DSCN6821 (2)

STEFAN KOZAKIEWICZ

sodzie wyboru: nie ze względni na odrębność sztuki obszaru — który i z tego punktu widzenia siteiinowi część większego rejonu — ale ze względu aiia fakt nagminnego dla tego terenu i trwającego .przez wieki stawiska masowego kształcenia sdę większości mieszkańców na artystów i rzemieślników artystycznych

1    nieprzerwanie trwającej ich emigracji do innych prowincji Włoch i do innych krajów. W tym rejonie nieraz mała wioska przez setki lat wydawała- całe następujące po sobie generacje artystyczne, podlczas gdy inne prowincje Włoch czy Szwajcarii, a> nawet pozostałe rejony Lombardii nie odznaczały się już tymi właściwościami. Dlatego też problem artystów pochodzących z tego terenu stanowi zagadnienie odrębne w historii sztuM nie tylko Italii, aile a innych (krajów ².

Mamy na tym terenie i większe miasta, jak Como, Somdrio, Lugano, Locamo. Mamy mniejsze miasta i miasteczka, jak Mendrisdo w rejomile jeziora Lugano, jak Menaggdo i BeHagio nad jeziorem Como. Lecz ar-

2    Poza cytowaną w przypisie 1 książką Merzaria, następujące prace traktują ten problem ogólnie lub badają go z punktu widzenia pochodzenia artystów z terenu pogranicznego włosko-szwajcarskiego: G. Blanchi, Gli artisti tici-nesi, Lugano 1900; A. B e n o i s, Razsadnik iskusstwa (Pe-piniere d*art. Lugano et ses environs), „Staryje Gody", 1909, s. 175—202; to samo po włosku w tłum. L. Simona pt. A. B e-n o i s, Lugano e dintomi, un semenzaio di. artisti, Gli arti-8ti tlcinesi in Russia, Gentillno 1913; F. Bernasconi, Le maestranze ticinesi nella storia delParte, Lugano 1926; L. S i-m o n a, Artisti della Svizzera italiana... Parte I-A, Gli artisti del borgo di Agno, Zurlgo 1931; M. G u i d i, Dizionario degli artisti ticinesi, Roma 1932; L. Simona, Artisti ed antiche famiglie della Collina d⁹Oro, Lugano 1935; U. D o n a t i, Breve storia di artisti ticinesi, Belllnzona 1936; F. C h 1 e s a, L'attivith artistica delle popolazioni ticinesi e il suo valore storico, Zurlgo b. d.; L. Brentanl, Antichi maestri d*arte e di scuola delle terre ticinesi, I—IV, L. Simona, Lugano e dintomi un semenzaio d⁹ artisti, ..Bolletino storico della 8vizzera Italiana", 1944, nr 4. i 1945, nr 1 oraz odb.; R. V i-ghi, „Palladlo" IV, 19, s. 115—117.

Problemem działalności Komasków 1 Tessyńczyków 1 Jego opracowaniem od strony naukowej zajmuje się obecnie Towarzystwo Archeologiczne w Como (Socleta Archeoioglca Co-mense) z inicjatywy swego prezesa, prof. dra Aristide Cal-derinl, i profesora Uniwersytetu w Pawil, dra Edoardo Ars-lana. W r. 1956 Towarzystwo zorganizowało pierwszą konferencję poświęconą temu zagadnieniu w Varennle nad Jeziorem Como. W dniach 3—9 czerwca 1957 r. odbyła się w Va-rennie druga konferencja naukowa poświęcona działalności Komasków i Tessyńczyków we Włoszech 1 w innych krajach europejskich od ok. r. 1400 do ok. r. 1520; dla niektórych krajów europejskich ostatnia data została przekroczona, sięgając do końca w. XVI. Na konferencji w r. 1957 zostały wygłoszone następujące referaty: dr L. Maile L*arte dei laghi in Piemonte nel secolo XV; dr E. G a v a z z a Ricerche sulPattiivitó dei Gaggity architetti a Genova; dr R. B r e n-zonl / Maestri Panthei lapicidi e architetti veronesi, oriundi del Ceresio; prof. G. G. Zorzl Architetti e scul-tori dei laghi di Lugano e Como in Vicenza nel secolo XV; prof. G. Marlacher Nuovi contributi sulPattivitd di soultori lombard i — caronesi e comaschi — del primo ⁹500 a Venezia e nel territorio pros simo; dr C. Someda De Marco    Architetti e lapicidi lombardi in Friuli nel se-■tyśicii z całego tego (kraju (pochodzący wywodzili się mdłe ityłlie z tych imiilalslt dl imliiaisteczelk, co z mlałytih wiosek i iois»aid, {Dołzisiilamych maid brzegami jezior 1 w dodtoach, dzi-elą-cyicih masywy górskie, odbiegających -sdę ku jeziorom. Typowe to dla całego obszaru jezior alpejskich wtiosiki ii osady, na niewielkiej tylko przestrzeni bezpośrednio mad jeziorem (id. 2) liuib na stoikach górskich malowniczo grupujące murowanie domy, często jedno-lub dwupiętrowe, z wystrzelającą poinald graojpę domów wieżą pairatfiadimego 'kościółka.

Przyczyny, dda których omawiamy rejon stał się rezerwuarem idiositarczalj ącym artystów dla Włoch i innych (krajów, intie zostały jeszcze dostatecznie zbadane. Fakt, że to okodice ubogie, prawie bez ziemi ornej, skazujące większość dludmiośoi męskiej na emigrację, tłumaczy nam tylko przyczyny ‘tej emigracji, aiie nie tłumaczy nam, czemu przybrała ona charakter emigracji ar»tyisrtyczinje|j|. Być może położenie centralne rejonu, na pograniczu Włoch i Szwajcarii, w sąsiedztwie Francji¹,

colo XV; prof. N. R a s m o Alessio Longhi e Antonio Me-daglia nelParte rinascimentale trentina; dr L. Bertolinl Arte e artisti del Lario e del Ceresio e loro attivita nel territorio di Pisa, Lucca e Massa; prof. O. Morisani Con-siderazioni su Tomaso e Giovan Francesco Malvito; prof. S. Bottari Scultori di origine lombarda in Sicilia — Anto-nello Fleri; prof. M. Meli L⁹apporto degli architetti comaschi nello sviluppo delParchitettura del 400 in Palermo; prof. M. E. Gomez Moreno Los escultorąs de Como, Lugano y su region en Espana; dr M. R o q u e s Deux archi-tectes lombards dans le Haut Dauphine vers 1500; dr E. Gul-d a n Die ersten italienischen Bauhandwerker’ in Deutschland zu Beginn der Neuzeit; dr R. Wagner Rieger Die Aus-strahlungen der Komaskenkunst nach Ungam| Bóhmen und ósterreich in XV und XVI. Jahrhundert; prof. dr W. Ł a-z a r i e w Le opere di Piętro Antonio Solari in Russia e i rapporti artistici italo-russi nel tardo Quattrocento; S. Kozakiewicz L⁹attivitd degli architetti e lapicidi comaschi e luganesi in Polonia negli anni 1520—1580. Reasumujący referat wygłosił prof. dr E. A r s 1 a n Considerazioni sulParte dei laghi. Wszystkie te referaty, stanowiące pierwszy tak obszerny 1 udokumentowany materiał do działalności Komasków 1 Tessyńczyków w Europie w w. XV—XVI, zostały opublikowane ostatnio w wydawnictwie „Arte e artisti dei laghi lombardi". Societń Archeoioglca Comense, Como 1959. Wspomniany referat polski, uzupełniony wprowadzającym wstępem, jest powtórzony w niniejszym artykule.

O konferencji w Varennie, por. także E. G u 1 d a n, Werke und Wanderwege der Maestri Comacini 1400—1520, „Das MUn-ster", X, 1957, Heft 9 10. s. 371—374, oraz tegoż Ausstrahlun-gen der Comasken-Kunst in Europa, „Osterrelchlsche Zeit-schrlft fur Kunst und Denkmalpflege", XII, 1958, Heft 1/2. s. 9—13; L. Simona. Notę sul secondo convegno di storia delParte a Varenna, ,.I1 Cantonetto", Lugano, V, 1957, nr 2, sierpień, s. 36—39.

Niektóre ze wspomnianych referatów dotyczyły zagadnienia działalności Komasków i Tessyńczyków w krajach europejskich poza Włochami. W tym zakresie por. także, jeśli chodzi o Niemcy, A. M. Z e n d r a 111, Graubilnder Bau-meister und Stukkatoren in deutschen Landen zur Barock-und Rokokozeit, Ziirich 1930; o Czechy. K. C h y 111, Maestri luganesi in Boemia nel secolo XVI, L⁹Jtalia e Parte straniera, Roma 1922; jeśli chodzi o Rosję. cyt. wyżej pracę A. Benois. Prace polskie na ten temat będą podane dalej.

4