DSCN7313

LXXXIV KORNEL UJEJSKI — POETA ROMANTYCZNY

nająć od Ustępu z powieści sybirskiej, 1851)⁵⁴ przystąpił do kształtowania i utrwalania tożsamości narodu przez historię traktowaną jako zbiór przykładów i wzorcow postępowania. Przemienione na wiersze sceny z żywotów narodowych bohaterów miały pouczać, wstrząsać, przemieniać. Ujejski zdawał się wierzyć w rolę indywidualnych przykładów w formowaniu się ludzi i do takich przykładów z przeszłości odwoływał się w tekstach poetyckich. PoiawiłT się ~w~15ich konfederaci barscy (Podróż przerwana, Konfederat, 1853), żołnierze powstania listopadowego (Podróż przerwana), niezłomni i cnotliwi zesłańcy syberyjscy (Ustęp z powieści sybirskiej), kobiety-Polki zdolne do największych ofiar osobistych na rzecz sprawy narodowej (Po latach osiemnastu, 1856).

Historia w niewielkich poematach i „fragmentach”^{1 2} Ujejskiego to przede wszystkim historia niedawna, ta, którą odkrył Mickiewicz w III cz. Dziadów i w Reducie Ordona, Słowacki w Anhellim i Sowińskim w okopach Woli. Najdawniejszym przywoływanym wydarzeniem historycznym (nie liczę tu wzmianki o Tatarach na Podolu w Ostatnich Buczackich) jest konfederacja barska¹,. w zasadzie traktowana zgodnie z jej uję-ciertTprzez wielkich poprzedników, Mickiewicza i Słowackiego, dla których była ona końcem Polski starej (warcholskiej wolności) i początkiem nowej, przyszłej Polski „nie tego wieku”, jako pierwsze zbrojne wystąpienie Polaków w imię wiary i wolności narodu i wspólnej ojczyzny. Ujejski, widząc w konfederacji początek polskiej ofiary krwi w drodze do wolności^{3 4} i „jutrzenkę (= narodziny) narodu”*⁷, obok gloryfikacji zbrojnego czynu wprowadził jednak zdania krytyki tyczące konserwatywnych celów konfederacji, prymatu celów marginalnych nad zasadniczym: ratowania Polski^{5 6 7 8 9 10}. Wypowiadał więc sąd własny i niezależny, istotny w czasie, gdy kształtował się kanon XVIII--wiecznej tradycji narodowej, ustalały się jej pozytywne i negatywne elementy⁵*.

W zasadzie jawiła się u Ujejskiego „historia mała”, widziana oczyma nie-historycznych bohaterów, zwykłych ludzi żyjących w dziejach i współtworzących dzieje: konfederata, porucznika, zesłańca... Z wyborem bohaterów i perspektywy patrzenia w przeszłość związany był dobór gatunku epickiej opowieści: była nim najczęściej wierszowana gawęda, oscylująca między wzniosłością a potocznością, zmieniająca narratora i punkt widzenia, skomponowana na zasadzie fragmentów.

Wymieniona przygarść utworów, istotna ze względu na odbicie przemian programu poetyckiego i poetyki, znaczy niewiele w całokształcie dorobku Ujejskiego. W perspektywie całości ważny zda się pogrzeb Kościuszki (1853)*°, mający swe miejsce w dużym zespole romantycznych epicediów i żałobnych elegii, takich jak Pogrzeb księcia Poniatowskiego Niemcewicza, Lach serdeczny na marach Józefa Bohdana Zaleskiego, Na sprowadzenie prochów Napoleona i Pogrzeb kapitana Mayznera Słowackiego, Bema pamięci żałobny rapsod Norwida, wierszy

1

Tamże ów przełożony na dyskursywny wywód program poetycki. Druk (łącznie z Po latach osiemnastu) w tomiku Dla Moskali, Lipsk 1862, toż w: K. Ujejski, Poezje, L I, Lipsk 1866.

2

** Fragmentami są: Konfederat i Ostatni Buczaccy.

3

   Tak w Podróży przerwanej [w:] K. Ujejski, Poezje, t. I, s. 89.

4

   Tak w Konfederacie (w:) tamie, s. 114.

5

Por. w zakończeniu Konfederata rozbudowany obraz-przypowieść o płonącym domu, z którego ratujący — nieświadomi, że w „ogniach domu właścicielka” —

6

z żywota ofiarą

7

Poszli, aby ratować — co? — Jej odzież starą (tamże, s. 116).

8

⁵* O ustalaniu się kanonu tradycji konfederacji barskiej — zob. Z.

9

Stefanowska, Konfederaci barscy [w tejże:] Próba zdrowego rozumu, Warszawa 1976, s. 125 i n.; J. Maciejewski, Legenda konfederacji barskiej w literaturze polskiej XIX wieku, Prace Polonistyczne S. XLIII, Wrocław 1988.

10

Pierwodruk w: K. Ujejski, Poezje, t. I.