Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
Violetta Kwiatkowska-Darul
Wydział Prawa i Administracji
Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu
Przesłuchanie dziecka w polskiej
procedurze karnej  zagadnienia ogólne
Polska procedura karna wyznacza jednie ogólne ramy przesłuchania dziecka. Konieczne
jest więc wypracowanie procedur postępowania z dziećmi-świadkami, które uwzględniają
ich dobro i chronią dziecko przed powtórnym urazem. Artykuł omawia stanowione przez
polskie prawo obowiązki i uprawnienia wynikające z pełnienia roli świadka. Analizuje
te regulacje ze względu na specyfikę dziecka-świadka, przedstawiając możliwości optymaliza-
cji warunków jego przesłuchania stwarzane przez polskie prawo. Przesłuchanie dziecka
należy do jednych z najtrudniejszych czynności procesowo-kryminalistycznych, ważna
jest więc wiedza na temat dynamiki procesu przesłuchania i metod skutecznego uzyski-
wania informacji od dzieci. Tym zagadnieniom poświęcona jest druga część artykułu.
W polskiej procedurze karnej expressis czenie życiowe czy zawodowe nie są za-
verbis nie ma mowy o przesłuchaniu dziecka. wsze wystarczające, dlatego niezbędne
Nawet nie jest użyte słowo  dziecko . jest przygotowanie psychologiczne, kry-
O tym, że dziecko może stać się podmiotem minalistyczne oraz odpowiednie predys-
przesłuchania wynika np. z art. 171 ż 3  pozycje przesłuchujących (zob. Kwiatkow-
... jeżeli osoba przesłuchiwana nie ukoń- ska-Darul, red. 2001, s. 167 172). Konieczne
czyła 15 lat..., art. 189 pkt 1  Nie odbiera jest wypracowanie niezbędnych procedur
się przyrzeczenia od osób, które nie ukoń- uwzględniających dobro dziecka  szcze-
czyły 17 lat, a także art. 185a ż 1 kpk  gólnego świadka.
... pokrzywdzonego, który w chwili czynu Jak podkreśla M. A
opatkowa studia
nie ukończył 15 lat... etc. Dziecko jest prawnicze, jak dotąd, nie uzbrajają przy-
podmiotem bardzo specyficznym, bynaj- szłych sędziów w bogate zasoby wiedzy psy-
mniej nie miniaturą osoby dorosłej, stawia- chopedagogicznej (A
opatkowa 1986, s. 12).
jącym organom przesłuchującym wysokie Każdy przesłuchujący, nie tylko dzieci,
wymagania. Dziecko to człowiek, u które- powinien zdawać sobie sprawę ze sła-
go nie zakończył się rozwój fizyczny, psy- bych stron osobowych z
ródeł dowodo-
chiczny i społeczny, a tym samym, w po- wych, obdarzonych subiektywizmem, rzu-
równaniu z ludz
mi dorosłymi, występują tującym na procesy związane z formowa-
u niego różnice w zakresie procesów spo- niem się zeznań. Problem jest tym bar-
strzegania, pamięci, odtwarzania itp. dziej złożony, że przesłuchanie jest czyn-
Polska procedura karna wyznacza je- nością dwustronną, w którą ingerują rów-
dynie ogólne ramy przesłuchania, nato- nież cechy osoby przesłuchującego. Po-
miast ciężar i odpowiedzialność za pra- nadto niedostatki wiedzy psychologicznej
widłowo przeprowadzone przesłuchanie, przesłuchującego są przyczyną błędów
uwzględniające dobro dziecka, spoczywa w formułowaniu pytań, z których najbar-
na przesłuchujących. Niestety, nie każdy dziej niebezpieczne są pytania sugerujące
realizujący przesłuchanie jest do tego przy- odpowiedz
, czy też zniekształcające pro-
gotowany. Wiedza prawnicza ani doświad- ces przypominania.
14
1
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
Dziecko jako świadek i pokrzywdzony
Niezwykle trudno jest oddzielić proble- słuchanie świadka sędziemu wyznaczone-
matykę świadka od pokrzywdzonego, bo- mu ze swego składu lub sądowi wezwa-
wiem role te często się splatają. Także nemu, w którego okręgu on przebywa
sam fakt bycia świadkiem przestępstwa (art. 396 ż 2 kpk).
powoduje, że świadek staje się ofiarą urazu Na świadka, który nie stawił się na wezwa-
 można zaobserwować u niego pourazo- nie i nie usprawiedliwił swojej nieobecności,
wy zespół stresu. W literaturze podkreśla można nałożyć karę pieniężną (art. 285
się fakt, że człowiek, który widział śmierć ż 1 kpk), a także zarządzić przymusowe jego
członka rodziny, jest szczególnie narażony doprowadzenie (art. 285 ż 2 kpk). W wypad-
na trudy leczenia, długotrwały pourazowy ku dziecka-świadka wezwanie należy skiero-
zespół stresu (Herman 1998, s. 65). wać do rodziców (opiekunów). Przedtem
Kodeks postępowania karnego nie podaje jednak rodzice (opiekunowie) powinni wyra-
definicji świadka, jednak na podstawie zić zgodę na udział ich dziecka (podopiecz-
art. 177 ż 1 kpk można wywnioskować, nego) w procesie w charakterze świadka.
kto takim świadkiem może być. Jest nią każ- W wypadku niestawiennictwa dziecka
da osoba wezwana w tym charakterze, ma- wspomniana kara pieniężna mogłaby być
jąca obowiązek stawić się i złożyć zeznania. nałożona na rodziców czy opiekunów.
Nie jest przy tym podany cenzus wieku, co Wydaje się, że takie postępowanie jest
pozwala wnioskować, że w procesie karnym niedopuszczalne, gdy rodzic nie godzi się
świadkami mogą być nawet małe dzieci. na przesłuchanie dziecka dla jego dobra.
Na każdym świadku ciążą określone Trudno sobie natomiast wyobrazić w prak-
obowiązki, ale i przysługują mu też pew- tyce doprowadzenie dziecka, a następnie
ne prawa. Obowiązki świadka to: jego przesłuchanie  pozostaje to w sprzecz-
ności z dobrem dziecka.
 stawiennictwo na wezwanie organu
Świadek ma również obowiązek pozo-
procesowego,
stawania do dyspozycji organu proceso-
 pozostawanie do jego dyspozycji,
wego. Nie jest on wyrażony wprost, ale
 zeznawanie,
można go wysnuć z istoty samej czynności
 złożenie przyrzeczenia,
przesłuchania w charakterze świadka,
 zeznanie prawdy i nie zatajanie jej.
bowiem dopóki świadek nie zostanie
Obowiązek stawiennictwa wynika z art. zwolniony, musi pozostawać do dyspozycji
177 ż 1 kpk. Nie jest on jednak bezwzględ- organu, który go wezwał. O tym, że na
ny, gdyż ż 1a tegoż artykułu stwarza moż- świadku ciąży ten obowiązek świadczy
liwość przesłuchania na odległość przy uregulowanie zawarte w art. 285 ż 1 kpk,
użyciu odpowiednich urządzeń technicz- przewidujące możliwość nałożenia kary
nych. Dotyczy to zarówno przesłuchania pieniężnej na świadka, jeśli bez zezwolenia
w postępowaniu przygotowawczym, jak organu wzywającego oddalił się z miejsca
i przesłuchania przez sąd. Ustawodawca czynności przed jej zakończeniem. Niestety,
przewidział także możliwość przesłucha- w praktyce zarówno długie oczekiwanie,
nia świadka w miejscu jego pobytu, gdy jak i wielokrotność przesłuchań stanowią
nie może on stawić się na przesłuchanie dużą niedogodność dla świadków, powo-
z powodu choroby, kalectwa lub innej nie dującą niechęć występowania w tym charak-
dającej się pokonać przyczyny (art. 177 ż terze. Długie oczekiwanie na przesłucha-
2 kpk). Jeżeli świadek nie może stawić się nie dzieci-świadków stanowi szczególną
do sądu z powodu przeszkód trudnych do uciążliwość, gdyż obok zmęczenia wystę-
usunięcia, wówczas sąd może zlecić prze- puje u nich szybkie zniecierpliwienie.
15
2
w w w . d z i e c k o w s i e c i . f d n . p l
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
Obowiązek zeznawania wynika z art.  dążenie do uzyskania pozytywnej opi-
177 ż 1 kpk  osoba wezwana w charakterze nii o sobie etc.
świadka ma nie tylko obowiązek stawić
Uznawany za ojca kryminalistyki H. Gross
się, ale i złożyć zeznania, tj. przekazać orga-
stwierdził, że świadek, choć niezgodnie
nowi procesowemu posiadane informacje
z prawdą zeznał, dlatego bynajmniej jesz-
w sprawie. Nie jest to obowiązek bezwzględ-
cze nie koniecznie musiał mieć wspólność
ny, gdyż od tego obowiązku ustawodaw-
z rozbójnikiem, lecz może z obawy, lenistwa,
ca przewidział wiele wyjątków, z których
egoizmu, próżności lub innej słabości nie-
najistotniejszymi są prawo odmowy ze-
prawdę powiedział (za: Zielińska 1939, s. 97).
znań oraz uchylenia się od odpowiedzi
Stereotypowo uważa się, że dzieci kłamią.
na niektóre pytania. Jeżeli chodzi o dziec-
Jednak kłamstwo nie leży w naturze dziecka.
ko-świadka, to wydaje się, iż nie powinno
Pokusę kłamstwa podsuwają mu dorośli
być ono informowane o obowiązku ze-
i kontakty z nimi (Muszyński 1999, s. 25).
znawania, bowiem taka informacja mo-
Dzieciom bardzo łatwo jest zarzucić kłam-
głaby nie zostać w pełni zrozumiana i wy-
stwo, gdyż w wielu wypadkach nie potrafią
wołać lęk, a w jego następstwie stres.
one rozróżnić prawdy od fantazji (kłamstwo
Obowiązek złożenia przyrzeczenia, zgod-
pozorne). Najnowsze badania wykazują,
nie z art. 189 pkt 1 kpk nie dotyczy osób
że dzieci odczuwają wiele lęków, a im ich
poniżej 17. roku życia. Natomiast obowiązek
więcej, tym częściej uciekają się do kłamstwa
mówienia prawdy i nie zatajania jej w przy-
(Muszyński 1999, s. 26 27). Kłamstwo
padku osób powyżej 17. roku życia zabez-
bowiem staje się ich reakcją obronną.
pieczony jest sankcją karną przewidzianą
Jeżeli chodzi o uprawnienia świadka,
w art. 233 ż 1 kk i dotyczy odpowiedzial-
to najważniejszymi z nich są:
ności za złożenie fałszywych zeznań lub
 prawo do odmowy zeznań (art. 182 kpk),
zatajenia prawdy. Pozostaje on w ścisłym
 prawo uchylenia się od odpowiedzi
związku ze składanym przyrzeczeniem
(art. 183 kpk),
(art. 188 ż 1 kpk) oraz uprzedzeniem
 możliwość zwolnienia od zeznawania
o odpowiedzialności karnej (art. 190 ż 1 kpk).
(art. 185 kpk).
Dzieci nie składają przyrzeczenia i nie
Prawo odmowy zeznań jest jednym
uprzedza się ich o odpowiedzialności za
z najistotniejszych praw świadka, mają-
składanie fałszywych zeznań.
cym na celu nie tylko dobro wymiaru
Fałszywe zeznania stanowią zagrożenie
dla procesu i utrudniają dotarcie do praw- sprawiedliwości (ochrona przed niepraw-
dy obiektywnej. Najczęstszymi przyczy- dziwymi zeznaniami), ale także chronią-
cym więzy rodzinne oraz samopoczucie
nami fałszywych zeznań są:
świadka, który musiałby wybierać mniej-
 obawa przed zemstą ze strony oskarżo-
sze zło i pozostawałby w konflikcie z wła-
nego lub pokrzywdzonego,
snym sumieniem, niezależnie od tego, ja-
 obawa przed powstaniem negatywnej
kiego wyboru by dokonał. Zgodnie z art.
opinii o świadku i jej konsekwencje,
182 kpk osoby najbliższe dla oskarżonego
 obawa przed odpowiedzialnością karną,
mogą odmówić zeznań. W wypadku dziecka
 obawa przed innymi negatywnymi kon-
może tutaj chodzić o rodziców, dziadków
sekwencjami,
i rodzeństwo. Decyzja o odmowie zeznań
 współczucie dla oskarżonego czy też
należy wyłącznie do osoby, której przy-
pokrzywdzonego,
sługuje, a zatem także dziecku.
 chęć zemsty na oskarżonym lub pokrzyw-
Pojawia się tutaj jednak problem zrozu-
dzonym,
mienia przez dziecko przysługującego mu
 chęć osiągnięcia korzyści materialnej,
prawa. Psycholog J. Sokołowska uważa,
niematerialnej,
że dziecko poniżej 10. roku życia nie jest
16
3
www.dzieckowsieci.fdn.pl
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
zdolne do zrozumienia jego treści. Jej z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań
zdaniem, jeśli organ procesowy ma pod- mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę
stawę przypuszczać, że dziecko nie zro- dla niego najbliższą (art. 183 ż 2 kpk).
zumiało przysługujących mu uprawnień Te niezwykle istotne uprawnienia powin-
odmowy zeznań, a jego wypowiedzi są ny być zagwarantowane także dzieciom.
niekorzystne dla jego najbliższych, zwłasz- Mogą jednak pojawić się wątpliwości co
cza gdy przesłuchiwane dziecko nie jest do zrozumienia znaczenia słów  narażenie ,
przez nich pokrzywdzone, wówczas prze-  przestępstwo ,  hańba . Z właściwym zro-
słuchujący nie powinien wyciągać informa- zumieniem tych słów mogą mieć problem
cji od nieświadomego swych praw dziecka nie tylko dzieci, ale też dorastająca mło-
(Sokołowska 1959, s. 124). W takich wy- dzież. Tutaj znowu szczególna rola przy-
padkach gwarantem uprawnień proceso- pada uczestniczącemu w przesłuchaniu
wych mógłby być rodzic, czy też opiekun rodzicowi (opiekunowi), a także przesłu-
dziecka uczestniczący w przesłuchaniu. chującemu, biegłemu psychologowi, któ-
Możliwość udziału rodzica w przesłu- rzy mogą wyjaśnić dziecku znaczenie
chaniu została przewidziana w art. 171 kpk tych uprawnień, a także znaczenia uży-
Nowelą z 10 stycznia 2003 r.  art. 1 pkt tych przez ustawodawcę słów.
1 ustawy z 10 stycznia 2003 r. o zmianie Organ procesowy może także zwolnić
ustawy Kodeks postępowania karnego, świadka, jeżeli o to wnosi, od złożenia ze-
dokonano zmian w art. 171 kpk, dotyczą- znania lub odpowiedzi na pytania, jeżeli
cym przesłuchania. W ż 3 tegoż artykułu pozostaje z oskarżonym w szczególnie
wprowadzono uregulowanie, dotyczące bliskim stosunku osobistym (art. 185 kpk).
przesłuchania osoby poniżej 15 lat. Zgodnie Chodzi o ochronę głębokich więzi istnieją-
z brzmieniem tego artykułu czynności cych pomiędzy świadkiem a oskarżonym,
z ich udziałem powinny być, w miarę moż- a wynikających z przyjaz
ni, koleżeństwa,
liwości, przeprowadzone w obecności przed- opieki itp. Także i tutaj organ procesowy
stawiciela ustawowego lub faktycznego opie- oraz rodzic powinien zagwarantować re-
kuna, chyba że dobro postępowania stoi te- alizację tego prawa.
mu na przeszkodzie. Nie ma tutaj znaczenia, Ustawowa definicja pokrzywdzonego
czy dziecko jest pokrzywdzonym przestęp- zawarta jest w art. 49 ż 1 kpk. Zgodnie
stwem, czy tylko świadkiem. Obecność z nią pokrzywdzonym jest osoba fizyczna
bliskiej dziecku osoby stwarza poczucie lub prawna, której dobro prawne zostało
bezpieczeństwa oraz gwarantuje prawidło- bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez
wość czynności, uwzględniających dobro przestępstwo. Pokrzywdzonemu w proce-
dziecka. Ustawodawca pozostawił jednak sie przysługują prawa strony. Dzieci jed-
praktyce furtkę, wprowadzając określenia nak nie mają zdolności procesowej i nie
 powinny być, w miarę możliwości , co mogą występować w tym charakterze.
w przyszłości może uniemożliwić opieku- Ich prawa wykonują ich przedstawiciele
nowi obecność w trakcie przesłuchania. ustawowi albo osoby, pod których pieczą
Pozostaje tylko mieć nadzieję, że w tym pokrzywdzeni się znajdują.
zakresie nie dojdzie do nadużyć. Mimo że dziecko samo nie może się repre-
Kolejnym prawem przysługującym świad- zentować, może wystąpić w procesie w cha-
kowi jest prawo uchylenia się od odpo- rakterze świadka, o czym już była mowa.
wiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowie- Może być także poddane oględzinom i bada-
dzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niom. Wynika to z art. 192 ż 1 kpk, zgodnie
niego najbliższą na odpowiedzialność za z którym, jeżeli karalność czynu uzależnio-
przestępstwo lub przestępstwo skarbowe na jest od stanu zdrowia pokrzywdzone-
(art. 183 ż 1 kpk). Oprócz tego świadek może go, nie może on sprzeciwić się oględzinom
żądać, aby przesłuchano go na rozprawie i badaniom nie połączonym z zabiegiem
17
4
w w w . d z i e c k o w s i e c i . f d n . p l
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
chirurgicznym, czy też obserwacją w zakła- mocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć
dzie leczniczym. Dotyczy to także dziecka, udział w przesłuchaniu. Osoba wymienio-
jednak w tym wypadku to rodzic (opiekun) na w art. 51 ż 2 ma prawo wziąć udział
nie może sprzeciwić się takim badaniom. w przesłuchaniu, jeżeli nie ogranicza to
Wspomnianą już nowelą z 10 stycznia swobody wypowiedzi przesłuchiwanego1.
2003 r.  art. 1 pkt 1 ustawy z 10 stycznia Pozytywnie należy ocenić wprowadzenie
2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postę- obligatoryjnego udziału psychologa w trak-
powania karnego, wprowadzono nieznany cie przesłuchania. Rzeczywiście ofiary te-
dotąd polskiej procedurze art. 185a. Dotyczy go rodzaju przestępstw wymagają szcze-
on jednak tylko pokrzywdzonych dzieci gólnego traktowania, nie tylko taktu i zro-
(poniżej 15. roku życia) przestępstwami zumienia ze strony przesłuchujących, ale
o charakterze seksualnym. Zgodnie z brzmie- także opieki psychologicznej w trakcie
niem ż1 tego artykułu: W sprawach o prze- przesłuchania. Z ofiarami przestępstw
stępstwa określone w rozdziale XXV Kodeksu o charakterze seksualnym wielokrotnie
karnego pokrzywdzonego, który w chwili trudno jest nawiązać kontakt. Badania,
czynu nie ukończył 15 lat, powinno się zwłaszcza ofiar kazirodztwa, wykazały,
przesłuchiwać w charakterze świadka tylko że zeznania ich charakteryzują się brakiem
raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczno- spontaniczności, ogólnikowym i ubogim
ści, których wyjaśnienie wymaga ponow- w szczegóły opisem zajścia (Jaśkiewicz-
nego przesłuchania, lub zażąda tego oskar- -Obydzińska i in. 1997, s. 56 62; Jaśkiewicz-
żony, który nie miał obrońcy w czasie pierw- -Obydzińska, Czerederecka 1995, s. 26 35).
szego przesłuchania pokrzywdzonego. Wpro- Wątpliwości może jednak wzbudzać
wadzając to uregulowanie ustawodawca przesłuchanie przez sąd pełniący akurat dy-
miał na celu szczególną ochronę dzieci żur, a nie specjalizujący się w zakresie tak
poniżej 15 lat, wobec których dopuszczono szczególnego podmiotu, jakim jest dziec-
się przestępstw o charakterze seksualnym. ko, w dodatku pokrzywdzone przestęp-
Poza tym wielokrotne przesłuchania sprzy- stwem godzącym w tak intymną sferę ży-
jały wtórnej wiktymizacji i były powszech- cia. Wydaje się, że w tych sprawach po-
nie krytykowane przez psychologów. winni przesłuchiwać dobrze przygotowani
Kolejny paragraf tegoż artykułu wskazuje i specjalnie przeszkoleni sędziowie.
organ uprawniony do przesłuchania. Sporządzony w trakcie przesłuchania
Zgodnie z nim Przesłuchanie przeprowadza protokół odczytuje się na rozprawie głównej,
sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego a w przypadku gdy sporządzono zapis
psychologa. Prokurator, obrońca oraz pełno- dz
więkowy, zostaje on odtworzony (ż 3).
Udział biegłego w przesłuchaniu dziecka
W art. 192 ż 2 kpk ustawodawca prze- zarządzić jego przesłuchanie z udziałem
widział możliwość przesłuchania świad- biegłego psychologa. Pełniłby on wów-
ka z udziałem biegłego lekarza lub psy- czas rolę pomocnika organu procesowe-
chologa, w przypadku wątpliwości co do go podczas czynności przesłuchania. Nie
jego stanu psychicznego, stanu rozwoju byłby on jednak tylko biernym obserwato-
umysłowego, zdolności postrzegania lub rem, ale aktywnym uczestnikiem, współ-
odtwarzania przez niego spostrzeżeń. pracującym z organem procesowym,
W każdym przypadku, gdy organ proce- z wcześniejszym prawem zapoznania się
sowy chce skorzystać z takiego z
ródła do- z materiałami sprawy oraz zadawania
wodowego, jakim jest dziecko, to powinien pytań w trakcie przesłuchania (Gierowski
1
Chodzi tutaj o przedstawiciela ustawowego albo osobę, pod której stałą pieczą pozostaje pokrzywdzony.
18
5
www.dzieckowsieci.fdn.pl
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
1996, s. 122 123). Taki udział może okazać pełnienie tego obowiązku stanowi uchybie-
się jednak nie wystarczający i wówczas nie mogące mieć wpływ na treść wyroku3.
konieczne staje się przeprowadzenie bada- J. Wójcikiewicz podkreśla, że biegłych
nia i wydanie, na podstawie całokształtu psychologów powinno się powoływać nie
wiedzy o dziecku, opinii psychologicznej. tylko w wypadku odpowiednio udokumen-
W kwestii udziału biegłego w przesłucha- towanych wątpliwości, lecz także wtedy,
niu dziecka wielokrotnie wypowiadał się gdy świadkiem jest dziecko, osoba w podeszłym
Sąd Najwyższy. Stwierdził on, że: Pomimo wieku oraz gdy zeznania świadka są jedynym
fakultatywnego brzmienia przepisu art. dowodem w sprawie (Wójcikiewicz 1986,
174 ż 3 kpk2 ( może zarządzić ) przesłuchanie s. 116). Autor ten zwraca także uwagę na spo-
świadka z udziałem odpowiedniego biegłego sób rozumienia sformułowania  jeżeli istnie-
(lub biegłych) wymienionego w tym przepi- je wątpliwość . Jego zdaniem sam fakt, że
sie jest  w konkretnej sytuacji  obowiąz- świadkiem jest dziecko czy starzec, biorąc
kiem sądu. Wynika to stąd, że przepis art. pod uwagę ich specyfikę spostrzegania
174 ż 3 kpk przewiduje jeden ze środków i pamięci, mieści się w treści omawianego
mających na celu ułatwienie poczynienia uregulowania (Wójcikiewicz 1986, s. 117).
ustaleń faktycznych odpowiadających praw- Ten fakultatywny udział biegłego psycho-
dzie, a więc w konsekwencji ułatwienie wy- loga, uzależniony od decyzji sądu czy proku-
krycie prawdy materialnej, dążenie zaś do ratora, stał się obligatoryjny w przypadku
wykrycia prawdy materialnej jest podsta- przesłuchania dziecka pokrzywdzonego prze-
wowym obowiązkiem sądu. Wykonując ten stępstwem o charakterze seksualnym, o czym
obowiązek, sąd powinien stosować wszel- już była mowa. Szkoda tylko, że ochrona
kie niezbędne środki zagwarantowane mu ta nie została rozszerzona na ofiary innych
przez obowiązujące przepisy prawa; niedo- przestępstw czy małoletnich świadków.
Przebieg przesłuchania dziecka
Podjęcie decyzji o przesłuchaniu dziecka Przygotowując się do przesłuchania przesłu-
w charakterze świadka powinny poprzedzić chujący powinien także sporządzić plan
głębokie rozważania co do powołania dziec- przesłuchania, ustalić czas i miejsce przesłu-
ka w charakterze świadka w ogóle, szcze- chania, przeprowadzić rozmowę z rodzi-
gólnie w sytuacjach, gdy dziecko stało się cami czy też opiekunami dziecka i wraz
ofiarą przestępstwa, było świadkiem dra- z nimi przygotować się do przesłuchania
matycznego przestępstwa, przestępstwo dziecka. To dzięki rodzicom powinien zyskać
dotknęło bliskie mu osoby etc. Przeżyty informacje o dziecku i jego psychice, zacho-
w związku z przestępstwem stres może waniu etc. Wskazane byłaby przygotowa-
spowodować zaburzenie funkcjonowania nie dziecka do przesłuchania przez psy-
dziecka, w tym funkcjonowania jego zmy- chologa oraz podmiot przesłuchujący,
słów i pamięci. którzy wyjaśniliby dziecku sens i znaczenie
Przygotowanie się osoby przesłuchującej czynności, w której będzie uczestniczyło.
dziecko jest istotnym elementem zapew- Przygotowując się do przesłuchania
niającym prawidłowość czynności przesłu- przesłuchujący powinien rozważyć kwestię
chania. W pierwszym rzędzie przesłuchujący ewentualnego zarejestrowania przesłu-
powinien zapoznać się z zebranym materia- chania na kasecie magnetofonowej czy
łem (protokoły przesłuchań innych świad- też video. Zdaniem autorki każde prze-
ków, ewentualnych podejrzanych w sprawie, słuchanie dziecka powinno być rejestro-
opinie biegłych, protokoły oględzin itp.). wane obligatoryjne.
2
Obecnie jest to art. 192 ż 2 kpk.
3
Wyrok z 12 września 1977 r., II KR 201\77, OSNPG 1987 r., z. 1, poz.16.
19
6
w w w . d z i e c k o w s i e c i . f d n . p l
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
Jeżeli chodzi o czas, w jakim powinno mogą się skupić i bez lęku mówić nawet
nastąpić przesłuchanie, to badania wykazały, o przykrych dla nich sprawach.
że najpełniejsze i najwierniejsze zeznania Zdaniem autorki w szczególnie uzasad-
można uzyskać w okresie 2 3 do 8 dni nionych wypadkach można by zrezygnować
(za: Adamczak i in 1971, s. 79). Ten krótki z udziału małoletniego świadka w postępo-
upływ czasu sprzyja wygaśnięciu czy osła- waniu sądowym. Wówczas sąd odczytał-
bieniu emocji związanych z przeżywanym by protokół przesłuchania świadka z po-
zdarzeniem, a mogących wpływać znie- stępowania przygotowawczego. Podstawę
kształcająco na przekazywane treści, i daje takiego rozwiązania mógłby stanowić art.
możliwość przemyślenia oraz uporządkowa- 391 ż 1 kpk, który taką możliwość prze-
nia materiału pamięciowego. Przesłuchanie widuje, w wypadku gdy:
powinno być tak zaplanowane, aby świadek
 świadek bezpodstawnie odmawia zeznań,
zbyt długo nie oczekiwał na przesłuchanie,
 zeznaje wyraz
nie odmiennie niż po-
bowiem zbyt długi czas oczekiwania na
przednio,
przesłuchanie może wywołać stan przemę-
 oświadczy, że pewnych okoliczności
czenia. Także samo przesłuchanie nie może
nie pamięta,
trwać zbyt długo, ponieważ im młodsze
 przebywa za granicą,
dziecko, tym szybciej się ono męczy.
 nie można mu doręczyć wezwania,
Istotny jest również wybór miejsca
 nie stawił się z powodu nie dających
przesłuchania. Psychologowie i kryminali-
się usunąć przeszkód,
stycy podkreślają niekorzystny wpływ tra-
 prezes sądu zaniechał jego wezwania
dycyjnych lokali, w których się przesłu-
na podstawie art. 333 ż 2 kpk,
chuje  komisariatów, gabinetów prokura-
torskich i sal sądowych. Atmosfera tych  świadek zmarł.
miejsc odbija się niekorzystnie na treści oraz
W wypadku małoletniego świadka nie
formie zeznań świadków dorosłych, nie
dającą się usunąć przeszkodą mógłby być
mówiąc już o dzieciach. Atmosfera miejsc
jego zły stan psychiczny i możliwość po-
urzędowych wpływa bowiem negatywnie
gorszenia tego stanu w trakcie przesłu-
na procesy intelektualne, które hamuje,
chania w sądzie. W tej kwestii zajął także
a także wywołuje niepokój, onieśmiele-
stanowisko Sąd Najwyższy, który w swoim
nie, nieufność i strach. Wspomniane sta-
orzeczeniu stwierdził, że: Nie stwarza obrazy
ny emocjonalne mogą oddziaływać nega-
art. 337 ż 1 kpk4 odczytanie [... ] zeznań
tywnie na swobodę wypowiedzi, a także
świadka pokrzywdzonego przestępstwem, który
nie sprzyjają odtwarzaniu minionych zda-
z powodu złego stanu zdrowia psychiczne-
rzeń. Dziecko powinno się przesłuchiwać
go, zwłaszcza spowodowanego przestępstwem
w warunkach jak najbardziej zbliżonych
i realnej możliwości pogorszenia się tego
do jego codziennego otoczenia. W wypad-
stanu na skutek przeżyć związanych ze stawie-
ku dzieci najmłodszych powinien to być
niem się przed sądem, nie stawi się w celu
dom lub przedszkole.
złożenia zeznań. Ta właśnie realna możli-
Już w 1976 r. na konferencji między-
wość może stanowić  nie dającą się usu-
narodowej Unii Opieki nad Dzieckiem
nąć przeszkodę w rozumieniu art. 337 ż 1 kpk5.
(UIPE) w Genewie postulowano wpro-
Zgodnie z wspomnianą wcześniej no-
wadzenie zakazu przesłuchania przed są-
welizacją kpk wprowadzono do jego treści
dem dzieci w wieku poniżej 13 lat. Obec-
art. 360 ż 3, zgodnie z którym: Sąd może
nie tworzy się specjalne pokoje przesłu-
wyłączyć jawność całości lub części rozprawy,
chań dzieci, odpowiednio przygotowane
jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nie-
 pomalowane i wyposażone stają się
letni lub na czas przesłuchania świadka,
miejscami przyjaznymi dzieciom, w których
który nie ukończył 15 lat.
4
Obecnie jest to art. 391 ż 1 kpk.
5
Wyrok SN z 4 listopada 1988 r., IV KR 291\88, OSNKW 1989, z. 3 4, poz. 31.
20
7
www.dzieckowsieci.fdn.pl
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
Czynność przesłuchania została unor- W wypadku przesłuchania dzieci, zwłasz-
mowana w art. 171 kpk: cza małych, np. w wieku przedszkolnym,
a nawet starszych, mogą to być tylko dwa
ż 1. Osobie przesłuchiwanej należy umoż-
stadia  wstępne i zadawania pytań. Jest
liwić swobodne wypowiedzenie się w grani-
to spowodowane tym, że od dzieci w wie-
cach określonych celem danej czynności,
ku przedszkolnym trudno jest uzyskać
a dopiero następnie można zadawać pyta-
wypowiedz
spontaniczną.
nia zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnie-
nia lub kontroli wypowiedzi.
Faza wstępna
ż 2. Prawo zadawania pytań mają, prócz
Przesłuchanie osób dorosłych, zgodnie
organu przesłuchującego, strony, obrońcy,
z brzmieniem art. 191 ż 1 kpk, rozpoczyna
pełnomocnicy biegli oraz podmiot określony
się od zapytania świadka o imię, nazwisko,
w art. 416. Pytania zadaje się osobie prze-
wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, ka-
słuchiwanej bezpośrednio, chyba że organ
ralność za fałszywe zeznania lub oskarże-
przesłuchujący zarządzi inaczej.
nia oraz stosunek do stron. W przypadku
ż 3. Jeżeli osoba przesłuchiwana nie ukoń-
dzieci należy pominąć pytania dotyczące
czyła 15 lat, czynności z jej udziałem po-
karalności za fałszywe zeznania lub oskar-
winny być, w miarę możliwości, przeprowa-
żenia. W dalszym ciągu należy świadka
dzone w obecności przedstawiciela ustawowe-
poinformować o prawie odmowy zeznań,
go lub faktycznego opiekuna, chyba że dobro
w wypadku gdy dla oskarżonego jest oso-
postępowania stoi temu na przeszkodzie.
bą najbliższą (art. 182 kpk), także o moż-
ż 4. Nie wolno osobie przesłuchiwanej
liwości uchylenia się od odpowiedzi na
zadawać pytań sugerujących treść odpowiedzi.
pytanie, gdyby odpowiedz
na nie narazi-
ż 5. Niedopuszczalne jest:
łoby jego lub osobę najbliższą na odpo-
1) wpływanie na wypowiedzi przesłu-
wiedzialność za przestępstwo lub prze-
chiwanej osoby za pomocą przymusu
stępstwo skarbowe (art. 183 kpk).
lub groz
by bezprawnej,
Należy także poinformować świadka
2) stosowanie hipnozy albo środków che-
o możliwości wnoszenia przez niego o zwol-
micznych lub technicznych, wpływają-
nienie od złożenia zeznania lub odpowie-
cych na procesy psychiczne przesłuchi-
dzi na pytania, gdy pozostaje on z oskar-
wanej osoby, albo mających na celu
żonym w szczególnie bliskim stosunku oso-
kontrolę nieświadomych reakcji jej or-
bistym (art. 185 kpk), oczywiście jeżeli takie
ganizmu w związku z przesłuchaniem.
okoliczności będą miały miejsce (art. 191
ż 6. Organ przesłuchujący uchyla pytania
ż 2 kpk). W wypadku gdy zachodzi uzasad-
określone w ż 4, jak również pytania nieistotne.
niona obawa użycia przemocy lub groz
by
ż 7. Wyjaśnienia, zeznania oraz oświadcze-
bezprawnej wobec świadka lub osoby dla
nia złożone w warunkach wyłączających
niego najbliższej w związku z jego czyn-
swobodę wypowiedzi lub uzyskane wbrew
nościami, może on zastrzec dane doty-
zakazom wymienionym w ż 5 nie mogą
czące miejsca jego zamieszkania do wy-
stanowić dowodu.
łącznej wiadomości prokuratora lub sądu
Z przytoczonego powyżej uregulowania
(art. 191 ż 3 kpk).
wynika, że ustawodawca przyjął tzw. metodę
Tak jak już wcześniej wspomniano re-
przesłuchania mieszaną  swobodną relację
alizację tych praw powinien zapewnić or-
oraz pytań ukierunkowanych. Taką metodę
gan przesłuchujący, a ich gwarantem po-
przesłuchania można podzielić na cztery fazy:
winien być rodzic uczestniczący w prze-
1) wstępną, słuchaniu (art. 171 ż 3 kpk).
3) wypowiedzi spontanicznej, Jeżeli organ procesowy zamierza zare-
4) zadawania pytań, jestrować przebieg przesłuchania, należy
5) czynności końcowych. o tym uprzedzić osobę przesłuchiwaną
21
8
w w w . d z i e c k o w s i e c i . f d n . p l
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
(art. 147 ż 1 kpk). Nie jest wskazane, aby odbiega od tematu przesłuchania, prze-
sprzęt rejestrujący rzucał się w oczy, czy słuchujący powinien delikatnie zwrócić
też w trakcie przesłuchania manipulowano mu uwagę. Taką ingerencję jednak nale-
przy nim, bowiem zachowanie takie mo- ży ograniczyć do minimum, gdyż świa-
że odwracać uwagę przesłuchiwanego dek może wiedzieć więcej niż przewiduje
i dekoncentrować go. to przesłuchujący.
W tej części wskazana jest rozmowa Nieprzerywana relacja spontaniczna
zmierzająca do nawiązania kontaktu ze sprzyja także poznaniu świadka. Poza tym
świadkiem w celu jego ośmielenia. Rozmo- swobodna wypowiedz
, nawet odbiegająca
wa taka umożliwia wstępną ocenę jego od tematu, sprzyja przypominaniu sobie
stanu emocjonalnego, kondycji psychicznej kolejnych zdarzeń. Zdarzenie, które rela-
i poziomu intelektualnego. Rozładowa- cjonuje przesłuchiwany, miało określony
niu napięcia występującego u dziecka, przebieg, było powiązane z innymi zda-
które ma złożyć zeznania, może służyć rzeniami i tak zostało zapamiętane. Nie
rozmowa z nim na tematy neutralne, takie jest możliwa relacja spontaniczna wyrwa-
jak na przykład ulubione zajęcia, książki, na z kontekstu.
krąg przyjaciół etc. Taka rozmowa umoż- Dziecku, które opowiada samo nie na-
liwia poznanie specyficznego języka prze- leży przerywać, nawet jeżeli znacznie od-
słuchiwanego dziecka, co z kolei pozwoli biega od tematu, gdyż mogłoby to nega-
na właściwe sformułowanie pytań. tywnie wpłynąć na swobodę wypowiedzi,
W polskim prawie karnym zasadą jest tym bardziej że trudno jest uzyskać spon-
składanie zeznań i wyjaśnień na rozprawie taniczną wypowiedz
od małych dzieci.
w pozycji stojącej. Pozycje ta jest bardzo Skoro zatem dziecko chce i opowiada sa-
niekorzystna dla przesłuchiwanych, gdyż mo należy mu to umożliwić. Zdaniem
wywołuje zmęczenie oraz bóle nóg i pleców. A. Sokołowskiej nie powinno się świadka
Zdaniem wybitnego psychologa F. Arntze- ograniczać do zeznań tylko na temat wy-
na przesłuchanie powinno odbywać się branych zagadnień, zwalniając go, gdy za-
w pozycji siedzącej, ze względu na efektyw- czyna dotykać szczegółów już sądowi zna-
ność składanych zeznań (Arntzen 1989, nych, lecz cierpliwie wysłuchać go do koń-
s. 51). Sąd może zezwolić na składanie ca, na wszystkie okoliczności, które mu są
zeznań w pozycji siedzącej, mając na uwa- znane w sprawie, gdyż jego relacje mogą
dze wiek, stan zdrowia świadka i ewentu- dać istotne oświetlenie faktów i zajść, bę-
alnie inne wskazania. dących przedmiotem śledztwa (Sokołow-
Zdaniem autorki należałoby w tym za- ska 1973, s. 418).
kresie wprowadzić zmiany. Dzieci są szcze- W trakcie spontanicznej wypowiedzi
gólnie podatne na zmęczenie i dlatego po- przesłuchujący powinien powstrzymać
winny być przesłuchiwane na siedząco. się od zadawania pytań oraz od wypowiedzi
na tematy relacjonowane przez świadka
Faza relacji spontanicznej
(Kempisty 1986a, s. 142).
Relacja spontaniczna to swobodna wy- Jak już wcześniej wspomniano, często
powiedz
, na ogół nie przerywana, osoby bardzo trudno jest uzyskać relację spon-
przesłuchiwanej (świadka, oskarżonego) taniczną od dziecka. W takich przypadkach
na temat przedmiotu procesu. Swobodna przesłuchujący powinien poprosić dziecko
wypowiedz
nie oznacza jednak dowolności. o narysowanie tego, o czym trudno jest
Uzyskanie relacji swobodnej bez jakichkol- mu powiedzieć. Sporządzony przed prze-
wiek niuansów nie związanych ze sprawą słuchaniem rysunek może być następnie
jest bardzo trudne, stąd też w wielu wypad- poddany analizie przez przesłuchującego
kach konieczna jest ingerencja przesłuchu- i przesłuchiwanego po fazie pytań. Z badań
jącego. W przypadkach gdy przesłuchiwany autorki wynika, że na rysunku mogą znalez
ć
22
9
www.dzieckowsieci.fdn.pl
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
się treści, które nie znalazły się ani w rela- Ustawodawca przewidział możliwość
cji spontanicznej, ani w odpowiedziach zadawania osobom przesłuchiwanym pytań
na zadane pytania (Kwiatkowska-Darul, zmierzających do uzupełnienia, wyjaśnienia
red. 2001, s. 113 121). Rysunek wraz z za- lub kontroli wypowiedzi (art. 171 ż 1 kpk),
protokołowanym komentarzem należy za- wykluczył natomiast zadawanie pytań suge-
łączyć do akt. rujących treść odpowiedzi (art. 171 ż 4 kpk),
pytań nieistotnych (art. 171 ż 6 kpk) oraz
Faza pytań szczegółowych
niestosownych (art. 370 ż 4 kpk).
Do fazy pytań szczegółowych przesłuchu- Pytania uzupełniające mają na celu wzbo-
jący powinien przejść płynnie, po relacji gacenie treści relacji spontanicznej o informa-
spontanicznej. Powinno się to odbyć bez cje istotne dla odtworzenia zdarzenia, a po-
jakichkolwiek uwag, np. Teraz będziesz odpo- minięte przez świadka. Zmierzają one do
wiadał na pytania, czy też A teraz zadam ci usunięcia luki w zeznaniu spontanicznym.
kilka pytań. Może to bowiem wywołać Pytania wyjaśniające mogą mieć dwojaki
u dziecka obawę, czy będzie potrafiło udzie- charakter  precyzujący i przypominający.
lić na nie odpowiedzi. Powinna być to ra- Pytania precyzujące są zbliżone do pytań
czej spokojna i swobodna rozmowa. uzupełniających, jednak dotyczą bardziej
Tylko jasne, krótkie oraz zrozumiałe szczegółowych kwestii. Mają one umożliwić
pytania wpływają na skuteczność przypo- przesłuchującemu dotarcie do bardziej
minania oraz tworzą płaszczyznę porozu- dokładnych informacji o zdarzeniu, osobie,
mienia się przesłuchującego z przesłuchi- jej zachowaniu, sytuacjach i rzeczach, o któ-
wanym (Hanausek 1969, s. 724; Ellonen, rych świadek co prawda mówił podczas
Blatier 1995, s. 2). Nabiera to szczególnego relacji spontanicznej, ale bardzo ogólnikowo.
znaczenia w wypadku przesłuchania dzieci, Pytania przypominające mają na celu
które dysponują niewielkim zasobem słow- przypomnienie przesłuchiwanemu okolicz-
nictwa i mogą nie zrozumieć pytań. Naj- ności, o których mógł zapomnieć. Ciąg
prostszymi pytaniami są pytania: co, gdzie, zadawanych pytań przypominających sprzyja
kiedy, jak, czym oraz kto, i takimi powinien aktywizacji pamięci świadka. W trakcie
posługiwać się przesłuchujący. Nie powinno przesłuchania przesłuchujący powinien
się zadawać pytań wielokrotnie złożonych, śledzić zgodność składanych zeznań z zezna-
skomplikowanych, niezrozumiałych, dotyczą- niami złożonymi w postępowaniu przygo-
cych więcej niż jednego problemu lub tema- towawczym i w wypadku rozbieżności
tu, wymagających więcej niż jednej odpo- dążyć do ich wyjaśnienia właśnie za pomocą
wiedzi etc. Zadawane pytania nie powinny tych pytań (Kempisty 1986b, s. 142).
zawierać w sobie zarzutu winy. Zarzut taki Pytania kontrolne nie zmierzają bezpo-
może wynikać z użytego w pytaniu zaimka średnio do ustalenia stanu faktycznego, lecz
przysłówkowego  dlaczego . Użyty w trak- dotyczą: z
ródła wiadomości o przestępstwie,
cie przesłuchania może wzbudzić poczucie informacji o dalszych z
ródłach dowodowych
winy, np.: Dlaczego tam stałeś?, Dlaczego okoliczności spostrzegania, funkcjonowania
wcześniej o tym nie powiedziałeś? itp. zmysłów, spostrzegawczości przesłuchiwa-
Niedopuszczalne jest używanie zwro- nego, podatności na sugestię prawdomów-
tów z żargonu zawodowego oraz zawie- ności, poziomu inteligencji oraz rozumie-
rających w sobie ładunek emocjonalny. nia używanych pojęć (Kołakowska, Lach
Istotne znaczenie ma też odpowiednie 1998, s. 19 20; Kulicki 1994, s. 140 142).
tempo mowy pytającego, gdyż za szybką Pytania kontrolne mają istotne znaczenie
i płynną mową przesłuchującego dziec- w przesłuchaniu dzieci, zwłaszcza w za-
ko może nie nadążyć. Pytania trudne lub kresie używanych pojęć.
przykre dla przesłuchiwanego należy za- Sugestia jest sposobem komunikacji, który
dawać na końcu. zmierza do bezkrytycznego akceptowania
23
10
w w w . d z i e c k o w s i e c i . f d n . p l
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
przekazywanej propozycji, pomimo bra- Sugestia pozawerbalna może przejawiać
ku jakichkolwiek logicznych przesłanek się w tonacji głosu, jego modulacji, rozłożeniu
do jej przyjęcia (Gheorghlu 1987, s. 21). akcentów, gestach (np. kiwnięcie głową),
P. Horoszowski wprowadził rozróżnienie mimice (np. uniesienie brwi) etc. Sugestyjnie
sugestyjności jako (1) wywierania sugestii oddziałują także własne, poprzednie ze-
i (2) poddania się sugestii. Następstwem znania świadka. Szczególnie podatne na
pytania sugestyjnego świadka podatnego sugestię jest dziecko zmęczone czy chore.
na sugestię jest odpowiedz
niezgodna z tym, Pytania niestosowne (art. 370 ż 4 kpk),
co świadek spostrzegł i zapamiętał. Pytania mogą zostać postawione przez przesłuchu-
te są szczególnie niebezpieczne dla procesu, jących w każdym stadium postępowania,
gdyż uniemożliwiają dotarcie do prawdy dlatego może wywołać zdziwienie fakt ich
materialnej (Kruszyński red. 1999, s. 171). umieszczenia przez ustawodawcę w prze-
Już w latach 30. wybitny psycholog pisach dotyczących rozprawy głównej.
R. Wiśniacka wyraziła pogląd, że nawet Słusznie zatem R.A. Stefański, w swoim
odpowiedzi na pytania, które uważa się za komentarzu do kpk dotyczącym tego uregu-
niesugestyjne, zawierają więcej błędów, niż lowania, proponuje dopuszczalność uchy-
opowiadanie spontaniczne, ponieważ w opo- lania pytań niestosownych w każdym sta-
wiadaniu świadek podaje to, co mu najle- dium procesu (Gostyński 1998, s. 458).
piej utkwiło w pamięci, pytania zaś apelują Niestosowność pytania może polegać na:
także i do wspomnień mniej pewnych,
 błędzie logicznym w stylizacji pytania
mglistych, do tego, na co świadek nie zwrócił
(wieloznaczności pytania, niezrozumia-
szczególnej uwagi (Wiśniacka 1933, s. 227).
łości, błędzie wielu pytań, fałszywego
Dlatego też ogromna rola przypada prze-
założenia w osnowie pytania);
słuchującemu w zakresie prawidłowego
 proceduralnej niedopuszczalności pyta-
formułowania pytań, gdyż, jak wcześniej
nia (zadający pytanie zmierza do ujaw-
wspomniano, nie zawsze możliwe jest uzy-
nienia treści zeznań osoby, która po
skanie relacji spontanicznej.
ich złożeniu uchyliła się od zeznań);
Najbardziej sugestyjnymi pytaniami są
 niedostosowaniu pytania do roli proce-
pytania wyczekujące i nierozdzielcze. Pytania
sowej pytanego (pytania, które powin-
wyczekujące można podzielić na twierdzące
no być skierowane do biegłego, zada-
(np. Czyżby sprawca miał w ręku nóż?) oraz
no świadkowi);
przeczące (np. Czy sprawca nie miał przypad-
 braku związku ze sprawą;
kiem w ręku siekiery?). Pytania nierozdzielcze
 podstępnym charakterze pytania;
zawierają alternatywę lub dysjunkcję, np.
 obrażającym, dokuczliwym lub trywial-
Czy sprawca miał w ręku siekierę czy nóż?
nym wystylizowaniu pytania;
Nie należy zapominać, że świadek, a zwła-
 niedostosowaniu pytania do poziomu
szcza dziecko, może ulec sugestii nie tylko
intelektualnego przesłuchiwanego (Lip-
zawartej w pytaniach, ale także z powodu:
czyńska 1963, s. 351; Kulicki 1994, s. 144).
 przeżyć, których doznało w związku
Pytania nieistotne to pytania nie mające
ze spostrzeganiem;
związku ze sprawą. Nie wywierają one
 niepewnych wspomnień co do tego, co
tak negatywnych skutków jak omówione
się stało;
powyżej pytania sugestyjne i niestosowne.
 autorytetu przesłuchujących osób;
Przedłużają jednak przesłuchanie.
 wypowiedzi innych świadków, z którymi
Podczas przesłuchania w sądzie świad-
wcześniej się zetknęło, np. podczas ocze- kowi mogą zadawać pytania, oprócz sądu,
kiwania na przesłuchanie;
także strony. Nad prawidłowością zada-
 wieloznaczności sytuacji; wanych pytań powinien czuwać prze-
wodniczący i w razie potrzeby je uchylać.
 trudności w podejmowaniu decyzji etc.
24
11
www.dzieckowsieci.fdn.pl
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
Może on także zarządzić zadawanie py- uzupełnienia czynności. W postępowaniu
tań świadkowi za jego pośrednictwem przygotowawczym świadek powinien za-
(Kempisty 1986b, s. 142 143). Zdaniem poznać się z protokołem przesłuchania
autorki wszystkie pytania kierowane do poprzez osobiste odczytanie. W wyjątko-
dziecka-świadka powinny być zadawane wych wypadkach protokół należy mu od-
zawsze za pośrednictwem sądu. czytać (jeżeli świadek ma kłopoty ze wzro-
kiem, protokół jest dla świadka mało czy-
Faza czynności końcowych
telny). W przypadku przesłuchania dziecka
Podczas czynności końcowych przesłuchu- protokół powinien odczytać rodzic czy
jący sprawdza, czy nie zachodzi potrzeba opiekun, jeżeli uczestniczył w przesłuchaniu.
Podsumowanie
Przesłuchanie dziecka, jak starano się ka winno być dobrem najwyższym, nie-
wykazać, wymaga powzięcia specyficznych kiedy nawet skutkującym rezygnacją6
metod i taktyki. Nie należy zapominać z jego przesłuchania.
także o tym, że ta szczególna forma przesłu- Trzeba podkreślić fakt, że naturalnym
chania może krzyżować się z innymi forma- gwarantem praw przysługujących dziecku
mi przesłuchania, gdy będziemy musieli w trakcie przesłuchania jest jego rodzic
przesłuchać dziecko: (opiekun), który ma prawo uczestniczyć
we wszystkich czynnościach z udziałem
 zaburzone psychicznie;
dziecka poniżej 15. roku życia (art. 171
 znajdujące się w ciężkim stanie zdrowia;
ż 3 kpk). Wydaje się, że to uregulowanie
 w ramach konfrontacji;
pozostaje w sprzeczności z art. 92 kodeksu
 w celu odtworzenia wyglądu osoby lub
rodzinnego i opiekuńczego dotyczącym
rzeczy;
władzy rodzicielskiej, pod którą dziecko
 w celu okazania;
pozostaje do uzyskania pełnoletniości.
 w celu odtworzenia sytuacji lub postępo-
Zgodnie z art. 95 kro władza rodzicielska
wania na miejscu zdarzenia;
obejmuje w szczególności obowiązek i prawo
 za pośrednictwem tłumacza;
do wykonywania pieczy nad osobą i ma-
 gdy nadamy mu status świadka incognito
jątkiem dziecka oraz do jego wychowania.
(Kwiatkowska-Darul 2001, s. 214 249).
Jak podkreśla wybitny znawca tego zagad-
Podsumowując należy podkreślić, że nienia, piecza to troska o osobę dziecka,
przesłuchanie dziecka należy do jednych dbałość o to, aby było należycie wychowane,
z najtrudniejszych czynności procesowo- aby nie stała mu się krzywda i aby jego
-kryminalistycznych, stawiających wyso- dziecinne lata upłynęły w warunkach rodzin-
kie wymagania wobec osób realizujących nego szczęścia (Ignatowicz 2000, s. 311).
tę czynność. Tylko gruntowna wiedza Zatem obowiązkiem rodzica jest dbałość
z zakresu kryminalistyki oraz psycholo- o dobro dziecka, a temu dobru może słu-
gii, w tym psychologii dziecka, gwarantu- żyć brak udzielenia zgody na przesłuchanie,
je prawidłowe przeprowadzenie tej czyn- dążenie do zapewnienia udziału biegłego
ności, bez jakiegokolwiek uszczerbku dla psychologa w przesłuchaniu oraz osobiste
przesłuchiwanego dziecka. Dobro dziec- uczestnictwo w tej czynności.
6
Zob. badania przeprowadzone przez autorkę (Kwiatkowska-Darul 2001, s. 257).
25
12
w w w . d z i e c k o w s i e c i . f d n . p l
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
The Polish criminal procedure sets only a general framework of child interviews. It is thus
necessary to develop practices of dealing with child witnesses, which would take into
account children's wellbeing and protect young witnesses from secondary trauma. The
article discusses the rights and obligations related to the role of witness according to the
Polish law. It analyzes these regulations in view of child witnesses' special needs, presenting
opportunities to optimize the conditions of interviewing children offered by the Polish law.
Child interviewing is one of the most difficult forensic activities, so it is essential that we
understand the dynamics of the interview process and know effective methods of eliciting
information from children. These issues are discussed in the second part of the article.
Literatura
Adamczak S., Jarosz J., Hanausek T., red. (1971), Kryminalistyka. Zagadnienia wybrane.
Dla studentów wydziału prawa, Kraków.
Arntzen F. (1989), Psychologia zeznań świadków, Warszawa.
Ellonen E., Blatier C. (1995), Child witnesses in police interviews: training keyes, materiały
z konferencji naukowej  Psychology and Law , 31 sierpnia, Budapeszt.
Gheorghlu V.A. (1987), Sugestia, Warszawa.
Gierowski J.K. (1996); Przedmiot i zakres sądowej diagnozy psychologicznej, w: J.K. Gierowski,
A. Szymusik (red.), Postępowanie karne i cywilne wobec osób zaburzonych psychicznie.
Wybrane zagadnienia z psychiatrii, psychologii i seksuologi sądowej, Kraków.
Hanausek T. (1969), Braki pamięciowe w zeznaniach świadków,  Problemy Kryminalistyki
nr 82.
Herman L.J. (1998), Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi, Gdańsk.
Ignatowicz J. (2000), Prawo rodzinne, wyd. IV zmienione, zaktualizował i uzupełnił
M. Nazar, Warszawa.
Jaśkiewicz-Obydzińska T., Czerederecka A. (1995), Wpływ relacji sprawca-ofiara na
wybrane cechy zeznań małoletnich świadków pokrzywdzonych w sprawach o prze-
stępstwa seksualne,  Acta Sexologica. Journal of Sex Crime and Social Pathology ,
Vol. 1, nr 1.
Jaśkiewicz-Obydzińska T., Kowanetz M., Wach E. (1997), Sytuacja rodzinna a zeznania
ofiar czynów kazirodczych,  Prokuratura i Prawo nr 5.
Kempisty H. (1986a), Metodyka pracy sędziego w sprawach karnych, Warszawa.
Kempisty H. (1986b), Metodyka pracy sędziego w sprawach karnych, wyd. III poprawione
i uzupełnione, Warszawa.
Gostyński Z., red. (1998), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom I, Warszawa.
Kołakowska W., Lach B. (1998), Psychologiczne determinanty zeznań świadków i osób
składających wyjaśnienia (wybrane zagadnienia), Szczytno.
Kruszyński P., red. (1999), Nowe uregulowania prawne w kodeksie postępowania karnego
z 1997 r., Wrocław.
Kulicki M. (1994), Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej,
Toruń.
Kwiatkowska-Darul V. (2001), Przesłuchanie dziecka, Zakamycze.
Kwiatkowska-Darul V., red. (2001), Wartość dowodowa zeznań dzieci w świetle badań
empirycznych, w: Przemoc w rodzinie i w szkole, materiały z sesji naukowej,
5 kwietnia, Toruń 5.
26
13
www.dzieckowsieci.fdn.pl
Kwiatkowska-Darul / Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej...
Lipczyńska M. (1963), Pytania w procesie karnym,  Problemy Kryminalistyki nr 43.
A
opatkowa M. (1986), Ścigane z mocy prawa, Warszawa.
Muszyński H. (1999), Gdy Jaś kłamie...,  Charaktery nr 2 (25).
Sokołowska A. (1973), Psychologia na usługach śledztwa. Materiały do nauczania psychologii,
seria III, t. 2, Metody badań psychologicznych, L. Wołoszynowa (red.), Warszawa.
Sokołowska J. (1959), Dziecko jako świadek, Warszawa.
Wiśniacka R. (1933), Psychologja zeznań świadków,  Archiwum Kryminologii nr 2.
Wójcikiewicz J. (1986), Glosa do wyroku z dnia 23 listopada 1984 r. (Rw 445/84),  Nowe
Prawo nr 6.
Zielińska W. J. (1939), Znaczenie psychologicznej diagnostyki dla celów śledczych,
Bydgoszcz.
27
14
w w w . d z i e c k o w s i e c i . f d n . p l