DSC�89

ku- po nich następują. Tc dwie sfery zagadnień religijnych mogą sic czasem pokrywać, a atrybuty obu grup skupiać się w postaci jedynej Istoty Najwyższej, która jest stwórcą, jest wieczysta, niewzruszona, a zarazem wszechwiedząca, czujna i mściwa (Jahwe, stwórca świata, jest też sprawcą potopu). Ale na ogół obie sfery odczuwa się i zaspokaja oddzielnie — są istoty twórcze ale nie wszechwiedzące, jak np. Wielka Matka Ziemia (p. wyżej)’ ani też dobre (np. Kojot, zob. rozdz. XXII, 3) i na odwrót — istoty wszechwiedzące i osądzające, które nie są stwórcami (Zeus i Jo-wisz, Helios itd.).

Temu specyficznemu charakterowi atrybutu wszechwiedzy, nieodłącznego od swego obiektu, którym są uczynki ludzkie, odpowiada równie specyficzne doświadczenie religijne, odmienne od tego, jakie wiąże się z atrybutem zdolności twórczej. Nie jest to tylko żywiołowy niepokój poszukiwania wyrażający się w mitach o początku i stworzeniu świata. Jest to przeżycie zgoła odmienne, w którym poczucie niepewności ludzkiego losu przesłonięte jest cieniem innego niepokoju — niepokoju moralnego ¹⁰⁷, świadomością nieuniknionej obecności kogoś, kto widzi człowieka o każdym czasie i na każdym miejscu, bez przerwy i bez możności ucieczki; obecność wzroku, przed którym nic się nie ukryje, któremu nikt nie umknie; tajemnicy, która człowieka otacza, więzi go i krępuje, a czasem wybucha wspaniałym i gwałtownym zjawiskiem meteorologicznym. Świadomość ta sprawia, na przykład u Apaczów, że każdy, kto ma nieczyste sumienie, doznaje niejasnych lęków przy zbliżaniu się pory deszczowej, niosącej ze sobą częste burze z pioru^mi. Ta sama świadomość zrodziła w plemieniu Ewe sentencję: „gdzie niebo, tam Bóg ^l0®; to poczucie bezgranicznej rozciągłości między niebem a ziemią u Eskimosów nazwane jest Siła; to samo też musiał odczuwać pewien europejski badacz, kiedy wśród australijskiej pustyni wypowiedział takie słowa: „W żadnym innym miejscu nic czuje się nieba tak blisko, a zwłaszcza nocą... (kiedy ono) ^ zdaje się schodzić tak nisko, że nieomal można by go dotknąć” ^l0#.

Podobne przeżyciu doznane na stepie znajdujemy w fascynującym fragmencie u Antoniego Czechowa: „Kiedy długo, nie rywając wzroku, wpatrujesz się w głębokość nieba ^arza s.ę, że umysł i dusza roztapiają się w uczuciu samotności. Zaczynasz

33