DSCN0077 (4)

alistyczny. Uirzeczy wisfcniony mit kończył się w miejscu, gdzie zaczynała się społeczna problematyka wsi.

Szlachta szukała w „żywocie wiejskim** swego portretu i odnajdywała go z satysfakcją. Jest to portret jasny, o ustalonej konwencji — jak w dawnym. malarstwie — i o założeniu, że w pejzażu wiejskim, poza cieniem drzew i nocy, nie ma barw ciemnych i dysonansów. Jeśli potrzebny był twórcy taki komponent,, szukał go w mieście, na dworach, na morzu, byle niej na wsi. A poszukiwał go często — jak Jan Kochan owa ski — dla zbudowania alienacyjnego kontrastu.⁶⁴ W historii arkadyjskiego portretu zmianom ulega wiole komponentów i zasad stylistycznych, podlega on bowiem różnym modom artystycznym, nie narusza jednak sformułowanego wyżej założenia.

sisSe

Koncepcja natury ludzkiej ulega desocjalizacji i kształtuje się w duchu* renesansowego racjonalizmu. Podstawową przesłanką renesansowej alienacji są warunki ekonomiczne, które krótko i trafnie charakteryzował St. Kot. Wieś w okresie dawnym była samowystarczalnym państwem z własnym browarem, młynem, parafią, pozwalało to na rezygnację ze służby dworskiej, usuwało na plan dalszy ambicje publiczne, a czasem służyło do przeciwstawiania małego i dużego świata, jak w wierszu Jana Gawińskiego Żywot ziemiański i dworski.⁸⁵ W jego przedstawieniu działania mieszkańców „domeczku małego“ są harmonijne, ponieważ kieruje nimi tylko natura, natomiast życie dworów oparte jest z konieczności na dysonansach, ponieważ postępowanie jest tu rezultatem mechanizmu sprzecznych interesów i ambicji.

W małym wiejskim świeeie ambicje ulegają poskromieniu. Zbigniew Morsztyn, który za najpiękniejszy kwiat ziemi uznał „wstyd przyrodzony", oparł na tej wartości swój model życia:

Niechaj w nim [tj. świecie wiejskim] tyję, niechaj obciążony

Laty, w nim umrę, starzec nieznajomy...“

Ale postawę intelektualną szlachty najdobitniej formułuje trybun ruchu egzekucyjnego i teoretyk stu-chlopowej arkadii, Jakub Ponętowski, w programowej wypowiedzi o szlachcicu, który:

trzeźwy a swobodny żywot — nie dobadująo się początków, nie dysputując o celach [życia], o śmierci ani zbytnio myśląc, ani zapominając — pńwtim wiedzie, a kontent, ale bez prezampoyjej [tj. chełpliwości] z siebie i z .tego, co ma przed rękami.^M

Ten program uzyskał żywą aprobatę szlacheckiej opinii. Tylko jeden uczeń Ponętowskiego dostrzegł prawdę renesansowej stabilizacji i... został zapomniany. ⁵⁸ Dziś trudno orzec, czy anonimowy autor Testamentu abo Ordinatii kpił, czy tylko naiwnie wskazywał rzeczywistą drogę do arkadii. Sądzę, że nie kpił, ale po prostu ukazywał krętą ścieżkę najmniejszego konfliktu; aby się na niej utrzymać, należało stosować system politykowania wobec wszystkich. Postulat filozoficznego i religijnego umiaru — powtórzony niemal dosłownie — dobrze pasuje do idei różnych sposobów dochodzenia do dobrobytu.

PATRONAT ALFIUSZA

Zarysowanym tu ideom i dążeniom odpowiadał dobrze sposób widzenia wsi w horacjuszowskiej epodzie Beatus Me, gui prooul negotiis..., co stało się źródłem jej popularności także w Polsce (doczekała się kilkudziesięciu przeróbek i przekładów w okresie staropolskim).

Przejęoiu wzoru towarzyszą modyfikacje i proces polonizacji zbadany już przez St. Kota.⁶⁹ Schemat

25