K
Krioterapia
r
i
o
t
e
r
a
p
i
a
w
w praktyce klinicznej
p
r
a
k
t
y
c
e
k
l
i
n
i
c
z
n
e
j
Mianem krioterapii ogólnoustrojowej określa się krótkotrwałe bodz
cowe
stosowanie temperatur kriogenicznych (poniżej -100ºC) na caÅ‚Ä… po-
wierzchnię ciała pacjenta. Ma ona wywołać fizjologiczną reakcję na zimno,
która jest wykorzystywana do wspomagania leczenia podstawowego i leczenia ruchem.
Krioterapia miejscowa wykorzystuje oddziaływanie niskich temperatur uzyskiwanych głównie
przy użyciu nawiewu schłodzonych gazów bezpośrednio na wybraną okolicę ciała pacjenta
dla uzyskania lokalnego efektu analgetycznego i zwiotczającego ułatwiających prowadzenie
rehabilitacji zajętych procesem chorobowym mięśni i stawów.
Krioterapia ogólnoustrojowa ACTH, kortyzonu, adrenaliny i noradrenaliny (a u mężczyzn
również testosteronu), a także do pobudzenia odporności ko-
Krioterapia ogólnoustrojowa stanowi podstawowy element mórkowej i humoralnej. Ponadto wykazano istotny korzystny
tak zwanej kriorehabilitacji, w ramach której, w celu zwięk- wpływ krioterapii ogólnoustrojowej na psychikę pacjentów.
szenia i utrwalenia korzystnych efektów leczenia niskimi U chorych poddanych tej formie leczenia obserwowano m.in.
temperaturami, po każdym zabiegu krioterapii wykonywana poprawę nastroju, uczucie relaksacji oraz zniwelowanie proble-
jest kinezyterapia. mów z zasypianiem i snem.
Ogólnoustrojowe działanie temperatur kriogenicznych wywołuje
w organizmie człowieka szereg korzystnych zjawisk fizjologicz-
nych, takich jak: efekt przeciwbólowy, nerwowo-mięśniowy, prze-
ciwobrzękowy, krążeniowy, odpornościowy oraz hormonalny.
Jednym z najistotniejszych skutków działania temperatur krio-
genicznych jest efekt przeciwbólowy związany z wpływem
krańcowo niskich temperatur na układ nerwowy (czynnościowe
wyłączenie przez zimno receptorów czuciowych i ich połączeń
z proprioreceptorami oraz zwolnienie przewodnictwa we
włóknach czuciowych), układ hormonalny (wzrost wydzielania
beta-endorfin) oraz działanie metaboliczne (obniżenie stężenia
mleczanów i histaminy w zmienionych zapalnie tkankach).
Temperatury kriogeniczne wpływają także na obniżenie napię-
cia mięśni poprzez zmniejszenie przewodnictwa nerwowego
i obniżenie reaktywności obwodowych zakończeń czuciowo-
-nerwowych.
Działanie przeciwobrzękowe krioterapii związane jest z prze-
krwieniem tętniczym w okolicy obrzęków okołostawowych
z równoczesnym zwiększeniem filtracji włośniczkowej oraz praw-
dopodobnie poprawą drożności naczyń chłonnych drenujących
przestrzeń międzykomórkową.
Z kolei wpływ niskich temperatur na układ krążenia dotyczy
głównie mikrokrążenia. W pierwszej fazie oddziaływania (trwa-
jącej od kilkunastu do kilkudziesięciu sekund) obkurczeniu lub
zamknięciu ulegają zwieracze przedwłośniczkowe w skórze, co
prowadzi do zmniejszenia lub zahamowania przepływu przed-
włośniczkowego i w konsekwencji utlenowana krew wraca przez
otwarte przetoki tętniczo-żylne do dużych naczyń żylnych i pra-
wego serca. W drugiej fazie następuje adaptacyjne rozszerzenie
naczyń krwionośnych mikrokrążenia oraz zamknięcie przetok
tętniczo-żylnych, czego efektem jest wzrost ukrwienia tkanek.
Temperatury kriogeniczne stosowane ogólnoustrojowo wpływają
również na układ hormonalny oraz odpornościowy. W organi-
zmie poddanym ich działaniu dochodzi do wzrostu produkcji
27
REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006
FIZYKOTERAPIA
W codziennej praktyce klinicznej kriotera- peutycznych krioterapii lub przebiegu być odpowiednio ubrani  kobiety
pia ogólnoustrojowa znajduje zastosowa- następującej po niej kinezyterapii, a tak- w stroje kąpielowe, a mężczyz
ni
nie przede wszystkim w leczeniu schorzeń że subiektywne odczucia pacjentów w spodenki. Szczególnego zabez-
układu ruchu: zesztywniającego zapalenia oraz ewentualne powikłania i działania pieczenia wymagają części ciała
stawów kręgosłupa, reumatoidalnego zapa- uboczne zabiegów. najbardziej narażone na działanie
lenia stawów, choroby zwyrodnieniowej " Następnie, przed wejściem do krio- niskich temperatur. Ręce powinny
stawów obwodowych i kręgosłupa, zmian komory chorzy są instruowani co do być chronione wełnianymi ręka-
pourazowych narządu ruchu, osteoporozy sposobu zachowywania się w trakcie wicami, podudzia  wełnianymi
oraz fibromialgii zabiegów. skarpetami sięgającymi do kolan,
Wykazano również skuteczność kriote- a) Przed wejściem do kriokomory stopy  drewnianymi sabotami,
rapii ogólnoustrojowej w schorzeniach pacjenci powinni osuszyć skórę a małżowiny uszne  opaską lub
układu nerwowego, takich jak: niedowłady ręcznikiem, aby usunąć pot, z któ- czapką. Niezbędna jest także ma-
spastyczne, stwardnienie rozsiane, zespo- rego pod wpływem oddziaływania ska chirurgiczna z gazą zakładana
ły korzeniowe oraz zespoły depresyjne temperatur kriogenicznych powstają na twarz.
i nerwice wegetatywne. Krioterapia ogól- kryształki lodu mogące powodować " Przebieg zabiegu krioterapii ogólno-
noustrojowa wykorzystywana jest także powstawanie odmrożeń. ustrojowej.
jako forma odnowy biologicznej. b) Pacjenci powinni stosować właściwy Zabiegi krioterapii ogólnoustrojowej
Jako przeciwwskazania do stosowania sposób oddychania  wdech powi- wykonywane są w kriokomorach lub krio-
krioterapii ogólnoustrojowej obecnie nien być dwukrotnie krótszy niż wy- saunach. W zależności od ich typu jedno-
wymienia się: klaustrofobię, nietoleran- dech. Wynika to z faktu, że objętość czasowo zabiegowi może być poddanych
cję zimna, krioglobulinemię, chorobę krańcowo schłodzonego powietrza do 7 osób. Osoby poddawane zabiegom
Raynauda, niedoczynność tarczycy, ostre po dostaniu się do płuc i ociepleniu krioterapii wchodzą do przedsionka krio-
schorzenia dróg oddechowych, choroby wewnątrz ciała podwaja się, tym komory z terapeutą ubranym w specjalną
układu sercowo-naczyniowego (niestabil- samym, jeśli do płuc dostanie się zbyt odzież ochronną zabezpieczającą przed
na dusznica bolesna, wady aparatu zastaw- duża jego ilość, to może dojść do po- oddziaływaniem zimna. W przedsionku
kowego w postaci zwężenia lewego ujÅ›cia ważnych zaburzeÅ„ oddechowych. o temperaturze -60ºC pacjenci przebywajÄ…
tętniczego oraz lewego ujścia żylnego, c) Przez cały czas trwania zabiegu przez 30 sekund, aby zaadaptować się do
niewydolność krążenia, groz
ne zaburzenia pacjenci powinni być w kontakcie temperatur kriogenicznych, a następnie
rytmu serca), zmiany skórne o charakterze wzrokowym z lekarzem oraz ob- sami przechodzą do części właściwej
ropno-zgorzelinowym, neuropatie układu sługą, którzy mogą interweniować komory. Jedynie chorzy mający trudności
współczulnego, miejscowe zaburzenia w przypadkach zasygnalizowania w poruszaniu się wchodzą do części wła-
ukrwienia i wychłodzenie organizmu. wystąpienia reakcji niepożądanych. ściwej kriokomory pod opieką terapeuty.
Zabiegi krioterapii ogólnoustrojowej są d) W trakcie całego zabiegu pacjenci Temperatura w komorze właściwej waha
przez chorych dobrze tolerowane. PowikÅ‚a- powinni poruszać siÄ™ wolno w koÅ‚o, siÄ™ w zakresie od -110 do -160°C, a czas
nia przy dobrej weryfikacji pacjentów oraz jeden za drugim w celu zachowania trwania pojedynczego zabiegu wynosi od
dokładnym przestrzeganiu czasu trwania odpowiedniej przestrzeni i nie- 1 do 3 minut. Czas zabiegu i temperatura
i techniki zabiegu występują niezwykle dopuszczenia do przypadkowego są ustalane przez lekarza w zależności
rzadko. Niekiedy może wystąpić przej- kontaktu pomiędzy sobą. od indywidualnej reakcji pacjentów na
ściowe nasilenie dolegliwości bólowych e) Niedopuszczalne jest dotykanie in- oddziaływanie zimna. Poniżej w tabeli
w początkowej fazie cyklu terapii, które nych pacjentów, ścian pomieszczenia zestawiono parametry terapeutyczne sto-
nie powinno jednak stanowić przyczyny oraz pocieranie własnej skóry i oczu. sowane zwykle w trakcie cyklu zabiegów
przerwania leczenia. f) Pacjenci w trakcie zabiegów krio- krioterapii ogólnoustrojowej w poszczegól-
terapii ogólnoustrojowej muszą nych jednostkach chorobowych.
Metodyka zabiegów
krioterapii ogólnoustrojowej
Temperatura Czas trwania Liczba
Jednostka chorobowa w komorze właściwej zabiegu zabiegów
" Pacjenci powinni być kwalifikowani do
w trakcie zabiegu w minutach w cyklu
zabiegów krioterapii ogólnoustrojowej
Zesztywniające zapalenie stawów
przez lekarza. W trakcie wstępnego
-120 ÷ -130°C 2-3 10-20
kręgosłupa
badania lekarskiego na podstawie
zebranego wywiadu oraz badania
Reumatoidalne zapalenie stawów -120 ÷ -130°C 2-3 10-20
fizykalnego oceniane sÄ… ewentualne
przeciwwskazania dyskwalifikujÄ…ce Choroba zwyrodnieniowa stawów -120 ÷ -130°C 2-3 10-20
chorego. U każdego zakwalifikowanego
Fibromialgia -120 ÷ -150°C 2-3 20
do krioterapii ogólnoustrojowej usta-
lane sÄ… parametry terapeutyczne oraz
Pourazowe schorzenia narzÄ…du ruchu,
-110 ÷ -130°C 2-3 20
indywidualny program kinezyterapii.
osteoporoza
" Przed każdym zabiegiem pacjenci
Dyskopatia -120 ÷ -130°C 2-3 20
mają mierzone ciśnienie tętnicze krwi
z odnotowaniem wartości ciśnienia
Choroby ośrodkowego układu nerwowego
-110 ÷ -130°C 2 20
w karcie zabiegowej, która stanowi nie-
ze wzmożoną spastycznością
zbędny element dokumentacji medycz-
Stwardnienie rozsiane -110 ÷ -150°C 2-3 20
nej cyklu terapeutycznego. W karcie
zabiegowej odnotowywane sÄ… ponadto
Nerwice i depresje -110 ÷ -130°C 2-3 10
wartości ciśnienia po zakończeniu
Odnowa biologiczna i sport wyczynowy -110 ÷ -150°C 3 10
każdego zabiegu, ilość i czas trwania
zabiegów, zmiany parametrów tera- Tab. 1.
28 REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006
29
REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006
FIZYKOTERAPIA
" Niezbędnym elementem kriorehabili- w przypadku krioterapii ogólnoustrojowej Metodyka zabiegów
tacji jest kinezyterapia wykonywana (za wyjÄ…tkiem klaustrofobii). krioterapii miejscowej
po każdym zabiegu krioterapii ogólno- Krioterapia miejscowa znajduje szczególne z użyciem schłodzonych gazów
ustrojowej. Bezpośrednio po wyjściu zastosowanie u chorych po wszczepieniu
z kriokomory oraz zmianie stroju i obu- stymulatorów serca, u których większość " Pacjenci do zabiegów krioterapii
wia (dres i obuwie sportowe) pacjenci zabiegów fizykalnych jest przeciwwskaza- miejscowej powinni być zawsze kwa-
poddawani są godzinnej kinezyterapii na ze względu na możliwość wywołania lifikowani przez lekarza. W trakcie
obejmującej gimnastykę indywidualną zakłóceń czynności układu elektroniczne- wstępnego badania lekarskiego na
(ćwiczenia czynne i bierne, a także go tych urządzeń. podstawie zebranego wywiadu oraz
czynno-bierne  początkowo z odcią- Do zabiegów krioterapii miejscowej wyko- badania fizykalnego oceniane są ewen-
żeniem i izometryczne, a w dalszym rzystywane są urządzenia, w których do tualne przeciwwskazania dyskwalifi-
etapie rehabilitacji wspomagane, w tym uzyskiwania krańcowo niskich temperatur kujące chorego. U każdego chorego
czynne właściwe i z oporem) oraz zbio- wykorzystuje się ciekły azot (temperatura zakwalifikowanego do krioterapii
rowÄ… ze szczególnym uwzglÄ™dnieniem u wylotu dyszy -160 ÷ -196ºC), schÅ‚odzone ogólnoustrojowej ustalane sÄ… parame-
stawów i poszczególnych grup mięśnio- powietrze (temperatura do -35ºC) oraz try terapeutyczne oraz indywidualny
wych objętych procesem chorobowym, dwutlenek węgla (temperatura około program kinezyterapii.
a także ćwiczenia z wykorzystaniem -78ºC), kierowane na zmiany chorobowe " Należy prowadzić kartÄ™ zabiegowÄ…
przyrządów  według indywidualnie za pomocą specjalnych dyszy umożli- chorych, w której odnotowywane
ustalonego programu uwzględniającego wiających regulację szybkości nawiewu są parametry czynnościowe układu
wiek pacjenta, rozpoznanie i stopień (zwykle w zakresie od 100 do 1500 ml na krążenia (ciśnienie tętnicze i tętno)
zaawansowania procesu chorobowego minutę).  każdorazowo przed zabiegiem oraz po
oraz aktualną sprawnością układu Ponadto do miejscowego leczenia zimnem jego zakończeniu, liczba i czas trwania
ruchu i wydolność pacjenta. stosowane są tradycyjnie również inne zabiegów, zmiany parametrów terapeu-
" Po zakończeniu cyklu zabiegów nie- metody, nie będące krioterapią sensu tycznych krioterapii lub przebiegu na-
zbędne jest ponowne badanie lekarskie stricte zgodnie z nowoczesnym ujęciem stępującej po niej kinezyterapii, a także
z oceną uzyskanych efektów klinicz- definicji tej formy fizjoterapii. Należą do subiektywne odczucia pacjentów oraz
nych oraz rozważeniem ewentualnej nich m.in.: ewentualne powikłania i działania
kontynuacji krioterapii. " okłady plastikowymi woreczkami uboczne zabiegów.
wypełnionymi kostkami lodu  tempe- " Każdorazowo przed zabiegiem krio-
Krioterapia miejscowa ratura okoÅ‚o 0ºC, czas trwania pojedyn- terapii miejscowej pacjenci powinni
czego zabiegu od 1 do 60 minut, starannie osuszyć ręcznikiem skórę
W odróżnieniu od krioterapii ogólnoustro- " okłady woreczkami wypełnionymi w okolicy poddawanej krioterapii.
jowej krioterapia miejscowa wykorzystuje schłodzonym żelem silikonowym " Przebieg zabiegu krioterapii miejscowej.
oddziaÅ‚ywanie niskich temperatur uzy-  temperatura od -5 do 0ºC, czas trwania a. OdlegÅ‚ość dyszy od powierzchni ciaÅ‚a
skiwanych głównie przy użyciu nawiewu pojedynczego zabiegu 20-30 minut, pacjenta nie powinna być mniejsza niż
schłodzonych gazów bezpośrednio na " masaż kostką lodu  temperatura około 15 cm.
wybranÄ… okolicÄ™ ciaÅ‚a pacjenta dla osiÄ…- 0ºC, czas trwania pojedynczego zabiegu W trakcie zabiegu terapeuta powinien
gnięcia lokalnego efektu analgetycznego 3-5 minut z 10 sekundowymi odstępami wykonywać okrężne ruchy dyszą, aby
i zwiotczającego, ułatwiających prowa- pomiędzy kolejnymi zabiegami, nie wywoływać ciągłego schładzania
dzenie rehabilitacji zajętych procesem " kąpiele w śniegu (ice slush) polegają- tego samego miejsca, co grozi powsta-
chorobowym mięśni i stawów. ce na zanurzaniu chorych kończyn waniem odmrożeń.
Zabiegi krioterapeutyczne stosowane lo- w pojemniku z częściowo roztopionym Zabieg jednoczasowo nie powinien
kalnie na określony obszar ciała wywołują śniegiem na okres 3-5 sekund, obejmować więcej niż 5 stawów, przy
jedynie efekty miejscowe: przeciwbólowy, " okłady ze schłodzonych ręczników czym ręka, stopa oraz kręgosłup stano-
nerwowo-mięśniowy, przeciwobrzęko- (ice towels) polegające na układaniu wią jeden zespół małych stawów.
wy i krążeniowy. W tym przypadku nie wilgotnych, dobrze wykręconych, b. Czas trwania zabiegu krioterapii miej-
obserwuje się natomiast ogólnoustrojo- bawełnianych ręczników uprzednio scowej na jedną okolicę ciała wynosi od 30
wych efektów oddziaływania temperatur schłodzonych w specjalnych zamrażar- s do 3 minut i jest zależny od indywidual-
kriogenicznych związanych między kach bezpośrednio na skórze w okolicy nej wrażliwości pacjenta na działanie ni-
innymi z wpływem na układ hormonalny zmiany chorobowej. Czas trwania poje- skich temperatur. Natomiast w przypadku
i odpornościowy oraz psychikę chorych dynczego zabiegu  5-10 minut, równoczesnego schładzania kilku miejsc
poddanych tej formie fizjoterapii. " aerozole oziębiające  zraszanie po- łączny czas trwania zabiegu nie powinien
Wskazania do stosowania zabiegów kriote- wierzchni skóry w okolicy zmiany przekraczać maksymalnie 12 minut.
rapii miejscowej obejmują przede wszyst- chorobowej przy użyciu substancji c. Każdorazowo zabieg krioterapii miejsco-
kim zapalne, zwyrodnieniowe i pourazowe lotnych (np. chlorek etylu). Czas trwa- wej wykonywany jest pod ścisłą kontrolą
schorzenia narządu ruchu, a także powi- nia jednorazowej aplikacji wynosi wzroku terapeuty. W przypadku zblednię-
kłania spastyczne w przebiegu schorzeń 5 sekund, a w przypadku schładzania cia lub zasinienia skóry, a także pojawienia
naczyniowych, pourazowych i degeneracyj- kilku miejsc równocześnie  nie powi- się objawu  pomarańczowej skórki oraz
nych układu nerwowego i w tym zakresie nien przekraczać 30 sekund, uczucia pieczenia i bólu, wskazujących
są podobne jak w przypadku krioterapii " kompresy chłodzące  schładzanie na możliwość powstawania odmrożenia,
ogólnoustrojowej. Krioterapia miejscowa powierzchni skóry w okolicy zmiany zabieg należy przerwać.
nie wykazuje natomiast równie wysokiej chorobowej za pomocą woreczków " Cykl terapeutyczny obejmuje zwykle
skuteczności w odnowie biologicznej i nie zawierających substancje, które po 10-30 zabiegów wykonywanych 1-2 razy
jest stosowana w leczeniu nerwic wegeta- zmieszaniu (np. za pomocÄ… uderzenia dziennie. W przypadku wykonywania
tywnych oraz zespołów depresyjnych. dłonią w woreczek) wywołują reakcję zabiegów dwukrotnie w ciągu dnia
Przeciwwskazania do stosowania krio- endotermiczną. Czas trwania zabiegu odstęp między nimi powinien wynosić
terapii miejscowej sÄ… identyczne jak to zwykle 30 minut. co najmniej 6 godzin.
30 REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006
FIZYKOTERAPIA
Poniżej w tabeli zestawiono parametry we leczenie zimnem stanowi element (początkowo ćwiczenia izometryczne
terapeutyczne stosowane zwykle w trakcie kriorehabilitacji, po każdym zabiegu mięśni oraz ćwiczenia w odciążeniu za-
cyklu zabiegów krioterapii miejscowej w po- krioterapii miejscowej wykonywana jętych procesem chorobowym stawów,
szczególnych jednostkach chorobowych. jest kinezyterapia. Bezpośrednio po a następnie ćwiczenia czynne właściwe
zakończeniu zabiegu pacjenci podda- i z oporem mięśni prostowników i zgi-
" Ponieważ podobnie jak w przypadku wani sÄ… 30÷60-minutowej kinezyterapii naczy tych stawów), a w wybranych
krioterapii ogólnoustrojowej miejsco- obejmującej ćwiczenia indywidualne przypadkach, w których procesem cho-
robowych objętych jest wiele elemen-
tów narządu ruchu, także gimnastykę
Liczba
Temperatura gazu Czas trwania zbiorową o charakterze ogólnouspraw-
zabiegów
Jednostka chorobowa przy powierzchni zabiegu niającym  według indywidualnie
w cyklu
ciała pacjenta w minutach ustalonego programu uwzględniającego
terapeutycznym
wiek pacjenta, rozpoznanie i stopień
zaawansowania procesu chorobowego
Zesztywniające zapalenie stawów
-130 ÷ -160°C 10-12* 10-20
oraz aktualną sprawność leczonego
kręgosłupa
elementu układu ruchu.
Reumatoidalne zapalenie stawów -160 ÷ -180°C 2-3 10-20
" Po zakończeniu cyklu zabiegów nie-
zbędne jest ponowne badanie lekarskie
Choroba zwyrodnieniowa stawów -160 ÷ -180°C 3 10-20
z oceną uzyskanych efektów klinicz-
Fibromialgia -130 ÷ -150°C 10* 10-20
nych oraz rozważeniem ewentualnej
kontynuacji krioterapii.
Pourazowe schorzenia ukÅ‚adu ruchu -160 ÷ -180°C 3 20
AGATA STANEK, GRZEGORZ CIEÅšLAR,
Schorzenia ośrodkowego
JANINA MROWIEC, ALEKSANDER SIEROC
.
ukÅ‚adu nerwowego ze wzmożonÄ… -160 ÷ -180°C 3-8* 30
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Angiologii
spastycznością
i Medycyny Fizykalnej
Dyskopatie -130 ÷ -160°C 3 10-20
ÅšlÄ…skiej Akademii Medycznej.
41-902 Bytom, ul. Batorego 15
Schorzenia obwodowego
tel./fax [phone]
ukÅ‚adu nerwowego np. neuralgia -130°C 2-3 10
e-mail: [e-mail]
nerwu trójdzielnego
Tab. 2.
Piśmiennictwo u autorów i w  RwP+
* A
ączny czas trwania zabiegu przy jednoczasowym schładzaniu kilku (maksymalnie 5) grup stawów lub mięśni
(www.elamed.com.pl/rehabilitacja)
zajętych procesem chorobowym
31
REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006
Piśmiennictwo:
1. Sieroń A., Cieślar G. (Red.): Zastosowanie zimna w medycynie - kriochirurgia i krioterapia.
ą-medica press, Bielsko-Biała 2003