~LWF0079

względnie do tworzenia gospodarczych podstaw swej władzy, choć miały one oczywiście dla nich decydujące znaczenie. Równolegle z tym postępować musiało i wykorzystywanie przez nich środków o charakterze ideologicznym, które uzasadniałyby ich prawo do władzy, domagania się wszelkich płynących z niego świadczeń osobistych i materialnych oraz posłuszeństwa poddany cli. Musiało —• innymi słowy — dojść do ukształtowania się ideologii władcy, która stawała się częścią składową całego gospodarczo-społecznego i politycznego porządku.

Spróbujmy obecnie ustalić, jakim podstawowym, mało zależnym od stopnia rozwoju państwa, warunkom winna była odpowiadać ideologia władcy i wchodzące w jej skład niektóre środki ideologicznego oddziaływania, stosowane przez królów skandynawskich dla — mówiąc najbardziej ogólnie — uzyskania społecznej afirmacji swej politycznej pozycji i płynących z niej prerogatyw oraz ugruntowania swego autorytetu.

Wydaje się, że pomiędzy różnymi wymogami, jakim powinna była sprostać ideologia władcy w społeczeństwie skandynawskim w okresie będącym przedmiotem naszych badań, na jedno z czołowych miejsc wysuwa się zdolność do wyalienowania przez nią króla od ogółu ludności.

O zachodzeniu takiego procesu zdaje się świadczyć już sam rozwój semantyczny słowa, które w językach germańskich utrwaliło się w znaczeniu „król“. W językach tych — rzecz znamienna — z wyjątkiem goc-kiego, choć przekład Biblii dokonany przez Wulfilasa dawał do jego użycia wiele okazji, na określenie władcy przyjęło się słowo *kuningaz. Pod względem etymologicznym jego rdzeń związany jest z rdzeniem *kun, *kuna, *kuni (por. greckie yovr_l) i oznacza „potomka

rodu“, „należącego do rodu" ¹. Staroskandynawskim odpowiednikiem kuningaza był jvieip-krotnie potwierdzony w literat\\r/& komirujr. Pozomte może się wydawać, że słowo to, o bardzo czytelnej dla Normanów etymologii, nie musiało nasuwać takich skojarzeń, jak przejęty w językach słowiańskich z gockiego KH.*gb, a zwłaszcza urobiony najprawdopodobniej od imienia Karola Wielkiego król¹². Niemniej napotykamy zjawisko nader znamienne. Oto w kosmogonicznym i so-cjogęnicznym poemacie Eddy, powstałej zapewne w XIII w. Rigspuli, gdzie używając postaci ze skandynawskiej mitologii wywodzi się ludzi należących do różnych warstw od różnych przodków, najmłodszym synem Jarla był Kon ungr. Fakt ten wskazuje, że „znamienitość rodu“ była decydującym czynnikiem, który prowadził do tak istotnej przemiany semantycznego zakresu kuningaza — potomka rodu w króla. Ta znamienitość rodu, jego dawność, o której mówi cytowany wyżej Adam Bremeński, była przeto jednym z najbardziej wyróżniających czynników królów od reszty społeczeństwa.

Potwierdzenie powyższej tezy znajdziemy w krótkim przeglądzie innych słów, znanych w języku staroskandynawskim, które początkowo określały naczelne miejsce w społeczeństwie danej jednostki, które jednak nie nabrały zakresu semantycznego „król“. Tak więc peudanaz (występuje u Wulfilasa), etymologicz-

11 — St. Piekarczyk 161

1

   Patrz J. de Vries, Bas Kónigticm bei den Germanen, „Saecu-lum“, 7 B. H. 3. Munchen 1956, a. 291 i nast. Nie aprobujemy poglądu tego autora, jakoby o przemianach semantycznych słowa kuningaz zadecydowały czynniki religijne: związek króla z bogami.

¹²    Patrz ostatnio G. Labuda, Rozprzestrzenienie się tytułu ,,króla'¹ wśród Słowian, Wieki średnie, Prace ofiarowane Tadeuszowi Manteufflowi w 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1962, s. 57—77.