DSCN1968 (2)

MARCIN WOŁOSZYN

skandynawskiego (Kiersnowska 1992,71) charakterze osadnictwa na Mazowszu (Piotrowski 2003, 183, przyp. 16 i 189). Dwa pozostałe argumenty to obecność na omawianych stanowiskach znalezisk skandynawskich oraz skandynawskie analogie dla stwierdzonych na Mazowszu zwyczajów pogrzebowych (Kiersnowska 1992,70). Szczegółowa analiza dowodzi, że w większości wypadków odkrywane tu zabytki (por. Kordala 2000,196-201) spotykamy także poza Skandynawią, pewnym wyjątkiem jest tutaj zwyczaj umieszczania brązowych mis w grobach (Piotrowski 2003,186-187; na temat znalezisk mis w Europie środkowej, por. ostatnio Janowski, Kurasiński 2003, zwl. 665-667).

Uzupełniając nieco uwagi R. Piotrowskiego, kilka słów poświęcić można toporom. Bez wątpienia za wyrób skandynawski uznać można topoiy typu M wg klasyfikacji J. Petcrsena (= typ 11 wg A. Nadolskicgo, VII wg klasyfikacji A.N. Kirpićni-kova). Dwa takie topory odkryto w mazowieckich grobach (Blichów, Turów), kolejny pochodzi z Płocka (brak danych o charakterze znaleziska; por. Kordala 1999, ryc. 3). Jak już wspomniano wyżej, z obszaru Polski pochodzi jeszcze kilka tego typu wyrobów. Topory typu M to rodzaj broni obuchowej charakterystyczny dla Europy Północnej, rozpowszechniony zwłaszcza w XI wieku, od Wysp Brytyjskich po Karelię. W XI-XII wieku pojawiły się one również na Rusi, koncentrując się w jej północnej części, przy czym uznaje się je za wyroby pochodzenia skandynawskiego. Niewątpliwie topoiy z Mazowsza można by uznać za dowodzące kontaktów ze Skandynawią, należy jednak podkreślić znaczną liczbę tego typu wyrobów na terenie bałtyjskim i ugrofińskim. Z obszarów osadnictwa Bałtów znanych jest 206 tego typu wyrobów. Wyraźnie koncentrują się one na terenie zachodniej Litwy i zachodniej Łotwy (Kazakcvićius 1996,233, por. też ryc. 2; zob. także Radin’5 2001, 111).

Z Estonii pochodzi ok. 25 tego typu wyrobów, z Finlandii ok. 95 (Kazakevićius 1996,238). Wielka ilość tego typu wyrobów na obszarach bałtyj-skich, bezpośrednio sąsiadujących z Mazowszem, dowodzi, że ich pojawienie się na tym ostatnim obszarze można wiązać z bałtyjskim pośrednictwem. Stwierdzić z kolei należy, iż dla egzemplarza broni białej, odkrytej w grobie nr 27 w Płocku-Podolszy-cach (Kordala 1999,111, ryc. 5), wskazać można raczej nie na północnoeuropejskie, skandynawskie analogie, jak uczynił to T. Kordala (1999), a na wschodnioeuropejskie czy wręcz azjatyckie para

lele (Dulinicz 2003b). Dodać można, że na mazowieckich nekropolach nie odkryto zabytków bardzo charakterystycznych dla Skandynawów, jak młotki Thora¹, brak tutaj także znanych ze Skandynawii i Europy wschodniej, a związanych zapewne z drużyną, miniaturowych toporków.

Bezsprzecznie wśród zabytków odkrytych w Końskich (nie analizowanych bliżej przez R. Piotrowskiego) stwierdzono wyroby pochodzenia północnego (skandynawskiego), np. wspomniany już topór typu M wg Petcrsena (grób 70), jak i wschodniego, co zresztą T. Kiersnowska wyraźnie przyznaje. Do opisywanych przez Autorkę zabytków dodać należy także sprzączkę lirowatą z grobu 53. Sprzączki lirowatc spotykamy dość szeroko w Polsce, ponad 70 zabytków tego rodzaju odkryto na 39 stanowiskach (ich rozmieszczenie, por. Wołoszyn 2000, ryc. 8)^{2 3 4 5 6 7}, niemniej jednak zabytek z Końskich, mający wyraźne analogie w materiałach północno-ruskich (Sedova 1981, 144, ryc. 56:1), nie jest z terenów Polski piastowskiej znany³⁶. Wspomnieć można także o zapince podkowia-stej znanej z grobu 2, choć zabytki tego typu występują szerzej w Polsce (Łukasiak 1999; Wołoszyn 2003,429-448)¹⁷.

Do najważniejszych problemów należy analiza mazowieckich zwyczajów pogrzebowych. Warto przypomnieć, iż pochówki z brukami kamiennymi (czy też obstawami) znamy nie tylko ze Skandynawii (por. Kordala 2000,201-202). W XI1-XIII wieku występują one również na Podlasiu (por.

dane z terenu Małopolski, z obszaru, jak podają, o powierzchni 45 tys. kra² (Tyniec, Zoll-Adamiko-wa 1990,213). Przyjmując jako średnią gęstość zaludnienia w całym interesującym nas okresie (950-1250) 7,5 osób na km² oraz trwanie jednego pokolenia na 25 łat, musimy założyć, że na przestrzeni 300 lat na terenie Małopolski żyło nieco ponad 4 min ludzi. Tymczasem z tego obszaru na okres młodszej fazy wczesnego średniowiecza (950-1250) datowanych jest 1370 pochówków, co oznacza, iż dysponujemy jedynie 0,033% pochówków wczesnośredniowiecznych Małopolan. Rzecz jasna, powyższe obliczenia mają jedynie charakter szacunkowy, przyjęta gęstość zaludnienia Małopolski jest tylko założeniem, na różnych obszarach liczba pochówków może być wyższa, niemniej jednak wymowa przytoczonych obliczeń jest - jak sądzę -dość jednoznaczna.

K. Skalski (2002,52) przyjmuje, źe mazowieckie pochówki łączyć można po prostu z owym wojskowym kontyngentem⁸, co, jak wskazano powyżej, jest absolutnie niemożliwe. Świadoma z pewnością tego faktu T. Kiersnowska, opisując wojska Jarosława zakłada, iż nie były to akcydentalne zespoły wojowników poległych w walce lub bawiących tu tylko doraźnie, lecz wielopokoleniowe grupy osiadłe (Kiersnowska 2001,56). Jest to jednak tylko hipoteza, bazująca nie na przekazach pisanych, a na liczbie mazowieckich cmentarzysk⁹.

Miśki ewicz 1981, 91-94²*), sporadycznie także w innych częściach Polski (Dulinicz 1998,107)^w.

Ostatni problem to kwestia wiarygodności łączenia tak znacznej ilości obiektów archeologicznych (wg T. Kicrsnowskicj ponad 60, wg K. Skalskiego 45) z pojedynczym wydarzeniem historycznym, czyli osadzeniem na Mazowszu oddziałów Jarosława. Trudno miarodajnie oceniać wielkość ruskich sił ekspedycyjnych, wesprzeć się można jedynie informacjami o wielkości innych kontyngentów wysyłanych sojusznikowi. Analiza tych przekazów dowodzi, iż chodzi tu o kilkusetosobowe grupy (por. Nadolski 1956,21; Bamat 1997,227-228)⁷, przy czym zapewne część wojów była tylko „wypożyczona” i po udanej akcji wracała do swego mocodawcy. Przykłady Lutomierska oraz skandynawskich pochówków z Wielkopolski dowodzą, że chodziło tu o kontyngenty wojskowe chowane w miejscowym, słowiańskim otoczeniu (por. Kara 1993,43; Lubke 2001,80).

Łącząc kilkadziesiąt cmentarzysk z korpusem ekspedycyjnym z lat 40. XI wieku, musielibyśmy założyć, iż odkryto prawic 100% doczesnych szczątków wojów Jarosława - uczestników walk z Mie-cławcm, co wydaje się zupełnie nieprawdopodobne. Wszelkie próby obliczenia liczebności zmarłych pokoleń zamieszkujących teren Polski dowodzą, iż archeologia odkrywa zaledwie drobny ułamek liczby osób, które zmarły w Polsce (Henneberg 2002, 191). Przykładem może być wczesnopiastowska Małopolska. S. Kurnatowski (2000,339) przyjmuje, iż w X wieku zaludnienie ziem polskich wynosiło średnio 5 osób na km², w XIII wieku byłoby to 10 osób. H. Zoll-Adamikowa i T. Tyniec zebrały

^2> Należy jednak podkreślić, że chronologia cmentarzysk ze skupiska „drohickiego” jest niepewna (Dulinicz 1998,106).

³⁹ Oczywiście same bruki kamienne znane są szeroko także z obszarów położonych na wschód i północny-wschód od Mazowsza (Okulicz-Kozaryn 1993,101-102; 191; 1997,215; Kviatkovskaja 1998,41-66), a część szkieletowych pochówków podkurhanowych na Białorusi otaczana była kamieniami (Korobuśkina 1993, 9-27). Nie neguję - rzecz jasna - iż najistotniejsze są poszukiwania analogii dla kamiennych obstaw grobów, i tu faktycznie wskazać należy na Skandynawię (por. krytyczne uwagi o poszukiwaniu wschodnich analogii dla interesującego nas obrządku R. Piotrowskiego 2003, 190, przyp. 21).

³⁰ Także M. Dulinicz (1998, 107) czy Ch. Lubke (2001,323) zakładają, iż w wyprawach Jarosława brało udział kilkuset wojów.

1

   Przyznać jednak należy, iż jeżeli rzeczywiście mazowieckie cmentarzyska pojawiłyby się dopiero w połowie XI wieku, to brak tu znalezisk młoteczków Thora wynika z chronologii tych zawieszek (por. Panasiewicz, Wołoszyn 2002,265, tu lit. przedmiotu).

2

   Do znalezisk uwzględnionych w cytowanej publikacji dodać należy cztery znaleziska, z Lubomina, pow. włocławski, woj. kujawsko-pomorskie, grób nr 29 (Andrzejewska 1999a, 196, ryc. 3:2), z m. Smolugi, pow. siemiatycki, woj. białostockie (Wójcik 2004, 258, ryc. 5), Wandynowa, pow. radziejowski, woj. kujawsko-pomorskie, grób nr lOa (Andrzejowska 1999b, 221, ryc. 4:2) oraz z terenów osadnictwa bałtyjskiego z Muntowa, pow. mrągowski, woj. warmińsko-mazurskie (Wróblewski, Nowakiewicz, Bogucki 2003,165).

3

   Kilka tego typu zabytków, niepublikowanych, pochodzi ze strefy ruskiej (por. Wołoszyn 2003).

4

   Stwierdzić z kolei należy, iż wbrew uwagom T.

5

Kiersnowskiej (2001,61) grzechotka odkryta w grobie

6

nr 63 (Gąssowski 1951,128-129, tab. X:5) nie jest ra

7

czej wyrobem ruskim (zestawienie znalezisk z ziem polskich, por. Ślusarski 2004,84-86).

8

¹¹ W świetle dzisiejszy wiedzy należy Mięć uznać, że po odbytej kampanii w 1047 r. część z owych wojowników wareskich pozostała na Mazowszu. Jako obcy etnicznie. szczególnie wyraźnie podkreślali swoje odrębne pochodzenie poprzez kultywowanie Masnego obrządku pogrzebowego (Skalski 2002,52).

9

K Skalski (2002,53) uważa, iż Jarosław, przekazując część wareskich wojów swemu szwagrowi, pozbył się tego niepewnego elementu. Jarosław, jak już wspomniano wyżej, niejednokrotnie korzystał z pomocy Waregów, nie sądzę, by pozbywał się istotnej części swych sił. Dzieje jego panowania obfitowały w zbyt dużą ilość dramatycznych zwrotów, by mógł aż tak tynkować. Niewątpliwie część przybyłych wraz z Jarosławem wojów mogła samodzielnie podjąć decyzję o pozostaniu na Mazowszu. Bez wątpienia ciekawsze perspektywy otwierała służba na dworze Jarosława niż na Mazowszu. Nie negując całkowicie możliwości pozostania części wojowników na Mazowszu, wątpię, by zjawisko to miało przybrać poważniejsze rozmiary. Pozostaje wreszcie problem składu etnicznego armii Miecława. Powszechnie przyjmuje się, iż bunt Mazowsza wsparli Pomorzanie (Gall, 1,21,47-48), Mistrz Wincenty informuje nas, że wspierali ich także Getowie (Prusowie), Duńczycy i Rusini (Kadłubek, II, 14,65). Wzmiankę o Rusinach