DSCN7936

72

ⁿJ®™^a^^zne> S^dyż bobry ograniczają się do swych tradycyjnych siedlisk, głównie obniżeń terenowych wtórnie zarastających brzozą.

W intensywnej gospodarce bobrami na Łotwie stosuje się zabiegi łagodzące konflikt bobra z leśnictwem. Należą do nich: odnawianie bazy pokarmowej w postaci zjadanych przez bobry gatunków krzewów i drzew, wyrób posuszu, zakładanie nowych upraw, prowadzenie specjalnego gospodarstwa osikowego na brzegach zbiorników powyżej poziomu wody z 15-letnią koleją cięć.

Bobrowe tamy i spiętrzenia wpływają na przepływ strumieni i sedymentację oraz stwarzają korzystniejsze warunki dla powstawania strefy brzegowej (DeBa-no i Heede, 1987). Mogą one jednak mieć również wpływ destrukcyjny. Omawiane procesy mają zwykle powolny przebieg i musi upłynąć wiele czasu zanim uwidocznią się ich skutki.

Powodowane przez bobry zmniejszanie energii przepływu jest korzystne dla roślinnych zespołów brzegowych, gdyż osłabia erozję koryta. Woda powodziowa zostaje rozprzestrzeniona na większej powierzchni, co redukuje szybkość jej przepływu, a zatem i niszczycielskie zdolności erozyjne. Stawy bobrowe mają pewną zdolność gromadzenia wody i dzięki temu spłaszczają szczyt fali powodziowej. Tamy zwiększają zasoby wód powierzchniowych oraz wód utrzymywanych na wyższym poziomie lustra wody.

Niestety, tamy bobrowe nie są budowane według najnowszych zasad inżynierii. Często padają, gdyż są budowane bez podpór i bez ostróg przednich, które zapobiegają podcinaniu tamy przez wysoką wodę. Bobry nie stosują również ochrony brzegów poniżej budowy. Gdy zmniejszają się zasoby pokarmu wokół stawu, bobry opuszczają okolicę i tamy nie są dalej utrzymywane w sprawności. Gdy taka opuszczona przez bobry tama załamie się w końcu, zarówno ciek, jak i system roślinności brzegowej ulegają poważnym zniszczeniom, gdyż upadek jednej tamy powoduje zniszczenie innych w dolnym biegu przez rosnący napór osadów. Napór przepływu wód i osadów nagromadzonych w zniszczonych zbiornikach bobrowych powoduje rozległe uszkodzenia koryta. Okazuje się, że konieczne jest utrzymywanie równowagi pomiędzy występującym materiałem budowlanym a liczbą bobrów. Niedostatek materiału budowlanego powoduje załamywanie się tam, a zespoły roślinności brzegowej są niszczone przez nadmierne zgryzanie roślin brzegowych przez bobry i utratę nagromadzonej wody z powodu załamania się tamy (DeBano i Heede, 1987).

Drobny osad i substancja organiczna odłożone w zbiorniku bobrowym są bogate w składniki odżywcze. Osady te nie tylko stanowią żyzne podłoże dla roślin, ale wpływają także na reżim wilgotnościowy powyżej i poniżej tamy. Odłożone materiały zatrzymują wodę przez dłuższy czas, stwarzając w ten sposób korzystniejsze stosunki wilgotnościowe, prowadzące do szybszej inwazji, ustalania się i rozwoju roślinności brzegowej. Gdy już zespół taki powstanie, nie tylko przechwytuje osady, lecz działa również jako filtr i zbiornik składników odżyw-

czych i osadów uwalnianych przez sąsiednie ekosystemy. Pobieranie składników odżywczych i stabilizacja koryta strumienia przez roślinność brzegową poprawiają jakość wody opuszczającej staw bobrowy.

Pfzykładu zmian środowiskowych wywoływanych przez bobry dostarczają Biały i Załuski (1994), opisując bezpośrednie i pośrednie skutki ponad 10-letniej obecności bobrów europejskich w uregulowanym korycie rzeki Kłótni (Kotlina Płocka) (ryc. 21). Zmiany bezpośrednie to budowa tam i żeremi oraz kopanie 1 nor, a pośrednie - to ich wpływ na ekosystem rzeki. Nory były wykopywane i wzdłuż tras przemieszczeń zwierząt. Część z nich po rozmyciu i oberwaniu utworzyła sieć kanałów łączących koryto rzeki z bagnem i dołami potorfowymi. Spowolniony przepływ wód oraz erozja brzegów przyspieszały tempo zamulania dna rzeki. W rezultacie ponad jaśniejszą warstwą osadów dennych z wcześniejszego okresu powstała nierówna warstwa osadów ciemniejszych, o miąższości ok. 15 cm i dużej zawartości materii organicznej. Powstanie tam podniosło poziom wód gruntowych w przyległych olszynach oraz przyczyniło się do okresowego zatapiania niżej położonych fragmentów. Wpływ bobrów na roślinność w korycie tej samej rzeki obrazuje rycina 22.

W okresowo zalewanych drzewostanach obserwuje się zmiany żywotności różnych gatunków krzewów i drzew. W najsilniej zatapianych partiach olsu stwierdzono zamieranie podrostu i odroślowej olszy czarnej. Łęgi zostają przekształcone w ols przy równoczesnym spadku udziału olszy i jesiona. Ten ostatni jest dodatkowo eliminowany na skutek wybiórczego zgryzania przez bobry.

W zalewanych płatach łęgu usychały krzewy Rhamnus cathartica.

|W rezultacie swych badań Biały i Załuski (1994) stwierdzili, że kilkunastoletnia działalność bobrów zapoczątkowała proces renaturyzacji uregulow anego koryta Kłótni. Rozmywane nory utworzyły sieć kanałów łączących bagna i tor-fianki z rzeką w jeden system wodny. Nastąpiło wypłycenie dna oraz powstanie licznych zakoli i płycizn zarastających roślinnością wodną i szuwarową. Tamy z kolei wpłynęły na podwyższenie i stabilizację poziomu wód gruntowych w przyległym lesie. Zwiększył się udział olsu kosztem łęgu.

yTak więc przekształcenia środowiska przez bobry prowadzą do zainicjowania naturalnych procesów bagiennych, a dzięki temu zapoczątkowują gromadzenie materii organicznej zniszczonej przez uprzednie zabiegi melioracyjne.

Na Ukrainie stwierdzono (Legeyda, 1995), że stawy bobrowe stanow ią rzeczywistą zaporę geochemiczną, powodującą wytrącanie 27% rozpuszczonej w wodzie substancji mineralnej. Struktura i tempo sukcesji zespołów powstałych pod wpływem bobrów wykazują większą żyzność osłoniętych gleb. Zmiany w podstawowych wskaźnikach hydrochemicznych powodują wzrost produktywności. W miejscach zamieszkiwania bobrów biomasa zooplanktonu wzrasta od 5 do 1000 razy ze względu na lepsze warunki rozmnoży. Pozytywny wpływ bobrów na stan ekosystemów nadbrzeżnych wielokrotnie przekracza wartość futer bobrowych.