DSCN1810 (5)

polecić umieszczenie go na jednym z witraży w St-Denis . Kwiatem z koą| nia Jessego jest Jezus, a Maryję-dziewicę (virgo) utożsamia się z różdżką ffi gn)^m. Początkowo jej postać widnieje poniżej Chrystusa ¹²², później, od | 1300 roku znajduje się wraz z Dzieciątkiem Jezus na szczycie drzewa¹”, y, jest np. na predelli ołtarzowej w Gostyniu (1546 r., kościół św. Małgorzaty^ 19)'”, gdzie drzewo wieńczy Madonna z Dzieciątkiem ukazana w półpostaj w koronie, otoczona promieniami; podobnie na dwóch zabytkach z XVII | haftowanym antependium (1 poł. XVII w.) z kościoła św. Jadwigi w Murowan Goślinie¹¹⁵, gdzie Maryję przedstawiono także jako Niewiastę apokaliptyczj oraz na rzeźbionej ambonie, w kościele Klarysek w Starym Sączu (1671?)*»i, Stopniowo, w XV i XVI wieku, w miarę rozwoju kultu Matki Bożej, Drn wo Jessego przekształciło się w temat maryjny, a Madonna stała się kwij tem¹”, najważniejszą postacią, której podporządkowano ikonografię. Taki maryjne drzewo genealogiczne kończy się lilią lub różą .•— symbolami czysto^ Niepokalanej, z których wyłania się Maryja z Dzieciątkiem lub sama¹²⁸.

W sztuce polskiej, podobnie jak wcześniej w hiszpańskiej¹²⁸, maryjne Dra wo Jessego upraszcza się i przybiera formę najbardziej podkreślającą ideo» związek tego tematu z Niepokalanym Poczęciem, formę Aibot Virgi’nii | ogromnej, sięgającej niekiedy 56 osób¹⁸⁸, liczby przodków Matki Bożej | zostają jedynie postaci jej rodziców, a drzewo — to już tylko dwie gałęzie | raczej łodygi, wyrastające z piersi św. Anny i Joachima i łączące się ze sobi tworząc kwiat, na którym stoi Niepokalana¹⁸¹.

Na płótnie z warsztatu Hermana Hana w kościele św. Marii Magdalei w Czarnkowie (ok. 1635 - 1640 r.)¹⁸² pomiędzy Joachimem i Anną namalował ogromny kwiat lilii, a w nim ukazaną do połowy Maryję w nimbie z gwiazi trzymającą ukoronowane Dzieciątko. Zwykle jednak w tego typu kompoz] cjach Matka Boża występuje sama. Proces ostatecznego usamodzielnienia ś jej postaci jako najważniejszej osoby w przedstawieniach Arbor Virginis uki żują dwa zabytki z kościoła NMP Niepokalanej w Stęszewie (il. 20, 21). Pień szy z nich — to późnogotycka (k. XVI w.) rzeźba Madonny z Dzieciątkiem i półksiężycu umieszczona w owalnej niszy okolonej promieniami słonecznyn i wprawiona następnie w obraz (ok. 1638 r.)¹⁸⁸, na którym u dołu namalował klęczących św. Annę i Joachima. Z ich piersi wyrastają gałęzie skierowali w stronę postaci Maryi. Rolę kwiatu spełnia tu zapewne promieniste obramil nie niszy.

¹⁸⁸ Lepicier, op. cit., s. 7; Tr ens, op. clt., s. 98; M a 1 e I, s. 169.

¹²¹ Lśpicier, op. cit., s. 6; Trens, op. cit., s. 98. Reau, op. cit., s. 135.

¹²¹ Małe I, il. 134 — witraż w Chartres, 1145 r., wykonany wg wzoru witrai w St.-Denis.

¹²⁸ Ibid., s. 174.

¹²⁴ KZSwP., | 5, z. 4: Powiat gostyński. Oprać. Z. Bialłowicz-Krygierowa, Warsza* 1961, s. 14, il. 82; S1 a w s k a, op. cit., s. 38.

¹⁸⁵ KZSwP, t. 5, z. 15: Powiat obornicki. Oprać. I. Galicka, I. Kaczorowska, H. Sygk tyńska, Warszawa 1965, s. 6, il. 75.

¹²⁸ KZSwP, l. 1: Województwo krakowskie. Pod red. J. Szabłowskiego, Warsza* 1951-1953, s. 329, il. 373.

²²¹ Mile I, s. 174; Rćau, op. cit., s. 135; Fournóe, op. cit., szp. 339.

¹²⁸ Ibid.; Lepicier, op. clt., s. 8*9.

¹²⁸ Por. Trens, op. cit, il. 61.

¹⁸⁸ L e p i c i e r, op. cit., s. 9.

^1,1 A. Thomas, Wurzel Jesse, w: LChI, t. 4, szp. 550; Fournóe, op. cit, 5? 339; K r u s z e 1 n i c | a, op. clt., s. 57.

¹⁸² KZSwP, | 5, z. 4, U. 43i P a Ś i e r b, op. cit, s. 255.

^1,8 Sławska, op. cit., s. 46; KZSwP, t. 5, z. 20: Powiat poznański. Oprać. T. Ru* czyńska, A. Sławska, Warszawa 1977, s. 47.

Kompozycja ta ma ponadto wymowę chrystologiczną, eucharystyczną; jest „ołtarzem w ołtarzu", gdyż pomiędzy adorującymi Niepokalaną Anną i Joachimem widnieje ołtarz z czterema świecznikami i literami IHS na antependium.

Na drzwiczkach zamykających niegdyś tę niszę z figurą Matki Bożej namalowano typowe już przedstawienie Arbor Virginis. na którym Maryja występuje bez Dzieciątka. Niepokalana-Rosa mysf/ca stoi tu na krzewie białej róży, wśród słonecznego blasku, obłoków i aniołów, wskazujących na banderole z napisem: TOTA PULCHRA ES AMICA MEA ET MACULA NON EST IN TE — „Cała piękna jesteś przyjaciółko moja i nie ma w tobie skazy" (Pnp 4,7). Adorują ją klęczący na obłokach św. Anna i Joachim.

Kompozycje tego typu mnożą się w XVII i XVIII wieku: Na płótnie z Wielenia Zaobrzańskiego (ok. 1630 r.)¹⁸¹ Arbor Vitginis umieszczone w górnej strefie obrazu adoruje dwóch biskupów (św. Wojciech i Stanisław?); Niepokalana stoi na róży i półksiężycu, w koronie i nimbie z gwiazd, ponad nią unosi się Duch Sw. Na obrazie z Żukowa (XVII w.)¹⁸⁸ Maryję namalowano w białej sukni i niebieskim płaszczu, wśród kwiatów róż, z lilią w ręku i dłonią na piersi, jak „Immaculatę idealną”. Malowidło w Bierdzanach (XVII/XVIII w.)¹⁸⁶ prezentuje Matkę Bożą tym razem na kwiecie lilii; towarzyszy Niepokalanej błogosławiąca ją Trójca Sw. Podobne przedstawienia spotyka się w tym czasie na Zachodzie; np. na miedziorycie Karla van Mallery (XVII w., Biblioteka Narodowa A. 554 1-1), otwierającym wydany w Antwerpii cykl jego rycin Vita Beatissimae Virginis Mariae imiaginibus expressa, dla zilustrowania tajemnicy Niepokalanego Poczęcia służy także Arbor Virginis. Sw. Anna i Joachim stoją na tle Jerozolimy (co przypomina o ich Spotkaniu przy Złotej Bramie), wznosząc oczy ku niebu, gdzie pojawia się na łodyżkach różanych wyrastających im z piersi maleńka figurka Matki Bożej otoczonej nadziemskim blaskiem.

Obraz z Lublina (1 poł. XVIII w., kościół Przemienienia Pańskiego)¹⁸⁷ to również Arbor Virginis. Maryję ukazano w tej samej co i poprzednio pozie, charakterystycznej dla „Immaculat idealnych" — stojącą na sierpie księżyca, wśród obłoków, w nimbie z gwiazd, otoczoną jasnością (il. 22). Łodygi kwiatów zamieniły się na tym malowidle ponownie w gałęzie drzewa, prawdopodobnie w związku z trzymanym przez aniołki napisem: HAEC EST VIRGA IN QUA NEC NODUS ORIGINALIS NEC CORTEX VENIALIS CULPAE FUIT — „Oto różdżka, w której ani pnia grzechu pierworodnego, ani kory grzechów powszednich nie było". Słowa te miał umieścić w jednym ze swoich kazań św. Ambroży, biskup Mediolanu (f 397), uważany za obrońcę Niepokalanego Poczęcia¹⁸⁸.

Drzewo Matki Bożej przybierało niekiedy jeszcze inną formę. Na malowi-die z XVII w. w kościele p.w. Za Dusze Zmarłych w Puszczy Mariańskiej¹⁸⁸

¹⁸⁸ KZSwP, t. 5, z. 28: Powiat wolsztyńskt. Oprać. I. Galicka, 1. Kaczorowska, H. Sy-gietyńska, Warszawa 1970, s. 28.

¹⁸⁸ Dawne woj. gdańskie, kościół św. Jana. Karta inwentaryzacyjna w ODZ — K. Mellin.

¹⁸⁸ Kościół św. Jadwigi; karta inwentaryzacyjna w ODZ — Z. Kębłowska.

¹⁸² Datowanie wg opisu negatywu w Fot. IS PAN.

¹⁸⁸ Beissel, op. cit., s. 231; Trens, op. cit., s. 552; E Florkowski, Matka Boża w nauce Ojców Kościoła, w: Gralia Plena, op. cit., s. 71.

¹⁸⁸ Karta inwentaryzacyjna w ODZ — K. Ledóchowska. Obraz o podobnej kompozycji, też z XVIII w., znajdował się niegdyś w ołtarzu kościoła NMP i św. Klary w Łowiczu, gdzie w XIX w. umieszczono na jego miejscu namalowaną przez Ludwika Jabłońskiego kopię (KZSwP, t. 2: Województwo łódzkie. Pod red. J. Z. Łozińskiego, Warszawa 1953-1954, s. 145).

41

40