DSCN2744

Krystyna Wii.kosowska

specyficznie »estetyczną«¹. Postawę praktyczną „zajmujemy dokonując takich lub innych czynności w obrębie świata rzeczywistego, a nawet przeprowadzając badania w naukach szczegółowych". Wyjaśnienie to kryje w sobie nader ważne treści: po pierwsze, postawa badawcza zostaje tu Już potraktowana na równi (inaczej niż u Tatarkiewicza) z postawą praktyczną, a podstawą zrównania Jest wspólne im obu odniesienie do rzeczywistości, do tego, co jest. „W* jednym i drugim wypadku chodzi nam o przedmioty i fakty rzeczywiste." „Normalnie te wszystkie poznawcze i praktyczne nasze czynności dokonują się na tle generalnego, przez nas w naturalnej postawie stale żywionego przeświadczenia o istnie-n i u świata realnego, w którym my istniejemy.”² Przyjęcie postawy estetycznej oznacza osłabienie (po Husserlowsku „zneutralizowanie") tego przeświadczenia; w terminologii Kanta mówimy o bezinteresowności ontycznej w doświadczeniu estetycznym.

Jak widać, Tatarkiewicz, dając świadectwo tradycji sięgającej Grecji, ostro oddziela postawę praktyczną od teoretycznej i zarazem zbliża postawę estetyczną i badawczą jako wywodzące się z jednego teoretycznego pnia. Ingarden, który specyfikując postawę estetyczną, wrzuca do jednego worka postawę praktyczną i badawczą, bliższy jest ujęciom nowożytnym. Obaj polscy uczeni znajdują się w obrębie postępującego krok po kroku procesu autonomizacji, a tym samym zawężania, pojęcia estetyczności.

A jednak w koncepcjach obu polskich estetyków znajdziemy ujęcia nie do końca pasujące do wypracowanego przez tradycję modelu, ujęcia, które, moźnaby powiedzieć, są wobec tego modelu niekonsekwentne czy też niekoherentne.

Wszak pamiętamy, że praca Tatarkiewicza o przeżyciu estetycznym nosi tytuł Skupienie i marzenie. I chociaż w zgodzie z długą tradycją ujmowania doświadczenia estetycznego prawie w całości poświęcona jest skupieniu i jego formom, to jednak autor, mając świadomość naruszania tej tradycji, dość nieśmiało, ale jednak, upomina się o marzenie, marzenie, które jest stanem dekoncentracji umysłu i narusza maksymę skupionego „oglądu z dystansu". Właśnie dlatego, że narusza, nie było brane pod uwagę - mimo ewidentnego występowania w praktyce odbioru dzieł sztuki - przez estetyków przy opisie doświadczenia estetycznego. Tatarkiewicz jest świadomy tych wszytkich słabych stron marzenia, które zamykały przed nim bramę wejściową do

ni

DośWIAI>C/KNIK KSTKTYOCWK - STRATKCIK HUGMATYZACJł I /AtNCAtoWAftU

dziedziny estetyki: marzenie to chaos „wrażeń, wyobrażeń, uczuć i pożądań", to kapryśnie przerzucanie się z tematu na temat, to dowolny tok skojarzeń, to - ujmując rzecz generalnie - dyletantyzm w doznawaniu sztuki. Marzeniem reagują na sztukę laicy, którym brak wy kształcenia nie pozwala skupić się na samym utworze - na przykład muzycznym - bo „potrzeba na to większej kultury muzycznej", albo też ludzie zmęczeni lub przepełnieni nudą. Mimo to Tatarkiewicz broni marzenia, ale w jego postaci wysublimowanej, gdy nie zastępuje skupienia, lecz mu towarzyszy. Tatarkiewicz zdradza powody, dlaczego nie chce, jak inni estetycy, odciąć marzenia od sztuki: o ile w postawie skupienia, oglądu z dystansu, doznajemy piękna rzeczy, to marzenie „zbliża do nich, sprawia, że stają się nam bliskie"⁵. Idzie zatem o potrzebę zbliżenia, potrzebę kontaktu, jakiej nie zaspakaja ogląd z dystansu, kontemplacja. Niemniej Tatarkiewicz ostatecznie powie, że te dwie postawy: kontemplacyjna i marzycielska nie są równorzędne i równowartościowe, nie są odmianami jednej postawy estetycznej, bo ta polega na kontemplacji. Można dopuścić marzenie jedynie po (!) skupieniu.

Ciekawe, że Ingarden, który w sposób metodologicznie niezwykle zdyscyplinowany buduje kontemplacyjny, oparty na formule oglądu z dystansu model doświadczenia estetycznego, do opisu niektórych jego faz stosuje taki oto język:

W fazie emocji wstępnej występuje „stan podniecenia jakością, która nam się narzuciła..."; czujemy, że ona nas „nęciła ku sobie, pobudzała do zwrócenia się ku niej, do jej posiadania w bezpośrednim naocznym kontakcie". „Ona nas na razie - żeby się tak przenośnie wyrazić - raczej »dotyka«, pobudza, podnieca w szczególny sposób. Podniecenie to przeradza się w pewną formę zakochania się (erosu) w jakości się nam narzucającej" [podkreślenia K.W.l⁶.

W fazie tworzenia struktur jakościowych: „Dochodzi, innymi słowy, do szczególnego w s p ó ł ż y c i a...(...) Owe akty uczuciowego współżycia stanowią pierwszą formę uczuciowej odpowiedzi podmiotu prze żywającego estetycznie na wytworzony przedmiot estetyczny"⁷.

Mamy zatem do czynienia z sytuacją wielce ambiwalentną: użyty język erotyczny ma oddać w zamiarze Ingardena i zgodnie z założeniami

⁹ Tatarkiewicz, W. Op. cit., s. 176-178.

⁶    Ingarden, R. Op. cit., a. 200.

⁷    Ibidem, s. 212.

1

Ingarden. R. Wybór pism estetycznych. Red. A. Tyszczyk. Kraków: Unlversltas. 2005, 8. 205.

2

* Ibidem.