obraz5

38 Rytuały

również zachowały się jeszcze tradycyjne, powszechnie znane obrządy żałobne (np. na Korsyce).

W miastach ceremonia pogrzebowa wyraźnie się uprościła, a jednak nie zaniknęła. Żałoba spowodowana śmiercią osobistości (lokalnej lub narodowej) staje się okazją do uroczystych obchodów. Niektóre obrządy były jeszcze żywe do połowy wieku, np. toaleta zmarłego, czuwanie przy nim, strój żałobny (od pełnej żałoby do cząściowej), rezygnacja z życia towarzyskiego, głównie przez kobiety. Do dzisiaj przetrwały tylko niektóre - religijne lub świeckie -przejawy tych obrządów, tj. msze, błogosławieństwa, modlitwy nad grobem w dzień Wszystkich Świątych.

Ogólnie rzecz ujmując, można stwierdzić, że związki żyjących z umierającymi i zmarłymi bardzo rozluźniły sią w wyniku rozwoju techniki i przemian kulturowych. Szpital oraz zakłady pogrzebowe oddalają ciążko chorego, a później jego zwłoki, od najbliższych oraz przejmują władzą nad śmiercią.

Ostatnio daje sią zauważyć tendencją do reaktywowania obrządów pogrzebowych pod nazwą „tanatopraksji” lub „funerarium”. Według niektórych socjologów¹ celem tych praktyk, nawet w skomercjalizowanej postaci, jest sprostanie złożonym wymaganiom współczesnego człowieka wobec higieny i szacunku należnych zmarłemu. W wyniku tych działań zwłoki są konserwowane i zostaje im nadany odpowiedni wygląd, a rodzina i przyjaciele znajdują w domu pogrzebowym miejsce spotkania i okazję do wspólnej zadumy nad pochówkiem lub kremacją.

Różnica między tradycyjnymi a nowymi obrządami jest wymowna: chodzi bowiem o uniknięcie kontaktu (kiedyś bliskiego) ze zmarłym. Krewni nie zajmują sią już własnoręcznie jego ubieraniem, lecz przychodzą zobaczyć aseptyczne zwłoki wystawione w domu pogrzebowym. Można jednak odnaleźć w tej wizycie współczesny substytut czuwania w domu zmarłego.

6. Rekompensowanie rytuałów

W niektórych dziedzinach życia współczesnego świata zachodniego, jak zauważa C. Pitt-Rivers, można mówić o rekompensowaniu rytuałów. Nasze społeczeństwo, uważając sią za technokratyczne i racjonalne, źle przyjmuje obecność rytuałów, a także dąży do ukrycia ich symbolicznego znaczenia. Badacz posługuje się tutaj przykładem lotów międzynarodowych, który ma przedstawić świecki obrzęd p[-zejścia. Czyż nie uderza fakt, że w celu maksymalnego skrócenia czasu podróży pomnożono (na długo przed pojawieniem się terroryzmu) czynności tak czasochłonne, jak: podstawianie specjalnych autobusów, ponawianie zapowiedzi, podwójna kontrola paszportów, oczekiwanie po odprawie celnej, opieka stewardess, podawanie posiłków po starcie, itd. Wszystko to pomaga przygotować się pasażerowi do stanu przejścia oraz uprzytomnić mu znaczenie przekroczenia granicy. Na lotnisku, w miejscu lądowania, rytuał powtarza się w odwrotnej kolejności, wprowadzając pasażera w „ziemskie” otoczenie.

Oprócz praktycznej funkcji pokonywania przestrzeni w locie międzynarodowym dokonuje się zmiana statusu osoby: „krajowcy” wracają do siebie i przestają być „obcokrajowcami”, a wyjeżdżający nimi się stają. Przez rytualizację tego przejścia uświęca się pojęcie państwa-narodu oraz podkreśla się zasadniczą dla podróżnych kwestię: narodowość.

V. Rytuały świąteczne

1. Wyrażanie radości i jej celebrowanie

Wiele wspomnianych powyżej rytuałów lub obrzędów wyraża poszanowanie świętości. Zapobiegają one chaosowi, pomagają przezwyciężać stany krytyczne. Dlatego tak istotne jest zapewnienie bezpieczeństwa podczas ważnych przejść w życiu. Liczy się poszanowanie osób i wartości, kult bogów i przywódców. W tym sensie rytuały przeciwdziałają aktom profanacji lub dostarczają reguł życiu religijnemu lub codziennemu, odwołując się do rozwagi.

Należy jednak czasem odświeżyć system rytuałów, odtworzyć go, a nie tylko kultywować. Tutaj właśnie główną rolę odgrywają święta manifestujące radość. Towarzyszą one kluczowym momentom życia: narodzinom, zakończeniu inicjacji, zawarciu związku małżeńskiego. Zawsze chodzi jednak o uczczenie ważnych wydarzeń. Święto bowiem ma podwójny aspekt: obrzędowy i zabawowy, zakłada zgromadzenie będące źródłem ożywienia, a nawet podniecenia, najczęściej opiera się na tradycji, pozwalając jednocześnie na zerwanie z codziennością.

Durkheim jako pierwszy podkreślił potencjalną ekspansywność grupy w ramach liturgii: „Stan wzburzenią w jakim znajdują się

1

L. V. Thomas, Mori et powoi r, Ed. Payot.