca, inaczej niż w wypadku czasu, nic jest związane z pojawieniem się jednolitych sposobów mierzenia. Środki służące wiarygodnemu podziałowi przestrzeni

¹⁴ S. Kem, The C.uiture afTime and pace 1880-19 IB, London: Wcidcnfcld 19X3. ¹¹ A. Giddcns, Stanowienie społeczeństwa.