DSCN5994

EDMUND MAŁACHOWICZ

FAKTURA I POLICHROMIA ARCHITEKTONICZNA ŚREDNIOWIECZNYCH WNĘTRZ CEGLANYCH NA SLĄSKU 1. Stan badań i rozwój polichromii architektonicznej. 2. Przegląd zachowanych przykładów na Śląsku. 3. Polichromie z terenu Śląska na tle podobnych zjawisk w Polsce.

1. Dekoracyjne polichromie malarskie, odkrywane nierzadko we wnętrzach średniowiecznych i będące najczęstszym przedmiotem zainteresowania badaczy, nie zawsze tworzą zwartą i powiązaną z całością architektury wnętrza kompozycję.

Z natury rzeczy, tematyczne malowidła ścienne ograniczały się do najważniejszych i ograniczonych przestrzennie części budowli, jak prezbiteria, kaplice dtp. Wielkie wnętrza ceglanych budowli średniowiecznych musiały niewątpliwie mieć opracowaną fakturałnie i kolorystycznie powierzchnię ścian, sklepień i detali architektonicznych, wykonaną w prostej, rzemieślniczej technice. Wyniki przeprowadzonych badań potwierdziły ogromną rolę, jaką odgrywała w całościowym, przestrzenno-plastycznym efekcie wnętrza gotyckiego właśnie wspomniana technika, określana mianem polichromii architektonicznej. Nazwa ta, aczkolwiek nie zawsze (w wypadku występowania tylko dwu kolorów) jest równoznaczna z określeniem „polichromia”, ze względu jednak na ścisłe powiązanie z formami architektonicznymi i materiałem budowli najlepiej odpowiada temu zjawisku. Składnikami omawianych polichromii architektonicznych są: cegła z zaprawą spoin, tynk i kamień, zarówno w swej naturalnej fakturze i kolorze, jak i dodatkowo polichromowane farbami Paleta kolorów jest tu ograniczona do białego, kilku odcieni czerwieni, czarnego, szarego i żółfcdkremowego, oprócz oczywiście polichromii detali kamiennych, gdzie występują często bogatsze zestawienia barwne.

Z niniejszych rozważań wyłączam malarstwo ścienne, zarówno figuralne jak i ornamentalne, rejestrując jedynie ewentualny fakt jego Istnienia w poszczególnych budowlach. Nie zawsze da się to ściśle oddzielić, zwłaszcza w późniejszych fazach polichromii architektonicznej, jednakże rozgraniczenie to jest konieczne dla jaśniejszego przedstawienia sprawy. Praca niniejsza jest przede wszystkim wynikiem spostrzeżeń i badań, prowadzonych w toku prac przy odbudowie i konserwacji szeregu zniszczonych podczas ostatniej wojny budowli średniowiecznych na Śląsku. Oprócz przeglądu odkrytych śladów polichromii i ich rekonstrukcji zawiera także próbę syntezy spotykanych tam zjawisk i odpowiedzi na pytanie co do ich pochodzenia¹. W szczupłej bibliografii o zbliżonym zakresie tematycznym w nielicznych tylko pracach spotkać się można z właściwym ujęciem istoty omawianego zagadnienia.

Z. Świechowski w swoich pracach¹ sprecyzował krótko to zjawisko w jego trzynastowiecznej postaci, nazywając polichromią architektoniczną i podając opas kilku zachowanych przykładów. W pracach szeregu autorów o budownictwie ceglanym, oprócz omówienia techniki dekoracji lica cegieł siatką nacięć¹, niewiele można znaleźć wzmianek o jego polichromii. Kilka opisów inwentaryzacyjnych po-

Budownictwo romańskie to Polsce. Katalog zabytków Wrocław 1963.

* O. S t i e h I, Backsteinbauten in Nord Deutsch-kand und Ddnemark, Stuttgart 1928; F. Fischer, Norddeutscher Ziegelbau, Mtłnchen 1941; L. F. de Longhk L‘architettura delle chiese cistercensi Mila no 1958.

1

Ze wzglądu na ograniczone ramy redakcyjne niniejszego artykułu problemy technologiczne przedstawionych poiiichroimid omówione zastaną oddzielnie.

* Z. Świechowski, Wczesne budownictwo ceglane w Polsce, ..S&udia do dziejów rzemiosła i przemysłu”, I, 19S1, s. 83—‘123. tenże. Architektura na Śląsku do potowy XIII wieku Warszawa 1856; tenże,