SĄDOWE
KOMENTARZE
TEMATYCZNE
pod redakcją
Jacka Ignaczewskiego
WŁADZA
RODZICIELSKA
I KONTAKTY
Z DZIECKIEM
Adam Bodnar, Agata Gójska,
Jacek Ignaczewski, Leszek Kuziak,
Anna R
ledzińska-Simon, Robert Zegadło
2. wydanie
Wydawnictwo C. H. Beck
S
DOWE KOMENTARZE TEMATYCZNE
WA
ADZA RODZICIELSKA
I KONTAKTY Z DZIECKIEM
KOMENTARZ
Polecamy nasze publikacje:
Pod redakcją Marty Romańskiej
REGULAMIN URZ
DOWANIA S
DZIÓW
POWSZECHNYCH. KOMENTARZ
Sądowe Komentarze Tematyczne
Pod redakcją Jacka Ignaczewskiego
MAA
ŻEC
SKIE PRAWO MAJ
TKOWE, wyd. 2
Sądowe Komentarze Tematyczne
red. Jacek Ignaczewski
ROZWÓD I SEPARACJA, wyd. 2
Sądowe Komentarze Tematyczne
red. Jacek Ignaczewski
ALIMENTY, wyd. 2
Sądowe Komentarze Tematyczne
www.ksiegarnia.beck.pl
S
DOWE KOMENTARZE TEMATYCZNE
pod redakcją
Jacka Ignaczewskiego
WA
ADZA
RODZICIELSKA
I KONTAKTY
Z DZIECKIEM
KOMENTARZ
2. wydanie
Adam Bodnar
Doktor prawa, sekretarz Zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka
Agata Gójska
Doktor socjologii, adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych SWPS
Jacek Ignaczewski
Sędzia Sądu Rejonowego w Olsztynie
Leszek Kuziak
Sędzia Sądu Rejonowego w Kłodzku. Od 2000 r. w Ministerstwie Sprawiedliwości
 Departamencie Współpracy Międzynarodowej i Prawa Europejskiego
Anna Śledzińska-Simon
Doktor prawa, adiunkt, Kierownik Katedry Administracji Publicznej w WSSP
 ASESOR
Robert Zegadło
Sędzia Sądu Okręgowego w Warszawie, sekretarz Komisji Kodyfikacyjnej Prawa
Cywilnego
WYDAWNICTWO C. H. BECK
WARSZAWA 2012
Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem, 2. wyd.
Stan prawny: sierpień 2012
Redaktor serii: Jacek Ignaczewski
Autorami poszczególnych rozdziałów są:
Rozdział I: Jacek Ignaczewski (1. 2.; 5.3.1.; 5.4.3.; 5.5.2.; 5.6.; 6. 9.)
aktualizacja Katarzyna Pudłowska,
Robert Zegadło (1.7.4.2.; 3.; 4.; 5.)
Rozdział II: Jacek Ignaczewski (3.2.; 3.3.3.; 3.4.2.; 3.4.3.) aktualizacja
Katarzyna Pudłowska, Robert Zegadło
Rozdział III: Robert Zegadło
Rozdział IV: Leszek Kuziak
Rozdział V: Agata Gójska
Rozdział VI: Anna Śledzińska-Simon, Adam Bodnar
Wydawca: Joanna Ablewicz
� Wydawnictwo C. H. Beck 2012
Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o.
ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa
Skład i łamanie: PanDawer
Druk i oprawa: Białostockie Zakłady Graficzne
ISBN 978-83-255-3819-4
ISBN e-book 978-83-255-3820-0
Spis treści
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVII
Wykaz literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXI
Rozdział I. Władza rodzicielska
A. Komentarz tezowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Kodeks rodzinny i opiekuńczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Tytuł II. Pokrewieństwo i powinowactwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Dział IA. Rodzice i dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Rozdział II. Stosunki między rodzicami a dziećmi . . . . . . . . . . . 3
Oddział 2. Władza rodzicielska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Art. 92 112 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Oddział 2a. Piecza zastępcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Art. 1121 1128 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
B. Część opisowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1. Ogólna charakterystyka władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . 32
1.1. Uwagi terminologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.2. Pojęcie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1.3. Powstanie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
1.4. Wygaśnięcie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
1.5. Ustawowy model władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . 41
1.6. Modyfikacje władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
1.7. Stosunki między rodzicami a dziećmi niewchodzące
w zakres władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
1.7.1. Kontakty z dzieckiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
1.7.2. Obowiązek rodziców i dzieci wzajemnego szacunku
i wspierania się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
1.7.3. Nazwisko dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
1.7.3.1. Nazwisko dziecka, co do którego istnieje domniemanie,
że pochodzi od męża matki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
1.7.3.2. Nazwisko dziecka, co do którego ojcostwo zostało
ustalone przez uznanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
1.7.3.3. Nazwisko dziecka, co do którego ojcostwo ustalono
sądownie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
1.7.3.4. Nazwisko dziecka w przypadku nieustalonego ojcostwa . . 49
1.7.3.5. Nazwisko dziecka nieznanych rodziców . . . . . . . . . . . . . . . 49
1.7.3.6. Nazwiska dzieci pochodzących od tych samych rodziców . . 50
1.7.3.7. Nadanie nazwiska pasierbowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
1.7.3.8. Nazwiska wieloczłonowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
1.7.3.9. Zmiana nazwiska w trybie administracyjnym . . . . . . . . . . . 52
V
Spis treści
1.7.4. Miejsce zamieszkania dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
1.7.4.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
1.7.4.2. Miejsce zamieszkania a miejsce pobytu dziecka . . . . . . . . . 54
1.8. Standardy międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
1.8.1. Umowy wielostronne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
1.8.2. Prawo wspólnotowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
1.8.3. Rekomendacje i rezolucje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2. Wykonywanie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.1.1. Istotna sprawa dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2.1.2. Dobro dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.1.3. Interes społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
2.1.4. Interes rodziców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.1.5. Racjonalne partnerstwo rodziców i dzieci . . . . . . . . . . . . . . 64
2.2. Wykonywanie władzy rodzicielskiej przez rodziców
żyjących w rozłączeniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
2.2.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
2.2.2.  Ugoda rodziców w zakresie sposobu wykonywania
władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
2.2.3. Władza rodzicielska obojga rodziców . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2.2.3.1. Forma zgodnego porozumienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.2.4. Powierzenie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców . . . 69
2.2.4.1. Nakaz wydania dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
2.2.5. Rozstrzygnięcie o ograniczeniu władzy rodzicielskiej . . . . 75
2.2.6. Charakter sprawy i skład sądu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
2.2.7. Przebieg rozprawy w sprawach o określenie sposobu
wykonywania władzy rodzicielskiej (art. 107 KRO) . . . . . . 78
2.3. Zmiana rozstrzygnięcia o sposobie wykonywania władzy
rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
2.4. Wykonywanie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem
ubezwłasnowolnionym całkowicie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
2.5. Pomoc sądu i innych organów państwowych
w wykonywaniu władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . 83
2.5.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
2.5.2. Odebranie dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
2.5.3. Tryb postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3. Reprezentacja dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
3.1. Przedstawicielstwo ustawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
3.2. Czynności prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
3.2.1. Wyłączenie reprezentacji na podstawie art. 98 ż 2 KRO . . . 100
3.2.2. Wyłączenia wynikające z osobistego charakteru czynności
prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
3.3. Reprezentacja dziecka w sprawach objętych ustawą
z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty . . . . . 102
3.4. Reprezentacja dziecka w sprawach objętych ustawą
z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego . . . . . . . . . 105
3.5. Postępowania przed sądami w sprawach cywilnych . . . . . . 105
3.6. Postępowanie administracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
VI
Spis treści
3.7. Postępowanie przed sądami administracyjnymi . . . . . . . . . 114
3.8. Postępowanie przed sądami w sprawach karnych . . . . . . . . 114
3.9. Postępowanie w sprawach nieletnich . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
3.10. Kurator do reprezentowania dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
4. Odpowiedzialność deliktowa małoletniego
i jego rodziców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
5. Zarząd majątkiem dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
5.1. Pojęcie i zakres zarządu majątkiem dziecka . . . . . . . . . . . . 133
5.2. Zarząd majątkiem dziecka a zarząd majątkiem wspólnym
małżonków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
5.3. Wykonywanie zarządu przez rodziców . . . . . . . . . . . . . . . . 136
5.3.1. Równoległe uprawnienia rodziców i dzieci . . . . . . . . . . . . . 140
5.4. Zezwolenie sądu opiekuńczego na dokonanie czynności
przekraczających zakres zwykłego zarządu . . . . . . . . . . . . . 142
5.4.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
5.4.2. Granice zwykłego zarządu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
5.4.3. Nabycie pod tytułem darmym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
5.4.4. Czy zezwolenie może mieć charakter blankietowy? . . . . . . 147
5.4.5. Zastosowanie art. 101 ż 3 KRO do ugody sądowej . . . . . . . 147
5.4.6. Artykuł 101 ż 3 KRO a rachunek bankowy
małoletniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
5.4.7. Zbieg przekroczenia zakresu zwykłego zarządu
z rozstrzygnięciem sporu między rodzicami
(art. 97 ż 2 KRO) lub z wyłączeniem reprezentacji
rodziców (art. 98 ż 2 KRO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
5.5. Zagadnienia procesowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
5.5.1. Postępowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
5.5.2. Opłata od wniosku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
5.6. Ustanie zarządu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
6. Ograniczenie władzy rodzicielskiej w przypadku
zagrożenia dobra dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
6.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
6.2. Przesłanki ograniczenia władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . 156
6.3. Zarządzenia trwałe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
6.4. Zarządzenia doraz
ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
7. Zawieszenie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
7.1. Przesłanki zawieszenia władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . 166
7.2. Zagadnienia proceduralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
8. Pozbawienie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
8.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
8.2. Trwała przeszkoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
8.3. Nadużywanie władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
8.4. Rażące zaniedbywanie obowiązków . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
8.5. Niewykorzystanie udzielonej pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
8.6. Przywrócenie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
8.7. Postępowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
9. Wybrane zagadnienia proceduralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
9.1. Działania sądu opiekuńczego z urzędu . . . . . . . . . . . . . . . . 178
VII
Spis treści
9.1.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
9.1.2. Forma wszczęcia postępowania z urzędu . . . . . . . . . . . . . . 179
9.1.3. Podstawa faktyczna wszczęcia sprawy z urzędu . . . . . . . . . 179
9.2. Udzielanie zabezpieczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
9.3. Właściwość sądu opiekuńczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
9.3.1. Pojęcie  osoba, której postępowanie dotyczy . . . . . . . . . . 181
9.3.2. Sąd okręgowy jako sąd opiekuńczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
9.3.3. Zmiana właściwości miejscowej w trakcie postępowania
opiekuńczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
9.4. Legitymacja prokuratora do wszczęcia postępowań
w sprawach rodzinnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
9.5. Wysłuchanie dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
10. Piecza zastępcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
10.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
10.2. Rozdział kompetencji między rodzicami dziecka a rodziną
zastępczą lub placówką opiekuńczo-wychowawczą . . . . . . 192
10.3. Formy rodzinnej pieczy zastępczej, rodzaje rodzin
zastępczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
10.3.1. Dobór kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej
i prowadzenia rodzinnego domu dziecka . . . . . . . . . . . . . . . 194
10.3.2. Rodzaje rodzin zastępczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
10.4. Formy instytucjonalnej pieczy zastępczej . . . . . . . . . . . . . . 198
Rozdział II. Kontakty z dzieckiem
A. Komentarz tezowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Kodeks rodzinny i opiekuńczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Tytuł II. Pokrewieństwo i powinowactwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Dział IA. Rodzice i dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Rozdział II. Stosunki między rodzicami a dziećmi . . . . . . . . . . . 203
Oddział 3. Kontakty z dzieckiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Art. 113 1136 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Kodeks postępowania cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Księga druga. Postępowanie nieprocesowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Tytuł II. Przepisy dla poszczególnych rodzajów spraw . . . . . . . . 209
Dział II. Sprawy z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego
i kurateli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Rozdział 2. Inne sprawy rodzinne oraz sprawy opiekuńcze . . . . . 209
Oddział 2. Sprawy z zakresu stosunków między rodzicami
a dziećmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Art. 5821 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Oddział 6. Sprawy dotyczące wykonywania kontaktów
z dzieckiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
B. Część opisowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
1. Europejska konwencja w sprawie kontaktów z dziećmi . . . 216
2. Stan prawny przed 13.6.2009 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
3. Stan prawny po nowelizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
VIII
Spis treści
3.1. Kontakty niezależne od władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . 219
3.2. Zasady regulowania kontaktów z dzieckiem . . . . . . . . . . . . 223
3.3. Formy kontaktów z dzieckiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
3.3.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
3.3.2. Kontakty z dzieckiem a odpowiedzialność za dziecko . . . . 227
3.3.3. Formy kontaktów w praktyce orzeczniczej . . . . . . . . . . . . . 228
3.3.3.1. Przebywanie z dzieckiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
3.4. Ograniczenie lub zakazanie kontaktów z dzieckiem . . . . . . 231
3.4.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
3.4.2. Ograniczenie kontaktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
3.4.3. Zakazanie kontaktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
3.5. Zmiana orzeczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
3.6. Kontakty dziecka z osobami bliskimi, innymi niż rodzice . 236
3.6.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
3.6.2. Odpowiednie stosowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
3.7. Zabezpieczenia i gwarancje realizacji ustalonych
kontaktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
3.8. Kontakty z dzieckiem w sprawie o rozwód . . . . . . . . . . . . . 240
3.9. Zagadnienia proceduralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
4. Wykonywanie orzeczeń w sprawie kontaktów z dziećmi . . 243
Rozdział III. Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem
w sprawach transgranicznych
B. Część opisowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
1. Jurysdykcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
2. Prawo właściwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
3. Uznawanie i wykonywanie orzeczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Rozdział IV. Uprowadzenie dziecka za granicę
A. Komentarz tezowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Konwencja dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia
dziecka za granicę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Rozdział I. Zakres stosowania konwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Artykuł 1 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Rozdział II. Organy centralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Artykuł 6 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Rozdział III. Powrót dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Artykuł 8 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Rozdział IV. Prawo do odwiedzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
Artykuł 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
Rozdział V. Postanowienia ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Artykuł 22 36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Rozdział VI. Postanowienia końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Artykuł 37 45 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Zastrzeżenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
IX
Spis treści
B. Część opisowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
2. Ogólna charakterystyka konwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
2.1. Przedmiot konwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
2.2. Cele konwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
2.3. Zakres podmiotowy zastosowania konwencji . . . . . . . . . . . 344
2.4. Zakres terytorialny zastosowania konwencji . . . . . . . . . . . . 345
2.5. Podmiot, który może się powołać na przepisy konwencji . . 346
2.6. Konwencja jako z
ródło prawa w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . 347
2.7. Stosunek konwencji do innych aktów prawa
międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
3. Interpretacja przepisów konwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
4. Przepisy procesowe konwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
5. Wniosek o powrót dziecka i wniosek
o ochronę wykonywania prawa do odwiedzin według
konwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
6. Organ centralny i jego zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
7. Stały pobyt dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
8. Prawo do opieki nad dzieckiem według konwencji . . . . . . . 378
8.1. Prawo do opieki nad dzieckiem w prawie polskim . . . . . . . 382
9. Prawo do odwiedzin dziecka według konwencji . . . . . . . . . 387
9.1. Prawo rodziców, krewnych dziecka i dziecka do
utrzymywania wzajemnych kontaktów w innych aktach
prawa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
9.2. Prawo do odwiedzin dziecka według prawa polskiego . . . . 389
10. Bezprawne uprowadzenie i bezprawne zatrzymanie
dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
11. Zakres kognicji sądu w sprawie o powrót dziecka (art. 12
zd. 1 i 2 konwencji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
12. Podstawy odmowy powrotu dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
12.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
12.2. Podstawa odmowy powrotu dziecka z art. 12 zd. 2 in fine
konwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
12.3. Podstawy odmowy powrotu dziecka z art. 13 zd. 1 lit. a
konwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
12.3.1. Faktyczne niewykonywanie prawa do opieki . . . . . . . . . . . 400
12.3.2. Zgoda na zmianę stałego pobytu dziecka . . . . . . . . . . . . . . 402
12.3.3. Póz
niej wyrażona zgoda na zmianę miejsca stałego
pobytu dziecka (akceptacja) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
12.4. Podstawa odmowy powrotu dziecka z art. 13 zd. 1 lit. b
konwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
12.4.1. Poważne ryzyko szkody fizycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
12.4.2. Poważne ryzyko szkody psychicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
12.4.3. Poważne ryzyko narażenia dziecka na sytuacje
niemożliwą do zniesienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
12.4.4. Środki zabezpieczające powrót dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . 414
12.5. Podstawa odmowy powrotu dziecka z art. 13 zd. 2
konwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
X
Spis treści
12.6. Podstawa odmowy powrotu dziecka z art. 20 konwencji . . 419
13. Artykuł 21 Konwencji haskiej i praktyka jego stosowania . . 420
13.1. Szczególne przypadki uregulowania prawa do odwiedzin
dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422
14. Relacje między konwencją dotyczącą cywilnych aspektów
uprowadzenia dziecka za granicę z 25.10.1980 r.
a Konwencją haską o właściwości, prawie właściwym,
uznawaniu i wykonalności oraz współpracy w zakresie
odpowiedzialności rodzicielskiej i środków ochrony dzieci
z 9.10.1996 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
15. Relacje między konwencją dotyczącą cywilnych aspektów
uprowadzenia dziecka za granicę z 25.10.1980 r.
a rozporządzeniem Rady Nr 2201/2003/WE z 27.11.2003 r.
o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń
w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących
odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającymi
rozporządzenie Nr 1347/2000/WE  uwagi ogólne . . . . . . . 425
Rozdział V. Mediacja
B. Część opisowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
2. Mężczyz
ni, kobiety i dzieci wobec sytuacji rozwodu . . . . . 441
3. Mediacja  podstawowe zasady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
4. Mediacje rodzinne  praktyka polska i podstawy prawne . . 455
4.1. Przedmiot mediacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
4.2. Przeciwwskazania wobec mediacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
4.3. Rozpoczęcie mediacji  dobrowolność i poufność . . . . . . . 471
4.4. Przebieg i rezultat mediacji (ugoda i protokół) . . . . . . . . . . 474
4.5. Osoba mediatora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
4.6. Koszty mediacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481
Studia przypadków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486
Przypadek 1. Podział majątku dorobkowego przy rozwodzie . . . 486
Komentarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492
Przypadek 2. Plan opieki rodzicielskiej (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . 492
Komentarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498
Przypadek 3. Plan opieki rodzicielskiej (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
Przypadek 4. Plan opieki rodzicielskiej (3) . . . . . . . . . . . . . . . . . 508
Komentarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
Rozdział VI. Kontakty między rodzicami a dziećmi w świetle
orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
oraz innych instrumentów międzynarodowych
B. Część opisowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
2. Kontakty rodziców z dziećmi w świetle Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518
XI
Spis treści
2.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518
2.2. Artykuł 8 EKPC a kontakty rodziców z dziećmi . . . . . . . . . 520
2.3. Ustalenie macierzyństwa i ojcostwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
2.4. Objęcie dzieci opieką publiczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524
2.5. Połączenie rodziców z dziećmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529
2.6. Prawo do styczności z dzieckiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531
2.7. Uprowadzenie dzieci za granicę przez jedno z rodziców . . 539
2.8. Kontrola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nad
decyzjami władz krajowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544
3. Pozostałe instrumenty międzynarodowe odnoszące się do
problemu kontaktów rodziców z dziećmi . . . . . . . . . . . . . . 546
3.1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546
3.2. Europejska konwencja w sprawie kontaktów z dziećmi . . . 546
3.3. Wzajemne uznawanie orzeczeń w Unii Europejskiej . . . . . 548
4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551
Rozdział VII. Wzory pism procesowych
1. Wniosek o rozstrzygnięcie o istotnych sprawach dziecka . . 555
2. Wniosek o odebranie dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557
3. Wniosek o zezwolenie na dokonanie czynności
przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem
dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559
4. Wniosek o zmianę zawartego w wyroku orzekającym
rozwód orzeczenia o władzy rodzicielskiej i sposobie jej
wykonania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560
5. Wniosek o uregulowanie sposobu wykonywania władzy
rodzicielskiej rodziców żyjących w rozłączeniu . . . . . . . . . 562
6. Wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . 564
7. Wniosek o zawieszenie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . . 565
8. Wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . 567
9. Wniosek o przywrócenie władzy rodzicielskiej . . . . . . . . . . 569
10. Wniosek o uregulowanie kontaktów z dzieckiem . . . . . . . . 570
11. Wniosek o zezwolenie na wydanie paszportu małoletniemu . . 572
12. Wniosek o zezwolenie na zmianę nazwiska małoletniemu 573
13. Wzory wniosków o zwrot dziecka i wykonywanie prawa
do osobistych kontaktów na podstawie Konwencji haskiej
dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za
granicę, sporządzonej w Hadze 25.10.1980 r. . . . . . . . . . . . 575
13.1. Wniosek o zwrot dziecka na podstawie konwencji
dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za
granicę, sporządzonej w Hadze 25.10.1980 r. . . . . . . . . . . . 575
13.1.1. Wniosek w języku polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575
13.1.2. Wniosek w języku angielskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 578
13.1.3. Wniosek w języku francuskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581
13.1.4. Wniosek w języku niemieckim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584
XII
Spis treści
13.2. Wniosek o wykonanie prawa do osobistych kontaktów
na podstawie konwencji dotyczącej cywilnych aspektów
uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzonej w Hadze
25.10.1980 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587
13.2.1. Wniosek w języku polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587
13.2.2. Wniosek w języku angielskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590
13.2.3. Wniosek w języku francuskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593
13.2.4. Wniosek w języku niemieckim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599
XIII
Przedmowa
Drugie wydanie Władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem w serii Są-
dowe Komentarze Tematyczne stanowi przekrojowe kompendium praktycznej
wiedzy objętej tytułowym zagadnieniem. Obejmuje swym zakresem problema-
tykę zarówno w ujęciu prawa krajowego, jak i norm prawa międzynarodowego.
Tytułową problematykę wzbogacono o aspekt sporów w transgranicznym ujęciu
oraz przez pryzmat orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Nowością na wydawniczym rynku jest komentarz do Konwencji dotyczącej
cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, której znaczenie i za-
stosowanie w ostatnich latach wyraz
nie wzrosło. Uzupełnieniem klasycznie ro-
zumianej władzy rodzicielskiej jest odpowiedzialność deliktowa małoletniego
i jego rodziców. W pracy omówiona została także problematyka mediacji.
Komentarz stanowi najobszerniejsze na rynku opracowanie poświęcone wła-
dzy rodzicielskiej i kontaktom z dzieckiem, obejmując problematykę zarówno
w ujęciu materialnym, jak i procesowym.
Komentarz uwzględnia stan prawny na lipiec 2012 r.
Komentarz jest adresowany przede wszystkim do prawników oraz aplikan-
tów. Ze względu na przedmiot opracowania, język oraz systematykę może być
przydatny także samym adresatom norm prawa rodzinnego  uwikłanym w spo-
ry na tle władzy rodzicielskiej lub kontaktów z dzieckiem.
Jacek Ignaczewski
XV
Wykaz skrótów
1. Akty prawa
DPrRodz . . . . . . . . . . . . . . . dekret z 22.1.1946 r.  Prawo rodzinne (Dz.U.
Nr 6, poz. 52 ze zm.)
KC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 23.4.1964 r.  Kodeks cywilny
(Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.)
KK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 6.6.1997 r.  Kodeks karny (Dz.U. Nr 88,
poz. 553 ze zm.)
Konstytucja RP . . . . . . . . . Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r.
(Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
KP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 26.6.1974 r.  Kodeks pracy
(t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)
KPA . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 14.6.1960 r.  Kodeks postępowania
administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2000 r. Nr 98,
poz. 1071 ze zm. i ze sprost.)
KPC . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 17.11.1964 r.  Kodeks postępowania
cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)
KPK . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 6.6.1997 r.  Kodeks postępowania
karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.)
KRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 25.2.1964 r.  Kodeks rodzinny i opie-
kuńczy (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 788)
KSCU . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 90,
poz. 594 ze zm.)
KZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospo-
litej z 27.10.1933 r.  Kodeks zobowiązań
(Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.)
OZPU . . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psy-
chicznego (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375
ze zm.)
PaszpU . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 13.7.2006 r. o dokumentach paszporto-
wych (Dz.U. Nr 143, poz. 102 ze zm.)
PieczZastU . . . . . . . . . . . . . ustawa z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i sys-
temie pieczy zastępczej (Dz.U. Nr 149, poz. 887
ze zm.)
PomSpołU . . . . . . . . . . . . . ustawa z 12.3.2004 r. o pomocy społecznej
(t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 ze zm.)
PostNielU . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach
nieletnich (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178
ze zm.)
PostSądAdm . . . . . . . . . . . . ustawa z 30.8.2002 r.  Prawo o postępowa-
niu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz.U.
z 2012 r. poz. 270)
XVII
Wykaz skrótów
PrASC . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 29.9.1986 r.  Prawo o aktach stanu
cywilnego (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264
ze zm.)
PrawDziecKonw . . . . . . . . Konwencja o prawach dziecka przyjęta
20.11.1989 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ
(Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.)
PrBank . . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 29.8.1997 r.  Prawo bankowe
(t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.)
PrMiędz . . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 4.2.2011 r.  Prawo prywatne między-
narodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432)
RegUrzSądPow . . . . . . . . . rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości
z 23.2.2007 r.  Regulamin urzędowania sądów
powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 249 ze zm.)
TFUE . . . . . . . . . . . . . . . . . Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
TUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . Traktat o Unii Europejskiej
TWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską
UstSądAdm . . . . . . . . . . . . ustawa 25.7.2002 r.  Prawo o ustroju sądów
administracyjnych (Dz.U. Nr 153, poz. 1269 ze
zm.)
ZawLekU . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza
dentysty (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634
ze zm.)
2. Organy, instytucje
CDCJ . . . . . . . . . . . . . . . . . Europejski Komitet Współpracy Prawnej
CJFA . . . . . . . . . . . . . . . . . . Komitet Ekspertów Prawa Rodzinnego
ETPC . . . . . . . . . . . . . . . . . Europejski Trybunał Praw Człowieka
ETS . . . . . . . . . . . . . . . . . . Europejski Trybunał Sprawiedliwości
GUS . . . . . . . . . . . . . . . . . . Główny Urząd Statystyczny
OHP . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ochotniczy Hufiec Pracy
RODK . . . . . . . . . . . . . . . . Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno-Konsultacyjny
SN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sąd Najwyższy
TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trybunał Konstytucyjny
UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Unia Europejska
USC . . . . . . . . . . . . . . . . . . Urząd Stanu Cywilnego
3. Czasopisma
Biul. SN . . . . . . . . . . . . . . . Biuletyn Sądu Najwyższego
Dz.U. . . . . . . . . . . . . . . . . . Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej
Dz.Urz. UE . . . . . . . . . . . . . Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej
GP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gazeta Prawnicza
KPP . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kwartalnik Prawa Prywatnego
MoP . . . . . . . . . . . . . . . . . . Monitor Prawniczy
NP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nowe Prawo
OSN . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego
OSNC . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna
XVIII
Wykaz skrótów
OSNCPiUS . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna,
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSNKW . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna
i Wojskowa
OSNP . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy
OSNPG . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wydawnictwo
Prokuratury Generalnej
OSP . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądów Polskich
OTK . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Pal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Palestra
PiP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Państwo i Prawo
Prok. i Pr. . . . . . . . . . . . . . . Prokuratura i Prawo
PS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przegląd Sądowy
RiP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rodzina i Prawo
4. Inne skróty
art. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . artykuł(-y)
cz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . część
DNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . kwas dezoksyrybonukleinowy
etc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . et cetera
itd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i tak dalej
itp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i tym podobne
lit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . litera
m.in. . . . . . . . . . . . . . . . . . . między innymi
n. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . następny (-a, -e)
niepubl. . . . . . . . . . . . . . . . . niepublikowany (-a, -e)
np. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . na przykład
Nr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . numer
op. cit. . . . . . . . . . . . . . . . . . opus citatum
orz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . orzeczenie
ost. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ostatni (-a, -e)
pkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . punkt
post. . . . . . . . . . . . . . . . . . . postanowienie
poz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . pozycja
przyp. . . . . . . . . . . . . . . . . . przypis (-y)
r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rok
red. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . redakcja
rozdz. . . . . . . . . . . . . . . . . . rozdział
RP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rzeczpospolita Polska
s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . strona
sprost. . . . . . . . . . . . . . . . . . sprostowanie
t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tom
tj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . to jest
t.j. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tekst jednolity
tzw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tak zwany
uchw. . . . . . . . . . . . . . . . . . uchwała
uchw. SN (7) . . . . . . . . . . . uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego
XIX