DSCN4330

4

Aby pojąć, dlaczego ludzie osiągnęli taki poziom inteligencji, musimy zrozumieć, w jaki sposób nasi przodkowie przemodelowali repertuar symboli używanych przez małpy człekokształtne i powiększyli go dzięki składni. Dzikie szympansy używają ponad 30 różnych wokalizacji, przekazując mniej więcej tyle samo różnych znaczeń. Zdarza im się powtórzyć dźwięk dla podkreślenia jego znaczenia, lecz nie łączą trzech dźwięków, by wzbogacić swój słownik nowym wyrazem.

Ludzie posługujący się językiem angielskim także używają ponad 30 w okalizacji zwanych fonemami. Wszelako tylko ich połączenia mają wartość semantyczną: wiążemy dźwięki bez znaczenia w obdarzone znaczeniem słowa. Nikt jeszcze nie wyjaśnił, w jaki sposób nasi przodkowie przeskoczyli próg, zastępując układ jeden dźwięk - jedno znaczenie” systemem kombinacji różnych sekwencji nic nieznaczących fonemów, lecz jest to prawdopodobnie jedna z najważniejszych zmian w toku ewolucji od małpy człekokształtnej do człowieka.

W języku ludzi istnieją ponadto połączenia połączeń, takie jak związki syntaktyczne (tworzące to zdanie). Najprostsze sposoby tworzenia krótkich zestawów słów, takich jak w językach pidżyn lub wypowiedziach dwuletnich dzieci, nazywamy protojęzykiem. W protojęzyku przekaz niosą połączenia słów; jeśli wypowiedź jest krótka, składnia nie wydaje się konieczna.

Nasi najbliżsi zwierzęcy krewni, szympans pospolity i bo-nobo (szympans karłowaty) uzyskują niekiedy zadziwiający poziom rozumienia języka, jeżeli są odpowiednio motywowane przez biegłych nauczycieli. Najwięcej osiągnął bono-bo imieniem Kanzi - równie dobrze jak 2.5-letnie dziecko rozumie zdania, których nigdy przedtem nie słyszał, na przykład: „Idź do biura i przynieś tu czerwoną piłkę." Ani Kanzi, ani dziecko nie budują takich zdań samodzielnie, ale je rozumieją.

Po roku takich doświadczeń dziecko zaczyna konstruować okresy zdaniowe, w których jedno zdanie staje się częścią drugiego. Rymowanka o domu, który zbudował Jack („To jest chłop siejący zboże, którym karmi koguta, który siedzi w oborze,... która należy do domu, który zbudował Jack...”), jest tu przykładem krańcowym, bo nawet przedszkolaki potrafią zrozumieć, jak słowo „który” modyfikuje znaczenie.

Składnia to zbiór reguł, które można przedstawić jako rozgałęziające się drzewo. Umożliwiają one szybkie komunikowanie się - niekiedy wystarczy użycie niespełna 100 powiązanych ze sobą wyrazów - kto co zrobił, komu, gdzie, kiedy, jak i dlaczego. Zbudowanie i wypowiedzenie zdania jest sprawdzianem tego, czy zna się reguły

KANZI, 23-letni dziś szyrąpans karłowaty (bonobo), podczas ćwiczeń z Sue Savage-Rumbaugh w laboratorium Georgia State University.

Wskazując symbole odpowiadające różnym stowom, Kanzi potrafi formułować życzenia na poziomie dwuletniego dziecka. Eksperymenty językowe na szympansach bonobo mają wyjaśnić, do jakiego stopnia znajomość składni jest wyłączną właściwością człowieka.

Kanzi i Savage-Rumbaugh pracują obecnie w Great Apes Trust of Iowa.

WILLIAM H. CALVIN jest neurobiologiem w Universlty of Washington. Początkowo studiował fizykę w Northwestern University, lecz później zainteresował się neuronaukami wykładanymi w Massachusetts institute of Technology i Harvard Medical School. Doktorat z fizjologii i biofizyki obronił w 1966 roku w University of Washington. Jest autorem kilku książek popularnonaukowych. Jego dorobek literacki obejmuje The Throwing Madonna, The River That Flows Uphill, Comersations with Neil's Brain, A Brian for Ali Seasons, A Brief History of the Mind and Almost Us, Patrz strona: www.williamcalvin.com

90 ŚWIAT NAUKI

składni na tyle dobrze, by uniknąć dwuznaczności. Nawet dzieci o niskiej inteligencji bez wysiłku uczą się stosować składnię, naśladując to, co słyszą; dzieci inteligentne, lecz głuche tak jak Joseph, mogą nigdy tej umiejętności nie posiąść.

Wydaje się, że inna znamienna cecha naszej inteligencji - zdolność planowania - jest podobna do składni. Zachowanie zwierząt nie dostarcza zbyt wielu dowodów na to, że potrafią one planować na czas dłuższy niż kilka najbliższych minut, jeśli nie liczyć hormonalnie uruchamianych przygotowań do zimy czy rozmnażania. Niektóre szympansy na przykład używają długich źdźbeł do wydobywania termitów z gniazd, ale - jak zauważył Jacob Bronowski - żaden „nie spędzi wieczoru na ich poszukiwaniu i zrywaniu witek, by mieć pod ręką zapas na jutrzejsze łowy”.

Myślenie na zapas

planowanie krótkoterminowe, którego umiejętność w pewnym stopniu posiadły zwierzęta, znacznie rozwija inteligencję społeczną. Człekokształtne o wiele częściej niż inne małpy posługują się podstępem. Zdarza się, że szympan-sica wydaje okrzyk sygnalizujący znalezienie pożywienia w jakimś mićjscu, a potem okrężną drogą przez las po cichu idzie tam, gdzie rzeczywiście je znalazła. Kiedy inne szympansy przetrząsają zarośla, ona zajada spokojnie, z nikim się nie dzieląc. Najtrudniej planować reakcje, które wymagają wyobrażenia sobie wielu scenariuszy rozwoju sytuacji - na przykład gdy myśliwy rozważa różne sposoby podejścia jelenia lub futurolog podaje trzy prognozy rozwoju przemysłu w następnym dziesięcioleciu. W przeciwieństwie do człekokształtnych ludzie czynią to bardzo § często - jesteśmy posłuszni napomnieniu, które przypisuje 5 się brytyjskiemu mężowi stanu Edmundowi Burke’owi:    |

„Interes publiczny wymaga, byśmy zrobili dzisiaj to, co za lat pięć lub 10 inteligentni ludzie dobrej woli życzyliby so- | bie mieć".    3

<

1

( I

\ I i i

F \ r

t

v

d

z

n

i

s;

Si

c

w

p

	n
	ki
	C
	śc
	gi
<	je
Z 1	m
i	sa
i	pl
«	1
i	ni

JAK POWSTAWAŁ CZŁOWIEK    _w