DSC00

własną służbę cudzego mana — oto wskazanie zawodowe specjalistów od magii. Tymi „podpatrzonymi” prawidłowościami siły nadprzyrodzonej były prawa związków magicznych przez styczność w przestrzeni i przez podobieństwo/ W naszej krytycznej umysłowości współczesnej działają one jako psychologiczne prawo kojarzenia przez styczność w przestrzeni (i czasie) oraz psychologiczne prawo kojarzenia przez podobieństwo. To właśnie pozostałość w nas samych tych dalekich wspomnień filogenetycznych, kiedy to, co dziś jest tylko mechanizmem psychicznym, rzutowaliśmy na zewnątrz jako mechanizm przyrodniczy — fizyczny i metafizyczny — duchowy. Wiara w Istotę Najwyższą, tak podkreślana przez Schmidta, stanowi zastosowanie idei siły magicznej do porządku świata. „Potrzebuje się najwyższej istoty, która uspostaciowuje taki porządek świata”⁷, ponieważ ten porządek świata został objawiony przodkom wraz ze sposobami jego zachowania. Suma tych sposobów to właśnie cały kult i wiara. j Pojęcie magii jako systemu praktyk utrwalających zarówno porządek świata, jak i ułatwiających życie w warunkach dzikoś-ci,'magii opartej na rozporządzaniu siłą nadprzyrodzoną, posłuszną prawom styczności w przestrzeni i przez podobieństwo; urosło do naczelnej koncepcji w religioznawstwie etnologicznym* Preus-sa.^# Nikt jeszcze z taką ostrością i oryginalnością nie ujął roli magii w religijnym życiu ludzkości/Był to po prostu klucz otwierający wszystkie zamki religioznawstwa.'

Zastrzeżenia zrodziły się nie tylko wśród współczesnych uczonemu, ale — po dojrzalszym namyśle — i u samego autora. Postronnych uderzała niewystarczająca baza faktograficzna dla wyciągania tak śmiałych i ogólnych wniosków. Ostatecznie Konrad Theodor Preuss znał z bliska tylko kilka plemion indiańskich z Meksyku i Kolumbii. Kiedy mówił o „pragłupocie”, uwzględniał tylko plemiona z Najaritu w południowo-zachodnim Meksyku. Koncepcja zachowywania poprzez objawione w zaraniu świata praktyki magiczne naturalnego porządku świata pasuje doskonale do religii azteckiej i jej przeżytków we współczesnym Meksyku, ale nie koniecznie musi odnosić się do innych religii.

W późniejszym okresie, w swych wykładach z 1926 roku, uczony stonował wypowiedź o pragłupocie sprzed lat dwudziestu. „Nie może być nigdy (kann es gar nicht geben) głupoty w rzeczach

wiary, tzn. zboczenia od myślenia przyczynowego, ponieważ wiara podlega specjalnym immanentnym prawom*' •. Było to ustępstwo wobec krytyki roli magii w życiu religijnym człowieka.

Temat magii, wprowadzony do nauki przez Jamesa George'a Frazera w Złotej gałęzi w 1890 roku, wkrótce rozgościł się w nauce na dobre. Propozycja pojmowania magii jako stadium zaufania człowieka we własne siły, jako poprzedniczki nauki i techniki, a zabobonu jako pozytywu w dziedzinie zachowania własności prywatnej i posłuchu wobec króla, religii zaś jako aktu zwątpienia, osunięcia się na kolana — zaszokowała cały świat. Jednych gorszyła, innych porywała. W obu wypadkach zainteresowała. Preuss wyrósł w atmosferze frazerowskiego kultu magii (miał 21 lat w chwili opublikowania pierwszej wersji Złotej gałęzi). Wniósł tu jednak pewne odchylenie od schematu myślowego Anglika. Zachował genetyczną zależność religii od magii, ale samo tłumaczenie genetyczne przeniósł dalej na magię i dowodził, że magia wykształciła się z głupiego paktowania z siłą nadprzyrodzoną, odczuwaną na podobieństwo własnej siły, miało to na celu wspomożenie praczłowieka w walce o byt, gdy sam instynkt przestał już mu wystarczać.

Od tego czasu ukazało się wiele prac na temat magii, czarów, stosunku magii do religii itp. zagadnień. W roku 1914 ukazały się jednocześnie prace K. Betha Religion und Magie bet den Natur-vólkem, E. Hartlanda The Relations oj Religion and Magie in Ritual and Belief i P. Saintyves*a La force magiąue, w roku 1926 prace M. Summersa, G. Wunderlego, pierwszy tom sześciotomo-wej klasycznej pracy L. Thorndike’a A History oj Magie and Erpeńmental Sciences, nadto A. Bertholeta Das Wesen der Magie. Podobnie urodzajnym dla teorii magii okazał się rok 1947. Pojawiają się jednocześnie trzy prace, wszystkie pisane z pozycji bardzo bliskich Preussowi. To Willy Hellpacha Das Magethos, Eduarda Sprangera Die Magie der Seele i Carla Heinza Ratscho-wa Magie und Religion. Wszystkie wychodzą od nadzwyczaj skromnej oceny sprawności myślenia dyskursywnego u człowieka pierwotnego, posługującego się błędnymi logicznie rozumowaniami, prowadzącymi do magii jako poprzedniczki religii. Hellpach sprowadza całe życie duchowe człowieka niecywilizowanego do zwykłego „hokus pokus” (s. 19), Ratschow zaś odbiera w ogóle