~LWF0004 (2)

10

i Morze Północne z wielkim Niżem Środkowoeuropejskim, na północy dochodziły niemal do kręgu polarnego¹. Ten ostatni przekraczano jednak tylko w toku penetracji wzdłuż zachodnich wybrzeży Norwegii, docierano doń również na zasiedlonej stosunkowo późno Islandii.

Mimo to normalny cykl dnia i nocy różnił się tu dość znacznie od właściwego innym krajom Europy. Znane było nawet, jeśli nie z własnego doświadczenia, to z opowiadań najbliższych sąsiadów, tajemnicze zjawisko dnia i nocy polarnej. Opowieści o nim były przekazywane różnymi drogami dalej na południe, budząc nieufność pisarzy i geografów rzymskich. Z bezpośredniej informacji wojowników germańskich korzystał najpewniej Prokop z Cezarei, pisząc o wyspie Thule: „Każdego roku występuje tu cudowne zjawisko. Około letniego przesilenia słońca w ciągu czterdziestu dni słońce tu nigdy nie zachodzi, lecz w ciągu tego czasu nieprzerwanie świeci nad ziemią, lecz (nie mniej) niż w ciągu sześciu miesięcy potem, * około zimowego przesilenia, czterdzieści dni słońce zupełnie nie pokazuje się nad tą wyspą i pogrążona jest ona w nieprzerwanej nocy” (VI, 15). Wiedział też o tej osobliwości dziejopis Gotów Jordanes w VI w. i późniejsi pisarze.

Dwa elementy wyciskały swoiste piętno na tutejszym krajobrazie — morze i góry. Związki z morzem wynikały nie tylko stąd, że zasiedlano dwa półwyspy — niewielki Jutlandzki i znacznie rozleglej szy Skandynawski oraz liczne wyspy u wybrzeży. Rozwinięta była również niepomiernie linia brzegowa] Liczne fiordy, typowe zwłaszcza dla duńskiego i norweskiego krajobrazu, wrzynały się głęboko w ląd, stanowiąc nieraz w trudno dostępnym terenie jedyny możliwy szlak komunikacyjny. Tam gdzie brak było głębokich zatok, rozległe akweny wewnątrzlądowe — przede wszystkim jeziora Vener, Vetter, Melar i in. w środkowej Szwecji — spełniały podobne funkcje. Liczne rzeki spływały z gór do Bałtyku i cieśnin łączących z Morzem Północnym — wśród nich Glomma we wschodniej Norwegii, Klar przechodząca za jeziorem Vener w Gótaalv, Dal w środkowej Szwecji — i w wielu miejscach przekształcały się w wydłużone jeziora rynnowe. Trudne do wykorzystania w swym górnym biegu, wpływając na tereny nizinne tworzyły na znacznych odcinkach szlaki komunikacyjne, dogodne również zimą, kiedy skuwał je lód.

Drugi charakterystyczny element — góry — dominował zasadniczo w strefie północnej. Rozległy masyw starych Gór Skandynawskich wprawdzie nie wyróżniał się swoją wysokością bezwzględną (najwyższe szczyty nie sięgają tu 2500 m n.p.m.), lecz był trudno dostępny przez swe strome skaliste stoki, na zachodnim krańcu schodzące wprost do wód Morza Norweskiego. Od wschodu opadały one szerokimi stopniami ku Wyżynie

Norrlandzkiej, na południu za jeziorem Yener znajdowały kontynuację w Wyżynie Smalandzkiej. Również jednak na nizinnych obszarach środkowej Szwecji i przyległych wysp Olandii i Gotlandii liczne odkrywki skalne, sterczące stromo w płaskim krajobrazie lub wystające u wybrzeży w postaci małych wysepek — szkjerów, przypominały o skalistym podłożu, nie wszędzie zniwelowanym przez gliny zwałowe lodow^Tca. Podobnie na Półwyspie Jutlandzkim wzgórza moreny czołowej ostatniego zlodowacenia bałtyckiego tworzyły krajobraz znacznie pofałdowany, choć nie tak pełen kontrastów jak na Północy. iPołudnie nawiązywało już jednak w zasadzie do wuelkiego Niżu Środkowoeuropejskiego, traktowane nieraz jako jego peryferia. Poza wałem moreny czołowej rozciągały się obszary nizinne, gdzieniegdzie z wychodniami kredowymi, charakterystyczne zwłaszcza dla zachodniej i wschodniej krawędzi Jutlandii, wysp duńskich i sąsiedniej Skanii.

Klimat był w tych warunkach znacznie zróżnicowany, ostry zwłaszcza w' górskich zakątkach, łagodzony jednak wszędzie przez bliskość morza. Prąd Zatokowy — Golfstrom przyczyniał się do ocieplenia,.lecz zarazem też nawilgocenia powietrza u zachodnich wybrzeży Norwegii nawet na odcinkach dość daleko wysuniętych na północ. Ze skutków prądu nie korzystała już oddzielona górami Szwecja, ciążąca bardziej ku kontynentalnej strefie wschodnioeuropejskiej z większymi różnicami w temperaturach letnich i zimowych. Niestały charakter miał, jak dzisiaj, klimat ziem duńskich i południowoszwedzkich, narażonych na zmienne oddziaływania Morza Północnego i Bałtyku.

Nic też dziwnego, że znacznie zróżnicowana była szata roślinna tych ziem. Obszary nizinne pokrywały gęste lasy mieszane z przewagą brzozy i osiki, z dębem, bukiem, lipą na najdalszym południu; ku północy za jeziorem Melar przechodziły one w świerkowo-sosnowe bory typu tajgi. W licznych miejscach występowały bagna, torfy, wrzosowiska. W górach natomiast, powyżej strefy niskiej roślinności, znajdowały się rozległe skaliste połoniny — fieldy i wieczny śnieg. W wielu zakątkach występowały tam lodowice, przypominając o wielkim zlodow-aceniu, które przed tysiącami lat zadecydowało o kształcie zewnętrznym znacznych połaci Europy Północnej i Środkow^rej.

Pod wieloma względami zbliżone warunki krajobrazowa istniały na zasiedlanych przez Skandynawów wyspach atlantyckich — Szetlandach, Wyspach Owczych i przede wszystkim Islandii. Zróżnicowane, bogate we fiordy wybrzeża, liczne wyniesienia górskie, pokryte na znacznych połaciach lodowcem, klimat łagodzony przez odnogę Prądu Zatokowego przypominały przybyszom dawną ojczyznę. Napisał też o Islandii Adam Bremeński w XI w., że nazwa jej pochodzi „od lodowca, który ścina mrożeni Ocean. Mówi się jako o rzeczy godnej pamięci, że lodowdec ten wydaje się tak czarny i suchy ze starości, że płonie, gdy go zapalić” (IV, 36). Ta ostatnia wiadomość była reminiscencją wieści o wulkanach islandzkich,

1

O warunkach geograficznych interesującego nas terenu zob. łącznie The Geography 1960; 0’Dell 1961, o zmianach występujących we wczesnym średniowieczu Wil-lerding, [w:] Das Dorf 1977, s. 357 n.