DSCN1963

jest również na pozostałych obszarach występowania tych zabytków. Ich dość równomierny ro&» rzut obserwujemy w Wlalko po lace, na Pojezierzu Chełmińskim i we wsch. części Pojezierza Krajeńskiego oraz wzdłuż Wjsły łączącej Pomorze z południem, z pominięciem prawdopodobnie niezasie-dlonego w tym okresie obszaru Borów Tucholskich.

Większość paciorków znajdowanych na Pomorzu i Ziemi Chełmińskiej to elementy kolczyków, w przeciwieństwie do obszaru Wielkopolski i Kujaw, gdzie kolczyki z paciorkami szklanymi stanowią ok. 30% ogółu znalezisk paciorków. Sytuacja ta może częściowo wiązać się ze sposobem składania kolczyków do grobu, bowiem na Pomorzu i Ziemi Chełmińskiej występują one najczęściej w uszach popielnic twarzowych, natomiast na pozostałych obszarach odkrywa się je, często przepalone, w popielnicach.

Paciorki szklane pochodzące ze stanowisk kultury pomorskiej, to w większości przypadków egzemplarze płaskokuliste (Ryc. Ib) lub (rzadziej) kuliste, wyjątkowo cylindryczne (Chwaszczyno — 46),

0    średn. 5—10 mm, niebieskie, o różnym natężeniu

1    odcieniach barwy (od bladoniebieskich po kobaltowe). Jedynie kilka stanowisk dostarczyło znalezisk paciorków zdobionych ornamentem linii falistej oraz egzemplarzy innej barwy: czarnej, zielonej, żółtej, szarej. Wszystkie wymienione typy paciorków mogą być datowane na Ha oraz wczesny i środkowy LT — w zestawieniu z chronologią paciorków szklanych P. Reineckego 1911, s. 66—72).

Trudna do ustalenia jest ogólna liczba egzemplarzy paciorków szklanych zarejestrowanych na stanowiskach kultury pomorskiej. Nieprecyzyjne dane w opisach znalezisk uniemożliwiają dokonanie takich obliczeń.

Wielokrotnie poruszana w literaturze kwestia pochodzenia paciorków szklanych znajdowanych na obszarze Europy nie znalazła dotychczas rozwiązania. Przyczyną jest brak opracowań kompleksowych uwzględniających i jednocześnie łączących wyniki analiz typologiczno-chronologiczno--przestrzennych z badaniami fizykochemicznymi i technologicznymi Z polskich badaczy zwracał na to uwagę J. Olczak, równocześnie przeciwstawiając się przypisywaniu pochodzenia paciorków szklanych okresu halsztackiego wyłącznie z warsztatów egipskich lub syryjskich (Durczewski, Olczak 1966, s. 59—60). Możliwość istnienia samodzielnej produkcji szklarskiej na obszarach wschodnioal-pejskich i w Italii już w VIII w. p.n.e. potwierdzają analizy struktury typologicznej i czasoprzestrzennego występowania paciorków oraz innych wyrobów szklanych (Dehn 1951; Haevemick 1958; 1960; 1960a), a także analizy fizykochemiczne i technologiczne (Neuninger, Pittioni 1959). Ztmt nienie proweniencji paciorków pomorddofc bąśo* mogło znaleźć rozwiązanie dopiero po użytku^ dłuższych serii takich analiz, Do przypuszczać, _u mogły pochodzić one z innego źródła niż pacierk znajdowane na stanowiskach kultury łuźycfcw skłaniają m.in. nie wyjaśnione dotychczas aaaczat różnice w strukturze barw paciorków występujących w zespołach obu kultur.

1.3. Paciorki bursztynowe. Bursztyn, podobni* jak przedmioty metalowe i paciorki szklane, stanowił w okresie halsztackim atrakcyjny przedmiot wymiany. O jego znaczeniu w handlu świadczą szlaki, łączące funkcjonujące w tym czasie ośrodki wydobycia i obróbki bursztynu z obszarami pozbawionymi tego surowca (Prahistoria.,., t. IV, ryz 168). Podporządkowaniu bursztynu potrzebom handlu z południem przypisuje się zachowanie niewielkiej ilości przedmiotów bursztynowych, głównie paciorków, na stanowiskach kultury łużyckiej (Prahistoria..., t. IV, s. 316).

Znacznie częściej paciorki bursztynowe spotykane są w obrębie kultury pomorskiej. Dominują one zdecydowanie na obszarze Pomorza Wschodniego, gdzie wystąpiły na ponad 100 stanowiskach (Łuka 1963, mapa 1; Wiącek 1979, s. 211). Rozrzut ich na tym terenie stanowi odbicie naturalnego układu osadnictwa. W podobnym rozprzestrzenieniu występują kolczyki zdobione paciorkami bursztynowymi, których liczba nie odbiega zasadniczo od całkowitej ilości zespołów, w których wystąpi! bursztyn (Mapa 3). Pewne rozproszenie znalezisk kolczyków z paciorkami bursztynowymi notuje się w płd. i płd.-zach. strefie zwartego ich występowania na Pomorzu Wschodnim. Pojedyncze punkty wykraczające poza ten układ przebiegają wzdłuż Wisły ku środkowej Warcie, a więc trasą pokrywającą się z proponowanym przebiegiem tradycyjnego szlaku bursztynowego (T. Malinowski 1970).

Fakt tak licznego występowania paciorków bursztynowych na Pomorzu świadczy o przeznaczeniu znacznych ilości tych wyrobów na własny użytek przez ludność miejscową. Liczba znalezisk bursztynu jest niewątpliwie zaniżona w stosunku do ilości przedmiotów złożonych w grobach. Zwracano już na to wielokrotnie uwagę (m.in. Łuka 1963, s. 278). Przyczyną tego zjawiska są właściwości utleniające bursztynu, ułatwiające spalanie i korozję. Natomiast brak informacji o ilości znajdowanych paciorków uniemożliwia (podobnie jak w przypadku paciorków szklanych) ustalenie liczby odkrytych egzemplarzy tych ozdób.

Paciorki bursztynowe to zazwyczaj okazy płaskokuliste lub cylindryczne (z Brzozówki, woj. słupskie pochodzi paciorek kształtu beczuflto-watego), wielkością zbliżone do paciorków stkk-

192