~LWF0019 (3)

40

które zmienili w ludzi, i to nie oni ukształtowali je z grubsza na kształt „ludzi z drewna”¹.

Imię Aska (jesion) jest przejrzyste, a jego postać znajduje doskonałą analogię w opowieści Hezjoda z „Pracy i dni” (1, 143-145) o stworzeniu przez Zeusa ludzi z jesionów. Warto tu zwrócić uwagę, że Ask jako jesion jest istotą tego samego rodzaju co drzewo świata - jesion Yggdrasill. Embla jako kobieta stwarza więcej problemów. Jej imię można rozumieć jako wiąz (od almr, wiąz), ale frapuje też podobieństwo do greckiego ampelos (winorośl, co w przypadku północy rozumieć by można jako pnącze, może oplatający Aska bluszcz)². Wiąz jest jednak możliwością lepszą. Mit mówi wyraźnie o dwóch pniach, a w kennin-gach skaldów często pojawiają się porównania ludzi (fakt, że tylko mężczyzn) do pni drzew.

Ważnym uzupełnieniem mitu o początkach rodzaju ludzkiego jest opowieść eddaicznej Rigsthuli o tym, w jaki sposób bóg Heimdall, pojawiając się na ziemi pod imieniem Riga, nadał ludziom porządek społeczny płodząc przodków trzech podstawowych stanów, zdefiniowanych jednak w sposób odmienny od typowych indoeuropejskich schematów tego rodzaju³. Działanie pod przybraną postacią jest skądinąd typową cechą Odyna. Spędzając po trzy noce w łożu swych gospodarzy, za każdym razem pomiędzy mężem i żoną, Rig-Heimdall stał się ojcem Thraela - personifikacji niewolników, Karla - uosobienia wolnych boendir (chłopów-wojowników) i Jarla - reprezentującego możnych, z których dopiero pochodzi Kont* - personifikujący stan królewski. Przez pokazanie, że Konr nie jest dzieckiem Riga, pieśń podkreśla, iż władza królewska jest wtórna i powinna być podporządkowana możnym. RigstJnda nie mówi więc o stworzeniu człowieka, ale działania Riga dają żyjącej dotąd w chaosie gromadzie społeczny ład i porządek, co więcej, łączą rodzaj ludzki nieprawym pokrewieństwem z bogami. Ale związek Heimdalla z powstaniem ludzi może mieć głębszą naturę. Gro Steinsland (1983, 105) zwróciła uwagę na prozę wstępną do Rigsthuli, opisującą miejsce rozrodczej działalności Riga. Powiada się tam, iż ,jeden z Asów, który nazywał się Heimdall, podróżując, szedł plażą jakiegoś morza (sjóvarstrondo noccori), aż zaszedł do pewnego gospodarstwa nazywając siebie Rigiem...”. Wspomniana w Rigsthuli plaża lub brzeg (raczej morza, sjó> niż jeziora, jak w polskim tłumaczeniu Edcly) jest zapewne miejscem tożsamym z plażą, na której Asowie znaleźli Aska i Emblę! Heimdall jako postać związana ze stworzeniem człowieka pojawia się także w Yoluspa (1), która zaczyna się przecież od wezwania:

Słuchajcie wszystkie istoty święte,

Więksi i mniejsi synowie Heimdalla!

Słowa mówiące tu o „większych i mniejszych” odnoszą się do wszystkich ludzi i porządku społecznego, zaprowadzonego wśród nich przez tego boga (A. Guriewicz 1973, 547-567), a wspomnienie o świętości istot ludzkich podkreśla pochodzenie „synów Heimdalla” z nasienia Asów! Jeśli jednak ludzie są dziećmi Heimdalla, to może jego rola w stworzeniu Aska i Embli była w jakiejś wersji mitu większa niż w strofach 17-18 Voluspa i w relacji Snorriego?⁴

W chwili początków świata, gdy istnieją już pierwsi Olbrzymi i pierwsi Asowie, a ludzie i Karły zostają właśnie stworzeni, nic nie słychać o Elfach; również i potem mity nie mówią o ich powstaniu. W micie początków brak też odniesień do podziału bogów na dwie grupy - Asów i Wanów, ci drudzy nie są bowiem w ogóle wspomniani.

Czas początków świata przedstawiany jest jako złoty wiek. Złoty także dosłownie, jako że według Voluspa (8) Asom nigdy nie brakło wtedy złota. Symbolizuje tu ono, jak i w innych pogańskich mitologiach, dostatek i brak trosk, a nie pieniądze. Snorri (Gylf 14) mówi jasno: „ta era nazywa się złotym wiekiem (gullaldr), który trwał, póki nie przyszły kobiety z Jotunheimu”. Wizja

1

   Kto dwa pnie wyrzeźbił, nic wiemy. Gro Steinsland (1983) postawiła tezę. iż pierwotną postać ludzi stworzyły Karły, rzeźbiąc z grubsza w drzewie postacie Aska i Embli. Polem z rzeszy Karłów wystąpili Odyn. Hoenir i Lodurr i dali ludziom życie. Przy takiej interpretacji ludzie są wspólnym dziełem Karłów i Asów (a należałoby jeszcze wspomnieć Norny, dające Askowi i Embli ich przeznaczenie). Takie rozumienie strofy 10. Voluspa (gdzie stworzone przez Módsognira i Duri-na manlikon mają być wyrzeźbionymi z drzewa Askiem i Emblą) wydaje się jednak naciągane; sceptycznie o tym błyskotliwym skądinąd pomyśle także M. Clunies Ross 1994, 160.

2

   J. de Yrics 1962, 15, 101-102; G. Steinsland 1983, 91. Ostatnio pojawił się pomysł interpretacji mitu o Asku i Embli w kategoriach obrzędu niecenia ognia, gdzie Ask byłby świdrem ogniowym, a Embla deską (Gunnłog Josefson 2002) - ja jednak wolę pozostać przy tradycyjnej interpretacji-

3

   Stany są opisywane od podstawy, czyli poczynając od najniższego, którym jest wyrzucany w Indiach poza strukturę społeczną stan niewolników, nie zaś odwrotnie. Boendir czyli chłopi, w ortodoksyjnie trójfunkcyjnym schemacie należący do trzeciej funkcji społecznej, okazują się być w Skandynawii wojownikami (funkcja druga), a ostatnim opisanym stanem są jarlowie, trochę wojownicy, trochę możni. Królowie są pozbawieni zaszczytu pochodzenia wprost od Riga, a o kapłanach pieśń milczy. O Rigu jako twórcy skandynawskiej hierarchii społecznej A. Guriewicz (1973) iG. Dumćzil (2000, 151-168).

4

Paralclność postaci Odyna i Heimdalla, grających w Voluspa pospołu główną rolę, zauważona przez G. Steinsland (1979, 133-135; por. R. Boycr 1981. 220-222) zasługuje na głębsze wyjaśnienie! Warta zbadania jest teza, czy nie mogli być oni współtwórcami ziemi i człowieka, a zły Odyn (= Loki) i dobry Heimdall graliby w micie podobne role, jak Szatan i Bóg w ludowych milach kosmogonicznych Słowian (w tym kierunku podążał Kurt Schier, interpretując mit walki Lokiego z Heimdallem), patrz wyżej, s. 32 i niżej, s. 223-225.