R.ex facer ecce rui radidrpdrfmagna cropbei: Cum purdfanimarrdcra Iduacra beanc CandiduPegrcdicur mndifexecac^fundir A.cq: ucrurutninn purgar m amne nouo Fu[gencefaiafuen-ifquoq; canchda fignac Er gre-ge dc niueo gaudir? pdflor bdbet A.ddicur bac fclix concoH mcrcede facerdof Qui dare uulc domino dupla ralenca fuo Ad meljora rrabenfgennli errorc uaganccf Befha ne rapcrer munir ouile dei Quofpnuretia nocćfmfecerac bofmodo reddir lAaA^orubere ladc finu
CJ
ABCDEFG HILMNOP QVQuRST V X Y Z abcd efghiklmnopq rsftuxyzaa:d:elF
TAB. 1. ANTYKWA
1. Litery inskrypcji rzymskiej z kolumny Trajana. 2. Majuskuła renesansowa w kompozycji Diirera. 3. Najstarsze czcionki antykwowe 1465, 1468. 4. Antykwa wenecka Jensona
ABCDEFG HILMNOP QYQuKST
VXYZabcde fghilmnopqr sftuxyzaeióu
ćldfffEfiflpqfT ft&
ABCDEFG HILMNOP
efghijlmnopqr sftuvxyzaaaeaćl ceefffiflioóócefi
EPISTOŁA B. HIERONYMI
AD PAVLINVM PRESBYTEKVM, DE
OMNIBVS DIYlNi
H 1S T O RIM LIBR1S.
RATER Ambrofiustuamifiimunufcula perferes,detulitfimul & fuauifsimasliteras,qu3e j a principio amicitiara,fidem probatce iam fidei i & veteris amtcttiaenouapr;eferebant.Veraenim jQSCLiiiLiidojeft,& Cłirifti glutino copulata, quanonvtilitasreifamiliaris,nonpiźefentiatan-tum corporum^non fubdola & palpans adulatio;fed_Dei tirnor, & diuinamm fdipturąronn fta
5. Antykwa "Bembo" Manutiusa. 6. Projekt antykwy Tory'ego. 7. Antykwa Garamonda. 8. Antykwa Plantina. 9. Jedna z antykw Elzevierów
" ŁAMBERTr VANDER.-BvR.CHU
5ABAVDORVM
ORIGINES, Ibucam TrificipumjHe
H1S T.OLii
GINTIUTIi!!.
De Heraldo Primo %Morknnx Domino.
\ O R r a l i v m primus w.
i MoriennaMauriennave im-1'perium obtinuifier fccibitur
Beraldvs , Hugonis
1 ducis Saxonia:(cui Otto im-petator eo nomine tertius frater) fllius, ex tribus natu rainimus, Ottonifquc fe- . cundi nepos. Is putr admodum, amifló patre, cum fratre utroque, Frederioo & Vlricho,in patrui ful Ottonis imperaco-ris fidera tutelamque traditus, tantos paulatirn (utanimi praeckraeratindolc) in omai yirrutum genere fecie progrel-A fus,
ABCDEFGHIJK LMNOPQRSTU V W X Y Z abcd ef ghijkl m n o p q rf stuvwxyz&ćtflftft> i 234567890
10
ABCDEFGHIJK LMNOPQ,RSTU
VWXYZabcdefg hijklmnopqrsftu vwxyz3e6lfFfioeIhfi (1 fTft &. 1234567890
12
TAB. 3. ANTYKWA
10. Antykwa barokowa Grandjeana. 11. Anty-kwa angielska Caslona starszego. 12. Antykwa barokowa Baskerville'a. 13. Antykwa Didotów. 14. Klasycystyczna antykwa Bodoniego. 15. Antykwa projektu Walbauma
ABC DEF GHI
ABCDEFGHIJK LMNOPQQQRS TUVWXYZ/ECE
abcdefghijklmnop qrfstuvwxyzgefffifll fTflfb & 1234567890
VIE DE M. DE FENELON. hutnilier on nous confondre, ne paroit occupe que de nos interets et de notre bonhcur.
Fenelon vouioit que toutes les affaires de son dio-cese lui fussent rapportees, et i! les examinoit par lui-meme; mais la rnoindre chose importante dans la discipline ne sc decidoit que de concert avec ses vicaires generaux et les autres chanoines de son con-seil, qni s'assembloit deux fois la semaine. Jamais ii ne s'y est prevalu de son rangou cle ses talenls, pour
ABCDEFGHIJRL MNOPQRSTUVW XYZabcdefghijk lmnopqrstuvwx yz 1234567890
11
13
15
16 ,. r y
Pica 1 2 3 4 S S 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
\BCDEFGHIJKjLMNOPQRSTljJVWXYZ
ABCDEPGHI
KtMNOPQF STUVWXYZ
ABCDEFG rllJKLMNC )PQRSTU\
m
ABCDEFQHIJKL1 /INOPQI
Point Siie
12 14 18
1- r s-
Pica 1 2 3 4 5 6 7 < 9 10 11 12 13 14 15 18 17 11 abcdefghijklmndpqrstuvwxyz
abcdefghijklm
ibcdefghijk
abcdefghi
FGHIJIKLMN abcdefg lijklmnbpąrstu
ABCIt>EFGHIJKL abcdefyhijkljnnopcj
ABqDEF(pHIj] Ś ^bcdtó
iopqrstuvwxy:
ninopąf stu^ rwxyz
klmnopdrstuvwxy
17
ABCDEFGHIJKLNT
NOPRSTUVWXyZ123ab c d e f g*h ijklmnoprst uvwxyz
19 DRUK PRZEKSZTAŁCIŁ ŻYCIE GOSPODARCZE NA PEWNYM ODCINKU, GINĄ BO-wiem stopniowo niektóre zawody skrybów, iluminatorów, powstają zaś nowe; typografów
ODLEWACZY CZCIONEK, MNOŻĄ SIĘ WARSZTATY DRZEWORYT-nicze związane z drukarniami, rozwija się nowa technika zdobni-
CZA - MIEDZIORYTNICTWO, WZRASTA TEŻ HANDEL książką nakładowy i sortymentowy. Druk przyczynia
SIĘ WRESZCIE DO ROZKWITU INNYCH GA-lęzi przemysłu i rzemiosł, jak papiernictwo,
INTROLIGATORSTWO. W DAW-nych okresach rola drukarza była
TYM ZNACZNIEJSZA, ŻE NIE
TAB. 4. ANTYKWA
16. Antykwa "Old Style" F. W. Goudy 'ego. 17. Mediacval Ticmanna. 18. Polska antykwa Póltawskicgo. 19. Antykwa toruńska
18
ABCDEFGHIJ KLŁMNOPQRS TUVWXYZĄĘ
abcdefghijklłm nopqrstuviux
yz[()]&!?ąćęńśż 1234567890
ARCTOWIE
nami, rogami obfitości). A. występowała w sztuce antycznej, przeszła do sztuki starochrześcijańskiej, poprzez nią do Bizancjum, a stamtąd oddziałała na sztukę islamu, zapożyczając
z tego regionu nazwę. W sztuce orientalnej A. charakteryzuje się znacznym zgeometryzowaniem ornamentu łączonego z napisami kuficznymi (*Pismo semickie p. arabskie). Rozkwit A. przypada na okres renesansu i klasy-cyzmu. W Polsce pierwsze ornamenty A. występują w miniatorstwie ok. 1500 w formie zrytmizowanych wici marginalnych rozdzielanych pękami kwiatów opiętych na pionowej lub poziomej lasce środkowej. Charakterystyczne dla tego okresu są ornamenty marginalne t. 2 i 3 *Gra-duału Olbrachta oraz inkunabułów krakowskich sprzed 1500. Drugi etap rozwojowy przynoszą wczesne prace S. *Samo-strzelnika. Wraz z jego śmiercią (1541) zanika w miniatorstwie poi. ornament A., który do 1. 80-tych XVI w. stosują jeszcze oficyny krakowskie. W XVI i XVII w. motyw A. stosowany jest wśród epigonów sztuki minia-torskiej w prowincjonalnych skryptoriach zakonnych.
ARCHETYP (z gr. archetypon = pierwowzór), w filologii oznacza tekst oczyszczony metodą filologiczną z wszelkich zmian wprowadzonych przez kopistów, najbardziej zbliżony do oryginału i służący za wzór dla nowych wydań.
ARCHITEKTURA zob. KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA.
ARCHIWALIA zob. ARCHIWISTYKA, RĘKOPIS.
ARCHIWISTYKA, nauka o organizacji i metodach pracy archiwów; obejmuje systematykę archiwaliów, rekonstrukcję układu kancelaryjnego akt instytucji, która wytworzyła te akta, technikę rejestracji zasobu archiwalnego i publikowanie jego wykazów. Jako samodzielna dyscyplina A. rozwinęła się w ciągu XIX w. głównie dzięki pracom archiwistów fr., holend. i niem.
S. Muller, J.A. Feith, L. Fruin: Handleiding voor het ordenen beschrijven van archieven. 1898. K. Konarski: Nowożytna archiwistyka polska i jej zadania. 1929. A. Bachulski, K. Konarski, A. Wolff: Polski słownik archiwalny. 1952.
ARCHIWUM (gr. archeion = urząd): 1. Urząd, którego zadaniem jest przechowywanie określonych przepisami akt, i gmach przeznaczony do tego celu. 2. Nazwa zespołu akt wytworzonych przez określoną władzę, urząd lub instytucję, rzadziej przez jednostkę prywatną (w tym ostatnim wypadku używa się obecnie określenia spuścizna).
A. redakcyjne, zbiór wycinków prasowych, fotografii, roczników pism i czasop. przechowywanych w oddzielnym miejscu, stanowiących nieodzowną pomoc w pracy *redakcji czasop.
A. wydawnictwa, wydzielone, dostatecznie obszerne pomieszczenie w przedsiębiorstwie wydawniczym dla przechowywania dokumentów i materiałów dotyczących wydanych już książek. Funkcjonowanie A. nie jest uregulowane ogólnie obowiązującymi przepisami i jego struktura organizacyjna zależy od wewnętrznych ustaleń przedsiębiorstwa wydawniczego. Najczęściej przechowuje się: co najmniej dwa egzemplarze wydanego dzieła, oryginały ilustracji i materiałów graficznych, dokumenty z przebiegu prac redakcyjnych i produkcyjnych, mosiężne sztance do tłoczeń oraz bardzo często arkusze jednostronnie zadrukowane na papierze kredowanym dla ewentualnych wznowień systemem anastatycznym (*Druk anastatyczny); w przypadku druku metodą offsetową lub wklęsłodrukową przechowuje się również wszystkie *diapozytywy.
ARCTOWIE, rodzina księgarzy i wydawców. Założycielem powstałej w 1836 w Lublinie księgarni, składu nut, antykwariatu, a następnie introligatorni i wypożyczalni książek był syn lekarza Stanisław Arct (1818-1901). Działalność wydawniczą księgarnia A. podjęła w 1852, początkowo wspólnie z in. wydawcami, a od 1855 samodzielnie. Powstanie 1863, z którego władzami A. był w kontakcie, zahamowało rozwój księgarni i wydawnictwa. W 1862 rozpoczął pracę w firmie bratanek założyciela Michał (1840-1916), który w 1864 objął kierownictwo firmy. W 1872 A. podjął szerszą działalność wydawniczą w dziale podręczników, opracowanych przez wybitnego pedagoga A. Jeskego, książek popularnonaukowych, nut oraz książek dla dzieci i młodzieży. W 1880 Stanisław odstąpił Michałowi całe przedsiębiorstwo za dożywotnią rentę i odtąd nastąpiła zmiana brzmienia firmy na M. Arct. W 1887 Michał nabył w Warszawie przy ul. Nowy Świat 47 księgarnię Artura Gruszeckiego i przeniósł się do Warszawy, pozostawiając prowadzenie księgarni w Lublinie ciotce Teofili. Odtąd rozpoczął się stały rozwój zarówno księgarni A., jak i wydawnictwa, które specjalizowało się w wydawaniu książek obrazkowych dla dzieci, książek
69
70
ARGENTYNA
dla młodzieży, podręczników szkolnych, wydawnictw pedagogicznych oraz nut. W okresie 1888-1900 A. wydał 431 książek, w tym 143 obrazkowe dla dzieci, 137 dla dzieci i młodzieży, 77 podręczników, 30 z pedagogiki i ponad 1000 nut. W 1898 zainicjowano tanią i popularną serię Książki dla Wszystkich, w której zostało wydanych ponad 600 tomików. W 1882 ukazał się Słownik wyrazów obcych, który ciągle uzupełniany i poszerzany osiągnął 18 wydań. W 1899 została wydana pierwsza jednotomowa encyklopedia Księga ilustrowana wiadsmości pożytecznych... Wydawano też wiele atlasów przyrodniczych oraz ilustrowanych książek z dziedziny przyrody. Powstała w 1900 drukarnia, stale powiększana i modernizowana, została w 1914 przeniesiona do obszernego lokalu przy ul. Nowy Świat 41. Od 1902 A. wydawał czasop. dla dzieci "Moje Pisemko", serię tanich książeczek dla dzieci Moje Książeczki (ok. 200 pozycji), dla starszych dzieci i młodzieży serię Zajmujące Czytanki (ponad 300 pozycji). Wydawano również przez wiele lat powieści historyczne J.I. ^Kraszewskiego. Powstające po 1905 w Królestwie Polskim prywatne szkolnictwo poi. spowodowało zapotrzebowanie na poi. podręczniki szkolne do wielu przedmiotów. Wśród wydawców tych podręczników A. znalazł się na czołowym miejscu: tylko w 1906-1908 wydał 194 podręczniki. W 1892 wstąpił do firmy syn Michała Zygmunt (1871-1935). Lata do 1914 przyniosły dalszy stały rozwój wydawnictwa, nawet w pewnym okresie kosztem zaniedbania księgarni asortymentowej, która dopiero po objęciu jej kierownictwa w 1908 przez Władysława Trzaskę zaczęła odzyskiwać dawne stanowisko. Księgarnia ta z dużym działem nut i czasop. została w 1914 przeniesiona do nowego lokalu przy ul. Nowy Świat 35. W okresie 1900-1914 nakładem A. ukazało się 1686 książek i broszur i ok. 340 nut. Wydano m. in. Słownik wyrazów obcych, Frazeologiczny i Staropolski, trzytomowy Słownik ilustrowany języka polskiego. Po śmierci Michała kierownictwo firmy objął Zygmunt. W 1. 1915-1920 nakładem A. zostało wydanych 741 książek, w tym 233 podręczniki, 57 pozycji z literatury pedagogiczno-dydaktycznej, 71 dzieł naukowych, 121 popularnonaukowych, 250 książek dla dzieci i młodzieży oraz ok. 400 nut. L. 1919-1924 stanowią okres niezwykłego rozwoju firmy, która równocześnie z wzmożoną działalnością wydawniczą otwierała nowe księgarnie: w Poznaniu, Lublinie, Wilnie (wspólnie ze Związkiem Nauczycielstwa Polskiego), we Lwowie (nabyta po H. *Alten-bergu wspólnie z Polskim Tow. Pedagogicznym) oraz w Krakowie Księgarnię Jagiellońską, zał. wspólnie z Krakowską Spółką Wydawniczą. W tym też okresie firma była jednym z głównych inicjatorów i organizatorów hurtowni dla księgarzy i wydawców *Dom Książki Polskiej, Tow. Księgarń Kolejowych "Ruch", Tow. Księgarń Polskich na Śląsku, Tow. Oświaty Rolniczej Księgarnia
Rolnicza i in., przejmując poważne udziały i akcje tych przedsiębiorstw. W 1922 nastąpiło przekształcenie firmy w spółkę akcyjną pod nazwą M. Arct, Zakłady Wydawnicze. Wybudowano wówczas nowy gmach przy ul. Czerniakowskiej dla drukarni, która wyposażona w nowoczesne maszyny do składu, druku i oprawy stała się nowoczesnym zakładem poligraficznym. W 1922 podjął stałą pracę w firmie, jako członek zarządu, Stanisław (1884-1963), drugi syn Michała. Pozbycie się księgarń pozawarszaw-skich umożliwiło skoncentrowanie działalności wydawniczej nie tylko w zakresie książek dla dzieci i młodzieży oraz podręczników szkolnych, ale i podjęcie dalszych wydawnictw słownikowych oraz wydanie wspólnie z jedną z firm fr. kilku bogato ilustrowanych pozycji albumowych. Podjęto także w 1928 wydawanie "Tygodnika Przygód i Powieści". W 1924 rozpoczął w firmie pracę jako kierownik asortymentu i następnie jako prokurent Jerzy, zaś w 1928 syn Zygmunta Michał (1903-1944). Po śmierci Zygmunta nowy zarząd (którego prezesem został Stanisław, dział wydawniczy objął Michał, a członkami byli Maria Buyno-Arctowa, drugi syn Zygmunta, Zbysław, i Jerzy) zdecydował przestawienie działalności firmy na bezpośrednią sprzedaż wydawnictw. W związku z tym, nie zaniedbując dotychczasowych działów wydawniczych, podjęto wydawanie dzieł przeznaczonych do kolportażu i sprzedaży na raty oraz utworzono w kilku większych miastach wojewódzkich, m. in. w Krakowie i we Lwowie, oddziały kolportażu tych wydawnictw z liczną siecią kolporterów. Do 1939 opublikowano wiele wartościowych dzieł, m. in. Nowoczesną encyklopedię ilustrowaną AZ, Szobera Słownik ortoepiczny, M. Walickiego i J. Starzyńskiego Dzieje sztuki polskiej, Szelągowskiego Historię powszechną i Wiek XX, J. Krzyżanowskiego Literaturę polską (tylko 1 tom), Encyklopedię wierzeń, Ostoi-Chrostowskiego Exlibrisy. Wydawano też powieści w trzech seriach: Dobra Powieść, Powieści Sensacyjne i Czerwone Książki. Wznowiono też w nowej szacie wiele dawnych wartościowych książek dla dzieci i młodzieży, wydano kilkadziesiąt nowych pozycji i podjęto kontynuację tanich serii Moje Książeczki i Zajmujące Czytanki. Również uaktywniła się księgarnia asortymentowa, w której prócz pełnego asortymentu książek poi. i wydawnictw w j. obcych oraz działu muzycznego został utworzony specjalny dział książek po cenach obniżonych "Tani bazar". Ekspedycja księgarska wydawnictw własnych została przekształcona w komis-hurt kierowany przez Zbysława. Rozwój firmy przerwała okupacja hitlerowska. Zaprzestano wydawania książek i nut, drukarnia została podporządkowana niem. "treuhanderowi", czynna była tylko księgarnia. W dziale wydawniczym trwały natomiast prace nad przygotowaniem nowych wydawnictw na okres powojenny (m. in. słowników i encyklopedii, serii wydawnictw naukowych i popularnych). W powstaniu
71
72
ARMARIUM
warszawskim cały ponad 100-letni dorobek A. i firmy uległ zagładzie. Spaliły się doszczętnie księgarnia, magazyny, ekspedycja i materiały do nowych publikacji. Zniszczona została drukarnia. W czasie okupacji został przez hitlerowców rozstrzelany syn Stanisława również Stanisław, a podczas powstania Michał. Po wojnie dawni właściciele podzielili się posiadanymi prawami wydawniczymi. Rodzina Zygmunta: żona Maria Buyno-Arctowa, Zbysław i wdowa po Michale Irena Buyno-Arctowa, a następnie Bogdan prowadzili wydawnictwo pod firmą M. Arct, początkowo w Łodzi, a następnie w 1.1946-1950 we Wrocławiu. Stanisław z grupą dawnych pracowników założyli spółkę z o.o., która odbudowawszy część dawnego lokalu księgarni w Warszawie prowadziła w nim księgarnię asortymentową i skład nut, księgarnię w Szczecinie oraz wydawnictwo książek (do 1954).
PSB I. S. Arct: Okruchy wspomnień. 1962.
ARGENTYNA zob. AMERYKA ŁACIŃSKA.
ARGUMENT (łac), w sensie bibliologicznym streszczenie dzieła zawierające główne twierdzenia i tezy, umieszczane na jego końcu, lub zwięzłe określenie tematu i przedmiotu dzieła, umieszczane na początku; nazwa dawniej używana również w brzmieniu łac: argumentom.
"ARKADY" zob. WYDAWNICTWO "ARKADY".
ARKUSZ
A. papieru, określonego *formatu płat papieru, który jest podstawową jednostką miary papieru, jednocześnie jest pojęciem odróżniającym papier dostarczany do użytku w postaci płaskiej, a nie w zwojach. A. papieru normalnie są dostarczane w postaci rozłożonej, nazywanej piano (łac. planus = równy), ale mogą być również w postaci złożonej na pół, nazywanej folio (łac. in folio = = w kształcie liścia, strona arkusza raz złożonego). Podstawową cechą A. papieru, zwłaszcza dla celów drukarskich, jest dokładność jego wymiarów (dopuszczanie odchylenia nie powinny wynosić więcej jak ą 0,3%) i prostokątność układu boków.
A. drukarski, zwany też A. druku, jednostka produkcji poligraficznej, odpowiadająca jednostronnie zadrukowanemu arkuszowi formatu Al lub dwustronnie zadrukowanemu arkuszowi formatu A2. Dawniej A. drukarskim nazywano 16 stron druku bez względu na ich format. Wszystkie inne formaty A. drukarskiego trzeba sprowadzić do formatu Al, a więc np. ilość szesnastek książki formatu B5 należy pomnożyć przez współczynnik 1,33 (który wynika z podzielenia powierzchni formatu Bl, tj. 70 X 100 = 7000 cm2, przez powierzchnię formatu Al, tj. 61 X 86 = 5246 cm2). Analogicznie postępuje się przy
nieformatowych luźnych wkładkach lub wklejkach występujących w książce. Przy obliczaniu A. drukarskiego nie bierze się pod uwagę ilości kolorów występujących w danym arkuszu. Ilość kolorów, czyli ilość obrotów cylindra maszyny drukującej jednokolorowej, oblicza się w jednostkach zwanych koloroodbitką.
A. próbny, przesyłany przez drukarnię do wydawcy w celu przeprowadzenia korekty kolorów. Są to tzw. próby kolorów stosowane przy drukach barwnych, powielanych głównie techniką druku płaskiego i wklęsłego. Do wykonywania próbnych odbitek w technice offsetowej istnieje specjalna maszyna przedrukowa zwana drukmą, w technice rotograwiurowej zaś próbne odbitki do korekty i akceptacji do druku muszą być wykonywane na tej samej maszynie, na której drukuje się cały nakład. Rolę A. próbnego spełnia często A. rewizyjny ~z maszyny. Przy druku dzieł naukowych, słowników, encyklopedii itp. wydawca niejednokrotnie żąda od drukarni przedstawienia tzw. próbnej stronicy (nieraz w kilku wariantach), która umożliwia wydawcy podjęcie decyzji co do formatu kolumny, stopnia i kroju czcionki, wielkości wcięć akapitowych, inter-linii itp. elementów opracowania typograficznego wydawanego dzieła.
A. rewizyjny, odbitka A., którą *maszynista po przyrządzeniu formy drukarskiej, a przed rozpoczęciem druku przedstawia do wglądu rewidentowi (*Rewizja).
A. autorski, jednostka miary do obliczania *objętości materiału przygotowywanego przez autora do wydania. W Polsce zawiera 40000 znaków drukarskich (licząc również i odstępy między wyrazami) albo 700 linii wierszowych poezji, ew. 3000 cm2 materiału ilustracyjnego. Nie wlicza się weń tytułów umieszczonych na oddzielnych stronicach.
A. tytułowy, pierwszy arkusz książki, zawierający jej *tytulaturę. Stronice A. tytułowego nie są paginowane, chociaż wlicza sieje przeważnie w ogólną objętość arkusza. A. tytułowy może obejmować tylko cztery stronice, doklejane do pierwszego A. tekstowego, paginowanego od pierwszej stronicy tekstu.
A. wydawniczy oblicza się jak A. autorski, uwzględniając prócz tekstu autorskiego tytuły, żywą paginę, ogłoszenia itp. dodatki wydawnicze. Mierzy się nim ogólną objętość książki dla obliczeń statystycznych.
A. luźny zob. In crudo.
A. sfalcowany zob. Składka.
Zob. też Format papieru, Format książki, Objętość
DZIEŁA.
ARKUSZ ZAMÓWIEŃ zob. ZAPOWIEDZI WYDAWNICZE Arkusz zamówień.
ARMARIUM (łac.), w starożytności i w średniowieczu szafa na książki z zamykanymi drzwiami. W początko-
73
74
AROKO
wym okresie księgi leżały na pólkach, później stawiano je grzbietami do ściany. Obecny zwyczaj ustawiania książek grzbietami na zewnątrz pochodzi dopiero z XVII w. Opiekun bibl., armarius (*Librarius), czuwał nad porządkiem i czystością książek oraz nad opracowaniem katalogów, które były zwykle listami inwentaryzacyjnymi. Do jego obowiązków należało także wypożyczanie ksiąg.
AROKO zob. PISMO Znaki symboliczne.
ARS MEMORANDI notabilis perfiguras epangelistarum, zwana również Memoriale quattuor evangelistantm, przeznaczona była dla kleryków do utrwalenia w pamięci kolejności poszczególnych czterech Ewangelii. Zachowała się w trzech *książkach ksylograficznych w dwóch wyd., z prawie tymi samymi ilustr. Są to ksylografy anopistograficzne (*Ano-pistografia), złożone z 15 kart tekstu i 15 kart ilustr. Przedstawiają *atrybuty czterech ewangelistów: orła, anioła, lwa i byka. Ozdobiono je przedmiotami symbolicznymi oznaczonymi numerami i wyjaśniającym tekstem. Św. Janowi poświęcone są trzy karty tekstu i trzy ilustr., Mateuszowi pięć, Markowi trzy, Łukaszowi cztery. Rysunek postaci utrzymany jest w typie figur *Apoka-lipsy. Karty tekstu ozdobione *inicjałami. Wydania typograficzne powstały w Niemczech ok. 1470. Ze zmniejszonymi ilustr. i tekstem S. *Branta ukazały się w poł. XVI w. u T. Anshelma w Pforzheim. W 1533 w Antwerpii wyszła A.m. u Ghelena pt. Argumenta z 15 drzeworytami.
ARS MORJENDI {Sztuka umierania), książka dydaktyczna późnego średniowiecza (pojawiła się w XV w.), zawierająca cykl 13 obrazów przedstawiających walkę nieba i piekła o duszę umierającego. Książki te były rozpowszechnione w okresie zarazy, która dziesiątkowała ludność Europy w latach 1347-1440. Najstarszym ilustrowanym wyd. była niderl. *książka ksylograficzna znajdująca się w British Museum, w kolekcji Weigla, powstała ok. 1440, z *drzeworytami wg rys. wybitnego artysty ze szkoły Ro-gera van der Weyden. Była to *editio princeps, która stanowiła wzór dla pięciu wyd. i wielu naśladownictw. Lehrs i Schreiber uważają za editio princeps serię 11 Miedziorytów Mistrza E.S. z 1455. W Niderlandach powstały również wyd. typogr.: Sterfboek u Petera van Os z Zwolle w 1488 i 1491, w Delft u Christiana Snellaerta w 1488 i u Cornelissena po 1500. Oprócz tego drukował A.m. Peregrin Barrnentloe w 1488 w Masselt pt. Conste wek te connen \even ende salish to sternen, jak również Adrian van Berghen w Antwerpii ok. 1500 pt. Leringe om salish to sternen. We Francji A.m. były bardzo rozpowszechnione. Najstarszy zabytek to l'Art au tnorier, księga ksylograficzna z 14 kartami tekstu fr., anopistograficzna, z ok. 1470, znajdująca się w zbiorach hr. de Waziers, z oryginalnymi
drzew, z editio princeps. W wyd. typograficznych rozróżniamy grupy lyońską i paryską. Do pierwszej należało wyd. Pierre Boutelliera pt. l'Art et disposition de hien mourir, 1485. Plansze oznaczone monogramem I.D. (Jean Dalie?) zostały zużytkowane również przez Sibera do wyd. łac. i fr. bez daty. Do drugiej grupy, paryskiej, należało wyd. A. *Verarda z drzew. P. *Le Rouge'a, które przedstawiało się jako część dwu zbiorów utworów: L'art de hien mourir (ilustr. ukazują walkę umierającego z pokusami i są inspirowane przez książkę ksylograficzna); L'eguyllon de crainte divine pour hien mourir (ilustr. obrazują cierpienia potępionych; spotyka sieje również w Compost et Calendrier des Bergers G. *Marchanta z 1493). Dla Verarda drukował też Andre Bocard w 1493 Vart de hien vivre et de hien mourir, z doskonałymi ryc. śrutowymi (*Groszkowy sposób). We Włoszech występowały naśladownictwa ksiąg ksylograficznych. W Wenecji ukazały się dwa nie datowane wyd., z których jedno u J.B. Sessa z 11 drzew. w 1503 pt. Arte del hene morire, tekst Dominico Capra-nica; ilustr. wzorowane na księdze ksylograficznej. Drugie wyd. nieznanego drukarza zawierało surowe kopie poprzedniego. Florenckie wyd. posiadało 34 obrazy, z których 11 wzorowanych było również na księdze ksylogra-ficznej. Bardzo rozpowszechnione były drukowane we Florencji i Mediolanie Savonaroli Predica deWarte del hene morire. W Mediolanie wyszły u U. Scinzenzelera w 1494 i 1499 z jednym drzew, z Tryumfu śmierci Petrarki. We Florencji u L. Morgiani i J. *Petri w 1497 i u B. de *Libri w 1496 i 1497 z czterema drzew, w ramkach. Wyszły jeszcze we Florencji z końcem XV i pocz. XVI w. u A. Tu-bini i Campagni. W Hiszpanii znane są trzy wyd. A.m. Art de hien morir z 11 drzew., drukowane ok. 1483-1493 u P.H. *Hurusa w Saragossie. Wyd. z tekstem w kataloń-skim narzeczu i odmiennymi ryc. ukazało się w 1497 u N. *Spindelera w Walencji. W Anglii W. *Caxton wydał ok. 1490 jedną A.m. w małym formacie na 8 kartach bez ilustr. W Niemczech obok wymienionych już serii miedzior. Mistrza E.S. z ok. 1455, które były kilkakrotnie kopiowane, wyszły dwa wyd. u Ludwika z Ulm i Hansa Sporera, w których tekst łac. zastąpiono niem. Dwa łac. wyd. ok. 1475 wyszły u N. Goetza w Kolonii, pięć łac. i trzy niem. wydał K. *Kachelofen w Lipsku w 1. 1493 i 1500 W Polsce wyszła A.m. w 1533 w Krakowie u M. *Szarfenberga w 8. Egzemplarz jej posiada Biblioteka *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich; drugi znajdował się w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej w Warszawie. W *Bibliotece Kórnickiej znajduje się kolońskie wyd. ksylograficzne z tekstem Mateusza z Krakowa i 14 ryc. przedstawiającymi walkę umierającego z pokusami szatana egzemplarz opistograficzny (*Opistografia) należący do rzadkości. *Facsimile tego wyd. z egzemplarza Bibliotheque Nationale z przedmową G. Pawłowskiego
75
76
ASLIB
wydał A. *Piliński w 1883. Inne wyd. z XV w. posiada Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk; czcionki iryc. te same, które występują w egzemplarzu kórnickim.
"ARS POLONA" zob. EKSPORT I IMPORT WSPÓŁCZESNEJ KSIĄŻKI.
ARTYKUŁ, niewielka ogłoszona drukiem praca publicystyczna, literacka lub naukowa, zamykająca się w kilku lub kilkunastu stronach maszynopisu, zamieszczona w cza-sop., słowniku, encyklopedii itp. Autor A. zajmuje stanowisko w stosunku do omawianego problemu i wysuwa wnioski ze swoich rozważań. Są różne rodzaje A.: A. wstępny umieszczany zwykle na czołowym miejscu pierwszej strony czasop. przedstawia stanowisko *redakcji wobec zasadniczych zagadnień. Opracowują go czołowi publicyści z grona redakcji lub współpracownicy z zewnątrz, wybitni znawcy omawianego problemu. A. dyskusyjny porusza dany problem w taki sposób, by wywołać dyskusję wśród czytelników lub w gronie fachowców. A. informacyjny omawia dane dotyczące jakichś spraw, np. rolnych, przemysłowych. A. sprawozdawczy podsumowuje jakąś konferencję, wystąpienie męża stanu, posła, naukowca, przebieg jakiejś dyskusji. A. krytyczny omawia pewne zjawiska zachodzące w życiu społeczeństwa poddając je ocenie. Ś A. programowy jest wykładem poglądów redakcji na tematy zasadnicze dotyczące programu działania partii, grupy społecznej lub zawodowej. Cykl A< omawia szersze zagadnienie, którego nie da się ująć w jednym A. Od redakcji to krótki komentarz redakcyjny, dotyczący zamieszczanego A., z którym redakcja nie zgadza się częściowo lub całkowicie. Notka, krótka informacja redakcyjna przeznaczona dla węższego grona czytelników. Ś Wzmianka, krótka informacja lub artykulik informacyjny na temat wydarzenia czy faktu niewielkiej wagi.
Zob. też Felieton, Reportaż.
ARUNDEL Thomas Howard of (1586-1646), ang. bibliofil i zbieracz dzieł sztuki. W jego oxfordzkim księgozbiorze znajdowały się dzieła antyczne i wł. Renesansu. Obecnie bibl. A. wchodzi w skład *British Museum.
ASCHEHOUG & Co. (W. Nygaard), zal. w 1872 norw. księgarnia wydawnicza i asortymentowa, nabyta w 1888 przez W. Nygaarda i Th. Lambrechtsa. W 1900 N. objął wydawnictwo, a L. księgarnię pod nazwą Asche-hougs Boghandel (od 1928 Johan Grundt Tanum). Wydawnictwo, wchłonąwszy Det norske Aktieforlag i in. firmy, należy do największych w Skandynawii; początkowo publikowało głównie literaturę szkolną, fachową i naukową oraz czasop., pod koniec XIX w. krajowe nowości
literackie, a następnie wybitniejsze dzieła z różnych dziedzin.
ASCHENBRENNER Henryk (poł. XIX w.), rysownik i litograf, znany głównie jako autor wielu portretów różnych osobistości, wykonywanych do seryjnych wydawnictw zakładu litograficznego A. Pecqa w Warszawie, prowadzonego następnie przez A. Dzwonkowskiego. A. wykonał m. in. część portretów do publikacji J. Barto-szewicza, z jego tekstami objaśniającymi: Królowie polscy, wizerunki zebrane i rysowane przez A. Lessera (Warszawa 1857-1860, dwa wyd.); Arcybiskupi gnieźnieńscy i prymasi Rzeczypospolitej..., wizerunki z Galerii Łowickiej (Warszawa 1859-1865); Hetmani polscy koronni i Wielkiego Księstwa Litewskiego, wizerunki zebrane przez W. Gersona (Warszawa 1860-1862).
PSBl.
ASHBURNHAM Bertram of (1797-1878), ang. bibliofil. Posiadał ok. 4000 rpsów, *inkunabuły (m. in. Biblie *Gutenberga na papierze i pergaminie oraz druki *Caxtona), pierwodruki dzieł Szekspira. Część bibl. A. znajduje się w *British Museum.
ASHBURNHAM PENTATEUCH zob. PIECIO-KSIĄG ASHBURNHAMA.
ASHENDENE PRESS, prywatna drukarnia w Chelsea (Londyn) działająca w 1. 1895-1935, zał. i prowadzona przez C.H.St. Johna Hornby. Wyd. ogółem ok. 50 druków; największym jej osiągnięciem były Tutte le operę Dantego (1909). Używała pisma o nazwie Subiaco, wzorowanego na antykwie *Sweynheyma i *Pannartza (1464), wyciętego przez E.P. Prince'a wg rysunku Emery Wal-kera i S. Cockerella oraz pisma Ptolemy wzorowanego na piśmie drukarza Holle z Ulm, użytego w 1482 do druku dzieł Ptolemeusza.
C.H.St.J. Hornby: A descriptive bibliography ofthe books prin-tei at the Ashtnienc Press 1895-1935.1935.
, ASLIB (Association of Special Libraries and Information Bureaux), Stowarzyszenie Bibliotek Specjalnych i Ośrodków Informacji, powstał w 1924 w celu koordynacji i ułatwienia korzystania z informacji we wszystkich dziedzinach; praktycznie działalność A. skoncentrowała się na naukach ścisłych i technice. W 1964 A. liczył ponad 2700 członków (w tym 84% instytucji, organizacji i firm handlowych i przemysłowych, 16% osób prywatnych); prawie 80% członków pochodzi z Anglii. A. jest od 1952 narodowym członkiem *Międzynarodowej Federacji Dokumentacji i jest reprezentowany w najważniejszych brytyjskich instytucjach bibliotecznych i dokumentacyjnych. A. wywiera na całość życia w tych dziedzinach w Anglii
77
78
ASORTYMENT KSIĘGARSKI
dużo większy wpływ niż odpowiednie stowarzyszenia w innych krajach. (M. in. przyczynił się do utworzenia National Central Library, centralnego katalogu bibl. londyńskich oraz do wydawania British Union Catalogue of Periodicalś).
Działalność A.: Służba biblioteczna (Biblioteka A. ma największy w Anglii zbiór odnoszący się do zagadnień bibl. specjalnych i *dokumentacji). Służba informacyjna (ok. 7600 kwerend rocznie). Służba reprograficzna '(w 1942 utworzono Microfilm Service), na żądanie dostarcza się reprodukcji z zagranicznych czasop. Rejestr tłumaczy (w 1965 ok. 350) i centralna ewidencja tłumaczeń dokonywanych w krajach Wspólnoty Brytyjskiej (Com-monwealth Index to Unpublished Translations; uczestniczy w niej ponad 300 instytucji i organizacji, w 1965 ok. 150000 tłumaczeń). Prowadzenie lub organizowanie badań naukowych, np. nad efektywnością informacji, potrzebami użytkowników (w 1959 powstał w A. dział Research Department). Prace nad metodyką i techniką dokumentacji (konsultacje przy organizowaniu bibliotek specjalnych). Organizacja konferencji, narad i seminariów naukowych. Działalność szkoleniowa (od 1961 działa referat do spraw szkolenia); A. prowadzi różne kursy
0 charakterze praktycznym dla pracowników służby informacyjnej, nadto współdziała ze Stowarzyszeniem Bibliotekarzy (LA) oraz ze Stowarzyszeniem Dokumentalistów (Institute of Information Scientists) w zakresie ustalania programów szkolenia i wymagań egzaminacyjnych. Wydawnictwa ogólne A.: Kwartalniki naukowe "Journal of Documentation" (od 1945) oraz zawierający referaty i dyskusje z konferencji "Aslib Proceedings" (od 1949). Wydawnictwa metodyczne (np. Handbook of special librarianship and information work, 1959). Wydawnictwa informacyjne (np. Aslib directory. A guide to sources of specialized information in Great Britain and Ireland, pierwszy w 1928, ostatni w 1957). Wydawnictwa bibliograficzne: "Aslib Book-List" (miesięczny wykaz najważniejszych książek ang. z dziedziny techniki
1 nauk ścisłych), oparte na tym wydawnictwo British scien-tific and technical books (t. 1 za lata 1935-1952; t. 2 za lata 1953-1957), roczny "Index to Thesis accepted for higher degrees in the universities of Great Britain and Ireland" (od 1950/1951) i in. Informacje o organizacji i bieżącej działalności A. są podawane w rocznym wydawnictwie "The work of Aslib. Annual Report" oraz w roczniku "Aslib-Yearbook" (1956/57-1961/62).
Aslib. What it is and what it does. 1946. "Aslib Proceedings" 1960 nr 7-10.
ASORTYMENT KSIĘGARSKI (dawniej sortyment): 1. Grupa towarowa artykułów handlu księgarskiego, w zasadzie wszelkiego rodzaju wydawnictwa będąee
przedmiotem obrotu księgarskiego. Regulamin stosunków księgarskich b. Związku Księgarzy Polskich określał A.k. następująco: książki,broszury,nuty, atlasy, mapy, globusy, czasop. itp. graficznie powielone przedmioty z wyjątkiem reprodukcji graficznych dzieł sztuki, tablic po- Ś glądowych itp. Obecnie stosuje się podział na A. książkowy (książki, broszury, podręczniki szkolne, skrypty, albumy), A. wydawnictw muzycznych, wydawnictw ar-tystyczno-graficznych (reprodukcje), wydawnictw kartograficznych (mapy, atlasy), czasopisma (miesięczniki, kwartalniki, roczniki). A. bieżący to zapas wydanych książek przed ich wyczerpaniem. Istnieje również A. antykwaryczny, zasób książek wchodzących ponownie do obrotu księgarskiego drogą skupu z rynku (od dotychczasowych użytkowników). 2. -Gałąź księgarstwa zajmująca się sprzedażą książek. Początkowo przez A. rozumiano książki sprzedawane w księgarni, które nie pochodziły z własnego wydawnictwa. Samo słowo sortyment weszło do użytku w w. XVII; pierwszymi sorty-mentystami byli księgarze wędrowni (^Księgarstwo wędrowne) w XV w. Zawód asortymentysty w dzisiejszym znaczeniu powstał w związku z rozwojem stałych *cen książek, tzn. od końca XVIII w. Nastąpił wtedy ostateczny rozdział wydawnictwa i księgarni sortymentowej. Jednak do dzisiaj spotyka się A. właściwy i A. połączony z wydawnictwem ; ten ostatni nosi czasem nazwę księgarni wydawniczej lub nakładowej. Asortymentysta tym się różni od nakładcy, że posiada na składzie książki wielu nakładców, gdy nakładca ma na składzie tylko własne ksiąaki. Asortymentysta bierze książki od nakładcy w *komis lub kupuje. W tym pierwszym wypadku obowiązują okresowe rozliczenia asortymentysty z nakładcami. W niektórych krajach, np. w USA, działa tzw. duży i mały A. Duży to księgarze-hurtownicy, którzy pośredniczą między wydawcami i małym A., tzn. właściwymi księgarniami. Przy stałych cenach książek podstawą istnienia A. jest *rabat udzielany asortymentyście przez wydawcę. W krajach, gdzie rabat jest niewielki, np. w Kanadzie, jest b. mało księgarni asortymentowych; sprzedaż książek odbywa się razem ze sprzedażą czasop., materiałów piśmiennych i in. towarów. A. dzieli się na ogólny i specjalny; np. książki techniczne, medyczne, religijne, obcojęzyczne itp. sprzedawane są w specjalnych księgarniach asortymentowych.
ASSOCIATION OF SPECIAL LIBRARIES AND INFORMATION BUREAUX zob. ASLIB.
ASTERONIM, *kryptogram złożony z gwiazdek (np. ***[= Juliusz Słowacki]: Do autora trzech psalmów. Lipsk 1848).
ASTERYSK, znak drukarski w kształcie gwiazdki służący do oznaczenia *przypisu, wyróżnień w spisach
80
ATLAS
bibliograficznych, oddzielenia pewnych partii tekstu, w *asteronimach itp.
ASTRALON, używany do rysunków technicznych, map itp. plastyk (niem. produkcji), który nie ulega zmianom pod wpływem różnic temperatury. W produkcji ang. nosi nazwę astrafoil.
ASTRONOMIA zob. KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA.
ATLAS, wydawnictwo złożone z *map, *planów, ilustracji, *tablic, *tabel itp., opracowanych i ułożonych w pewnym przez autora lub wydawcę ustalonym porządku. Tekst ma w A. znaczenie drugorzędne, objaśniające. A. mogą być dziełem jednego lub więcej autorów, posiadają
Atlas świata z oficyny Jana i Wilhelma Blaeu, druk. w Amsterdamie w 1649 r.
zazwyczaj *kartę tytułową, która określa rodzaj (geograficzny, anatomiczny, statystyczny itp.). A. są albo załącznikami do dzieł, wówczas przechowuje się je w zbiorze
ogólnym razem z dziełem, albo są samoistne wydawniczo, wtedy bywają zwykle włączane do *zbiorów specjalnych (kartograficznych, graficznych). W XVIII i XIX w. rozpowszechniony był w bibl. A. sztuczny (A. factice), tj. klocek (*Jednostka katalogowa) złożony z map wydawniczo samoistnych, ułożonych dowolnie przez zbieracza i razem oprawionych. Nazwy A. w znaczeniu zbioru map użył po raz pierwszy *kartograf flamandzki G. *Mercator (Atlas swe cosmographicae meditationes... 1595). Nazwą tą objęto później również wczdniejsze, rękopiśmienne albo powielone zbiory map, tytułowane: Tahulae, Theatrum, Specu-lum orbis itp. W XVII w. wielotomowe i wielkoforma-towe A. geograficzne, wykonane techniką miedziorytową i bogato ilustrowane, stały na wysokim poziomie artystycznym. Przez długi czas w produkcji A. przodowały Niderlandy (*Ortelius, *Blaeu, *Hondius), w drugiej poł. XVII i w XVIII w. na czoło wysunęły się Francja (Sanson, *Delisle) i Niemcy (*Homann). W Anglii pierwszy A. wydał Christopher Saxton, we Włoszech wyróżnił się *Coronelli. Z czasem zaczęto wydawać A. poświęcone specjalnym zagadnieniom: historyczne, językowe, geologiczne i in. Współcześnie do A. ogólnogeograficznych całej ziemi o światowym znaczeniu należą: J. Bartholo-mew, The Times A. of the- World (1955-1959; wyd. 1, 1899); A. International Larousse (1957; wyd. 1, 1949); Goldmanns Grosser Weltatlas (1955); Rond Mc Nally Cosmo-politan World A. (1955-1956; wyd. 1, 1927); Atłas Mira (1954). Największy zbiór A. posiada Biblioteka Kongresu (*Library of Congress) w Waszyngtonie, której katalog A list of geographical atlases in the Library of Congress (Washington 1909, dotychczas sześć tomów) jest równocześnie największym spisem A. Najstarsza bibliografia A. (Woltersdorfa Repertorium der Land und Seekarten. T. 1. Wiedeń 1813) nie była niestety kontynuowana. A. współczesne notowane są bieżąco przede wszystkim w "Biblio-graphie Cartograpfeique International" (Paris, od 1950). W Polsce pierwsze A. geograficzne (Korna) pochodzą z początków XIX w. W okresie zaborów wydawano w kraju i za granicą A. historyczne poświęcone dziejom Polski (Stanisław Plater, L. *Chodźko i przede wszystkim J. *Lelewel). Na emigracji w Paryżu pierwszy A. geograficzny ziem polskich wydali Auguste Henri Dufour i Feliks Wrotnowski. W 1895-1906 opublikowany został Wielki atlas geograficzny W. Nałkowskiego i A. Święto-chowskiego. Wiele A. szkolnych i powszechnych poi. na wysokim poziomie wydał E. *Romer. W 1. 1962-1968 ukazał się nakładem *Państwowego Wydawnictwa Naukowego opracowany przez zespół kartografów wojskowych pod redakcją T. Naumienki największy w historii Polski Atlas świata. Zawiera on 250 map dużego formatu, ponad 500 wykresów i map zagadnieniowych oraz indeks 150000 nazw geograficznych. Nakład przekroczył
81
ATRYBUT
180000 egz. edycji w j. poi.; edycja w j. ang. wydana została w nakładzie 38000 egz. A. wydrukowano w Wojskowych Zakładach Kartograficznych w Warszawie. Największym poi. spisem A. jest Centralny katalog zbiorów kartograficznych w Polsce (Warszawa 1961), którego t. 13 poświęcone są wyłącznie A.
Zob. też Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych.
W.G. Czurkin: Gieogr. atłasy. 1961.
ATRYBUT (łac. attribuo = przydzielam), znak, cecha rozpoznawcza, istotna właściwość, w sztuce także przedmiot i czynność, charakteryzujące przedstawianą postać ludzką. A. służy do rozpoznania "osób boskich, świętych lub świeckich, które w sztuce uzyskały popularność i przedstawienia ich często stosowano; posiadają je także *personifikacje i *alegorie. Stosowano A. ogólne i indywidualne. A. powstały najwcześniej w *ikonografii apostołów, ponieważ przedstawiano ich jako kolegium "dwunastu" i oddzielnie. Już na wczesnochrześcijańskich sarkofagach Piotr trzyma klucze, Paweł miecz, indywidualne A. świętych określa *hagiografia, a wynikały one z potrzeb kultowych. Średniowieczne formy kultu świętych wprowadziły nowe A. patronów miast, cechów, orędowników itp. W alegorycznych przedstawieniach A. indywidualne posiadają także personifikacje cnót i grzechów, rzek rajskich, sztuk wyzwolonych, Kościoła i Synagogi, Mądre i Głupie Panny. Artyści średniowieczni stosowali w autoportretach jako A. narzędzia wykonywanej pracy architekta, malarza, rzeźbiarza. Na średniowiecznych epitafiach i płytach nagrobnych, nie posiadających przedstawień zmarłej osoby, rolę A. indywidualnego pełnią herby lub insygnia piastowanego urzędu (np. laska opacka na romańskiej płycie grobowej w cysterskiri! klasztorze w Wą-chocku). Sztuka nowożytna stopniowo wyzbywała się dydaktycznego charakteru sztuki średniowiecznej, nie przestrzega wcześniej ustalonych schematów ikonograficznych i konsekwentnie rezygnuje z charakteryzowania postaci za pomocą A. Występują teraz często alegorie i personifikacje w licznych apoteozach, posiadające własne A., stosowane swobodnie przez artystów i przenoszone niekiedy do ikonografii świętych. A. osób świeckich występują w przedstawieniach na kartach kodeksów, grobowcach, tympanonach, tablicach erekcyjnych. Ponieważ ich podobieństwo portretowe nie jest zamierzone, A. trzymany przez nich kodeks, model architektoniczny, unaocznia dokonaną przez nich fundację. Także niektórzy święci przedstawiani są jako fundatorzy kościołów z indywidualnym A. modelem architektonicznym (św. Elżbieta, Ku-negunda, Wolfgang).
ATTICUS Titus Pomponius (ok. 109-32 p.n.e.), historyk, literat, zbieracz ksiąg, finansista rzymski. Przyjaciel Cicerona i wydawca jego dzieł oraz tekstów in. autorów; znany z jego korespondencji. Przez długi czas przebywał w Atenach, gdzie zapoznał się z kulturą grecką.
AUBELA DRUK zob. DRUK AUBELA.
AUDIOWIZUALNE MATERIAŁY zob. MATERIAŁY AUDIOWIZUALNE.
AUDRAN, rodzina fr. grafików, zajmujących się tradycyjnie rytownictwem w XVII i XVIII w. Specjalizowali się w graficznej interpretacji: malarstwa, rzeźby i zdobnictwa. Współpracowali z wydawnictwami paryskimi i lyońskimi. Pierwszy z tej rodziny Charles (1594-1674) rytował tezy, ilustracje i karty tyt. Studiował u niego brat, Claude I, i jego dwaj wnukowie: Germain (1631-1700) i Gerard II (1640-1703), najsławniejszy w tej rodzinie malarz i rytownik. Dbałość Gerarda o zachowanie klasycznych kanonów rys. i doskonałe opanowanie techniki miedziorytu stała się z czasem przyczyną uznania grafiki jako "oficjalnej sztuki". Był autorem i ilustratorem podręcznika rys. Proportions du corps humain... (1683). Studiował u niego siostrzeniec Benoit I (1661-1721), znany dzięki współpracy artystycznej z regentem Filipem Orleańskim przy ilustr. Les Amours pastorales de Daphnis et Chloe (1718). Ostatni przedstawiciele tej rodziny: Jean (1667-1756) i jego syn Benoit II (1698-1772), zajmowali się ilustrowaniem poszukiwanych przez amatorów ozdobnych kart tyt. oraz uprawiali lekką winietę osiemnastowieczną.
L. Reau: La Grauure tfiUustration en France au XVIII' s. 1928. Ź. Dacier: La Gravurefrancaise. 1944.
AUER Karol (ur. ok. 1818), litograf i rysownik, prawdopodobnie czeskiego pochodzenia, osiadł we Lwowie w latach 30-tych XIX w. i pracował tu co najmniej przez 20 lat. Będąc stałym współpracownikiem zakładu litograficznego P. *Pillera, wykonywał mnóstwo litografii wg rys. własnych i cudzych (m. in. A. Gorczyńskiego, A. Langego, J. *Kossaka). Z rzadka dostarczał rys. innym grafikom. Na prace A. składają się przede wszystkim widoki Lwowa i Galicji Wschodniej, winiety pejzażowe (zdobiące papier listowy), także portrety i obrazki dewocyjne. Niektóre z nich zdobiły czasop., "Lwowianin" (1837-1842) i "Dziennik Mód Paryskich" (1844), czy książki: Bohdana Zaleskiego Poezje (1845), Śpiewy historyczne J.U. Niemcewicza (1849), Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego (1852). Dziełem życia A. były jednak albumy, kilkadziesiąt plansz Galicji w obrazach (1837-1838) czy Widoki Lwowa (1842). Wiadomości o A. urywają się w 1858; z tego też roku pochodzą jego ostatnie datowane prace.
M. Opałek: Litografia lwowska 1822-1860. 1958. A. Ba-nach: Polska książka ilustrowana 1800-1900.1959.
83
84
AUSTEN
AUGEZDECKY (Aujezdecky, Oujezdecky) Aleksander (zm. 1577 w Litomyślu), drukarz czes. Przybył do Prus Książęcych w początkach kwietnia 1549 z Litomyśla. W Królewcu na zlecenie J. *Seklucjana drukował różno-wiercze książki religijne i literackie w j. poi. do 1556, z przerwą w drugiej poł. 1549. Najważniejsze druki A.: Kupiec Reja (1549), Nowy Testament w przekł. Stanisława Murzynowskiego (1551-1553) i Pieśni Chwał Boskich (1554) Walentego z Brzozowa (przekł. z j. czes.). Zniechęcony brakiem poparcia ks. Albrechta Pruskiego i trudnościami finansowymi opuścił Królewiec. Powrócił do Polski w 1558 i prowadził drukarnię zamkową Łukasza Górki w Szamotułach. Oficyna pracowała na rzecz braci czes. i innych ugrupowań różnowierczych w Wielkopolsce. W 1562 prasa została przeniesiona do Iwanczyc na Morawach.
Drukarze. T. 4.1962.
AUKCJA, licytacja, publiczna sprzedaż drogą przetargu książek, czasop., rycin, rękopisów itp. dającemu wyższą cenę. Obecnie na A. sprzedaje się jedynie książki wartościowe, rzadkie, często całe zbiory bibliofilskie. Kupującymi są najczęściej bibliofile oraz bibl. naukowe. *Ceny książek osiągnięte na A. są miarą ich wartości antykwarycznej. Dobrze sporządzony *katalog aukcyjny oraz odpowiednia *reklama A. decydują o jej powodzeniu. Nierzadko A. stawały się polem rozgrywki między bibliofilami, co wyrażało się podnoszeniem cen ponad rzeczywistą wartość książek.
Dzieje. A. jako forma antykwarycznego handlu książką znana była już w XVI w.: księgarze wędrowni (*Księgar-stwo wędrowne) sprzedawali na A. podczas targów resztki swojego towaru. A. była często swoistym przedłużeniem *handlu wymiennego. Pierwsza A. łv dzisiejszym znaczeniu tego słowa odbyła się w Lejdzie w 1604, kiedy u księgarza L. *Elzeviera sprzedano bibl. G. i J. Dousa. Z Holandii A. rozprzestrzeniła się w całej Europie zachodniej i w USA. W Niemczech w XVII w. sławne A. odbywały się u Ch. Kirchnera w Lipsku, który stał się w końcu XVIII w. centrum niem. A. Duże A. przeprowadzali m. in. *Weigel i Borner w Lipsku, Gutekunst w Stuttgarcie, Lem-pertz w Kolonii. W Anglii pierwsza A., na której księgarz William Cooper sprzedał bibl. L. Seamana, odbyła się w 1676. Wielkie A. bibliofilskie o zasięgu światowym odbywały się w londyńskich ^antykwariatach; *Sotheby & Co., B. *Quaritch, *Maggs Bros., Wilkinson & Hodge. Oprócz Londynu międzynarodowym ośrodkiem A. był w XIX w. Paryż ze sławnymi licytacjami w Hotel Drouot. A. były także znane od 1713 w USA. Informacje o A. podają czasop. księgarskie (np. niem "Jahrbuch der Auktions-preise fur Biicher und Autographen", ang. "Book Auction Record") oraz katalogi aukcyjne, często bogato ilustr., z dokładnymi opisami rzadkich egzemplarzy, przedstawia-
jące nieraz dużą wartość bibliofilską i bibliograficzną. Pierwsza znana w Polsce A. książek odbyła się w poł. XVII w. w Gdańsku. W drugiej poł. XVIII w. M. *Gróll, bibliopola JKM i aukcjoner m. Warszawy, często urządzał A. książek własnych i otrzymanych do sprzedaży; w XIX i w pierwszej poł. XX w. A. organizowali m. in. warszawski antykwariusz J. *Giejsztor, krakowski księgarz J. Cypcer, *Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie, Warszawie, Lwowie i Wilnie. W 1. 1940-1944 zakonspirowane A. urządzał dla swoich klientów antykwariat przy księgarni A. Prabuckiego i W. Łazow-skiego w Warszawie. Pierwszą A. po drugiej wojnie światowej zorganizowała w 1947 księgarnia wydawnicza i antykwariat Oficyna Księgarska w Warszawie. Od 1956 systematyczne prowadzenie A. podjął *Dom Książki, którego antykwariaty w Krakowie, Poznaniu i Warszawie zorganizowały 27 A. do końca 1963, na których sprzedano ponad 35000 rzadkich i cennych druków, uzyskując za nie ok. 5000000 zł. Antykwariat organizujący A. sporządza spis książek, z którego po cenie wywoławczej mają prawo nabyć przed A.: druki Biblioteki Narodowa i Jagiellońska, archiwalia Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych. Z pozostałych książek sporządza katalog aukcyjny, który na dwa tygodnie przed A. rozsyła do bibl., naukowców i bibliofilów. Pozycje znajdujące tylko jednego ref-lektanta zostają sprzedane po cenach katalogowych (wywoławczych), pozycje nie znajdujące nabywców spadają z licytacji, lecz w żadnym przypadku nie mogą być licytowane in minus. Z przebiegu A. prowadzony jest protokół, w którym podaje się, kto i za ile nabył licytowane książki.
AUREOLA zob. NIMB.
"AURIGA" "AURIGA".
zob. OFICYNA WYDAWNICZA
AURISPA Giovanni (1369-1459), wł. humanista, bibliofil. Odnalazł liczne rpsy, np. komentarz Donata do Terencjusza i dwa egzemplarze Iliady. Posiadał dużą bibl. dzieł autorów gr. (z dwóch podróży na Wschód przywiózł ok. 300 rpsów gr.).
AUSTEN Antoni Jan (1865-1938), malarz, literat, krytyk, dziennikarz, kierownik własnej szkoły malarskiej (zał. 1911), działacz w zakresie sztuki. Studia artystyczne odbył w Warszawie (u W. *Gersona, 1883-1887) i w Paryżu (w Akademii Juliana, 1889-1892). W ostatnim dziesięcioleciu XIX w. rozpoczął współpracę z "Kłosami", "Krajem", "Tygodnikiem Ilustrowanym", "Ateneum", "Biblioteką Warszawską", "Książką", "Kurierem Warszawskim", "Kurierem Codziennym", "Gazetą Polską", "Wędrowcem", "Światem" (krakowskim i warszawskim) i in., za-
85
EWoK 5
AUSTRALIA
mieszczając w tych czasop. artykuły (o sztuce, reportaże z podróży, np. na Krym w "Kłosach", 1890, i in.), które opatrywał często własnymi ilustr. Ilustrował także utwory literackie (np. W. Reymonta, Pielgrzymka na Jasną Górę w "Tygodniku Ilustrowanym", 1894). Obrazy A. reprodukowane były w formie widokówek, które znalazły się na specjalnej krajowej wystawie kart pocztowych w 1908. L. Grajewski: Bibliogr. ilustracji. 1933.
AUSTRALIA. Na ogólną liczbę ludności 11541000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych 15, specjalnych 350, powszechnych 552. Wydano w 1966: książek 1712 tyt., w tym przekładów 16; czasopism 1921 tyt., w tym gazet 644.
Bibliografia. Od 1961 Australijska Biblioteka Narodowa (National Library of Australia) wydaje bibliogr. bieżącą ogólną "Australian National Bibliography", miesięcznik z rocznymi ^kumulacjami. Zastąpiła ona wyd. uprzednio "Books Published in Australia" (miesięcznik, 1946-1960) oraz "Annual Catalogue of Australian Publication" (rocznik, 1936-1960). "Wydawnictwa urzędowe są wykazywane od 1961 w roczniku "Australian Goverrrment Pub-lications" (poprzednio miesięcznik wyd. pod tym samym tyt., 1952-1960). Bibliogr. retrospektywna, opracowywana przez J.A. Fergusona (Bibliography of Australia), obejmie okres 1784-1900; dotychczas ukazały się cztery części za 1. 1784-1830, 1831-1838, 1839-1845, 1846-1850 oraz 1.1 (A-G) części piątej za 1.1851-1900 (Sydney 1941-1963). Selekcyjną roczną bibliogr. zawartości czasop. "Australian Periodical Łidex" wydaje bibl. Mitchell Library w Sydney (w 1. 1944-1961 pt. "Index to Periodicals"). Bibliogr. dysertacji do 1959, oprać, przez M.J. Marshalla, pt. Union list ofhigher degree theses in Australian university libraries, jest uzupełniana bieżąco rocznymi suplementami. Bibliogr. bibliografii została wyd. w 1960 Ppt. Australian hiblio-graphy and bibliographical services.
D.H. Borchardt: Australian bibliography. "College and Research Libr." 1962 nr 3. National bibliographical seruices and re-lated actwities in 1960. Australia. 1961 ... in 1961 and 1962. 1963.
Biblioteki. Najstarsze sięgają pocz. XIX w. Do największych na kontynencie należy obecnie Biblioteka Narodowa (National Library of Australia), zał. w 1902, w Canberze, licząca w 1964 ok. 760000 wol, 35000 broszur, 112000 map oraz zbiory specjalne. Poszczególne stany posiadają bibl. centralne, z których największe są Państwowa Biblioteka stanu Wiktoria (State Library of Victoria) w Melbourne (zał. 1853, ok. 900000 wol.) i Biblioteka Publiczna (Public Library of New South Wales) w Sydney (zał. 1826, ok. 760000 wol.). Bibl. pozostałych stanów są mniejsze, np. Biblioteka Publiczna (Public Library of Queensland) w Brisbane (zał. 1896), Biblioteka Publiczna (Public Library of South Australia) w Adelaide (zał. 1884).
A. posiada dziesięć bibl. uniwersyteckich, z których największa jest Biblioteka Uniwersytecka w Sydney (Univer-sity of Sydney Library, zał. 1852, ok. 871000 wol.). Pozostałe bibl. uniwersyteckie są mniej zasobne, np. w Melbourne (University of Melbourne Library, zał. 1855), w Brisbane (University of Queensland Library, zał. 1911), w Adelaide (Library of the University of Adelaide, zał. 1876). A. posiada ponad 500 bibl. specjalnych, z których na uwagę zasługują bibl. parlamentarne poszczególnych stanów i okręgu federalnego oraz bibl. wchodzące w skład Organizacji do Badań Naukowych i Przemysłowych Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (Commonwealth of Scien-tific and Industrial Research Organization), koordynowane przez ośrodek Head Office Library w Melbourne.
L.R. McColvin: Public libraries in Australia. 1947. N. Lyn-ravn: Libraries in Australia. 1948. M.F. Tauber: Resources of Australian libraries. 1963.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Już w pocz. XIX w. A. posiadała bardzo silnie rozwinięte czytelnictwo i księgarstwo. Ok. 1912 największą księgarnią była firma Kolia w Melbourne, prowadząca niemal nie znaną jeszcze wówczas sprzedaż samoobsługową. Głównymi ośrodkami księgarstwa australijskiego, silnie związanego z księgarstwem ang. i posiadającego podobną organizację wewnętrzną, są Sydney, Melbourne, Adelaide i Perth. Obecnie w A. działa ok. 300 księgarń, prowadzących też sprzedaż gazet i materiałów piśmiennych, i ok. 50 wydawnictw, z których największe są: w Sydney Angus & Robertson i w Melbourne Cassel & Co. oraz Isaac Pitman & Sons. Poważna część wydawnictw jest własnością wielkich firm ang., w innych zaś posiadają one przynajmniej część kapitału zakładowego. Ponadto Anglicy są w posiadaniu więkseości praw autorskich na terenie całej Wspólnoty Brytyjskiej, obejmującej również i autorów australijskich. W 1962 ukazały się tu 1674 tyt., w tym najwięcej z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych i prawniczych (575), nauk stosowanych, medycyny, techniki i rolnictwa (315) oraz z literatury i nauki o literaturze (294). Tłumaczeń było tylko pięć (3 z j. starożytnych i dwa z j. fr.). Wzrastająca rodzima produkcja wydawnicza pokrywa zapotrzebowanie lokalnego rynku w znikomym procencie. Coroczny import obejmuje ok. 20000 tyt., w tym ok. 80% z Wielkiej Brytanii. Wydawnictwa poi. importują: Conta Co. w Melbourne i New World Booksellers w Sydney. Wobec silnej konkurencji firm ang. eksport jest bardzo słaby i kieruje się niemal wyłącznie do Nowej Zelandii i wysp Pacyfiku, dopiero w ostatnim okresie sięgając też na Daleki Wschód.
Publishers' International Year Book. 1962. How to obtain Bri-tish books. 1964.
Papiernictwo. Jest prawdopodobne, że papiernictwo w A. należy do najstarszych gałęzi przemysłu. Po raz pierw-
87
AUSTRIA
szy papier został wyprodukowany w 1818, w 48 lat po wylądowaniu kapitana Cooka w zatoce Botany. Pierwsza papiernia należała do firmy Fisher i Duncan. Następna, wybudowana w 1864 w Liverpoolu, miała jedną maszynę papierniczą i zatrudniała 90 ludzi. Trzecia powstała w 1895 w Waterloo, w tej samej okolicy co poprzednie, w której do dnia dzisiejszego znajduje się znaczna część australijskiego papiernictwa. W XIX w. przemysł celulozowo-pa-pierniczy rozwinął się poważnie zarówno w samej A., jak i w Tasmanii. Dziś zużycie papieru i tektury wynosi blisko 91 kg na głowę przy produkcji 680000 ton. W 22 papierniach jest zatrudnionych. 9000 robotników (dane za 1964). Planuje się dalszą poważną rozbudowę tego przemysłu w oparciu o rodzimy surowiec drzewny.
Zob. też Czasopisma zawodowe, Organizacje zawodowe, Zjazdy, kongresy, konferencje.
AUSTRIA. Na ogólną liczbę udności 7290000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych 383, szkolnych 5988, specjalnych 720, powszechnych 2979. Wydano w 1966: książek 4987, w tym przekładów 250; czasopism 1905, w tym gazet 621.
Bibliofilstwo. Historia bibliofilstwa A., podobnie jak i jej dzieje polityczne, jest ściśle związana z rozwojem bibliofilstwa niem. Zbieractwo książek, zapoczątkowane przez Habsburgów w XIV w., rozwinęło się bardzo żywo w pocz. XVI w. za ^Maksymiliana I, którego zbiory dały początek Bibliotece Narodowej w Wiedniu. W jej skład weszły później liczne zbiory prywatne z XVI-XVIII w. Do znanych bibliofiłów należeli cesarz *Franciszek I (1768-1835) oraz książęcy ród Lichtensteinów, którego zbiory zniszczone w większości podczas drugiej wojny światowej Ś w części zachowały się do dzisiaj w Vaduz. W 1912 powstało Wiedeńskie Tow. Bibliofilów (Wiener Bibliophilen-Gesellschaft), wydające czasop. "Mitteilungen". Od 1950 ukazuje się w Wiedniu "Der Bibliophile. Internationale Zeitschrift fur Biicherfreunde", będący dodatkiem do czasop. "Das Antiquariat".
Bibliografia. W 1. 1853-1857 wychodziła w Austro--Węgrzech krótkotrwała bibliografia bieżąca "Allgemeine Bibliographie fur das Kaisertum Osterreich", ukazująca się w tyg. dodatku do dziennika "Ósterreichisch-Kaiserliche Wiener Zeitung", w 1. 1858-1859 przekształcona w samoistny "Bibliographisches Central-Organ des Ósterreichi-schen Kaiserstaates". Ukazały się też *komasacje roczne za 1. 1853-1855. Następne próby podjęło Stów. Księgarzy Austriackich, wydając początkowo jako rocznik (1860-1870), a potępi jako półrocznik (1883-1888) bibliogr. typu handlowego pt. "Ósterreichischer Carałog". Piśmiennictwo wyłącznie w j. niem. obejmowała bieżąca "Óster-reichische Bibliographie" (1899-1901). Od 1946 pod tymże
tytułem podjęto wydawanie bieżącej bibliogr. narodowej (od 1949 dwa razy miesięcznie), obejmującej wszystkie wydawnictwa austr. Bibliogr. ta ma indeksy kwartalne i roczne, wydano również indeks za 1. 1946-1950. Lukę w rejestracji powojennej wypełnił "Jahresverzeichnis 1945 (mit Erganzungen aus 1944)". Co roku wychodzi zeszyt specjalny, rejestrujący nuty w wyborze, pt. "Praktische Musik (Auswahl)". Wykaz bieżących czasop. austr. "Ósterreichischer Zeitschriften-Katalog" ukazał się w 1951. Wydawnictwa austr. w j. niem. są uwzględniane w niem. bibliogr. narodowych. Bibliogr. (nie ukończoną) dawnych druków austr. opublikował E. Langer pt. Bibliographie der osterreichischen Drucke des XV und XVI Jahrhunderts w opr. W. Dolcha (Wien 1913).
G. Prachner: Zur Geschichte der osterreichischen Bibliographie. "Biblos" 1955 H. 4.
Biblioteki. Pierwsze bibl., zakładane już w VII w. przy klasztorach benedyktynów, augustianów i cystersów, przez kilka stuleci były ważnymi ośrodkami rozpowszechniania pisma (*skryptoria) i książki. Do dziś istnieje ok. 16 takich bibl. (m. in. Salzburg, Kremsmiinster, Mattsee, St Florian, Admont, Klosterneuburg, Zwettl, Vorau). Obok zbiorów klasztornych, a także kościelnych decydujący wpływ na rozwój bibl. miał dwór wiedeński i uniwersytet zał. przez Rudolfa IV (1364). Albrecht III zorganizował skryptorium nadworne i pracownię dla *miniaturzystów. Jego syn ces. *Maksymilian I (1493-1519) zasłynął jako bibliofil i uczony, tworząc z bibl. dworskiej warsztat pracy edytorskiej, Ferdynand I w 1562 uczynił z niej instytucję publiczną; w 1591 bibl. Uczyła ok. 9000 wol. W XVII i XVIII w. Biblioteka Nadworna sporadycznie nabywała zbiory książąt świeckich i kościelnych oraz bogatego patrycjatu, przejęła także niewielki księgozbiór Biblioteki Uniwersyteckiej powstałej w 1364. Bogactwo zasobów postawiło ją w rzędzie najwspanialszych bibl. Europy. Sekularyzacja wpłynęła ożywczo na powstanie wielu bibl. naukowych i przyczyniła się do rozwoju badań naukowych w oparciu o ujawnione zasoby biblioteczne. Reformy Marii Teresy (1773) i Józefa II spowodowały zniesienie lub wywłaszczenie większości klasztorów, a jch księgozbiory wcielono do bibł. państwowych w Wiedniu, Grazu i Freiburgu. Dały one podwaliny nowej Bibliotece Uniwersyteckiej w Wiedniu (1775). Z bibl. trzech kolegiów jezuickich powstała Biblioteka Uniwersytecka w Freiburgu (1773), do której dziesięć lat później włączono 16 dalszych księgozbiorów klasztornych. Zasilone zostały bibl. uniwersyteckie w Grazu (1586), Salz-burgu (1623) i Innsbrucku (1745). Powstało wiele bibl. naukowych (do dziś istniejących, tzw. Studienbibliothek), m. in. w Klagenfurt (1775), Linz (1779). Restytucja niektórych klasztorów na pocz. XIX w. spowodowała trwające po dzień dzisiejszy spory rewindykacyjne. Dalsze bibl. naukowe powstały w XVIII w. przy szkołach wyższych spec-
89
90
AUSTRIA
jalnych: politechnice w Grazu i Wiedniu, wyższej szkole weterynaryjnej, akademiach muzycznej, sztuk pięknych i rolniczej. Rozwój Biblioteki Nadwornej w XIX w. szedł w kierunku dalszego pomnażania zbiorów i ich opracowania. ^Ikonografię i *autografy opracował A. *Bartsch. Po upadku monarchii austrowęgierskiej w obrębie A. pozostały największe centra biblioteczne: Wiedeń, Graz, Salz-burg i Innsbruck. Biblioteka Nadworna, przekształcona za dyrektury wybitnego orientalisty J. Karabacka (1899-1917) w nowoczesną bibl. naukową, w 1921 otrzymała nazwę Biblioteki Narodowej Austrii (*Ósterreichische Na-tionalbibliothek). Aneksja A. przez Hitlera doprowadziła do regresu bibliotekarstwo naukowe i przyczyniła się do upadku bibliotekarstwa powszechnego. Wojna nie poczyniła jednak większych strat w księgozbiorach. Odbudowa państwowości po 1945 postawiła przed Biblioteką Narodową nowe zadania. W 1960 liczyła ona 2400000 jednostek i wiele tysięcy różnych dokumentów drukowanych, nie objętych ogólną statystyką. W porozumieniu z Austriackim Związkiem Księgarzy wydaje od 1946 "Ós-terreichische Nationalbibliographie", pełni też funkcję archiwum dla wydawnictw ONZ i *UNESCO. We wszystkich stolicach państw związkowych (federalny ustrój A.) istnieją bibl. naukowe o charakterze regionalnym. Są to bibl. krajowe (Landesbibliotheken) dla Dolnej A., Burgen-landu i Styrii, Studienbibliotheken dla Górnej A., Ka-ryntii i Salzburga. Dla Tyrolu funkcję bibl. regionalnej pełni Biblioteka Uniwersytecka w Innsbrucku. Bibl. uniwersyteckie znajdują się też w Wiedniu i Grazu. Inne szkoły wyższe, poza politechniką w Grazu, koncentrują się w Wiedniu. Na 1100 bibl. naukowych (1960) 560 przypada na Wiedeń i 140 na Graz. Bibliotekarstwo powszechne początkami swymi sięga lat sześćdziesiątych XIX w. Poważne stowarzyszenia oświatowe powstały później. Należą do nich: Steiermarkische Volksbildungsverein, Oberoster-reichische Volksbildungsverein w Linzu (1870), Allge-meine Niederosterreichische Volksbildungsverein (1885), Wiener Volksbildungsverein (1893), Zentralbibliothek (1897) z licznymi f iliami na terenie Wiednia zw. Yolkslese-halle (1899). Rozwijający się ruch robotniczy gowołał do życia Arbeiterbiichereien (1906) z własnym organem "Bil-dungsarbeit" (1909-1934). Rozwój tych organizacji jest nacechowany ostrą walką ideologiczną. Prawie wszystkie posiadają własne czasop. fachowe. Zob. tab. 8(3).
J. Vorstius: Grundziige der Bibliotheksgeschichte. 1954. Handbuch der Bibliothekwissenschaft. Bd. 3. 1957. Handbuch Osterrechisscher Bibliotheken. Bd. 1-3. 1961-1963. Biblos-Schriften Bd. 30, 31, 34.
Drukarstwo. Nie znajdując na skutek wojen tureckich i wewnętrznych zamieszek odpowiednich warunków, pojawiło się tu dość późno (koniec XV w.) i skoncentrowało się głównie w Wiedniu. Pierwsza oficyna, z której wyszło
11 znanych druków, należała w 1. 1482-1485 do nieznanego drukarza, zwanego od swego najznaczniejszego dzieła drukarzem Historii o iw. Rochu. Obecnie przyjmuje się, że był to Wiedeńczyk, S. *Koblinger, drukujący w 1. 1479-1480 w Vicenzy (Włochy), a następnie w Wiedniu. Jego następcą, reprezentującym wyższy poziom sztuki typograficznej, byłj. *Winterburger, pierwszy podpisujący się drukarz wiedeński. Znanych jest 165 jego druków, wykazujących już wpływy wł. humanizmu, którym ulegli również H. *Wietor i J. *Singrenius. W XVI w. działały jeszcze w Wiedniu oficyny Hansa Kohla i Aegidiusa Adlera (od 1548), Michaela Zimmermanna (1553-1565), R. Hofhal-tera-*Skrzetuskiego, Kaspra Steinhofera (1565-1575), Ste-phana Creutzera (1572-1594) i in. Poza Wiedniem czynne były prasy w Schrattenthal (od 1501), w Innsbrucku (od 1548), w Salzburgu (gdzie w 1.1550-1557 drukowałJohann Baumann) oraz w Grazu (od 1559). W Linzu pierwszy warsztat drukarski uruchomił w 1615 Johann Pianek, wydając w ciągu dziesięciu lat ok. 69 druków. W XVII w. Wiedeń posiadał już ok. 40 drukarzy, z których wyróżnili się S. M. Cosmerovius (*Drukarstwo polskie za granicą), najpłodniejszy drukarz wiedeński, oraz Johannes van Ghelen (1678-1721), którego spadkobiercy prowadzili firmę do 1857. Obydwaj ulegali wpływom wł., szczególnie Ghelen, który wyspecjalizował się w wydawnictwie oper włoskich. Osobne miejsce zajmuje mała oficyna F. *Mesgnien Me-nińskiego. Nieprzeciętny znawca języków, szczególnie wschodnich, stworzył podstawy do przyszłych studiów i drukarstwa orientalistycznego, z którego zasłynął Wiedeń. Wiek XVIII był okresem rozwoju drukarstwa austr. w wyniku ożywienia życia naukowego i kulturalnego za Marii Teresy oraz zniesienia przez cesarza Józefa II cenzury i nadania drukarzom większych uprawnień. W dalszym ciągu dominującą rolę odgrywał Wiedeń. Ilość oficyn podwoiła się w stosunku do poprzedniego stulecia. Do najznakomitszych należały: drukarnia J.T. *Trattnera, L.J. *Kali-wody i J.L. *Kurzboecka. Trattner posiadał 34 prasy, *od-lewnię czcionek, papiernię, introligatornię oraz osiem księgarni w różnych miastach. Oficyna Kaliwody, który zasłynął głównie z odlewnictwa czcionek, w 1775 przeszła w ręce Josepha Gerolda i jako firma wydawnicza działa do dziś. Kurzboeck był kontynuatorem dzieła Menińskiego i specjalizował się w wydawnictwach obcojęzycznych, szczególnie południowosłowiańskich i wschodnich. Od 1789 rozpoczął w Wiedniu działalność Josef Vinzenz Degea, znany z pięknych wydań klasyków. W 1804 cesarz Franciszek II mianował go drukarzem nadwornym, a kiedy w 1814 powstała Nadworna i Państwowa Drukarnia w Wiedniu, powołał go na jej pierwszego dyrektora. Następcą jego na tym stanowisku był Alois Auer (1813-1869), który uczynił z niej największy i najsławniejszy zakład typograficzny XIX w. Spośród oficyn XIX i XX w. zasłu-
91
92
AUSTRIA
gują na uwagę firmy: Elbmuhl, Holzhausen, Jasper, Manz, Mettern, Reisser, Waldhe im, Eberle, Wallishauser oraz drukarnia map Freytaga i B erendta, drukarnia papierów wartościowych Narodowego Banku Austriackiego oraz Austriacka Drukarnia Państwowa wykonująca znaczki pocztowe.
A. Mayer: Wiens Buchdruckgeschichte 1482-1882. Bd. 1-2. 1883-1887. H. Barge: Geschichte der Buchdruckerkunst. 1940. J. Benzing: Die Buchdrucker d. 16. u. 17. Jhdts im deutschen Sprachgebiet. 1963.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. W XV w. centrum księgarstwa austr. był Wiedeń; w 1492 działało tu kilku stałych księgarzy. Za *Maksymiliana I, w okresie rozwoju ruchu wydawn., osiedlali się tu wydawcy (*Alantsee) i drukarze, prowadzący też sprzedaż książek (H. *Wietor, J. *Singrenius). W pierwszej poł. XVI w. rozwój księgarstwa austr. hamowany był działaniem cenzury, zaś pod koniec XVI lub z pocz. XVII w. drukarze i wydawcy wiedeńscy podporządkowani zostali uniwersytetowi (jako cives academici). Znanymi nakładcami-księgarzami XVI w. byli: Johann Metzler, Bernard Melipola, Leonard Formica (od 1588). Pod koniec XVII w. działało w Wiedniu ośmiu dru-karzy-nakładców (m.in. Johannes Ghelen i Stanisław Mateusz Cosmerovius, 1606-1674, z pochodzenia Polak; firma, zał. przez niego w 1640, istniała do 1702) oraz sześciu księgarzy (m. in. Johann Gottfried Bosskraut). Żywszy rozwój księgarstwa przypadł na rządy Marii Teresy (od 1740) i Józefa II (do 1790), którzy popierali ruch wydawniczy. Wybitnymi wydawcami i księgarzami tego okresu byli: T. *Trattner, J. *Kurzboeck, Johannes Peter Ghelen, Chris-tian Friedrich Wappler, Joseph Gerold. W 1772 powstało wydawnictwo państwowe (Schulbiicherverlag). W 1755 było w Wiedniu 12 księgarń, w ciągu następnych 15 lat powstały dalsze w 11 innych miastach. W 1772 został wydany oficjalny regulamin księgarski (Buchhandlerordnung) dla całej A., w 1788 nadano księgarstwu i drukarstwu charakter wolnych zawodów. W 1806 ukazał się nowy regulamin księgarski, zaś w następnym roku powstało Stów. Księgarzy Wiedeńskich (Gremium der biirgerlichen Buch-' handler in Wien), które m. in. broniło choć bez większego powodzenia interesów księgarzy wobec coraz bardziej zaostrzającej się cenzury. W tym okresie zaczęto wprowadzać specjalizację wydawnictw oraz nowe formy kolportażu (subskrypcja i in.). W 1839 było już w Wiedniu 49 księgarń. Dalszy rozwój księgarski, zahamowany na pewien czas pierwszą wojną światową i rozpadem monarchii, był kontynuowany w okresie międzywojennym (w 1927 w A. działało 525 księgarń i wydawnictw, w tym w Wiedniu 351). W 1952 było w A. 451 wydawnictw książkowych, 624 większych księgarń i 1454 drobnych oraz 313 księgarń i wydawnictw artystycznych i muzycznych (w Wiedniu 294 wydawnictwa książkowe i 433 księ-
garnie). W 1965 księgarń (przeważnie niewielkich) było już 3232, z czego 1285 mieściło się w Wiedniu. Drugim ośrodkiem księgarstwa jest Innsbruck. Ponadto książki sprzedają kioski z gazetami w liczbie blisko 10000. W rozprowadzaniu wydawnictw z krajów socjalistycznych specjalizuje się firma Globus (pięć księgarń w Wiedniu i trzy na prowincji). Wydawnictwa poi. importują poza tym stołeczne firmy Gerold u. S. i *Herder & Co. Przekłady poi. ukazują się głównie w dwóch firmach wiedeńskich: Europa-Verlag (w serii prac dyskusyjnych z zakresu nauk humanistycznych "Europaische Perspektiven") i Zsolnay-Verlag (literatura piękna). W 1965 w grupie dzieł zwartych, nut i map najwięcej wydano z zakresu nauk społecz-no-ekonomicznych (504), literatury pięknej (473) i nauk przyrodniczych (344). Najwięcej przekładów dokonano zj. ang. (148) i fr. (73).
F. Kapp, J. Goldfriedrich: Geschichte des deutschen Buch-handels. Bd. 1-4, Regist. 1878-1923. K. Junker: Die geschicht-liche Entwicklung des Buchhandels in Ósterreich. 1926 (Odb. z "Bór-senblatt f.d. deutsch. Buchhandel"). A. Stierle: Der oster-reichische Buchhandel... 1928. E. Castle: Vier Jahrhunderte Wiener Verlagsbuchhandel. "Ósterreichische Rundschau" 1947. Das Ostemichische Buch. 1966.
Oprawa. Klasztory benedyktynów i cystersów (w Ad-mont, Garsten, Kremsmiinster, Lambach, Neuburg i Salz-burg) były od IX w. producentami najstarszych opraw tego obszaru (karolińskich, *opraw sakwowych, złotniczych, opraw nacinanych i wytłaczanych na ślepo)"Osobliwą grupę stanowią *oprawy malowane farbą olejną na drzewie (na wzór opraw sieneńskich), a pochodzące z XIV w. z klasztoru Garsten. W rejonie Austrii Górnej i Styrii zachowało się wiele opraw nacinanych, płasko ciętych, zwłaszcza z drugiej ćwierci i z 1. 70-tych XV w. Do ulubionych wzorów należała kompozycja nacinania skóry (ledersznytu *Oprawa nacinana) i ślepego wycisku, zwłaszcza tzw. tłokiem głowicowym (introligator Ulrich Schreier w Salzburgu w 1. 1468-1488). W Neuburgu powstały już w pierwszej poł. XV w. oprawy ślepo tłoczone (warsztat cystersów). Tam też (zapewne dzięki łączności cystersów z uniwersytetem wiedeńskim) powstały w 1. 70-tych XV w. oprawy przypisywane introligatorowi Matthiasowi, czynnemu w 1. 1454-1480 przede wszystkim w Wiedniu. Oprawy Matthiasa w Wiedniu i Neuburgu, z warsztatów klasztorów dominikanów w Wiedniu i Pet-tau, podobnie jak wytwory węg. w Lowóld i krakowskie *Walentego z Pilzna, stały się zwiastunami nowego stylu opartego na ornamentyce Islamu. W drugiej poł. XVI w. introligator Heinrich Yegem sporządził oprawę ozdobioną trzema radełkami (jedno z napisem "Hainrich Yegem" i datą 1564) i dwoma pojedynczymi tłokami dla XIV-wiecz-nego Psałterza w przekładzie poi., znajdującego się wówczas w opactwie Św. Floriana koło Linzu. W XVI i XVII w. introligatorzy z Wiednia, Grazu i Salzburga przybywali do
93
94
AUTENTYCZNOŚĆ TEKSTU
Krakowa i praktykowali u krakowskich mistrzów. Liczne oprawy ozdabiane *superekslibrisami możnych bibliofilów były wyrazem stylu danej epoki (np. dla arcyks. Ferdynanda II z końcem XVI w., dla Eugeniusza Sabaudz-kiego w XVII w., dla opata w Kremsmunster w XVIII w.). Wysoki poziom artystyczny osiągnęła oprawa wiedeńska okresu Cesarstwa (XVIII/XIX w.). Na przełomie XIX i XX w. oryginalnością kompozycji opraw i restauracją zabytkowych opraw wyróżnił się warsztat wiedeński Ferdi-nanda Bakala. Obecnie introligatorstwo A. w walce z dy-letantyzmem w pracy zmierza do podniesienia artystycznego rzemiosła (J. Dratwa, F. *Łysakowski).
F. Unterkircher: Karolingische Salzburger Einbanie in der dsterreichischen Nationalbibliothek in Wien. "Libri" 1954 nr 1. Festschrift E. Kyriss. Stuttgart 1961. "Gutenberg-Jhrb." 1964, 1965,1966.
Papiernictwo. Pierwszy austr. młyn papierniczy, którego działalność można bez wątpienia stwierdzić, powstał w 1498 koło Wiener Neustadt. Do najstarszych papierni zaliczany jest również młyn w St Polten. W czasach późniejszych powstał szereg innych ośrodków. Właściwy rozkwit papiernictwa nastąpił za panowania Leopolda I i jego synów. Założycielami młynów w tym czasie byli często wielcy właściciele ziemscy. Najstarsze maszyny papiernicze zostały-zainstalowane w St Stephan koło Gratkom (1828) i w Leuzendorf koło Grazu (1835). Dziś zużycie papieru i tektury łącznie wynosi 55,4 kg na głowę, a produkcja 680000 ton, w tym eksport 295300 ton. Dynamikę rozwoju ilustrują poniższe dane: 1937 204800 ton, 1955 480400 ton, 1964 680000 ton. A. posiada odpowiednią bazę surowcową, wynoszącą ok. 11 miliardów m3 drewna rocznie, z czego ok. 23% przerabia dobrze rozwinięty przemysł celulozowo-papierniczy. A. należy w Europie środkowej do największych eksporterów papieru i celulozy. Posiada też przemysł budowy maszyn i urządzeń papierniczych oraz produkuje znane z wysokiej jakości filce i sita papiernicze.
Zob. też Czasopisma zawodowe, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
za pomocą porównania tekstów, który z nich jest realizacją ostatniego etapu woli twórczej autora, gdyż tylko taki tekst może być brany za podstawę *edycji naukowej. W tekście edycji krytycznej winny być zachowane wszystkie cechy A.t. z wyjątkiem niewątpliwych omyłek pisarskich autora lub kopisty albo błędów zecerskich (gdy podstawą edycji jest druk kontrolowany przez autora).
AUTOBIBLIOGRAFI A, bibliografia prac własnych, sporządzona przez autora.
AUTOBIOGRAFIA (gr. autós = sam, bios = życie, grapho piszę), dzieło, którego tematem jest życie jego autora. A. istniała już w starożytności (^inskrypcje na grobach w Egipcie i Babilonie, stylizowane na kształt A.). Pierwsza pełna A. Confessiones św. Augustyna (400 r. n.e.); w Polsce: Klemensa Janickiego (XVI w.) De se ipso ad posteritatem (O sobie samym do potomności) w formie elegii.
AUTOGRAF (z gr. autós = sam, grapho = piszę), własnoręczne pismo określonej osoby. Zob. też Apograf.
".* *"<Ś>< ,,
rff
AUTENTYCZNOŚĆ TEKSTU, cecha, którą w edytorstwie nadaje się *przekazowi tekstowemu, jeśli można bezspornie stwierdzić udział autora w jego redakcji. Cechy bezspornej A.t. posiadają *autografy, kopie kontrolowane i poprawiane przez autora i wydania bezpośrednio kontrolowane i korygowane przez autora. Cechy A.t. może posiadać równocześnie kilka przekazów tekstowych tego samego dzieła, różniących się mimo to między sobą; wówczas mamy do czynienia z tekstami, z których każdy reprezentuje inny etap ewolucji twórczego pomysłu ich autora. Zadaniem *edytora naukowego jest wówczas ustalić
Autograf Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium
95
96
AUTOTYPIA
AUTOGRAFIA ma dwa znaczenia w *grafice artystycznej : 1. Określa każdą pracę graficzną nie tylko projektowaną, ale i wykonywaną (np. ciętą w drzewie lub metalu) własnoręcznie przez artystów. Szczególnie popularny był w tym znaczeniu termin autolitografia, dotyczący własnoręcznie wykonanych na kamieniu prac litograficznych, dla odróżnienia od produkcji rozwiniętych w XIX w. rzemieślniczych zakładów drukarskich. 2. Oznacza technikę tzw. przedruku (*Metoda przedruku).
AUTOLITOGRAFIA zob. AUTOGRAFIA, LITOGRAFIA.
AUTOMAT, w poligrafii maszyna wykonująca samoczynnie powtarzające się procesy technologiczne.
A. drukarski, małoformatowa maszyna do *druku wypukłego, zaopatrzona w *samonakładacz i samoczynne odbieranie.
A. introligatorski, maszyna wykonująca szereg procesów przy obróbce bloków książkowych, jak: ściskanie bloku, zaokrąglanie, oklejanie gazą, przyklejanie pasków grzbietowych i kapitałki.
A. odlewniczy, maszyna do odlewu ciągłego półokrągłych płyt gazetowych.
AUTOPSJA DOKUMENTU (gr. autós = sam, opsis = widzenie), oglądanie opisywanego *dokumentu podstawowe założenie przy katalogowaniu alfabetycznym i *bibliografii prymarnej; w innych typach bibliografii dopuszczalne jest przejmowanie *opisów bibliograficznych ze źródeł bibliograficznych bez A.
Zob. też Opis katalogowy.
AUTOR zob. AUTORSTWO.
AUTOREFERAT (gr. autós = sam, łac. refero = = donoszę), sprawozdanie autora z własnej pracy, najczęściej naukowej (np. *dysertacji), wygłoszone lub zamieszczone w druku.
AUTORSTWO: 1. Pomysł i wykonanie *dzieła. 2. Nazwa (nazwisko i imię lub imiona, ew. nazwa zmyślona) autora i współpracowników dzieła. W bibliotekarstwie w ścisłym znaczeniu tego słowa oznacza właściwego twórcę lub współtwórcę (współautora) dzieła, którym może być osoba fizyczna (A. indywidualne) albo ciało zbiorowe (A. korporaty wne). Przy rozszerzonym pojęciu A. za autora uważa się również wydawcę lub opracowującego dzieła zbiorowe (więcej niż trzech autorów) czy *anoni-mowe (np. *antologie, *chrestomatie itp.). A. może być: ukryte, gdy autor występuje pod zmyśloną nazwą ^pseudonim); A. sporne, gdy przypisywanie dzieła autorowi
jest wątpliwe (antilegomena) lub fałszywe (*apokryf, pseudepigraf). Nazwa autora występuje z reguły na *kar-cie tytułowej książki, rzadziej w *nagłówku, *wstępie, *dedykacji lub na końcu *tekstu. A. jest jednym z elementów *opisu bibliograficznego i *hasła katalogowego.
Zob. też Akrostych.
A. korporatywne, wyprowadzone z nazwy ciała zbiorowego (instytucji, organizacji, stowarzyszenia itp.), występującego w *opisie katalogowym określonych wydawnictw w roli hasła autorskiego (*Hasło katalogowe). Dotyczy to wydawnictw, które z istoty swej są, wg sformułowań Konferencji Paryskiej IFLA (*Międżynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy) z 1961 "wyrazem myśli zbiorowej lub wyrazem działalności ciała zbiorowego". Bibliografie i katalogi nie uznające A.k. wykazują te wydawnictwa pod hasłem tytułowym. Niektóre kraje, wśród nich Polska (Ogólnokrajowa narada z 1962), nie zamierzają stosować w tak szerokim zakresie A.k., jak to przewidują uchwały IFLA.
E. Verona: A historical approach to corporate entries. "Libri" 1956/58 nr 1. A. Domanovszky: Die Korporative Verfas-smdiaft. "Libri" 1961 nr 2. W. Sokołowska: O problemach autorstwa korporatywnego. "Prz. Bibl." 1964 nr 1.
AUTORYZACJAjjZob. WYDANIE J autoryzowane.
AUTOTYPIA, wynaleziona przez Georga Meisenba-cha (1881) metoda otrzymywania z najbardziej nawet zróżnicowanej w tonacji ilustracji (np. obraz, zdjęcie fotograficzne itp.) *kliszy siatkowej, która w druku oddaje wszystkie *półtony oryginału. Do przekazania półtonów (przejść od białego do czarnego) służą w A. rozmieszczone równomiernie punkty różnych rozmiarów. Im ciemniejszy ton oryginału, tym większe są punkty i odwrotnie. W następstwie niedoskonałości oka ludzkiego biała powierzchnia podłoża (papieru), zapełniona czarnymi punktami w odpowiedniej ich wzajemnej odległości, robi wrażenie ciągłego tonu o różnej jasności. Zmieniając pozornie gęstość położenia ciemnych punktów przez zwiększanie lub zmniejszanie ich wymiarów, można otrzymać różne tony i półtony, a więc stosunkowo dokładnie przekazać w tej formie każdy oryginał półtonowy. Aby rozbić oryginał na oddzielne punkty w A. stosuje się *raster; Unie jego są zaczemione, kwadraciki zaś między krzyżującymi się liniami jasne, a więc odwrotnie niż w Rotograwiurze. Proces produkcji klisz w A. można podzielić na trzy fazy: fotograficzna reprodukcja oryginału z jednoczesnym rozbiciem oryginału na punkty, kopiowanie Negatywu na blachę metalową i *trawienie. Najczęściej spotykaną formą A. jest jednobarwna reprodukcja siatkowa lub kreskowa odbita czarną farbą. Obok tego stosuje się
97
AVANT LA LETTRE
również druk jednobarwny w innych kolorach, najczęściej brązowym lub oliwkowym, oraz tzw. A. dwutonową. Ta odmiana A. posługuje się zwykłą kliszą siatkową przy użyciu farb zwanych dwutonowymi. Są to far,by ilustracyjne, zawierające w spoiwie rozpuszczony barwnik (*Farby drukarskie). Po nałożeniu farby na papier sadza pozostaje w punktach siatki, natomiast barwnik, wsiąkając w papier, tworzy otoczkę kolorową dającą efekt dwutono-wości. A. dwutonową należy odróżniać od A. duplex, która polega na tym, że z tonowego oryginału wykonuje się dwa rastrowe negatywy jeden z normalnym położeniem rastra, a drugi przez raster obrócony o 35-45. Jeden z negatywów jest bardziej kontrastowy, drugi natomiast miękki w ogólnej tonacji. Pierwszy negatyw nazywa się konturowy, drugi tonowy. Klisza wykonana z konturowego negatywu przeznaczona jest do druku ciemnymi farbami, najczęściej czarną, a klisze wykonane z negatywu tonowego do druku barwną farbą, najczęściej pomarańczową lub brązową. Odbitka dwiema farbami wzmacnia efekt jednokolorowego tonowego obrazu. Stosuje się także A. dwubarwną, w której odbitkę wykonuje się dwiema, prawie dopełniającymi się w kolorze farbami. Negatywy dla tego sposobu A. otrzymuje się przy pomocy dwóch filtrów: pomarańczowego i niebieskozielonego lub czerwonego i zielonego, w zależności od barwnych właściwości oryginału, przy czym do reprodukcji stosuje się oryginały barwne.
Zob. też Albertochbomia, Chromotypia, Mora, Typograwiura.
AVANT LA LETTRE zob. SYGNATURA S. artysty.
AVANT TOUTE LETTRE zob. SYGNATURAS, artysty.
AWERS, pierwsza strona karty mieszcząca rycinę; przy monetach i medalach strona, na której jest portret lub obraz. Strona odwrotna nazywa się rewersem.
AWIZY, wydawnictwa okolicznościowe, ukazujące się do końca XVI w. dorywczo z powodu jakichś nadzwyczajnych wydarzeń (np. uroczystości dworskich, odkryć geograficznych, klęsk elementarnych). A. byry pierwocinami prasy.
AYCHLER Stanisław Glandinus zob. AICHLER (przyd. Glandinus) Stanisław.
AZURES (fr. fers azures tłoki lazurowe), *tłoki introligatorskie o kroju liścia, do tłoczenia złotem na oprawie. Powierzchnię tłoka wypełnia *szrafowanie poziome, analogiczne do stosowanego w heraldyce dla oznaczenia koloru niebieskiego, skąd pochodzi ich nazwa. Tłoki A. pojawiły się ok. 1530 w Lyonie, następnie na oprawach dla *Groliera, w połączeniu z innymi tłokami, np. z konturowymi (pustymi), pełnymi, w dekoracji wstęgowej itp. Poza Francją stosowali je w XVI w. również inni introligatorzy pracujący małymi tłokami, ni. in. "także w Polsce.
B
BABICKI I LASKAUER, firma drukarska zał. w 1895. Władysław Babicki (XLX/XX w.), drukarz, w 1. 1898-1902 starszy Zgromadzenia Drukarzy Warszawskich. Piotr Laskauer, od 1877 wykwalifikowany pracownik drukarski, po odzyskaniu niepodległości do 1922 prezes Stów. Zakładów Graficznych w Warszawie oraz członek zarządu Rady Połączonych Organizacji Przemysłu Graficznego w Warszawie, działacz rzemieślniczy i przemysłowy. Wydrukowali do 1914 ponad 200 pozycji (w tym 7 własnym nakładem). W pierwszym dziesięcioleciu XX w. (po śmierci B.) L. występował już samodzielnie. W 1. dwudziestych i trzydziestych firma tego warszawskiego seniora drukarstwa (Mariensztat 8) należała do najnowocześniejszych. Posiadała m. in. odlewnię czcionek i dobrze wyposażoną introligatornię. W 1909 została odznaczona złotym medalem. Likwidacji uległa przed 1937.
BACCIGALUPI Stefan, Włoch z pochodzenia, od 1 11784 właściciel drukarni przy Loterii Krajowej Komisji Skarbu Koronnego w Warszawie. Mieściła się ona przy ul. Senatorskiej 461, w pałacu Piotra Blanka, bankiera warszawskiego, dzierżawcy Loterii. Gdy 1 LX 1787 Loteria Krajowa przeszła pod bezpośredni zarząd Komisji Skarbu Koronnego, B. przeniósł drukarnię do Pałacu Rzeczypospolitej przy ul Długiej 549, siedziby Komisji. W swej drukarni B. tłoczył druki urzędowe, a więc bilety i komunikaty loteryjne, kwity podatkowe i rozporządzenia Komisji. W 1792 wydał kilka utworów literackich, m. in. dzieła D.T. Krajewskiego, F.A. Kotzebuego i A.P. Meta-stasia. Z końcem 1792 B. oddał drukarnię w trzyletnią dzierżawę Karolowi Malinowskiemu, redaktorowi "Korespondenta Krajowego i Zagranicznego".
BACHLER Karol Leopold (1667-1736), wydawca gazet we Wrocławiu. Rozwijał działalność pod protektoratem władz miejskich, ubiegał się o prawo drukowania czasop. w j. łac. i poi. W 1. 1707-1712 wydawał "Nouvel-len Courir", później "Schlesischer Nouvellen Courir". Po śmierci B. wydawnictwo przejął jego zięć J.F. *Adametz.
BACHMATOWICZ Kazimierz (1808-1837), malarz i litograf, uczeń J. Rustema w Szkole Sztuk Pięknych przy Uniwersytecie Wileńskim. Ostatnie lata życia spędził w Dobrowlanach. Na działalność wyd. B. składa się część albumików litograficznych z jego własnymi kartami tyt., m. in. Souvenir de Dobrowlany (Wilno 1835), Orłosiady (Wilno 1836, wg rys. A. *Orłowskiego), Sowenir pit-toresque des petits ouvrages de J. Rustem (Wilno 1837), Przypomnienie Wilna (Wilno 1837, cz. 2, Dobrowlany 1837).
PSBl.
BADANIE CZYTELNICTWA zob. CZYTELNICTWO.
BADANIE MAKULATURY zob. MAKULATURA M. w oprawach.
BADANIE OPRAW zmierza do przedstawienia ogólnego obrazu rozwoju rzemiosła introligatorskiego. Stawia sobie za cel wyjaśnienie, jak w różnych czasach i w różnych krajach oprawiano książki, jak zdobiono ich szatę zewnętrzną oraz w jakiej mierze introligatorstwo danego kraju i danej epoki pozostawało pod obcym wpływem, a w jakiej było samodzielne. B.o. jest najmłodszą gałęzią *nauki o książce. Powstało w 1. 70-tych XIX w. we Francji i Anglii, gdzie wydano bogato ilustrowane albumy opraw zabytkowych jako wzory dla przemysłu artystycznego. Dopiero pod koniec XIX w. znawstwo opraw weszło na tory naukowego i metodycznego badania (W.H.J. Weale, P. Schwenke, H. Loubier), a rozwinęło się w międzywojennym dwudziestoleciu (w Anglii E. Ph. Goldschmidt, Hobson, we Francji Dacier i Michon, w Niemczech wydanie dzieła Loubiera, prace Husunga, *Hae-blera Schunke, P. Adama, bibliografia oprawoznaw-cza Mejera i następnie jej kontynuacje oraz międzynarodowe czasop. "Jahrbuch der Einbandkunst" za 1. 1927--1937). W 1929 Międzynarodowy Kongres Bibliotekarzy w Rzymie zalecił bibl. naukowym *katalogowanie opraw zabytkowych wg wytycznych J. Hofmanna ogłoszonych
101
102
BADANIE PAPIERU
w "Zentralblatt fiir Bibliothekswesen" i w osobnej książce Kostbare Bucheinbande d. Leipziger Stadtbibliothek u. ihre Katalogisierung. Ważne wskazówki metodologiczne dał artykuł Goldschmidta Prinzipien zur Lokalisierung u. Da-tierung alter Einbdnde. W Niemczech od 1937 katalogowanie opraw obowiązujące w bibl. naukowych doprowadziło do ogłoszenia wykazu *tłoków gotyckich wg warsztatów po-łudniowoniemieckich (E. Kyriss). "W ostatnich 1. ukazało się wiele cennych publikacji: we Włoszech (Tamaro de Marinis). we Francji (Michon, Marcais, Devauchelle), w NRD (I. Schunke), NRF (H. Helwig, E. Kyriss), w Austrii (Christi, Regenmorther), w Szwajcarii (J. Lindt), w Czechach (P. Hamanova, 13. Nuska), na Węgrzech (E. Ko-roknay), w krajach skandynawskich (Roos, Schjoldeger, *Hedberg i Karlston). W Polsce w 1900 *Wisłocki (Incunabula B.U.J.) dał przegląd niektórych tłoków na oprawach XV i XVI w., ale jego ustalenia warsztatów introligatorskich były całkowicie mylne (rec. *Chmiela i jego cenne przyczynki dotyczące B.o.). Komornicki, M. Jarosławiecka-Gąsiorowska i *Birkenmajer opracowali kilka monografii poświęconych określonym grupom historycznych opraw (kosztownym średniowiecznym, romańskim z XII w., zdobionym na wzór włoski oprawom dyplomów doktorskich z XVII-XVIII w., warszawskim z 1. 1815-1830 w stylu empire), a Witkiewicz, Dobrzycki, Homolacs i Smolik wydali rozprawy dotyczące działalności warsztatów współczesnych introligatorów B. Le-narta i R. *Jahody. K. *Piekarski zapoczątkował ogólnopolską rejestrację opraw zabytkowych (głównie XV i XVI w.). Ogromny materiał zebrany przez niego spłonął w 1944 w Warszawie. Po 1945 najważniejsze prace to Jarosławieckiej-Gąsiorowskiej Stan badań i próba dziejów oprawy artystycznej iv Polsce i Birkenmajera W sprawie rejestracji i katalogowania opraw zabytkowych, w której autor ustalił metodę B.o. Polega ona na analizie zarówno technicznego (uformowanie *bloku książki), jak i artystycznego (dekoracja okładzin, grzbietu, obcięć itd.) wykonania oprawy. Chodzi przede wszystkim o umiejscowienie oprawy w czasie i przestrzeni oraz ocenę jej pod względem technicznym i artystycznym. Pomocne mogą być w tej mierze dane bibliograficzne książki, rękopiśmienne zapiski, *makulatura okładzin i *grzbietu, *ekslibrisy, *super-ekslibrisy, ^filigrany na *wyklejkach i kartach ochronnych, noty proweniencyjne, a zwłaszcza ustalenie osoby pierwotnego właściciela książki. O wiele rzadziej z pomocą przychodzą źródła archiwalne lub przypadki, w których rok, miejsce lub nazwisko introligatora zostało uwidocznione na samej oprawie. Najważniejsze jednak zadanie polega na studiach porównawczych, tj. na łączeniu opraw w grupy wykazujące niezaprzeczalne zgodności pod względem techniki introligatorskiej i przede wszystkim dekoracji. Daje to podstawę do -włączenia
103
badanej oprawy w określoną epokę historyczną na danym terenie, a zarazem prowadzi do wniosków ogólnych. Zob. też Odbicie ołówkowe.
Helwig I. A. Birkenmajer: W sprawie rejestracji i katalogowania opraw zabytkowych. W: Studia nad książką poświecone pamięci K. Piekarskiego. 1951.
BADANIE PAPIERU polega na oznaczeniu *wła-sności chemicznych, fizycznych i fizyko-chemicznych. Zadaniem jego jest ocena przydatności papieru do danego celu, prawidłowości przebiegu poszczególnych operacji produkcyjnych lub też zgodności z wzorcem. Dobór badanych wskaźników powinien być każdorazowo dostosowany do wymagań stawianych danemu rodzajowi *papieru. Badane w laboratoriach własności papieru można ująć w następujące, ogólnie przyjęte grupy: własności strukturalno-wymiarowe, własności chemiczne, własności wytrzymałościowe, własności optyczne, własności powierzchniowe i własności specjalne. Papier jest wytworem wrażliwym na działanie wilgoci i wyniki badania wielu jego własności, zwłaszcza wytrzymałościowych, zależą od warunków ich oznaczania; dlatego przed badaniem papier klimatyzuje się (^Klimatyzowanie papieru).
BADE: 1. Josse (Badius Jodocus Ascensius, 1461 lub 1462-1535), wybitny humanista, wydawca i drukarz paryski. Pochodził prawdopodobnie z Asche koło Gandawy. W 1. 1492-1498 współpracował jako korektor, tj. kierownik literacki, z oficyną J. *Trechsela w Lyonie, a od 1499 z J. *Petitem w Paryżu. Własny warsztat ("Praelum Ascen-sianum") prowadził w 1. 1503-1535. Pozostawał w bliskich kontaktach z wybitnymi humanistami paryskimi i w ogóle europejskimi. Wyd. przeważnie klasyków łac, kładąc duży nacisk na poprawność tekstów i walory estetyczne druków. Używał sygnetu z wyobrażeniem *prasy drukarskiej, zapewne z własnego warsztatu. 2. Konrad (zm. 1562), syn Jossego, drukował w Paryżu (1545-1549, 1562), Genewie (1550-1562) i Orleanie (1562).
P. Renouard: Bibliographie des impressions des oeuures de J.B. T. 13.1909.
BADECKI Karol (1886-1953), historyk literatury, archiwista i bibliotekarz. Od 1914 pracował w Archiwum Akt Dawnych we Lwowie, obejmując w 1937 stanowisko dyrektora. Zmeliorował gruntownie bibl. Archiwum, opracował katalog czasop. Scalił (1917) księgozbiory podarowane miastu przez bibliof iłów lwowskich, co umożliwiło utworzenie w 1938 Miejskiej Biblioteki Publicznej we Lwowie. W 1. 1944-1945 pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie, a w 1. 1946-1949 w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, gdzie kierował akcją zabezpieczania księgozbiorów podworskich. W 1. 1949-1950 był dyrektorem Biblioteki *Zakładu Narodowego im. Osso-
104
BANDEROLA
lińskich we Wrocławiu. W 1950 powrócił do Biblioteki Jagiellońskiej na stanowisko kierownika działu starych druków. Obok pracy zawodowej prowadził działalność naukową i edytorską w zakresie polskiej literatury mieszczańskiej XVI i XVII w., bibliogr., archiwistyki, bibliotekoznawstwa i historii kultury. Podstawowe znaczenie ma jego Literatura mieszczańska w Polsce XVII w. Monografia bibliograficzna (1925) oraz album Znaki wodne w Księgach Archiwum Miasta Lwowa 1382-1600 (1928).
A. Knot: K.B. archiwista i bibliotekarz. "Pam. Liter." 1953 z. 3/4 i odb. A. Lewicka-Kamińska: K.B.jako bibliotekarz. "Prz. Bibl." 1953 z. 3. Sl. wspótcz. pis. poi. T. 1. 1963.
BADIER Florimond, introligator-złotnik w Paryżu, w 1630 czeladnik, w 1645 mistrz przyjęty do cechu. Godny kontynuator *Le Gascona, stosował wzorem swego mistrza *tłoki punktowane i mozaikę na oprawach, ale prócz tego używał charakterystycznego tłoka dwugłowego złożonego z męskich profilów, lewego i prawego, złączonych "dos a dos". Czy był to portret B., czy też marka warsztatu, pozostaje dotąd kwestią nierozstrzygniętą. Niektóre oprawy B., pokryte pięknym maroquin, z *dublurą, mają brzegi kart marmurowane i złocone oraz sygnaturę "Florimond Badier fecit inv." Egzemplarze opraw B. zachowały się m. in. w paryskiej *Biblio-theque Nationale.
iDevauchelle I.
BADIUS Jodocus Ascensius zob. BADEJosse.
BAEDEKER Karl (1801-1859), księgarz niem. pochodzący ze starej rodziny drukarskiej. W 1827 założył w Koblencji wydawnictwo, w 1872 przeniesione do Lipska, od 1948 nadal w posiadaniu rodziny B. w Hamburgu. Posiada filie krajowe i zagraniczne. Od początku istnienia specjalizuje się w publikowaniu przewodników turystycznych, od 1846 w różnych językach, po wszystkich krajach Europy i wielu pozaeuropejskich. Od nazwiska B. pochodzi potoczna nazwa przewodników.
BAER Joseph & Co., najstarszy antykwariat niem. zał. ok. 1785 przezJosepha B. (1767-1851) we Frankfurcie n/M. Synowie B. dziedziczący firmę nadali jej europejskie znaczenie. Od 1864 wychodzą tu regularnie katalogi zbiorów, obejmujących obok druków nowych inkunabuły, rpsy średniowieczne i nowe, ryciny i in. Obecnie firma znajduje się w Nowym Jorku.
BAGFORD John (1650-1716), ang. bibliofil i znawca *inkunabułów. B. działał jako agent kilku bibliofilów ang. Zbierał materiały z zakresu historii książki, zamierzał opracować atlas czcionek. Pozostawił zbiór ballad staroang., tzw. B.-Ballads.
BAKALAr MIKULAS zob. MIKULAŚ BAKA-
(ŚTETINA).
BALDERSHAIN Adolar (zm. 1544), introligator w Lipsku od 1526. Pracował dla rady miejskiej od 1530. Używał skóry brunatnej, którą ozdabiał wyłącznie radeł-kami (*Tłoki introligatorskie), tłoczonymi na ślepo w stylu niem. Renesansu. Znanych jest 14 radełek tego warsztatu, w tym trzy datowane: 1524, 1528, 1540. Oprawy B. zachowały się w bibl. miejskiej i uniwersyteckiej w Lipsku.
K. Haebler: Rollen- u. Plattenstempel des XVI. Jhdts. Bd. 1. 1928.
BALDUNG Hans zob. GRIEN.
FALE John (1495-1567), bp anglikański, dramaturg, bibliograf, autor najstarszej drukowanej *bibliografii narodowej ang. Illustrium maioris Britanniae scriptorum... sum-tnarium (Gippeswici 1548; wyd. 2 znacznie powiększone pt. Scriptorum illustrium maioris Britanniae... catalogus, t.1-2, Basel 1557-1559). W dziele tym B. zestawił chronologicznie 1400 autorów, dając na początku indeks alfabetyczny imion. Rękopiśmienne uzupełnienia autora do bibliogr. wydał R.L. Poole pt. Index Britanniae scriptorum... (Oxford 1902).
K.R. Simon: Istorija incstrannoj bibliogr. 1963.
BALICE (nad Rudawą)
Papiernie. Ok. 1520 w dobrach Seweryna Bonara spokrewnionego z Fryderykiem Szylingiem powstała papiernia, której pierwszym właścicielem był zapewne Jan Kokerman. W 1538 czerpalnię objął Marek *Szarfenberg, zaś w 1550 jego syn Walenty. Ostatnim nabywcą zlikwidowanego ok. 1627 zakładu był prawdopodobnie Adam Miarka. Zidentyfikowano kilkanaście pochodzących z czerpalni w B. filigranów, w których figuruje herb Bonarów (podwójna lilia w tarczy) oraz któraś z odmian sygnetu drukarskiego Szarfenbergów z "kozłem".
Zob. też Papiernie w polsce.
W. Budka: Papiernia w Balicach. "Archeion" 1935.
BALLANTYNE PRESS, ang. firma wydawnicza zał. w 1808 przez braci Johna i Jamesa B. Wydawała dzieła Waltera Scotta, który posiadał połowę akcji firmy; znana była z dokładnych i pięknych wydań. Obok książek wydawano w niej także czasop. " Weekly Journal". Przedsiębiorstwo nosiło przez pewien czas nazwę: John Ballantyne & Co. Firma zbankrutowała w 1826.
BANDEROLA, *ornament w postaci falistej wstęgi z napisem, Śwystępujący od średniowiecza w obrazach, iluminacjach rpsów i ilustr. książkowych; jego zadaniem jest
105
106
BANDTKIE
f Simfcium 0fci0iffrf TRCcolat
S aSd&nsutnDomiłM. i T
Banderola na karcie tytułowej Iudicium Cracotiiense Mikołaja z Toliszkowa z 1512 r.
objaśnienie kompozycji figuralnej (sakralnej lub laickiej). Napis może zawierać imię postaci, wypowiadane przez nią słowa, wreszcie sentencję lub dewizę związaną z treścią przedstawionej sceny. Położenie B. w obrazie bywa rozmaite: wychodzi z ust postaci, wije się wśród figur kompozycji, może też być umieszczona ponad głową lub pod stopami postaci.
BANDTKIE Jerzy Samuel (1768-1835), filolog, historyk, bibliotekarz, bibliograf. W 1804 został rektorem szkoły Św. Ducha i bibliotekarzem bibl. przy kościele Św. Bernardyna we Wrocławiu. Był doradcą J.B. *Korna przy wydawaniu druków poi.; powołany w 1811 na stano-
wisko kierownika *Biblioteki Jagiellońskiej i prof. bi-bliogr. na Uniwersytecie. Uporządkował i skatalogował zbiory pojezuickie (połowa ówczesnego księgozbioru) i w 1812 otworzył czytelnię. W związku z prowadzonymi wykładami zajął się przede wszystkim historią drukarstwa poi. Fundamentalnymi pracami: Historia drukarń krakowskich (1815) i Historia drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim (t. 1-3,1826) zapoczątkował nowoczesne badania w tej dziedzinie z zastosowaniem tzw. metody archiwalnej. Pierwsze dzieło wraz z Historią Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego (1821) poddało *Lelewe-lowi myśl napisania Bibliograficznych ksiąg dwoje. Ogłosił poza tym De primis Cracoviae in arte typographica incuna-bulis (1812), Wiadomoii o najstarszym może psałterzu polskim... (1827), wiele prac z historii i językoznawstwa oraz artykułów i recenzji w pismach poi. i niem.
PSB I. H. Barycz: J. S. B. a Śląsk. 1936. H. Barycz: J. S. B., jego osobowoti i rola w rozwoju kultury narodowej. 1948. A. Rombowski: J.S.B. wrocławska karta biblioteczna. "Zesz. Nauk. Uniw. Wrocł." Ser. A nr 4: Bibliotekoznawstwo II 1956.
BAR Adam (1895-1955), historyk literatury, dziennikarz, bibliograf, bibliotekarz, bibliofil i wydawca. W 1. 1919-1955 pracował w *Bibliotece Jagiellońskiej. Opublikował ponad 270 prac, m. in.: Indeks korespondencji J.I. Kraszewskiego (1929), Słownik pseudonimów i kryptonimów polskich i Polski dotyczących (t. 1-3, 1936-1938), Katalog wystawy czasopism polskich od w. XVI do 1830 (1938). Zebra! materiały do dziejów filozofii w Polsce (ok. 80000 poz.) wyzyskane przez Komitet Filozoficzny PAN w publikacji Bibliografia filozofii polskiej za 1. 1750-1830. Zainicjował bibliogr. historii literatury poi. od czasów najdawniejszych do 1935 (sam zebrał przeszło pół miliona poz. z czasop.) przejętą w 1954 przez Instytut Badań Literackich PAN. Jako wydawca ogłosił z komentarzami wiele powieści Kraszewskiego, a przede wszystkim zbiorowe wydanie Pism Reymonta (t. 2-12,14-20; 1948-1951). Zgromadził bibliotekę (ok. 5000 wol.), którą w czasie drugiej wojny światowej musiał niemal w całości sprzedać. Zbierane podczas wojny czasop. okupacyjne, które otrzymywał jako redaktor podziemnego "Dziennika Polskiego" (1940-1944), przejęła Biblioteka Jagiellońska.
AS. "Biul. Bibl. Jagiell." (z bibliogr. prac) 1955 nr 5. Sl. wspólcz. pis. poi. T. 1. 1963. M. Roznański: A.B. "Prz. Bibl." 1955 z. 3/4.
BARABASZ Stanisław (1857-1949), malarz, architekt, publicysta. Kształcił się w Krakowie oraz w Wiedniu. Prowadził szkołę rys. i modelowania przy Muzeum Tech-niczno-Przemysłowym w Krakowie, następnie był profesorem Szkoły Przemysłowej w Krakowie i dyrektorem Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem. Wydał m. in. Ornament płaski na pomnikach krakowskich z XV
107
108
BARTŁOMIEJCZYK
j XVI w. (Kraków 1900), Sztukę ludową na Podhalu (1928) z planszami oraz wraz z in. ilustrował tablice do Stylu zakopiańskiego S. Witkiewicza (Lwów 1904). Projektował wyroby sztuki stosowanej, okładki (np. adresu dla marsz, kraj. Badeniego). Publikował artykuły w czasop. S. Łoza: Architekci i budowniczowie w Polsce. 1954.
BARAN Władysław (1882-1930), bibliotekarz, bibliofil, historyk. W 1. 1907-1917 pracował w Bibliotece Muzeum Czartoryskich, w 1. 1920-1930 był dyrektorem Biblioteki Polskiej Akademii Umiejętności. Jako działacz oświatowy organizował kursy bibliotekarskie dla pracowników oświatowych, zakładał bibl. wiejskie, kierował zorganizowaną przez siebie Biblioteką *Tow. Szkoły Ludowej w Krakowie (1918-1923), zabiegał o założenie bibl. publicznej. Był czynnym członkiem *Tow. Miłośników Książki i współzałożycielem krakowskiego Koła Związku Bibliotekarzy Polskich. Ważniejsze prace: Sprawa Biblioteki Publicznej w Krakowie ("Nowa Reforma" 1921 i odb.), Kilka uwag o wykazach pseudonimów polskich ("Ex-libris" 1924 i odb.').
BARANOWSKI: 1. IgnacyTadeusz(1879-1917), historyk, bibliotekarz. Od 1911 na stanowisku dyrektora Biblioteki Ordynacji Krasińskich w Warszawie. Jego staraniom zawdzięczała Bibl. znaczne powiększenie zbiorów, przeniesienie ich do nowo wybudowanego gmachu, przedłużenie godzin otwarcia oraz zakończenie prac nad katalogiem rzeczowym. B. był jednym z założycieli i pierwszym prezesem Związku Bibliotekarzy Polskich. Opublikował m. in.: Biblioteka Zaluskich w Warszawie {Warszawa 1912), Biblioteka Ordynacji Krasińskich w Warszawie (Warszawa 1917). 2. Stefan zob. Drukarnia Muzeum Przemysłowego w Krakowie.
PSB I.
BARBIER Antoine Alexandre (1765-1825), bibliotekarz i bibliograf fr., organizator bibl. rządowych w czasach dyrektoriatu, cesarstwa i restauracji. Opracował Catalogue d'une bibliotheaue portative i Bibliotheaue historique, których wydaniu przeszkodził upadek Napoleona. Wydał: Noiwelle bibliotheaue d'un homme de gottt (Paris 1808-1810); Catalogue de la bibliotheaue du conseil dŚtat (Paris 1803); Dictionnaire des ouvrages anonymes et pseudonymes (t. 1-4, Paris 1806-1808), który doczekał się wielu wydań, rozsławił nazwisko B. w świecie i stanowi do dziś wartościowe źródło informacji.
BARTA zob. NETOLICKY Bartolome.
BARTEL (Barthel) Krzysztof (poł. XVIII w.), drukarz i rzekomy bibliopola krakowski. Ok. 1747 otworzył własną
oficynę. Tłoczył niewiele; znany jedynie przedruk mowy pogrzebowej J.A. Bangiochusa z 1755. Dorobił się na nielegalnym imporcie książek zagranicznych. B. wspólnie z Feistmantlem i Schonnerami utrzymywali jakby "mono-polium ksiąg w Krakowie" do 1755. Dochował się katalog łac. dzieł posiadanych na składzie z 1752.
J. Pachoński: Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1750--1815. 1963. J. Pachoński: Zmierzch sławetnych. 1957.
BARTH Joharm Ambrosius (1760-1813), wydawca i księgarz niem. Prowadził w Lipsku od 1790 wydawnictwo naukowe wraz z księgarnią, które do 1890 pozostawało w posiadaniu rodziny B. Od 1949 oprócz firmy w Lipsku istnieje druga, w Hamburgu.
BARTHEL Krzysztof zob. BARTEL Krzysztof.
BARTHOLOMAEUS PRESBYTER FLOREN-TINUS zob. LEBRI Bartolomeo de.
BARTHOLOMEW John George (1860-1920), kartograf szkocki w Edynburgu, syn kartografa Johna, wydawca wielu atlasów o światowym znaczeniu.
BARTŁOMIEJ Z BIECZA, ok. 1480 *iluminator, altarysta kościoła N.P.Marii w Krakowie. W 1483 wykonał antyfonarz dla Marcina Gasztołda.
BARTŁOMIEJ Z LIPNICY(zm. po 1538), pierwszy dożywotni kustosz *Biblioteki Jagiellońskiej. Stanowisko to sam ufundował w 1538, opierając je na dochodzie od sumy umieszczonej na wsi Iwanowice. Kustosz musiał posiadać stopień magistra artium albo bakałarza teologii lub prawa, a także święcenia duchowne. Do jego obowiązków należał nadzór nad książkami i udostępnianie bibl. przez dwie godziny dziennie. On również odpowiadał materialnie za zagubione książki.
PSB I. H. Barycz: Historia Uniwersytetu Jagiell. w epoce humanizmu. 1935.
BARTŁOMIEJ Z POZNANIA (zm. 1504), kopista, handlarz rpsów, introligator. Był pierwszym i ostatnim w Poznaniu kopistą ksiąg i rpsów, które oprawiał i iluminował. W 1492 nabył dom przy ul. Żydowskiej oraz budę w rynku, gdzie sprzedawaj rpsy, książki oraz inne towary. W testamencie darował bernardynom przybory i narzędzia do przepisywania i oprawiania ksiąg.
BARTŁOMIEJCZYK Edmund (1885-1950), grafik, pedagog, twórca w dziedzinie rzemiosła artystycznego, Uczył się 1906-1908 w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych malarstwa oraz w 1. 1910-1913 w Szkole Sztuk
109
110
BARTOLI
Pięknych w Warszawie architektury i sztuki stosowanej. Głównym jednak polem działania B. była grafika, w której zakresie był samoukiem. W 1. 1917-1930 wykładał rys. perspektywiczny na Politechnice Warszawskiej, od 1926 kierował pierwszą w Polsce katedrą grafiki użytkowej w warszawskiej Szkole (Akademii) Sztuk Pięknych. W 1. 1930-1936 był prezesem Stów. Artystów Grafików "Ryt", od 1934 prezesem Koła Artystów Grafików Reklamowych. Położył ogromne zasługi w dziedzinie grafiki użytkowej jako twórca i pedagog. Poza grafiką niezależną o różnej tematyce (drzeworyt, litografia) i wszelkiego typu grafiką użytkową (plakat, druki reklamowe i handlowe, znaczki pocztowe itd.) projektował układy graficzne i liternicze książek, a nawet wykonał znakomity druk ksylograficzny (okładkę, tekst i ilustr.) Dziad i baba Kraszewskiego (1922). Projektował też mnóstwo obwolut, okładek (np. do tygodnika "Bluszcz" 1919-1939), kart tyt., znaki drukarskie, sygnety wyd. i ekslibrisy, przerywniki i winiety, wreszcie ilustracje. Najlepiej czuł się w uproszczonych, ale realistycznych, dowcipnych ilutr. przeznaczonych dla dzieci (z reguły rysowanych piórkiem). Ilustrował ponad 20 książek dziecięcych, od wypisów Mowa polska z 1919 po Puszkina Bajkę
0 carze Sałtanie z 1945. Do najudatniejszych poz. należały: J. Ejsmonda Opowieść o Janku kominiarczyku (ok. 1928)
1 Klechdy polskie S. Dzikowskiego (1948). Ilustrował ponadto Popioły Żeromskiego (nagroda 1929), kalendarz Rok Polski (1924), utwory Dygasińskiego, Lechonia, Kadena Ban-drowskiego, S. Godlewskiego (Warszawa 1946) i in. W swej grafice stosował czasem stylizację przypominającą poi. sztukę ludową, rzadziej japoński drzeworyt. Miał jednak charakterystyczny styl własny, oparty o ścisłą sprawność rysunkową, zdecydowany kontur, częste ujęcia sylwetkowe.
T. Leszner: E.B. 1958. B. Kowalska: E.B. 1963.
BARTOLI Piętro Santo (Santi, Sante, ok. 1635-1700), zw. Perugino, wł. malarz i grafik, uczeń P. Lemairesa i N. Poussina. Główny przedstawiciel kierunku archeologicznego w rzymskim miedziorycie. Do najważniejszych serii ilustr. przedstawiających antyczne zabytki należą: Colonna Trajana... (Roma, 123 ilustr.), Colutnna Anto-niana... (Romae 1672, 75 ilustr.), Recueil de peintures anti-ques... (Paris 1757, 33 ilustr., wyd. tylko 30 egz.), Anti-auissitni Virgiliani Codicis fragmenta... ex Bibliotheca Vati-cana... incisae (Romae 1741, 55 ilustr.), Admiranda Ro-manorum Antiauitatum ac veteris sculpturae vestigia... (Romae, 81 ilustr.), Veteres arcus Augustorum... (Romae 1690, 6 kart tekstu i 40 ilustr.), Le pitture antiche delie grotte di Roma... Roma 1706, 75 ilustr., współpraca z synem Francesco (ok. 1675-ok. 1730), Museum Odescalcum... (t. 1-2, Romae 1751, 103 ilustr.).
Le Blanc: Manuel de l'amateur (Testampes. I. 1854. G.K. Nagler: Neues allgemeinesKiinstler-Lexikon. 1.1904. F. Milkau: Handbuch der Bibliothekwissenschaft. I. 1952.
BARTOLOMEO DI FRANCESCO DE LIBRI zob. LIBRI Bartolomeo de.
BARTOSZEWICZ: 1. Antoni (ur. 1710), skryp-tor i iluminator, paulin. Przebywał w klasztorach w Warszawie i Częstochowie. Ozdabiał dyplomy m. in. dla kancelarii królewskiej (dyplom szlachecki Wojciecha Jakubowskiego z 1764). 2. Adam Dominik (1838--1886), wydawca i księgarz. Po powstaniu 1863, w którym brał udział, przebywał na emigracji. W 1869 założył we Lwowie czasop. "Mrówka" i jednocześnie rozpoczął wydawanie Biblioteki Mrówki, taniego wydawnictwa w formacie 16, w którym ogłaszał utwory autorów poi. i przekłady oraz prace treści historycznej i społecznej. Było to pierwsze na ziemiach poi. wydawnictwo seryjne, upowszechniające po przystępnej cenie najcelniejsze utwory literatury poi. i obcej. B. wydał 266 tomików Biblioteki Mrówki. W 1872 założył we Lwowie Księgarnię Polską, która prócz asortymentowej prowadziła żywą działalność wydawniczą, wydając m. in. w serii Biblioteka Historyczna przekład w 15 t. F. Schlossera Dziejów powszechnych, Peschla Historię- wielkich odkryć" geograficznych w XV i XVI w. B. wydał również wybór utworów Mickiewicza w tanim wyd. oraz, jako pierwszy, w przekładzie na j. poi. trzy tomy dzieł Darwina. W 1. 1878-1879 wspólnikiem B. w Księgarni Polskiej został Mikołaj Bier-nacki (1836-1901, znany pod pseud. Rodoć), satyryk, który objął jednocześnie redakcję wyd. od 1877 przez B. "Tygodnia Literackiego, Artystycznego i Naukowego". Wydanie przez B. w okresie do 1882 ponad 230 poz. w 277 t. świadczy, biorąc pod uwagę ówczesne warunki i zapotrzebowanie, o dużej ruchliwości wydawcy. Równocześnie rozwinęła się księgarnia asortymentowa. Po śmierci B. Księgarnię Polską prowadziła wdowa. W 1889 od L.K. Bartoszewiczowej nabył firmę B. *Połoniecki. .Ś 3. Kazimierz (1852-1930), historyk, publicysta, krytyk literacki, felietonista, księgarz-nakładca, zbieracz. Syn historyka Juliana (1821-1870). W 1877 nabył po A. Dy-gasińskim księgarnię w Krakowie, której nakładem wydawał dzieła historyczne ojca (11 t.), tanie wydawnictwa klasyków (20 t.), utwory literackie, prace własne, podręczniki i redagowane przez siebie pisma: "Szkice Społeczno-Lite-rackie", "Przegląd Literacki i Artystyczny", "Ananas", "Kurier Krakowski", "Przegląd Literacki" itp. W 1892 sprzedał księgarnię Leonardowi Zwolińskiemu. B. odziedziczył po ojcu i dziadku Adamie (1794-1878) cenne zbiory historyczne (druki i rpsy), które wzbogacił o nowsze wydawnictwa i rpsy literackie oraz kolekcję sztuki. W 1928
111
112
A
BASKERYILLE
ofiarował je Łodzi, gdzie utworzono z nich Miejskie Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów. Po reorganizacji (w 1935/36 i w 1945) zbiory podzielono między Muzeum Sztuki (kolekcja sztuki), Miejską Bibliotekę im. Waryńskiego (druki) i Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Łodzi (rpsy). PSB I.
BARTSCH Adam Johann (1757-1821), sztycharz i bibliotekarz austr. Od 1777 skryptor w Bibliotece Nadwornej w Wiedniu, od 1791 kustosz zbioru sztychów. Przez 30 lat piastował to stanowisko, przyczyniając się do pomnożenia zbiorów (2/5 obecnego stanu) i naukowego ich opracowania. Wyniki swych badań zawarł w monumentalnym dziele Le peintre graveur (t. 1-21, 1803-1821, dalsze wyd.: 1854-1876, 1920). Jego następcą został syn Fryderyk, który opublikował dorobek sztycharski ojca w Catalogue des estampes d'Adam Bartsch (1818).
BARWIDŁA zob. SUROWCE DO PRODUKCJI FARB DRUKARSKICH.
BARWNIKI drukarskie zob. SUROWCE DO PRODUKCJI FARB DRUKARSKICH Barwidła.
BASAN Pierre-Francois (1723-1797), fr. wydawca, antykwariusz i kolekcjoner. Początkowo zajmował się rytownictwęm. Zasługa jego polegała głównie na doskonale przemyślanym realizowaniu wydawnictw graficznych wg zbiorów różnych kolekcji, szkół malarskich i artystów. Publikował katalogi aukcyjne i katalogi rzeczowe. Był autorem Dktionnaire des graveurs anciens et modernes... (Paris 1767). Jako znawca ilustr. zainicjował i brał udział w realizowaniu bibliofilskiego wydania: Mitamorphoses d'Ovide (1767).
M. Sander: Die Mustrierten franzosischen Biicher des XVIII. Jhrh. 1926.
BASKERVILLE zob. ANTYKWA, PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
BASKERVILLE John (1706-1775), ang. drukarz i liternik działający w Birmingham. Pracował początkowo jako służący pastora, nauczyciel kaligrafii, później jako grawer. W 1. 1750-1752 zajął się drukarstwem. Założył odlewnię. Opierając się na wzorach *Grandjeana (1702), G. Shelleya (ok. 1715) i *Caslona (1720) narysował, wyciął i odlał czcionki. Wzór ich opublikował w 1754. Jego najlepszy krój z 1762 stał się wzorem dla całej Europy, znany później jako słynne pismo B. (*Krój pisma). Zaprojekto-
ORLANDO
FURIOSO
r> r
i..onovico A R I O S T O.
TO SIO PRIMO,
BIRMIJfCHA M,
Di'Torchj di G. Bask j:kvi.li :
Per I' Moust L>bi
M.DCC. LXXIII.
Strona tytułowa druku Baskerville'a z 1773 r.
wał i zorganizował dla siebie produkcję papieru welino-wego, sporządził nową, szybko schnącą *farbę drukarską. Zadrukowane arkusze prasował między dwiema rozgrzanymi płytami miedzianymi. W 1757 wypuścił pierwszą książkę (Publii Vergilii Maronis Bucolica, Georgka et Aeneis), w 1758 dzieła Miltona, a następnie wydawał wzorową typograficznie i nowoczesną, pozbawioną zupełnie ornamentów, szlachetną w swojej prostocie serię autorów klasycznych. W 1758 został drukarzem Cambridge Univer-sity dla Biblii i modlitewników. Biblia z 1763 stanowi jego największe osiągnięcie drukarskie. Współcześnie ceniony jako wynalazca w dziedzinie papieru i farby drukarskiej, dziś znany głównie jako twórca kroju pisma. Stemple B. zostały zakupione w 1779 przez P.A. Caron de *Beau-marchais do druku 70-tomowego wydania dzieł Woltera (Kehl 1785-1789). Po różnych kolejach losu w 1935 wróciły w dużej części do drukarni uniwersyteckiej w Cambridge. W 1923 Stanley Morrison wykonał dla odlewni Monotype nowoczesną replikę oryginalnego kroju Baskerville'a.
Ph. Gaskell: J. B. A bibliography. 1959.
113
114
BASS SZABTAI
BASS SZABTAI Ben Józef (1641-1718), drukarz i księgarz, założył w Brzegu Dolnym w 1688 oficynę na potrzeby gminy żyd. oraz księgarnię. Uważany jest za ojca bibliogr. hebr. {Sifte jelenim. Amsterdam 1680).
BASTARDA zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO, PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
BASTARDOWY TYTUŁ zob. TYTUŁ DZIEŁA. BATAK zob. PISMO INDYJSKIE.
BATEMAN Abraham i John, introligatorzy w Londynie, od 1604 zatrudnieni na dworze króla Jakuba I. Tworzyli oprawy bogato zdobione w stylu *semis motywami lilii i ostu, dekoracyjnymi narożnikami oraz herbem królewskim jako ozdobą centralną.
G.A. Glaister: Glossary of the book. 1960.
BATOWSKI Zygmunt (1876-1944), łrstoryk sztuki, bibliotekarz. W 1. 1897-1917 pracował w Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego i prowadzfi jednocześnie Bibliotekę Baworowskich. W 1913 opublikował Katalog czasopism i wydawnictw ciągłych znajdujących się w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie. Łącząc bibliotekarską pracę zawodową ze studiami w zakresie historii sztuki wydał szereg prac o artystach na dworze Stanisława Augusta, m. in. Katalog zbioru gemm króla Stanisława Augusta (1917), Rzeźby artystów Stanisława Augusta w zbiorze odlewów gipsowych Uniwersytetu Warszawskiego (1922), oraz opracował ok. 360 życiorysów artystów poi. w słowniku Thieme-Beckera. W 1917 powołany na katedrę Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, był jednocześnie do 1929 honorowym dyrektorem tamtejszej Biblioteki Uniwersyteckiej. Zorganizował dział czasop. i referat egzemplarza obowiązkowego oraz przeprowadził rewindykację zbiorów wywiezionych w 1915 do Rostowa. Wspólnie z W. *Borowym ogłosił Odzyskane zbiory rękopisów i grafiki w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (1925). Podczas okupacji pracował w Muzeum Narodowym w Warszawie. Zabity przez hitlerowców.
BAUMGARTEN Konrad (ok. 1480-po 1514), wędrowny drukarz i introligator w Gdańsku (1498-1499), Ołomuńcu (1500-1502), Wrocławiu (1503-1506) i we Frankfurcie n/O. (1506-1509). Początkowo pracował, zdaje się, w Lubece i Magdeburgu jako introligator, a po przybyciu do Gdańska otworzył też w 1498 drukarnię pracującą przy użyciu czcionek pochodzących z Magdeburga. Z gdańskiej produkcji B. znane są cztery druki, z których w komplecie zachowała się tylko Agenda (10 V 1499) w dwóch wariantach: dla diecezji wileńskiej
i dla innych diecezji. W Ołomuńcu wytłoczył B. co najmniej 8 dzieł i zwiększył swój materiał typograficzny czcionkami z oficyny Macieja Preinleina. 10 II1503 został B. obywatelem miasta Wrocławia, zapewne zachęcony pogłoskami o mającym tu powstać uniwersytecie. Większość produkcji wrocławskiej B. zawiera utwory miejscowych humanistów, ale głównym dziełem była Legenda o św. Jadwidze w niem. przekładzie, bogato ilustr. drzeworytami (1504). Brak uniwersytetu i zamówień na dochodowe druki liturgiczne skłoniły B. do przeniesienia się do Frankfurtu n/O., gdzie właśnie 24 U 1506 założono uniwersytet. B. wraz ze swym bratem Henrykiem wpisał się do jego metryki, zapewne po to, aby podlegać jurysdykcji rektora. W ciągu trzech lat wytłoczył tu około 20 dzieł, głównie profesorów uniwersyteckich. W 1509 jego materiał typograficzny przeszedł w posiadanie Jo-hanna Jamera z Hanau, a on sam miał jeszcze w 1514 pracować w Lipsku, ale już tylko jako wydawca. Drukarze. T. 4.1962.
BAUZONNET Antoine (1788- po 1879), introligator w Paryżu. Od 1829 pracował jako złotnik u *Purgolda, po jego śmierci ożenił się w 1830 z wdową po mistrzu i prowadził warsztat pod firmą "Bauzonnet-Purgold". W 1. 1832-1840 podpisywał oprawy tylko swoim nazwiskiem, lecz kiedy współpracownik G. *Trautz został jego zięciem (1840), zmienił nazwę firmy na "Bauzonnet-Trautz". B. zarzucił panujące powszechnie kopiowanie dawnych stylów, wprowadzając finezyjną i wytworną dekorację filetami (*Tłoki introligatorskie) złoconymi. Te metalowe rylce, zwane "filets a. la Bauzonnet", tłoczące złotem na skórze, dawały wspaniałe efekty dekoracyjne. Oprawy B. były wysoko cenione i poszukiwane przez bibliofilów.
Deyauchelle U.
BAZEWICZ Józef Michał (ok. 1862-1928), kartograf. Autor map historycznych, administracyjnych i fizycznych Polski i świata, w kilku wersjach językowych. Najbardziej znana: Polska w trzech zaborach i w granicach przedrozbioro-rowych, bogato ilustrowana m.in. herbami ziem i województw. Mapy wydawał we własnym wydawnictwie, które prowadził w 1. 1910-1924, oraz w zakładach B. *Wierzbickiego, B. *Główczewskiego i in.
BAZYLIK Cyprian (Cyprian z Sieradza; ok. 1535-po 1591), wydawca, właściciel drukarni, muzyk, literat. Być może, kierował Drukarnią Radziwiłłowską w Brześciu n. Bugiem po odejściu S. *Murmeliusa (1561?), a na pewno od 1566. Zaopatrzony w przywilej Zygmunta Augusta z 27 III 1569, przejął tłocznię na własność. Za-
115
116
BEDFORD
przestał działalności typograficznej między 1570 a 1574. Jako właściciel zakładu wydawał głównie własne utwory. PSB I. Drukarze. T. 5. 1959.
BEARDSLEY Aubrey Vincent (1872-1898), ang. rysownik-ilustrator, zbliżony do grupy malarzy z kierunku prerafaelitów (W. *Morris i E. *Burne-Jones). Jego rys., odznaczające się subtelną linią i czarno-białymi płaszczyznami, reprodukowane były już za pomocą metod fotomechanicznych. Secesyjny styl rys. B. jest szczególnym przykładem wybitnych osiągnięć tego kierunku artystycznego. B. zadebiutował ilustracjami do Morte d'Arthur T. Malory'ego (1893-1894), w których wykazał jeszcze dużą zależność od publikacji Kelmscott Press *Morrisa; ilustr. jego zdobiące czasop. "Yellow Book" (1894-1895) i "The Savoy Magazine" (1896) były wydarzeniem szeroko komentowanym i mającym duże znaczenie dla stylu sztuki fin-de-siecle'u. Inne ilustr. B., zwłaszcza do Salonie Oskara Wilde'a (1894) i The rape ofthe bek Pope'a (1896), były wielkiej miary osiągnięciami w zakresie ilustr. książkowej.
BEAUMARCHAIS Pierre Augustin Caron de (1732-1799), pisarz fr. i nakładca, wydawca dzieł Wol-tera. Zachwycony pismami Woltera nabył od paryskiego nakładcy Ch.J. *Panckoucke'a przygotowane do druku teksty Woltera, wynajął twierdzę Kehl poza granicami Francji, gdzie pisma Woltera nie były zakazane, i tam przystąpił do drukowania zbiorowego wyd. jego dzieł w 70 t. formatu octavo (1784-1789). Edycja ta mimo wielu trudności została doprowadzona do końca przy użyciu czcionek zmarłego w 1775 ang. drukarza *Baskerville'a. Wydawnictwo to w większości zostało rozprzedane za bezcen.
R. Dłehl: B. ah Nachforscher Baskervilłes... 1925.
BEAUNEVEU Andrć (zm. przed 1403), rzeźbiarz, malarz i *miniaturzysta fr.-niderl., czynny od ok. 1360. Jedyne pewne dzieło, Psałterz na użytek Bourges, wykonany dla ks. de J.*Berry ok. 1380-1385 zdobią postacie 12 proroków i 12 apostołów, malowanych en *grisaille, które stanowią transpozycję rzeźby.
J. Porcher: UEnluminurefrancaise. 1959.
BEAUPLAN Wilhelm le Vasseurde (1600 -1673), inżynier wojskowy i kartograf fr. w służbie poi. w 1.1630-1647. Na podstawie własnych pomiarów i obserwacji wykonał mapy Polski, Ukrainy i Dniepru, które były podstawą wielu późniejszych prac kartograficznych. Do map tych opracował dokładny opis Ukrainy, wyd. po fr. trzykrotnie (Rouen 1651 i 1660 oraz Paris 1661).
PSB I.
BECHTERMUNTZE Heinrich i Nikolaus, pierwsi drukarze w Eltville. Pochodzili z Moguncji. Działalność rozpoczęli drukiem Vocahulańus ex quo... Wkrótce zmarł Heinrich, a Nikolaus ukończył dzieło wspólnie z Wiegan-dem Spiessem 4 DC 1467. Pozostałe druki, tj. 3 wydania Vocahularius... (1469,1472,1477), oraz kilka druków jedno-kartkowych, drukował samodzielnie Nikolaus. Dwa pierwsze wyd. Vocabularius... były drukowane tymi samymi czcionkami, co Catholicon. Wskazywałoby to, że B. nabył je od drukarza Catholiconu, być może *Gutenberga. Oficyna przestała działać w 1480.
A. Ruppel: H. u. N. Bechtermiintze. W: Nassauische Lebensbil-
der. 1948.
BECKENSTEIN Szymon (XVII w.), księgarz-nakład-ca gdański, działał bardzo wszechstronnie i aktywnie w o-statnim dwudziestoleciu XVII w. B. był nakładcą druku podręczników do j. poi. i in. dzieł naukowych, tłoczonych przez D.F. *Rhetego, J.F. Grafego, J.Z. Stollego i S. Reinigera młodszego. Katalogi księgarskie B. drukował J.Z. Stolle.
BECKFORD William (1760-1844), ang. pisarz, bibliofil. Posiadał bibl. w Fonthill Abbey, a po jej sprzedaniu zebrał drugą w Lansdowne Hill koło Bath. Gromadził bez większego planu rpsy, ilustracje, oprawy, stare książki.
BEDEKER, popularna nazwa pospolita na określenie *przewodnika zawierającego usystematyzowane, szczegółowe informacje o pewnej miejscowości, przydatne dla podróżującego i turysty. Nazwa ta pochodzi od nazwiska twórcy popularnych przewodników, K. *Baedekera.
BEDERSKI Antoni (1848-1930), bibliotekarz, dziennikarz. W 1879 pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, w 1. 1891-1928 w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu, od 1919 jako dyrektor. W 1.1902-1918 starał się wbrew germanizacyjnym tendencjom niem. kierownictwa Bibl. kupować dzieła poi., a w czasie pierwszej wojny światowej nie dopuścił do wywiezienia najcenniejszych druków. Dzięki jego staraniom Bibl. od 1923 przeszła na budżet m. Poznania, usunięto z jej gmachu Bank i Bibliotekę im. J.I. Kraszewskiego, a w odzyskanych salach znalazała pomieszczenie czytelnia i magazyn czasop. Na skutek starań B. powiększył się znacznie księgozbiór Bibl. Ogłosił: Druki poznańskie wieku XVI-XVIII znajdujące się w Bibliotece Raczyńskich (Poznań 1929).
BEDFORD Francis (1799-1883), introligator w Londynie, najlepszy w swoim czasie w Anglii "forwarder" (tj. mistrz formowania *bloku książkowego). Pracował z Charles Lewisem, potem z Johnem Clarke, w końcu sa-
117
EWoK 6
118
BEHAM
modzielnie. Oprawiał w stylu weneckim i lyońskim. Do klientów swoich zaliczał Henry Hutha i in. bibliofilów angielskich. Loffler I.
BEHAM: 1. Hans Sebald (1500-1550), malarz i grafik niem., wyrósł w kręgu artystycznym stworzonym przez A. *Diirera, pozostając równocześnie pod silnym wpływem sztuki włoskiej. Czynny do 1525 w Norymberdze, jako zwolennik reformacji skazany został na wygnanie. Przejściowo działał w Ingolstadt i w Monachium. W 1540 nabył prawa miejskie we Frankfurcie, gdzie od 1532 pracował jako ilustrator książkowy dla drukarza Ch. *Egenolffa. Jego najbardziej znanym dziełem są ilustr. do norymberskiego Nowego Testamentu (1524) i do Bet-biichkin (1527) Marcina Lutra oraz seria starotestamento-wych drzeworytów, drukowanych u Egenolffa w 1533 i ekslibrisy. Dość znaczny był wpływ B. na grafikę krakowską. Uwydatnił się za pośrednictwem kopii, wykonywanych przez drzeworytników krakowskich. M. in. serię jego miedziorytów planet kopiował ok. 1540 w Krakowie Mistrz C.S., zaś seria ilustr. *prac miesięcy B. z Betbiichlein decydująco wpłynęła na powstanie tego gatunku ilustr. w Krakowie. 2. Barthel (1502-1540), młodszy brat Hansa Sebalda, malarz i grafik, pozostawał pod wpływem sztuki włoskiej. W 1525 skazany na wygnanie z Norymbergi za sprzyjanie nowinkarstwu religijnemu, działał w Monachium jako nadworny malarz księcia Wilhelma IV Bawarskiego. Znany jako ilustrator Nowego Testamentu w tłum. M. Lutra, wyd. w Norymberdze w 1524 z serią drzeworytów "Apokalipsy" oraz jako twórca (razem z bratem) ilustr.do utworów Hansa Sachsa. B. czynny był także jako miedziorytnik, głównie w zakresie grafiki ornamentalnej.
M. Geisberg: Der deutsche Einblattholzschnitt in der ersten Hal/te des XVI. Jhrhdts. 1930. J. Miiller: B.B. Kritischer Katalog seiner Kupferstiche, Radierungen, Holzschnitte. "Studien zur deutsch. itunstgesch." 318. 1958.
BELA PAPIERU zob. OPAKOWANIE PAPIERU.
BELGIA. Na ogólną liczbę ludności 9528000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych 22 (w 1962), szkolnych 2100, specjalnych 700, powszechnych 2680. Wydano w 1966: książek 3888 tyt., w tym przekładów 839; czasopism 1508 tyt., w tym dzienników 89 tyt.
Bibliografia. Od 1875 wychodzi miesięcznik pt."Bi-bliographie de Belgique", bibliogr. bieżąca ogólna, od 1912 publikowana przez Bibliotekę Królewską. Obejmuje także belgica zagraniczne, wyd. od 1959 w dodat. rocznym zeszycie. Bibliogr. retrospektywne: Bibliotheca belgica ou Biblio-
graphie generale des Pays-Bas (La Haye 1880) rejestruje druki XV i XVI w.; piśmiennictwo XVI-XVIII w. rejestruje J. Paquot w Memoires pour servir a l'histcire littćraire des dix-sept provinces des Pays-Bas, de la Principauti de Liege et de auelaues contries poisines (t. 1-3, Louvain 1765-1770); w. XIX obejmuje Bibliographie nationale. Dictionnaire des iawains bel-ges et catalogue de leurs publications, 18301880 (t. 1-4, Bruxel-les 1882-1910) oraz F. de Pottera Vlaamsche bibliographie (Gent 1893-1902), rejestrująca wydawnictwa flamandzkie za 1.1830-1890. Bibliogr. zawartości czasop. "Bulletin de sommaires des periodiques de Belgique" publikowana jest nieregularnie od 1899. Bibliogr. tytułów czasop.: J. Van Hove, Repertoire desperiodiquesparaissant en Belgiaue (Bruxel-les 1951 oraz Suplement 1-2, Bruxelles 1955-1960). Bibliogr. bibliografii: J. Van Hove, Bibliotheca bibliographica Belgica 1830-1930 (Bruxelles 1961).
T,N. Malclżs: Les sources du trafail bihliographiąue. T. ( .'"550.
Biblioteki. Wywodzą się ze zbiorów klasztornych przekazywanych w czasie rewolucji fr. (1794-1814 B. znajdowała się pod panowaniem fr.). W ten sposób powstały bibl. Uniwersytecka i Miejska w Gandawie (1790), bogate w druki fland. i dokumenty XVI i XVII w., Biblioteka Miejska w Brugge (1796), Biblioteka Uniwersytecka w Liege (1795), posiadająca oddział druków niderl. Najsłynniejsza i największa (2 100000 wol. w 1961) Biblioteka Królewska (Narodowa) w Brukseli powstała w 1838. Początek jej stanowiła bibl. książąt burgundzkich, którą skompletował Filip Piękny (1509). W XIX w. powstały Centralna Biblioteka Powszechna w Liege (1862) ifBi-blioteka Uniwersytecka w Brukseli (1887). Po pierwszej wojnie światowej nastąpiła specjalizacja bibl., m. in. bibl. w Gandawie i Brugge planowo gromadziły literaturę flam. i niderl. W czasie drugiej wojny światowej uległa zburzeniu bibl. w Louvain (odbudowana w 1945), zniszczona została całkowicie bibl. kolegium jezuickiego (62000 wol.). Początki bibl. powszechnych (komunalnych i publicznych) przypadają na drugą po?. XIX w. Do szybkiego ich rozwoju przyczyniły się w znacznym stopniu organizacje społeczne, powołujące i subsydiujące placówki biblioteczne jak: Willemsfonds (1851 ŚŚ bibliot. stacjonarne i ruchome), księgozbiory La Liguede 1'Enseig-nement (1864 wielka akcja bibl. ruchomych dla ludności walońskiej), Davidsfonds (1875 działalność oświatowa wśród społeczeństwa flam., organizacja bibl., wydawnictwa popularne), Franklin (1880). Od 1862 wprowadzono obowiązek organizowania bibl. przy szkołach. W 1899 było w B. 606 bibl. komunalnych i publicznych. W 1911 powstała Centrala Oświaty Robotniczej Belgijskiej Partii Robotniczej, ośrodek popularyzacji wiedzy za pośrednictwem książki. Wszczęto wówczas akcję zaopatrywania w bibl. domów ludowych COR. Wyd. w 1921 dwie ustawy ustabilizowały sytuację bibl. oświatowych, wielkie
119
120
BEHAM
modzielnie. Oprawiał w stylu weneckim i lyońskim. Do klientów swoich zaliczał Henry Hutha i in. bibliofilów angielskich. Loffler I.
BEHAM: 1. Hans Sebald (1500-1550), malarz i grafik niem., wyrósł w kręgu artystycznym stworzonym przez A. *Diirera, pozostając równocześnie pod silnym wpływem sztuki Śwłoskiej. Czynny do 1525 w Norymberdze, jako zwolennik reformacji skazany został na wygnanie. Przejściowo działał w Ingolstadt i w Monachium. W 1540 nabył prawa miejskie we Frankfurcie, gdzie od 1532 pracował jako ilustrator książkowy dla drukarza Ch. *Egenolffa. Jego najbardziej znanym dziełem są ilustr. do norymberskiego Nowego Testamentu (1524) i do Bet-biichkin (1527) Marcina Lutra oraz seria starotestamento-wych drzeworytów, drukowanych u Egenolffa w 1533 i ekslibrisy. Dość znaczny był wpływ B. na grafikę krakowską. Uwydatnił się za pośrednictwem kopii, wykonywanych przez drzeworytników krakowskich. M. in. serię jego miedziorytów planet kopiował ok. 1540 w Krakowie Mistrz C.S., zaś seria ilustr. *prac miesięcy B. z Betbiichlein decydująco wpłynęła na powstanie tego gatunku ilustr. w Krakowie. 2. Barthel (1502-1540), młodszy brat Hansa Sebalda, malarz i grafik, pozostawał pod wpływem sztuki włoskiej. W 1525 skazany na wygnanie z Norymbergi za sprzyjanie nowinkarstwu religijnemu, działał w Monachium jako nadworny malarz księcia Wilhelma IV Bawarskiego. Znany jako ilustrator Nowego Testamentu w tłum. M. Lutra, wyd. w Norymberdze w 1524 z serią drzeworytów "Apokalipsy" oraz jako twórca (razem z bratem) ilustr.do utworów Hansa Sachsa. B. czynny był także jako miedziorytnik, głównie w zakresie grafiki ornamentalnej.
M. Geisberg: Der deutsche Eińblattholzschnitt in der ersten Halfte des XVI. Jhrhdts. 1930. J. Miiller: B.B. Kritischer Katalog seiner Kugferstiche, Radierungen, Holzschnilte. "Studien zur deutsch. itunstgesch." 318. 1958.
BELA PAPIERU zob. OPAKOWANIE PAPIERU.
BELGIA. Na ogólną liczbę ludności 9528000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych 22 (w 1962), szkolnych 2100, specjabych 700, powszechnych 2680. Wydano w 1966: książek 3888 ryt., w tym przekładów 839; czasopism 1508 tyt., w tym dzienników 89tyt.
Bibliografia. Od 1875 wychodzi miesięcznik pt."Bi-bliographie de Belgiąue", bibliogt. bieżąca ogólna, od 1912 publikowana przez Bibliotekę Królewską. Obejmuje także belgica zagraniczne, wyd. od 1959 w dodat. rocznym zeszycie. Bibliogr. retrospektywne: Bibliotheca belgica ou Biblio-
graphie generale des Pays-Bas (La Haye 1880) rejestruje druki XV i XVI w.; piśmiennictwo XVI-XVIII w. rejestruje J. Paquot w Memoires pour seruir a l'histoire littiraire des dix-sept provinces des Pays-Bas, de la Principauti de Liege et de quelques contrtes voisines (t. 1-3, Louvain 1765-1770); w. XIX obejmuje Bibliographie nationale. Dictionnaire des dcriuains bel-ges et catalogue de leurs publications, 18301880 (t. 1-4, Bruxel-les 1882-1910) oraz F. de Pottera Vlaamsche bibliographie (Gent 1893-1902), rejestrująca wydawnictwa flamandzkie zal. 1830-1890. Bibliogr. zawartości czasop. "Bulletin de sommaires des periodiques de Belgique" publikowana jest nieregularnie od 1899. Bibliogr. tytułów czasop.: J. Van Hove, Repertoire des perioditpes paraissant en Belgiąue (Bruxel-les 1951 oraz Suplement 1-2, Bruxelłes 1955-1960). Bibliogr. bibliografii: J. Van Hove, Bibliotheca bibliographica Belgica 1830-1930 (Bruxelles 1961).
T.N. Malcl&s: Les sources du travail bibliographique. T.' .1950.
Biblioteki. Wywodzą się ze zbiorów klasztornych przekazywanych w czasie rewolucji fr. (1794-1814 B. znajdowała się pod panowaniem fr.). W ten sposób powstały bibl. Uniwersytecka i Miejska w Gandawie (1790), bogate w druki fland. i dokumenty XVI i XVII w., Biblioteka Miejska w Brugge (1796), Biblioteka Uniwersytecka w Liege (1795), posiadająca oddział druków niderl. Najsłynniejsza i największa (2 100000 wol. w 1961) Biblioteka Kr ólewska (Narodowa) w Brukseli powstała w 1838. Początek jej stanowiła bibl. książąt burgundzkich, którą skompletował Filip Piękny (1509). W XIX w. powstały Centralna Biblioteka Powszechna w Liege (1862) i|Bi-blioteka Uniwersytecka w Brukseli (1887). Po pierwszej wojnie światowej nastąpiła specjalizacja bibl., m. in. bibl. w Gandawie i Brugge planowo gromadziły literaturę czasie drugiej wojny świato-bibl. w Louvain (odbudowana
w 1945), zniszczona została całkowicie bibl. kolegium jezuickiego (62000 wol.). Początki bibl. powszechnych (komunalnych i publicznych) przypadają na drugą poł. XIX w. Do szybkiego ich rozwoju przyczyniły się w znacznym stopniu organizacje społeczne, powołujące i subsydiujące placówki biblioteczne jak: Willemsfonds (1851 bibliot. stacjonarne i ruchome), księgozbiory La Ligue de 1'Enseig-nement (1864 wielka akcja bibl. ruchomych dla ludności walońskiej), Davidsfonds (1875 działalność oświatowa wśród społeczeństwa flam., organizacja bibl., wydawnictwa popularne), Franklin (1880). Od 1862 wprowadzono obowiązek organizowania bibl. przy szkołach. W 1899 było w B. 606 bibl. komunalnych i publicznych. W 1911 powstała Centrala Oświaty Robotniczej Belgijskiej Partii Robotniczej, ośrodek popularyzacji wiedzy za pośrednictwem książki. Wszczęto wówczas akcję zaopatrywania w bibl. domów ludowych COR. Wyd. w 1921 dwie ustawy ustabilizowały sytuację bibl. oświatowych, wielkie
flam. i niderl. W wej uległa zburzeniu
119
120
BEMBO
zasługi położył tu socjalistyczny minister Jules Destree. Duże tradycje posiadają belgijskie bibl. dla dzieci i młodzieży ze znanymi na całym świecie "godzinami bajek" (Heure du conte). Bibliotekarstwo belg. cechuje bogactwo form organizacyjnych i różnorodność środowisk czytelniczych: Belgijski Czerwony Krzyż w 1936 zorganizował bibl. dla chorych, skoncentrowane w Narodowej Radzie Szpitali i Sanatoriów (w 1957 - 61 placówek), powstały bibl. więzienne, bibl. organizacji społecznych i związkowych. Pracownicy bibl. uniwersyteckich i Biblioteki Królewskiej muszą posiadać dyplomy bibliotekarzy-bibliografów (ustawy z 1897-1900), które uzyskują absolwenci wyższych uczelni po rocznej praktyce w bibl. i końcowym egzaminie państwowym. Pomocnicy bibliotekarzy rekrutują się bądź ze szkół bibliotekarskich, bądź po czterech latach praktyki składają egzamin państwowy przed komisją Ministerstwa Oświaty. Bibliotekarstwo belg. odegrało ważną rolę w ruchu międzynarodowym. W 1895 P. *Otlet założył w Brukseli Międzynarodowy Instytut Bibliograficzny, przekształcony następnie w Instytut Dokumentacji, a w 1938 w *Międzynarodową Federację Dokumentacji (Federation Internationale de Documentation). Idea współpracy międzynarodowej przyświecała P. Otletowi w organizowaniu Muzeum Książki i rozpowszechnianiu *klasy-fikacji dziesiętnej.
Ch. Depasse, A. Andre: UOrganisation des hisirs du travail-leur en Belgique et a Yhranger. B.r. (Bibliotheques publiques, Orga-nistnes nationaux...). L. Lepalczyk: Biblioteki dla chorych w Belgii, "Bibliot." 1958 nr 7-8. L. Lepalczyk: Kształcenie bibliotekarzy w Belgii. "Bibliot." 1958 nr 4.
Dokumentacja. Centralną komórką jest utworzony w 1964 Narodowy Ośrodek Dokumentacji Naukowej i Technicznej (Centre National de Documentation Scienti-fique et Technique) przy Bibliotece Królewskiej (Biblio-thLque Royale) w Brukseli. Zakres działalności obejmuje nauki ścisłe, technikę, rolnictwo i medycynę. Zadania Ośrodka: informowanie naukowców, instytutów naukowych i laboratoriów przemysłowych (poszukiwania dokumentów, dostarczanie informacji, np. w postaci zestawień bibliograficznych itd.), badanie możliwości stosowania mechanizacji w dokumentacji, publikowanie bibliogr. analitycznych, prowadzenie wykazów prac naukowych nie opublikowanych, sprawozdań z badań, tłumaczeń itd., szkolenie pracowników informacji. Belgijskie Stów. Dokumentacji (Association Belge de Documentation), utworzone w 1947, od 1948 publikuje czasop. "Cahiers de la Documentation" (od 1964 pt. "Nouvelles de la Documentation"). Jest członkiem krajowym FID. Normalizacją zajmuje się Komitet Dokumentacji działający przy Belgijskim Instytucie Normalizacji (Institut Belge de Normali-sation).
A. Cockx: Le Centre National de Documentation Scientifique et Techniąue. "Buli. des Bibl. de France" 1966 nr 1.
Drukarstwo. Najwspanialszą epokę drukarstwa belg. rozpoczął w 1555 księgarz, następnie drukarz i wydawca światowej sławy Ch. *Plantin, który wydał ok. 1600 druków w Antwerpii i Lejdzie (*Niderlandy Drukarstwo). Po jego śmierci (1588) drukarnię prowadzili zięćj. *More-tus, a następnie jego spadkobiercy aż do 1871. Dla oficyny Plantin-Moretus książki ilustrował P.P. *Rubens. Wskutek wewnętrznych zamieszek i wojen w XVIII w. zaznaczył się w B. wyraźny upadek drukarstwa. Ponowny jego rozkwit przypadł na XIX stulecie, kiedy powstało wiele firm wydawniczych, jak P.J. Demat, Bassompierre czy Leroux. Rozwinęły się też znacznie stare drukarnie, m. in. warsztat Desclee w Antwerpii, działający dotychczas, oraz Castennana w Tournai i in.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. W pocz. XVTfw. ośrodkiem handlu księgarskiego była Antwerpia ze sławnym Ch. *Plantinem na czele (1549). W późniejszych latach pierwsze miejsce w tej dziedzinie zajęła Holandia. W XIX w. ruch wydawniczy i księgarski w j. fr. skoncentrował się w Brukseli, w j. flam. (zbliżonym do holend.) w Antwerpii. W pocz. XX w. zaczęto sprzedawać książki także w najróżniejszych sklepach oraz w licznych księgarniach kolejowych (La Societe des Bibliotheques des Gares). Prawie wszyscy wydawcy prowadzili księgarnie ortymentowe, a niektórzy posiadali również oddziały prowincjonalne. Przed drugą wojną światową wydawcy specjalizowali się głównie w dwóch kierunkach: książkach religijnych i szkolnych (eksportowanych do wszystkich krajów świata). Od chwili wprowadzenia do szkół Flandrii jako wykładowego j. flam. wzrosła produkcja książek w tym języku. Na 374 księgarnie istniejące w 1952 w B. 310 (w tym 60 flam.) było zrzeszonych w Związku Księgarzy (Cerde Belge de la Librairie), skupiającym 1200 członków. Większość księgarń koncentruje się w Brukseli (124) i Antwerpii (53). W 1950 wydano 3628 tyt. (ok. 56% po flam.), zaś w 1962 3568, w tym najwięcej z zakresu literatury pięknej (1120 tyt.) oraz nauk społeczno-ekonomicznych i prawa (893 tyt.). Z ogólnej liczby 929 tłumaczeń najwięcej było z j. ang. (445). Do największych firm wydawniczych należy Office de Publicite (dawniej J. Lebegue et Cie). Prócz wspomnianego Związku Księgarzy działają też zawodowe organizacje wydawców i antykwariuszy oraz ukazują się czasop. fachowe. Książki importuje się głównie z Francji i Ho-1 indii. Eksport stanowi połowę importu. Publishers'International Year Book. 1962. Zob. też Czasopisma zawodowe, Kształcenie! szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
BEMBO zob. ANTYKWA.
121
122
BENDOŃSKI
BENDOŃSKI Szymon zob. SZYMONOWIC Szymon.
BENEDICTIONALE (łac): 1. Nieużywana dziś nazwa zbioru formuł do udzielania przez bpa sakramentów i błogosławieństw, niekiedy utożsamiana z *pontyfikałem lub *rytuałem. Zbiory te były bardzo różne w treści i objętości. Najstarszy znany rps pochodzi z VII w. z Autun. 2. Średniowieczny zbiór formuł liturgicznych błogosławieństw, udzielanych przez bpa pod koniec mszy. Bene-dykcje te nie przyjęły się w Rzymie, za to na północ od Alp były bardzo popularne, szeroko rozpowszechnione i bogato zróżnicowane na uroczystości roku kościelnego, także dla świąt regionalnych i lokalnych. B. występuje w każdym prawie pontyfikale, rzadziej jako osobna księga liturgiczna. Najstarsze zachowane B. pochodzi z IX w.
J. Fijałek: Księgi liturgiczne oraz lwięta i święci katedry krakowskiej z pocz. XII w. "Nova Polonia Sacra" I, 1928.
BENEDYKT, introligator krakowski pierwszej poł. XVII w. Oprawiał książki w deskę obciąganą w całości lub do połowy skórą brunatną, tłoczoną na ślepo i złotem. Używał radełek (*Tłoki introligatorskie) o stereotypowej tematyce. Jedno z nich, charakterystycznie szerokie (161 X 18 mm), przedstawia wyraziście rysujące się postacie Ojców Kościoła na tle groszkowanym. Stosował *pla-kietę ze św. Janem Kantym lub owal w arabeskowym obramowaniu, wewnątrz którego tłoczył *superekslibrisy właścicieli ks;ążek, a w narożnikach zwierciadła umieszczał *kartusze z postaciami czterech Ewangelistów. Ozdabiał swe oprawy metalowymi okuciami, a nawet zaopatrywał w łańcuszki (*Libri catenati). Do klientów B. należał Bartłomiej Nowodworski i M.K. Orłowski. W 1. 1615-1617 oprawiał książki dla bibl. Akademii Krakowskiej.
BENING: 1. Alexandre (Sanders), jeden znajwybit-niejszych miniaturzystów flam., czynny w Gandawie, Bragges i Antwerpii w 1.1469-1519. Do najpiękniejszych i najsłynniejszych dzieł jego należą miniatury w *Breviarium Grimani. Przypisywano mu dawniej rps Vita Christi, przechowywany w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie (Ms 2919), wykonany przez anonimowego kopistę w 1478 dla Gillaume'a de Ternay, wg ilustracji en *grisaille, zdobiących rpsy przypisywane B. Jest to dzieło artystów z kręgu naśladowców Hugona van der Goes. 2. Simon, syn Alexandre'a, był również miniaturzystą.
BENSLEY Thomas (1750-1835), drukarz i księgarz londyński, zaczął tłoczyć w 1785. W 1807 wszedł w spółkę z wynalazcą maszyny pospiesznej F. *Koenigiem, któremu udzielił pomocy finansowej. Ok. 1814 rozbudował drukarnię i jako pierwszy w świecie zastosował pojedyncze
prasy pospieszne Koeniga. W 1819 pożar zniszczył jego zakład. Największym osiągnięciem typograficznym B. było wydanie History of England Davida Hume (t. 1-10, folio, 1806).
H.V. Marrot: William Bulmer and Tli. B. 1930.
BENTKOWSKI Feliks Jan (1781-1852), bibliograf, historyk i filolog. Od 1805 prof., a w 1811-1817 także bibliotekarz w Liceum Warszawskim; w 1817-1831 prof. historii powszechnej w Uniwersytecie Warszawskim. Od 1838 był naczelnikiem Archiwum Głównego Królestwa Polskiego. Ogłosił Wiadomość o najdawniejszych książkach drukowanych w Polsce (Warszawa 1812). Wydał bibliografię systematyczną piśmiennictwa poi. pt. Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych (t. 1-2, Warszawa 1814). Dzieło B. wywarło ogromny wpływ na zbieractwo oraz rejestrację bibliograficzną, przyczyniło się do uświadomienia różnicy między bibliogr. a historią literatury. W 1815-1821 B. redagował "Pamiętnik Warszawski".
J. Korpała: Dzieje drugiej edycji Historii literatury polskiej B. "Silva Rerum" 1928 z. 6/9, odb. S. Makowski: F. B. W: Z dziejów polonistyki warszawskiej. 1964.
BERALDI Henri (1849-1931), fr. bibliofil. Kolekcjonował ilustracje i książki o dużej wartości artystycznej, interesował się pięknymi oprawami współczesnymi. Był twórcą Societe des Amis des Livres (1873). Napisał Biblio-theaue d'un bibliophile (Lilie 1885), Les graveurs du XVIIIe silcie (1885-1886), Les graveurs duXIXe siecle (1885-1893).
BERARD Christian (1902-1949), malarz scenograf, rysownik kostiumów oraz ilustrator książek. Stosował b. oryginalną technikę z szeroką linią konturu i dużymi płaszczyznami bieli. Wystawiał w salonie "Surindepen-dents", "Etats-Unis" i u Bresila. Do jego osiągnięć w ilu-stratorstwie należą: E. Bourdeta Margot (1936), J. Girau-doux Sodomę et Gomorrhe (1943), La Folie de Chaillot (1948) i ThiStre complet (17barwnych ilustr.tytułowych, Neuchltel, Paris 1945-1948), Elsy Triolet Mille regrets (ilustr. barwne, 1947), Galtier-Boissieres, La bonne vie (1944), J. Cocteau Renaud et Armide (1945).
E. Benezit: Dictionnaire critique T.l. 1948. H. Vollmer: Allgem. Lexikon der Bild. Kiinstler... T. 1. 1953.
BERGER Józef (1819-1884), księgarz, drukarz, bibliograf. Początkowo pracownik księgarski, od 1854 współwłaściciel drukarni "Gazety Codziennej" w Warszawie przy ul. Daniłowiczowskiej 617 (od 1875 Elektoralna 14). W 1860 tłocznia ta przeszła na wyłączną własność B. (chociaż dopiero od 1870 wykonywane w niej druki opatrywał
123
124
BERRY
swoim nazwiskiem). Już w 1861 posiadała trzy maszyny pospieszne i trzy ręczne; zatrudniała 60 pracowników. Od 1864 do 1874 B. był starszym Zgromadzenia Drukarzy Warszawskich. Jako autor wydał bezimiennie m. in. Spis rzeczy zawartych w dwudziestu tomach Biblioteki Warszawskiej z lat 1841-1845 (Warszawa 1846) oraz O pracy kobiet w drukarniach ("Gazeta Polska" 1867 nr 126, 127, 270, 271, 272). Po śmierci B. spadkobiercy jego sprzedali drukarnię Wacławowi Ratyńskiemu, który prowadził ją do 1889. W 1890 zrujnowaną nieumiejętnym prowadzeniem firmę odstąpił Ratyński Józefowi Filipowiczowi, który doprowadził ją do porządku i umieścił w obszerniejszym lokalu przy ul. Złotej 3. W 1895 tłocznia ta przeszła na własność Komandytowego Tow. Zakładów Drukarskich. Istniała przynajmniej do 1900. Od 1899 posiadała także księgarnię przy ul. Szpitalnej 5. Wśród czasop. wytłoczonych przez B. i jego następców wymienić można m. in. "Bibliotekę Warszawską" (do 1890), "Gazetę Lekarską" (1866-1871), "Gazetę Przemysłowo-Rzemieślniczą" (1888-1899); z druków zwartych W.L. Anczyca Dzieje Polski w 24 obrazach (wyd. w 1. 1863, pierwsza poi. książka wyposażona w drzeworyty odbite na prasie pospiesznej). Dbałość B. o jakość i estetykę druków znana była nawet za granicą.
BERKA Jan (1759-1838), czes. rysownik, miedzioryt-nik i ilustrator. Uczeń rniedziorytników praskich, braci Salzer, prowadził w Pradze zakład miedziorytniczy. Pracował przeszło 50 lat i ozdobił lub zilustrował w tym czasie ponad 200 książek. W jego ornamentacjach i ilustr. pojawiały się kolejno cechy wszystkich ówczesnych stylów od rokoka aż po romantyzm. Współpracował z wydawcami z Miśni, Berlina i Lipska. Ilustrował dzieła pisarzy czes. z okresu odrodzenia narodowego.
BERNACKI Ludwik (1882-1939), historyk literatury i teatru, bibliotekarz, bibliograf, bibliofil. Pracował w Bibliotece *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie od 1906; na stanowisku dyrektora w 1. 1917-1939. Pozyskał dla Bibl. wiele prywatnych dużych księgozbiorów i starał się o skompletowanie czasop. poi., szczególnie z okresu pierwszej wojny światowej. Stworzył zakładowi lepsze warunki finansowe reorganizując wydawnictwo i unowocześniając drukarnię. Jednoczesna działalność naukowa i wydawnicza (wzorowo wydawane teksty) umocniła pozycję B. w ówczesnym świecie naukowym i bibliotekarskim. W 1918 opracował memoriał zawierający koncepcję stworzenia biblioteki narodowej w Warszawie (W sprawie Biblioteki Narodowej w Warszawie. "Exlibris" 1920). W 1922 był ekspertem w Polskiej Komisji Rewindykacyjnej w Moskwie. W ł. 1926-1929 współpracował przy układaniu statutu fundacji "Zakłady Kórnickie" (*Biblioteka Kórnicka). W 1918 zorganizował we Lwowie
Tow. Bibliotekarzy, a następnie był działaczem Związku Bibliotekarzy Polskich. Brał czynny udział w zjazdach krajowych i zagranicznych (na paryskim referował projekt wyd. Monumenta Poloniae Typographica). W 1919 habilitował się w Uniw. Jagiellońskim, uzyskując veniam docendi w zakresie bibliogr. i bibliotekoznawstwa. Jako bibliograf zyskał uznanie dziełem Pierwsza książka polska (1918), tworząc pierwszą monografię bibliogr. opartą na metodzie analizy typograficznej. Z innych prac należy wymienić: Shakespeare w Polsce (1918) oraz Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta (1925, zawiera bibliogr. repertuaru). Redagował: "Miesięcznik Bibliograficzny" (1914), "Exli-bris" (1920), "Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich" (1927-1928) i in. Posiadał kilkutysięczny księgozbiór, przekazany po śmierci Bibliotece ZNiO.
J. KrzyżanowskuL. B. "Pam. Liter." 1946 z. 1/2 W. Ol-szewicz: L. B. "Roczniki Bibl." 1963.
BERNAT Maciej, drukarz we Lwowie w 1. 1593-1596. Początkowo pracował w księgarni B. Hybnera, później przejął warsztat drukarski po M. *Garwolczyku. Produkcja B. ma charakter okolicznościowy, znamy z niej ogółem 11 pozycji o łącznej objętości ok. 68,5 arkuszy, w tym dziewięć pozycji w j. poi., m. in. Naukę ku czytaniu pisma poi. (1599).
Drukarze. T. 6.1960.
BERNSTEIN Ignacy (1826-1909), bankier, mecenas Bibl. Wielkiej Synagogi w Warszawie, bibliofil. Ofiarował swój niezwykle cenny księgozbiór paremiologiczny Polskiej Akademii Umiejętności, która dar ten przekazała w depozycie Bibl. Jagiellońskiej. B. przy współudziale Samuela Abrahama Poznańskiego opublikował Katalog dzieł treści przysłowiowej składających bibliotekę I.B. (t. 1-2, Warszawa 1900). Katalog otejmuje 4761 dzieł (liczne reprodukcje), ale księgozbiór przekazany Bibl. Jagiellońskiej, powiększony późniejszymi nabytkami, liczy 6000 wol., w tym 10 rpsów, 37 inkunabułów i ok. 1500 starych druków.
BERRY Jehan de France (1340-1416), wuj króla Francji Karola VI, za jego rządów znienawidzony przez ludność gubernator Langwedocji i Paryża, mecenas, wybitny znawca i kolekcjoner dzieł sztuki, przyjaciel i inspirator artystów, wielki bibliofil. Jego dwór był ośrodkiem niezwykle ożywionej działalności artystycznej w ostatniej ćwierci w. XIV i pierwszych 1. XV w.; tu uformowane zostały zasady międzynarodowego tzw. pięknego stylu i powstały najwybitniejsze dzieła miniatorstwa epoki gotyku. Pracowali dla niego m. in. wybitni rzeźbiarze, jak Claus Sluter, Jean de Beaumetz, Drouet de Dammartin i in., ozdabiając jego pałace w Bourges i Paryżu oraz zamki,
125
126
BERTHELET
a także malarze i *miniaturzyści: Etienne Langlier od 1369, A. *Beauneveu od ok. 1386, J. de *Hesdin i Bracia z *Lim-burga, którzy stworzyli dla jego kolekcji kilka luksusowych modlitewników, bogato iluminowanych. Z niej zachowały się: Psałterz na użytek Bourges (Paryż, Bibliothe-que Nationale, fr. 13091;, dekorowany ok. 1380-1385 przez Beauneveu; cztery rpsy ilumin. przez J. Hesdina: Małe godzinki (Petites heures du Duc de Berry) ok. 1380-1385 (Paryż, Bibliotheque Nationale, lat. 18014); Piękne godzinki M. B. (Tres belles heures de Notre Damę) ok. 1385-1390 (Turyn, Museum Civico, i Paryż, koi. Rothschild); Piękne godzinki (Tres belles heures de Jehan de France duc de Berry) ok. 1402 (Bruksela, Bibliotheque Royale, Ms 11060/61); Wielkie godzinki (Grandes heures du duc de Berry) ok. 1409 (Paryż, Bibliotbeque Nationale, lat. 919) oraz stworzone przez Braci z Limburga ok. 1413-1416 arcydzieło światowego miniatorstwa Tres riches heures du duc de Berry (Chan-tilly, Musee Conde); nadto sześć rpsów ilumin. przez anonimowych mistrzów: utwory Boccaccia (Paryż, Bibliothe-que Nationale, fr. 598), Lekcjonarz (Bourges Bibliotheque de la Ville, Ms 34); De Civitate Dei św. Augustyna (Cambridge, Mass., koi. Ph. Hofer), przy udziale J. de Hesdina; Apokalipsa i Traktat astronomiczny (Nowy Jork, Pier-pont Morgan Library, Ms 133 i 785) oraz Godzinki z Ailly {Heures d'Ailly, Paryż, koi. Rothschild).
E. Panofsky: Earły Netherlandish painting. i?53. forcncr: Les Belles heures dejean de France, Duc de Berry. 1953.
BERTHELET Thomas (zm. 1555), introligator i drukarz w Londynie, od 1530 nadworny introligator królów Henryka VIII, Edwarda VI i Marii Stuart. Pierwszy przyswoił Anglii *oprawy renesansowe w stylu A. *Manu-tiusa i J. *Groliera. Oprawy B. były mieszaniną elementów zdobniczych wł. i fr. (wzory mediolańskie, weneckie i lyońskie).
E. Ph. Goldschmidt: Gothic and renaissance bookbindings. T. 1.1928.
BESSARION Basilius (ok. 1395-1472), kardynał, arcbp Nicei, tytularny patriarcha Konstantynopola. Był zwolennikiem unii Kościoła gr. i rzym., humanista, bibliofil. Zebrane przez siebie rpsy gr. (746) ofiarował senatowi Wenecji. Zbiór ten dał podstawy bibl. przy kościele Św. Marka.
H. Omont: muentaire des manuscrits grecs et latins ionnh a Saint Marc de Venise par le Cardinal B. en 1468. 1894.
BESTTARIUSZ zob. PHYSIOLOGUS.
BESTSELLER (ang.), książka dowolnego charakteru i treści, która dzięki tematowi, sposobowi ujęcia, szczególnej aktualności lub innym czynnikom uzyskuje w pewnym okresie największą poczytność i najwyższe nakłady, nie-
jednokrotnie niezależnie od wartości literackiej (np. powieści F. Sagan zaraz po ich opublikowaniu lub książki publicystyczne poruszające okoliczności zabójstwa prezydenta J. Kennedy'ego).
BEWICK Thomas (1753-1828), ang. drzeworytnik i ilustrator, działał w Newcastle. Do najwcześniejszych publikacji B. należą jedne z pierwszych dziecinnych książek rozrywkowych z ilustr., m. in. A new lottery book oj birds and beastsfor children (1771); drzeworyty jego ozdobiły poza tym Selectfables (1776), bajki Ezopa (1818), a przede wszystkim History ofbritish birds (1797 i 1804) i A generał history of auadrupeds (1790). B. w swych drzeworytach posługiwał się metodą specjalnego cięcia klocka bukszpanowego rylcem, która choć nie była jego wynalazkiem, została przezeń doprowadzona do mistrzostwa i wprowadzona do zasobu technik graficznych, jakie rozwinęły się w XIX w. Zasługą szczególną B., poza przypomnieniem zapomnianej techniki rytu w drzewie, było podniesienie rangi drzewo-rytnictwa, które z rzemiosła, używanego w straganowych drukach, stało się sztuką książki ozdobnej. Zob. tab. 10(1).
BEZ WCIĘCIA, rozpoczęcie pierwszego wiersza nowego ustępu tekstu od brzegu kolumny.
Zob. też Akapit, Układ graficzny U. blokowy.
BĘBEN SETOWY zob. SET.
BĘKART (wiersz zawieszony), w drukarstwie końcowy wiersz ustępu tekstu (*akapitu) przypadający na początek następnej *kolumny. Pozostawienie B. jest dużym uchybieniem wobec zasad dobrego *łamania.
Zob. też Wiersz W. końcowy.
BIAŁY JAKUB, introligator krakowski, czynny od drugiego do szóstego dziesiątka XVI w. Tworzył oprawy w stylu krakowskiego Renesansu. Posiadał obfity zasób *tłoków, radełek, *plakiet i medalionów, którymi posługiwał się z umiarem, unikając przeładowania. Okładziny usztywniał deską lub makulaturą. Duży, pieczętny dok z herbowym orłem poi., spotykany na oprawach B. od 1518 do lat pięćdziesiątych, posłużył, jak się zdaje, za wzór rytownikowi czeskich tłoków. B. oprawiał księgi miejskie, pracował także dla prywatnych odbiorców, np. dla Gabriela Konopnickiego i Piotra Powickiego.
K. Piekarski: Z dziejów introligatorstwa. "Silva Rerum" 1927. B. Nuska: Poi. wpływ ma formowanie się czes. renesansowej oprawy książkowej. "Ze Skarbca Kultury" 1964 z. 16.
BIAŁY KRUK (fr. merle blanc), rzadkość bibliograficzna; książka rzadka, trudno dostępna, wydana lub za-
127
128
chowana w niewielkiej ilości egzemplarzy czy przedstawiająca szczególną wartość ze względu na treść, wyposażenie typograficzne, zdobnictwo, *oprawę, *proweniencję itp. B.k. były gorliwie poszukiwane przez* bibliofilów i zbieraczy już w XVII i XVIII w. Zob. też Unikat.
BIANCHI GIRARI (wł. = białe sploty), *ornament w formie splątanych łodyg roślinnych, używany w *bor-diurach i *inicjałach w iluminatorstwie wł. w drugiej poł.
Bianchi girari, motyw ornamentalny rpsu Historia incerti auctoris z poł. XV w.
XV i pocz. XVI w., głównie we Florencji. Polega on na zastosowaniu skomplikowanych w rysunku białych płaszczyzn surowego *pergaminu, odcinających się mocno od tła bordiury czy inicjału, pokrytego karminem, błękitem, zielenią, czasem z użyciem złota.
BIBLE MORALISŹE (fr. = Biblia umoralniajaca), specjalny typ średniowiecznej B. iluminowanej, powstały w XIII w. we Francji. Tekst B.m. składa się z Pisma św.
BIBLE MORALISfiE
ffl
icfmrr nxe
I UMSKt
Wiedeński rps Bibie moralisee z ok. poł. XIII w., fragment tekstu. W medalionach Ludwik IX i skryptor
i moralizatorskiego komentarza, pisanych na przemian. Komentarz oparty na Postyllach Hugona de St. Cher wykłada moralny sens poszczególnych fragmentów Starego i Nowego Testamentu, do których się odnosi. Każdy ustęp tekstu posiada osobną ilustr. w formie medalionu ze scen) figuralną. Na wzór witraży, karta B.m. mieści osiem medalionów w dwu pionowych rzędach, po cztery medaliony w każdym. Pierwszy i trzeci medalion każdego rzędu odnosi się do Pisma św., drugi i czwarty do komentarza. B.m. powstała zapewne z inicjatywy Blanki de Castille, matki Ludwika IX św., w okresie jej regencji, ok. 1226-1234. Jest to wspólne dzieło przynajmniej kilku iluminato-rów i kopistów, wykonane w skryptorium królewskim w Paryżu w trzech egzemplarzach. Końcowa część najstarszego zapewne oryginału z katedry w Toledo, z wyobrażeniem tronującej pary królewskiej i dwóch wykonawców B.m. przy pracy, znajduje się w Nowym Jorku (Pierpont Morgan Library). Drugi egzemplarz, z tego samego czasu, podzielony między Oxford (t. 1, Bodleian Library), Paryż (t. 2 Bibliotheque Nationale) i Londyn (t. 3, British Museum) zawiera krótszą i mniej starannie pisaną wersję tekstu. Trzeci w Wiedniu (Osterreichische Na-
129
130
BIBLIA
tionalbibliothek) jest jednotomową wersją skróconą, wykonaną po 1252, a przed 1270 dla Ludwika DC, o czym świadczy medalion z jego wizerunkiem. Dekoracje B.m. reprezentują przejściowy okres fr. miniatorstwa między roma-nizmem a gotykiem.
A. de Laborde: ttude sur la Bibie Moralistę iUustrte. 1911-1927. Treasures from the Pierpont Morgan Library. 1957.
BIBLIA, w średniowieczu zwana też Bibliotheca (z gr. i łac), Pismo św., czyli księgi Starego i Nowego Testamentu, pod tą nazwą znane prawdopodobnie już od IX w. Księgi te tworzą *Kanon Pisma św., stąd ich nazwa księgi kanoniczne, w przeciwieństwie do deuterokanonicznych. Stary Testament zawiera 46 ksiąg. Treści prawnohistorycz-nej: Pięcioksiąg(*Pentateuch) Mojżesza, tj. Księgi: Rodzaju (Genesis), Wyjścia (Exodus), Kapłańska (Leviticus), Liczb (Numeri), Powtórzonego Prawa (Deuteronomium). Treści historycznej, Księgi: Jozuego, Sędziów, Rut, Samuela (dwie księgi), Królewskie (dwie), Kronik (Paralipomenon, dwie), Ezdrasza (dwie), Tobiasza, Judyty, Estery, Macha-bejskie (dwie). Treści dydaktycznej, Księgi: Joba, Psalmów, Przypowieści, Eklesiastes, Pieśni nad Pieśniami, Mądrości, E-klesiastyk (Ben Sirach). Treści proroczej: Izaj asza, Jeremiasza, Treny Jeremiasza, Barucha, Ezechiela, Daniela, Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Ha-bakuka, Sofoniasza, Ageusza, Zachariasza, Malachiasza. Nowy Testament zawiera pisma treści historycznej: 4 ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana) oraz Dzieje Apostolskie. Treści dydaktycznej: 11 listów św. Pawła (do Rzymian, Koryntian, Galatów, Efezów, Filipinów, Kol-losan, Tytusa, Filemona, Tymoteusza i do Hebrajczyków), 7 listów apostołów: Piotra, Jana, Jakuba i Judy. Treści proroczej : * Apokalipsę. Do najcenniejszych zabytków B. r ę k o-piśmiennej należą hebrajskie, greckie i łacińskie. Najstarsze znane hebr. rpsy Starego Testamentu pochodzą ze znalezisk (od 1947) w grotach nad Morzem Martwym w okolicach Chirbet Qumran. Należały one do klasztoru żyd. sekty esseńczyków, istniejącego tam od ok. 100 p.n.e. do 68 n.e. Niektóre datuje się na III w. p.n.e. Wszystkie rpsy (zachowane prawie wyłącznie we fragm.) mają postać *zwojów skórzanych. Starsze pisane są alfabetem kanaań-skim (starohebr.), późniejsze aramejskim (*Pismo semickie), zawsze bez znaków samogłoskowych i interpunkcji. Wcześniejsze rpsy zawierają teksty różniące się w wielu miejscach od późniejszego znormalizowanego brzmienia B. hebr. Najobszerniejszym rpsem jest zwój 7,34 m X 27 cm, obejmujący w 54 kolumnach całą księgę Izajasza, pochodzący z ok. 100 p.n.e. Wiele fragm. zwojów biblijnych odnaleziono również w grotach w okolicach Murabbacat nad Morzem Martwym. Zostały one tam ukryte podczas powstania żyd. w 1.132-135 n.e. i zawierają już tylko teksty znormalizowane. W VII w. n.e. uczeni, zwani masoretami,
ustalili zapis tekstu B. w kilku systemach znaków, z których do dziś utrzymał się system tyberiadzki. Ówczesne rpsy B. posiadają już postać pergaminowych *kodeksów, obejmujących często cały Stary Testament. Forma zwoju i tekst czysto spółgłoskowy utrzymały się tradycyjnie tylko dla liturgicznych rpsów Pięcioksiągu Mojżeszowego i księgi Estery. Najstarsze obszerne rpsy masoreckie znamy od końca LX w. (895), pełne kodeksy bibhjne od pocz. w. X. Z wcześniejszych zachowało się wiele fragm. wydobytych z genisy (rupieciarni) synagogi w Starym Kairze. Ogólna liczba zachowanych rpsów B. hebr. przekracza 1300, do najważniejszych kompletnych należy kodeks leningradzki (1008). Tzw. Septuaginta, oznaczana zwykle symbolem LXX, jest najstarszym gr. przekładem Starego Testamentu. Powstała stopniowo w 1. 250-130 p.n.e. w hellenistycznym środowisku żyd. egipskiej Aleksandrii. Prócz ksiąg kanonu hebr. zawiera ona kilka utworów spoza tego zespołu, określanych w biblistyce katolickiej jako księgi deuterokano-niczne, a w protestanckiej jako *apokryfy. W II w. Żydzi zrezygnowali z Septuaginty i chyba zniszczyli jej rpsy. Przyczyną tego było zarówno wprowadzenie znormalizowanego tekstu hebr. B., od którego Septuaginta przeważnie się różni, gdyż powstała w oparciu o inne, starsze redakcje, jak i przyswojenie sobie tego przekładu przez chrześcijan. W II w. powstały nowe tłumaczenia gr.: trzy całkowite Akwili, Teodocjona i Symmacha oraz trzy anonimowe częściowe. Z przedchrześcijańskich tekstów Septuaginty znamy zaledwie dwa fragm. z II i I w. p.n.e., natomiast zachowało się wiele fragm. papirusowych z okresu chrześcijańskiego począwszy od II w., a od IV w. pełne kodeksy. Ogółem ocalało ponad 1500 rpsów Septuaginty. W 1 poł. III w. uczony chrześcijański Origenes sporządził zestawienie porównawcze tekstów Starego Testamentu, tzw. Heksaplę, która w 6 kolumnach podawała kolejno: tekst hebr. pisany alfabetem aramejskim, tenże tekst transkrybowany literami gr., przekłady (Akwila, Symmach, Septuaginta, Teodocjon). W niektórych księgach występowały jeszcze kolumny 7-9 z dalszymi przekładami. Całość obejmowała 50 t. i istniała najprawdopodobniej tylko w jednym egz., który przetrwał do VI w. Praca ta znana jest tylko z cytatów i fragm. wyciągów. Jeden z nich, tzw. Tetraplę, obejmującą same przekłady gr., sporządził sam Origenes. Najczęściej przepisywano samą kolumnę Septuaginty, opuszczając nierzadko znaki (symbole) odnoszące się do krytyki tekstu, występujące w Heksapli. Nowy Testament został najprawdopodobniej spisany w całości w j. gr. Najstarszy jego znany fragment (papirus P52 w John Rylands Library, Manchester) pochodzi z początku II w. (ok. 120-130), a pierwsze pełne kodeksy z w. IV. Zarejestrowano dotąd około 70 fragm. papirusowych z II-VII w., ok. 240 pergaminowych rpsów uncjalnych IV-X w. i ponad 2500 mi-
131
132
BIBLIA
tionalbibliothek) jest jednotomową wersją skróconą, wykonaną po 1252, a przed 1270 dla Ludwika EX, o czym świadczy medalion z jego wizerunkiem. Dekoracje B.m. reprezentują przejściowy okres fr. miniatorstwa między roma-nizmem a gotykiem.
A. de Laborde: ttude sur la Bibie Moralistę illustrće. 1911-1927. Treasures from the Pierpont Morgan Library. 1957.
BIBLIA, w średniowieczu zwana też Bibliotheca (z gr. i łac), Pismo św., czyli księgi Starego i Nowego Testamentu, pod tą nazwą znane prawdopodobnie już od IX w. Księgi te tworzą *Kanon Pisma św., stąd ich nazwa księgi kanoniczne, w przeciwieństwie do deuterokanonicznych. Stary Testament zawiera 46 ksiąg. Treści prawnohistorycz-nej: Pięcioksiąg (*Pentateuch) Mojżesza, tj. Księgi: Rodzaju (Genesis), Wyjścia (Exodus), Kapłańska (Leviticus), Liczb (Numeri), Powtórzonego Prawa (Deuteronomium). Treści historycznej, Księgi: Jozuego, Sędziów, Rut, Samuela (dwie księgi), Królewskie (dwie), Kronik (Paralipomenon, dwie), Ezdrasza (dwie), Tobiasza, Judyty, Estery, Macha-bejskie (dwie). Treści dydaktycznej, Księgi: Joba, Psalmów, Przypowieści, Eklesiastes, Pieśni nad Pieśniami, Mądrości, E-klesiastyk(Ben Sirach). Treści proroczej: Izajasza, Jeremiasza, Treny Jeremiasza, Barucha, Ezechiela, Daniela, Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Ha-bakuka, Sofoniasza, Ageusza, Zachariasza, Malachiasza. Nowy Testament zawiera pisma treści historycznej: 4 ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana) oraz Dzieje Apostolskie. Treści dydaktycznej: 11 listów św. Pawła (do Rzymian, Koryntian, Galatów, Efezów, Filipinów, Kol-losan, Tytusa, Filemona, Tymoteusza i do Hebrajczyków), 7 listów apostołów: Piotra, Jana, Jakuba i Judy. Treści proroczej : * Apokalipsę. Do najcenniejszych zabytków B. rękopiśmiennej należą hebrajskie, greckie i łacińskie. Najstarsze znane hebr. rpsy Starego Testamentu pochodzą ze znalezisk (od 1947) w grotach nad Morzem Martwym w okolicach Chirbet Qumran. Należały one do klasztoru żyd. sekty esseńczyków, istniejącego tam od ok. 100 p.n.e. do 68 n.e. Niektóre datuje się na III w. p.n.e. "Wszystkie rpsy (zachowane prawie wyłącznie we fragm.) mają postać *zwojów skórzanych. Starsze pisane są alfabetem kanaań-skim (starohebr.), późniejsze aramejskim (*Pismo semickie), zawsze bez znaków samogłoskowych i interpunkcji. Wcześniejsze rpsy zawierają teksty różniące się w wielu miejscach od późniejszego znormalizowanego brzmienia B. hebr. Najobszerniejszym rpsem jest zwój 7,34 m X 27 cm, obejmujący w 54 kolumnach całą księgę Izajasza, pochodzący z ok. 100 p.n.e. Wiele fragm. zwojów biblijnych odnaleziono również w grotach w okolicach Murabbacat nad Morzem Martwym. Zostały one tam ukryte podczas powstania żyd. w 1.132-135 n.e. i zawierają już tylko teksty znormalizowane. W VII w. n.e. uczeni, zwani masoretami,
ustalili zapis tekstu B. w kilku systemach znaków, z których do dziś utrzymał się system tyberiadzki. Ówczesne rpsy B. posiadają już postać pergaminowych *kodeksów, obejmujących często cały Stary Testament. Forma zwoju i tekst czysto spółgłoskowy utrzymały się tradycyjnie tylko dla liturgicznych rpsów Pięcioksiągu Mojżeszowego i księgi Estery. Najstarsze obszerne rpsy masoreckie znamy od końca LX w. (895), pełne kodeksy biblijne od pocz. w. X. Z wcześniejszych zachowało się wiele fragm. wydobytych z genisy (rupieciarni) synagogi w Starym Kairze. Ogólna liczba zachowanych rpsów B. hebr. przekracza 1300, do najważniejszych kompletnych należy kodeks leningradzki (1008). Tzw. Septuaginta, oznaczana zwykle symbolem LXX, jest najstarszym gr. przekładem Starego Testamentu. Powstała stopniowo w 1. 250-130 p.n.e. w hellenistycznym środowisku żyd. egipskiej Aleksandrii. Prócz ksiąg kanonu hebr. zawiera ona kilka utworów spoza tego zespołu, określanych w biblistyce katolickiej jako księgi deuterokano-niczne, a w protestanckiej jako *apokryfy. W Et w. Żydzi zrezygnowali z Septuaginty i chyba zniszczyli jej rpsy. Przyczyną tego było zarówno wprowadzenie znormalizowanego tekstu hebr. B., od którego Septuaginta przeważnie się różni, gdyż powstała w oparciu o inne, starsze redakcje, jak i przyswojenie sobie tego przekładu przez chrześcijan. W II w. powstały nowe tłumaczenia gr.: trzy całkowite Akwili, Teodocjona i Symmacha oraz trzy anonimowe częściowe. Z przedchrześcijańskich tekstów Septuaginty znamy zaledwie dwa fragm. z II i I w. p.n.e., natomiast zachowało się wiele fragm. papirusowych z okresu chrześcijańskiego począwszy od II w., a od IV w. pełne kodeksy. Ogółem ocalało ponad 1500 rpsów Septuaginty. W 1 poi. III w. uczony chrześcijański Origenes sporządził zestawienie porównawcze tekstów Starego Testamentu, tzw. Heksaplę, która w 6 kolumnach podawała kolejno: tekst hebr. pisany alfabetem aramejskim, tenże tekst transkrybowany literami gr., przekłady (Akwila, Symmach, Septuaginta, Teodocjon). W niektórych księgach występowały jeszcze kolumny 7-9 z dalszymi przekładami. Całość obejmowała 50 t. i istniała najprawdopodobniej tylko w jednym egz., który przetrwał do VI w. Praca ta znana jest tylko z cytatów i fragm. wyciągów. Jeden z nich, tzw. Tetraplę, obejmującą same przekłady gr., sporządził sam Origenes. Najczęściej przepisywano samą kolumnę Septuaginty, opuszczając nierzadko znaki (symbole) odnoszące się do krytyki tekstu, występujące w Heksapli. Nowy Testament został najprawdopodobniej spisany w całości w j. gr. Najstarszy jego znany fragment (papirus P52 w John Rylands Library, Manchester) pochodzi z początku II w. (ok. 120-130), a pierwsze pełne kodeksy z w. IV. Zarejestrowano dotąd około 70 fragm. papirusowych z II-VII w., ok. 240 pergaminowych rpsów uncjalnych IV-X w. i ponad 2500 mi-
131
132
BIBLIA
nuskulnyck od w. EX oraz ok. 1750 *lekcjonarzy. Stosunkowo mało kodeksów zawiera cały Nowy Testament, niekiedy połączony ze Starym (Septuagintą): jest ich ok. 170, przy czym w 120 brak Apokalipsy. Często natomiast występują rpsy czterech ewangelii (*ewangeliarz, tetraewan-gelion) i kodeksy z listami św. Pawła (apostolos). Lekcjo-narze zawierają zbiór odcinków B. (*perykopy), przeznaczonych do czytania na poszczególne dni. W gr. rpsach B. poszczególne księgi były często zaopatrzone w *prologi. Ewangeliom towarzyszą od IV w. tzw. kanony euzebiań-skie, które wraz z odpowiadającymi im numerami na marginesach tekstu umożliwiają odszukanie paralelnych miejsc. Od VI w. pojawiają się kodeksy ozdobne: pisane srebrem i złotem na purpurowym pergaminie, zaopatrzone w ozdobne inicjały, ilumin. Najstarsze łac. przekłady B. określa się nazwą Vetus Latina. Tłumaczeń tych było wiele, a wszystkie opierają się na tekstach gr. Można w nich wyróżnić wcześniejszą grupę afrykańską (Afra, przed 200) i europejską, dzielącą się na gałąź italską (Itala, ok. 250) i galijską. Obecnie używany tekst B. łac, zwany od XEII w. Wulgatą, jest w większości dziełem św. Hieronima, który do 406 przełożył bezpośrednio z oryginału wszystkie księgi kanonu hebr. Starego Testamentu i przeredagował istniejące tłum. Nowego Testamentu. W księgach deutero-kanonicznych utrzymał się, poza księgą Judyty i Tobiasza, przekład przedbieronimowy. Tłum. św. Hieronima zyskało ogólne uznanie dopiero w VHC/IX w. Rpsów Wulgaty jest b. wiele, najstarsze pochodzą z V w. Mało jest natomiast kodeksów Vetus Latina (np. dla ewangelii ok. 20, dla Dziejów apostolskich 6), a większość z nich posiada tekst korygowany przy pomocy Wulgaty. Najstarszy rps pochodzi z przełomu IV/V w. Po IX w. Vetus Latina prawie nie przepisywano. Wśród rpsów łac. można wyróżnić pełne B., kodeksy obejmujące sam Nowy Testament, ewangeliarze, *psałterze, ewangelistarze, lekcjonarze (comes). Specyficznym typem rpsów biblijnych są tzw. harmonie ewangeliczne (diatessaron, monotessaron), które z odcinków czterech ewangelii, pomijając powtarzające się teksty, montują jednolitą całość. Typ ten stworzył w 1. 172-180 Syryjczyk Tation. Najstarsza łac. harmonia ewangeliczna pochodzi z 545 (Kodeks Wiktora z Kapui). Dzisiejszy podział na rozdziały wprowadził w pocz. XIII w. Stefan Langtcn, podział na wersety miewają w rpsach tylko księgi poetyckie, a z reguły jedynie psałterz. Przed poszczególnymi księgami występują w B. łac. prawie stale prologi (częściowo św. Hieronima), we wcześniejszych rpsach także przeglądy treści (capitula), a od XIII w. na końcu kodeksów bywa często przepisywany słownik imion własnych z łac. objaśnieniami ich znaczenia (Interpretationes nominum hebraicorum), dzieło Stefana Langtona. Tekst B. bywa niekiedy zaopatrywany w komentarze. Najczęściej spoty-
kana jest umieszczona na marginesach "Glossa ordinaria" Walafrida Strabona (zm. 849) i "Glossa interlinearis" Anzelma z Laon (zm. 1117).
W Polsce zachowały się niektóre łac. rpsy B. M.in. fragm. lekcjonarza pochodzenia bawarskiego z VIII/DC w. z Włocławka (obecnie w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego), *Ewangeliarz szkoły pisarskiej w Remis z drugiej poł. DC w. (Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie, 1 zdefektowany), Ewangeliarz szkoły wyszehradzkiej z ok. 1085-1090, Codex aureus, pisany złotą capitalis quadrata na purpurze i zdobiony miniaturami (Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie, rps la), Ewangeliarz płocki (Codex aureus Pultoviensis) tego samego pochodzenia i w tym samym wykonaniu (Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, 1207), Ewangeliarz Henryka V szkoły regensburskiej z pocz. XII w. (Biblioteka Kapitulna w Krakowie, 208), Ewangeliarz poznański, pochodzenia nadreńskiego, z XI/ XII w. (Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, B. Sem. 25), *Ewangeliarz tzw. Anastazji, pochodzenia fr. z poł. XII w. (Biblioteka Narodowa w Warszawie, 3307), Ewangeliarz tzw. kruszwicki, z Helmarshausen we Frankonii z drugiej poł. XII w. (Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie, rps 2), Epistolae canonicae z glosą Walafrida i Anzelma, pochodzenia końskiego, z XI/XII w. (Biblioteka Narodowa w Warszawie, 3312). Pierwszym poi. rękopiśmiennym przekładem B. był zaginiony Psałterz Kingi z końca XIII w., najstarszym zachowanym jest ^Psałterz floriański z XTV/XV w. Innym, unowocześnionym odpisem poi. tłumaczenia psalmów zawartego w Psałterzu floriańskim jest *Psałterz puławski, datowany od drugiej poł. XV w. do 1. 1520-1530. Przekład ten był podstawą do psalmów pierwszej części Modlitw Wacława z ostatniej ćwierci XV w. i niektórych rpsów godzinek z pocz. XVI w. oraz dla krakowskiego druku *Wietora z 1532 (Psałterz krakowski), a nawiązuje do niego także tekst psalmu 50 z pocz. XV w. na tzw. Karcie medyckiej (Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, 132). Nowy, komentowany przekład psałterza dał Walenty Wróbel w 20-tych 1. XVI w. (Biblioteka PAN w Kórniku, 7). Dzieło to, przeredagowane przez Andrzeja Glabera z Kobylina, wyszło drukiem u *Unglera w 1539.0 pełnym przekładzie B. znajdującym się w bibl. królowej Jadwigi, niestety, nie zachowanym, wspomina Długosz. W poł. XV w. przełożono B. dla wdowy po Władysławie Jagiclle, Zofii (*Biblia królowej Zofii). O innych poi. rpsach B. wiemy tylko z przekazów: 7-tomowy przekł. średniowieczny znajdował się kiedyś w bibl. klasztoru jasnogórskiego, wśród polskich zwolenników husytyzmu rozpowszechnione było tłum. Nowego Testamentu, zachował się z niego tylko użyty na okładkę fragm. przekładu z poł. XV w. (Zakład Narodowy im. Ossolińskich we
133
134
BIBLIA
Wrocławiu). W poł. XVI w. przygotował nowy przekład B. mnich z Lubina, Tomasz Łysy z Brudzewa (Biblioteka Seminarium Duchownego w Gnieźnie, rps A 1, A 2).
B. drukowana. Całość i poszczególne części B. zaczęto drukować krótko po wynalezieniu druku od 1454 jej łac. tekst (Wulgatę), potem hebr., a dopiero w XVI w. grecki. Spośród przekładów na j. narodowe najpierw pojawiły się w druku niem. pierwsze wyd. całej B. w 1466. Z czasem zaczęto wydawać B. wielojęzyczne, tzw. *Biblia polyglotta. Najdawniejszym zabytkiem wydawniczo-dru-karskim jest w w. XV B. 42-wierszowa, drukowana w całości lub co najmniej w części przez J. *Gutenberga w Moguncji w 1. 1454-1456 bez wskazania daty, miejsca druku i drukarza. Zwana także B. Gutenberga, jest pierwszym wielkim osiągnięciem po wynalezieniu druku i stanowi dzieło sztuki drukarskiej ze względu na doskonałość użytych materiałów, kształtu czcionki i układu kolumny. Wysokie koszty jej produkcji skłoniły Gutenberga do przyjęcia wspólnika J. *Fusta i stały się przyczyną jego niepowodzeń. B. ta ukazała się w ok. 200 egz. i jest obecnie najdroższą książką na świecie: w 1926 pełny egzemplarz na pergaminie osiągnął cenę 250000 dol. Najwcześniejsze B. ilustrowane ukazały się w Niemczech. Były to dwie edycje augsburskie: Pflanz-manna i G. *Zainera obie z ok. 1475, oraz jedna norymberska, drukowana przez J. Sensenschmidta i A. Frisnera w 1. 1476/1478. Ok. 1478 wyszła w Kolonii u H. *Quentella (wg innych drukował ją von Unkel) B. z bogatą ilustr. drzeworytniczą, wzorowaną na rpsach ilumin., która wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój ilustracji biblijnej. Drzeworyty B. kolońskiej wykorzystał A. *Koberger, drukując B. w Norymberdze w 1483. Na nich także wzorowane są ilustr. z wyd. J. *Gruningera (Strasburg 1485) oraz S. Arndesa (Lubeka 1494). W Augsburgu w 1487 wyszła ilustr. B. u H. *Schonspergera. W w. XV wychodzą B. ilustrowane również we Włoszech, przede wszystkim w Wenecji, np. B. tłumaczona na j. wł. w 1490 przez Nic-cola Malermiego. W końcu w. XV pojawiają się także B. czeskie z drzew, wzorowanymi na wyd. norymberskich i kolońskich: Nowy Testament drukowany w Pradze w 1497/1498 posiada kopie drzew. Wohlgemutha i Pleyden-wurffa, B. z 1489 drukowana w Kutnej Horze kopie ilustr. druku Quentella z ok. 1478. B. czeskie drukowano też w Wenecji (B. husycka, druk. przez P. *Lichtensteina w 1506) i Norymberdze (1540) z drzew. E. *Schona. W praskich XVI-wiecznych wyd. B. (*Severyna 1537 i *Melantricha 1549, 1556, 1561) użyto klocków z witten-berskiej B. luterskiej z 1534. Wiek XVI przynosi B., w których ilustrowany jest nie tylko Stary Testament (jak w w. XV), ale i Nowy Testament. W Wenecji wyszła B. w 1511 L.A. *Giunty, której małe drzew, skopiował dla swej B. (osiem wyd. w 1. 1512-1522) Jacques Sacon
w Lyonie, drugim obok Paryża ośrodku wydawniczym. W Lyonie ukazała się pierwsza B. w j. fr., drukowana w 1521 u P. Boilly, a w Paryżu drukował swoje piękne wydania w 1498 i w 1517 A. *Verard. Drzeworyty z wydań verardowskich zużytkował w 1529 F. *Regnault. His-toriarum veterum instrumenti icones... braci M. i G. *Trech-selów z 1538 ozdobione było słynnymi 91 drzew. H. *Hol-beina, ciętymi przez H. Lutzelburgera. Wyaanie to jest dziś wielką rzadkością. Holbein jest również autorem drzew. B. wydanej w 1550 przez Arnoulleta. U J. de *Tournesa wyszła w 1597 B. ozdobiona wysokiej wartości drzew. B. Salomona, wykazującymi wpływy szkoły Fon-tainebleau. Tekst B. drukowany był piękną kursywą, odlaną przez R. *Granjona. W 1522 w Wittenberdze wyszła B. w niem. tłumaczeniu Marcina Lutra, obejmująca Nowy Testament (tzw. September i Dezembertestament), z inicjałami i drzew, ilustracjami do apokalipsy, pochodzącymi z warsztatu L. *Cranacha starszego i Monogramisty H.B. Następna edycja Nowego Testamentu u Lottera w Magdeburgu (1523-1524) posiadała drzew. G. Lembergera. Do najpiękniejszych B. protestanckich należy pełne wydanie H. *Luffta w Wittenberdze w 1534 z drzew. Mistrza M.S. Ilustracje te odbijano jeszcze kilkakrotnie w B. wit-tenberskich, praskich i krakowskich. Inne wydania B. wit-tenberskich zdobione były drzew. Mistrza Drabiny Jakubo-wej, Hansa Brosamera, Monogramisty A.W. oraz L. Cra-nacha. Nowy Testament w tłum. Lutra ilustrowali m. in. *Schauffelein (Augsburg 1523), Holbein (Bazylea 1522, 1523), E. Schon, B. i H. *Behamowie (Norymberga 1524), L. Cranach (Lipsk 1541). W 1. 60-tych XVI w. ilustr. w stylu póżnorenesansowym tworzyli we Frankfurcie V. *Solis i Jost Amman. B. katolickie miały znacznie mniej wydań. W tłum. niem. J. Dietenbergera wydano B. (Moguncja 1534) z drzew. H.S. Behama i A.Woen-sama, trzy lata później wyszła B. Johanna Ecka (Ingolstadt). W Anglii B. ilustrowane są mniej liczne jak na kontynencie. Na wzmiankę zasługuje B. w tłumaczeniu Coverdale'a z 1535, druk. w Antwerpii lub Zurychu, z drzew, starotes-tamentowymi, wzorowanymi na ilustr. H.S. Behama do Biblische Historien (Frankfurt 1533) i kartą tytułową H. Hol-beina. Na ilustr. tych wzorowane są również drzew, do B. tłum. przez J. Rogersa, tzw. Matthew Bibie z kartą tytułową kopiowaną z B. E. Altdorfera, drukowanej u I. Dietza w Lubece w 1533-1534. 21 zamieszczonych tu drzew, do Apokalipsy naśladuje ilustracje szkoły Cranacha z Dezembertestament M. Lutra (1522). Tzw. Great Bibie, wyd. w Londynie w 1539, znana też jako Tliomas Cranmer Bibie posiada 79 drzew, nieznanego artysty, wzorowanych na Wułgacie Giunty z 1511 i kartą tytułową naśladującą styl Holbeina. Bogato ozdobiona 143 drzew, jest także tzw. Bishops Bibie wyd. w Londynie w 1568 z kartą tytułową F. Hogenberga i mapą Ziemi Św. H. Cole'a. B. niderl. po-
135
136
BIBLIA
siadają w wydaniach Claesa de Grave w 1. 1513, 1516 i 1518 (Antwerpia) 61 drzew., kopiowanych z B. koloń-skiej. Liczne ilustr. zawiera B. w tłum. Le Fevre'a, wyd. u M. Lempereura w 1530. Historia Yeteris Testamenti Steel-siusa z 1540 ozdobiona jest 92 drzew, wzorowanymi na ilustr. Holbeina. B. drukowana w Antwerpii (1528, 1532 i 1545) przez Vorstermana (t. 1-2) miała ilustr. J. Swarta i L. van *Leydena. Wyd. trzecie posiadało piękne bordiury i ilustr., wzorowane na drzew. *Durera. Wyd. Liesveldta z 1526 zawiera drzew, renesansowe, a z 1542 ilustr. oparte na wzorach Durera i Holbeina. W Antwerpii u *Plantina wyszło kilka edycji B.: w 1556 i 1565 Bibie flamande z ilustr. Arnoulda Nicolai. W 1566 z ilustracjami Gerarda van Kempen. W 1586 ukazała się słynna B. latina z miedziorytami Jana Sadelera, Abr. de Bruyna i Braci Wierixów. P. van der Borcht ilustrował Barrafelta Imagitic. et Figures de la Bibie wyd. w 1581. W krajach skandynawskich pojawiają się pierwsze drukowane B. również w XVI w. Szwedzka B. Gustawa Wazy, druk. w Upsali przez J. Ri-cholffa młodszego w 1541, ozdobiona inicjałami i całostro-nicowymi drzew. G. Lembergera, jest iłum. na j. szwedzki przez O. i L. Petri z niem. tekstu Lutra. Pierwsza duńska B., drukowana przez Dietza 9 lat później, ilustrowana była przez Niemca Jacoba Bincka. W XVII w. wprowadzono oprócz ilustr. plany topograficzne i mapy Ziemi Św., np. w B. luterańskiej z glosami P. Toffaniusa, wyd. w 1665 u K. Mangoldta w Bazylei. Przez wiele lat wzorem dla niem. wydań biblijnych była tzw. B. weimarska (elek-torska), zwana tak od 11 miedziorytowych portretów elektorów saskich, zdobiących wstępną część druku. Ernest Pobożny wydał ją w 1641 u Endtera w Norymberdze. Ukazywała się w coraz to nowych wydaniach aż do XVIII w. Z XVH-wiecznych niemieckich B. wymienić należy Icones Biblicae z 1625, w 4 t. z pięknymi akwafortami, oraz Histo-riae Sacrae z 1627 w 3 t. M. *Meriana, Teatrum biblicum Piscatora z 1643 i wielką norymberską Bilderbibel z 1656. W Amsterdamie wyszła Bibels Tresoor w 1646 z bordiu-rami Ch. *Sichema. W Anglii w 1660 wydano słynną Cambridge Bibie, bogato ilustr. przez wielu artystów wł. i holend. (N. Vischera wg M. de Vosa). Edycja z 1672 ma wiele nowo dodanych ilustr., z których jedna cięta jest wg Ru-bensa. W Ameryce w 1. 1661-1663 wyszła pierwsza drukowaną B. tzw. indiańska, tłum. na dialekt Mohegan przez ang. misjonarza Johna Eliota pt. Mamusse Wunneetu-panatamwe Up-Biblum God... Drukowali ją Samuel Green i Marmaduke Johnson w Cambridge, Mass. W XVIII w. na pierwszy plan pod względem bogactwa ornamentyki i ilustr. wysuwają się B. francuskie. Wyszło ich wiele w Paryżu, Amsterdamie, Brukseli i Antwerpii, bogato wyposażonych, w typie "livres-bibelot", ilustr. przez wybitnych artystów. W 1700 Histoiredu Vieux etduNouveau Testament z tekstem fr. i holend. wydał P. Mortier, pięknie
ozdobione 214 ilustr., fleuronami, culs de lampę wg El-gersa, rytowanymi przez *Picarta, Tidemana i van der Plaesa (Antwerpia i Amsterdam). W Amsterdamie u J. Lin-denberga w 1704 wyd. została Basnage'a Histoire du Vieux et du Nouveau Testament, bogato ilustr. 139 akwafortami Romeyn de *Hooghe'a, z portretem autora, wykonanym w mezzotincie przez Gole'a wg ryciny Holzhalta. Discours historique... sur ivinement le plus mimorables du Vieux et Nou-veau Testament B.J. Saurina, wyd. w Hadze u P. de Houndta w 1728 i 1739, zawierało 212 ilustr. wg najwybitniejszych artystów: Rafaela, Lucasa van *Leydena, S. Bourdona,
A. Carracciego, Ph. Champagne'a, Houbrakena, Ch. Le Bruna, C. Maratty, N. Picarta. W Paryżu w 1730 wyszła u G. Desprćsa w 2 t. Sainte Bibie w tłum. fr. Lamaistre'a de Sacy, ozdobiona kartą tytułową z portretem autora wg Vanloo, winietą en tete i 500 miedziorytami Denorme'a, ujętymi w ramki. Drugie wyd. wyszło w 51. in 8 w 1.1793-1798 u Saugraina, drukowane przez *Didota z pięciu fron-tispisami i 108 akwafortami wg *Moreau le jeune'a. W Niemczech w Augsburgu wyszły w 1698 i 1700 Histo-rische Bilderbibel, ilustr. przez J.W. Krausena, w 1739 K.F. Feuerlein wydał Picturae Chalcographicae Historiae Vetus et Novi Testamenti ilustr. przez Ph. A. *Kiliana. Kupferbibel z objaśnieniami J.J. Scheuchsera ozdobiona była 750 miedzior. Corvinusa. W Holandii Romeyn de Hooghe ilustrował Basnage'a Alle Devomaamste historien des ouden en Nieuven Testaments wyd. w Amsterdamie w 1703, 1704, 1714 i 1715. W Szwecji wyd. została in folio tzw.
B. Karola XII w oficynie Henryka Keysera w 1703 z bogatymi ilustr. i ornamentami. Pierwsza B. w Ameryce wj. ang. wydana została w 1782 u Roberta Aitkena w Filadelfii. Zachowało się jej 12 egz. Zawiera ona oficjalny tekst Kościoła anglikańskiego wg wyd. londyńskiego z 1611, znanego jako King James Bibie. W 1846 *Harper wydał Illuminated Bibie, zdobioną 1600 drzew, przeważnie wg rysunków J.J. Chapmana. W XIX w. w Niemczech tradycyjne ilustr. bibhjne zastępuje nowe ujęcie szkoły nazarej-czyków w formie *B. obrazkowych, odnoszących się do fragm. Starego i Nowego Testamentu, jak wyd. katolickie z drzew. J. *Fiihricha (u Diirra w Lipsku) czy protestanckie z ilustr. F. Oliviera w 1834. W 1850 w Stuttgar-cie u Cotha wyszła B. z 175 drzew, wg *Schnorra von Carolsfeld i innych nazarejczyków. Ilustr. te stały się wzorem dla B. wydanych w 1. 1852-1862, do których wzory rysował głównie F. *Overbeck. Inne ilustr. zawiera B. wydawnictwa Evangelischer Bucherverein z 1855, wydana z 327 drzew, wg wł. i niem. artystów. Została wznowiona w 1938 przez G. Schillera Bilder zurBibel. Do tego typu należy również W. Bredta Rembrandt-Bihel z 240 ilustr., wyd. w 1. 1921-1928. W 1915 R. Seeberg i P. Petersen wydali B. ilustrowaną realistycznymi rys. E.M. *Li--liena. Ilustr. tych użyto również w szkolnych B. ka-
137
138
BIBLIA
tolickich. Francja wydała wiele B. ilustrowanych przez wybitnych artystów. W 1. 1823-1824 u Lefevre'a w Paryżu wyszła B. w j. fr. i łac. ze słownikiem etymologicznym, geograficznym i archeologicznym oraz z 65 ilustr. A. *Deveria (w 13 t. in 8). W 1866 wyszła w Tours u A. Mame'a 2 t. słynna B. ilustrowana przez L. *Dorego z ornamentyką Giacomellego (t. 1 zawiera 118 drzew., t. 2 110). W 1. 1950-1952 Club Bibliophile de France wydał monumentalną, 4-tomową B. ilustr. pełnymi ekspresji kompozycjami E. Edy-Leg-randa. Najwspanialszą ilustrowaną B. jest tzw. B. Chagalla, jedno z najwybitniejszych dzieł XX w. Jest to typ Hvres du peintre. Powstała z inicjatywy *Vollarda w 1931, obejmuje 105 mieszanych kwasorytów, w tym 57 poza tekstem, opartych na studiach wykonanych na terenie Ziemi Św. Po śmierci Vollarda przedsięwzięcie kontynuował Ter-riade i wydał kwasoryty z fr. tekstem tłumaczenia genewskiego z 1638. Plansze odbite były częściowo przez M. Po-tina, częściowo przez Haassa. Terriade wydał również album reprodukcji tych ilustr. w ^heliograwiurze i dołączył 16 litografii barwnych i czarnych. Tekst B. drukowany był w L'Imprimerie Nationałe pod kierownictwem G. Arnaulta. Ponadto we Francji pojawiło się wiele ilustr. do poszczególnych ksiąg biblijnych, psalmów, apokalipsy, autorstwa artystów tej miary co Rouault, Daragnes, Edy-Legrand i in.
WPolscew XVI w. głównym ośrodkiem wydawania B. katolickich był Kraków. Drukowano najpierw fragmenty B., później wydawano Psałterz. W 1518-1519 J. *Haller wytłoczył pocz. ewangelii św. Jana w Sepłem canonicae epistolae. Dopiero w poł. wieku pod wpływem reformacji rozwinęło się żywe zainteresowanie Pismem św. zarówno wśród katolików, jak i różnowierców. Z tego okresu pochodzą przekłady ustalające poi. brzmienie tekstów B., obowiązujące aż do naszych czasów. Podstawą przekładów stała się prócz Wulgaty wersja hebrajska dla Starego i grecka dla Nowego Testamentu; różnowiercy opierali się przeważnie na rozmaitych wersjach, katolicy zasadniczo tylko na Wulgacie, choć w pewnej mierze posługiwali się również pozostałymi. Z pierwszym nowym drukowanym przekładem, opartym już na wersji gr., wystąpił ośrodek różnowierczy w Królewcu; był to Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego, wydany przez J. Seklucjana w Królewcu w 1. 1551-1553 pt. Testamentu Nowego cześt pierwsza... częśó wtóra... z greckiego języka na polski przełożone. Z 1552 pochodzi nieudana próba przekładu J. *Maleckiego w *Elku. Cztery lata później katolicy wydali w Krakowie stary przekład Nowego Testamentu drukowany u dziedziców Marka *Szarfenberga (1556) i u Stanisława Szarfenbergera (1568). Oba wyd. posiadają drobne drzew, pochodzące prawdopodobnie z pierwszej poł. stulecia. Jedne z nich datowane są 1533, inne, z wize-
runkami ewangelistów, przypominają stylem ilustr. Kroniki Miechowity (wyd. 1519). Pierwsze drukowane wyd. pełnego tekstu B. przygotował Jan Kasprowicz Leopolita, oparłszy się na dawnym tłum- poi. i wersji gr. Przekład ten ukazał się w Krakowie u dziedziców Marka Szarfen-berga (1561) pt. Biblia, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu na polski język z pilnością według łacińskiej Bibliej od Kościoła Katolickiego powszechnie przyjętej nowo wyłożona (dalsze wyd. 1575, 1577 u Mikołaja Szarfenbergera). Jest to najbardziej bogato ilustrowana B. poi. XVI w. Prócz powtórzonych (z niewielkimi zmianami) ilustr. z Szarfenbergowskich edycji Nowego Testamentu z 1556 i 1568 są tu sprowadzone z Pragi drzeworyty Mistrza MS z luterskiej B. (Wittenberga 1534) oraz Mistrza HB "z głową gryfa" z B. magdeburskiej (1536). Wyd. z 1561 zawiera nadto -wizerunek Zygmunta Augusta w bogatym obramieniu, sygnowany CS (Crispin Scharffenbergs) 1561, duży drzew. Ukrzyżowania oraz *Drzewa Jessego E. *Schona z 1528 (użyte w B. druk. przez *Severyna w Pradze, 1529). W wyd. z 1. 1575 (u Mikołaja Szarfenbergera) zamieszczono dodatkowo serię drzew, o tematyce ze Starego Testamentu, wykonaną przez Monogramistów M i WS (Wendelin Scharffenberg?). Nad zupełnie nowym przekładem pracowano także w obozie kalwińskim- Był on dziełepi kilkuletnich wysiłków teologów, pisarzy i poetów; tradycja wymienia tu kilkanaście nazwisk dotychczas udało się potwierdzić udział Jana Łaskiego, jako inicjatora, oraz Grzegorza Orszaka, Piotra Statoriusa, Jana Thenaudusa, Jerzego Szomana i Jakuba Lutelczyka jako tłumaczy. Edycja ta ukazała się drukiem i nakładem Mikołaja Radziwiłła w Brześciu Litewskim w 1563 pt. Biblia święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu właśnie z żydowskiego, greckiego i łacińskiego nowo na polski język z pilnością i wiernie wyłożone. Przekł. ten opiera się na różnych wersjach w j. biblijnych oraz na tłum. narodowych obcojęzycznych, szczególnie francuskim. Piękna polszczyzna tej B. i wspaniała oprawa graficzna stanowią chlubę naszej kultury owych czasów. Wyd. posiada kartę tytułową ze scenami Starego i Nowego Testamentu, będącą kopią drzew. Altdorfera, ilustr. do drugiej Księgi Mojżesza oraz liczne inicjały. Z obozu różnowierczego pochodzi również przekł. B. dokonany przez unitarianina Szymona Budnego. Wydał on najpierw Apokryfa, Nowy Testament (1570), potem całość ksiąg biblijnych pt. Biblia to jest Księgi Starego i Nowego Przymierza znowu z języka ebrejskiego, greckiego i łacińskiego na polski przełożone, drukowaną w Nieświeżu (skończoną w Zasławiu lub Uździe) w 1572 przez *Daniela z Łęczycy, nakładem Macieja, Hektora i Albrechta Kawieczyńskich. Ponieważ wydawcy bez wiedzy Budnego wprowadzili w przekładzie Nowego Testamentu pewne zmiany niezgodne z egzegezą tłumacza, Budny wyparł się go i sporządził nowe, wolne od niepo-
139
140
BIBLIA KARD. B. MACIEJOWSKIEGO
żądanej cenzury wydanie (Łosk 1574) pt. Nowy Testament z nowu przełożony, a na wielu miejscach za pewnemi dowodami od przy sad przez Simona Budnego oczy sezony i krótkiemi przypiskami po krajoch objaśniony. W następnym i ostatnim wyd. Nowego Testamentu z 1589 Budny odwołał pod naciskiem opinii szereg swych niezwykle śmiałych poprawek, raziły bowiem współczesnych swym radykalizmem. Z innego ośrodka antytrynitarskiego pochodzi nowy przekł. dokonany przez Marcina Czechowica, oparty wyłącznie na wersji gr., Nowy Testament to jest wszystkie pisma nowego przymierza z greckiego języka na rzecz polską wiernie przełożone, wyd. w Krakowie u A. *Rodeckiego w 1577 i później z poprawkami następców kilkakrotnie wznawiany. Osiągnięcia translatorskie różnowierców w porównaniu z przestarzałym tekstem B. Leopolity zmusiły katolików do opracowania nowego tłumaczenia, które prezentując najnowsze wyniki badań, służyłoby polemice religijnej. Dzieła tego dokonał Jakub Wujek, jezuita, który kolejno sporządził przekład Nowego Testamentu (Kraków, A. *Piotr-kowczyk, 1593 i nast.), Psałterza (tamie 1594 i nast.), a wreszcie całej B., korzystając z wszystkich podstawowych wersji. Komisja zakonna rewidująca tłumaczenie wprowadziła liczne zmiany w tekście. B. ukazała się w Krakowie w 1599 z Drukarni *Łazarzowej, nakładem arcybpa gnieźnieńskiego S. Karnkowskiego pt. Biblia to jest księgi Starego i Nowego Testamentu według łacińskiego przekładu starego na polski język z nowu z pilnością przełożone z dokładaniem tekstu żydowskiego i greckiego i z wykładem katolickim trudniejszych miejsc do obrony wiary katolickiej. Wyd. to prócz karty tytułowej ze scenami ze Starego i Nowego Testamentu oraz inicjałów nie posiada żadnej ilustr. drzeworyt-niczej. Na Biblii Wujka zakończyła się działalność przekładowa obozu katolickiego na okres trzech wieków. Stała się ona tekstem kanonicznym, zatwierdzonym do użytku religijnego i do dziś powszechnie w Kościele katolickim używanym- Różnowiercy po wyniszczeniu egzemplarzy Biblii Brzeskiej przez konwertytę Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, zwanego Sierotką, oraz wskutek jej nieporęcznego rozmiaru i wysokiej ceny musieli przystąpić do nowego wydania. Sporządzony przez M. Jsnickiego przekład B. nie został opublikowany, ale synody zabiegały o jego rewizję i wydanie, zlecając to Danielowi Mikołajewskiemu i Janowi Turnowskiemu. W1606 ukazał się w Gdańsku tylko Nowy Testament bez wskazówek o autorstwie przekładu. Tegoż roku bracia polscy wystąpili w Rakowie z własnym przekładem Nowego Testamentu w opracowaniu Walentego Szmalca, który rygorystycznie trzymał się wersji gr. W zborze kalwińskim sprawa wydania całości B. długo się przeciągała, wreszcie Mikołajewski dokonał rewizji Biblii Brzeskiej i opracował nowy tekst, znacznie różniący się od brzmienia wzoru. Wyszła ona w Gdańsku z drukarni A. *Hiinefelda w 1632 pt. Biblia święta to jest księgi Starego
i Nowego Przymierza z żydowskiego i greckiego języka na polski pilnie i wiernie przetłumaczone. B. ta, zwana gdańską, stała się tekstem kanonicznym dla różnowierców polskich. Na tym ostatnim przekładzie zakończyła się n? długo działalność translatorska naszych biblistów; miała ona wielkie znaczenie również dla rozwoju języka poi. Ostatnim poi. wydaniem B. jest nowy przekład z j. oryginalnych dokonany pod red. benedyktynów tynieckich, ogłoszony w 1965 przez Pallotinum. Zob. tab. 5, 6.
General catalogue ojprintedbooks. Vol. 16-18: The Bibie. 1936--1937. P. Lehmann van Elck: Die Bibelsammlung im Gross-munster zu Ziirich. 1945. A. Robert, A. Tricot: Initiation bibliąue. Introduction i l'Etude des Saintes Ecritures. 1948. J.F. Moz-ley: Coverdale and his Bibles. 1953. H. Volz: Hundert Jahre Wittenberger Bibeidruck, 1522-1626. 1954. S. Corsten: Die Anfdnge des Kólner Buchdmcks. 1955. C. Jakubiec: Wstęp ogólny do Pisma św. 1955. J. Strachan: Early Bibie illustrations. 1957. Gustaw Romuald: Poi. przekłady Pisma iw. W: Podręczna encyklopedia biblijna. T. 2. Warszawa 1960.
BIBLIA *COTTONA, prawie zupełnie zniszczona w pożarze w 1731, zawierała pierwotnie 250 *miniatur. Pozostały tylko fragm. z ilustracjami księgi Genesis, posiadające analogie do *Genesis Wiedeńskiej. Iluminacje powstały, być może, przed VI w., a oparte są zapewne na starszym wzorze w kształcie *zwoju. B.C. (albo inny jej egzemplarz) została skopiowana w mozaikach przedsionka kościoła San Marco w Wenecji. Obecnie w British Mu-seum (Cotton Ms Otho B. VI).
BIBLIA KARDYNAŁA BERNARDA MACEE-JOWSKEEGO, rps pergaminowy z XIII w. o wymiarach 390 x 304 mm (dziś w Pierpont Morgan Library w Nowym Jorku), zawiera 43 karty ze wspaniałymi miniaturami, wykonanymi przez kilku miniaturzystów paryskich. Z kart wyciętych i zaginionych odnalazły się dwie w Bibliotheque
Jedna z miniatur Biblii kardynała Bernarda Maciejowskiego z XIII w.
141
142
BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII
Nationale w Paryżu i jedna w Cambridge. Rps zawiera na 46 kartach 283 sceny biblijne, obejmujące Dzieje Starego Testamentu od stworzenia świata do historii Dawida. Nabyty przez kardynała M., prawdopodobnie w czasie jego pobytu w Rzymie w 1590-1591, został przezeń przesłany (1604) w darze szachowi perskiemu Abbasowi Wielkiemu za pośrednictwem misjonarzy zakonu karmelitów bosych, przybyłych do Persji po długiej wędrówce przez Pragę, Kraków, Warszawę i Moskwę dopiero z końcem 1607. W pocz. XLX w. kodeks znalazł się w Egipcie, w 1833 przeszedł przez aukcję w Londynie, w 1916 nabył go John Pierpont Morgan z Nowego Jorku.
A. Birkenmajer: Iluminowana Biblia B. M. 1929.
BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII (B. Szaroszpatacka), rps pergaminowy in folio z 1. 1453-1455, zawierający poi. przekład Biblii. Dokonał go (z j. czes.) na polecenie królowej Zofii, czwartej żony Jagiełły, jej kapelan Andrzej z Janowie. Pisaniem trudniło się kilku kopistów, m. in. Piotr z Radoszyc. B.k.Z. nie została wykończona. W pocz.
Fragment pierwszej karty Biblii królowej Zofii z XV w.
143
XVI w. uzupełniono pierwszą kartę nie dokończoną iluminacją; na dolnym marginesie naklejone są dwa barwne drzeworyty przedstawiające herby Orła Polskiego i Pogoni litewskiej. Dzieje B.k.Z. nie są dokładnie znane. W drugiej poł. XVI w. była w posiadaniu rodziny Krotoskich, którzy ufundowali oprawę (1562), w 1624 w bibl. Rafała Leszczyńskiego w Baranowie, potem w niewiadomy sposób znalazła się w bibl. kolegium w Sarospatak na Węgrzech (stwierdzono to w 1708), gdzie uległa zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej. Pierwotnie B.k.Z. składała się z dwu tomów, z których do ostatnich czasów zachował się tylko pierwszy (Stary Testament), i to mocno zdefektowany (z 470 kart pozostało 185). Dwie z brakujących kart posiadał jeszcze w 1870 W.A. Maciejowski, później ślad po nich zaginął. Z drugiego tomu odnaleziono pięć kart użytych w pocz. XVII w. na oprawę książek przez introligatora J. Dittmana w Jaworze (jedną odnalazł w 1892 T. *Wierzbowski, cztery E. Hanisch w 1923). Znajdowały się one w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, ale ' tylko dwie uratowano po wojnie. Ponadto urywek karty przechowywany jest w Bibliotece Muzeum Narodowego w Pradze (Knihovna Narodniho Musea).
B. Szaroszpatacka. Podobizna kodeksu... "Wyd. L. Bemacki. 1930.
BIBLIA OBRAZKOWA (B. picta) jest drukiem de-wocyjnym, zawierającym duże drzeworyty uzupełnione krótkimi cytatami biblijnymi lub wierszami objaśniającymi. B.o. przeznaczona była dla masowego, świeckiego czytelnika, nie zawsze posiadającego znajomość czytania, który czerpał naukę z ilustracji. B.o. rozpowszechniła się w wyniku reformacji i wzmożonego zainteresowania Pismem św. Pierwsze wydanie B.o. ukazało się u drukarza Ch. *Egenolffa w 1533 we Frankfurcie n. M. z drzew. H.S. *Behama. Dużym powodzeniem cieszyły się B.o. z drzew. H. *Holbeina (Lyon 1538). Od poł. w. XVI ilustracje B.o. nabierają cech późnorenesansowego manie-ryzmu, jak np. B.o. Bernarda Salomona (Lyon 1533), na której wzorował się V. *Solis, tworząc drzew, do B.o. z 1560, wyd. u S. *Feyerabenda we Frankfurcie n. M. W podobnym stylu utrzymane są także ilustracje do B. zatytułowanej Neuwe biblische Figuren J. Ammana (Frankfurt n. M. 1564), których klocki sprowadzono później do Krakowa, a także do B.o. 1576 z drzew. T. Stimmera, wyd. w Bazylei.
BIBLIA PAUPERUM (B. ubogich), rozpowszechnione w późniejszym średniowieczu anonimowe dzieło, powstałe prawdopodobnie w końcu XIII w. w kręgu benedyktynów, zawierające serie przedstawień z życia Chrystusa i ze Starego Testamentu w zestawieniu typologicznym. Nazwa wywodzi się z późniejszych dopisków, umie-
144
BIBLIA POLYGLOTTA
szczanych w niektórych rpsach. B.p. przeznaczona była na użytek zakonnych kaznodziejów, niezbyt biegłych w łacinie, oraz pośrednio dla niewykształconych rzesz, którym miały być uprzystępnione w obrazowo-dydaktycznym zestawieniu najważniejsze wydarzenia biblijne i ich znaczenie dogmatyczne. B.p. zachowała się w ok. 68 rpsach, ^książkach ksylograficznych i *inkunabułach. Oryginalny rps nieznany, najstarsze zachowane egzemplarze pochodzą z ok. 1300. Pierwotna redakcja ilustracyjna obejmowała prawdopodobnie 38 grup obrazowych, z których każda posiadała jedną scenę Nowego Testamentu, dwie sceny Starego Testamentu i cztery figury proroków. Znane są cztery kompozycje tych grup: w pierwszej sceny Nowego Testamentu umieszczone w kołach, na zewnątrz pozostałe dwa rodzaje przedstawień; w drugiej do koła centralnego ze sceną Nowego Testamentu przylegają w różnym układzie mniejsze cztery koła z prorokami, z boków sceny Starego Testamentu; w trzeciej wszystkie trzy rodzaje przedstawień w polach wydzielonych liniami; w czwartej wszystkie rodzaje przedstawień w obramieniu architektonicznym. Wydania ksylograficzne B.p. rozpowszechnione były w poł. XV w. w dwu grupach: najstarsze 40-kartkowe
Stronica z Biblia pauperum poł. XV w.
wywodzące się z jednego prototypu rękopiśmiennego pochodzenia niderl. i późniejsze 50-kartkowe z tekstem łac. Z pierwszej znamy dziesięć wydań, z drugiej jeden egz. w Bibliotheque Nationale w Paryżu, wybitny zabytek sztuki niderl. z kręgu braci van Eycków. Jeden z najstarszych egz. zachowany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Heidelbergu, chiroksylograficzny z ok. 1430, zawiera 34 karty z drzeworytami o cechach wybitnie niderl. Klocków z pierwszego wyd. 40-kartkowego użył Peter van Os z Zwolle do ilustr. edycji drukowanej w 1487. W Niemczech *Pfister z Bambergu drukował ok. 1461-1464 trzy wydania B.p., pierwsze w j. niem z 34 kartkami, jedno łac. i drugie niem. zawierające 44 karty. Wolną przeróbką wyd. niderl. z niem. tekstem jest edycja z 1470, z rysunkami zdradzającymi rękę malarza z Nordlingen, Friedricha Waltera (Walthera), drukarza i drzeworytnika, i Hansa Hiirninga. Hans Sporer skopiował je w 1471. Wkrótce ukazało się wyd. 50-kartkowe pochodzenia niderl. z ilustr. wzorowanymi na *Speculum humanae salvationis. Zupełnie odmienny charakter posiadają wł. ksylograficzne B.p.: Opera Nova Contemplativa, powstała po 1510, z drzeworytami wzorowanymi na Małej Pasji A. *Durera i B.p. wyda w Wenecji w 1512 u Giovanniego Andrea *Vavas-sore w 8.
BIBLIA PICTA zob. BIBLIA OBRAZKOWA.
BIBLIA POLYGLOTTA (z gr. polyglottos = wielojęzyczny), jest to wydanie całości lub części Pisma św., obejmujące tekst w kilku wersjach językowych, oryginalnych i tłumaczonych, i służące głównie celom krytyki tekstu. Wzorem poliglott była Hexapla Origenesa (z gr. heksapla biblia = sześciokrotne księgi), który zestawił tekst Starego Testamentu (185-254) w sześciu kolumnach obok siebie: tekst hebr. w alfabecie hebr., ten sam tekst w alfabecie gr. oraz cztery przekłady gr.: Akwili, Symmacha, Septuagintę i Teodocjona. W epoce wzmożonych badań biblijnych w XVI i XVII w. powstały liczne poliglotty. Najstarszą ich próbą jest Psalterium octaplum dominikanina Augusta Justyniana, który w ośmiu kolumnach zestawił psalmy w 8 językach. Wychodzą także monumentalne edycje całego Pisma św., rozmiarów folio. Należy do nich B.p. Kompluteńska, obejmująca Stary i Nowy Testament, opracowana pod kierunkiem kard. F. Ximenesa de Cisneros, druk. w Hiszpanii w Alcala (łac. Complutum) w 1. 1514-1517 w sześciu tomach. Pierwsze cztery tomy (Stary Testament) podają tekst hebr., aramejski, gr. (Septuagintę), Wulgatę oraz nowe łac. tłum. tekstu aram. Septu-aginty. Do Pięcioksiągu Mojżesza dodany został przekład aram. Targum Onkelosa. T. piąty zawiera Nowy Testament w dwu kolumnach (tekst gr. i Wulgatę). T. szósty słowniki i gramatykę j. hebr. i aram. Alfonsa Zamara.
145
146
BIBLIA SZAROSZPATACKA
Polyglotta antwerpska, ośmiotomowa, wyd. przez *Plantina pod kierownictwem Benois Arias Montanusa w 1. 1569-1572 na zamówienie Filipa II, króla hiszp. (stąd nazywa się także B. Regia lub B. Plantiniana), posiada teksty Starego Testamentu podane w j. hebr., aram., gr. i łac, Nowy Testament w gr., łac, syryjskim, i nowe tłumaczenie Starego i Nowego Testamentu przez Santesa Pagnino. Realizacja B. trwała cztery lata, odbito 1200 egz., z tego 13 na pergaminie. Każdy tom posiada kartę tytułową, wykonaną w miedziorycie przez najwybitniejszych rytowników ant-werpskich: J. i H. Wierixa, P. Huysa, Ph. Galia i P. Ver-heydena. T. pierwszy zawiera frontispis i 3 ryc. Verhey-dena, t. trzeci drzeworytowy frontispis G. van Kampena, t. czwarty drzeworyty Wierbca. Polyglotty paryską w 10 t. wydał w 1. 1629-1645 adwokat królewski Guide Michel Le Jay. W Pięcioksiągu Mojżesza umieszczono tekst kodeksu Samarytańskiego. Obok tekstu hebr. Polyglotta paryska zawiera Wulgatę, Septuagintę i Stary Testament w j. arab. Przewyższa ją znacznie PolyglotU londyńska
r - -
:
Biblia polyglotta tzw. Londyńska Briana Waltona, druk. w 1. 16531657 u Th. Roycrofta
zwana również waltońską od nazwiska wydawcy, bpa Briana Waltona, drukowana w 1. 1653-1657 w sześciu t. u Th. *R.oycrofta. Zawiera ona poza tekstami poprzednich Polyglott przekład perski i etiopski. Tekst Septu-aginty dodano wg recenzji sykstyńskiej z 1587 i tekst Wul-gaty w recenzji klementyńskiej 1592. Wyd. to opatrzone jest w znakomite prolegomena i słownik siedmiojęzyczny. Piękną szatę graficzną uzupełnia karta tytułowa V. *Hol-lara. Jest to pierwsze dzieło, które wyszło na zasadzie *sub-skrypcji. Dwie Polyglotty E. Hiłttera: hamburska z 1587 i norymberska z 1595 nie mają większego znaczenia dla krytyki tekstu, natomiast zasługują na wzmiankę, ponieważ norymberska zawiera również przekład poi. Nowego Testamentu z B. brzeskiej. Z mniejszych późniejszych Polyglott należy wymienić protestanckie: S. Bagstera z 1874 w dwu t., zawierającą tekst hebr., aram., gr. i przekłady: gr., łac, syryjski, niem. Lutra, wł., ang., fr. i hiszp.; Poly-glottę opracowaną przez R. Stiera i K.G.W. Theile'a Polyglotbibel zum praktischen Handgebrauch (t. 1-5, 1847-1855); E.R. de Levante'a Biblia hexaglotta (t. 1 1874--1876) ; katolicką F. Vigouroux Sainte Bibie polyglotte (t. 1-8, 1898-1909). Istnieją również Polyglotty do części Pisma św., jak J. Fischereidorfa Novum Testamentum triglo-tutn (1854, 1865), R. Jounga Hexaglott i Pentateuch (1851). Zob. tab. 6(2).
F. Kłoniecki: PolygLtta. W: Podręczna encyklopedia biblijna. T. 2. 1960.
BIBLIA SZAROSZPATACKA zob. BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII.
BIBLIA UBOGICH zob. BIBLIA PAUPERUM. BIBLIA ULFILASA zob. CODEX ARGENTEUS.
BIBLIOBUS, samochód ciężarowy przystosowany do obsługi czytelników zamieszkałych w miejscowościach oddalonych od stałych bibl. i księgarń; służy jako ruchoma bibl. (wypożyczalnia). Wnętrze B. może pomieścić przeciętnie ok. 3000 książek i pewną ilość czasop. bieżących, ustawianych na regałach dostosowanych do ruchu samochodu. Trasy i częstość kursów B. organizowane są według różnych systemów. Najlepszy wydaje się system "małego koła", dający B. możliwość częstego odnawiania księgozbioru w bazie, tj. w bibl. powiatowej lub księgarni.
Bibliobus w służbie bibliotecznej. "Zeszyty Przekładów Inst. Książki i Czytelnictwa" 1963 zesz. 2.
BIBLIOFIL, miłośnik, znawca i zbieracz książek; człowiek przejęty ideą *bibliofilstwa.
BIBLIOFIL POLSKI, antykwariat powołany w 1925 przez *Towarzystwo Miłośników Książki w Krakowie
147
148
co h x i timMiktLH$m"
Ml CO M 7
N li H r KfMOI JkC i
ia ""rrrt t
K kiailM i
cti
c i ctóh
COMN OI*iM H
t r k *m i II
mgnflćalnits ona urtum ptams.
jWBilinsmiptsftiiiaumiJtBtr,": Ś;";Ś l ńiaa.
Ś(ir
tmmftn ptnk aa bcagmann-ra
bmoanirartinmnrannaunBfttt tantali fcnttpotaaam-utatpiutrf'
j
ttiam Lwi ł natns aramnt mstia: ptebam.JHsaaiiillaiuaffitubo f-
aria tm a Sto autów Bommn. j]na p ftamnas-babiioniBs-tbaUi.
ras to bmlianB-iiń pana
BuBia mnnliant. (mm m umnto
nouos afijjft jptos-mańa teaCsffr-
i
aft aUcansna^iHtąt t as atooial-tu gijnofaji &itt i folie mmbra uitusit tn IainilB.in> usot fli u it tiną te tXax-e km jinrtinra- faip & nuiiai tat. %trtji 6fyfeSiil& sźii
18 oJBaóJbitut {magstos pljt łi tinsa tairafa pS ara tgipu-i antpta * emmtnu-tanlnmf mamRaUt-qur
ąpmnantu wmm em ąra m m jDoftaaaaMaiatólci
l^mą ńkm ąna% mm mbfcgim Ś
ndniifiis fUKnwttna et
ptiu0 moim sum & bit- as mam
k
Bu tui. f liirf uc pot iim ąnun itatn abmpa hamata it mrap. tei5iifitek
TAB. 5. BIBLIA
1. Fragment tekstu rękopiśmiennej Biblii hebrajskiej z 1238. Ś 2. Fragment rękopiśmiennej Biblii greckiej z VI w. 3. Biblia gnieźnieńska z 1414. 4. Początek Biblii Gutenberga, tzw. 42-wierszowe
J.^y:'
1BLIA SACRA
TAB. 6. BIBLIA
5. Drzeworyt Lucasa Cranacha w Biblii Lutra wydanej w 1522. w Witten-berdze. 6. Biblia polyglotta, tzw. Regia lub Plantiniana z 1571. 7. Karta tytułowa Biblii w tłum. Leopolity, druk. u Szarfenbergów w 1. 1560-1561. 8. Karta tytułowa kralickiej Biblii braci czeskich z 1579. 9. Karta tytułowa kalwińskiej Biblii Radziwiłłowskiej, tzw. brzeskiej
BIBLIOFILSTWO
z inicjatywy J. *Grycza, T. Jurystowskiego, K. *Piekar-skiego, J. Robla, J. Sokulskiego i K. Witkiewicza. Organizatorem i następnie kierownikiem do 1930 był Tadeusz Jurystowski (1873-1930), księgarz, antykwariusz i bibEofil. Antykwariat mieścił się przy księgarni *Gebethnera i Wolffa w Krakowie, wydawał drukowane katalogi pt. "Wiadomości Antykwarskie Bibliofila Polskiego" (10 numerów). B.P. urządzał również aukcje bibliofilskie, z których pierwsza odbyła się w 1925. B.P. działał do wybuchu wojny 1939, kierowali nim po śmierci T. Jurystowskiego kolejno: Justyn Sokulski, S. Bicz, P. Hniedziewicz i T. Wil-czyński.
BIBLIOFILSTWO (bibliofilia; gr. biblós = książka, phileó = kocham), miłośnictwo, znawstwo i zbieractwo książek, uwzględniające w starannym i przemyślanym ich doborze zarówno element treści (np. dzieła wybranych autorów, utwory określonego gatunku literackiego, książki dotyczące wybitnych czy ulubionych postaci, wydarzeń historycznych, pewnych dziedzin wiedzy itd.), jak też cechy bibHograficzno-formalne (np. wyposażenie typograficzne, poprawność edycji, rodzaj i wartość oprawy, rzadkość dzieła, ciekawa *proweniencja, kolejność wydania). B. w szerszym rozumieniu oznacza poszanowanie książki w ogóle i obejmuje również troskę o właściwy sposób jej wytwarzania, zabezpieczania i wykorzystywania. Terminu B. użył po raz pierwszy kardynał R. de *Bury w dziele Philobiblon (1344, druk 1473).
Dzieje B. sięgają starożytności, kiedy ludzie możni, często panujący lub uczeni, zbierali książki. Do pierwszych bibliofilów można zaliczyć króla Asyrii Assurbanipala (VII w. p.n.e.), który w Niniwie (^Biblioteki w starożytności) zgromadził pokaźną bibl. i posiadał nawet swego rodzaju *ekslibris. Wielu miłośników książek było w starożytnej Grecji i Rzymie, gdzie obiektami zbieractwa stawały się dzieła w najlepszych i najpiękniejszych odpisach. Przekazy literackie mówią o wielkich sumach pieniężnych, wydawanych na odpisy zgodne z autorskim oryginałem. B. w starożytności rozwinęło się najsilniej w okresie hellenistycznym, o czym świadczy istnienie poradników dla zbieraczy, np. Artemona z Kasandrii O gromadzeniu ksiąg (II w. p.n.e.). Ośrodkami B. były wtedy Aleksandria i Per-gamon. Szeroki zasięg miało też B. rzymskie; wśród wielu ówczesnych bibliofilów znaleźli się m. in. Cycero i jego brat Kwintus, Attyk, filolog Tyrannion, poeci Persjusz i Marcjalis. B. rzymskie w okresie I w. p.n.e. IV w. n.e. nie było już wolne od bibliofilskiego snobizmu, który wyśmiewali Seneka, Lukian z Samosaty i in. W średniowieczu B. straciło swój rozmach; bibl. prywatnych, będących wyrazem zainteresowań bibliofilskich, było bardzo mało. Niemniej duchowni przepisywali książki i dbali o nie, co było też pewnym objawem B. Natomiast piękny wyraz zainte-
resowań bibliofilskich dała kultura arabska, zwłaszcza w IX-XI w. (*Islam-bibliofilstwo). Pod koniec średniowiecza znów wzrosło zamiłowanie do gromadzenia pięknych książek. Z pierwszej połowy XIV w. pochodzi traktat bibliofilski Philobiblon R. de Bury (tłum. poi. J. Kasprowicza, 1921). W okresie Odrodzenia nastąpił także renesans zainteresowań bibliofilskich, które wyraziły się przede wszystkim w poszukiwaniach literatury antycznej i ocaleniu jej od zagłady. Gromadzono, opracowywano i wydawano rpsy, w czym szczególne zasługi położyli humaniści włoscy. Na rozszerzenie B. wpłynął w decydującym stopniu wynalazek druku, który zdecydował o upowszechnieniu książek drukowanych, torujących sobie odtąd drogę wśród kolekcjonerów. Już w XVI w. nastąpiła specjalizacja bibliofilskiego zbieractwa oraz zwężenie tematyki gromadzonych książek, konieczne wobec narastania wydrukowanego piśmiennictwa. Bibliofile cenią przede wszystkim książki pięknie wydane, rzadkie, dzieła w artystycznych oprawach; dużą rolę zaczęła też odgrywać treść książek. W B. europejskim do końca XVIII w. przodowała Francja, a następnie Anglia, Niemcy i Włochy. Powszechny rozwój B. nastąpił w XIX w., kiedy w poszczególnych krajach nabrało ono charakteru narodowego. Do krajów europejskich ze starymi tradycjami bibliofilskimi dołączyły się Stany Zjednoczone A. P. W XIX i XX w. powstały liczne organizacje bibliofilów oraz zaczęto wydawać wiele czasop. dla zbieraczy i miłośników książek. Z tego okresu pochodzi również bogate piśmiennictwo, traktujące o istocie i historii B., podręczniki dla bibliofilów, bibliogr. bibliofilskie itp.
Polska. W dziejach B. poi. wyróżnić można cztery okresy rozwojowe, wyznaczone datami przełomowych w życiu narodu faktów historycznych: staropolski od późnego średniowiecza i początków Renesansu do utraty niepodległości naród, w 1. 1772-1795, niewoli narodowej do odzyskania niepodległości w 1918, Polski międzywojennej i okupacji hitlerowskiej, współczesny. Pierwszych przejawów B., na długo jeszcze przed wynalezieniem i rozpowszechnieniem sztuki drukarskiej, dopatrzyć się można w poczynaniach światłej szych przedstawicieli wyższych warstw duchowieństwa, i rzadziej, magnaterii świeckiej. Pragnąc pozyskać do swych zbiorów rpsy określonych dzieł, nabywali je oni lub zamawiali u kopistów i zaopatrywali zwykle w *znaki własnościowe w postaci herbów wymalowanych na kartach (tzw. ^ekslibrisy malowane) lub *superekslibrisów. Zbieractwo kodeksów rękopiśmiennych wyraźnie przybrało na sile w drugiej poł. XIV w. i kwitło przez cały w. XV, ogniskując się przede wszystkim w kręgu profesorów i wychowanków Akademii Krakowskiej. Duży wpływ na wzmożenie zainteresowań bibliofilskich wywarły ówczesne kontakty naukowe, dyplomatyczne i religijne Polski z krajami południowo-zachodniej Europy,
149
EWoK 7
150
BIBLIOFILSTWO
szczególnie z Włochami. Piękne zbiory rpsów zgromadzili wtedy m. in.: rektor uniwersytetu w Bolonii i arcybp gnieźnieński Jarosław ze Skotnik (zm. 1376), pierwszy kardynał poi., wybitny dyplomata Zbigniew Oleśnicki (1369-1455) oraz znakomity dziejopis narodowy Jan Długosz (1415-1480). *Bibliotece Jagiellońskiej cenne kolekcje rpsów i inkunarułów ofiarowali profesorowie krakowskiej Wszechnicy, m. in. Arnolf z Mirzyńca (zm. 1491), Piotr Świętopełk z Zambrzecza (zm. 1497), Andrzej z Łabi-szyna (zm. 1498) i Jan Sommerfeld (Aesticampianus, zm. 1501). Dakzy rozkwit B., kształtującego się już na gruncie książki drukowanej, nastąpił pod koniec XV i w XVI W. Humanizm znacznie rozszerzył jego zasięg społeczny. Szczególnego rozmachu nabrały teraz tradycyjne już zainteresowania bibliofilskie i kolekcjonerskie ludzi związanych z nauką i nauczaniem. Księgozbiory profesorów Akademii Krakowskiej, rektorów szkół miejskich i przedstawicieli innych kręgów intelektualnych wyróżniały się nie tylko naukowymi walorami treści, ale również zasobnością, osiągając niejednokrotnie liczbę 250 i więcej dzieł. Takie kolekcje zebrali m. in.: Paweł z Krosna (zm. ok. 1517), M. *Czepiel z Poznania (1453-1518), Jan z Oświęcimia (zm. 1527), Michał z Wrocławia (zm. 1533), Marcin Biem z Olkusza (ok. 1470-1540) i S. *Grzepski. Równie cenne i zasobne księgozbiory tworzyli przedstawiciele świata lekarskiego: Maciej z Miechowa (1457-1523), Piotr Wede-licjusz z Obornik (zm. 1543), Jan Antonin z Koszyc (1499-1543), A. *Ephorinus, ojciec i syn *Schneebergerowie, Stanisław Picus Zawacki (zm. 1600), Szymon Simonius (zm. 1602) i wielu in. W bliskim sąsiedztwie tego kręgu społecznego wyrosły i rozwijały się książkowe zainteresowania bogatego mieszczaństwa polskiego. Piękne zbiory książek zgromadzili m. in.: krakowscy patrycjusze Bone-rowie, światły humanista Jodok L. *Decius i jego synowie, burmistrz krakowski Paweł Pernus (zm. 1599), rajca i burmistrz lwowski Jan Zaleski ze Skahnierza (zm. ok. 1590), pisarz mieszczański, rajca i burmistrz Lublina Sebastian Fabian Klonowic (ok. 1545-1602) oraz wywodzący się z mieszczańskiej rodziny wybitny poeta i filolog S. *Szymonowic. Znamienną cechą księgozbiorów mieszczańskich była ich stabilizacja w rodzie; wiele spośród nich, przechodząc prawem dziedziczenia na potomków, utrzymywało się w jednym rodzie przez kilka z rzędu pokoleń i osiągało niekiedy imponujące wręcz rozmiary. Znakomitym przykładem takiego trwałego zbioru była m. in. wspaniała biblioteka lwowskiej rodziny *Alembeków, zapoczątkowana w pierwszej połowie XVI w. i zapobiegliwie pomnażana przez prawie dwa stulecia. Liczną grupę bibliofilów tworzyli w XVI w. przedstawiciele najbardziej uprzywilejowanych warstw społecznych magnatem świeckiej i kościelnej. Ich księgozbiory, przodujące na ogół rozmiarami i wspaniałością zewnętrzną, nie zawsze jednak
były rezultatem rzetelnego umiłowania ksiąg; niejednokrotnie powstawały tylko dla zadośćuczynienia nakazom mody i urodzenia. Taka była np. bibl. K. *Szydłowieckiego, która miała na celu przede wszystkim zaspokojenie snobistycznych ambicji właściciela. Ale i w tym środowisku , nie brak było przykładów żarliwej miłości do ksiąg, zwłaszcza jeśli światły bibliofil pragnął uczynić swój księgozbiór ogniskiem skupiającym grono zaprzyjaźnionych współwyznawców i sympatyków postępowej myśli humanistycznej czy reformacyjnej. Wybitną rolę w krzewieniu w Polsce idei Renesansu odegrały m.in. bibl. prymasów: M. *Drzewickiego i Andrzeja Krzyckiego (1462-1537), bpów Jana Lubrańskiego (zm. 1520), J. *Dantyszka, E. *Ciołka i P. *Totnickiego oraz dostojników świeckich: marszałka wielkiego koronnego Piotra Kmity (1477-1553), dworzanina królewskiego M. *Krupki. Entuzjaści nowinek reformacyjnych chętnie penetrowali księgozbiór działacza protestanckiego w Prusach Książęcych (Pomorze poi.) P. *Speratusa, doborowe bibl. kalwińskiej rodziny Firlejów czy poety A. *Trzecieskiego. Wybitne zasługi w tej dziedzinie położyli wielcy królowie-mecenasi: Zygmunt I Stary (1467-1548), Zygmunt II August (1520-1572) i Stefan Batory (1533-1586). Zwłaszcza prywatna bibl. Zygmunta Augusta, gromadzona z niepospolitym znawstwem i smakiem przez wykształconych bibliotekarzy, była dla współczesnych bibliofilów niedoścignionym wzorem B. W. XVII, mimo chlubnych wyjątków, nie potrafił nawiązać do świetnych tradycji B.polskiego w poprzednim stuleciu. Gwałtowny regres potrzeb i zainteresowań kulturalnych, jaki nastąpił wtedy w wyniku zwycięstwa kontrreformacji, zyskał dodatkowego sprzymierzeńca w ustawicznych wojnach z sąsiadami. Barbarzyńskie grabieże i zniszczenia dóbr kulturalnych były zjawiskiem powszechnym. Sami tylko Szwedzi zrabowali co najmniej kilkadziesiąt wielkich księgozbiorów publicznych i prywatnych; wśród tych ostatnich m. in. bibl. królewskiej rodziny Wazów: Zygmunta HI (1566-1632), Władysława IV (1595-1648), Jana Kazimierza (1609-1672) i królewicza Karola Ferdynanda (1613-1655). W ogólnym zamęcie i zastoju życia umysłowego wybijali się ludzie, których bibliofilskie poczynania wyrastały ponad przeciętność epoki. Do takich zaliczyć należy przede wszystkim arcybpa lwowskiego J. *Próchnickiego, wybitnego astronoma i matematyka krakowskiego Jana Brożka (1581-1652), patrycjuszowskie rodziny *Pinoccich i *Alembeków oraz magnackie Leszczyńskich z Baranowa i Leszna, birżańskich *Radziwiłłów i Ł. *Opalińskiego. Zapowiedzią zmian na lepsze była w drugiej poł. stulecia działalność bibliofilska króla Jana III Sobieskiego (1624-1696), za którego przykładem wkrótce poszli dworzanie, dostojnicy państwowi i kościelni, działacze polityczni i in. Wyraźniej niż poprzednio zaznaczyła się wówczas tendencja do lokalizacji prywatnych księgo-
151
152
BIBLIOFILSTWO
zbiorów z dala od metropolii, w położonych na prowincji rezydencjach magnackich. Tej Unii postępowania hołdowali już Radziwiłłowie (Birże) i Opalińscy (Sieraków, Ryt-wiany); król Jan III reprezentacyjną bibl. gromadził w rodzinnym zamku żółkiewskim. Działo się tak i później: w odległych Lachowcach powstał zasobny księgozbiór S.J. *Ja-błonowskiego, w Kodniu J.F. *Sapiehy, w Nieśvieżu
U.F. *Radziwiłłowej itd. Pcd tym względem nie ,viele zmieniło się nawet w drugiej poł. XVIII w., choć głównym ośrodkiem życia kulturalnego i umysłowego kraju stała się Warszawa. Wprawdzie wyrastały w stolicy i podwarszawskich pałacach piękne księgozbiory króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732-1798), marszałka wielkiego koronnego Franciszka Bielińskiego (zm. 1766), J. *Chreptowicza, I. *Potockiego i in., ale świetnością, a często także zasobnością nie ustępowały im takie bibl. prowincjonalne, jak np. Lubomirskich w Łańcucie, M.K. *Ogińskiego w Słonimiu, A. *Jabłonowskiej w Sie-miatyczach czy "księcia poetów" Ignacego Krasickiego w Lidzbarku Warmińskim. Osobny rozdział bibliofilstwa w Polsce wieku Oświecenia stanowiło wielkie zbieractwo Andrzeja Stanisława i J.A. *Załuskich. Zrodzonej z bezprzykładnego umiłowania ksiąg i ojczyzny, ponad 300-ty-sięcznej "Biblioteki Rzeczypospolitej, Załuskich zwanej" nie da się przyrównać do żadnej z wcześniejszych inicjatyw bibliofilskich, a niejedna późniejsza wyrastała z jej inspiracji.
Katastrofa polityczna Polski pod koniec XVIII w. nie zdołała mimo usilnych starań zaborców, unicestwić kultury podbitego narodu. Na fali spotęgowanego patriotyzmu rodziły się monumentalne koncepcje, których pry-marnym celem było m. in. zabezpieczenie dóbr kulturalnych przeszłości na użytek potomności. Tendencje takie najwcześniej ujawniły się na terenie Galicji, objętej zaborem austriackim cd 1772. Imponujące kolekcje książek i in. "pamiątek narodowych" zgromadzili t?m m. in.: E. A. *Kuropatnicki, S. *Wronowski, a zwłaszcza J.M. *Ossoliński, którego biblioteka dzięki fundacji (*Zakład Narodowy im. Ossolińskich) stała się trwałym pomnikiem dumy narodowej, wchłaniając z czasem, przynajmniej częściowo, także księgozbiory obu poprzednich bibliofilów. Śladami Ossolińskiego, a sięgając głębiej braci Załuskich, starali się podążać inni miłośnicy ksiąg w różnych zakątkach ziem polskich: T. *Gzacki w Porycku, E. *Raczyński w Poznaniu, A.T. *Działyński w Kórniku, Chreptowiczowie w Warszawie i Szczorsach, Czartoryscy w Puławach i Sieniawie, K. *Swidziński w Krakowie, Lubomirscy w Przeworsku, Potoccy w Wilanowie i Łańcucie, Zamoyscy, Przerdzieccy i Krasińscy w Warszawie, Tarnowscy w Dzikowie, Braniccy w Suchej i wielu in. Ci spośród nich, którzy nie zdołali utworzyć własnej fundacji, swymi zbiorami zasilali najczęściej instytucje publiczne, założone wcześniej. W XIX w.
dał się zauważyć znaczny wzrost aktywności bibliofilskiej średniozamożnych warstw społeczeństwa, szczególnie inteligencji miejskiej (prawnicy, literaci) i drobnego ziemiań-stwa. W tych środowiskach, wyraźniej niż np. w sferach arystokratycznych, doszła też do głosu charakterystyczna dla całego bibliofilstwa europejskiego tego okresu dążność do specjalizacji i zawężania tematyki gromadzonych zbiorów. Najczęściej ograniczano się do kompletowania przede wszystkim dzieł z zakresu historii i literatury ojczystej (A. *Urbanowski, A.E. *Koźmian, A. *Wysocki, Cieńscy, Pawlikowscy, Z. *Czarnecki, T.S. *Wrób-lewski i in.), ale wiele też było przykładów dalej posuniętego uściślania kryteriów doboru książek (np. prawo i historia u J.D. *Dzierzkowskiego, źródła do dziejów reformacji w Polsce u J. *Biergiela, calcndaria i pamiętniki u Józefa Weyssenhoffa, varsaviana u W. *Gomulickiego czy heraldyka i genealogia u W. *Wittyga). Ten typ zbieractwa, kierowanego osobistymi zainteresowaniami bibliofila, rozwinął się w pełni i zaczął dominować w polskim bibliofilstwie na początku XX w. Odzyskanie przez Polskę w 1918 niezawisłości państwowej spowodowało m. in. gwałtowny wzrost aktywności kulturalnej społeczeństwa i szybki rozwój różnorodnych form działalności kulturalnej i oświatowej. W rezultacie tego ożywienia nastąpił w latach dwudziestych intensywny rozwój bibliofilstwa, a jego bezpośrednim następstwem było wykształcenie się pierwszych w Polsce form zorganizowanego ruchu miłośników książki. Najdobitniejszym tego świadectwem była działalność tow. bibliofilskich, z których 10 powstało na przestrzeni lat 1921-1927. Staraniem najaktywniejszego spośród nich, *Tow. Miłośników Książki w Krakowie, ukazywały się wytworne, wzorowe pod względem edytorskim i stojące na wysokim poziomie naukowym czasop. bibliofilskie (*Czasopisma zawodowe): "Exhbris" (od T. 5:1924) i "Silva Rerum". Z inicjatywy tow. bibliofilskich w 1. 1925-1929 odbyły się cztery *zjazdy bibliofilów polskich; nakładem tychże towarzystw wychodziły setki pięknych wydawnictw bibliofilskich; tow. inspirowały i rozwijały szeroko zakrojoną akcję propagandową na rzecz bibliofilstwa, prowadziły walkę o podniesienie poziomu estetycznego polskiej książki, nawiązywały i utrzymywały ożywione kontakty z zagranicznymi organizacjami bibliofilskimi (m. in. z *Polskim Tow. Przyjaciół Książki w Paryżu) itd. Charakterystyczny rys bibliofilstwa polskiego w okresie międzywojennym stanowiło również rozpowszechnienie się zbieractwa ekslibrisów (K. *Reychman, T. Szpakowski, Z. *Klemensie-wicz, E. *Chwalewik, Jerzy Fusiecki, T. *Solski, Włodzimierz Egiersdorff i wielu in.) oraz duże zainteresowanie twórczością ekslibrisową wśród artystów-grafików, czego rezultatem było wysunięcie się polskiego artystycznego znaku książkowego na jedno z czołowych miejsc
153
154
BIBLIOGRAF
w świecie. Aktywność organizacyjna polskiego bibliofilstwa uległa zahamowaniu na początku lat 30-tych w następstwie kryzysu gospodarczego, który na szereg lat sparaliżował wszelkie poczynania kulturalne w kraju. Wybuch drugiej wojny światowej zadał ostateczny cios polskiemu ruchowi bibliofilskiemu spychając do podziemia sporadyczne poczynania bibliofilskie (Z. Klemensiewicz, J. *Mi-chalski, T. *Cieślewski syn, L. *Zalewski, Z. *Klukowski, M. *Opałek i in.). Rewolucja kulturalna, jaka dokonała się w Polsce po 1944, zmieniła w sposób zasadniczy charakter i treść polskiego bibliofilstwa. Zdecydowana akcja w kierunku umasowienia kultury przyniosła m. in. olbrzymi wzrost potrzeb i zainteresowań czytelniczych, czego wykładnikiem był zarówno gwałtowny rozrost produkcji wydawniczej, jak też niezwykle prężny rozwój sieci księgarskiej i bibliotecznej. Białe kruki coraz rzadziej są obiektem najgorliwszych zabiegów i poszukiwań bibliofilskich, ustępując miejsca przede wszystkim książkom bardziej użytecznym dla szerokich rzesz czytelniczych. Terenem ożywionej działalności bibliofilskiej stały się Koła Przyjaciół Bibliotek, masowo zakładane przy bibl. powszechnych, oraz liczne Kluby Miłośników Książki, organizowane przy księgarniach "Domu Książki" (w 1965 działało w kraju ok. 40 klubów, skupiających ponad 1200 członków). Organizacją życia bibliofilskiego zajmują się również niektóre oddziały okręgowe *Stow. Bibliotekarzy Polskich (Łódź, Poznań, Katowice) oraz istniejące od 1958 Tow. Przyjaciół Książki w Warszawie.
Zob. też poszczególne kraje Bibliofilstwo.
J. Brunet: Manuel du libraire et de 1'amateur de liures. T. 1-3. 1810. J. Graesse: Trisor des Iwres rares et pricieux ou Nouvcau dictionnaire bibliographiaue. T. 1-17. 1859-1869. C. Elton, M. Elton: The great book-collectors. 1893. ,O. Miihlbrecht: Die Biicherliebhaberei in ihrer Entwicklung bis zum Ende des XIX. Jhdts. 1893. E. Rouveyre: Connaissances ne"cessaires a un biblio-phile. T. 1-10. 1899. G. Bogeng: Die grossen Bibliophilen. Bd. 1-3.1922. S.P. Koczorowski: O bibliofilii. 1925. E. Chwa-lewik: Zbiory poi. T. 1-2. J. Lelewel: Bibliograficznych ksiąg dwoje. T. 2. 1927. L. Lewenstam: Współczesny ruch bibliofilski w Polsce. "Bibliofil Polski" 1933 nr 1. E. Holscher: Handworterbuchf. Buchersammler. 1947. E. Chwalewik: Ekslibrisy poi. XVI i XVII w. 1955. J. Grycz, A. Gryczowa: Historia książki i bibl. w zarysie. 1961. L. Hajdukiewicz: Księgozbiór i zainteresowania bibliofilskie Piotra Tomickiego. 1961.
BIBLIOGRAF, autor bibliograficznych spisów, omówień, monografii; badacz problemów bibliograficznych książki, teorii i metodyki bibliografii. Od autora spisu bibliograficznego wymaga się znajomości metodyki bibliograficznej.
BIBLIOGRAFIA (gr. biblion albo biblos = książka, graphein = pisać): 1. Uporządkowany spis (wykaz, zestawienie) dokumentów, dobranych wg pewnych kryteriów,
spełniający określone zadania informacyjne. Istnieją różne rodzaje B., o których decydują kryteria doboru oraz rodzaj opisu. Jeśli kryterium doboru stanowią cechy treściowe dokumentów, powstają B. treściowe. Przyjęcie jako kryterium danych tytulatury lub formy wydawniczej czy piśmienniczej dokumentów daje B. wydawniczo-for-malne. Jeśli B. ma zarejestrować wszystkie dokumenty odpowiadające ustalonym kryteriom, powstaje B. kompletna. (Poprawnie) Ś dąży się do kompletności, gdyż dziś, nawet przy zamierzeniu kompletności, z reguły pomija się mniej wartościowe dokumenty). B. selekcyjna z góry zakłada dokonywanie wyboru (selekcji) spośród dokumentów odpowiadających przyjętym kryteriom. Inny podział B. opiera się na pojęciu *zakresu, wyznaczanego przez cechy treściowe dokumentów dobieranych do B., oraz *zasięgu, określanego przez cechy wydawniczo-formalne dokumentów. B. ogólna ma zakres pełny oraz zasięg terytorialny obejmujący co najmniej obszar państwa (narodu). B. ogólną jest *B. powszechna oraz *B. narodowa, ew. składająca się z zespołu B. poświęconych poszczególnym typom dokumentów. B. specjalne mają zakres ograniczony lub zakres pełny a ograniczony zasięg autorski czy wydawniczo-formalny, jak *B. dziedzin lub zagadnień, *B. regionalna, *B. lokalna, *B. osobowa, *B. zalecająca, B. dokumentów o określonej formie wydawniczej lub piśmienniczej. W zależności od podstawy opisu wyróżniamy B. prymarne i pochodne. W B. prymarnej dokonuje się opisu dokumentów z *autopsji, zasadniczo w czasie najbliższym momentu ich ukazania się, jak w B. narodowej bieżącej; B. pochodna natomiast przejmuje opisy z innych B. W zależności od rodzaju opisu wyodrębniamy *B. rejestracyjne, mające opis rejestracyjny (zasadniczy) oraz *B. adnotowane, analityczne lub krytyczne; opis zasadniczy jest w nich uzupełniony adnotacją, analizą lub adnotacją krytyczną. !. Metodyka bibliograficzna, tj. metodyka sporządzania spisów bibliograficznych, formułuje wytyczne ogólne oraz przepisy szczegółowe, dotyczące podstawowych działań bibliograficznych: doboru dokumentów, ich opisu oiaz układu opisów (systematyki). W wyniku tych działań powstaje B. jako uporządkowany spis dokumentów, dobranych wg przyjętych kryteriów. Rozwój metodyki bibliograficznej wykształcił pojęcie jednostek bibliograficznych. Są to przede wszystkim: *wydawnictwo, *utwór bibliograficzny, *fragment bibliograficzny. Przedmiot działań bibliograficznych uległ z czasem rozszerzeniu i jednostkami bibliograficznymi są obecnie: dokumenty z tekstem słownym (tj. piśmiennicze), powielane za pomocą druku i innych technik aż po mikro-reprodukcję włącznie, oraz dokumenty rękopiśmienne: nuty, mapy, ryciny oraz ostatnio także płyty i taśmy z tekstem słownym lub muzycznym, jak też filmy. Na oznaczenie tych jednostek bibliograficznych używa się
155
156
BIBLIOGRAFIA DZIETE
w metodyce bibliograficznej terminu *dokument. W poprawnie ukształtowanej B. wyróżnia się nast. części: zrąb główny, tj. zespół *pozycji bibliograficznych, oraz części uzupełniające: *tytulaturę, spis rzeczy, wstęp lub przedmowę oraz spisy pomocnicze (wykaz tytułów czasop. i ich skrótów, wykaz innych skrótów i symboli oraz *indeksy zamieszczone po zrębie głównym). 3. Teoria B. ^Bibliografia dzieje) precyzuje jej przedmiot, metody badawcze i zadania. B. jako jedna z dyscyplin składających się na naukę o książce zajmuje się spisami, omówieniami (przeglądami) i ^monografiami bibliograficznymi. Teoria B. bada rodzaje B., ich ewolucję oraz zmiany przedmiotu działań bibliograficznych i zadań B. Analizując metody działań bibliograficznych, teoria B. zajmuje się zarówno problematyką doboru (kryteriami selekcji), jak zasadami opisu bibliograficznego, który w schematycznej formie utrwala wyniki badania dokumentu. Typy dokumentów oraz zadania informacyjne B. decydują o zróżnicowaniu opisu: stare druki wymagają stosowania metody typograficznej, wykształconej przez *inkunabulistykę; określone zadania informacyjne B. warunkują sporządzanie *adno-tacji. Obok opisu bada się także systematykę (*klasyfikację), decydującą o *układzie B., m. in. zależność klasyfikacji bibliograficznej od klasyfikacji nauk. Szczegółowa analiza bibliograficzna wydawnictwa w jednym lub więcej wydań daje monografię bibliograficzną; natomiast omówienie bibliograficzne, posiłkujące się także systematyką, przytacza opisy poszczególnych dokumentów nie schematycznie, lecz w toku pełnych zdań. Zadania spisów bibliogr. polegają na informacji bibliograficznej (informacji o dokumentach), dostosowanej do potrzeb różnych kręgów użytkowników w zależności od rodzaju B., które bądź informują o istnieniu dokumentów lub ich zawartości treściowej, służącej nauce, życiu społecznemu i gospodarczemu czy handlowi książką, bądź też współdziałają w świadomym kształtowaniu światopoglądu i upowszechnianiu czytelnictwa. Wielość zadań B. sprawia, że dziś w każdym kraju dąży się do zorganizowania służby bibliograficznej zapewniającej zróżnicowaną informację o dokumentach. Obok ośrodka centralnego, opracowującego B. narodową, tworzy się sieć ośrodków specjalnych opracowujących B. z zakresu swojej specjalności, przewidując także ośrodki sporządzające B. zalecające. Organizacja służby bibliograficznej wymaga koordynacji B., do czego wstępem jest centralna ewidencja podejmowanych B., z reguły prowadzona przez ośrodek centralny.
Zob. też Bibliografia adnotowana, B. analityczna,
B. BIBLIOGRAFII, B. BIEŻĄCA, B. CZASOPISM, B. DZIEDZIN LUB ZAGADNIEŃ, B. KRAJOZNAWCZA, B. KSIĘGARSKA, B. LOKALNA, B. MIĘDZYNARODOWA, B. NARODOWA, B. OSOBOWA, B. POWSZECHNA, B. PROSPEKTYWNA, B. REGIONALNA, B. REJESTRACYJNA, B. RETROSPEKTYWNA, B. ZA-
LECAJĄCA, B. ZAŁĄCZNIKOWA, B. ZAWARTOŚCI CZASOPISM.
"* G.Schneider:EinfiihrungindieBibliographie. 1936. A.Łysa-kowski: Określenie bibliografii. 1950. "Biul. Inst. Bibliogr." t. 3 nr 2. S. Wierczyński: Zarys teorii bibliografii. 1951. L.N. Malcles: Manuel de bibliographie. 1963. Metodyka bibliograficzna. 1963.
BIBLIOGRAFIA dzieje. Genezę B. wiąże się z katalogami starożytnych bibliotek. Słynne były Pinakes (Tablice) Kallimacha z Kyrene (310-240 p.n.e.), który opisał w nich rękopisy Biblioteki Aleksandryjskiej (^Biblioteki w starożytności). Ten typ katalogu przeszczepiono na grunt rzymski, gdzie powstawały także wykazy dzieł poszczególnych autorów (np. autobibliografia lekarza Galenusa 129 199) lub biobibliografie typu de viris illustribus. Spisy tego rodzaju kontynuowano w średniowieczu. Wynalazek druku i rozpowszechnienie drukarstwa w epoce Odrodzenia spowodowały szybkie zwiększanie się liczby książek, co przyczyniło się do rozwoju B., dostarczając jej tworzywa. B. stała się źródłem informacji o wieloegzemplarzowych książkach; od ich doboru zależy zakres informacji zgodny z intencją autora i jego światopoglądem. W epoce *inkunabułów "powstały dwa spisy bibliogra-
NOMINA ET LVCVBRA*
TiONES A V T H O R Y ii A
litera tncipieatuim* tfhorAt,wiridetur,&ifa
meiict
teris. inprimum&ł.Codkts. Super Feu&s. Delegatisof fitrtalibusjCaflr^jC^teliinjbjS^confcedcfaŁis, Dflnuclhiur* ^'ciusclaufuiis,
us^u* apjwibttir fratw Domint^ccgnoniento lfufitis,ut nonnutll etiitffliafttjofirph exaJia.axorcł uf autem mthś iridcair, Marćr fororis mjtns Do* nifftijCuiUii loannes iti librotua memtnu filius, pof t paffionem Domtni, (ła'm ab
q lmu
ia"cosvs LC
pp,
s ąuaiim fubnominedus redfeirf btmumr authorttafero, &'c, D
ob faipiuHhros quatutłrThurim jC|ucriimprfmt!$ śnfcnbffur Scba D d Diatermii Ebcn hac~crf i quartus Hoićben hanmTpat, fermones qut'dam Graect tn \zaiix btbhoihecis lLt'U3tuur, rtcm
Nl Dbilf
In
Afoxmi m$Sfcx aliquot d(fccptaL(oncs,csf udc Pariftjs apud Vucche!umł AJfeindi phtiofcpbt M*erdcgradtbus mcdicamiaumcca^pofiitorum, inu s Argenroratt, i^p. c\utm 6. cum Tacuśits (mitstv& Elludiafctn, &'c ąuis b'OJnLatt.numuerEerJt,nonmuento, HunclibrumrefutatAuerroŁsia fyiCo!t&et,c*ca 6ncm. indijetiiyeinopinor, licctpr*cftsnett non addattifjde fadtjsfielliciscpiis
Fragment tekstu bibliografii Konrada Gesnera z r. 1545
157
158
BIBLIOGRAFIA DZIEJE
ficzne: J. Tritheima Liber de scriptoribus ecclesiasticis (Bazyleja 1494), rejestrujący przeważnie jeszcze rękopisy, oraz Catalogus illustrium virorum Gennaniae (Moguncja 1495), pierwsza zarazem próba B. narodowej. Oba spisy są biobibliografiami, typem B. bardzo rozpowszechnionym i w doskonalszej formie uprawianym do chwili obecnej. Liczne B. pojawiają się w XVI w. K. *Gesner ogłosił imponującą *B. powszechną Bibliotheca universalis (Zurych 1545-1555), uzupełnianą i wydawaną kilkakrotne. W związku z rozwojem nauk od pocz. tego wieku ukazują się w Europie południowo-zachodniej B. specjalne, m. in. medycyny (1506), prawa (1522), botaniki (1530), teologii (1566), rolnictwa (1577), filozofii (1592) oraz *B. lokalne i *B. regionalne. Powstają też *B. narodowe retrospektywne, m. in. Anglii (pierwsza powstała qk. 1545, wyd. w 1709; następne 1548, 1595), Włoch (1550), Niemiec (1582), Francji (1584,1585). Wydawane równocześnie katalogi targów księgarskich (Messkataloge) we Frankfurcie n. Menem i w Lipsku, zwłaszcza w okresie 1564-1594, mają cechy *B. bieżącej ogólnej. Gdy zaczynaj ą w nich przeważać materiały niemieckie, pełnią funkcję B. narodowej niem. Są one, podobnie jak ich scalenia za w. XVI (wyd. na pocz. w. XVII), bibliografiami w służbie handlu książką. Można wyróżnić w tym czasie parę typów B. różniących się swą genezą: B. opracowywane przez uczonych, którzy interesowali się autorem i jego dziełem (zawartością), mniej jego wydaniem, toteż element biograficzny oraz informacja o treści dzieła górowały nad opisem bibliograf icz-nym.który jest z reguły niedokładny; B. traktujące książki jako cenny wytwór kultury i dążące do uchwycenia możliwie pełnego dorobku piśmienniczego w określonym zasięgu, jak K. Gesnera czy A. *Maunsella, twórcy B. narodowej angielskiej 1595; katalogi księgarskie w służbie handlu, ze szczegółowym opisem bibliograficznym uwzględniającym cechy wydiwniczo-formalne książek nieodzowne dla identyfikacji różnych wydań. O doborze materiałów decydowały niejednokrotnie kryteria subiektywne, np. przynależność wyznaniowa autorów. W B. XVI wieku, mimo ich niedoskonałości metodycznej, występują różne rodzaje *układu i *indeksów oraz *opisu (rejestracyjny, adnoto-wany lub krytyczny). W XVII i XVIII w. B. rozwija się równolegle z postępem myśli naukowej, podejmującej nową problematykę i stosującej odmienne metody badawcze. B. odwzorowują te nowe kierunki w tematyce spisów, rejestrujących coraz obfitszą produkcję wydawniczą, oraz w nowych rodzajach B. I tak czasop. naukowe o charakterze informacyjno-bibliograficznym, zapoczątkowane przez "Journal des Savants" (1665) oraz podobne periodyki w Anglii, Holandii, Niemczech i Italii stanowiły zaczątek *B. analitycznej. Wiążą się z nimi wieloletnie spisy ich zawartości, przeznaczone dla uczonych i coraz szerszych kręgów oświeconych czytelników. Tak np. La France savante
Corneliusa van Beughem (Amsterdam 1683) ujęła materiały 15 roczników "Journal des Savants" (ok. 1800 pozycji); tegoż autora Apparatus ad historiam novissimam... (t. 1-5, Amsterdam 1689-1710) jest *B. zawartości kilkunastu czasop. (zarejestrowała ok. 22000 pozycji). Z nazwiskiem van Bsughema wiąże się też B. inkunabułów pt. Incunabula typo-graphiae (Amsterdam 1638). Wzrost liczby czasop. i gazet sprawił, że już na przełomie XVII i XVIII w. pojawiły się pierwsze B. tytułów czasop. (*B. czasopism). We Francji ukazała się pierwsza *B. bibliografii, oprać, przez Philip-pe'a Labbego w 1653. Później pojawiła się odmienna w swych założeniach B. Jugements des sauants sur les princi-paux ouvrages des auteurs Adriena Bailleta (t. 1-2, Paryżl685-1686). Autor ograniczył się do książek uznanych za najwartościowsze, zaopatrzył je ocenami i stworzył dzieło zbliżone do historii piśmiennictwa (historia literaria), zmierzających do opracowania dziejów piśmiennictwa powszechnego, obejmując także histoiię akademii, szkół, bibl. oraz muzeów. Posługując się metodą bibliograficzną historia literaria pochłonęła starszą od niej B. w wielu opracowaniach, zwłaszcza niemieckich (XVII do pocz. XIX w.). Jej przeciwieństwem była B. bibliofilska, zapoczątkowana w drugiej poł. XVII w., rejestrująca książki cenne, zwłaszcza z punktu widzenia ich cech materialnych, uwzględniająca w opisie dokładnie cechy wydawniczo -formalne, ze szkodą dla informacji o treści książki; wartościową B. bibliofilską jest Bibliographie instrucłive ou Traki de la connaissance des liures rares et singuliers G. F. *Debure'a (t. 1-7, Paryż 1763-1768). W pierwszej poł. XVII w. pojawia się na oznaczenie spisu bibliograficznego termin "bi-bliographia" obok dotychczasowych nazw "bibliotheca", "catalogus" i in., np. Bibliographia politica G. *Naude (1633), w tytułach B. bieżących: "Bibliographus Belgicus" Claude'a Doresmieulx (1641-1645) oraz L. *Jacob de Saint-Charles'a. Obok nowych odmian B. ukazywały się nadal (aż do XIX w.) B. *powszechne selekcyjne, o różnym przeznaczeniu i odmiennych kryteriach doboru. Do bardziej znanych należą: Th. *Georgi Allgemeines europaisches Biicherlexikon (1742-1758), zaspokajająca potrzeby księgarstwa, oraz nacechowane tendencją bibliofilską B.: Ch.J. *Brunet, Mmuel du libraire et de 1'amateur des liu-res (1810 i in. wyd.) i J.G.Th. *Graesse, Tresor de łivres rares et prtdeux (1859-1869). B. narodowa retrospektywna wraz z rozwojem poczucia odrębności narodowej rozszerzała się na kraje, które nie miały dotąd ewidencji swego dorobku. Przy końcu XVIII w. niemal wszystkie kraje europejskie posiadały już swoją B. narodową retrospektywną. Obfita produkcja wydawnicza i rozbudowa organizacji księgarstwa przyczyniły się do rozwoju bieżącej B. księgarskiej, istniejącej już w Niemczech od XVI w. i Anglii od XVII w., w Niderlandach, Belgii i Francji w pierwszej poł. XVII w. Rok 1797 jest datą ugruntowa-
159
160
BIBLIOGRAFIA DZIEJE
nia współczesnej księgarskiej bieżącej B. niem., prowadzonej przez firmę Hinrichsa w Lipsku (do pocz. XX w.), a także fr., zrazu księgarskiej, od 1811 B. urzędowej (od 1814 pt. "Bibliographie de la France"). Nadal wydawano liczne biobibliografie, m. in. pisarzy przynależnych do poszczególnych zakonów (właściwie *B. osobowe zespołów). Tym typem został zapoczątkowany rozwój B. w Polsce i Czechach: w 1625 Sz. *Starowolski ogłosił Scriptorum Polonicorum hekatontas, a Bohuslav Balbin (1621-1688) opracował Bohemia doda (t. 1-3, Praha 1776-1780). Na wiek XVIII przypadają pierwociny B. ros., która się rozwinęła w pełni w XIX w. Wśród B. specjalnych obok znanej już tematyki pojawiły się m. in. B.: literatury świata starożytnego (1611), historii Francji (1618), podróż-nictwa (1629), chemii (1654), krajów orientalnych (1697). Ich autorami byli nadal erudyci, m. in. filolog klasyczny J.A. Fabricius, lekarz i botanik A. von Htaller, historyk J. Lelong. Zaczyna się pojawiać typ bibliografa, który pracuje wyłącznie nad B., jak np. "polibibliograf " C. van Beughem. Powstawały także B. rejestrujące dzieła różnych gatunków literackich, o zasięgu międzynarodowym lub ograniczone do produkcji określonego kraju: np. poezji (1625), dramatu (1656), wybory książek najlepszych (od końca XVII w.), wreszcie dzieła tworzące warsztat bibliografa, tj. B. anonimówipseudonimów(1669).Na początku XIX w., z upadkiem polihistoryzmu, następuje zmierzch historii piśmiennictwa i całkowite wyodrębnienie się B. Na w. XIX i XX przypada ustalanie się B. narodowej bieżącej jako podstawowego ogniwa w zespole innych B. W swej koncepcji jest ona uzależniona od warunków rozwoju w poszczególnych krajach. Powołana do życia przez księgarstwo pozostaje na jego usługach, gdzie indziej jest organem urzędowym, niekiedy powiązana z działalnością cenzury (w Rosji), bądź służy zarówno księgarstwu, jak zaspokaja potrzeby szerszych odbiorców: bibliotek, uczonych, oświeconych czytelników; w Stanach Zjednoczonych na jej koncepcji (od 1872) zaważyły potrzeby sieci bibl. publicznych, podobnie jak na innych B. wydawanych przez firmę H.W. Wilson. Liczne retrospektywne B. narodowe powstawały w XIX w. z inicjatywy księgarstwa lub jednostek, działających czasem pod patronatem tow. naukowych, wykonawcami zaś byli bibliografowie z powołania, traktujący tę pracę jako pierwszoplanowe zajęcie (np. F.A. *Ebert, J.M. *Querard, K. *Estreicher, Ch. *Evans). Charakterystycznym zjawiskiem Jest, że w krajach rozwijających się Afryki, Ameryki Łacińskiej, Azji działalność bibliograficzna rozpoczyna się niekiedy od sporządzania B. narodowej retrospektywnej; po niej przystępuje się do organizacji B. narodowej bieżącej, w czym wydatną pomoc okazuje UNESCO. Wraz z dokonującą się specjalizacją nauki i wzrostem produkcji wydawniczej, zwłaszcza czasop. naukowych, B. dziedzin zacieśnia się do węższych dyscy-
plin naukowych i często korzysta z opieki towarzystw naukowych i stowarzyszeń bibliotekarzy. Dzięki ich współpracy w skali międzynarodowej powstawały B. o zasięgu międzynarodowym. Rozwijają się obficie B. analityczne, zwłaszcza nauk przyrodniczo-matematycznych, oraz B. bibliografii o zakresie ogólnym. W drugiej poł. XIX w. powstaje B. oświatowa, dziś nazywana B. zalecającą. Jej powstanie wiąże się z demokratyzacją kultury i dążeniem do upowszechniania oświaty wśród szerokich kręgów społeczeństwa. Szczególnie bujnie rozwija się ona w krajach socjalistycznych. B. współczesną cechuje postulat selekcji spowodowany niebywałym wzrostem produkcji wydawniczej oraz zastąpienie indywidualnie pracującego bibliografa zespołem. Po II wojnie światowej B. korzysta, obok opieki księgarstwa, także z poparcia władz państwowych, obejmujących ją centralnym planowaniem, instytucji naukowych, stowarzyszeń bibliotekarzy, a także organizacji międzynarodowych. Teoria bibliografii ^Bibliografia) ma także swą historię. Pierwsze jej przejawy wiążą się z uświadomieniem odrębności spisów bibliograficznych jako gatunku piśmienniczego oraz wskazaniem miejsca B. w klasyfikacji piśmiennictwa. Lokalizowano ją w obrębie historii piśmiennictwa (J. *Garnier 1678, J.M. Francke 1750, J. Ch. Brunet 1810, P. *Jarkowski ok. 1815); jako dyscyplinę równorzędną historii piśmiennictwa podporządkowywano obie historii (G.F. Debure 1763) lub filologii (M. *Denis 1777-1778); wreszcie umieszczano B. na czele schematu klasyfikacji (P. Marchand 1709, A.G. Camus 1796, E.G. *Peignot 1812). W ślad za tym szło określenie jej zakresu i zadań. G.F. Debure traktował ją jako znawstwo książek od strony ich wartości wewnętrznej (treści) i zewnętrznej, co było refleksem ówczesnego bibliofilstwa; przy tym B. obejmowała pewne elementy wiedzy o książce i bibliotekach. Pojęcie B. rozszerzył M. Denis, włączywszy do niej dyplomatykę (rękopisoznaw-stwo), drukarstwo, bibliotekarstwo i spisy ksiąg; w ten sposób B. została zrównana z nauką o książce (bibliolo-gią). E.G. Peignot ujął zakres B. jeszcze szerzej. W ostatniej swej koncepcji (1812), traktując B. jako najroz-leglejszą z nauk, poznającą książki z treści i formy, umieścił ją na czele klasyfikacji piśmiennictwa i podporządkował jej bibliologię. Niemal równie szeroko pojął ją F.A. Ebert (1825), który mówi o niej jako o codex diplomaticus piśmiennictwa, czyniąc poznanie całości piśmiennictwa zadaniem B. czystej, w odróżnieniu od B. stosowanej, która, zajmując się cechami materialnymi książek, rejestruje część produkcji wydawniczej. Najwybitniejsze koncepcje teoretyczne B. oddziałały na teoretyków poi.: J.S. *Bandtkiego, J. *Lelewela, A. *Bohat-kiewicza, K. Estreichera. Dają oni wykład B. o szerokim zakresie, obejmującym niektóre dyscypliny (J.S. Bandtkie), zmienioną lub rozszerzoną koncepcję Denisa (J. Lelewel,
161
162
BIBLIOGRAFIA DZIEJE
A. Bohatkiewicz). Korzystający z obcych poglądów K. Estreicher chciał B. czystą, czyli wewnętrzną, utożsamić z ogólną wiedzą o naukach i piśmiennictwie. Estreiche-rowska koncepcja B. obejmowała rękopisoznawstwo, drukarstwo, bibliotekarstwo (z księgarstwem) oraz teorię układania spisów. Dalsza ewolucja w koncepcjach teoretyków
B. poszła w kierunku zacieśnienia jej pojęcia do problematyki spisów, omówień i monografii bibliograficznych. Ostatnio szeroko dyskutowano problem pozycji B. jako dyscypliny tylko pomocniczej czy też mającej Śwłasne problemy teoretyczne. To ostatnie stanowisko można dziś uznać za ugruntowane. W Polsce reprezentował je A. *Ły-sakowski. Do problemów kontrowersyjnych należy sprawa przedmiotu spisów bibliograficznych: czy są to tylko dokumenty powielone, czy także rękopisy oraz inne dokumenty powstające przez stosowanie nowych metod utrwalania wypowiedzi. Problemami metodyki bibliograficznej zajęto się dopiero w XX w. Uświadomiono sobie, że problemów pracy bibliograficznej nie da się rozstrzygnąć na podstawie instrukcji katalogu alfabetycznego ani też przez mechaniczne przenoszenie systemów katalogów rzeczowych lub klasyfikacji piśmiennictwa. W 1920 sformułowano postulat normalizacji opisu bibliograficznego w skali światowej. Wytyczne ogólne dotyczące działań bibliograficznych oraz typizację B. dał Georg Schneider w Handbuch der Bibliographie (1923 oraz 1924, 1926) i Ein-fiihrung in die Bibłiographie (1936). Dziś w niektórych krajach
istnieją szczegółowe podręczniki, poświęcone tej problematyce, ponadto opracowywane są *normy krajowe i zalecenia międzynarodowe (*Instytut Bibliograficzny).
Polska. Początki B. wiążą się z nazwiskiem Szymona Starowolskiego, który w swym zbiorze zarysów biograficznych pt. Scriptorutn Połonkorum hekatontas (Frankfurt 1625) wymienił prace ówczesnych uczonych i literatów. Właściwy rozwój B. zaczął się w XVIII w. pod wpływem bibliografów pomorskich, którzy wydali szereg B. specjalnych (np. S.J. *Hoppius, D. *Braun, J.D. *Hoffman). Nowoczesny warsztat naukowy dla szeroko zaplanowanych prac bibliograficznych zorganizował J.A. *Załuski, który poza wieloma wydanymi bibliogr. zostawił w rękopisie dziesięciotomową pierwszą retrospektywną *B. narodową (spłonęła w powstaniu warszawskim 1944). W oparciu o Bibliotekę ZaJuskich prowadził swe prace bibliograficzne jej bibliotekat z J. D. *Janocki. W kilkunastu jego pracach, z których najważniejsze są Janociana (t. 1-3, Warszawa 1776-1819; t. 3 wyd. pośm. przez S.B. Lindego), można dostrzec znamiona B. krytycznej, zawierającej ostrożne sądy o pisarzach i ich dziełach. Po wywiezieniu *Biblioteki Załuskich do Petersburga Izba Edukacyjna Księstwa Warszawskiego zabiegała o zebranie materiałów potrzebnych do opracowania B. narodowej, a T. *Czacki zainicjował ;ej zespołowe przygotowanie. Rezultatem tych zabiegów
163
było wydanie B. piśmiennictwa poi. w oprać. F. *Bent-kowskiego pt. Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych (t. 1-2, Warszawa 1814), a także Dykcjonarza poetów polskich H. *Juszyńskiego (t. 1-2, Kraków 1820). Dzieło Bentkowskiego odegrało przełomową rolę w rozwoju B. polskiej, budząc szerokie zainteresowanie rejestracją piśmiennictwa poi. Obok tego ukazywały się, od czasów J.D. Hoffmanna, prace poświęcone poi. inkunabułom i starym drukom, m. in. praceJ.S. *Bandtkiego, które znalazły najpełniejszy wyraz w jego Historii drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim (t. 1-3, Kraków 1826). Wcześniejsze jego prace były bodźcem dla J. *Lelewela do napisania wszechstronnego i pionierskiego dzieła w zakresie bibliotekarstwa i bibliografii pt. Bibliograficznych ksiąg dwoje (t. 1-2, Wilno 1823-1826). A. *Bohatkiewicz kontynuował rozważania teoretyczne w swym wykładzie inauguracyjnym pt. Rzecz o bibliografii powszechnej (Wilno 1830). Na czoło dzieł bibliograficznych wysuwają się J.M. ^Ossolińskiego Wiadomości histo-ryczno-krytyczne do dziejów literatury polskiej o pisarzach polskich (t. 1-3, Kraków 1819-1822, t. 4 pośm., Lwów 1852). Równocześnie prowadzono prace nad bibliogr. narodową w oparciu o księgarnię J. *Zawadzkiego w Wilnie; z zaplanowanej jednak przez A.B. *Jochera całości ukazały się tylko 3 tomy pt. Obraz bibliogra-ficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce od wprowadzenia do niej druku po rok 1630 włącznie (Wilno 1840-1857). Zarazem M. *Wiszniewski zaczął publikować swoją Historię
BOGtICKI - BOGUSŁAWA, iw
rio Kielc tłd 7srr3mad?^nu natvctplt 7i(r | - 0}a sławi mmeh Vti'oe naU i I* 'iepflrtfttiPtit.K.spi hraKow, Iiti b m iIf i tiruk J /.iwaikk !Ś{?<> i*y 3 ii str >28, ir 8,1 I ijtflji 7-j '
8G8UCK* Im iai pff O fondaiiu itvlt i " i,h-nn noum* n*it6k^łiu t | ( [j ttowpr i !i itłtt jie Lwowt 0
!W* h *tr UT-rł-M n.4-r* kot *> tkwili ISK3 n i.niifi l^HTy, uknm f. M-
- Rwiin Ł
fcch;inv<:t! tl^wtck. I' W. Sittiona, 1H95, H, ut
BOSUMIŁ* Błog. Ob.
806USK1 I ) I . I
. i.
fIł 1 Hłtitilch ftra) S. Oi"e) t." !v*0 ]t ńti 27, k. |> i
ifita/nali Nnib / t \ Pi k mm
Fragment stronicy z Bibliografii polskiej Estreicherów
literatury polskiej (t. 1-10, Kraków 1840-1857); jakkolwiek miały to być dzieje literatury poi., to jednak w całym dziele są obszerne i cenne materiały bibliograficzne. Podobnie w Piśmiennictwie polskim od czasów najdawniejszych aż do roku 1830 W.A. Maciejowskiego, faktycznie doprowadzo-
164
BIBLIOGRAFIA DZIEJE
nym do r. 1650, t. 3 (Warszawa 1851-1853) jest bibliografią adnotowaną. Zamierzenia całej plejady bibliografów urzeczywistnił dopiero największy bibliograf poi. K. *Estreicher, który od r. 1870 zaczął wydawać Bibliografię polską, obejmującą w 4 częściach produkcję wydawniczą poi. i Polski dotyczącą do końca XIX w. Części trzeciej (XV-XVm w.) nie zdołał autor dokończyć. Kontynuował ją jego syn S. Estreicher, wydając t. 23-33. Po jego śmierci wnuk twórcy bibliografii Karol Estreicher junior wydał w 1951 t. 34 z. 1 na literę Z i rozpoczął wydawanie nowej scalonej Bibliografii polskiej XIX stulecia (t. 1-9, A-G, Kraków 1959-1970). Obok prac nad poi. bibliogr. narodową powstał spis ujmujący piśmiennictwo litewskie, opracowany przez Kajetana Niezabitowskiego (w "Dzienniku Wileńskim" 1824) oraz bibliogr. ograniczone co do języka lub zakresu, jak np. wykaz dzieł autorów łac. wydanych w Polsce w K. Mecherzyńskiego Historii języka łacińskiego w Polsce (Kraków 1833) lub bibliogr. lekarska L. Gąsiorowskiego w jego Zbiorze wiadomości do historii sztuki lekarskiej w Polsce (t. 1-4, Poznań 1838-1855). W drugiej połowie XIX w. powstają czasop. bibliograficzne mające przeważnie krótkotrwały żywot: "Bibliografia Krajowa" (Warszawa 1856), "Bibliografia Polska" wydawana przez firmę Brockhaus w Lipsku 1861-1865, "Ruch Literatury Polskiej" (Kraków 1862), "Przegląd Piśmiennictwa Polskiego" wyd. przez M. Leitgebera (Poznań 1867-1870), "Rocznik Literacki Warszawski" 1871-1880, "Bibliografia Polska" wyd. przez Księgarnię Polską we Lwowie 1876-1877, "Wiadomości Bibliograficzne Warszawskie" Teodora Paprockiego 1892-1895. Trwałą pozycję zajął "Przewodnik Bibliograficzny" wydawany przez W. *Wisłockiego (1878-1900) w Krakowie, w 1901-1914 tamże przez firmę Gebethner i Wolff, w 1914-1918 zastąpiony przez "Bibliografię polską" J. *Czubka, podjęty pod dawnym ryt. w 1921,1923-1933 (ostatnio we Lwowie). W XIX i na pocz. XX w. rozwinęły się różne typy bibliogr. lokalnej i regionalnej, jak np. bibliogr. Wilna J.I. *Kraszewskiego Wilno od jego początków do r. 1750 (t.1-4, Wilno 1842) oraz J.K. Sembrzyckiego Krótki przegląd literatury ewangelicko-polskiej Mazurów i Ślązaków od r. 1670 (Cieszyn 1888). Obok nich pojawiają się bibliogr. zawartości poszczególnych czasop. (np. W. Garbińskiego Treść" roczników Gospodarstwa Krajowego, Warszawa 1854, 1862), a zwłaszcza bibliogr. dziedzin, np.: Bibliografia piśmiennictwa polskiego z działu matematyki i fizyki T. Żebraw-skiego (Kraków 1873); Bibliografia polska techniczno-prze-mysłowa F. *Kucharzewskiego (Warszawa 1894). Trwałą wartość ma Bibliografia historii polskiej L. *Finkla (cz. 1-3 + Dodatki, Lwów-Kraków 1891-1914), podobnie jak inne powstałe na początku XX w.: Bibliografia prawnicza XIX i XX w. A. *Suligowskiego (Warszawa 1911), Bibliografia slowianoznawstwa polskiego E. *Kołodziejczyka
(Kraków 1911), Bibliografia ludoznawstwa polskiego F. *Ga-wełka (Kraków 1914), Literatura polska od początków do powstania styczniowego G. *Korbuta (t. 1-3, Warszawa 1917-1921; w 2 wyd. doprowadzona do pierwszej wojny światowej, t. 1-4, 1929, Dopełniacz 1933). W 1901 podjęła Akademia Umiejętności wydawanie "Katalogu polskiej literatury matematyczno-przyrodniczej", stanowiącego poi. ogniwo "International Catalogue of Scientific Literaturę". Odzyskanie niepodległości w 1918 zgodziło potrzebę organizacji bibliogr. Próbę urzędowej bibliogr. podjęto wydając w 1920 z inicjatywy Z. *Mocarskiego (w Wydziale Prasowym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych) "Biuletyn Bibliograficzny". Od 1928 urzędową rejestrację opartą na ^egzemplarzu obowiązkowym rozpoczęto w "Urzędowym Wykazie Druków", wydawanym przez Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej. Na jego materiałach oparto "Statystykę Druków" publikowaną od 1929. Szerszą inicjatywę reprezentowali bibliotekarze i bibliografowie, którzy postulowali rozbudowę bibliogr. narodowej oraz koordynację prac bibliograficznych. Przygotowywanie bibliogr. narodowej za okres 1901-1925 wiąże się z osobą J. *Muszkowskiego, bibliogr. staropolską miał na warsztacie K. *Piekarski, w toku była kontynuacja Bibliografii historii polskiej L. Finkla. Pomimo tych i innych prac w okresie do 1939 nie wszystkie dyscypliny miały bibliogr. bieżącą bez luk. Duże postępy zrobiła bibliogr. starych druków, którą posunął naprzód T. *Wierzbowski w swej Bibliographia polonica XV ac XVI ss. (t. 1-3, Warszawa 1889-1894; przedruk fotooffsetowy 1950), po nim E. Barwiński w Katalogu inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie (Lwów 1912), L. *Bernacki (1918), K. *Badecki (1925), a zwłaszcza K. Piekarski. Ukazują się też ^bibliografie analityczne oraz nieliczne ^bibliografie zalecające (oświatowe). Wojna 1939-1945 wyrządziła niepowetowane straty, niszcząc warsztaty bibliograficzne zaawansowanych *bibliografii retrospektywnych. Po 1945 dokonano przebudowy bibliogr. poi. Zreorganizowany *Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej, będący centralną placówką w zakresie bibliogr., prowadzi działalność o znacznie szerszym zakresie niż przed wojną; oprócz *"Przewodnika Bibliograficznego" wydaje bibliografię tytułów czasopism, ich zawartości, poloników zagranicznych, podjął prace nad bibliogr. retrospektywną (od 1901), opracowuje urzędową statystykę wydawniczą, bibliogr. zalecające oraz prowadzi prace teoretyczne, metodyczne i normalizacyjne. Równolegle od 1950 rozwinęła się bibliografia księgarska: prospektywna, bieżąca oraz scalająca materiały za okresy roczne. Instytuty naukowo-badawcze podjęły bibliogr. ze swego zakresu, obejmując je planowaniem na równi z innymi pracami ze swej dyscypliny. Obok *bibliografii bieżących ukazują się bibliografie retrospektywne, jak np. Bibliografia historii polskiej
165
166
BIBLIOGRAFIA ADNOTOWANA
XIX w. (t. wstępny, 1954, t. 1, 1958, t. 2 cz. 1, 1968, cz. 2, 1971), Bibliografia historii Polski (t. 1, 1965) lub Bibliografia literatury polskiej. "Nowy Korbut" (od 1963). Rozwinęły się wydatnie bibliografie służące życiu gospodarczemu i technice (tzw. "Przeglądy Dokumentacyjne"), podjęto *bibliografie regionalne. W bibliografiach starych druków, kontynuując program sprzed 1939, dokonano rejestracji wybranych typów dokumentów (m. in. wydawnictw urzędowych XVI i XVII w.) oraz rozpoczęto w 1960 publikację wielotomowego dzieła pt. Drukarze dawnej Polski od XVI do XVIII w. pod kierunkiem Alodii Kaweckiej-Gryczowej. Ukazały się też prace poświęcone problemom teoretycznym oraz metodycznym bibliogr. (K. *Budzyk, A. Gryczowa, S. *Wier-czyński, A. *Łysakowski, M. Dembowska). W okresie wojny i po niej rozwinął się także za granicą żywy ruch bibliograficzny w zakresie rejestracji poloników zagranicznych. Najważniejsze z ty
"W.J. Żivny: Bibliogr. i bibliologia. 1936. Th. Besterman: Les debuts de la bibliographie methodiąue. 1950. S. Wierczyński: Zarys teorii bibliografii. 1951. J. Korpała: Zarys dziejów bibliogr. w Polsce. 1953 (Wyd. uzup. w j. niem. Abriss der Geschichte der Bibliographie in Polen. 1957). E. Kurdybacha: Zarys historii bibliogr. do 1939 r. ze szczególnym uwzględnieniem Polski. 1960. L.N. Malcles: La Bibliographie. 1962. M.M. Biernacka: Dwadzieścia lat poi. bibliografii 1944-1964. "Prz. Bibl." 1965 z. 3.
BIBLIOGRAFIA ADNOTOWANA, spis bibliograficzny złożony z *opisów bibliograficznych zasadniczych uzupełnionych *adnotacją.
BIBLIOGRAFIA ANALITYCZNA (zwana niekiedy abstraktami), *bibliografia adnotowana, w której *adnotacje mają charakter *analiz wskazujących lub omawiających. Rozwój bieżących B.a., podających przede
wszystkim informacje o artykułach z czasop., wiąże się z ogromnym wzrostem piśmiennictwa naukowego, a zwłaszcza czasop., co powoduje coraz trudniejszą orientację w bieżącym piśmiennictwie. Za prekursora dzisiejszych B.a. można uważać "Journal des Savants" (od 1665, początkowo tygodnik, później miesięcznik), którego celem było podawanie w formie krótkich streszczeń informacji o nowych wydawnictwach naukowych. Podobne czasop. informacyjne pojawiają się licznie w różnych krajach w w. XVII i XVIII, poprzedzając właściwy rozwój B.a., datujący się od pierwszej poł. XIX w. Najbardziej znaną i jedną z najstarszych jest "Pharmaceuti-sches Zentralblatt" (od 1830), którego kontynuacje ukazują się do dziś (ostatnio pt. "Chemisches Zentralblatt"). W XX w. notuje się nieprzerwany wzrost ogólnej liczby oraz objętości poszczególnych B.a., przede wszystkim w dziedzinie nauk ścisłych i technicznych, mniej w naukach społecznych i humanistycznych. W 1962 publikowano na świecie ok. 1500 B.a. O rozwoju B.a. może świadczyć największa z nich publikowana w Stanach Zjednoczonych "Chemical Abstracts", która w pierwszym roczniku (1907) uwzględniała 475 czasop., podając ok. 12000 analiz, w 1964 zaś 8150 czasop., wykazując ok. 232 000 poz. (Indeks do "Chemical Abstracts" za 1947-1956 liczy 19 tomów). B.a. są zazwyczaj zaopatrywane w *indeksy przedmiotowe, często, zwłaszcza w wielkich bibliograf, komasowane w odcinki kilkuletnie (pięcio- a nawet dziesięcioletnie). Przy opracowywaniu wielkich B.a., a zwłaszcza ich indeksów, coraz częściej stosuje się metody maszynowe (*Indeksy mechanizacja). Poza B.a. obejmującymi jedną dziedzinę, wydawanymi przez ośrodki specjalne, w niektórych krajach są publikowane przez centralne ośrodki B.a. o szerszym zakresie; obejmują one nauki ścisłe, biologiczne i techniczne (niekiedy z częściowym uwzględnieniem nauk humanistycznych i społecznych). Największe tego typu wydawnictwa: "Riefieratywnyj Żurnał", wyd. od 1953 przez Wszechzwiązkowy Instytut Informacji Naukowej i Technicznej (WINITI) w Moskwie; "Bulletin Signaletique du Centre National de la Recherche Scientifique" wyd. w Paryżu od 1940.
Polska. Najstarszym wydawnictwem zbliżonym do B.a. jest rocznik "Przegląd Piśmiennictwa Lekarskiego Polskiego" (R. 1 za 1878 - R. 51 za 1926) podający krótkie streszczenia, od kilkuset prac w pierwszych tomach do ok. 1500 w ostatnich (z indeksem przedmiotowym w kilkunastu ostatnich tomach). Nieco młodszym wydawnictwem jest rocznik "Sprawozdania z Piśmiennictwa Naukowego Polskiego w Dziedzinie Nauk Matematyczno-Przyrodni-czych" (1: 1882-1885), wykazujące około 300 pozycji rocznie. W późniejszym okresie pojawia się kilka lekarskich tzw. czasopism referatowych, np. "Medycyna
167
168
BIBLIOGRAFIA BIEŻĄCA
Współczesna. Miesięcznik referatowy poświęcony zagranicznemu piśmiennictwu lekarskiemu" (1935-1941, wyd. przez Tow. Przemysłu Chemiczno-Farmaceutycznego). Ukazują się też B.a. z dziedziny rolnictwa np. "Sprawozdania z Czasopism Obcych" (Z. 1 za 1933 - z. 8 za 1938, Dod. do "Gazety Cukrowniczej"). "Gleba i nawożenie potasowe. Referaty" (dwumiesięcznik, R. 1 za 1937, R. 3 za 1939). Nadto niektóre czasop. posiadają obszerne działy streszczeń piśmiennictwa zagranicznego, np. "Nawozy Sztuczne" (1929-1935), których kontynuacja pt. "Uprawa Roślin i Nawożenie" (1938-1939) jest już całkowicie poświęcona omówieniom piśmiennictwa i streszczeniom. Pierwszymi B.a. w dziedzinie techniki są: wychodzący do dziś miesięcznik "Przegląd Prasy Telekomunikacyjnej", wyd. od stycznia 1936 przez Państwowy Instytut Telekomunikacji (obecnie pt. "Przegląd Dokumentacyjny Telekomunikacji"); "Przegląd Piśmiennictwa Zagranicznego z Dziedziny Metalurgii i Metaloznawstwa Stali" (od 1936 do 1939) jako samoistny dodatek do miesięcznika "Hutnik". Przykładem późniejszym jest "Polska Bibliografia Analityczna" wyd. w 1955-1957 w ośmiu seriach dla piśmiennictwa poi. w dziedzinie nauk matematyczno-przyrodni-czych przez Ośrodek Bibliografii i Dokumentacji Naukowej PAN (dwie serie, publikowane przez ośrodki specjalistyczne wychodziły później: "Geografia" do 1960, "Mechanika" do dziś). Obecnie ukazuje się w Polsce około 100 B.a. (przeważnie pt. "Przegląd Dokumentacyjny..."), w większości jako dodatki niesamoistne do czasop. przede wszystkim technicznych. Przykłady najważniejszych obecnych B.a.: przeznaczony dla zagranicy kwartalnik "Obzor Polskoj Tiechniczeskoj Litieratury. Polish Technical Ab-stracts" (od 1951) oraz miesięcznik "Przegląd Dokumentacyjny Hutnictwa" (od 1948). Podobny charakter do B.a. mają działy streszczeń piśmiennictwa zagranicznego występujące w wielu poi. czasop. naukowych (przede wszystkim lekarskich).
E.M.R. Ditmas: The coordination of abstracting services. Unesco approachto theproblem. "Journal of Doc." 1948/49. International Conference on Science Abstracting convened by the UNESCO in Paris, 20-25VI 1949. Finał report. 1949. W. W. Varossieau: A suwy of scientific abstracting services. ,,R.evue de la Doc." 1949 nr 2. Survey of the organisation and functioning of abstracting seruices... 1962 UNESCO. Abstracting serukes in science, technology, medi-cine, agriculture, social sciences, humanities. 1965 FID. I. Pol-zovics: Pour le 300e annwersaire de la fondation de Vinformation sdentiHaue. "Revuc Intern, de la Doc." 1965 nr 1.
BIBLIOGRAFIA BIBLIOGRAFII, bibliografia spisów bibliograficznych, jest źródłem informacyjnym o istniejących bibliografiach. Najważniejsze są B.-b. o charakterze ogólnym. B.b. o zasięgu międzynarodowym. Pierwszą B. tego typu ogłosił Philippe Labbe jako suplement do swej pracy Nouae bibliothecae specimen (Paris 1653; rozszerzone wydanie pt. Bibliotheca bibliotheca-
rum, 1664, ok. 1500 poz.). Wybitnymi osiągnięciami są późniejsze B.b.: G. *Peignota Repertoire bibliographique uniuersel (Paris 1812), J. *Petzholdta Bibliotheca biblio-graphica (Leipzig 1866). Największą, wykazującą ok. 80000 pozycji (tylko wydawniczo samoistnych), i najważniejszą B.b. jest Th. Bestermana A world bibliography of bihlio-graphies (t. 1-3, London 1947-1949; wyd. 4, t. 1-5, Lausan-ne 1965-1966). Ze współczesnych B.b. o charakterze selekcyjnym najwybitniejszą jest praca L.-N. Maldesa Les sou-rces du trwail bibliographique (t. 1-3, Geneve 1950-1958). O *bibliografiach bieżących informuje w zasięgu międzynarodowym Index bibliographiaue (wyd. 1, Paris 1925; wyd. 4, t. 1-2, La Haye 1959-1964). Z dawniejszych bieżących B.b. wartościowy jest rocznik (uwzględniający tylko wydawnictwa samoistne) "Internationaler Jahresbericht der Bibliographie" pod red. J. Vorstiusa (Leipzig 1930-1940); z ukazujących się obecnie szczególnie cennymi, bo uwzględniającymi także bibliogr. umieszczone w czasop. oraz *bibliografie załącznikowe, są: kwartalnik z kumulacjami rocznymi i kilkuletnimi "Biblio-graphic Index. A cumulative bibliography of bibliogra-phics" (New York, od 1938), uwzględniający głównie bibliogr. w językach zachodnich,a zwłaszcza ang., oraz kwartalnik o pełniejszym zasięgu międzynarodowym "Biblio-graphische Berichte" (Frankfurt a. M., R. 1 za 1959; w 1957 i 1958 jako dod. do "Zeitschrift fur Bibliothekswesen und Bibliographie" ukazał się Gesamtregister 19594963). Coraz częściej B.b. jest traktowana jako jeden z podstawowych spisów bibliograficznych obok *bibliografii narodowej i jest wydawana bieżąco, np. "Bibliografija Sowietskoj Bibliografii" (R. 1 za 1954), "Bibliographie der Deutschen Bibliographien" (R. 1 za 1954), "Soupis Ćeskych Bibliografii" (R. 1 za 1956). B.b. polskie. Podstawową pracą jest Bibliografia bibliografią polskich do 1950 W. Hahna (wyd. 3, Wrocław 1966; wyd. 1 pt. Bibliografia bibliografii polskiej, Lwów 1921), nadto Bibliografia bibliografii polskich 1951-1960 H. Sawoniaka (Wrocław 1967). Periodycznie ukazujące się B.b. poi. są ogłaszane razem z bibliogr. nauki o książce (*Księgoznawstwo bibliografie).
A. Taylor: A history of bibliographies of bibliographies. 1955.
BIBLIOGRAFIA BIEŻĄCA, spis bibliograficzny rejestrujący w odcinkach ciągłych publikacje ukazujące się w oznaczonych kolejnych okresach współczesnych. B.b. wychodzą jako samoistne wydawnictwa periodyczne (np. *"Przewodnik Bibliograficzny", tygodnik; "Bibliografia Historii Polskiej", rocznik), dodatki do czasopism (np. "Przegląd Piśmiennictwa o Książce", dodatek do "Przeglądu Bibliotecznego") lub są umieszczane w odpowiednich czasop.
Zob. też Komasacja bibliograficzna.
169
170
BIBLIOGRAFIA CZASOPISM
BIBLIOGRAFIA CZASOPISM rejestruje tytuły *wydawnictw periodycznych oraz wydawnictw zbiorowych. B.cz. jest najczęściej wydawana jako rocznik, niekiedy obejmuje tytuły czasop. za okres dwu lub więcej lat. Za granicą B.cz. ma wieloletnią tradycję, stanowiąc jeden z trzonów wielu bieżących ^bibliografii narodowych. Bieżące czasop. z całego świata wykazuje w wyborze UlricKs periodkals directory (New York, wyd. 1, 1932; wyd. 10, 1963, ok. 20000 tytułów). Z ^bibliografii retrospektywnych o zasięgu międzynarodowym najważniejsza jest A world list of scientijic periodkals in the years 1900-1960 (wyd. 4, 1963-1964, wykazuje ok. 60000 tytułów; wyd. 1, 1921). W Polsce pierwszy większy spis czasop. podał K. *Estreicher w Bibliografii polskiej XIX stulecia (T. 1, 6, Kraków 1872, 1881; wyd. 2, Kraków 1962, t. 3 s. 385-494). W okresie międzywojennym rolę B.cz. pełniły periodyczne katalogi prasowe, z których najważniejsze są: wyd. przez Polską Agencję Reklamy "Katalog Prasowy Para" (t. 1-11, 1921-1939) oraz wyd. przez Biuro Ogłoszeń T. Pietraszka "Spis Gazet i Czasopism Rzeczypospolitej Polskiej" (t. 1-8, 1921-1939). Po wojnie ukazało się kilka spisów, za okres 1944-1954 (z lukami), "Katalog Prasy Polskiej" wyd. 1957, 1959, 1964 przez *Biuro Wydawnicze "Ruch". Pierwszą właściwą poi. B.cz. jest "Bibliografia Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych" wydawana od 1960 przez *Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej (opublikowano roczniki za 1958, 1959, 1960). Rolę bibłiogr. retrospektywnej spełnia w pewnym stopniu kartotekowy Centralny Katalog Czasopism Polskich w Bibliotece Narodowej. B.cz. okresu wojny zastępuje w dużej mierze Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej 1939 -1945, oprać, przez L. Dobroszyckiego (Warszawa 1962). O poi. czasop. za granicą informują prace: S. Zieliński, Bibliografia czasopism polskich za granicą 1830-1934 (Warszawa 1935) i M. Danilewicz, G. Sadowska, Katalog czasopism polskich i dotyczących Polski oraz innych krajów słowiańskich wyd. poza Polską po dniu 1 IX 1939 (Londyn 1964). W ostatnich latach poczęły się w Polsce ukazywać liczniej B.cz. regionalnych, np. śląskich, pomorskich, oraz poszczególnych dziedzin, np. B.cz. teatralnych, spółdzielczych, o wsi i dla wsi.
G. Schneider: Handbuch der Bibliographie. 1930. K. Ś wier-kowski: Bibliotekarstwo a bibłiogr. czasopism poi. W: IV Zjazd Bibliotekarzy Polskich. Referaty. Cz. 1. 1936. L. N. Malcie s: Les Sources du travail bibliographiaue. T. 1. 1950. Ś L.N. Malcie s:[Manuel de bibliographie. 1963.
BIBLIOGRAFIA DZIEDZIN LUB ZAGADNIEŃ
stanowi najliczniejszą grupę *bibliografii. Tematem tej grupy są: wielkie działy wiedzy (np. nauki matematyczno-przyrodnicze, medycyna, technika, nauki rolnicze); poszczególne dziedziny (np. w obrębie nauk technicznych: bibłiogr. budownictwa, górnictwa, kolejnictwa); poszcze-
171
gólne zagadnienia (np. bibłiogr. problematyki tłumaczenia). Bibliografiami zagadnień są także przedmiotowe bibliografie osobowe, regionalne i lokalne.
BIBLIOGRAFIA KOMPLETNA zob. BIBLIOGRAFIA 1.
BIBLIOGRAFIA KRAJOZNAWCZA, spis bibliograficzny piśmiennictwa o danym kraju lub państwie (o wszechstronnym zakresie), często rejestrująca także dzieła literatury pięknej danego kraju w oryginałach i przekładach (np. Bibliographie sur la Pologne, Warszawa 1964). Niektóre B.k. ograniczają zasięg terytorialny do granic jednego państwa, ukazując w ten sposób stan piśmiennictwa w tym kraju na temat jakiegoś innego (W. Szolginiowa, Bułgaria w piimiennictwie polskim 1944-1963, Warszawa 1965). Termin B.k. jest także używany potocznie na oznaczenie bibliografii zagadnień krajoznawczych (np. S. Malawski, Krajoznawstwo i turystyka, 1945-1952. Zarys bibliograficzny, Warszawa 1953).
BIBLIOGRAFIA KRYTYCZNA zob. BIBLIOGRAFIA 1.
BIBLIOGRAFIA KSIĘGARSKA, odmiana bibliografii ogólnej, rejestrująca publikacje znajdujące się w obiegu księgarskim oraz uwzględniająca w opisie ich cechy ważne dla tego obiegu: rodzaj oprawy, wagę, cenę, wysokość *nakładu, dostępność w sprzedaży itp. Rozwinęła się z ogłoszeń wydawcy-drukarza-księgarza poprzez "katalogi jarmarczne" (wydawane od 1564 z okazji *tar-gów księgarskich w Paryżu, Frankfurcie i Lipsku) w rozległą służbę informacji bibliograficznej prospektywnej (zapowiedzi i plany wydawnicze), bieżącej (czasop. i katalogi), retrospektywnej (*katalogi księgarskie składowe i anty-kwarskie).
Pierwsze w Polsce katalogi księgarskie powstały pod koniec w. XVII w Gdańsku. Upowszechnili je w czasach Oświecenia głównie drukarze i księgarze warszawscy, a w ślad za nimi krakowscy i lwowscy. W 1852 ukazał się w Lipsku katalog *Rafalskiego (publikacje z 1.1830-1850). Bibliografia polska K. *Estreichera nosiła podtytuł "Katalog 50000 druków polskich lub Polski dotyczących od roku 1800, ułożony abecadłowo według autorów i przedmiotów, z wyrażeniem cen księgarskich" i była pomyślana jako katalog księgarski na zamówienie lwowskiego księgarza C. *Łewickiego. Czasopisma bibliograficzne wydawali księgarze: Klukowski, Rafalski, Wywiałkowski, *Leitgeber, *Bartoszewicz, *Paprocki. Na uwagę zasługują katalogi księgarskie *Altenberga i *Wendego oraz katalogi antykwaryczne Jolowicza, *Wildera i *Giejsztora. W 1918 Pierwszy Zjazd Księgarzy Polskich w Lublinie
172
BIBLIOGRAFIA NARODOWA
podjął uchwałę o "periodycznym wydawaniu generalnego katalogu wszystkich bez wyjątku wydawnictw poi. nie wyczerpanych i resztek nakładów". W 1. 1925 i 1926 J. *Muszkowski opracował i wydał pierwszy poi. katalog składowy Przodownik księgarski. Od 1927 Związek Księgarzy Polskich wydawał tygodniowy "Kartkowy Katalog Nowości" powielany na adresarce (w 1950-1951 pt. "Biuletyn Nowości Domu Książki", obecnie pod pierwotnym tytułem). W 1. 1947 i 1948 ukazał się "Katalog Składowy Kojnis-Hurtu Gebethnera i Wolffa", w 1951 "Katalog Składowy Domu Książki", a od 1952 tygodnik zawierający zapowiedzi wydawnicze pod nazwą "Arkusz Zamówień". Obecnie bibliografia księgarska składa się: z informacji prospektywnej w postaci tygodnika ^.Zapowiedzi Wydawnicze Arkusz Zamówień", służącego do ustalenia zapotrzebowania na zapowiedziane publikacje; z informacji bieżącej w formie ukazującego się co tydzień "Kartkowego Katalogu Nowości" (komplet kart katalogowych) oraz rocznika "Działowy Katalog Nowości" { z indeksami: przedmiotowym, serii wydawniczych i alfabetycznym) ; z informacji retrospektywnej w postaci wydawanych przez Składnicę' Księgarską roczników "Alfabetycznego Katalogu Składowego i Przedmiotowego Katalogu Składowego". Przy Składnicy Księgarskiej istnieje Księgarski Ośrodek Bibliograficzny, a przy przedsiębiorstwach księgarskich i w wyżej zorganizowanych księgarniach punkty informacji bibliograficznej.
M. Jagła: Zarys bibliografii księgarskiej. 1954, M.Jagła: Bibliografia w księgarni. 1964. F. Czarnecki, A. Sójka: Metodyka bibliografii księgarskiej. 1966.
BIBLIOGRAFIA LOKALNA, spis bibliograficzny dotyczący miejscowości, mający takie same odmiany jak ^bibliografia regionalna.
BIBLIOGRAFIA MIĘDZYNARODOWA. 1. *Bi-
bliografia rejestrująca piśn .iennictwo ukazujące się w różnych krajach. 2. Bibliogr. opracowywana międzynarodowo, tj. redagowana centralnie w oparciu o materiały nadsyłane z różnych krajów. Wybitne B.m.: Catalogue oj scientific papen, bibliogr. zawartości czasop. z dziedziny nauk ścisłych, wyd. przez Royal Society of London w 1. 1867-1925 (za 1. 1800-1900); International catalogue of scientific literaturę, bibliogr. obejmująca artykuły i książki z 1. 1901-1913, wychodząca pod auspicjami Royal So-Ściety w 1. 1902-1920 (materiały poi. dostarczała Polska Akademia Umiejętności w Krakowie); Concilium Biblio-graphicum, B.m. z zakresu nauk przyrodniczych (zoologia, anatomia, fizjologia itd.) publikowana w postaci kart w 1. 1895-1940 w Szwajcarii pod auspicjami Międzynarodowego Stów. Zoologicznego. Nowsze B.m.: "International Bibliography of Historical Sciences" (R. 1 za 1926),
wyd. od 1930 przez Międzynarodowy Komitet Nauk Historycznych, oraz bieżące roczne bibliogr. z zakresu nauk społecznych wyd. przez *UNESCO: "International Bibliography of Economics" (R. 1 za 1952), "...of Political Science" (R. 1 za 1952), "...of Social and Cultural Antro-pology" (R. 1 za 1952), "...of Sociology" (R. 1 za 1951).
K.O. Murra: History of some attempts to organize bibliography internationally. W: Bibliographic organization. 1951. J. Meyriat: Rapport sur les principes gintraax du trauail bibliographiaue interna-tional. 1957 Unesco. G. LorphLvre: La Prhentation des biblio-graphies internationales. 1960 Unesco.
BIBLIOGRAFIA NARODOWA rejestruje Śdokumenty opublikowane na terenie danego kraju lub państwa, niekiedy także wydane poza jego granicami, ale związane z nim tematem, pochodzeniem autora (redaktora, ilustratora itp.) lub językiem. Ostatnio zaczęto publikować B. rejestrujące produkcję wydawniczą kilku związanych z sobą pod pewnymi względami państw, np. "Bibliografia de America Latina". Według najnowszych koncepcji B.n. to zespół spisów rejestrujących różne rodzaje dokumentów, który w sumie daje możliwie pełny obraz produkcji wydawniczej danego państwa lub kraju. Podstawowymi członami B.n. są wykazy wydawnictw zwartych i ciągłych. W osobnych spisach bywają wyodrębnione wydawnictwa urzędowe, wydawnictwa pozostające poza handlem księgarskim, *dysertacje. Również dokumenty graficzne (nuty, mapy, ryciny) i dokumenty audiowizualne (mikrofilmy, płyty, filmy) mogą być osobno rejestrowane. Oddzielnie publikowana jest *bibliografia zawartości czasop. i wydawnictw zbiorowych (czasem także dzieł zbiorowych), która dzieli się niekiedy (np. w ZSRR) na spisy artykułów z czasop., artykułów z dzienników, recenzji. W odrębnym wydawnictwie bywa rejestrowane piśmiennictwo opublikowane poza granicami kraju. Obecnie B.n. nie dążą do zarejestrowania całości produkcji wydawniczej; z zasady pomijane są *dokumenty życia społecznego, czasem i inne kategorie piśmiennictwa, np. *podręczniki szkolne, powieści brukowe itp. W poszczególnych spisach tworzących B.n. mogą być przyjęte odmienne zasady selekcji, zwykle najostrzejsze w wykazach zawartości czasop. B.n. zawierają *opis bibliograficzny rejestracyjny, publikowane są przeważnie w układach rzeczowych (*Układ bibliografii) z rozbudowanymi *indeksami alfabetycznymi, czasem i przedmiotowymi. Spisy B.n. są bibliogr. prymarnymi (*Bibliografia), przeważnie opracowanymi w ośrodkach państwowych (bibl. narodowych, instytutach bibliograficznych itp.) na podstawie *egzemplarza obowiązkowego lub egzemplarzy dostarczanych przez wydawców. Dla ułatwienia poszukiwań bibliograficznych wydawane bywają *kumulacje i *komasacje materiałów zawartych w poszczególnych zeszytach.W niektórych krajach (np. w Anglii i NRD) istnieje cały system współzależnych wydawnictw
173
174
BIBLIOGRAFIA OGÓLNA
B.n. zarówno bieżących, jak wieloletnich, zbliżonych do *bibliografii retrospektywnych. Ten typ bibliogr. wykazuje materiały za określony zamknięty okres. Dawniej opracowane B.n. retrospektywne obejmują łącznie różne typy wydawnictw, np. Bibliografia polska Estreicherów. Polską bieżącą B.n. reprezentują cztery wydawnictwa opracowywane w *Instytucie Bibliograficznym: *"Przewodnik Bibliograficzny", "Bibliografia Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych", "Polonica Zagraniczne" oraz "Bibliografia Zawartości Czasopism".
K.O. Murra: Notes sur l'evolution de la notion de bibliographie nationale eschaustive et courante. W: Les seruices bibliographiaues... Etat actuel et possibilites d' amilioration. 1949, w j. ang. 1950. R. Blum: Vor- u. Friihgeschichte der nationalen Allgemeinbiblio-graphie. 1959. L.H. Linder: The rise of current complete national bibliography. 1959. W. Totok: Die Nationalbibliographien. Versuch einer Analyse. W: Bibliographie u. Buchhandel. 1959. M. Dembowska: Ewolucja pojęcia bibliogr. narodowej od Karola Estreichera do naszych czasów. W: Księga pamiątkowa ku czci Karola Estreichera. 1964.
BIBLIOGRAFIA OGÓLNA zob. BIBLIOGRAFIA 1.
BIBLIOGRAFIA OSOBOWA dąży do ukazania dorobku wybranego autora (B.o. podmiotowa) i stanu piśmiennictwa o nim (B.o. przedmiotowa). B.o. podmiotowa rejestruje (nie ograniczając *zakresu) zarówno indywidualne i współautorskie prace danej osoby, jak i te publikacje, w których występuje ona jako tłumacz, autor wstępu, redaktor itp. Realizując dążenie do kompletności B.o. stosuje pełny *zasięg chronologiczny, nie ogranicza także zasięgu terytorialnego, językowego i wydawniczo-formalnego (rejestruje nawet niekiedy rękopisy i dokumenty niepiśmiennicze, np. fotografie, płyty, medale). B.o. ukazująca dorobek określonej grupy autorów (np. pracowników jednej instytucji) nosi nazwę bibliogr. zespołu osobowego.
Zob. też Biobibliografia.
Polska bibliogr. osobowa 1944-1955. 1956. "Biul. Inst. Bibliogr." T. 5 nr 2. E. Słodkowska, J. Wilgat: Bibliogr. osobowa. W: Metodyka bibliograficzna. 1963.
BIBLIOGRAFIA POCHODNA zob. BIBLIOGRAFIA 1.
BIBLIOGRAFIA POWSZECHNA (uniwersalna), spis bibliograficzny o nieograniczonym *zakresie i *zasięgu terytorialnym, dążący do zarejestrowania piśmiennictwa w zasięgu światowym. Pierwszą taką próbą była Biblio-theca universalis K. *Gesnera (Zurich 1545, Appendix 1555), w której autor starał się ująć wszystkie druki i rękopisy w j. lac, gr. i hebr. Z szeregu innych B.p., pojawiających się później licznie w różnych krajach, można wymienić:
Allgemeines europaisches Bucherlexikon oprać, przez Th. *Ge-orgiego (t. 1-5 i 3 supl., Leipzig 1742-1758), obejmujący książki w j. niem., łac. i franc. (wraz z suplementami 160000 poz.), przeznaczony dla potrzeb księgarskich; Manuel du libraire et de 1'amateur des Iwres opublikowany w Paryżu przez ChJ. *Bruneta (wyd. 1, 1810; wyd. 5, t. 1-6, 1860-1865). Jest to B.p. selekcyjna, obejmująca książki najcenniejsze tak z punktu widzenia treści, jak i pod względem bibliofilskim, wydane od początku drukarstwa w różnych krajach, pisane w różnych językach, dotyczące różnych dziedzin. Na podobnych zasadach jest oparte dzieło T. *Graessego Tresor des livres rares et pricieux (Dresden 1859-1869). Współczesną próbą jest zbiorowe dzieło Enci-clopedia de orientacion bibliografica (t. 1-4, Barcelona 1964-1965) oprać, przy współudziale ponad 600 specjalistów z 29 krajów; objęła ona ok. 24 000 wybranych pozycji nowszego piśmiennictwa ze wszystkich dziedzin wiedzy, ze szczególnym uwzględnieniem nauk humanistycznych. Należy też wspomnieć o próbie utworzenia w końcu XIX w. przez P. *Otleta i Henri la Fontaine'a kartoteki piśmiennictwa światowego {Ripertoire bibliographiaue uni-versel), kontynuowanej później w Międzynarodowym Instytucie Bibliograficznym w Brukseli. W 1934 kartoteka liczyła ponad 15600000 pozycji. Dalsze gromadzenie kartoteki zostało zaniechane.
L.N. MalclLs: Les Sources du trauail bibliographiąue. T. 1. 1950. L.N. MalcUs: La Bibliographie. 1962.
BIBLIOGRAFIA PROSPEKTYWNA, spis publikacji, które mają się ukazać, np. *"Zapowiedzi Wydawnicze" (wyd. Składnica Księgarska) lub "Bookforecast. Bi-bliographia internationalis", wychodząca w 1. 1948-1949 jako czasop. firmy holenderskiej Brill (Leiden).
BIBLIOGRAFIA PRYMARNA zob. BIBLIOGRAFIA 1.
BIBLIOGRAFIA REGIONALNA, spis wykazujący: publikacje wydane na obszarze danego regionu (B.r. podmiotowa); prace autorów pochodzących z danego regionu (B.r. podmiotowa); prace o danym regionie bez względu na ich miejsce wydania (B.r. przedmio towa). Istnieją też B.r. podmiotowo-przedmiotowe. Sporządzanie B.r. podmiotowych jest celowe wyłącznie dla okresów dawnych (zazwyczaj są to bibliogr. starych druków); mogą one stanowić cenne źródło do badań nad historią drukarstwa i ruchu wydawniczego w poszczególnych regionach. Obecnie wzrasta zapotrzebowanie na bieżące B.r. przedmiotowe.
B. Eychler: Problematyka bibliogr. regionalnej ziem zachodnich. 1960. B. Eychler: Bibliogr. regionalna i lokalna. W: Metodyka bibliogr. 1963.
175
176
BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA
BIBLIOGRAFIA REJESTRACYJNA, spis bibliograficzny złożony z *opisów bibliograficznych zasadniczych (rejestracyjnych).
BIBLIOGRAFIA RETROSPEKTYWNA, spis bibliograficzny rejestrujący publikacje wydane w oznaczonym (zamkniętym) okresie, w odróżnieniu od ^bibliograf ii bieżącej.
BIBLIOGRAFIA SELEKCYJNA zob. BIBLIOGRAFIA 1.
BIBLIOGRAFIA SPECJALNA zob. BIBLIOGRAFIA 1.
BIBLIOGRAFIA UNIWERSALNA zob. BIBLIOGRAFIA POWSZECHNA.
BIBLIOGRAFIA ZALECAJĄCA, spis bibliograficzny odpowiednio dobranego piśmiennictwa przeznaczony do zadań kształcących (oświatowych i wychowawczych) wobec określonego środowiska czytelniczego. Naczelną zasadą doboru materiału do B.z. jest selekcja wartościująca: pomija się z reguły pozycje sprzeczne z ideowymi założeniami bibliografii, przestarzałe i obciążone błędami rzeczowymi lub niedostosowane do potrzeb odbiorców (specjalistyczne, trudno dostępne itp.). Istotną cechą B.z. jest ścisłe ustalenie adresu czytelniczego, tj. określenie grupy przewidzianych odbiorców i sprecyzowanie wymaganego stopnia ich przygotowania umysłowego W B.z. stosuje się opis adnotowany; *adnotacje (o mieszanym typie treś-ciowo-księgoznawczym) zawierają z reguły element zachęty do lektury. Do B.z. dołączone są często dodatkowe materiały informacyjne, jak zestawienia statystyczne, kalendaria wydarzeń itp. Do B.z. należą: plany czytania, zalecające niewielki, podstawowy i uszeregowany wg stopnia trudności wybór pozycji na określony temat; poradniki dla samouków, które, obszerniejsze i bardziej wszechstronne od planów czytania, pomagają drogą odpowiednio dobranej lektury zdobyć określony stopień wykształcenia; poradniki tematyczne, najpopularniejszy typ B.z. proponujące czytelnikowi do indywidualnego wyboru szeroki, ale wyselekcjonowany zestaw publikacji o sprecyzowanym zakresie; katalogi wzorcowe stanowiące przykładowy spis racjonalnie dobranego i zalecanego bibliotekarzom księgozbioru określonego typu bibl. (np. opracowany w Instytucie Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej katalog Książki dla bibliotek, t. 1-3, Warszawa 1959-1962). Rolę B.z. pełnią także: czasopisma recenzyjne (np. "Nowe Książki" od 1949), biblio-
grafie załącznikowe w książkach popularnonaukowych, centralnie drukowane karty adnotowane, *kata-logi księgarskie i wydawnicze, ulotki bibliograficzne, różnego typu przeglądy nowości, propozycje i zalecenia do zakupu itp. B.z. jako odrębny rodzaj bi-bliogr., obliczonej przede wszystkim na potrzeby użytkowników *bibl. powszechnych, rozwija się obecnie na całym świecie, szczególnie intensywnie w ZSRR i krajach demokracji ludowej. W Polsce B.z. ma bogatą tradycję. W XIX w. w warunkach niewoli powstały B.z. zwane wówczas często "katalogami rozumowanymi", których celem była propaganda poi. książki, wyeliminowanej przez zaborców z oficjalnych programów oświaty. M. in.: P. Kozubowski, O wyborze książek dla dorastającej młodzi (Cieszyn 1879), J. Karłowicz, Poradnik dla osób wybierających książki dla dzieci i młodzieży (Warszawa 1884), Z. Morawska, Katalog rozumowany książek dla dzieci i młodzieży (Warszawa 1895). Niektóre bibliogr. tego typu wyrosły wówczas na gruncie głoszonego hasła pozytywizmu:"praca u podstaw", np. Poradnik dla samouków pod red. S. Michal-skiego i A. Heflicha (cz. 1-4, Warszawa 1898-1902), W.M. Kozłowskiego Co i jak czytać (wyd. 1, Warszawa 1900; wyd. 6, 1932) i in. W okresie międzywojennym na uwagę zasługuje działalność bibliograficzna Poradni Bibliotecznej przy Kole Warszawskim Związku Bibliotekarzy Polskich, gdzie m. in. opracowano dla bibl. powszechnych adnotowany spis piśmiennictwa beletrystycznego i naukowego pt. Książka w bibliotece (Warszawa 1934), kontynuowany jako Przewodnik literacki i naukowy 1933-1935 (Warszawa 1937) oraz jako wydawnictwo periodyczne pod tymże tytułem w 1938-1939, a także po wojnie w 1946-1949. Od 1954 B.z. jest opracowywana w Polsce przez Zakład Bibliografii Zalecającej *Instytutu Bibliograficznego Biblioteki Narodowej, który prócz kart adnoto-wanych (od 1954) wydaje rocznik "Literatura Piękna" (od 1954), serię osobowych poradników zalecających poświęconych wybitnym twórcom poi. kultury oraz inne poradniki tematyczne na aktualne tematy. W ostatnich latach prawie wszystkie bibl. wojewódzkie i niektóre miejskie, rzadziej inne instytucje i tow. oświatowe, zajmują się opracowaniem B.z.
A.Wróblewski: Stan i zadania bibliografii zalecającej. W: Ogólnokrajowa Narada Bibliografów. 1956. K. Ramlau-Kle-kowska: Bibliografia zalecająca. W: Metodyka bibliograficzna. 1963. W.N. Dicnisjew: Mietody riekomiendatielnoj bibliografii. 1964.
BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA (krypto-bi-bliografia), spis bibliograficzny dołączony do wydawnictwa lub utworu, zawierający najczęściej wykaz wykorzystanych przez autora źródeł lub lekturę uzupełniającą, B.z. może również wykazywać dzieła autora bądź osoby.
177
178
BIBLIOGRAFIA ZAWARTOŚCI CZASOPISM
której publikacja dotyczy. W B.z. stosuje się *opis bibliograficzny skrócony.
BIBLIOGRAFIA ZAWARTOŚCI CZASOPISM
rejestruje artykuły z czasop., niekiedy rozprawy zamieszczone w wydawnictwach lub dziełach zbiorowych. Historia retrospektywnych B.z.cz. za granicą sięga końca XVII w.: dzieło Corneliusa van Beughem Apparatus ad his-toriam novissimam... (t. 1-5, Amsterdam 1689-1710) wykazuje zawartość kilkunastu czasop. (ok. 22000poz.). Retrospektywne B.z.cz. były później podejmowane w XIX w. w niektórych krajach. Z najstarszych, przeważnie ukazujących się do dziś, można wymienić: "Bibliographie der Deutschen Zeitschriftenliteratur" (R. 1 za 1896), "Bulletin des Sommaires des Periodiques de Belgique" (publikowany nieregularnie od 1899), amer. "Reader's Guide to Periodi-cals Literaturę" (od 1901, dwutygodnik z *kumulacjami rocznymi i kilkuletnimi), holenderski "Nijhoff's Index op de Nederlandse Periodieken van Algemene Inhoud" (R. 1 za 1909/1910), miesięcznik angielski "Subject Index to Pe-riodicals" (od 1915, kwartalnik z kumulacjami rocznymi). Właściwy rozwój B.z.cz. zaczął się po drugiej wojnie światowej; wg współczesnej koncepcji ^bibliografii narodowej B.z.cz.stanowi jeden z jej członów. W pełni zrealizowano to w krajach socjalistycznych, w których ukazują się regularnie miesięcznie B.z.cz.: Bułgaria (od 1952), Czechosłowacja (czeska od 1953, słowacka od 1955), Jugosławia (od 1950), Rumunia (od 1953), Węgry (od 1950); w ZSRR ukazują się oddzielnie trzy bibliogr. zawartości: tygodniowe czasopism (od 1926) i dzienników (od 1936) oraz kwartalna recenzji (od 1934). Najważniejsze międzynarodowe bieżące B.z.cz.: "International Index to Perio-dical Literaturę" (New York, od 1907), kwartalnik z kumulacjami rocznymi i kilkuletnimi, oraz wydawana przez Dietricha w NRF "Bibliographie der Fremdsprachigen Zeitschriftenliteratur" (od 1911). Retrospektywne B.z.cz. były w w. XIX podejmowane w niektórych krajach (o pełnym bądź ograniczonym zakresie), np.: An index to periodical literaturę (wyd. 1 oprać, przez W.F. *Poole'a pod nieco zmienionym tytułem, New York 1848; wyd. 3, Boston 1882, popr. 1891, oraz 5 suplementów 1888-1908). W Anglii Royal Society of London wydał w 19 tomach w 1867-1925 Catalogue of scientifk papers za okres 1800-1900, w Rumunii wyszła w 1966 Bibliografia analitica a periodicelor romdnesti (vol. 1: 1790-1850). Retrospektywne B.z.cz. obejmujące późniejsze okresy są bardzo rzadko opracowywane ze względu na ogrom materiałów. Na wielką skalę jest zakrojona jugosłowiańska B.z.cz. za okres 1768-1945 Bibliografija rasprava, clanaka i kniźevnih radoua (Zagreb, od 1956). Pierwsze próby B.z.cz. w Polsce sięgają końca XIX w.: w 1882-1886 ukazywała się w miesięczniku "Wia-
domości Bibliograficzne Warszawskie" bieżąca B.z.cz. Wybór ważniejszych artykułów był rejestrowany także w 1901-1914 w miesięczniku "Książka". Pierwszą właściwą B.z.cz. polską jest wydawnictwo ^Instytutu Bibliograficznego Biblioteki Narodowej "Bibliografia Zawartości Czasopism" (próbne tomy za drugie półr. 1947 i 1948; od 1951 za pierwsze półr., następnie jako miesięcznik). Bibliogr. ta wykazała w 1966 zawartość 895 czasop., rejestrując prawie 64000 poz.
M. Dzikowski: Bibliogr. zawartości czasop. ,,Prz. Bibl." 1929 z. 3. S. Wierczyński: Organizacja bibliogr. poi. W: IV Zjazd Bibliotekarzy Poi. Referaty. Cz. 1. 1936. L.N. Malcles: Les Sources dii travail bibliographiąue. T. 1. 1950.
BEBLIOLIT (gr. lithos = kamień), książka skamieniała; pozostałość lub ślad rękopisu zasypanego przez lawę wulkaniczną i zamienionego w skamieniałość.
BIBLIOLOGIA zob. NAUKA O KSIĄŻCE.
BIBLIOMANIA (gr. mania = szał, żądza), chorobliwa, wynaturzona miłość do książek; zbieractwo książek rzadkich lub efektownych bez względu na ich wartości intelektualne i użytkowe. B. prowadziła niektórych zbieraczy do oszustw, kradzieży, a nawet zbrodni (np. proboszcz hiszpański Don Vincente w pierwszej poł. XIX w., teolog protestancki Johann Georg Tinius, 1764-1846, i in.) w imię zdobycia upragnionej książki.
H. Jackson: The anatomy of bibliomania. 1952.
BIBLIOPEGA zob. INTROLIGATOR.
BIBLIOPOLA, księgarz w świecie gr.-rzymskim. Najwybitniejsi księgarze-nakładcy w starożytności to At-tyk (*Atticus), Sozjusze, Tryfon, Atrectus i Dorus. Nazwą tą określano księgarza również później, w Polsce do końca XVIII w.
Zob. też Księgarstwo w starożytności.
BIBLIOPOLEJA, nazwą księgarni w świecie grecko-rzymskim. Handel książką rozwinął się zarówno w Atenach i Rzymie, jak i w mniejszych miastach. Z biegiem czasu sklepy z książkami stały się miejscem spotkań pisarzy i uczonych (*Księgarstwo K. w starożytności).
BIBLIOTECA DO AJUDA W LIZBONIE zob. PORTUGALIA Biblioteki.
BIBLIOTEKA (gr. biblion albo biblos = książka, theke = składnica): 1. Pomieszczenie dla książek (budynek,
179
180
TAB. 7. BIBLIOTEKI POLSKIE
1. Biblioteka Jagiellońska w Krakowie. 2. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. 3. Biblioteka Narodowa w Warszawie. Zakład Starych Druków, tzw. Sala Wilanowska. Ś 4. Biblioteka PAN w Kórniku. 5. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu (magazyn starych druków). 6. Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy. 7. Biblioteka Polska w Raperswilu (sala biblioteczna). 8. Biblioteka Polska w Paryżu (wejście od Quai d'Orleans). 9. Biblioteka Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie (fragm. czytelni)
TAB. 8. BIBLIOTEKI ZAGRANICZNE
1. Biblioteka Stra-howska w Pradze, sala zw. teologiczną. 2. Biblioteka Narodowa (Biblio-thcque Nationale) w Paryżu, wejście główne i dziedziniec wewnętrzny. 3. Biblioteka Narodowa (Osterrcicliische Nationalbibliotliek) w Wiedniu. Ś 4. Biblioteka im. W. I. Lenina (Gosudar-stwicnn?ja Bibho-tieka SSSR im. W.I.
Lenina) w Moskwie. 5. Biblioteka Kongresu (Library of Con-^j) w Waszyngtonie. 6. Biblioteka Muzeum Brytyjskiego (British Museum) w Londynie. Ś 7. Biblioteka Państwowa (Deutsche Staatsbibliothek) w Berlinie. 8. Biblioteka Watykańska (Bibliotheca Apostolica Yaticana
BIBLIOTEKA
lokal, szafa). 2. Księgozbiór. 3. Instytucja, która gromadzi i udostępnia księgozbiór. Termin B. przechodził ewolucję swego znaczenia. We wczesnym średniowieczu B. nazywano także *Biblię (Bibliotheca), w XVI w. przyjął się na długo, chętnie i powszechnie używany termin B. na określenie spisów i zestawień bibliograficznych. Z czasem przybierał jednak coraz bardziej instytucjonalny sens, zgodnie z historycznym rozwojem zadań i funkcji B. Współczesna B. jest instytucją usługową, która upowszechniając dotychczasowy dorobek myśli ludzkiej, współdziała w rozwoju nauki, gospodarki, kultury i oświaty. Do podstawowych funkcji B. należy: planowe *groma-dzenie i uzupełnianie księgozbioru, *opracowywanie go wg obowiązujących norm i przepisów, przechowywanie w odpowiednim porządku i zabezpieczanie, informowanie o nim i jego zawartości oraz ^udostępnianie czytelnikom. Zakres i formy usług pełnionych przez daną B. kształtują się w zależności od potrzeb jej środowiska czytelniczego. W skład księgozbioru bibliotecznego wchodzą przede wszystkim dokumenty tekstowe (książki, czasopisma, rękopisy, ulotki) oraz zapisy dźwięku i obrazu (nuty, mapy, ryciny, rysunki, mikrofilmy, fotogramy, płyty, taśmy dźwiękowe). Warunkiem należytego funkcjonowania B. jest odpowiednio wyposażony budynek (lokal) biblioteczny oraz zespół *bibUotekarzy posiadających kwalifikacje zawodowe. Zależnie od przyjętych kryteriów klasyfikacji wyodrębnia się trzy różne typy B. Ze względu na charakter środowiska czytelniczego i formy wykonywanych usług wyróżnia się *B. naukowe, *B. fachowe, *B. powszechne, *B.szkolne. W oparciu o kryterium zakresu tematycznego księgozbioru wyróżnia się *B. ogólne (uniwersalne) i *B. specjalne, w zależności od metod udostępniania *B. prezencyjne i B. wypożyczające (udostępniające poza teren B.), B. zamknięte (pełniące usługi dla ograniczonego kręgu czytelników) i *B. publiczne. Ze względu na terytorialny zasięg działania, zwłaszcza w zakresie archiwizowania piśmiennictwa i informowania o nim, wyróżnia się *B. narodowe i *B. regionalne. Pod względem for-malno-prawnym B. stanowią bądź instytucje samoistne (posiadające odrębny byt prawny), bądź niesamoistne (stanowiące organiczną część instytucji, z której środków są utrzymywane). Zależnie od osób prawnych, utrzymujących i finansujących B., wyodrębnia się *B. państwowe, B. samorządowe, *B. społeczne i *B. prywatne. Klasyfikacje B. mają charakter schematyczny, w praktyce podziały nie rysują się ostro i krzyżują ze sobą.
Dzieje. Pośrednie przekazy źródłowe sygnalizują istnienie B. już w trzecim tysiącleciu p.n.e. (Egipt, Chiny). W okresie kultury helleńskiej, hellenistycznej i rzymskiej działały bogate B., niektóre z nich posiadały charakter publiczny. We wczesnym średniowieczu rozwinęły się *B. klasztorne i *B. kościelne, w XIII-XIV w. powstały
181
EWoK 8
pierwsze *B. uniwersyteckie. Najistotniejszą funkcją B. w pierwszym okresie istnienia było gromadzenie ksiąg, nierzadko ich wytwarzanie. Zakładane na dworach królewskich (*B. dworskie) lub w instytucjach kultu religijnego, posiadały bardzo wąski społeczny zasięg. Nową fazę rozwoju B. (XV-XVIII w.) rozpoczął rozkwit kultury Odrodzenia i rozpowszechnienie wynalazku *druku. Powstały liczne B. wybitnych humanistów, królów, możno-władców świeckich i duchownych, pojawiły się *B. mieszczańskie. Ruchy społeczne okresu reformacji stały się jedną z sił, które oddziałały na rozwój B. miejskich. W XVII-XVIII w. niektóre B. panujących i wybitnych mężów stanu stały się, często drogą fundacji, publicznie dostępne i nabierały znaczenia ogólnonarodowego (*B. fundacyjne). Wiek Oświecenia zaktywizował działalność B. uniwersyteckich, przy instytucjach naukowych poczęły powstawać pierwsze B. specjalne. Sekularyzacja zakonów przyczyniła się do wzbogacenia księgozbiorów świeckich. W okresie tym wzrosły zasoby B., rozszerzyło się środowisko czytelnicze, utrwaliło się przekonanie o roli B. jako narzędzia społecznego wychowania. Niektórzy panujący przyznawali B. *egzemplarz obowiązkowy druków, ustalały się zasady wykonywania czynności bibliotekarskich. Na przełomie XVIII i XIX w. w związku z intensywnym rozwojem nauki pojawiły się *B. tow. naukowych. Rewolucja francuska, wysuwając i realizując hasło nacjonalizacji i powszechnej dostępności księgozbiorów bibliotecznych, zapoczątkowała nowożytne dzieje B. W XIX i w pierwszej ćwierci XX w., na tle upowszechnienia nauki i kultury, B. uzyskały rangę instytucji społeczno-kulturalnych o charakterze publicznym. Zróżnicowały się typy B. i ich funkcje. Powstała i szybko rozwijała się sieć B. powszechnych. Organizowały się lub rozwijały B. narodowe, *B. parlamentarne, *B. władz i urzędów. Powstały nowe typy B. specjalnych: *B. dla dzieci, *B. szpitalne, *B. dla niewidomych. Niektóre państwa ogłosiły ustawy o B., określające zadania służby bibliotecznej i świadczenia państwa na rzecz B. Wyodrębnił się zawód bibliotekarza, ustalono teoretyczne podstawy *bi-bliotekoznawstwa i normy czynności bibliotekarskich, zwłaszcza w zakresie opracowania zbiorów. Współczesny etap rozwoju B. intensyfikuje kierunki ich działalności w poprzednim okresie, wnosi równocześnie nowe zasady i formy pracy B. Gwałtowny rozwój nauki i techniki, szkolnictwa wszelkich stopni, powszechna industrializacja oraz demokratyzacja kultury i ogromny wzrost produkcji wydawniczej powodują dynamiczny rozwój usług bibliotecznych. Wzrasta wielokrotnie ilość B., stan zbiorów i ich użytkowanie. Rozwijają się szczególnie intensywnie B. specjalne (*B. szkół wyższych) naukowe i fachowe. Dążąc do sprawniejszej organizacji pracy czytelnika, B. rozszerzają swe usługi w zakresie informacji o piśmiennictwie, wykorzystując lub wytwarzając *katalogi centralne, po-
182
BIBLIOTEKA ORGANIZACJA
moce bibliograficzne (*Bibliografia) i dokumentacyjne (*Dokumentacja). Działalność B. w zakresie udostępniania i informacji wykracza poza jej mury, rozwija się wypożyczanie międzybiblioteczne i in. formy udostępniania zamiejscowego. Dla ułatwienia kontaktu czytelnika z książką B. wprowadzają wolny dostęp do magazynów. B. uniwersalne i wielokierunkowe decentralizują użytkowanie zbiorów, tworząc zespoły czytelń specjalistycznych. Racjonalizując zasady gromadzenia zbiorów, B. naukowe dzielą się zadaniami w tym zakresie, ustalając ogólnokrajowe plany specjalizacji zbiorów. Skutki szybkiego rozwoju ilościowego zbiorów są neutralizowane przez wprowadzanie magazynowania zwartego, zastosowanie *mikroreprodukcji oraz organizowanie *B. składowych. B. coraz szerzej wykorzystują w swych pracach nowe osiągnięcia techniki (np. automatyzacja transportu, mechaniczne powielanie *kart katalogowych, mikroreprodukcja, *reprografia, zastosowanie matematycznych maszyn pamięciowych do celów informacji). Z rozwojem usług bibliotecznych wiąże się rozwój teorii bibliotekarstwa i szkolnictwa bibliotekarskiego średniego i wyższego (*Kształcenie i szkolenie zawodowe), powstają liczne instytuty i katedry bibliotekoznawstwa. Aktywizują swą działalność narodowe i międzynarodowe organizacje bibliotekarzy (*Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy). B. coraz żywiej i wielostronniej współdziałają w realizacji zadań swoich środowisk czytelniczych, wnosząc twórcze wartości do rozwoju nauki i techniki, kultury i oświaty. Zob. tab. 7,8.
Zob. też B. W STAROŻYTNOŚCI, B. W ŚREDNIOWIECZU, B. NOWOŻYTNE, B. POLSKIE ZA GRANICĄ, poszczególne
kraje Biblioteki.
R. Przelaskowski: Bibl. i jej organizacja. 1960. Bases of modern librarianship. Ed. by CM. White. 1964.
BIBLIOTEKA ORGANIZACJA, schemat B. oraz sposoby jej funkcjonowania. Odpowiednia O. jest warunkiem sprawnej realizacji zadań B.: optymalnego zaspokojenia potrzeb *czytelnika przy najmniejszym nakładzie środków oraz pełnego wykorzystania zgromadzonych środków do rozszerzenia *czytelnictwa. O organizacji B. decydują jej cele i zadania oraz wielkość zbiorów i usług. W obszernej problematyce organizacyjnej B. można wyróżnić cztery działy, odpowiadające podstawowym elementom składowym B.: O. zbiorów, udostępniania, budynku oraz personelu i prac bibliotecznych. Termin organizacja B. bywa również używany w węższym zakresie i o-znacza organizację prac bibliotecznych, ze szczególnym uwzględnieniem zarządzania B.
O. zbiorów to sposób ich przystosowania do użytku czytelników przez odpowiedni podział i układ zawartych w nich dokumentów oraz przez zestawienie katalogów, informujących o zawartości zbiorów. Wyróżnia się
systemy podziału zbiorów ze względu na: rodzaj dokumentów, ich tematykę, rzadziej język, chronologię wydania, region, sposób udostępniania. Katalogi ujmują piśmiennictwo wg określonych zasad. System ewidencji katalogowej zbiorów bywa również nazywany organizacją katalogów. O. zbiorów ma fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania B.
O. udostępniania to struktura agend obsługi czytelników i formy ich działalności. Ze względu na miejsce użytkowania zbiorów wyróżnia się udostępnianie prezen-cyjne (*B. prezencyjne), wypożyczanie miejscowe i zamiejscowe. Wykorzystywanie dokumentów dokonuje się: bezpośrednio, przy wolnym dostępie czytelnika do zbioru, za pośrednictwem bibliotekarzy lub drogą reprodukcji. Dla potrzeb czytelnictwa prezencyjnego można tworzyć oddzielne czytelnie tak ze względu na rodzaj użytkowanych w nich dokumentów, ich tematykę, jak również ze względu na rodzaj obsługiwanych czytelników, ich wiek, poziom umysłowy itp. Formą O. udostępniania jest również system informowania czytelników o piśmiennictwie oraz pomocy w wykorzystywaniu zbiorów. System ten B. organizuje gromadząc, tworząc i udostępniając źródła informacji o piśmiennictwie. Działalność informacyjną B. prowadzi bądź w wyodrębnionej komórce organizacyjnej, bądź w czytelniach specjalistycznych.
'Budynek (lokal), jego położenie, wielkość, wewnętrzny rozkład oraz wyposażenie wnętrz to podstawowy warunek dobrej organizacji B. Do ogólnych postulatów sprawności budynku B. należy: względna izolacja wnętrz magazynowych od pracowni bibliotekarskich i od agend udostępniania (jeśli czytelnik nie ma wolnego dostępu do zbiorów) ; niekrzyżowanie się dróg czytelnika i książki oraz ich maksymalne skrócenie; możliwość organicznej rozbudowy budynku oraz łatwej przebudowy wnętrz (f leksyjność budynku).
Personel działalności podstawowej wykonuje czynności związane z gromadzeniem, opracowaniem, przechowywaniem, udostępnianiem oraz informowaniem o zawartości zbiorów. W skład personelu działalności podstawowej mogą wchodzić prócz bibliotekarzy bibliografowie i dokumentaliści oraz pracownicy techniczni, jak konserwatorzy, fotografowie, introligatorzy. Ponadto B. zatrudnia personel administracyjny. Ze względu na kwalifikacje personel bibliotekarski dzieli się na zawodowy (posiadający kwalifikacje zawodowe) i niezawodowy. Wśród personelu zawodowego wyróżnia się bibliotekarzy naukowych, którzy posiadają wyższe kwalifikacje bibliotekarskie i wykonuj? czynności nieschematyczne (np. selekcja piśmiennictwa, analiza, ocena i kwalifikowanie jego treści, czynności kierownicze i organizacyjne).
Strukturę organizacyjną B. kształtuje wzajemne ustosunkowanie jej elementów składowych. Wyróżnia się dwa
183
184
BIBLIOTEKA CZARTORYSKICH
podstawowe typy struktury organizacyjnej: funkcjonalną i przedmiotową. Struktura funkcjonalna polega na grupowaniu pracowników wg rodzajów wykonywanych czynności; najprostszą formą jest podział na trzy działy: *gromadzenia, *opracowania, *udostępniania. Struktura przedmiotowa skupia elementy składowe ze względu na rodzaj lub treść zbioru (np. dział czasop., dział prawa, dział sztuki) lub rodzaj obsługiwanych czytelników (np. dział dziecięcy, dział ociemniałych). Najczęściej biblioteki stosują mieszany typ struktury. Struktura organizacyjna B. powinna: obejmować całokształt spraw B.; przejrzyście rozgraniczać zakres działania poszczególnych jednostek organizacyjnych; stwarzać dla nich warunki najbardziej wydajnej realizacji zadań; umożliwiać ich wzajemną współpracę w celu pomyślnej realizacji zadań całej B. Ważnym problemem jest organizacja drogi książki i drogi czytelnika. Książka po nabyciu przez B. zostaje zewidencjonowana (*Akcesja), skatalogowana (*Katalog) alfabetycznie i rzeczowo, zinwentaryzowana (*Inwentarz), osygnowana (*Sygnatura), poddana zabiegom konserwacyjnym (konserwacja zbiorów), włączona do zbioru, dostarczona czytelnikowi. Droga książki powinna być maksymalnie krótka w czasie i przestrzeni; książka przebywając ją, powinna być zabezpieczona przed zagubieniem lub uszkodzeniem. Czytelnik po wejściu do B. podlega rejestracji, zapoznaje się z regulaminem, zostaje poinformowany o istnieniu i zlokalizowaniu potrzebnych mu książek, które otrzymuje na miejscu lub do domu. Droga czytelnika powinna być możliwie krótka i prosta, zakres ewidencji i informacji niezbędnie wystarczający. Ogólna sprawność prac bibliotecznych zależy od ich specjalizacji, normalizacji i mechanizacji. Postulat specjalizacji jest realizowany poprzez odpowiedni podział pracy. Normalizacja pracy polega na: wykonywaniu największej liczby czynności wg przepisów określających ściśle ich przebieg i metodę (normy czynnościowe, np. instrukcja katalogowania, regulamin wewnętrzny działu); wykorzystywaniu w pracy znormalizowanych narzędzi i in. przedmiotów (normy przedmiotowe, np. wzory sprzętów, formularzy); używaniu znormalizowanych terminów, symboli, klasyfikacji (normy znaczeniowe, klasyfikacyjne). *Mechanizacja pracy oznacza zastępowanie, w możliwie największym stopniu, wysiłku ludzi sprzętem technicznym. Szczególnym przypadkiem mechanizacji prac jest ich automatyzacja. Organizowanie B. i jej poszczególnych elementów należy do czynności kierowniczych, które pełni dyrektor (kierownik) B. Czynności te obejmują: analizę potrzeb środowiska czytelniczego, ustalanie na tym tle zadań B. oraz zabezpieczanie środków ich realizacji, ustalanie struktury i metod funkcjonowania B., planowanie, koordynację i kontrolę działania. Funkcje doradcze wobec dyrekcji może spełniać rada złożona z kierowników oddziałów, zwana Radą
Biblioteczną. Przy B. mogą działać różnego rodzaju komisje jako organy nadzoru lub współpracujące z B. Aktem normatywnym określającym organizację B. jest statut (lub regulamin); precyzuje on jej cele, zadania, funkcje oraz strukturę organizacyjną. Dla potrzeb zespołu B. jednego typu bywa ustalany statut wzorcowy lub ramowy. B. może posiadać również regulamin wewnętrzny (regulamin pracy) określający działanie jednostek organizacyjnych. Warunki korzystania ze zbiorów, uprawnienia i obowiązki czytelników normuje regulamin zewnętrzny. Teoria organizacji B. należy dotąd do słabiej rozwiniętych działów bibliotekoznawstwa, choć znaczenie jej dla praktyki działania B. stale wzrasta.
R. Przelaskowski: Organizacja bibl. Sieci i rodzaje bibl. w Polsce. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. H. Kunze: Biblio-theksverwaltungslehre. 1958. S.R. Ranganathan: Library ad-ministration. 1959. J. Baumgart: Struktura organizacyjna bibl. naukowych. W: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. 1961. J.D. Biov/n: ManualofKbrary econemy. 1961. A.W. Klenow, W.W. Pietrowskij: Organizacija bibliotiecznych fondow i katalogów. 1963. Organizacja i administracja biblioteki. Praca zbiorowa pod red. B. Olejniczaka. 1964. L.J. Strauss, L.M. Strieby, A.L. Brown: Scientific and technical libraries. 1964.
BIBLIOTEKA AKADEMII LUBRANSKIEGO zob. BIBLIOTEKI SZKOLNE.
BIBLIOTEKA AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI zob. BIBLIOTEKA POLSKIEJ AKADEMII NAUK W KRAKOWIE.
BIBLIOTEKA AKADEMII ZAMOJSKIEJ zob. BIBLIOTEKI SZKOLNE.
BIBLIOTEKA ARSENAŁU zob. FRANCJA Biblioteki.
BIBLIOTEKA AWINICŃSKA zob. BIBLIO-THECA AFOSTOLICA VATICANA.
BIBLIOTEKA BAWOROWSKICH zob. BIE LIO-TEKI FUNDACYJNE.
BIBLIOTEKA BRANICKICH zob. BIBLIOTEKI RODOWE.
BIBLIOTEKA CENTRALNA zob. SIEĆ BIBLIOTECZNA.
BIBLIOTEKA CZAPSKICH zob. BIBLIOTEKI RODOWE B. Hutten-Czapskich.
BIBLIOTEKA CZARTORYSKICH zob. BIBLIOTEKI RODOWE
185
186
BIBLIOTEKA DZIEDUSZYCKICH
BIBLIOTEKA DZIEDUSZYCKICH zob. BIBLIOTEKI RODOWE.
BIBLIOTEKA GDAŃSKA PAN powstała na skutek uchwały PAN o przejęciu od 111955 działu naukowego B. Miejskiej w Gdańsku. B.G. jako B. Rady Miejskiej (Bibliotheca Senatus Gedanensis) została zał. w 1596 (*B. radzieckie). Jej podstawę stanowił hummistyczny księgozbiór (ok. 1140 dzieł) włoskiego wygnańca Jana Bernarda Bonifacio, mirkiza Orri, oraz diwny księgozbiór franciszkańskiego klasztoru w Gdińsku. Rada Miejska Gdańska już w 1597 nabyła trzy zasobne B. prywatne uczonych gdańskich: teologa luterańskiego Aleksandra Glasera, prawnika Henryka Lemke, historyka Kaspra Schiitza. Zbiory B.G. wzrastały drogą zakupów, zapisów i darowizn. Znalazła się tu większość z 60 istniejących w XVII i XVIII w. B. prywatnych mieszczan gdańskich, liczących od kilkuset do kilku tysięcy tytułów. Były wśród nich: zbiór unikatowych dziś druków muzycznych włoskich z XVI w. z B. Jerzego Knophiusa; bogaty w polonica księgozbiór Walentego Schlieffa; zbiór filologiczny w języku palskim Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza; cenna B. Henryka Schwarzwalda; bogaty w inkunabuły zbiór Adolfa Mundta; przeszło piętnastotysięczna B. Jana Uphagena. W 1912 B.G. otrzymała jako bezterminowy depozyt wspaniały zbiór B. kościoła Mariackiego w Gdańsku (założonej w 1413) z cennymi średniowiecznymi rpsami i inkunabułami. Zbiory B.G. liczyły w XVII w. ponad 12000 t., w w. XVIII ok. 26000 t., z początkiem XIX w. doszły do 55000 t., by osiągnąć w 1905 125000 t. B.G. opiekował się z ramienia Rady Miejskiej jeden z rajców, członek Kolegium Szkolnego, zwany protobibliotekarzem; pierwszym z nich był Gabriel Schumann (ok. 1640), ostatnim Michał Groddeck (ok. 1793). Funkcję bibliotekarza pełnił z reguły prof. filozofii gdańskiego gim. Ogłoszony drukiem w 1686 regulamin korzystania ze zbiorów B.G. przewidywał otwarcie jej dwa razy w tygodniu, wypożyczanie do domu profesorom gim. i członkom władz miejskich oraz korzystanie na miejscu przez młodzież gim. Pierwszy inwentarz B.G. spisał w 1596 bibliotekarz Daniel Asaricus w księdze Index libromm (używanej do 1782 i zachowanej do dziś); pierwszy ekslibris sporządzono w 1597 (rytował Jonasz Silber). Katalogi rzeczowe opracowano po raz pierwszy w XVII w. z inicjatywy protobibliotekarza Adriana En-gelcke; pierwszą historię B.G. opublikował bibliotekarz Samuel Schelwig (1677). Po przejściu Gdańska pod panowanie pruskie zbiory B.G. uległy częściowemu zniszczeniu w czasie wojen napoleońskich i dwukrotnego oblężenia Gdańska (1807, 1813). W 1819 przeniesiono B. z dotychczasowego pomieszczenia w gim. do odpowiednio przebudowanego kościoła Św. Jakuba. Otwarcie B. G., zwanej
już od 1793 B. Miejską (Stadf.-Bibliothek), nastąpiło w 1821. W 1905 B.G. otrzymała nowy gmich. W okresie Wolnego Miasta Gdańska z B. Miejską połączona była Książnica Ludowa (Volksbiicherei), mieszcząca się w tym samym budynku. Z końcem drugiej wojny światowej najcenniejsze partie zbiorów wywieziono do Malborka i Pelplina. Działania wojenne uszkodziły zaledwie nieznacznie budynek B.G., nie zniszczyły zbiorów złożonych w piwnicach, jedynie część książek wywiezionych do Malborka uległa zniszczeniu lub zaginęła. Zbiory B.G., przejęte przez władze polskie po zakończeniu wojny i uporządkowane (wraz z rewindykowanymi z Malborka i Pelplina), oddano do użytku w czerwcu 1946. Do 1955 B.G. pełniła rolę publicznej miejskiej B. oświatowej, dzieląc się na dział naukowy (ok. 330000 t.) i oświatowy (sieć wypożyczalni i czytelni publicznych na terenie miasta Gdańska). Dzięki staraniom Gdańskiego Tow. Naukowego w 1955 nastąpił podział na naukową B. Gdańską Polskiej Akademii Nauk oraz Publiczną Miejską i Wojewódzką B. w Gdańsku. Zbiory B.G. obejmowały z końcem 1963 łącznie 412 557 poz., w tym 318 225 t. książek nowszych, 21419 wol. czasop., 51975 t. starych druków (w tym 753 inkunabułów), 20 938 poz. zbiorów specjalnych (rpsy, grafika, kartogr., numizmatyka, mikrofilmy). Zbiory B.G. posiadają charakter humanistyczny (głównie z zakresu historii) ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień gdańskich, pomorskich i morskich. Zbiory specjalne zawierają druki gdańskie, wśród nich wiele unikatów. Wśród rpsów znajdują się liczne miscellanea do dziejów Gdańska oraz tabliczki woskowe z XIV/XV w. Kartografia zawiera liczne atlasy i bogaty zbiór map historycznych Pomorza z w. XVII i XVIII.
Katalog der Danziger Stadtbibl. T. 1-6. 1892-1913. M. Pel-czar: Bibl. Gdańska, zarys dziejów. "Nauka Poi." 1962 nr 4.
BIBLIOTEKA GŁÓWNEGO URZĘDU STA-
TYSTYCZNEGO I URZĘDÓW.
zob. BIBLIOTEKI WŁADZ
BIBLIOTEKA HUTTEN-CZAPSKICH zob. BIBLIOTEKI RODOWE.
BIBLIOTEKA I ARCHIWUM SEJMU I SENATU zob. BIBLIOTEKI PARLAMENTARNE
Biblioteka Sejmowa.
BIBLIOTEKA im. M.J. SAŁTYKOWA-SZCZE-DRINA w Leningradzie zob.; BIBLIOTIEKA GO-SUDARSTWTENNAJA PUBLICZNAJA im. M.J. SAŁTYKOWA-SZCZEDRINA.
BIBLIOTEKA im. W.I. LENINA w Moskwie
187
188
BIBLIOTEKA JAGIELLOŃSKA
zob. BIBLIOTIEKA GOSUDARSTWIENNAJA SSSR im. W.I. LENINA.
BIBLIOTEKA INSTYTUTU ZCOLCGICZ-NEGO POLSKIEJ AKADEMII NAUK W WARSZAWIE, największa biblioteka biologiczna w Polsce, powstała w 1919 przy ówczesnym Narodowym Muzeum Przyrodniczym, późniejszym Państwowym Muzeum Zoologicznym (1928-1953), utworzonym przez połączenie zbiorów byłego Muzeum Branickich we Frascati (1887--1919) i zbiorów byłego Gabinetu Zoologicznego Uniwersytetu Warszawskiego (1819-1919). Zaczątkiem stał się księgozbiór Muzeum Branickich oraz liczne dary prywatne. Księgozbiór Gabinetu Zoologicznego w okresie międzywojennym tylko częściowo trafił do B. Większość jego została przekazana przez Instytut Zoologiczny UW w latach 1949-1951: Uchwałą Sekretarza Naukowego Prezydium PAN uznana w 1954 za centralną bibliotekę zoologiczną, w 1966 liczyła B. 157338 wol., w tym wydawnictw zwartych wraz z odbitkami 84466 (1082 starodruki do 1800 r. oraz szereg niezmiernie rzadkich dzieł z XIX w., stanowiących podstawę do badań taksonomicznych), wydawnictw ciągłych 67679 (5601 tyt., uzupełnianych bieżąco 1601). Udostępnianiu zbiorów służą czytelnia oraz wypożyczalnia. Prace naukowe prowadzone przez B. obejmują jej dzieje, historię księgozbioru, bibliogr. biologiczne itp.
J. Rożnowska-Feliksiakowa: Wydawnictwa ciągle Instytutu Zoologicznego PAN. 1958. Ś W. Leszczkowska: Zarys rozwoju Bibl. Instytutu Zoologicznego. "Memor. Zool." 1965 nr 13.
BIBLIOTEKA JAGIELLOŃSKA i jej rozwój związane są z historią Uniwersytetu, zał. w 1364. Od początku przy wydziałach oraz bursach studenckich istniały B., które kompletowały głównie podręczniki oraz książki naukowe z zakresu filozofii, prawa, teologii i medycyny; rosły dzięki darom i legatom profesorów i wychowanków. Najlepiej rozwinęły się księgozbiory kolegiów artystów i teologów, z których powstała z czasem B. Kolegium Większego, uważana już w XVI w. za główną B. uniwersytecką (Libraria Studii generalis). Fundacja Tomasza z Obiedzina z 1517 umożliwiła wybudowanie osobnej sali, zaś w 1538 *Bartłomiej z Lipnicy ustanowił fundację na stałe uposażenie bibliotekarza, który musiał posiadać stopień akademicki i miał obowiązek regularnego udostępniania zbiorów codziennie przez dwie godziny. W 1559 Benedykt z Koź-mina w Wielkopolsce ustanowił stały fundusz na zakup książek (50 złp. rocznie od kapitału 1000 złp.), dzięki czemu B. w 1. 1560-1646 zdołała zakupić 261 dzieł w 384 wol. Wybór książek i nadzór nad B. należał do dwóch profesorów, a władzę kontrolną nad zakupem i wydatkami sprawowało Kolegium. W czasie reformy Akademii Krakow-
skiej (1777-1780, *Komisja Edukacji Narodowej) przez H. *Kołłątaja B. Kolegium Większego wchłonęła pozostałe księgozbiory kolegiów, stając się ogólnouniwersy-tecką B. główną o charakterze publicznym. Jej zbiory liczyły 1926 rpsów, 10794 druków w 32000 wol. Rozwój B. został jednak zahamowany w 1795 na skutek utraty niepodległości Polski. Korzystnym okresem stały się rządy J.S. *Bandtkiego (1811-1835), który rozszerzył lokal B. i znacznie przyczynił się do opracowania zbiorów. Dzięki staraniom następcy jego J. *Muczkowskiego (1837-1858) rozpoczął się w 1840 remont niszczejącego gmachu, zakończony dopiero w 1877. K. *Estreicher, który kierował B. w 1. 1868-1905, dążył do zebrania jak największej liczby poloników, dzięki czemu B. nabrała charakteru narodowej ("Bibliotheca Patria"). Kolejny dyrektor F. *Papee (1905-1926) pozyskał dla B. sale przyległego gmachu Kolegium Nowodworskiego i starał się unowocześnić księgozbiór. Rozwój B. nastąpił jednak dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918. Za dyrektury E. *Kuntzego (1927-1947) przeprowadzono częściową reformę katalogów, a od 1937 przystąpiono do opracowywania katalogu systematycznego. W 1. 1931-1939 został wybudowany gmach B. wg projektu architekta Wacława Krzyżanowskiego, odpowiadający wymogom nowoczesnego budownictwa bibliotecznego. Przeprowadzka zbiorów w 1940 nastąpiła już podczas okupacji niemieckiej, kiedy B. została przemianowana na "Staatsbibliothek Krakau" i miała służyć tylko Niemcom. W praktyce jednak bibliotekarze polscy nielegalnie udostępniali zbiory pracownikom tajnego uniwersytetu i nauczycielom tajnych kompletów uczniowskich. Dyr. Kuntze zdołał uchronić zbiory przed zniszczeniem i grabieżą okupanta. W Polsce Ludowej pierwszy po wojnie dyrektor Aleksander *Birkenmajer (1947-1951), uzyskawszy specjalne dotacje, odremontował gmach B. i wprowadził wiele zmian w jej organizacji oraz zasadniczą reformę katalogów. Nastąpił ogromny wzrost czytelnictwa. Za dyrektury Juliana Przybosia (1951-1955) podjęte zostały zespołowe prace naukowe, mające na celu dokumentację zbiorów, zwłaszcza specjalnych. Za jego następcy, Jana Baumgarta, rozszerzono zakup książek zagranicznych oraz wymianę wydawnictw z ośrodkami zagranicznymi. Uzyskano kredyty na systematyczną akcję porządkowania zwiezionych tu księgozbiorów zabezpieczonych. Wobec szybko rosnących zbiorów (roczny przybytek 40000-45000 wol.) i stale zwiększającej się frekwencji dotychczasowy gmach okazał się niewystarczający, B. została więc w 1. 1961-1963 rozbudowana przez architekta Jerzego Wierzbickiego (łączna kubatura 75000 m3). Zbiory B.J. liczyły w 1964 1250000 wol. (w tym 271000 jednostek zbiorów specjalnych). Rocznie otrzymuje ona ok. 4000 tytułów czasopism (w tym 1900 zagranicznych). Posiada katalogi: alfabetyczne, systematyczny i przedmiotowy, cen-
189
190
BIBLIOTEKA KONGRESU
tralny katalog księgozbiorów podręcznych oraz katalog tytułów czasop. w układzie alfabetycznym, działowym i wg krajów. Prowadzi centralny katalog B. zakładowych. Korzystanie ze zbiorów odbywa się w 12 czytelniach o 543 miejscach oraz drogą wypożyczania miejscowego i międzybibliotecznego. B. prowadzi szeroką działalność informa-cyjno-naukową, bibliograf, oraz naukowo-wydawniczą, urządza wiele wystaw o różnorodnej tematyce. Wydaje czasop. "Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" (1949). Ustaliło się znaczenie B.j. jako zasobnej książnicy, gromadzącej całokształt piśmiennictwa polskiego. Prace, oparte na jej zbiorach (niemały wkład wnieśli tu pracownicy B.), zajmują poważne miejsce w nauce polskiej. JZob. tab. 7(1).
J.S. Bandtkie: Historia Bibl. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. 1821. _ Z. Ameisenowa: Rękopisy i pierwodruki iluminowane Bibl. Jagiellońskiej. 1958. _ J. Zathey: The Jagello-man Library Cracow. "The Book CoUsctor". 1963. S. Zimmer: Thejagellonian Unhersity library inCracow. 1963. J. Baumgart: The Jagelhnian Library, past and present. 1964. Odb. "Libri" 1964 nr 3. L. Bar: Przewodnik po Bibl. Jagiellońskiej. 1964. J Zathey, A. Lewicka-Kamińska, L. Hajdukiewicz: Historia Bibl Jagiellońskiej. T. 1,1364-1775.1966.
BIBLIOTEKA KONGRESU W WASZYNGTONIE zob. LIBRARY OF CONGRESS.
BIBLIOTEKA KÓRNICKA PAN zał. przez A. T. *Działyńskiego, który gromadzony od 1815 w rodzinnym Konarzewie księgozbiór (ok. 8000 wol.) przeniósł do Kórnika w 1828. Dobierane ze znawstwem materiały z historii i kultury poi. XV i I XVII w. były udostępniane badaczom i publikowane. Obok B. istniały zbiory muzealne. Po śmierci Dz. (1861) B. przejął syn, J.K. Działyński, a następnie W. *Zamoyski, który wzbogacił dział muzealny i z siostrą Marią utworzył Fundację "Zakłady Kórnickie" (*B. fundacyjne), przekazując narodowi cały majątek wraz ze zbiorami (1925). Zbiory, prawie w całości ocalałe w czasie drugiej wojny, przejęła w 1953 Polska Akademia Nauk. Współtwórcami B.K. byli jej znakomici bibliotekarze, jak: K.W. *Kielisiński, W. ^Kętrzyński, Z. *Celi-chowski, W. *Podecha, J. *Grycz, S. *Bodniak. B. posiada 12000 rpsów oraz 230 dyplomów z XIII i XV w. Są tu m. in.: kolekcje K. Kwiatkowskiego, M. Wiszniew-skiego; Archiwum Zaremby, K. Podwysockiego, M. Ma-linowskiego, J.M. Hoene-Wrońskiego; liczne autografy królów^ poi., Mickiewicza, Słowackiego, Norwida, Napoleona i średniowieczne glosy poi. Średniowieczne rpsy mają powielany inwentarz i katalog (1963), pozostałe są w przygotowaniu. Wśród starodruków (ponad 22 000 wol. i 168 inkunabułów) wyróżniają się zagraniczne polonica, krakowskie Exphnatio inpsalterium Jana z Turrecrematy i Opus res-titutionum... Franciszka z Platei z 1475. Katalog poloników XVI w. opublikował K. *Piekarski (1929). Druki nowsze
(ok. 130 000 wol.) zawierają m. in. bogate materiały dotyczące Wielkiej Emigracji, historii i literatury poi, filologii klasycznej i nowożytnej. Zbiór czasop. liczy ok. 21500 wol.; dział grafiki ponad 13000 poz.; kartograf, ok. 150 atlasów, 1500 map (w tym cenne atlasy z XVII i XVIII w. oraz mapy i plany Polski od XVI w.); muzykalia 624 woL nut, głównie z XIX w., z licznymi unikatami. Po 1945 B.K. pozyskała kilka cennych depozytów, np. B. szachową z Osieczny (2800 wol.) wraz ze starymi drukami. Od 1957 prowadzi informatorium i czytelnię w pałacu Działyńskich w Poznaniu. B.K. jest poważnym ośrodkiem wydawniczym. M. in. wydaje od 1929 "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej". Zob. tab. 7(2).
|S. Bodniak: Biblioteka Kórnicka. W: Biblioteki wielkopolskie pomorskie. 1929.
BIBLIOTEKA KRAJOWEJ RADY NARODOWEJ zob. BIBLIOTEKI PARLAMENTARNE
Biblioteka Sejmowa.
BIBLIOTEKA KRASIŃSKICH zob. BIBLIOTEKI FUNDACYJNE.
-BIBLIOTEKA LATERAŃSKA zob. BIBLIO-THECA APOSTOLICA VATICANA.
BIBLIOTEKA LICEUM KRZEMIENIECKIEGO zob. BIBLIOTEKI SZKOLNE.
BIBLIOTEKA LUBOMIRSKICH zob. BIBLIOTEKI RODOWE.
BIBLIOTEKA MAZARINA zob. FRANCJA Biblioteki.
BIBLIOTEKA MIEJSKA im. EDWARDA RA-CZYŃSKIEGO zob. BIBLIOTEKI FUNDACYJNE B. Raczyńskich.
BIBLIOTEKA MIEJSKA W GDAŃSKU zob. BIBLIOTEKA GDAŃSKA PAN.
BIBLIOTEKA MUZEUM BRYTYJSKIEGO zob. BRITISH MUSEUM LIBRARY.
BIBUOTEKA MUZEUM NARODOWEGO POLSKIEGO W RAPERSWILU zob. BIBLIOTEKA RAPERSWILSKA.
BIBLIOTEKA MUZEUM W BERGEN zob. NORWEGIA Biblioteki.
191
192
BIBLIOTEKA NARODOWA W WARSZAWIE
BIBLIOTEKA NARODOWA W PARYŻU zob. BIBLIOTHEQUE NATIONALE.
BIBLIOTEKA NARODOWA W WARSZAWIE. Ideę stworzenia B.N. w Polsce podjęli w poł.
XVIII w. bracia A.S. i J.A. *Zaluscy, fundując z własnych, zbiorów pierwszą B. publiczną, gromadzącą całokształt piśmiennictwa poi. Otwarta w 1747 w Warszawie, została przekazana Rzeczypospolitej, w 1794 skonfiskowana i wywieziona z rozkazu imperatorowej Katarzyny II do Petersburga. W okresie porozbiorowym próbowano tworzyć B. o podobnym ogólnonarodowym znaczeniu; do najważniejszych inicjatyw należały: fundacja J. M. *Osso-lińskiego *Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie w 1817; powstała z fundacji W. Platera w 1870 *B. Raperswilska (Muzeum Narodowe w Raperswilu w Szwajcarii) i podjęta przez K. *Estreichera w drugiej poł.
XIX w. próba przekształcenia w B.N. *B. Jagiellońskiej w Krakowie przez wydzielenie zasobu druków poi. ("Bi-bliotheca Patria"). Dopiero jednak po odzyskaniu niepodległości w 1918 powstały warunki utworzenia B.N. jako centralnej B. państwowej. Do zrealizowania tej idei najbardziej przyczynił się S. *Demby, naczelnik Wydziału Bibliotek w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego; od 1919 wprowadził do budżetu państwowego sumy na utworzenie B.N. oraz gromadził dla niej pod opieką Ministerstwa księgozbiory z kraju i zagranicy. Do najważniejszych należały: zbiory dawnej *B. Za-łuskich, rewindykowane od 1923 na podstawie Traktatu Ryskiego i zdeponowane czasowo w B. Uniwersytetu Warszawskiego, oraz B. Raperswilska sprowadzona do kraju w 1927 i złożona jako depozyt w Centralnej Bibliotece Wojskowej. Na podstawie rozporządzenia ministrów: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Spraw Wewnętrznych z 4 VII 1927 zaczął również napływać dla przyszłej B.N. *egzemplarz obowiązkowy druków z całego kraju. Powołana do życia dekretem Prezydenta RP z 24 II 1928 B.N. w Warszawie miała za zadanie gromadzenie i przechowywanie "całokształtu produkcji umysłowej narodu polskiego wyrażonej pismem, drukiem lub jakimkolwiek innym sposobem mechanicznym lub chemicznym, o ile dotyczy grafiki", a także literatury w j. obcych "odnoszącej się do narodu polskiego" lub "niezbędnej dla rozwoju umysłowości polskiej". Przy B.N. został utworzony *Instytut Bibliograficzny, którego zadaniem było prowadzenie *bibliografii bieżącej ogólnej ("Urzędowy Wykaz Druków" oprać, od 24 IX 1927). Zbiory B.N. były rozproszone w 12 miejscach, a przyznana w 1928 na budowę gmachu niewystarczająca suma 2000000 zł została zużyta na wydzierżawienie części gmachu B. Wyższej Szkoły Handlowej (Rakowiecka 6). Otwarcie B.N. nastąpiło 28 XI 1930. W 1931 utworzono przy
niej Biuro Międzynarodowej Wymiany Wydawnictw. Pierwszym dyrektorem B.N. został 1 H 1934 S. Demby, a po jego odejściu na emeryturę, od 30 VII 1937, S. *Vrtel-Wierczyński. Statut B.N., opublikowany 31 I 1938, dodawał do jej głównych zadań *udostępnianie zbiorów, a obowiązek *gromadzenia rozszerzał na produkcję umysłową "wszystkich grup narodowościowych mieszkających na obszarze państwa polskiego". Siedziba B.N. wkrótce okazała się zbyt szczupła, wobec czego *zbiory specjalne przeniesiono w 1935 do pałacu Potockich (Krakowskie Przedmieście 32). W kwietniu 1939 B.N. liczyła ok.: 450 000 wol. druków nowszych, 85000 starych druków (w tym 2200 inkunabułów), 40000 rpsów, 80000 obiektów grafiki, 30000 nut i rpsów muzycznych; ponadto ok. 10000 jednostek Centralnego Archiwum Fonograficznego (zbioru nagrań pieśni ludowych) i 11000 obiektów kartogr. W czasie drugiej wojny światowej B.N. poniosła ciężkie straty, szczególnie w zbiorach specjalnych. W 1939, podczas oblężenia Warszawy, spłonęły w Centr. B. Wojskowej zbiory rpsów raperswilskich i batignolskich. W 1940 niem. władze okupacyjne utworzyły z bibl. warszawskich tzw. Staatsbibliothek Warschau w trzech oddz.: B. Uniwersytecka jako B. naukowa dla Niemców; B.N. jako składnica druków poi. (zamknięta, bez przyrostu); zbiory specjalne z różnych bibl., zgromadzone w gmachu B. Ordynacji Krasińskich. Kierownikiem B.N. został 29 VII 1940 na rozkaz okupantów, a za zgodą poi. Ruchu Oporu, J. *Grycz (późniejszy zastępca dyrektora w 1. 1949-1954). Mimo ogromnych trudności potrafił zabezpieczyć opuszczone księgozbiory władz i instytucji poi., gromadził egzemplarz obowiązkowy z terenu tzw. Generalnej Guberni, a nawet nieoficjalnie kupował rpsy od literatów i uczonych poi. Podczas powstania w 1944 główne zbiory B.N. (Rakowiecka 6) ocalały pod jego opieką; natomiast zbiory specjalne w B. Krasińskich po upadku powstania zostały podpalone przez niem. oddziały i spłonęły doszczętnie. Z rpsów B.N. ocalały 23 najcenniejsze (m. in. *Kazania świętokrzyskie, *Psałterzfloriański, autografy Chopina), wywiezione na początku wojny wraz ze skarba-ni wawelskimi do Kanady, skąd wróciły w 1959; ponadto cenniejsze rpsy złożone w kilkunastu skrzyniach w podziemiach B. Ordynacji Zamojskiej (maj 1944), a stąd wywiezione do Niemiec. Odnalezione przez wojska radzieckie, zostały zwrócone B.N. po zakończeniu wojny. Od 1945, w nowych warunkach państwa socjalistycznego, B.N. rozszerzyła zakres swej działalności w stosunku do zadań pierwotnych. Jako centralna bibl. państwowa (podległa do 1951 Ministerstwu Oświaty, później Ministerstwu Kultury i Sztuki) inicjuje, organizuje i wykonuje prace międzybiblioteczne, które służą centralnej ewidencji, wymianie i udostępnianiu zbiorów bibliotek poi.; sprawując opiekę nad najcenniejszymi zbiorami
193
194
BIBLIOTEKA NARODOWA W WIEDNIU
w kraju, opracowuje *katalog centralny inkunabułów i starych druków oraz zabezpiecza przez mikrofilmowanie rpsy i *cimelia drukowane z różnych zbiorów państwowych, kościelnych i prywatnych; prowadzi szkolenie (*Kształcenie i szkolenie zawodowe bibliotekarzy) na organizowanych kursach specjalnych; udziela bibliogr. i metodycznej pomocy *B. powszechnym, posiada ośrodek informacji naukowej (*Informacyjna służba bibl.) o zakresie ogólnopol. i prowadzi centralne katalogi nowo nabywanych przez bibl. poi. książek i czasop. zagranicznych. Jako bibl. naukowa z prawami instytutu naukowo-badawczego prowadzi i koordynuje prace z zakresu *księgoznawstwa, *bibliografii i bibliotekoznawstwa. Uchwała Prezydium Rządu z 19 VIII 1954 nadała jej nowy statut jako podstawę prawną działalności. Organizacyjnie B.N. dzieli się na trzy główne człony: Książnicę, *Instytut Bibliograficzny oraz *Instytut Książki i Czytelnictwa (od 1955). Ponadto posiada usługowe agendy pomocnicze: Stację Mikrofilmową (od 1949), Biuro Międzynarodowej Wymiany Wydawnictw, Dział Wydawnictw i Zakład Graficzny (własna drukarnia i introligatornia). Zbiory B.Ń. wynoszą łącznie (1965) ponad 2000000 różnych jednostek, w tym ok.: 1109500 wol. druków nowszych (książek i broszur), 215000 wol. czasop., 377000 *dokumentów życia społecznego (druków ulotnych i informacyjnych), 107600 starych druków, 8500 rpsów, 29500 obiektów graficznych, 42000 nut i 1200 płyt (egz. obow. od 1961), 14000 map i planów, 50000 mikrofilmów. Ponadto B.N. posiada ok. 300000 wol. zbiorów nie opracowanych (zabezpieczonych w magazynie warszawskim i bytomskim). Dyrektorami B.N. po drugiej wojnie światowej byli kolejno: S. Vrtel-Wierczyński(1945-1947), Ksawery Świerkowski(p.o.l948), Władysław Bieńkowski (1948-1956), B. *Horodyski (p.o. 1956-1962), od 1962 Witold Stankiewicz. W końcu 1965 B.N. zatrudniała 522 pracowników. Zbiory i pracownie B.N. mieszczą się tymczasowo w trzech gmachach (Hankiewicza 1, pl. Krasińskich 3/5, Okólnik 9). Konkurs architektoniczny na nową siedzibę B.N. został rozstrzygnięty w lutym 1963, gmach wg projektu S. Fijałkow-skiego ma stanąć na Polu Mokotowskim. Zob. tab. 7(3). S. Demby: B.N. w Warszawie. 1930. J. Grycz: B.N. na drugim etapie działalności. "Prz. Bibl." 1931. A. Kawecka: B.N. w Warszawie. 1934. H. Więckowska: Z prac nad odbudową B.N. "Prz. Bibl." 1946. Straty bibl. i archiwów warszawskich w zakresie rpsmiennych źródeł hist. T. 3. Biblioteki. 1955 (A. Lewak, H. Więckowska). B.N. w 1. 1945-1956. 1958. M. Skwarnicki: Zarys rozwoju koncepcji i organizacji B.N. w Warszawie (1918-1954). W: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. 1961.
BIBLIOTEKA NARODOWA W WIEDNIU zob. OSTERREICinSCHE NATIONALBIBLIOTHEK.
BIBLIOTEKA ONZ W GENEWIE zob. SZWAJCARIA Biblioteki.
BIBLIOTEKA PAŁACU POKOJU W HADZE zob. HOLANDIA Biblioteki.
BIBLIOTEKA PAŃSTWOWA W BERLINIE zob. DEUTSCHE STAATSBIBLIOTHEK.
BIBLIOTEKA PAPIESKA zob. BIBLIOTHE-CA APOSTOLICA VATICANA.
BIBLIOTEKA PARLAMENTU W OTTAWIE zob. KANADA Biblioteki.
BIBLIOTEKA PAWLEKOWSKICH zob. BIBLIOTEKI RODOWE.
BIBLIOTEKA PODRĘCZNA zob. KSIĘGOZBIÓR PODRĘCZNY.
BIBLIOTEKA POLSKA Kazimierza Józefa Turow-skiego (1813-1874), seria wydawana kolejno w Sanoku (1855-1856, wespół z K. *Pollakiem), Przemyślu (1857-1858) i Krakowie (1858-1862), zajmuje poczesne miejsce w dziejach kultury poi. W ramach bowiem tego wydawnictwa ukazało się wiele cennych pomników piśmiennictwa poi., zabytków dziejopisarstwa i literatury. Wydawane były w zeszytach, po przystępnej cenie, co ułatwiało ich nabycie i rozpowszechniało znajomość dawnego piśmiennictwa w społeczeństwie. W B.P. ukazywały się m. in. dzieła M. Bielskiego, A. Modrzewskiego, S. Orzechowskiego, S. Leszczyńskiego, Ł. Górnickiego, T. Czackiego, utwory J.U. Niemcewicza, F. Bohomolca, M. Reja i in.
BIBLIOTEKA POLSKA S.A. INSTYTUT WYDAWNICZY POLSKA".
Inst. Wyd. zob. "BIBLIOTEKA
BIBLIOTEKA POLSKA W PARYŻU powstała w 1838 z inicjatywy fr. Societó de Chrilisation (Tow. Cywilizacji), które pod wrażeniem artykułu Adama Mickiewicza {Rabunek bibliotek i muzeów w Polsce) zwróciło się z apelem o ofiarowanie Polsce B. ze składek publicznych. Do najgorliwszych opiekunów B.P. należeli m. in.: Odil-lon Barrot, Ch. Montałembert, lord Dudley Stuart, Feni-more Cooper. Początkowo B. skupiła księgozbiory Tow. Pomocy Naukowej i Tow. Literackiego Polskiego; pierwszym znaczniejszym darem był zbiór G. Małachowskiego; potem przybyły zbiory J.U. Niemcewicza, Karola Knia-ziewicza, A. Mickiewicza i innych emigrantów. B. pozostawała pod wpływem i opieką A. *Czartoryskiego i obozu monarchistów. Silnie związany był z nią A. Mickiewicz, jeden z jej współorganizatorów. A. Czartoryski przy pomocy W. *Zamoyskiego zakupił dla B. obszerny dom przy Quai d'Orleans 6. Odtąd napływały liczne dary,
195
196
BIBLIOTEKA POLSKA W RZYMIE
zarówno druki, jak irpsy: od senatora Wodzińskiego; księgozbiór płk. Szulca; archiwum kancelarii W. Ks. Konstantego; akta sejmu 1830-1831; archiwum sztabu generalnego wojska poi. i Misji Poi. w Paryżu 1830-1831; pamiętniki uczestników powstania listopadowego i organizacji emigracyjnych; 2000 odpisów dokumentów dotyczących historii Polski z archiwów londyńskich i paryskich. W gmachu B.P. odbywały się naukowe zebrania Tow. Historyczno-Literackiego, uroczyste obchody, doroczne przemówienia
A. Czartoryskiego z okazji święta 3 maja. Komitet Franko-Polski z d'Harcourt na czele zasilał ją darami, rząd fr. przyznał jej roczną subwencję 2000 frs., a w 1866 uznał ją za instytucję użyteczności publicznej. Po K. *Sienkiewiczu, organizatorze B. i pierwszym jej bibliotekarzu, kierowali nią Feliks Wrotnowski (do 1860), E. *Januszkiewicz i Walerian Kalinka (do 1869), B. *Zaleski (do 1883) i Ludomir Gadon (do 1893). Wojna 1870 oszczędziła zbiory, ale
B. na skutek zmniejszającej się Emigracji traciła podstawy materialnego bytu. W 1891 przeszła na własność Akademii Umiejętności w Krakowie jako jej Stacja Naukowa w Paryżu. Zarząd B. został oddany w ręce delegata PAU i paryskiego komitetu lokalnego. Delegatami PAU byli kolejno: J. *Korzeniowski (do 1896), K. Górski (do 1898) i W. *Mickiewicz (1899-1926). Funkcje bibliotekarzy pełnili w tym czasie: W. Strzembosz, K. Woźnicki, Z.L. Za-leski, S.P.* Koczorowski i B. Monkiewiczówna. Pierwsza wojna światowa była dla B. okresem dużych trudności finansowych, jednocześnie jednak ogromnego jej rozwoju; zbiory wzrosły wówczas do 120000 wol. druków, kilku tysięcy rpsów, 30000 ryc; intensywnie opracowywano tu różne kwerendy dla wydawnictw poi.; zorganizowano pomoc dla jeńców poi. i dla nowych emigrantów. W 1926 rozpoczęto przygotowania B. do nowych zadań stworzenia Instytutu Polskiego w Paryżu: odnowiono gmach i ustalono kryteria doboru książek, odsyłając do Krakowa (1931) ok. 50 000 wol. druków obcych, a pozostawiając zbiory dotyczące Polski, które uzupełniono nowymi wydawnictwami i darami. W 1939 B.P. liczyła 135000 druków, 12000 ryc, 2800 map i atlasów oraz wielki zasób rpsów. Pod kierunkiem F. *Pułaskiego stała się ośrodkiem studiów poi. we Francji; zorganizowała kursy j. poi.; szereg wystaw i odczytów fr. i poi.; prowadziła ożywioną działalność wydawniczą. Podczas drugiej wojny światowej okupanci niem. oddali B. Rosenbergowi i wywieźli ją z Paryża. Część zbiorów udało się ukryć w prywatnych kolekcjach fr. Po 1945 zrabowane i rozproszone zbiory wróciły na Quai d'Orleans. Rozpoczęła się odbudowa B. pod patronatem Komitetu Franko-Polskiego. Zarząd B. przeszedł w ręce nowych organizacji emigracyjnych. Obok B. istnieje, utworzone w 1903 przez W. Mickiewicza, Muzeum A. Mickiewicza. Nakładem B.P. wydano szereg czasop. i publikacji naukowych. Zob. tab. 7(8).
A. Lewak: Katalog rpsów Muzeum A. Mickiewicza w Paryżu. 1931. Cz. Chowaniec: Katalog rps&w Bibl. Polskiej iv Paryżu. T. 1. 1939. VOeuvre internationale de secours a la Bibliotheąue Polonaise de Paris diuastie par les Allemands en 1940. 1945. I. Ga-łęzowska: Bibliotheąue Polonaise de Paris 1839-1939. 1946. F.Pułaski: Bibl. Polska w Paryżu 1..1839-1948. 1948.
BIBLIOTEKA ORDYNACJI KRASIŃSKICH, PRZEŹDZDECKICH I ZAMOJSKIEJ zob. BIBLIOTEKI FUNDACYJNE.
BIBLIOTEKA POLSKA W RZYMIE stanowi część rzymskiej Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk, która powstała w 1921 jako Stacja Naukowa PAU. Ten ośrodek poi. studiów w Rzymie sięga swymi początkami 1886, kiedy to tzw. Expeditio Romana Akademii Umiejętności rozpoczęła penetrację archiwów watykańskich dla wydobycia materiałów i dokumentów odnoszących się do Polski. Rezultatem tych prac było wydanie kilku tomów Monumentu Poloniae Vaticana; inny materiał objęły tzw. Teki rzymskie (130 t.), znajdujące się obecnie w Zakładzie Dokumentacji Instytutu Historii PAN w Krakowie. Punktem oparcia dla Expeditio Romana, która wznowiła swe prace po pierwszej wojnie światowej, stała się bibl. ofiarowana w 1921 przez Józefa Michałowskiego, pierwszego bibliotekarza i kierownika placówki. Uroczysty akt wręczenia daru nastąpił 17 czerwca. Biblioteka, licząca wtedy ok. 4000 t. przeważnie o charakterze historycznym, została umieszczona na parterze Hospicjum Św. Stanisława przy via Botteghe Oscure (w 1927 pomieszczenia te rozszerzono). W 1930 wzbogaciła się o dar Karola Lancko-rońskiego fototekę ilustrującą zabytki sztuki, głównie wł., zwłaszcza epoki Renesansu. Dokupiona bibl. podręczna z historii sztuki ze spadku po prof. Dworzaku umożliwiła utworzenie działu sztuki. W 1931 rodzina D'Ancona złożyła w Stacji część rpsów Scypiona Piattoli (1749-1809), znanego z udziału w opracowaniu Konstytucji 3 maja. Dar rodziny Gubrynowiczów, stanowiący część księgozbioru polonistycznego Bronisława Gubryno-wicza, wzbogacił w 1934 bibl. w dzieła literatury poi. Ok. 3500 pozycji: opracowań monograficznych, słowników oraz czasop. stworzyło podstawę dla studiów literatury i kultury poi. W 1939 bibl. została przeniesiona do swej obecnej siedziby: Palazzo Doria-Pamphili przy vicolo Doria 2. Obejmuje ona ok. 40000 pozycji z dziedziny historii Polski i dyscyplin pokrewnych, historii sztuki, nauk o kulturze antycznej, historii Kościoła, historii i literatury poi., slawistyki, historii stosunków wł.-pol. oraz prawa. Profil naukowy bibl., ograniczony poprzednio do nauk historycznych, w ostatnim pięcioleciu rozszerzono o wszystkie nauki społeczne. Jest to najpoważniejsza, obok paryskiej (^Biblioteka Polska w Paryżu), poi. bibl. naukowa za granicą, zaopatrywana na bieżąco we
197
198
BIBLIOTEKA PAN W KRAKOWIE
wszystkie reprezentatywne pozycje (również czasop.) z zakresu nauk społecznych. Stacja i Biblioteka po różnych trudnościach powojennych rozpoczęły normalną działalność w 1957. Biblioteka (licząca obecnie 30000 wol.) organizuje odczyty uczonych poi., które publikuje w serii Conferenze. W 1. 1957-1967 urządzono 56 odczytów obejmujących szeroki wachlarz problemów i dyscyplin. Ogłoszono drukiem 31 zeszytów z historii stosunków wŁ-pol., historii, archeologii, slawistyki, ekonomii, filologii romańskiej i klasycznej, literatury poi., orientalistyki, logiki, prawa, historii doktryn politycznych, jak również nauk ścisłych. Biblioteka i Stacja spełniają nie tylko funkcje naukowe i naukowo-organizacyjne, ale również wykonują pewne akcje o charakterze ogólnokulturalnym, jak np. obchody rocznicowe pisarzy poi. związanych szczególnie z Włochami. W ostatnim dziesięcioleciu z inicjatywy Stacji odsłonięto tablice: Słowackiego w Rzymie, Konopnickiej w Nervi koło Genui, Kraszewskiego w "Wenecji, Żerom-skiego we Florencji i Sienkiewicza w Rzymie.
BIBLIOTEKA POLSKIEJ AKADEMII NAUK W KRAKOWIE powstała w 1856 jako placówka Tow. Naukowego Krakowskiego (*B. tow. naukowych), w związku z uchwałą Senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego z 1853 oddzielającą Tow. od Uniwersytetu. Przed powstaniem Akademii otrzymała z darów m. in. księgozbiory: F. Sawiczewskiego, A. Kremera, A. Grabowskiego oraz część archiwum Potockich z Tulczyna. Korzystając z zapisu R.J. Lubomirskiego w 1. 1866-1874, zakupiła m. in. spuściznę po M. *Kołłątaju. Liczyła wówczas 9180 dzieł i 570 rpsów. W 1873 stała się B. Akademii Umiejętności, gdy Tow. Nauk. Krakowskie przemianowano na tę Akademię. B. rozwijała się w dalszym ciągu jedynie dzięki darom; stawiano nawet wniosek o przekazanie zbiorów Uniwersytetowi lub miastu. W 1918 powołano na inspektora Jana Michała Rozwadowskiego, który przy pomocy E. *Kuntzego opanował trudną sytuację powojenną. Od 1927 inspektorem został F. *Papee, dzięki któremu B. z wegetującej placówki stała się sprawnie działającym zakładem. Opracowano katalog czasop. i nawiązano wymianę z 1191 instytucjami. Dzięki wymianie i darom Jana Fijałka, F. Papeego, Bolesława Buszczyńskiego oraz zbiorom Teodora Wierzbowskiego, Koźmianów i in. w 1938/ 1939 B. liczyła 196000 druków i 2074 rpsów. Muzykalia przekazano B. Jagiellońskiej. W czasie drugiej wojny światowej zbiory umieszczono w B. Jagiellońskiej, skąd od 1948 stopniowo wracały do swej siedziby przy ul. Sław-kowskiej. W 1953 B. PAU została przejęta przez Polską Akademię Nauk i przemianowana na B. PAN w Krakowie. Stan druków wynosił wówczas 232459 wol. B. posiadała drukowany Katalog rękopisów Biblioteki PAU, oprać, przez J. *Czubka (1906-1912), kontynuowany przez Zbi-
gniewa Jabłońskiego, Alojzego Preissnera i Bogumiłę Schnaydrową jako Katalog rękopisów Biblioteki PAN (od 1962). Wydaje "Rocznik Biblioteki Polskiej Akademii Nauk" (od 1955).
D. Rederowa, Z. Jabłoński: Zarys dziejów Bibl. Poi. Akademii Nauk w Krakowie w 1856-1956. "Rocz. BibL PAN w Krakowie". 1955.
BIBLIOTEKA POLSKIEJ AKADEMII NAUK W WARSZAWIE powstała wraz z powołaniem do życia Akademii (uchwała z 30 XE 1952). Podstawę zbiorów stanowiła B. Tow. Naukowego Warszawskiego (*B. tow. naukowych) licząca ok. 20000 wol. oraz książki z zakresu naukoznawstwa B. Kasy im. Mianowskiego. W 1953 B. PAN została włączona do Ośrodka Bibliografii i Dokumentacji Naukowej PAN jako Dział Zbiorów. Reaktywowana w 1958, liczyła w 1962 ponad 90000 wol. Gromadzi wydawnictwa PAN i akademii zagranicznych, książki z zakresu naukoznawstwa, dzieła o charakterze informacyjnym i encyklopedycznym. Prowadzi kartoteki naukoznawcze i Centralny Katalog Nabytków Zagranicznych sieci B. PAN. Początkowo mieściła się w Pałacu Staszica, od 1958 w Pałacu Kultury i Nauki.
BIBLIOTEKA POLSKIEJ AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI zob. BIBLIOTEKA POLSKIEJ AKADEMII NAUK W KRAKOWIE.
BIBLIOTEKA POTOCKICH zob. BIBLIOTEKI RODOWE.
BIBLIOTEKA PRZEŹDZIECKICH zob. BIBLIOTEKI FUNDACYJNE.
BIBLIOTEKA PUBLICZNA m. st. WARSZAWY, której zalążkiem był księgozbiór działającej w Warszawie od 1890 Czytelni Naukowej, została otwarta przez *Tow. Biblioteki Publicznej w 1907 jako nowoczesna naukowa B., dostępna dla wszystkich. Na księgozbiór złożyły się liczne dary, m. in.: Zygmunta Glogera, Bolesława Prusa i Z. *Wolskiego. Przy opracowaniu zbiorów zastosowano po raz pierwszy w Polsce system *klasyf ikacji dziesiętnej. Wydrukowano Katalog zbiorów Czytelni Naukowej (1908); nawiązano współpracę z Międzynarodowym Instytutem Bibliograficznym w Brukseli (1909); zaczęto wydawać pierwsze poi. czasop. bibliotekarskie "Przegląd Biblioteczny" (od 1908); zasilano dubletami księgozbiory poi. instytucji oświatowych. W 1912 przejęto B. Kolejową, tworząc z niej pierwszą filię. W 1914 B.P. otrzymała własny gmach przy ul. Koszykowej, ufundowany przez E. Kierbedziową, i odtąd stała się ośrodkiem życia bibliotekarskiego w Warszawie. W 1927 otworzono B. Wzorową dla Dzieci. W 1928 Tow. Biblioteki Publicznej
199
200
BIBLIOTEKA RAPERSWH.SKA
przekazało B.P. Zarządowi miasta i odtąd otrzymała nazwę: B. Publiczna m. st. Warszawy. W 1. 1928-1939 zorganizowano zróżnicowaną pod względem charakteru placówek wzorową sieć biblioteczną, złożoną z B. głównej i pięciu filii dzielnicowych o charakterze naukowym oraz wielu placówek terenowych typu oświatowego. Księgozbiór licznych wypożyczalni terenowych był centralnie opracowywany, posiadał ciągły nr inwentarza i miał charakter płynny (stale w miarę potrzeby wymieniany i uzupełniany na placówkach). W 1935 B.P. przejęła 25 placówek *Tow. Bibliotek Powszechnych, a w 1936 sześć B. Tow. Bibliotek dla Dzieci oraz na warunkach depozytowych B. dla Niewidomych im. L. *Braille'a. W1.1938-1939 zorganizowano przy B.P. jedyne w kraju Muzeum Książki Dziecięcej. W 1934 pozyskano (na warunkach depozytu) księgozbiór Muzeum Społecznego, które od 1921 mieściło się w gmachu B. Pionierskie również było zorganizowanie nowoczesnej służby informacyjnej; skompletowanie pierwszego w Warszawie księgozbioru bibliologicz-nego; stworzenie centralnego ośrodka metodyki i instruktażu dla miejskiej sieci bibliotecznej (osiągnięto szczególnie wysoki poziom w zakresie bibliotekarstwa dziecięcego); zastosowanie wolnego dostępu do półek; systematyczne doskonalenie personelu drogą kursów. W1.1929-1938 prowadzono jednoroczną szkołę bibliotekarską dla absolwentów średnich szkół ogólnokształcących. Od 1929 wydawano miesięcznik "Biuletyn Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy", który od 1938 przekształcił się w pismo, wyd. do dziś wspólnie ze Zw. Bibliotekarzy Polskich (obecnie ^Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich), pt. "Bibliotekarz" (*Czasopisma zawodowe). Z tymi poczynaniami wiążą się ściśle nazwiska pierwszego dyrektora F. *Czerwijow-skiego i wicedyrektorki W. *Muklanowicz. W 1928 księgozbiór B.P. liczył ponad 250000 wol, w 1939, poza B. główną, istniało 57 placówek terenowych z ponad półmilionowym księgozbiorem. W 1. okupacji B. współdziałała z akcją tajnego nauczania. Hitlerowcy wywieźli część zbiorów, a w styczniu 1945 podpalili magazyny B. głównej. Po wyzwoleniu, już w listopadzie 1945, otwarto placówki na Pradze, a w maju czytelnię na Koszykowej. Ocalałe zbiory łącznie z rewindykacją liczyły niepełne 90000 wol. Dynamiczne tempo odbudowy sprawiło, że już w pierwszym dziesięcioleciu B.P. odzyskała swoją przodującą pozycję w krajowej sieci bibliotek powszechnych. W 1964 osiągnęła 127 placówek i 217 punktów bibliotecznych. W skład sieci terenowej wchodzą następujące placówki: czytelnie i wypożyczalnie dla dorosłych i młodzieży; czytelnie i wypożyczalnie dla dzieci oraz wypożyczalnie kompletów ruchomych. Nad pracą sieci czuwają w B. ośrodki metodyczno-instrukcyjne. B. główna prowadzi czytelnie ogólne i specjalne: Główną, Podręczną, Czasopism, Bibliograficzną, Bibliologii, Sztuki i Rzemiosł
Artystycznych, Młodzieżową, Muzeum Książki Dziecięcej oraz czytelnie zbiorów specjalnych: Rękopisów, Starych Druków, Kartografii; ponadto Wypożyczalnię Główną i Wypożyczalnię Objazdową (*Bibliobus). W 1964 księgozbiór B.P. wynosił 1410470 wol., liczba odwiedzin 3465688. Zob. tab. 7(6).
W. Dąbrowska: Tow. Bibliotek Powszechnych w Warszawie. 1928. Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. 1961.
BIBLIOTEKA RACZYŃSKICH zob. BIBLIOTEKI FUNDACYJNE.
BIBLIOTEKA RADZIWIŁŁÓW zob. BIBLIOTEKI RODOWE.
BIBLIOTEKA RAPERSWILSKA (B. Muzeum Narodowego Polskiego w Raperswilu) w Szwajcarii, powstała w 1871 z myślą zabezpieczenia poi. zabytków historycznych. Podstawę jej stworzyły zbiory emigrantów po-listopadowych: założyciela Muzeum Władysława Platera, L. *Chodźki, K. Ostrowskiego i in. Pod zarządem W. Platera i kilku powołanych przez niego członków (m. in. J.I. *Kraszewski, Agaton Giller, Henryk Bukowski) B. służyła przede wszystkim propagandzie polskiej za granicą i doraźnym akcjom politycznym. Po śmierci Platera (1899) nowy zarząd pod przewodnictwem Józefa Gałęzowskiego zmodernizował prace muzealne i biblioteczne i utworzył stanowisko bibliotekarza. Kierownikiem Muzeum został po ustąpieniu kustosza Władysława Rużyckiego de Rosen-werth (1911) muzykolog i rzeźbiarz Konstanty Żmigrodzki; kolejnymi bibliotekarzami byli: Zygmunt Wasilewski, Stefan Żeromski, Florian Znaniecki, Kazimierz Woźnicki, Wacław Karczewski, Stanisław Zieliński i Adam *Lewak. Dzięki nim B. R. stała się na przełomie XIX i XX w. największą B. poi. na emigracji (*B. polskie za granicą), pretendującą do roli B. narodowej. Zgromadziła ok. 100000 druków, w tym 25000 emigracyjnych druków ulotnych i bogatą literaturę obcą o Polsce. Wśród 3100 map i atlasów przeważały zbiory końca XVIII i pierwszej poł. XIX w. (zbiory L. Chodźki i Maltę Brun); z wcześniejszych był m. in. J. *Hondiusa plan oblężonego Smoleńska. Zbiór ryc. liczył 13000 egz., w tym jedną z pełniejszych kolekcji D. *Chodowieckiego, J. *Falcka i Hon-diusa. Zbiór 9100 fotografii obejmował prawie wyłącznie pamiątki poi. na obczyźnie, portrety emigrantów i uczestników powstania styczniowego; 2800 nut pochodziło ze zbioru K. Ostrowskiego, wśród nich rzadkie wydania dzieł M. Ogińskiego, F. Chopina i W. Sowińskiego. Największym skarbem B.R. był jej zasób rękopiśmienny i archiwalny, m. in.: bogate archiwum dokumentów Wielkiej Emigracji i europejskich komitetów pomocy Polsce 1831, 1846 i 1863 zebrane i uporządkowane przez L. Chodźkę;
201
202
BIBLIOTEKA SEJMOWA
źródła do dziejów piśmiennictwa emigracyjnego i wypadków politycznych zgromadzone przez W. Platera; archiwum Rządu'Narodowego 1863/1864 zbierane przez Artura Wołyńskiego, Ludwika Mierosławskiego, A. Gillera, Rup-rechta i wielu in. Potem dołączono materiały archiwalne Ligi Polskiej, Skarbu Narodowego, Ligi Wolności i Pokoju oraz Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny (1914-1918). W ten sposób B.R. dysponowała podstawowym materiałem źródłowym do dziejów polskich ruchów niepodległościowych od insurekcji Kościuszkowskiej do pierwszej wojny światowej. Niektóre partie zbiorów otrzymały drukowane katalogi: zbiory Kościuszkowskie (1894), Kopernikowskie (1900) i Mickiewiczowskie (1898). W1.1889-1918 wydawane były coroczne Sprawozdania z Zarządu Muzeum Narodowego Polskiego w Raperswilu. W 1921 Muzeum i B.R. przeszły na własność państwa polskiego, a w 1927 przywieziono je do Warszawy. Zbiory muzealne przyłączono do Muzeum Narodowego, biblioteczne przekazano *B. Narodowej, przy czym rpsy oddano w depozyt Centralnej B. Wojskowej. Wraz z rpsami dawnej B. Bati-gnolskiej (*B. polskie za granicą) zbiór rękopiśmien-no-archiwalny B. został całkowicie opracowany (Katalog rękopisów Biblioteki Narodowej, t. 1-3, Warszawa 1929-1938). W okresie międzywojennym zbiory raperswilskie, zwłaszcza rękopiśmienne, stały się warsztatem pracy historyków nowożytnych i podstawą wielu wydawnictw naukowych. We wrześniu 1939 pod bombami niemieckimi spłonęły druki, mapy, nuty i ryciny raperswilskie. Uratowane wówczas rpsy przeniesiono na zarządzenie komisarza hitlerowskiego do gmachu B. Krasińskich (*Biblioteki fundacyjne), gdzie spłonęły w październiku 1944, podpalone przez Niemców. Ocalałe drobne strzępy: nieco druków i fotografii oraz kilkanaście tomów wielkiego archiwum, znajdują się obecnie w B. Narodowej. Zob. tab. 7(7).
A. Lewak: Straty Bibl. Raperswilskiej w zbiorach rękopiśmiennych. 1953.
BIBLIOTEKA SEJMOWA zob. BIBLIOTEKI PARLAMENTARNE.
BIBLIOTEKA SEJMU I SENATU zob. BIBLIOTEKI PARLAMENTARNE Biblioteka Sejmowa.
BIBLIOTEKA SEJMU ŚLĄSKIEGO zob. BIBLIOTEKI PARLAMENTARNE Biblioteka Śląska w Katowicach.
BIBLIOTEKA ŚLĄSKA W KATOWICACH zob. BIBLIOTEKI PARLAMENTARNE.
BIBLIOTEKA TARNOWSKICH zob. BIBLIOTEKI RODOWE.
BIBLIOTEKA TYSZKIEWICZÓW zob. BIBLIOTEKI RODOWE.
BIBLIOTEKA WATYKAŃSKA zob. BffiLIO-THECA APOSTOLICA VATICANA.
BIBLIOTEKA WRÓBLEWSKICH zob. BIBLIOTEKI FUNDACYJNE.
BIBLIOTEKA ZAKŁADU NARODOWEGO IM. OSSOLIŃSKICH zob. ZAKŁAD NARODOWY im. OSSOLIŃSKICH.
BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH była pierwszym urzeczywistnieniem idei *biblioteki narodowej w Polsce. Utworzenie *biblioteki publicznej w Warszawie zapowiedział J.A. *Załuski w 1732 w Programma litterarium ad bibliophilos, nawiązując tym do wcześniejszych jeszcze projektów brata, Andrzeja Stanisława. Połączone zbiory obu braci umieszczone zostały w zakupionym przez Andrzeja Z. w 1736 pałacu Daniłowiczowskim. Uroczyste otwarcie nastąpiło w 1747. Zbiory B. liczyły wówczas ok. 200 000 dzieł (w tym ok. 10 000 rpsów, ogromny zbiór map i rycin), a pod koniec jej istnienia wzrosły dwukrotnie (dokładny szacunek niemożliwy do ustalenia), stawiając B. w rzędzie największych księgozbiorów Europy owych czasów. Główny jej trzon stanowiły zbiory zgromadzone przez J. A. Załuskiego, zwłaszcza w czasie podróży zagranicznych. Literatura polska była prawie w komplecie. Zastosowano układ książek wg języków, działów treściowych i formatów. Liczne (ok. 50) katalogi rękopiśmienne, opracowane przez założyciela, uległy zniszczeniu w 1944, zachowały się tylko drukowane J.D. *Janockiego, prefekta B. Od 1750 B.Z. była ośrodkiem życia naukowo-literackiego, a zbiory jej stanowiły bazę dla wielu podstawowych prac naukowych i bibliogr. (Załuskiego, Konarskiego, Niesieckiego, Do-giela i in.). Przy B. był gabinet matematyczno-przyrod-niczy i obserwatorium astronomiczne. W 1761J. A. Załuski oddał B. pod opiekę warszawskiemu kolegium jezuitów. Po kasacie zakonu i śmierci Załuskiego (1774) B. została przejęta przez państwo (przemianowana na "Bibliotekę Rzeczypospolitej Załuskich zwaną") i powierzona *Ko-misji Edukacji Narodowej. Kuratorem wyznaczono I. *Po-tockiego. Mimo braku funduszów Komisja uzupełniała zbiory oraz zamierzała przebudować gmach wg planów B. Zuga. W 1780 sejm uchwalił obowiązek nadsyłania B. *egzemplarza obowiązkowego. Prefektem B. po śmierci Janockiego (1786) był eksjezuita Jerzy Koźmiński, a po nim pijar O. *Kopczyński (1787-1794), który podjął gruntowne porządkowanie zbiorów. Po trzecim rozbiorze, na rozkaz Katarzyny U, zbiory B.Z. zostały wywiezione do Petersburga, stając się fundamentem Cesarskiej Biblioteki Publicznej (dziś *Bibliotieka im. Sałtykowa-Szczedrina).
203
204
BIBLIOTEKARZ
Znaczna ich część uległa zresztą rozproszeniu zarówno w drodze, jak i na miejscu wskutek braku należytej opieki. Na podstawie traktatu ryskiego (1921) Polska odzyskała w 1. 1922-1934 dużą część zbiorów, które przejęła Biblioteka Narodowa. Ogromna ich większość uległa zbombardowaniu w 1939 oraz została spalona przez Niemców w 1944. Uratowano tylko ok. 30000 druków i 2000 rpsów.
P. Bańkowski: Bibł. Publiczna Zaiuskich i jej twórcy. 1959. H. Lemke: Die Briider Zaluski und ihre Beziehungen zu Gelehrten in Deutschland u. Danzig. 1958. B.S. Kupść: Z dziejów fundacji Bibl. Zaiuskich. "Rocznik Bibl. Narodowej" 1965.
BIBLIOTEKA ZAMOYSKICH zob. BIBLIOTEKI FUNDACYJNE.
BIBLIOTEKARSTWO, zespół umiejętności teoretycznych i praktycznych potrzebnych do wykonywania czynności zawodowych *bibliotekarza, tj. organizowania (*Biblioteka-organizacja), *gromadzenia, *opracowania i ^udostępniania zbiorów bibliotecznych. B. traktowane do niedawna jako bliżej nie określone "zajęcie", opanowywane w drodze praktyki, jest obecnie uznane za zawód wymagający odpowiedniego wykształcenia i przygotowania (^Kształcenie i szkolenie zawodowe). Wraz z rozwojem
1 specjalizacją bibliotek rozszerza się zakres funkcji bibliotekarza; czynności różnicują się i podlegają procesowi specjalizacji. Punkt ciężkości przesuwa się przy tym z czynności technicznych, coraz częściej wykonywanych maszynowo, na prace organizacyjne, informacyjno-doku-mentacyjne, dydaktyczne i naukowe. Jednocześnie B. nabiera charakteru dyscypliny teoretycznej, która zajmuje się systematyką i metodyką czynności bibliotecznych. W tym znaczeniu wchodzi w zakres bibliotekoznawstwa. Przykładem tak pojętego B. jest w literaturze poi. podręcznik J. *Grycza Bibliotekarstwo praktyczne (Warszawa 1946,
2 wyd. 1951).
Zob. też Mechanizacja w bibliotekarstwie i dokumentacji, Normy N. biblioteczne, Polityka biblio-teczna,Prawo biblioteczne, Statystyka biblioteczna, . Współpraca bibliotek.
BIBLIOTEKARZ, pracownik biblioteczny, ściślej pracownik zatrudniony zawodowo w bibliotekarstwie, ponieważ w bibl. zatrudnione są też osoby nie związane z merytorycznymi pracami bibliotecznymi, jak np. pracownicy administracji i obsługi. Jest to także tytuł i stanowisko w hierarchii służby bibliotecznej. Dawniej również nazwa kierownika, dyrektora bibl. (Np. w Bibl. Uniwersyteckiej we Lwowie istniała w drugiej poł. XIX w. następująca hierarchia stanowisk: amanuent, skryptor, *kustosz, bibliotekarz). Ze stanowiskiem B. spotykamy się już w starożytności. Droga rozwoju od starożytnych bibl. Egiptu, Bliskiego Wschodu, Grecji, Rzymu do czasów nowożytnych nie była jednak prosta. W starożytności B. był
na ogół uczonym. W okresach Odrodzenia i Oświecenia B. mógł w zasadzie zostać każdy wykształcony człowiek. Spotyka się też jako B. urzędników książęcych i królewskich, miłośników ksiąg, poetów, uczonych itp. Pracowali oni często dorywczo, traktowali bibliotekarstwo jako zajęcie uboczne, mało lub w ogóle nie troszcząc się o bibl. Tylko nieliczni spośród nich przeszli do historii jako zasłużeni B. Sytuacja zmieniała się z wolna w XIX w. Zaczęto domagać się fachowego przygotowania, pełnego zatrudnienia, usamodzielnienia zawodowego B. W drugiej poł. XIX w. wprowadzono też oficjalnie egzaminy bibliotekarskie (Francja, Anglia, Niemcy itp.), otwarto szkoły zawodowe, powołano do życia pierwszą katedrę bibliotekoznawstwa itp. Stworzono w ten sposób podstawy do rozwoju zawodu B. Jego okrzepnięcie przyniosła pierwsza poł. XX w. Droga do dojrzałości zawodu B. jest jeszcze otwarta. Ogólnym zadaniem B. jest *gromadzenie, ^opracowanie, przechowywanie i *udostępnianie książek, czasop. i innych dokumentów dla potrzeb rozwoju oświaty i kultury oraz nauki i gospodarki. W zależności od okresów historycznych, celów i typów bibl., charakteru i wielkości rbio-rów zadania B. ulegały zmianie. Dawniej B. był przede wszystkim kustoszem powierzonego mienia kulturalnego, współcześnie głównym jego zadaniem jest jak najszersze ujawnienie i udostępnienie zbiorów oraz zawartych w nich informacji. Odmiennie kształtują się zadania B. oświatowego i naukowego. Pierwszy jest przede wszystkim propagatorem książki, doradcą i wychowawcą czytelnika, drugi organizuje warsztat pracy naukowej, współdziała w kształceniu kadr ze studiami wyższymi i prowadzi prace badawcze, zwłaszcza w zakresie bibliotekoznawstwa i *księgoznawstwa oraz dziedzin pokrewnych. W wielkiej bibl., posiadającej szereg oddziałów, specjalizacja pracy B. jest daleko posunięta. Praca B. zbliża się z jednej strony do pracy pracownika nauki, z drugiej do pracy pracownika kulturalno-oświatowego. Do należytego wykonywania zadań potrzebne są B. odpowiednie kwalifikacje. Związane z celami i typami bibl., zależne są one przede wszystkim od spełnianych funkcji. Na ogół wykształcił się podział pracowników bibliotecznych na trzy kategorie (różnie nazywane): na B. naukowych, od których wymaga się studiów wyższych, B. średniej służby bibliotecznej ukończenia szkoły średniej, i pomocników B. szkoły podstawowej. Nadto wymaga się odpowiednich egzaminów bibliotecznych i stażu pracy. W różnych krajach sprawy te kształtują się zresztą rozmaicie. W Polsce wyróżnia się współcześnie w bibl. naukowych grupę B. dyplomowanych (ze stanowiskiem starszego kustosza, kustosza, adiunkta bibliotecznego i asystenta bibliotecznego) oraz grupę pracowników służby bibliotecznej. Grupa pierwsza została obecnie zaliczona do pracowników nau-kowo-dydaktycznych.
205
206
BIBLIOTEKI AKADEMII MEDYCZNYCH
Zob. też Kształcenie i szkolenie zawodowe.
M. Walentynowicz: Działalność pedagogiczna bibliotekarza. 1956. W. Piasecki: Zawód bibliotekarza naukowego. 1956. G. Lcyh: Der Bibliothekar u. sein Beruf. W: Handbuch der Biblio-thekswissenschaft. 1961.
BIBLIOTEKI AKADEMII MEDYCZNYCH rozwijały się wraz z macierzystymi uczelniami, które bądź utworzyły wielkie instytucje naukowo-badawcze, bądź pełnią dotąd jedynie rolę szkół wyższych. Pierwsze posiadają duże B. naukowe: New York Academy of Medicine (zał. w 1836) ok. 345000 wol.; Academia de Ciencias Me-dicas, Fisicas y Naturales w Hawanie na Kubie (zał. w 1861) ok. 107000 w.; Academie Nationale de Medecine w Paryżu ok. 260000 wol.; Schweizerische Akademie der Medizi-nischen Wissenschaften w Bazylei, Akademija Medicin-skich Nauk w Moskwie i in. są również zasobne. Drugi typ nie odegrał w przeszłości wybitniejszej roli. Na wielu uniwersytetach istniały wprawdzie wydziały lekarskie, nie miały one jednak przeważnie odrębnych B.; książki medyczne, zazwyczaj w niedostatecznej ilości, mieściły się wraz z innymi w B. uniwersyteckich. Lepiej zaopatrzone były na ogół księgozbiory zakładów uniwersyteckich i klinik. Dopiero ok. 1920 zaczęto w niektórych krajach wyłączać z uniwersytetów wydziały lekarskie i tworzyć z nich samodzielne uczelnie. W Zwi.-jzku Radzieckim utworzono 72 instytuty medyczne o charakterze uczelnianym (w odróżnieniu od instytutów naukowo-badawczych), które posiadają dość dobrze zaopatrzone B. W Rumunii powstało kilka instytutów medycznych względnie medyko-farma-ceutycznych z niezbyt zasobnymi B. W Niemieckiej Republice Demokratycznej niezależnie od istniejących przy uniwersytetach wydziałów lekarskich utworzono w 1954 trzy akademie medyczne (w Dreźnie, Erfurcie i Magdeburgu), których B. liczą od 25000 do 30000 wol.
W Polsce w miejsce zamkniętych przez zaborcę uniwersytetów istniały w XIX w. dwie Medyko-Chirurgiczne Akademie: w Wilnie (1832-1842), której B. liczyła 20000 wol., i w Warszawie (1857-1862), z księgozbiorem 4500 wol. Przed pierwszą wojną światową i w okresie międzywojennym na ziemiach poi. działały tylko uniwersyteckie wydziały lekarskie. W 1945 powstała w Gdańsku pierwsza Akademia Lekarska jako samodzielna uczelnia. W1948 utworzono nowe w Szczecinie i Rokitnicy Bytomskiej, a w 1950 w Białymstoku. W tymże roku wszystkie istniejące dotąd wydziały lekarskie wyłączono z uniwersytetów, poddano pod zarząd Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej i przekształcono na Akademie Medyczne. Zawiązkiem ich B. stały się B. wydziałowe. Obecnie jest w Polsce 10 B.a.m. (w Białymstoku, Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu) o dość dużych księgozbiorach. Największa B.a.m. w Gdańsku liczy ok. 210000 wol., inne
od 95000 do 172000 wol. Liczba książek w B.a.m., z wyjątkiem B. Wojskowej A.M. w Łodzi, wynosiła w 1965 1250000 wol., łącznie zaś z B. zakładów i klinik ok. 2000000 wol. (w tym 685 starodruków i 153 rpsy). B.a.m. gromadzą zasadniczo wydawnictwa nowe, potrzebne do aktualnej pracy naukowej i dydaktycznej. Tym tłumaczy się tak znikoma liczba starodruków i rpsów. Innych zbiorów specjalnych jest w B.a.m. łącznie ok. 30000 jednostek. B.a.m. nie dysponują jeszcze odpowiednimi pomieszcze-nami ani też dostateczną obsadą personalną. Zob. też B. szkół wyższych, B. specjalne.
BIBLIOTEKI DLA CHORYCH zob. BIBLIOTEKI SZPITALNE.
BIBLIOTEKI DLA DZIECI służą czytelnikom od lat 7 do 14; w niektórych krajach korzystają z nich dzieci w wieku przedszkolnym oraz młodzież do lat 16. Księgozbiór i jego opracowanie, specyfika metod pracy i urządzenie B. są dostosowane do wieku czytelników. B.d.dz. powstały pod koniec XIX w. Pierwsze zorganizowała Anglia (1861), następne kolejno Rosja (1870), St. Zjednoczone (1880), Kanada (1901), Szwecja (1911), Holandia (1912), Niemcy (1913). St. Zjednoczone założyły w 1902 pierwszą szkołę bibliotekarek dziecięcych; wypracowane tam metody stały się wzorem dla B. innych krajów. Rozwój B.d.dz. nastąpił po pierwszej wojnie światowej dzięki ustawom bibliotecznym, nowym metodom nauczania oraz przeświadczeniu, że B. jest najlepszą formą krzewienia czytelnictwa.
W Polsce pierwsze B.d.dz. zorganizowała w 1923 B. Publiczna m. Łodzi (*B. powszechne). Do 1939 powstało w kraju 27 B.d.dz., założonych przez samorządy i towarzystwa społeczno-oświatowe. Od 1945 zaczęła się odbudowa zniszczonych placówek, a następnie ich rozwój w oparciu o dekret z 1946 (*Polityka biblioteczna). W 1962 liczba B.d.dz. wzrosła do 345. Wchodzą one w skład *sieci publicznych B. powszechnych, utrzymywanych przez rady narodowe. Korzystanie z nich jest bezpłatne i dobrowolne. Nadzór sprawuje od 1951 Ministerstwo Kultury i Sztuki (przedtem Ministerstwo Oświaty). B.d.dz. przeważnie składają się z wypożyczalni i czytelni, która stwarza dzieciom najlepsze warunki obcowania z książką w atmosferze ciszy, swobody oraz życzliwej i dyskretnej pomocy. Metody pracy mają na celu: wyrobienie samodzielności przy wyborze książek (wolny dostęp do półek); ułatwienie dzieciom zrozumienia treści książek (opowiadanie, głośne czytanie); wskazywanie wartościowych utworów i ich problematyki (plakaty, wystawy, przeglądy książek, dyskusje); zainteresowanie młodych czytelników najnowszymi zdobyczami wiedzy (odczyty, turnieje, zespoły zainteresowań); wzbogacenie ich przeżyć estetycznych (wieczory autorskie,
207
BIBLIOTEKI DWORSKIE
Biblioteka dla Dzieci i Młodzieży w Warszawie
przedstawienia kukiełkowe, audycje radiowe i telewizyjne); wiązanie z książką aktualnych wydarzeń (gazetki ścienne, kalendarze historyczne, albumy); nauczanie dzieci korzystania z różnych wydawnictw i pomocy bibliotecznych (konkursy, przysposobienie czytelnicze). Bibliotekarze dziecięcy szkolą się na specjalnych kursach, konferencjach i seminariach.
L.R.. Mc Colvin: Les Seruices de lecture publique pour enfants. 1957. B. Groniowska, M. Gutry: Organizacja i metody pracy bibl. dziecięcych. 1962. Library service to children. 1963.
BIBLIOTEKI DLA NIEWIDOMYCH gromadzą książki, czasop., nuty i inne wydawnictwa tłoczone wypukłym drukiem dla niewidomych oraz płytoteki i taśmoteki. Wypożyczanie krajowe i zagraniczne z B.d.n. jest na ogól wolne od opłat. Najstarsze B.d.n. powstały w Londynie (1882) i Paryżu (1884).
W Polsce B.d.n. powstały w XIX w. Ich dorobek związany głównie z Instytutem Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie, Zakładem Ciemnych we Lwowie oraz Tow. "Latarnia" uległ zniszczeniu w czasie drugiej wojny światowej. Niewielkie straty poniosła tylko największa obecnie w kraju B.d.n. przy Zakładzie dla Niewidomych w Laskach pod Warszawą, zał. w 1912 przez Różę Czacką. Obecnie czytelnictwo dla niewidomych rozwija się w ramach siedmiu B. szkolnych oraz sieci B. Polskiego Związku Niewidomych, składającej się z sześciu B. okręgowych, 27 punktów bibliotecznych i powstałej w 1952 B. Centralnej Polskiego Związku Niewidomych w Warszawie.
Zob. też Braille ludwik, Pismo dla niewidomych (brajl), Druk dla niewidomych, Książka dla niewidomych.
W. Zaleska-Kurnatowska: Biblioteki dla niewidomych. "Bibliotekarz" 1936/37 s. 65-70. R.S. Clark: Books and rea-dingfor the blind. 1950.
BIBLIOTEKI DWORSKIE (nadworne, królewskie, pałacowe) były gromadzone w rezydencjach panujących (cesarzy, królów, książąt), najczęściej dla podniesienia przepychu dworu, często jako rezultat zamiłowali bibliofilskich, czasem jako wyraz mecenatu naukowego i kulturalnego. Z reguły łączono je z archiwum, niekiedy ze zbiorami sztuki. Jako B. prywatne, początkowo dostępne tylko właścicielowi i wąskiemu kręgowi dworskiemu, z czasem przekształcały się w B. publiczne: państwowe czy narodowe. B.d. mieli już w starożytności (*Biblioteki w starożytności) władcy wschodni i egipscy (najsławniejsze As-surbanipala w Niniwie VII w. p.n.e.; Amenophisa III i IV w Achetaton XV/XIV w. p.n.e.). W Grecji najwcześniejsze były B. na dworach tyranów (w VI w. p.n.e. Polikratesa na Samos i Pizystrata w Atenach, w IV w. p.n.e. Nikoklesa, króla Cypru). W Reżymie, wzorem uczonych i pisarzy, gromadzili B. pałacowe również cesarze. W świecie arabskim B. pałacowe kalifów ("Dom Mądrości" Harun-al-Raszyda LH w Bagdadzie, Fatymidów w Kairze, Oraajadów w Kordobie) były od razu B. publicznymi. W średniowieczu (*Biblioteki w średniowieczu) pierwszą B.d., która stała się państwową i służyła szkole pałacowej, była B. Karola Wielkiego (zm. 814). Wielkimi bibliofilami byli królowie Francji XHI-XIV w.: Ludwik LX Święty, Filip Ul, Jan II Dobry, ale za założyciela B. Królewskiej (Bibliotheque Royale) należy uważać Karola V. Zbiory jej stały się podstawą B. Narodowej (*Bibliotheque Natio-nale). We Włoszech w epoce Odrodzenia (*Biblioteki nowożytne) powstało wiele B. książęcych, które przeważnie uległy rozproszeniu. W oparciu o wzory włoskie król Węgier, Maciej Korwin, zgromadził w Budzie w końcu XV w. B. królewską słynną z pięknych opraw, zniszczoną przez Turków. W Niemczech już Karol IV, cesarz rzymski, posiadał w XIV w. B. na zamku Karlstein (dzisiejsza Czechosłowacja); Maksymilian I (1459-1519) ustalił byt B. Nadwornej w Wiedniu (późniejsza B. Narodowa). Zakładane w XVI i XVII w. B.d. książąt i elektorów przekształciły się następnie w państwowe lub narodowe. Jedynie zdobyczna Palatina w Heidelbergu w 1623 została przez Maksymiliana I bawarskiego darowana Bibliotece Watykańskiej. B.d. w Wolfenbuttel, założona w 1644 przez Augusta brunświckiego, której zbiory w 1666 oceniano na 116000 wol., została przemianowana na Brunświcką Bibliotekę Narodową. B. pałacowa książąt pruskich w Berlinie (publiczna od 1659) dała podstawę Pruskiej Bibliotece Państwowej. B. Nadworna w Monachium, zał. w 1558 przez Albrechta V bawarskiego, przekształciła się również w państwową. Zbiory elektorów saskich w Dreźnie zapoczątkowane przez Augusta w XVI w., stworzyły Saską Bibliotekę Krajową. W Hiszpanii założona w XVI w. B. królewska w Eskurialu (Escorial) w Madrycie liczyła w XVLn w. 18000 t. W Rosji B.d. W. Księcia Wasyla m
209
210
BIBLIOTEKI DWORSKIE
i jego syna, cara Iwana IV Groźnego (XVI w.), zniknęły bez śladu. Już w XVII w. ponownie istniała w Moskwie dość zasobna B. pałacowa. Za Katarzyny II (XVHI w.) powstała w Ermitażu B. pałacowa z obfitą literaturą francuską i wartościowymi rpsami poklasztornymi; w 1794 liczyła 4000 t. Jerzy II w Anglii podarował zbiory królewskie powstałemu w drugiej połowie XVIII w. *British Museum. W krajach skandynawskich B. królewskie, powiększone łupami z Polski i Czech (zbiory królów na Hradczynie), stały się w XVTII w. B. publicznymi (Kopenhaga, Sztokholm).
W Polsce B.d. na skutek działów rodzinnych i grabieży wojennych nie zdołały się przekształcić, tak jak w innych krajach, w B. państwowe, pozostając aż do upadku Rzeczypospolitej kolekcjami prywatnymi. Zaczęły się one formować dopiero w drugiej połowie XIV w. Z XI-XIII w. dochowały się tylko odosobnione ślady istnienia na dworach piastowskich pojedynczych egzemplarzy ksiąg treści liturgicznej, przechowywanych w skarbcu książęcym dla celów kultu religijnego. Za pierwszy źródłowo poświadczony zespół tego rodzaju kodeksów uchodzić mogą rękopisy należące do Mieszka II (1025-1034) i jego żony Rychezy (psałterz bpa Egberta, czyli tzw. kodeks z Civi-dale, Ordo Romanus, ofiarowany ok. 1027 władcy polskiemu przez Matyldę Szwabską). Inne wzmianki kronikarskie świadczą o szczególnym zamiłowaniu do ksiąg kobiet z rodzin książęcych (Salomea, żona Bolesława Krzy-woustego, ofiarowała wielki psałterz klasztorowi w Zwie-falten; od św. Salomei, córki Leszka Białego, klaryski w Skale otrzymały duży zbiór ksiąg w 1268). Te pojedyncze przejawy zainteresowania książką na dworach piastowskich XI-XH[ w. nie doprowadziły (w epoce rozbicia dzielnicowego) do stworzenia większych zbiorów bibliotecznych. Pierwszym właścicielem B., liczącej ok. kilkadziesiąt t. (teologia, literatura, prawo i filozofia), był Ludwiki, ks. brzeski z Unii śląskiej. W 1360 B. podzielono między rodzinę i klasztory śląskie (Brzeg, Legnica, Lubiąż). Podniesienie autorytetu dynastii i przywrócenie dworowi królewskiemu roli centralnego ośrodka w życiu politycznym i kulturalnym po zjednoczeniu państwa zapoczątkowało nowy rozdział w historii zbiorów królewskich. Otwiera go B. Kazimierza Wielkiego (1333-1370) na zamku wawelskim, zasobna, wg świadectwa Janka z Czarnkowa, w kodeksy, z których część król miał ofiarować budowanym przez siebie kościołom, m. in. katedrze gnieźnieńskiej. Dziś jedyny ślad tej B. zachował się w ozdobionym monogramem królewskim komentarzu św. Augustyna do pism św. Jana (później własność J. Długosza). Tradycję bibliofilską zamku krakowskiego kontynuowała królowa Jadwiga (1371-1399). "W zgromadzonej przez nią B. duży udział stanowiły książki poi., m. in. przekład Objawień św. Brygidy, tłumaczenie Złotej legendy (odnalezione we fragmencie w późniejszym odpisie), homilie
"Czterech doktorów", rozmyślania i modlitwy św. Bernarda i Ambrożego. O dalszych losach B.Jadwigi w XV w. brak informacji, poza przygodnymi wzmiankami o pojedynczych kodeksach, należących do osób z rodziny królewskiej (m. in. tzw. *Biblii królowej Zofii, żony Władysława Jagiełły, z poł. XV w.). Zasadniczy przełom w dziejach książki na dworze królewskim w Polsce przyniósł humanizm. Nowy typ renesansowego zbieractwa książkowego datuje się w kołach dworskich od humanistycznie wykształconych przez J. Długosza synów Kazimierza Jagiellończyka. Najstarszy Władysław (1456-1516) jeszcze przed wyjazdem na Węgry zgromadził pokaźny zbiór książek, złożony z dzieł klasyków łacińskich i pisarzy humanistycznych. Ze zbiorów jego brata kard. Fryderyka (1468-1503), który w 1496 odziedziczył zapisaną mu w testamencie bibliotekę Filipa Kallimacha (1437-1496), zachował się w katedrze na Wawelu iluminowany Ponty-fikałzl494;pojanie Olbrachcie (1492-1501) pozostał zdobiony miniaturami Graduał z 1. 1501-1506. Inwentarz skarbca koronnego spisany w 1506 po śmierci Aleksandra wymienia 39 pozycji przeważnie treści religijnej, kilka ksiąg ruskich oraz egzemplarz Statutów Jana Łaskiego. Najcenniejszy zabytek tej B., iluminowany modlitewnik z 1491, znalazł się w British Museum, dzieląc los kilku cennych kodeksów z księgozbioru Zygmunta Starego (1506-1548), które trafiły do zbiorów obcych (Londyn, Monachium). B. Zygmunta Starego Uczyła (wg rejestru z 1510) 71 dzieł, z czego prawie 1/3 stanowiły księgi ruskie; wśród druków łac. były dzieła z zakresu prawa i nauk ścisłych. Osobny księgozbiór jego żony, Bony Sforzy (1494-1557,Uteratura klasyczna, wł. pisarze humanistyczni), został wywieziony w 1556 do rodzinnego Bari. Skromny zawiązek bibUoteki Jagiellonów umieszczony w pocz. XVI w. na zamku wileńskim przekształcił dopiero Zygmunt August (1548-1572) w B. renesansową, nie ustępującą rozmiarami i treścią B. innych dworów europejskich. Księgozbiór, oceniany przez współczesnych na ok. 5000 złp. i liczący wg szacunkowych obUczeń ok. 4000 wol., król zaczął gromadzić jeszcze przed 1545, kupując przez specjalnych wysłanników (Lismanin, obaj Andrzejowie *Trzeciescy) najnowszą Uteraturę zarówno w kraju, jak i za granicą. Drugim źródłem pomnażania B. były Uczne dary z kraju i zagranicy (m. in. egzemplarz Biblii przesłany przez M. Lutra). Opiekę nad zbiorami sprawowali nadworni bibUotekarze: w 1. 1546-1548 Jan z Kożmina, po nim Stanisław Koszutski (tłumacz Cycerona), który skatalogował dział prawniczy, od 1559 Ł. *Górnicki, za którego rządów B. została przewieziona w 1565 do zamku w Tyko-cinie. W B. przeważała literatura prawnicza i historyczna; obok teologii i pisarzy klasycznych były dzieła z astronomii i medycyny. Celowej trosce o pomnażanie zbiorów towarzyszyło zamiłowanie do estetyki *opraw, zdobionych zło-
211
212
BIBLIOTEKI DWORSKIE
conymi *superekslibrisami. Mimo znacznego nakładu środków i bibliofilskich ambicji twórcy, B. Zygmunta Augu?ta nie odegrała większej roli w postępie myśli naukowej i rozwoju życia umysłowego XVI w. Zgodnie z testamentem (1571) podzielono ją między Kolegium Jezuitów w Wilnie i miejscowy kościół Św. Anny. Część ksiąg (głównie prawniczych) Anna Jagiellonka przekazała w 1586 do Biblioteki Akademii Krakowskiej (*Biblioteka Jagiellońska) ; kilkanaście tomów znalazło się w rękach osób związanych z jej dworem; nieznaczna część dostała się w 1587 w posiadanie Katarzyny Jagiellonki i weszła następnie do zbiorów Zygmunta Wazy. Jednocześnie w granicach ówczesnej Rzeczypospolitej powstała w Królewcu bogata, dysydencka B.d. lennika polskiego ks. Albrechta. W 1506 liczyła ona 586 rpsów i 2400 druków, a najcenniejszą jej część stanowiła tzw. "srebrna biblioteka" składająca się z artystycznie oprawnych w srebrną blachę 20 t. dzieł pisarzy reformacyjnych wydanych w 1. 1540-1562. Bibliofilską tradycję ostatnich Jagiellonów odnowił Zygmunt III Waza. Odziedziczywszy po matce część zbiorów Zygmunta Augusta, rozpoczął gromadzenie książek jeszcze w Szwecji; właściwy jednak okres jego bibliofilskich zainteresowań wiąże się z powstaniem i rozbudową warszawskiej B. zamkowej, najznaczniejszej kolekcji dworskiej w Polsce XVII w. Obok licznych dedykowanych rodzinie królewskiej utworów złożyły się na nią kosztowne druki i rpsy kupowane w kraju i za granicą przez sekretarzy królewskich (m. in. starogocki kodeks Nowego Testamentu nabyty przez Stanisława Reszkę w Hiszpanii). Księgozbiór zawierał wiele dzieł prawniczych, historycznych, religijnych i przyrodniczych. Ocalało zaledwie 40 wol. w zbiorach szwedz. Upodobania artystyczne króla znalazły odbicie w starannej szacie zewnętrznej książek oprawnych w pergamin lub czerwoną skórę z wytłoczonym super-ekslibrisem Wazów. Nadzór nad biblioteką sprawowali dwaj uczeni emigranci szwedzcy: G. Borastus (zm. 1656) i J. Vastovius (zm. 1642). Odziedziczona po ojcu i pomnożona przez Władysława IV (1632-1648) "biblioteka zamkowa" padła ofiarą grabieży wojsk szwedzkich i została wywieziona w 1656 do Szwecji. Odrębny księgozbiór posiadał współcześnie w podwarszawskim Ujazdo-wie królewicz Karol Ferdynand (zm. 1655). Zbiór ten, bogaty w liczne polonica (zwłaszcza z dziedziny historii i literatury) oraz dzieła z nauk ścisłych (zakupione wraz z B. znanego matematyka D.K. Crusiusa) padł również ofiarą grabieży Szwedów. Jan Kazimierz (1648-1668) po powrocie na tron przystąpił do odbudowy B. zamkowej, powołując na bibliotekarza znanego przyrodnika M. Bernhardi-Bernitza. Po abdykacji w 1668 wywiózł do Francji część prywatnej B., nie przestając do końca życia gromadzić książek, które ozdabiał pierwszym "królewskim" *ekslibrisem. W sporządzonym po śmierci króla
inwentarzu jego ruchomości (1673) wymieniono tylko 74 pozycje książkowe; całość zbiorów liczyła prawdopodobnie ok. 350 różnojęzycznych tomów z przewagą historii i literatury religijnej. Pewną część książek (m. in. kosztownie iluminowany modlitewnik Bony) ofiarował król zaprzyjaźnionym arystokratom; pozostałe zapisał w testamencie Annie Gonzadze, siostrze Marii Ludwiki. Zbiory te sprzedane w parę miesięcy później na publicznej licytacji uległy całkowitemu rozproszeniu. B.Jana III Sobie-skiego (1674-1696) wyrosła ze zbiorów jego ojca Jakuba i skoligaconych z nim rodzin Daniłowiczów i Żółkiewskich. Umieszczona przez króla częściowo w Żółkwi, częściowo w pałacu wilanowskim, dzięki jego staraniom osiągnęła w 1689 ok. 800 t., w tym wiele książek fr. Wyróżniał się bogaty dział literatury wojskowej i architektury wojennej, nie brakło nowszych dzieł Kartezjusza, Bacona, Locke'a i in. Po 1682 zasoby B. powiększyły się o książki rewindykowane 7e Szwecji, m. in. ze zbiorów Zygmunta Augusta i Zygmunta III. Od 1678 kierował B. wychowawca dzieci królewskich, znany matematyk, Adam A. Ko-chański (1631-1700). Znaczną część zbiorów Jana III otrzymał po śmierci ojca królewicz Jakub (1667-1737), przechowując je w swej rezydencji w Oławie na Śląsku, skąd w 1734 wróciły do rodzinnej Żółkwi. Córka Jakuba, Karolina, przekazała B. w 1740 J.A. *Załuskiemu, który wcielił ją do założonej w 1747 Biblioteki Publicznej w Warszawie (*B. Załuskich). Ś Poza granicami kraju, w Lotaryngii (Luneville) powstała B. Stanisława Leszczyńskiego, w której król po abdykacji (1736) zgromadził wyborowy księgozbiór (nowsza literatura zachodnioeuropejska z dziedziny filozofii, prawa i historii, pisarze polityczni, wyd. albumowe z zakresu sztuki i in.). Zbiory te odegrały, dzięki rozległym kontaktom naukowym i literackim właściciela, dość ważną rolę w życiu umysłowym Francji. W testamencie (1760) całą prywatną B. pałacową zapisał Leszczyński utworzonej przez siebie B. publicznej w Nancy. Druga część zbiorów przypadła Kolegium Jezuitów tamże. Tylko częściowo do historii polskich B.d. należą zbiory Augusta H Mocnego (1697-1733) i Augusta 111(1734-1763) przeniesione w 1728 do Zwingeru w Dreźnie. Wśród wielu cennych nabytków znalazło się tu wiele poloników, m. in. kartografia i ryc. Ś Dzieje B. królewskich w Polsce zamyka księgozbiór Stanisława Augusta (1764-1795) umieszczony początkowo w Zamku, po 1784 przeniesiony do pałacu Pod Blachą. Ukształtowany indywidualnością króla-bibliof ila, miłośnika sztuki i mecenasa literatury, oraz zainteresowaniami grona jego uczonych bibliotekarzy zajął poczesne miejsce w dziejach polskiego Oświecenia. Służąc prywatnej lekturze króla, B. była zarazem udostępniana szerszemu gronu czytelników jako warsztat pracy przede wszystkim w dziedzinie historii (A. Naruszewicz, J.Ch.*Al-bertrandy, M. Dogiel i in.). Po śmierci króla wartość księ-
EWbK 9
214
BIBLIOTEKI EKONOMICZNE
gozbioru oceniono na 222 354 złp. Bibliotekarzami byli: J. Duhamel, po nim w 1. 1766-1790 M.L. Reverdil, który w 1783 opracował pierwszy katalog działowy zbiorów, od 1790 J.Cn. Albertrandy. Sporządzony przez Albertrandego nowy katalog systematyczny zawierał w X działach 14500 dzieł. Osobny dział (różny od królewskiego gabinetu ryc.) stanowił w B. zbiór albumów, liczący w 596 t. 30000 sztychów i rys. oraz kilkusettomowa (pozostająca poza obrębem Archivum de Varsovie) kolekcja rpsów hist. i historyczno-literackich oceniana współcześnie na 5000 dukatów. Z rzadkością wielu unikalnych obiektów B. królewskiej szedł w parze wykwint artystycznych opraw, do czego król-esteta przywiązywał szczególną wagę. Poza zbiorami w pałacu Pod Blachą posiadał Stanisław August podręczne biblioteki w innych rezydencjach, m. in. na Zamku i w Łazienkach, gdzie mieściła się kolekcja złożona z 2128 t. Po śmierci króla B. nabył w 1809 T. *Czacki (1580001.); w 1818 rząd Królestwa Kongresowego zakupił Gabinet Rycin Stanisława Augusta dla B. Uniwersytetu Warszawskiego. Księgozbiór zebrany przez Czackiego oraz reszta zbiorów medali i rycin przeszły następnie do B. Liceum Krzemienieckiego (*B. szkolne).
M. Friedberg: Kultura polska i niemiecka. T. 1-2.1946. Z. Karczmarczyk: Monarchia Kazimierza Wielkiego. 1947. S. Lisowski: Do dziejów biblioteki Zygmunta Augusta. W: Studia nad książką pośw. pamięci K. Piekarskiego. 1951. K. Schot-tenloher: Die Biicher bewegten die Welt. Bd. 1-2 1951-1952. W. Semko-wicz: Paleografia łacińska. 1951. W. Tomkie-wicz: Z dziejów mecenatu artystycznego w XVII w. 1952. M. Plezia: Od Arystotelesa do Złotej legendy. 1958.
BIBLIOTEKI EKONOMICZNE zob. BIBLIOTEKI SPECJALNE.
BIBLIOTEKI EWANGELICKIE zob. BIBLIOTEKI KOŚCIELNE.
BIBLIOTEKI FABRYCZNE zob. BIBLIOTEKI FACHOWE.
BIBLIOTEKI FACHOWE, jako *B. specjalne związane z zakładami pracy i służące ich potrzebom oraz kształceniu zawodowemu kadr, wywodzą się z podręcznych zbiorów dokumentów piśmienniczych gromadzonych w zakładach pracy różnych typów i kategorii. Najwcześniej (poł. XIX w.) powstały B.f. w fabrykach i zakładach przemysłowych Anglii, Niemiec i Francji. "W początkowej fazie gromadziły one dokumenty dotyczące głównie technologii, organizacji i zbytu produkcji. Wykorzystywane do walki konkurencyjnej przedsiębiorstw, B.f. były dostępne wyłącznie kierownictwu zakładów. Postępujący rozwój przemysłu, jego unowocześnianie, mechanizacja itp. zmuszały do stopniowego rozszerzenia zakresu tematyki gromadzonych zbiorów oraz powiększania liczby użytkow-
ników. Żywiołowy rozwój B.f. w ZSRR datuje się od rewolucji październikowej 1917. Około lat 30-tych zaczęły służyć wszechstronnym potrzebom zakładów pracy oraz doskonaleniu zawodowemu ich kadr. Przemiany, jakie zaszły w nauce i technice po drugiej wojnie światowej, wywołały zalew publikacji, a zarazem potrzebę szybkiego doprowadzania wyselekcjonowanych materiałów do odbiorcy zbiorowego i indywidualnego. B.f. stały się podstawową bazą informacji dla zakładów macierzystych, jak i dla wszystkich zakładów danej gałęzi gospodarki.; Istnieją B. techniczne, ekonomiczne, handlowe, rolnicze i in. Przy B.f. powstawały ośrodki informacji (^Informacyjna służba biblioteczna) bądź też B. wchodziła w skład ośrodka, bądź obie komórki działały niezależnie obok siebie, wzajemnie się uzupełniając. Proces ten kształtuje się rozmaicie w różnych krajach. Niektóre B.f. (np. w zakładach badawczych, biurach konstrukcyjnych, laboratoriach, urzędach) mają charakter naukowych lub reprezentują formę przejściową między nimi a B. o charakterze utylitarnym. Gromadzenie księgozbiorów B.f. cechuje dynamika w uaktualnianiu zasobów i specjalny dobór wydawnictw periodycznych, materiałów informacyjnych oraz norm, patentów itp.; opracowywanie szczegółowe ujawnienie treści publikacji; udostępnianie odrębność stosowanych form (wzmożone wykorzystanie czasop., mikrofilmów, fotokopii itp.) oraz szybkość obsługi.
W Polsce przed pierwszą wojną światową istniały B.f. w większych urzędach, instytucjach i fabrykach. W okresie międzywojennym liczba ich znacznie wzrosła. Nazywano je urzędowymi (w urzędach), technicznymi (w instytucjach i stowarzyszeniach), fabrycznymi (w fabrykach) lub zakładowymi (określonych zakładów pracy). Szczególny rozwój B.f. nastąpił po 1945 w związku z odbudową i uprzemysłowieniem kraju i realizacją planu 6-letniego. Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego w 1949 zaleciła resortom pełniejsze zaopatrywanie zakładów pracy w literaturę fachową i zwiększenie jej wykorzystania. W 1950 minister komunikacji powołał pierwszą w kraju sieć B.f. w resorcie komunikacji. W tym samym roku Centralny Instytut Dokumentacji Naukowo-Technicznej, przystępując do organizowania sieci dokumentacji nauko wo-technicznej, postawił przed B.f. nowe zadania, wiążące ich pracę z działalnością dokumentacyjną. Przenosząc informację o postępie technicznym do jednostek terenowych, niektóre B. roztoczyły opiekę nad B.f. swojej branży. B. Głównego Instytutu Górnictwa podjęła w 1952 akcję biblioteczną w przemyśle węglowym. Analogiczne prace w hutnictwie rozpoczął Ośrodek Dokumentacji Instytutu Metalurgii Żelaza w Gliwicach. Te próby wskazały na konieczność wiązania B.f. w zespoły resortowe, stosujące wspólne metody pracy i wzajemnie się wspierające. Prawidłową działalność i planowy rozwój
215
216
BIBLIOTEKI FUNDACYJNE
B.f. zabezpieczyła w 1953 uchwała Prezydium Rządu, która zobowiązywała zakłady pracy zatrudniające ponad 100 pracowników do prowadzenia B.f. oraz ustaliła trzystopniową sieć: B. w zakładach pracy, g:5wne B. branżowe i Centralną B. Techniczną. Uchwała Rady Ministrów z 1960 w sprawie organizacji informacji technicznej i ekonomicznej powiązała organizacyjnie działalność bibliotekarstwa technicznego z dokumentacją naukowo-techniczną. Działalność informacyjna obejmuje: działalność biblioteczną, działalność dokumentacyjną, łączność informacyjną oraz upowszechnianie i popularyzowanie przodujących osiągnięć nauki i techniki, w celu ich wykorzystania w gospodarce narodowej. Ogólnokrajową sieć informacji stanowią ośrodki zakładowe, branżowe i resortowe. Funkcję wiodącą objął *Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej (CIINTE). Ogniwami B.f. na poszczególnych szczeblach organizacyjnych są: w ośrodkach zakładowych B. zakładowe, które obsługują zakład macierzysty; w ośrodkach branżowych B. branżowe, które działając w wytypowanych instytucjach naukowo-badawczych, biurach konstrukcyjnych, biurach projektowych i centralnych laboratoriach, obsługują całą gałąź gospodarki; w ośrodkach resortowych B. resortowe, służące potrzebom pracowników ministerstw (centralnych urzędów). Projektowana Centralna B. Techniczna ma spełniać w skali ogólnokrajowej funkcje centralnego ośrodka koordynującego działalność B.f. poszczególnych resortów gospodarczych oraz stać się ośrodkiem instrukcyjno-metodycznym dla tych B., a zarazem podstawową bazą źródłową dla wszystkich poczynań w dziedzinie informacji technicznej i ekonomicznej.
F. Meyer: Die technisch-wissenschaftlichen Bibliotheken. Ihre Entstehung und Eniwicklung. 1949. E. Assbury, J. Czarnecka: Biblioteka fachowa. 1965.
BIBLIOTEKI FUNDACYJNE, typ B. prywatnych oddanych do użytku publicznego, istniejących w oparciu o określone i wyodrębnione podstawy finansowe, zagwarantowane aktem fundacyjnym. Działalność fundacji najczęściej była kontrolowana przez władze państwowe. B.f. powstawały dzięki trosce ludzi światłych i dbałych o rozwój kultury i piśmiennictwa narodowego. Klasyczny wzór B.f. stanowi Bodleiana w Oxfordzie, którą jej twórca Thomas Bodley w pocz. XVII w. wyposażył w stałe środki finansowe na zakup książek i opłacanie bibliotekarza oraz w prawo *egzemplarza obowiązkowego. Podobny charakter miały założone współcześnie B. Ambro-siana w Mediolanie i Angelica w Rzymie. Przy końcu XK i w pocz. XX w. powstała w Stanach Zjednoczonych A.P. wielka ilość B.f. powszechnych i naukowych z inicjatywy amerykańskich milionerów, jak Astor, Lenox,
Tilden, Rockefeller, Morgan, a przede wszystkim Andrew Carnegie. W 1.1896-1923 z fundacji A. Carnegie założono 1677 bibliotek w 1408 miejscowościach.
W Polsce B.f. powstały w XIX w. na skutek patriotycznej postawy niektórych właścicieli *B. rodowych, którzy po utracie niepodległości kraju pragnęli swe cenne zbiory zabezpieczyć przed rozproszeniem i uczynić je dostępnymi szerszym kręgom użytkowników. Odegrały one ważną rolę w pielęgnowaniu i krzewieniu kultury narodowej oraz rozwoju nauki poi. Szczególnie zasłużyły się: *Zakład Narodowy im. Ossolińskich, *B. Kórnicka i B. Czartoryskich, istniejące do dziś. Z innych B., które bądź uległy zniszczeniu, bądź zostały wcielone do większych księgozbiorów, można wymienić:
B. Baworowskich, zał. w 1857 przez znanego bibliofila i tłumacza Wiktora Baworowskiego (1826-1894), za wzorem E. *Raczyńskiego i J.M. *Ossolińskiego, przy współpracy Aleksandra Batowskiego, który przekazał tu część swojej B. (tzw. odnowskiej), nadto wpłynęły zbiory po Stadnickich, Stronczyńskim, Osińskim, Zubrzyckim, A. *Grabowskim i in. B. umieszczono w 1877 w tzw. arsenale Sieniawskich we Lwowie. Składały się na nią zbiory graficzne, rpsy, archiwalia rodziny Baworowskich, inkunabuły (44 jednostki oprać. R. *Kotula, 1932), rzadkie polonica, do których doszedł nabyty w 1914 zbiór poloników Z. *Czarneckiego z Ruska i Gogolewa (oprać. R. Kotula, 1929). W 1938 zbiory liczyły ponad 40 000 t.; w okresie drugiej wojny światowej zostały włączone do B. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Biblioteka Ordynacji Krasińskich w Warszawie, zniszczona przez hitlerowców. Zdjęcie sprzed II wojny światowej.
B. Ordynacji Krasińskich została ufundowana w Warszawie w 1844 przez Wincentego Krasińskiego. Zawiązkiem były zbiory Tomasza Czapskiego; w 1861 dołączono zbiory Świdzińskich. Zabezpieczenie materialne
217
218
BIBLIOTEKI KAPITULNE
stanowił związek z ordynacją, czynną opiekę sprawowała rodzina Krasińskich.. Zbiory, na które składały się: rpsy, archiwalia, galeria obrazów i militaria, wzrosły intensywnie po 1863, kiedy B. otrzymała cenne zespoły obce. B. ogłaszała ze swych rpsów ciekawsze źródła do historii w wyd.: Biblioteka Ordynacji Krasińskich, t. 1-29 (1868-1915). W t. 23-29 Franciszek Pułaski ogłosił: Opis 815 rękopisów B. Ord. Krasińskich (1915); ponadto wydał: Katalog rękopisów ord. Krasińskich, cz. 1 (1911). Duże znaczenie Śdla rozwoju B. miało wybudowanie nowego gmachu przez E.*Krasińskiego (otwarcie w 1930). W 1938 zbiory wynosiły 82 000 dzieł w przeszło 250 000 wol. Podczas drugiej wojny światowej zostały spalone; ocalałe fragmenty -wcielono do *B. Narodowej i do Archiwum Głównego Akt Dawnych.
B. Ordynacji Przeździeckich, zał. w 1841 w Czarnym Ostrowie (Podole) przez Aleksandra Przeździeckiego {1814-1871), mecenasa sztuki i nauki, autora studiów historycznych, zasłużonego wyd. Kadłubka i Długosza. Następnie została przeniesiona do Warszawy do własnego gmachu. Księgozbiór naukowy obejmował działy: historia, historia sztuki, teologia, pamiętniki, heraldyka, poza tym zawierał ponad 600 inkunabułów i czasop., głównie z pierwszej poł. XIX w. W 1892 wcielono B. Józefa Łep-kowskiego; wśród zbiorów znalazły się także archiwalia rodowe Przeździeckich i rodzin spokrewnionych (największe Tyzenhauzów), 75 kodeksów dyplomatycznych poi. i ruskich z 1. 1239-1741 (oprać, w 1890 A.*Chmiel), Śsobiesciana 141 dokumentów z arch. Przeździeckich {ogłosił w 1883 J. Leniek). Stan w 1938 wynosił 30000 wol., które w czasie drugiej wojny światowej zostały prawie doszczętnie spalone; ocalałe fragmenty wcielono do *B. Narodowej i do Archiwum Głównego Akt Dawnych.
B. Raczyńskich, ufundowana w Poznaniu w 1829 i darowana miastu przez E. *Raczyńskiego pod warunkiem, że czuwać nad nią będzie Kuratorium. Zawiązkiem jej był tzw. księgozbiór wyszyński Michała Raczyńskiego, uzupełniony licznymi silesiakami ze zbiorów zlikwidowanych klasztorów śląskich, darami prywatnymi (rektor Manso, dr Mayer, gen. de Thiollaz i in.) oraz dubletami (B. Uniwersytetu Wrocławskiego, Królewskiej B. w Berlinie, B. Czartoryskich w Puławach); weszły tu też archiwalia, inkunabuły, rękopisy (XVXVIII w.) oraz druki wielkopolskie od 1830 gromadzone z egzemplarza obowiązkowego. B. stanowiła pierwszą B. publiczną w Poznaniu i miała być ośrodkiem kultury narodowej. Wskutek opanowania Kuratorium przez czynniki niem., mimo poi. charakteru zbiorów, była do 1919 instytucją niem. Śo tendencjach germanizatorskich. Księgozbiór wynosił w 1938 ponad 134000 wol.W czasie drugiej wojny światowej został częściowo zniszczony; dziś istnieje jako B.
Miejska im. Edwarda Raczyńskiego. B. posiada kilka drukowanych katalogów alfabetycznych w j. poi. i niem. (1865, 1878, 1885, 1932).
B. Wróblewskich, zał. w Wilnie w 1913 przez adwokata Tadeusza Wróblewskiego (1858-1925), twórcę Tow. "Biblioteka im. Eustachego i Emilii Wróblev skich", któremu przekazał swoje zbiory bibl. i archiwalne. Wojna 1914 przerwała budowę gmachu B. W 1922 Wróblewski zorganizował fundację "Towarzystwo Pomocy Naukowej im. E. i E. Wróblewskich". Po zgonie fundatora Komitet Fundacji przekazał B. państwu pod warunkiem odrębności, niepodzielności zbiorów i nieusuwania ich z Wilna. W 1931 B. umieszczono w adaptowanym dla niej pałacu potyszkiewiczowskim. Zbiory miały charakter różnorodny, pochodziły z zakupionych i darowanych kolekcji prywatnych (głównie "lithuanica" i "vilniana"), w dziale rpsów znajdowała yię m. in. część archiwum drukarni J. *Zawadz-kiego. Zbiory, obejmujące rp-y, druki i muzeaha, wynosiły ok. 90000 pozycji i stanowiły cenne uzupełnienie B. Uniwersyteckiej w Wilnie. Po wojnie zbiory B. weszły w skład Centralnej B. Akademii Nauk Litewskiej SRR.
B. Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, zapoczątkowana w XVI w. przez J. *Zamoyskiego, który zał. B. rodową i ufundował B. dla Akademii w Zamościu (*Biblioteki szkolne). Po zlikwidowaniu Akademii w 1784 najcenniejszą część jej zbiorów włączono do B. rodowej, którą znacznie powiększył, scalił i przewiózł w 1811 do Warszawy S. Zamoyski. W tym czasie istniał plan J.M. *Ossolińskiego połączenia jego zbiorów ze zbiorami Zamoyskich i utworzenia B.f. w Zamościu. W ciągu XIX w. do B. Ordynacji Zamojskiej wpłynęło wiele księgozbiorów prywatnych. Zawierała ona m. in. wiele rpsów, również greckich dyplomów pergaminowych (częściowo oprać, przez B. *Horo-dyskiego, 1946) oraz 165 dzieł z B. Zygmunta Augusta. Zbiory (głównie historia i literatura poi.) liczyły przed drugą wojną światową ok. 97000 wol. Spłonęły prawie w całości w 1939 i 1944. Ocalałe drobne fragmenty wcielono do *B. Narodowej i do Archiwum Głównego Akt Dawnych.
Zob. też Biblioteki rodowe B. Tyszkiewiczów, B. Lubomirskich.
R. Kotula: Bibl. Fundacji W. Baworowskiego. W: Publiczne biblioteki lwowskie... pod red. L. Bernackiego. 1926. A. Woj-tkowski: E. Raczyński i jego dzieło. 1929. J. Muszkowski: Bibl. Ordynacji Krasińskich w 1. 1844-1930. 1930. H. Drege, S. Rygiel: Bibl. Państwowa im. Wróblewskich. W: Biblioteki wileńskie. Wilno 1932. B. Horodyski: Zarys dziejów Bibl. Ordynacji Zamojskiej. W: Studia nad książką poświecone pamięci K. Piekarskiego. 1951.
BIBLIOTEKI KAPITULNE zob BIBLIOTEKI KOŚCIELNE.
BIBLIOTEKI KATEDRALNE zob. BIBLIOTEKI KOŚCIELNE.
219
220
BIBLIOTEKI KLASZTORNE
BIBLIOTEKI KLASZTORNE (zakonne), dominujący typ *B. w średniowieczu, po upadku Cesarstwa Rzymskiego stały się głównymi ogniskami kultury i nauki. Reguły wielu zakonów, a pizede wszystkim benedyktynów, nakładały na biaci obowiązek czytania i przepisywania ksiąg, stąd ścisłe związanie B.k. ze *skryptoriami (często wspólne pomieszczenie oraz nadzór bibliotekarza-irmariusa). Powiększane głównie darami oraz produkcją własną skryptoriów, B.k. składały się przede wszystkim z ksiąg liturgicznych, oraz ksiąg służących do krzewienia życia ascetycznego i do pomocy w działalności misyjnej i oświatowej. Dla ćwiczeń w j. gr. i łac. gromadzono również i przepisywano autorów starożytnych, przekazując w ten sposób późniejszym pokoleniom kulturę antyczną. Z B.k. korzystali członkowie kongregacji oraz szkoły klasztorne. Księgozbiory ich w IX w. liczyły od kilkudziesięciu do kilkuset wol. Wypracowane dla B.k. przepisy organizacyjne (już w IX w. wydał je Teodor Studyta, opat klasztoru Studion) stały się wzorem dla innych B. w średniowieczu. Pierwsze zbiory ksiąg powstały w klasztorach koptyjskich w Tebaidzie i Tabennie (Egipt), skąd pochodzą najstarsze rpsy chiześcijańskie z V w. Właściwym twórcą B.k. był *Kasjodor (M. Aurelius Cassiodorus), który w swych Institutiones divinarum et saecularium litterarum zalecił mnichom czytanie i przepisywanie dzieł nie tylko kościelnych, ale i świeckich. Założony przez niego w 540 klasztor w Vivarium (Włochy) posiadał szkołę i B., której część po śmierci Kasjodora przeniesiono do Rzymu. Wielkie zasługi dla życia książki położyli mnisi iryjscy (irlandzcy) i anglosascy, którzy przepisywali i bogato iluminowali rpsy, obdarzając nimi klasztory nie tylko na wyspach (Canterbury, Yoik, Durham, St Albans, Kells, Durrow), ale i zakładane przez siebie na kontynencie. Najstarsze i najbogatsze B. posiadały klasztory: we Francji Luxeuil (zał. 509 przez Columbana), Corbie, Fleury, Chiny; we Włoszech Monte Cassino (zał. 529 przez św. Benedykta, słynna z rpsów gr.), Bobbio (zał. 612 przez św. Columbana); w Niemczech św. Emmerama w Ratyzbonie (słynna z *iluminatorstwa), Corvey (gdzie Widukind pisał swą kronikę) i Lorsch (którą w XVI w. elektor Otto Henryk wcielił do swej B. w Heidelbergu). Na wschodzie najsłynniejsza była B. (i skryptorium) w klasztorze Studion w Bizancjum; obok niej istniały zbiory w klasztorach: Św. Katarzyny u stóp góry Synaj, w Libanie, w Jerozolimie, w Aleksandrii. Na półwyspie Athos (na Morzu Egejskim) znajdowało się 20 klasztorów, z których dochowało się wiele wytworzonych tam rpsów gr. Pod wpływem klasztorów na Wschodzie powstawały już w XI w. B.k. na ziemiach ruskich, gdzie przepisywano i tłumaczono księgi gr. Szczyt swego znaczenia osiągnęły B.k. w XI i XII w. Największe zasługi w ich rozwoju położyli benedyktyni i cystersi. Na upadek B.k. w XIII
XV wpłynął rozkład życia zakonnego, rozwój literatury narodowej współzawodniczącej z łaciną, a także zakładan'e uniwersytetów, które stały się nowymi ośrodkami życia umysłowego. Nowo powstałe żebracze zakony franciszkanów i dominikanów nie były w stanie stworzyć zasobnych B., choć im zawdzięczamy Registrum librorum Angliae, rodzaj katalogu centralnego stu sześćdziesięciu B.k. z XV w. Wojny, walki religijne oraz kilkakrotna sekularyzacja i nacjonalizacja dóbr kościelnych (reformacja w XVI w., rewolucja fr. w XVIII w., sekularyzacja w Niemczech i Austrii w poł. XIX w.) położyły kres B.k. na Zachodzie. Zasoby ich zostały zupełnie zniszczone lub wcielone do B. świeckich (B. miejskich, B. *uniwersyteckich, B. *szkolnych). Na Rusi B.k. uległy prawie całkowitej zagładzie w czasie najazdów mongolsko-tatarskich. Cd XIV w. wraz z procesem jednoczenia się ziem ruskich wokół Moskwy powstawały nowe B., które częściowo wchłonęła w XVIII w. B. synodalna. Inne dotrwały do rewolucji 1917. Istniejące obecnie na świecie B.k. pochodzą przeważnie z XIX lub XX w. W Polsce najstarsze B.k. założyli benedyktyni. Już w XI w. powstały klasztory benedyktyńskie wraz ze skryptoriami i B. Św. Krzyża na Łysej Górze (skąd pochodzi najstarszy zabytek j. poi. fragmenty * Kazań świętokrzyskich z XIV w.) i w Tyńcu; w Lubiniu Wlkp. (Evan~ geliutn Lubinense z w. XI) i w Siecicchowie. Cystersi mieli cieszącą się największą sławą w XV w. B.k. w Paradyzu (teolog Jakub z Paradyża), w Henrykowie (XIII w.* najwcześniejszy zabytek z 1269 *Księga henrykowska), w Płocku (XIII w.,) w Koprzywnicy, Lądzie, Sulejowie, Mogile, Oliwie, Pelplinie, Trzebnicy i Jędrzejowie. Kanonicy regularni znaleźli się w XIII w. w Żaganiu (B. na przełomie XV i XVI w. liczyła ok. 1000 wol.) oraz w Krakowie przy kościele Bożego Ciała. Kanonicy lateraneńscy mieli swoje B. w Czerwińsku, Trzemesznie i Płocku. Dominikanie zebrali bogatą B. w Krakowie (XV w.), dość zasobną we Wrocławiu (XIV w.) i w Lublinie; franciszkanie w Krakowie i Toruniu (ta ostatnia była zawiązkiem tamtejszej B. gimnazjalnej). Założony w XV w. klasztor kartuzów pod Legnicą posiadał B., której część po zlikwidowaniu klasztoru w XVI w. przeszła na własność B. kościoła Św. Piotra i Pawła. Upadek B.k. w Polsce nastąpił później niż na Zachodzie. Jeszcze w 1538 klasztor w Mogile pod Krakowem wybudował piękną salę biblioteczną, a księgozbiór jego w tym czasie zaliczał się do największych. Okres zastoju i zniszczeń przyniosły w. XVII i XVIII, kiedy wojny szwedzkie i kozackie zniszczyły wiele B.k., a w życiu zakonnym rozpanoszyło się lenistwo i nieuctwo. Rozwijały się jedynie B. szkolne przy kolegiach jezuickich (w Braniewie, Krakowie, Poznaniu, Wilnie, Bydgoszczy, Toruniu) i pijar-skich (w Podolińcu na Spiszu, w Rzeszowie, Warszawie).
221
222
BIB LIOTEKI KOLEGIACKIE
Kasata zakonu jezuitów w 1773 i sekularyzacja klasztorów (w Galicji 1781, w Królestwie Polskim 1819 i po powstaniu styczniowym, w zaborze pruskim w 1840) spowodowały zniszczenie i przemieszczenie B.k. Zasiliły one B. *uniwer-syteckie, B. *prywatne, B. *rodowe i B. *szkolne.
Zob. też Biblioteki kościelne, Biblioteki w średniowieczu, Biblioteki szkolne, Skryptowa, Szkoły kaligrraficzne.
K. Christ: Das Mittelalter. Erganzt von A. Kom. W: Hand-buch der BibUothekswissenschaft. Bd. 3: Geschichte der Bibliotheken. 1955. M. Hornowska, H. Zdzitowiecka-Jasieńska: Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej. 1947. J.W. Thompson: The medienal library. Repr. with Suppl. by B.B. Boyer. 1957. W.E. Wasilczenko: Oczerk istorii bibliotiecznogo dieta w Rosii 11-18 w. 1958.
BIBLIOTEKI KOLEGIACKIE zob. BIBLIOTEKI KOŚCIELNE.
BIBLIOTEKI KOŚCIELNE powstawały przy świątyniach chrześcijańskich od początku działalności Kościoła. Służyły one do wykonywania i szerzenia kultu religijnego i posiadały początkowo jedynie księgi liturgiczne i Pismo św. z komentarzami. Większe księgozbiory, złożone ponadto z pism Ojców Kościoła, zbiorów kazań, żywotów św., dzieł filozoficznych, a nawet pisarzy starożytnych, stanowiły oparcie dla szkół kościelnych i działalności teologów. W czasie prześladowania chrześcijaństwa za Dioklecjana i następców wiele B.k. uległo zagładzie. Z ocalałych najsłynniejsza była w Cezarei (Palestyna) założona przez Origenesa, a zorganizowana przez jego ucznia św. Pamphilusa (zm. 309); wg św. Izydora liczyła ok. 30000 zwojów, a została zniszczona w 637 po zdobyciu Palestyny przez Arabów. Przetrwała również B.k. w Jerozolimie założona przez bpa Aleksandra (zm. ok. 205). Zwycięstwo chrześcijaństwa za Konstantyna W. (IV w.) przyniosło rozwój B.k., przede wszystkim B. katedralnych, zakładanych przy katedrach i służących szkołom kształcącym kler świecki. Największe B. miały katedry w Chartres (zbiory przetrwały do drugiej wojny światowej) i w Lyonie, gdzie było słynne *skryptorium. W Magdeburgu kształcili się, korzystając z bogatej B., św. Wojciech i św. Bruno. Z in. należy wymienić B. katedralne: w We-ronie, Reims, Moguncji, Trewirze, Winchester, Freissin-gen i Zagrzebiu. Z powołaniem do życia w IX i X w. kapituł, B. katedralne przybierały nazwę kapitulnych, które wzrastały głównie dzięki darom biskupów, kanoników i dobrodziejów kapituły. Szkoły dla kleru były prowadzone również przez kapituły kolegiackie, a nawet kościoły parafialne i w związku z tym tworzono do użytku członków kapituły i uczniów B. kolegiackie i parafialne z księgozbiorami wybitnie teologicznymi, z przewagą zbiorów kazań. W większych miastach
z czasem udostępniano je czytelnikom świeckim. B. parafialne, tracąc charakter B. zamkniętych, stawały się prekursorami B. miejskich (*B. powszechne) lub B. *szkolnych. Reformacja w XVI w., niszcząc wiele B. Kościoła katolickiego, wprowadziła nowy typ B. ewangelickie. Wysuniętą przez Lutra ideę tworzenia dobrych B., które służyłyby stanowi tak duchownemu, jak i świeckiemu, realizował Jan Bugenhagen, zakładając na terytoriach opanowanych przez protestantów (głównie w Niemczech, Anglii i w krajach skandynawskich) B. ewangelickie dostępne dla wszystkich członków gminy. Gdy Sobór Trydencki, podejmując reformę Kościoła katolickiego, dekretem z 1563 powołał do życia nowe szkoły dla kleru, tzw. seminaria, powstawały przy nich B. seminaryjne, gromadzące książki dla celów dydakty-czno-wychowawczych. B.k. na skutek wojen, rewolucji, sekularyzacji dóbr kościelnych uległy na ogół zniszczeniu lub rozproszeniu. Niektóre B. kapitulne istnieją dotąd, zwłaszcza w krajach skandynawskich.
W Polsce pierwsze zbiory ksiąg liturgicznych pojawiły się wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w X w., przywożone przez księży z Czech i z Zachodu. Na początku w. XI istniała już najstarsza B. kapitulna w Gnieźnie, następne powstały w Płocku, Krakowie, Poznaniu (XII w.), we Włocławku (XH/Xm), Wrocławiu i Fromborku (XIII w.). O ich istnieniu świadczą nieliczne zachowane rpsy oraz wzmianki o darach i wypożyczeniach w aktach kapitulnych. Najdawniejsze spisy książek, zachowanych w skarbcu katedry krakowskiej, pochodzą z 1101, 1110 i 1300. Powstanie i rozwój Uniwersytetu Krakowskiego (*Biblioteka Jagiellońska) zahamowały rozwój B. kapitulnej w Krakowie. Dobrze natomiast rozwijały się B. gnieźnieńska, a także poznańska, której księgi w XVI w. częściowo zasiliły B. Akademii Lubrańskiego (*B. szkolne, 1628 wol.). B. kapitulna we Fromborku po 1543 otrzymała cenny księgozbiór M. Kopernika; zagrabiona w 1626 przez Szwedów zasiliła B. Uniwersytecką w Upsali. Do najstarszych B.k. należała też B. przy kościele Św. Jana w Toruniu; zachowały się po niej dwie szafy i 14 inkunabułów. Znamy również spis książek B. parafialnej w Bą-kowej Górze z 1548. Istniały B.k. w Wiślicy (N. Marii Panny), w Sandomierzu, Łowiczu, Przemyślu. Na Śląsku najstarsza B.k. istniała w Zielonej Górze, późniejsze: w Lu-biniu, w Złotoryi (łańcuchowa), we Wrocławiu przy kościołach Marii Magdaleny i Elżbiety (XV w.), w Górze Śląskiej (XV w.), w Legnicy przy kościele parafialnym Piotra i Pawła (XVI w.). Księgozbiory ich uległy przeważnie rozproszeniu w XVIII i XIX w., ale np. B. archidiecezjalna w Gnieźnie i B. kapitulna we Wrocławiu istnieją do dziś.
Zob. też Biblioteki w średniowieczu (biskupów), Biblioteki KLASZTORNE, BlBLIOTHECA APOSTOLICA VATICANA.
223
BIBLIOTEKI MIESZCZAŃSKIE
M. Hornowska, H. Zdzitowiecka-Jasieńska: Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej. 1947. Handbuch der Biblio~ thekswissenschaft. Bd. . Geschichte der Bibliotheken. 1. 1955. J.W. Thompson: The medieual library. Repr. with Suppl. by B.B. Boyer. 1957. "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" (od 1959).
BIBLIOTEKI KRÓLEWSKIE zob. BIBLIOTEKI DWORSKIE.
BIBLIOTEKI LEKARSKIE zob. BIBLIOTEKI SPECJALNE.
BIBLIOTEKI MAGISTRACKIE zob. BIBLIOTEKI RADZIECKIE.
BIBLIOTEKI MIEJSKIE zob. SIEĆ BIBLIOTECZNA.
BIBLIOTEKI MIESZCZAŃSKIE jako typ *B. prywatnych sięgają swymi początkami XIV i XV w., kiedy stan mieszczański osiągnął poziom kulturalny, społeczny i ekonomiczny umożliwiający mu, za wzorem duchowieństwa, magnaterii i szlachty, nabywanie i gromadzenie książek. W średniowieczu były to małe zbiorki o tematyce religijnej (lub w późnym średniow. księgozbiory rzemieślników serbskich), w dobie renesansu ogromne księgozbiory o charakterze bibliofilskim (np. księgozbiór N. dei *Niccoli we Florencji). W okresie Odrodzenia i reformacji mieszczaństwo związało się ściśle z książką z racji zawodowej pracy przy produkcji i sprzedaży książki drukowanej, ale zbieractwem zajmował się głównie patrycjat i inteligencja miejska, np. w Niemczech lekarz Hartmann Schedel czy kupiecki ród Fuggerów. W miarę wzrostu potizeb kulturalnych stanu mieszczańskiego wraz z jego wzrostem gospodarczym i politycznym w XVII w. zaczęły powstawać, obok bogatych księgozbiorów prywatnych, również B. stowarzyszeń, zakładane dla członków i z ich składek utrzymywane. Pierwsza taka B.m. o charakterze publicznym powstała w 1629 w Zurychu (Gemeine Biirger-bibliothek), druga w 1731 w Filadelfii (The Library Com-pany of Philadelphia) z inicjatywy rzemieślników pod kier. B. *Franklina. Ten typ B. dla niższych warstw mieszczaństwa rozszerzył się z wolna na całą Amerykę, z kolei na Anglię i inne kraje Europy. W Rosji powstawały w XVIII w. prywatne B.m., udostępnione publiczności, zakładane przy księgarniach (*Nowikowa w Moskwie, *Sopikowa w Petersburgu i in.). Również w innych krajach Europy (Anglia, Holandia, Francja, Niemcy) i w Ameryce księgarze i antykwariusze, łącząc warsztat zawodowy z bibliofilstwem, gromadzili wielkie i często cenne B. Obok nich istniały nieprzerwanie do XX w.
prywatne kolekcje wykształconych i zamożnych mieszczan. Podczas pierwszej i drugiej wojny światowej w wielu krajach europejskich zostały częściowo lub całkowicie zniszczone. Zachowane, przeważnie specjalistyczne, B. takich kolekcjonerów, jak L. Goldschmid, H. Rothschild, bankier szwajcarski M. Bodmer, zostały w większości przekazane B. uniwersyteckim lub narodowym.
W Polsce B.m. rozwijały się w ogólnych zarysach podobnie. Książki gromadziła przede wszystkim inteligencja i patrycjat miejski, m. in. profesorowie Uniwersytetu Krakowskiego (J. Isner, zm. 1411 B. Hesse), lekarze (w Krakowie A. Schneeberger w XVI w., w Poznaniu Ś K. Lin-dner, Sz. Quitemberg, W. Wioska), prawnicy (S. Ponar z Poznania), pisarze (S. Klonowic, Sz. Szymonowie, S. Wolf ze Śląska). Gromadzili głównie książki specjalistyczne z zakresu wykonywanego zawodu oraz religijne, historyczne i pisarzy starożytnych. Patrycjat posiadał na ogół B. o charakterze bibliofilskim, tematycznie różnokierun-kowe (w XVI w. w Krakowie: Aichlerowie, Decjusze, Bonerowie, J. Schilink, J. Morstin; w Wilnie F. Lang; w Poznaniu: K. Zabłocki, W. Suszka; we Lwowie: S. Graiser, W. Ostrowski, J. Szponer; w Toruniu: burmistrze H. Stroband, M. Gretz, rajca H. Botticher; w Gdańsku K. i H. Heyllowie). Warstwa średnia, kupiectwo, rzadziej, ale również posiadała zbiory książek (np. w XVI w. J. Alembek we Lwowie, Siebeneycherowie w Krakowie), a drobne mieszczaństwo i rzemieślnicy tylko w wyjątkowych wypadkach i skromnych rozmiarach (np. w XVI w. rymarz i dwóch złotników w Poznaniu). W XVII w. wskutek licznych wojen i najazdów B.m. na ogół przeżywały okres rozproszenia, zastoju i zacofania. Jednak w Krakowie gromadzili nadal książki Gutteterowie, J. Roskowicz, K. Rezler, Wolfowicz, J.I. Petrycy, a w Gdańsku ruch bibliofilski był bardzo żywy wśród patrycjatu (G. Cymer-man, J. Jeske, A. Engelcke, J. Schmieden, J. Speieman i in.). W XVIII w. wzmógł się ruch bibliofilski wśród mieszczan; przodował w nim patrycjat, inteligencja i bogate kupiectwo Krakowa, Warszawy, Poznania i Torunia. B.m. po śmierci właścicieli ulegały rozproszeniu lub wcieleniu do innych B., głównie miejskich. W Warszawie powstawały w końcu XVIII w. B. prywatne przy księgarniach jako gabinety lektury i wypożyczalnie (M. *Groll, F. *Pfaff, F.Ch. *Netto, N. *Glucksberg i in.). Jednocześnie zaczynały się tworzyć B. stowarzyszeń i związków dla poszczególnych grup mieszczaństwa, utrzymywane z ich składek. W 1791 powstała B. Konfraterni Kupieckiej Warszawskiej, w 1805 B. Wileńskiego Tow. Lekarskiego, w 1821 w Warszawie: B. Tow. Lekarskiego, B. Tow. Resursy Kupieckiej (*B. specjalne). Natomiast prywatne B.m. przechodziły w okresie rozbiorów pewien zastój,1 rozwijając się ponownie po 1918. W czasie drugiej wojny światowej zostały w dużym stopniu rozproszone i znisz-
225
226
BIBLIOTEKI MUZYCZNE
czone. Po 1945 funkcje ich przejęły B. Zw. Zawodowych (*B. społeczne) i *B. fachowe w zakładach pracy.
Bihl. wielkopolskie i pomorskie. 1929. E. Chwalewik: Exlibrisy poi. XVI i XVII w. 1955. Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. 1961. Inwentarze mieszczańskie z w. XVIII. T. I. 1962. ŚJ. Pachoński: Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy. 1962. S. Dahl: Dzieje książki. 1965.
BIBLIOTEKI MUZYCZNE zob. BIBLIOTEKI SPECJALNE.
BIBLIOTEKI NADWORNE zob. BIBLIOTEKI DWORSKIE.
BIBLIOTEKI NARODOWE (bibliothecae patriae) są głównymi B. państwowymi gromadzącymi i udostępniającymi pełną produkcję wydawniczą danego narodu (najczęściej wraz z obcym piśmiennictwem o nim). B.n. są zwykle uniwersalnymi B. naukowymi; dla należytego spełnienia swych funkcji mają one na ogół prawo do *egzem-plarza obowiązkowego. B.n. wydają też bieżące bibliografie narodowe. B.n. powstały częściowo z dawnych B. królewskich (np. w Paryżu, Brukseli, Sztokholmie). Stosunkowo często B.n. zakładano od podstaw (np. Matica Slovenska w Martinie w Słowacji, 1863). Niejednokrotnie funkcję B.n. spełnia biblioteka uniwersytecka (np. w Oslo i Helsinkach) lub inna wielka B. naukowa (*British Mu-seum w Londynie, *Library of Congress w Waszyngtonie, *Deutsche Biicherei w Lipsku). Czasem termin B.n. oznacza B. mniejszej jednostki terytorialnej niż kraju (np. włoskie B. w Rzymie, Florencji i innych miastach, Sachsische Landesbibliothek w Dreźnie). Najdawniejszą polską B.n. była *B. Załuskich (1747); funkcję B.n. spełniała także B. *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (1817) oraz częściowo *B. Jagiellońska. Od 1928 istnieje B.n. w Warszawie.
A. Esdaile: The national libraries ofthe world. 1957. Taches et problemes des bibliothiaues nationales. 1960.
BIBLIOTEKI NAUKOWE mają na celu zaspokojenie potrzeb nauki i związanych z nią funkcji społecznych. Do zadali B.n. należy: pomoc w pracy naukowo-badaw-czej; współudział w rozwoju postępu gospodarczego i technicznego oraz w pielęgnowaniu kultury, a także przygotowaniu kadr z wyższym wykształceniem; upowszechnianie wyników nauki. Dla wykonania powyższych zadań B.n.: gromadzą i udostępniają zbiory o wartości naukowej (niektóre również je archiwizują celem zapewnienia ciągłości rozwoju nauki); zatrudniają personel o wysokich kwalifikacjach (bibliotekarzy naukowych, pracowników nauki), którzy dbają o stworzenie odpowiedniego w danej B. naukowego aparatu pomocniczego oraz wykonują prace bibliograficzne, dokumentacyjne i informacyjne, dostoso-
wane do potrzeb badawczych i dydaktycznych instytucji naukowych. Zależnie od przyjętych kryteriów wyróżnia się rozmaite rodzaje B.n.; ze względu na zakres gromadzenia zbiorów: *B. ogólne i *B. specjalne; z uwagi na szczegółowe zadania: *B. narodowe, *B. towarzystw naukowych i akademii nauk, *B. uniwersyteckie, *B. szkół wyższych, instytutów naukowych (*Biblioteka Instytutu Zoologicznego PAN w Warszawie), muzeów, archiwów (*B. władz i urzędów), wielkie miejskie, *B. powszechne, *B. parlamentarne itp. Różny też bywa stopień pełnionych przez B.n. obowiązków naukowych; jedne, poza pracą usługową, prowadzą samodzielne badania naukowe, inne świadczą jedynie usługi na rzecz nauki. Granica pomiędzy B.n. a innymi typami B. w praktyce jest nieraz mało wyraźna. Wraz ze wzrastającą ciągle rolą nauki w życiu społecznym i gospodarczym rosną zadania i znaczenie B.n.
R. Przelaskowski: O typach i typizacji bihl. naukowych. "Prz. Bibl." 1957 z. 1.
BIBLIOTEKI NOWOŻYTNE. Humanizm, który ożywczo wpłynął na rozwój życia umysłowego Italii, a potem innych krajów Europy, przyczynił się także do rozwoju książki i B. Wzmożony kult książki jako wyraz nowych dążeń intelektualnych doprowadził do powstania *B. prywatnych, w których właściciele gromadzili często najpiękniejsze okazy współczesnej i dawnej sztuki ilurnina-torskiej. We Włoszech zasługują na pamięć B. Federiga da *Montefeltro, księcia na Urbino, królów aragońskich w Neapolu, Viscontich i Sforzów w Pavii oraz Estów w Ferrarze. Na Węgrzech za wzorem włoskim zgromadził piękny księgozbiór król Maciej Korwin (*Corviniana), we Francji królowie Karol VIII, Ludwik XII i *Franciszek I oraz minister Ludwika XII, kardynał Amboise, w Niemczech kardynał Mikołaj z Kuzy (*Nicolaus Cusanus) i hrabia frankoński Albrecht von Eyb. Przede wszystkim jednak należy wymienić Francesco Petrarkę, który w 1362 postanowił przekazać własny księgozbiór kościołowi Sw. Marka w Wenecji na użytek publiczny. Chociaż plan ten nie został zrealizowany, myśl Petrarki doczekała się urzeczywistnienia w XV w., kiedy Cosimo Medici w 1441 w oparciu
0 księgozbiór humanisty włoskiego N. dei *Niccoli stworzył pierwszą w czasach nowożytnych *B. publiczną (B. tzw. Marciana we Florencji). Charakter B. publicznej uzyskała już w drugiej poł. XV w. również B. Watykańska w Rzymie. W 1468 kardynał Bessarion przekazał swój księgozbiór, złożony z 746 rpsów, miastu Wenecji "ku wspólnemu pożytkowi". Potem z inicjatywy Lorenza *Medici przybyła Florencji jeszcze jedna B. publiczna tzw. Laurenziana (*Włochy biblioteki). Rzadkość
1 wysoka cena książki rękopiśmiennej, charakter naukowy księgozbiorów i ograniczony zasięg społeczny sprawiły, że oddziaływanie B. publicznych w okresie humanizmu było
227
228
zamknięte w wąskim kręgu ludzi wykształconych. Dopiero gdy dzięki wynalazkowi druku książka stawała się bardziej dostępna, zwiększał się też zasięg oddziaływania B. Znaczenie książki jako narzędzia walki ideologicznej oceniła w sposób właściwy reformacja, która skonfiskowała istniejące księgozbiory kościelne, lecz i docierała do najszerszych warstw społecznych przez zwiększenie produkcji książki własnej i zakładanie *B. miejskich, pełniących często również funkcje *B. szkolnych i kościelnych. W ten sposób reformacja zdołała rozszerzyć ideę humanistycznej B. publicznej na dalsze kręgi mieszczaństwa. Jakkolwiek jednak zdawano sobie sprawę z konieczności zapewnienia B. odpowiedniego pomieszczenia, stałego budżetu i stałej opieki bibliotekarza, tylko nieliczne B., zwłaszcza książęce, jak np. Palatina w Heidelbergu (*Niemcy biblioteki), odpowiadały tym warunkom. Zasięg społeczny renesansowych B. publicznych pozostawał więc ciągle ograniczony. Ideę renesansowej B. publicznej podjęła z kolei i rozwinęła kontrreformacja, która umiała stworzyć dwie wzorowe na swój czas książnice: Ambrosianę w Mediolanie (zał. 1602, otwarta dla publiczności w 1609) i Angelicę w Rzymie (zał. 1605, udostępniona w 1614). Ponadto kontrreformacja udoskonaliła zgodnie ze swoimi celami B. Watykańską. Podobną celowość w organizowaniu działalności bibliotecznej w oparciu o stały budżet wykazywało wiele B. świeckich w XVII w., na czoło których wysunęły się m. in.: B. Uniwersytetu w Oxfordzie, tzw. Bodleiana (*Wielka Brytania biblioteki) oraz nadworne w Wiedniu, w Monachium, Wolfenbiittel i Berlinie. Na konieczność planowego gromadzenia zbiorów bibliotecznych, ich wszechstronnego opracowywania i liberalnego udostępnienia zwracali uwagę w XVII w. teoretycy bibliotekarstwa G. *Naude i W. *Leibniz. Naude realizował swój program w organizowaniu pierwszej B. publicznej Francji, tzw. Ma-zariny, zał. w 1643 i udostępnionej publiczności w 1645 (*Francja Ś biblioteki), Leibniz w B. książęcych w Han-nowerze i w Wolfenbuttel. Teoretyczne rozważania Naudego, a zwłaszcza Leibniza, jak również bibliotekarza B. królów ang., Johna Dury, wytyczyły drogi rozwoju B. nowożytnej, dostosowanej do potrzeb społecznych. Obok stale rosnącej we wszystkich krajach liczby księgozbiorów prywatnych wzrastała stopniowo ilość B. publicznych. W 1735 stała się w pełni dostępna B. królów w Paryżu (*Bibliotheque Nationale); w 1759 B. Muzeum Brytyjskiego (*Britdsh Museum) w Londynie; w 1790 B. St Genevieve w Paryżu. Filozofia Oświecenia, która oparła się na doświadczeniu, inspirując swobodne poszukiwanie prawdy, wpłynęła korzystnie na rozwój B. naukowych. Ich księgozbiory bowiem gromadziły dokumentację faktów, jako źródło nowej postawy badawczej, zwłaszcza w zakresie nauk społecznych. Klasyczną choć na razie jedyną B., organizowaną zgodnie z nowymi zało-
BIBLIOTEKI NOWOŻYTNE
żeniami, stała się Biblioteka Uniwersytecka w Getyndze (zał. 1735-1736). Do końca stulecia była jedną z najświet-niejszych B. w Europie tak co do liczebności zbiorów, sposobu i stanu ich opracowania, jak również udostępnienia. Inne jednak *B. uniwersyteckie, podobnie jak *B. miejskie, a nawet nadworne w XVIII w. na ogół nie spełniały swych nowych zadań, nie gromadziły bowiem w dostatecznej ilości odpowiedniej literatury, nie dostarczały jej dość sprawnie odbiorcy i nie docierały do szerokiego ogółu czytelników. Toteż społeczeństwa różnych krajów Europy i USA same podjęły inicjatywę dostarczenia potrzebnej lektury dawnym i nowym czytelnikom. W Anglii James Kirkwood i Thomas Bray zakładali B. parafialne ogólnie dostępne. W USA B. *Franklin zorganizował w 1731 pierwszą B. subskrypcyjną wśród drobnych kupców i rzemieślników. Na obu kontynentach powstawały stów. czytelnicze, które gromadziły książki, odpowiadające zainteresowaniom swoich odbiorców. W ten sposób w atmosferze rosnącego oświecenia uczyniono już w XVIII w. ważny krok ku powszechnemu udostępnieniu książki i demokratyzacji kultury. Po okresie wielkich przemieszczeń książki w Europie, głównie wskutek kasaty zakonu jezuickiego (1773), wielkiej rewolucji francuskiej, wojen napoleońskich i sekularyzacji majątku kościelnego (1803), poczęto skuteczniej realizować program B. nowożytnej, wypracowany w okresie racjonalizmu i Oświecenia. W XIX w. uznano B. za instytucję publiczną, służącą interesom społeczeństwa, która powinna być utrzymywana z budżetu publicznego. Zaczęły więc -wzrastać kredyty biblioteczne, a co za tym idzie zbiory, godziny ich udostępnienia i liczba czytelników. Rozkwit nauki i specjalizacja wiedzy wymagały coraz bardziej zasobnych i dobrze zorganizowanych B. Na czoło XLX-wiecznych B. naukowych wysunęła ?ię i teraz B. uniwersytecka w Getyndze, a także Bibliotheque Nationale w Paryżu i Biblioteka Muzeum Brytyjskiego w Londynie, która zawdzięczała swój rozwój wielkiej energii i wytrwałości A. *Panizziego. Dalszy stopień rozwoju B. naukowych stanowiły *B. specjalne, które powstawały w wyniku coraz większego różnicowania się wiedzy i ogromnego -wzrostu piśmiennictwa. Już w poprzednim stuleciu zaczynały je tworzyć w Anglii i Ameryce szkoły wyższe, instytuty i tow. naukowe. Do najwybitniejszych w XIX w. należały: Science Museum Library w Londynie (zał. w 1857), specjalizująca się w naukach przyrodniczych, oraz Army Medical Library w Waszyngtonie, będąca największą B. medyczną świata. Obok rozwoju uniwersalnej i specjalnej B. naukowej wiek XIX stworzył również dalszy etap na drodze ku demokratyzacji kultury: *B. powszechne. Już na przełomie XVIII/XIX w. w okresie wzrastającego uprzemysłowienia i postępującej urbanizacji społeczeństwa zaczęto w Anglii interesować się problemem konieczności zaspokojenia zwiększonego zapotrzebo-
229
230
BIBLIOTEKI NOWOŻYTNE
wania na oświatę. Dzięki samopomocy społecznej organizowano B. wędrowne ("itinerating libraries" Samuela Browna) oraz czytelnie i wypożyczalnie książek w dzielnicach gęsto zamieszkiwanych przez ubogą ludność. W przemysłowych miastach Anglii twoi żono dla robotników instytuty mechaniczne wyposażone w księgozbiory. Podobne warunki społeczne i tendencje oświatowe istniały w USA, gdzie w 1848 powstała pierwsza Public Library w Bostonie (*Stany Zjednoczone biblioteki). W Anglii pierwsza B. tego typu powstała w 1852 w Manchester. Wielką pomoc w zakładaniu B. powszechnych w obu krajach świadczyła od 1896 fundacja Carnegie'go. Tendencje wychowawcze, współpraca ze szkołami podstawowymi i średnimi, współudział w oświacie dorosłych, stałe doskonalenie metod pracy z czytelnikiem, polityka gromadzenia zbiorów, dostosowana do potrzeb odbiorców różnego stopnia rozwoju i wykształcenia, łączenie tendencji popularyzatorskich z ogólnonaukowymi, wreszcie sprawność organizacyjna i odpowiednie metody współpracy międzybibbo-tecznej to cechy działalności anglosaskich B. powszechnych, które wysunęły je na czoło bibliotekarstwa światowego w drugiej poł. XIX w. i w okresie przed pierwszą wojną światową. Do najwybitniejszych działaczy tego ruchu należy w Anglii Edward Edwards, w USA George Tickner. Daleko w tyle pozostawały w XIX w. próby niem. (*Niemcy biblioteki), podejmowane w kierunku zakładania B. powszechnych (tow. oświaty ludowej K. Preuskera, propagującego tworzenie w miastach księgozbiorów do użytku większości mieszkańców; pierwsze B. powszechne w Berlinie w 1850; Tow. Św. Karola Boro-meusza, zakładające liczne publiczne B. stowarzyszeniowe; hale czytelniane). Inne kraje Europy poszły w ślad za Stanami Zjednoczonymi i Anglią dopiero w XX w. Specjalne ustawy biblioteczne w państwach skandynawskich, Belgii, Czechosłowacji, Bułgarii, Danii, ZSRR (1920), Estonii i Finlandii uznały bibliotekarstwo oświatowe za jedno z głównych zadań społeczno-kulturalnej pracy państwa. Związek Radziecki, rozumiejąc wielką rolę B. w oddziaływaniu na masy społeczne, rozbudował je w 1. międzywojennych na ogromną skalę. Kierunki rozwoju B. ujawnione w XIX w., ulegały dalszemu pogłębieniu w naszym stuleciu. B. stała się warsztatem pracy badawczo-naukowej, a jednocześnie narzędziem oddziaływania na szerokie masy społeczeństwa. Centralnym zagadnieniem stało się gromadzenie zbiorów w ścisłej korelacji z potrzebami czytelników i liberalne udostępnianie. Oddano do dyspozycji czytelników katalogi biblioteczne, zaznajamiano ich z mechaniką pracy bibliotecznej i zawartością księgozbiorów poprzez odpowiednie publikacje, wykłady i wystawy, zorganizowano dla nich biblioteczną służbę informacyjną i rozbudowano system wypożyczania bibliotecznego, nawet w skali międzynarodowej. Cechą dominującą
w organizacji działalności B. XX w. stał się kolektywny system pracy zarówno w obrębie jednej B., jak w skali krajowej i międzynarodowej. Również w zakresie uzupełniania zbiorów ustalono zasady współpracy, np. między uniwersyteckimi B. głównymi i instytutowymi, jak również wyznaczono pewne granice gromadzenia zbiorów wielu B. uniwersalnym i specjalnym. Zorganizowano też centralne opracowywanie nowych zbiorów i podjęto próby opracowania rpsów całego kraju. Współpracy międzynarodowej zawdzięczamy m. in. katalog inkunabułów całego świata i sprawną służbę bibliograficzną opartą na najnowszych metodach pracy. Po drugiej wojnie światowej wzrosła szczególna rola B. publicznych. Doniosłą funkcję pełnią B. w krajach tzw. trzeciego świata, gdzie stały się orężem walki o postęp i oświatę. Duży udział w organizacji służby bibliotecznej tych krajów ma *UNESCO. Polska. Wpływy Odrodzenia włoskiego w zakresie kultury książki sięgały w Polsce głęboko w wiek XV, ponieważ związki Polski z Italią były już ustalone od wczesnego średniowiecza. Uczestnicy soborów, jak również studenci włoskich uniwersytetów przywozili ze sobą rpsy z tekstami autorów klasycznych i humanistycznych. Jakub z Sienna przywiózł np. rps Pliniusza, a Długosz dzieło Liwiusza. Wrocławski kanonik Mikołaj Merboth zaszczepił na Śląsku znajomość Facecji Poggia Braccioliniego. Penetracja książki renesansowej do Polski wzrosła wraz z wynalezieniem sztuki drukarskiej. Książki zaczęły napływać z Italii (głównie z Wenecji), Niemiec (Bazylea, Norymberga, Lipsk i Wiedeń) i Francji (Paryż i Lyon). Obok literatury teologicznej, sprowadzanej przez *B. klasztorne i *B. kościelne, poczęła docierać również literatura świecka. Na pocz. XVI w. sformowały się księgozbiory o profilu renesansowym. W pierwszym rzędzie posiadali je uczeni, którzy jak Jan Sommerfeld, a później S. *Grzepski z katedry uniwersyteckiej szerzyli znajomość kultury klasycznej. W ciągu wieku mnożyły się księgozbiory uczonych, czy to zawodowo związanych z uczelnią krakowską, czy też jak Marcin Kromer pracujących samodzielnie. Tu zanotować jeszcze wypada m. in. B. Michała z Wrocławia, Macieja z Miechowa, Mikołaja *Czepla, Jakuba i Stanisława Durskich oraz Stanisława Brożka. Gromadzili także książki i poeci humanistyczni, jak Paweł z Krosna, Andrzej Krzycki i J. *Dantyszek. Równie zapalonymi zbieraczami ksiąg byli oświeceni przedstawiciele episkopatu. Na czoło wysunęły się księgozbiory bpów płockich E. *Ciołka i Piotra Wolskiego (który zgromadził największy w owym czasie zbiór druków hiszp.), bpa poznańskiego Jana Lubrań-skiego (którego zbiory stały się podstawą B. akademii jego imienia, zał. w Poznaniu w 1519), prymasa Karnkowskiego (którego większą część księgozbioru otrzymało kolegium jezuickie w Kaliszu), wreszcie bpa krakowskiego i pod-kanclerzego Piotra *Tomickiego (jego książki stanowią
231
232
BIBLIOTEKI NOWOŻYTNE
wania na oświatę. Dzięki samopomocy społecznej organizowano B. wędrowne ("itinerating łibraries" Samuela Browna) oraz czytelnie i wypożyczalnie książek w dzielnicach gęsto zamieszkiwanych przez ubogą ludność. W przemysłowych miastach Anglii twoizono dla robotników instytuty mechaniczne wyposażone w księgozbiory. Podobne warunki społeczne i tendencje oświatowe istniały w USA, gdzie w 1848 powstała pierwsza Public Library w Bostonie (*Stany Zjednoczone - biblioteki). W Anglii pierwsza B. tego typu powstała w 1852 w Manchester. Wielką pomoc w zakładaniu B. powszechnych w obu krajach świadczyła od 1896 fundacja Carnegie'go. Tendencje wychowawcze, współpraca ze szkołami podstawowymi i średnimi, współudział w oświacie dorosłych, stałe doskonalenie metod pracy z czytelnikiem, polityka gromadzenia zbiorów, dostosowana do potrzeb odbiorców różnego stopnia rozwoju i wykształcenia, łączenie tendencji popularyzatorskich z ogólnonaukowymi, wreszcie sprawność organizacyjna i odpowiednie metody współpracy międzybibliotecznej Ś to cechy działalności anglosaskich B. powszechnych, które wysunęły je na czoło bibliotekarstwa światowego w drugiej poł. XIX w. i w okresie przed pierwszą wojną światową. Do najwybitniejszych działaczy tego ruchu należy w Anglii Edward Edwards, w USA George Tickner. Daleko w tyle pozostawały w XIX w. próby niem. (*Niemcy biblioteki), podejmowane w kierunku zakładania B. powszechnych (tow. oświaty ludowej K. Preuskera, propagującego tworzenie w miastach księgozbiorów do użytku większości mieszkańców; pierwsze B. powszechne w Berlinie w 1850; Tow. Św. Karola Boro-meusza, zakładające liczne publiczne B. stowarzyszeniowe; hale czytelniane). Inne kraje Europy poszły w ślad za Stanami Zjednoczonymi i Anglią dopiero w XX w. Specjalne ustawy biblioteczne w państwach skandynawskich, Belgii, Czechosłowacji, Bułgarii, Danii, ZSRR (1920), Estonii i Finlandii uznały bibliotekarstwo oświatowe za jedno z głównych zadań społeczno-kulturahiej pracy państwa. Związek Radziecki, rozumiejąc wielką rolę B. w oddziaływaniu na masy społeczne, rozbudował je w 1. międzywojennych na ogromną skalę. Kierunki rozwoju B. ujawnione w XTX w., ulegały dalszemu pogłębieniu w naszym stuleciu. B. stała się warsztatem pracy badawczo-naukowej, a jednocześnie narzędziem oddziaływania na szerokie masy społeczeństwa. Centralnym zagadnieniem stało się gromadzenie zbiorów w ścisłej korelacji z potrzebami czytelników i liberalne udostępnianie. Oddano do dyspozycji czytelników katalogi biblioteczne, zaznajamiano ich z mechaniką pracy bibliotecznej i zawartością księgozbiorów poprzez odpowiednie publikacje, wykłady i wystawy, zorganizowano dla nich biblioteczną służbę informacyjną i rozbudowano system wypożyczania bibliotecznego, nawet w skali międzynarodowej. Cechą dominującą
w organizacji działalności B. XX w. stal się kolektywny system pracy zarówno w obrębie jednej B., jak w skali krajowej i międzynarodowej. Również w zakresie uzupełniania zbiorów ustalono zasady współpracy, np. między uniwersyteckimi B. głównymi i instytutowymi, jak również wyznaczono pewne granice gromadzenia zbiorów wielu B. uniwersalnym i specjalnym. Zorganizowano też centralne opracowywanie nowych zbiorów i podjęto próby opracowania rpsów całego kraju. Współpracy międzynarodowej zawdzięczamy m. in. katalog inkunabułów całego świata i sprawną służbę bibliograficzną opartą na najnowszych metodach pracy. Po drugiej wojnie światowej wzrosła szczególna rola B. publicznych. Doniosłą funkcję pełnią B. w krajach tzw. trzeciego świata, gdzie stały się orężem walki o postęp i oświatę. Duży udział w organizacji służby bibliotecznej tych krajów ma *UNESCO. Polska. Wpływy Odrodzenia włoskiego w zakresie kultury książki sięgały w Polsce głęboko w wiek XV, ponieważ związki Polski z Italią były już ustalone od wczesnego średniowiecza. Uczestnicy soborów, jak również studenci włoskich uniwersytetów przywozili ze sobą rpsy z tekstami autorów klasycznych i humanistycznych. Jakub z Sienna przywiózł np. rps Pliniusza, a Długosz dzieło Liwiusza. Wrocławski kanonik Mikołaj Merboth zaszczepił na Śląsku znajomość Facecji Poggia Braccioliniego. Penetracja książki renesansowej do Polski wzrosła wraz z wynalezieniem sztuki drukarskiej. Książki zaczęły napływać z Italii (głównie z Wenecji), Niemiec (Bazylea, Norymberga, Lipsk i Wiedeń) i Francji (Paryż i Lyon). Obok literatury teologicznej, sprowadzanej przez *B. klasztorne i *B. kościelne, poczęła docierać również literatura świecka. Na pocz. XVI w. sformowały się księgozbiory o profilu renesansowym. W pierwszym rzędzie posiadali je uczeni, którzy jak Jan Sommerfeld, a później S. *Grzepski z katedry uniwersyteckiej szerzyli znajomość kultury klasycznej. W ciągu wieku mnożyły się księgozbiory uczonych, czy to zawodowo związanych z uczelnią krakowską, czy też jak Marcin Kromer pracujących samodzielnie. Tu zanotować jeszcze wypada m. in. B. Michała z Wrocławia, Macieja z Miechowa, Mikołaja *Czepla, Jakuba i Stanisława Durskich oraz Stanisława Brożka. Gromadzili także książki i poeci humanistyczni, jak Paweł z Krosna, Andrzej Krzycki i J. *Dantyszek. Równie zapalonymi zbieraczami ksiąg byli oświeceni przedstawiciele episkopatu. Na czoło Śwysunęły się księgozbiory bpów płockich E. *Ciołka i Piotra Wolskiego (który zgromadził największy w owym czasie zbiór druków hiszp.), bpa poznańskiego Jana Lubrań-skiego (którego zbiory stały się podstawą B. akademii jego imienia, zał. w Poznaniu w 1519), prymasa Karnkowskiego (którego większą część księgozbioru otrzymało kolegium jezuickie w Kaliszu), wreszcie bpa krakowskiego i pod-kanclerzego Piotra *Tomickiego (jego książki stanowią
231
232
BIBLIOTEKI NOWOŻYTNE
dziś jeszcze ozdobę *B. Jagiellońskiej). B. powstawały także na dworach niektórych świeckich możnowładców, jak kanclerza K. *Szydłowieckiego, albo hetmanów Mikołaja Firleja i J. *Zamoyskiego, wojewodów P. *Kmity, M. ^Radziwiłła i Jana Tęczyńskiego, kasztelanów Jana Bonera i J. *Zborowskiego. Nie brakło bibliofilów wśród szlachty i mieszczaństwa XVI w., jak Piotr Broniowski, Melchior *Krupka, Jan Osmólski, Mikołaj Przypkowski, J.L. *Decjusz, Andrzej Boner, Erazm Czeczotka, Michał Gretz, Henryk Stroband czy Jan Hoppe. Najwięcej książek posiadali wśród mieszczan lekarze, prawnicy i profesorowie gim. Jak wynika z zachowanych w archiwach inwentarzy bibliotecznych, liczba zbieraczy ksiąg w miastach poi. była w XVI w. niemała. Swemu szczególnemu zamiłowaniu do ksiąg wielu zbieraczy dawało wyraz przez troskliwie dobierane i wykonane oprawy oraz przez zdobienie ich znakami książkowymi w postaci ekslibrisu i supereksli-brisii. Na szczególną uwagę zasługuje księgozbiór królów poi. (B. *dworskie królewskie). B. Zygmunta liczyła wg rejestru z 1510 tylko 71 dzieł o charakterze średniowiecznym. Dopiero Zygmunt August nie tylko znakomicie ją powiększył (ok. 4000 wol.), lecz przede wszystkim uczyni} ją zbiorem renesansowym. W politycznych granicach ówczesnej Rzeczypospolitej znajdowała się także B. nadworna polskiego lennika, księcia pruskiego Albrechta w Królewcu. Otwiera ona długi poczet B. dysydenckich w Polsce, gromadzonych na dworach szlachty różnowierczej, m. in. przez Szafrańców, Firlejów, Krzyżtoporskich, Radziwiłłów w Nieświeżu i Sapiehów w Różance. Reformacja wpłynęła ożywczo na zakładanie B., których oddziaływanie nie ograniczało się do bezpośrednich właścicieli i ich humanistycznych przyjaciół, lecz rozciągało się na całą społeczność gminy wyznaniowej. Dzięki pomocy Mikołaja Firleja kalwini stworzyli B. w drugiej poł. XVI w. przy swojej szkole w Le-wartowie, a w końcu XVI w. przy Synodzie Wileńskim. Socynianie założyli w 1552 przy poparciu Mikołaja Oleśnickiego swój księgozbiór przy szkole w Pińczowie. Arianie zaś w 1602 w podobny sposób wyposażyli szkołę w Ra-kowie. Również gminy luterańskie starały się swoim szkołom zapewnić odpowiedni warsztat naukowy w postaci książek. W 1594 powstała B. gim. w Toruniu (*B. szkolne), a dwa lata później otwarto w Gdańsku B. miejską (^Biblioteka Gdańska PAN) "szkołom dla ozdoby, miastu dla upiększenia, a uczącym się dla zachęty". Podobnie jak księgozbiory luterańskich gim. wrocławskich, B. te pełniły również funkcje książnic miejskich dostępnych dla wszystkich wykształconych obywateli miasta. Poza B. gim. istniały również w Polsce *B. szkół wyższych. Biblioteka Collegium Maius (*Biblioteka Jagiellońska), główna książnica Uniwersytetu Krakowskiego, była w kraju najzasobniejszą w rpsy oraz w druki XV w. Świetny rozwój polityczny i kulturalny Rzeczypospolitej w XVI w. wpłynął
jeszcze korzystniej na liczebność i jakość zbiorów bibliotecznych. Profesorowie uczelni, jak również ludzie spoza niej przekazywali B. swe cenne księgozbiory. Dzięki życzliwości fundatorów mogła w pewnym stopniu sprostać najważniejszym postulatom organizacyjnym i stanąć w rzędzie najpoważniejszych B. publicznych renesansowej Europy. Zawdzięczała ona swój rozwój nie tylko świetnej sytuacji politycznej i kulturalnej kraju, lecz również żywemu ruchowi umysłowemu i naukowemu uczelni. Dużą rolę odegrała również Biblioteka Akademii Zamojskiej (*B. szkolne) wyrosła z wielkich i ambitnych planów hetmana J. Zamoyskiego, który ofiarował jej własny bogaty i cenny księgozbiór, złożony z ksiąg prawa polskiego i rzymskiego, dawnych kronik krajowych i dzieł wielu autorów klasycznych, greckich i rzymskich, i który stworzył jej warunki do dalszego rozwoju. Podobnie jak Jagiellońska Biblioteka Akademii Zamojskiej wzrastała przez pewien czas dzięki darom jej profesorów. Z czasem jednak związek uczelni z B. uległ rozluźnieniu, ponieważ poziom naukowy profesorów i uczniów poważnie się obniżył. Wpływ kontrreformacji na rozwój B. odbił się w dziejach Biblioteki Akademii Jezuickiej w Wilnie. Podstawę B. wileńskiej stanowił księgozbiór Zygmunta Augusta, uzupełniony później przez dary licznych wielmożów litewskich, jak Łukasz Krasnodębski, Jerzy Radziwiłł, Mikołaj Pac i Kazimierz Lew Sapieha. Dzięki właściwym zakonowi jezuickiemu ambicjom wychowawczo-dydak-tycznym i żywym kontaktom z zagranicznymi ośrodkami produkcji książki B. kolegiów należały do najlepiej zorganizowanych *B. kościelnych w Polsce. Obok B. wileńskiej wśród czołowych księgozbiorów jezuickich należy wymienić B. kolegiów w Braniewie, Poznaniu i Kaliszu. Poza literaturą teologiczną, zwłaszcza polemiczną, księgozbiory te gromadziły w wielkiej ilości piśmiennictwo naukowe, zwłaszcza filologiczne i historiograficzne. B. kontrrefor-macyjne, a szczególnie jezuickie, podjęły myśl reformacji, że książka może służyć jako doskonałe narzędzie nie tylko rozpowszechniania wiedzy, lecz również walki ideologicznej. Toteż należy je uznać za logiczne następstwo rozwoju B. reformacyjnych okresu Renesansu. W XVII stuleciu nastąpił okres zastoju życia umysłowego i upadku B. Wpłynęły na to m. in. warunki polityczne, najazdy szwedzkie, wojny kozackie i moskiewskie, klęski wojenne. Modernizacja bibliotekarstwa rozpoczęła się dopiero w poł. XVIII w. Otwarta do użytku publicznego w 1747 *Biblioteka Za-łuskich jako pierwsza B. narodowa i *Komisja Edukacji Narodowej, która pierwsza zainicjowała państwową politykę biblioteczną, to podwaliny nowożytnego bibliotekarstwa polskiego. Ich wpływ był tak głęboki, że nawet okres rozbiorów wprowadził tylko chwilowy zastój w rozwoju B. "Ożywienie rzeczy bibliotecznych" (Lelewel) wzmogło się zaraz po trzecim rozbiorze na całym obszarze
233
234
BIBLIOTEKI NOWOŻYTNE
dawnej Rzplitej. Rozwój ten uzależniony od sytuacji politycznej nie przebiegał równomiernie jak w innych krajach, toteż dzieje nowożytnych B. w Polsce XIX i XX w. rozpadają się wyraźnie na dwie epoki: okres zaborów i okres Rzplitej niepodległej. Wewnętrznymi cezurami w pierwszym okresie były przełomowe dla życia umysłowego daty: 1831 upadek powstania listopadowego i 1870 nadanie autonomii Galicji, z dodatkowymi podziałami na trzy zabory, w których odmiennie kształtowało się polskie życie kulturalne i gospodarcze. W Księstwie Warszawskim i Królestwie Kongresowym centralne władze oświatowe objęły B. w jednolitą organizację i powiązały je z całokształtem polityki szkolnej. Minister Stanisław Kostka Potocki myślał o utworzeniu Generalnej Dyrekcji Bibliotek, która zorganizowałaby sieć B. i choć projekt nie doszedł do skutku, jest świadectwem dalekowzroczności ówczesnej polityki bibliotecznej (w niektórych krajach, jak np. Francji, taki ośrodek koordynacyjny powstał dopiero po drugiej wojnie, większość krajów do dziś go nie posiada). Naczelnym dążeniem polityki bibliotecznej było upublicznienie B., związanie ich z potrzebami środowisk naukowych i przekształcenie w warsztaty pracy naukowej i oświatowej. W zakresie gromadzenia zbiorów dominowała celowość uzupełnienia; ożywiono akcję opracowywania zasobów bibliotecznych, dzięki czemu doskonaliły się metody i technika katalogowa; interesowano się konserwacją zbiorów i odpowiednim ich pomieszczeniem, a nawet przygotowaniem personelu zawodowego. W pierwszym 30-leciu XIX w. na trzech wyższych uczelniach prowadzone były wykłady bibliografii (bibliotekoznawstwa w dzisiejszym pojęciu): w Uniwersytecie Jagiellońskim J.S. *Bandtkie, w Warszawskim J. *Lelewel, po nim A. Chłędowski, w Liceum Krzemienieckim P. *Jarkowski. Jednocześnie pojawiły się pierwsze publikacje w tym zakresie. Państwowa polityka biblioteczna, zarówno Księstwa Warszawskiego, jak Królestwa Kongresowego obejmowała swym programem utworzenie B. narodowej na wzór Biblioteki Załuskich. W tym kierunku szły próby ministrów Jana Pawła Łuszczewskiego i Feliksa Walezjusza Łubieńskiego, potem gdy próby się nie powiodły, min. Potocki przyznał utworzonej w 1817 Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, która od początku miała charakter B. publicznej, egzemplarz obowiązkowy, aby mogła w pewnym zakresie pełnić rolę B. narodowej. Na ten okres przypadła również modernizacja B. uczelnianych: Jagiellońskiej, Wileńskiej i Krzemienieckiej, dzięki światłym bibliotekarzom-uczo-nym.stojącym na ichczele, jak J.S.Bandtkie, G.E. *Grod-deck czy T. *Czacki. Do 1831 poważnym warsztatem naukowym była istniejąca od 1803 Biblioteka Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie, przeznaczona pierwotnie dla członków Tow., w 1811 otwarta do użytku publicznego. Była to pierwsza w Polsce *B. towarzystw naukowych,
następna z kolei to Biblioteka Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk założona w 1857. Na prowincji już w czasach Księstwa Warszawskiego wzrastać poczęła rola *B. szkolnych w departamentach, zaś w Królestwie Kongresowym szkolne B. wojewódzkie przekształcały się w *B. publiczne ogólnie dostępne. Z inicjatywy społeczeństwa powstawały czytelnie publiczne lub kluby czytelnicze gromadzące książki ze składek członkowskich. Sieć B. patronowanych przez władze państwowe, instytucje naukowe i czynniki społeczne obejmowała różne typy B. odpowiadające różnym potrzebom społecznym. Niezależnie od nich rozwijały się *B. prywatne zakładane w atmosferze Oświecenia przez niektórych magnatów i ziemian. Cenne ich księgozbiory wywodziły się z ruchu bibliofilskiego rozbudzonego przez Załuskich i Stanisława Augusta, podstawę materiałową dla ich rozwoju stworzyła kasata dóbr klasztornych, a bodźcem pogłębiającym zbieractwo stała się Historia literatury polskiej F. *Bentkowskiego (1814), która odegrała podobną rolę jak Manuel du lihraire *Bruneta (1810) we Francji. Wielu bibliofilom ówczesnym obok pasji zbieractwa przyświecała idea B. narodowej, chęć dokumentowania kultury ojczystej i tworzenia warsztatów naukowych do badań nad dziejami i piśmiennictwem narodu. Charakterystyczną cechą większości tych B. magnackich było ich przekształcanie przez fundatorów lub po ich śmierci w instytucje publiczne, jak np. najświetniejsza z nich Biblioteka Ossolińskich (*Zakład Narodowy imienia Ossolińskich), która już od 1817 działała na mocy statutu jako B. fundacyjna, a w 1827 przeniesiona do Lwowa udostępniona została publicznie. Podobnie Biblioteka E. *Raczyńskiego w Poznaniu (*B. fundacyjne), B. Działyńskich w Kórniku, Zamoyskich w Warszawie, Pawlikowskich w Medyce, Tarnowskich w Dzikowie i wiele innych w całym kraju. Zbiorom tym, które w dalszych kolejach losu dostawały się do większych B. publicznych, zawdzięczamy do dziś najcenniejsze, unikatowe zabytki piśmiennictwa i drukarstwa poi. Upadek powstania listopadowego zahamował raptownie rozwój B. poi. Życie kulturalne przeniosło się na emigrację. Powstające tu B. spełniały do końca XIX w. podwójne funkcje: jako surogaty B. narodowych gromadziły zabytki świadczące o kulturalnych tradycjach Polski, by je zachować dla niepodległego kraju (*Biblioteka Polska w Paryżu, Biblioteka Batignolska, *Biblioteka Raperswil-ska); jako placówki oświatowe służyły umacnianiu narodowości, znajomości języka i historii ojczystej wśród młodzieży wychowanej lub kształcącej się na obczyźnie. Zahamowany po 1831 rozwój B. w kraju, począł się powoli ożywiać w drugiej poł. XIX w., zwłaszcza w Galicji, gdzie korzytające z nadanej w 1870 autonomii, słabe pod względem ekonomicznym, społeczeństwo wyżywało się w działalności kulturalnej, stąd też wzrosła potrzeba B. naukowych. Odbudowano zniszczoną w 1848 Bi-
235
236
BIBLIOTEKI NOWOŻYTNE
bliotekę Uniwersytetu Lwowskiego (*B. uniwersyteckie). J. *Muczkowski już w 1. 30-tycłl odrestaurował gmach BibUoteki Jagiellońskiej w Krakowie, a K. *Estrei-cher nadał jej w czasie swej dyrektury charakter B. narodowej ("bibliotheca patria"). Wysoki poziom pod względem zasobów, organizacji i działalności naukowej osiągnęły B. fundacyjne kierowane przez wybitne jednostki świata nauki. Poważnym warsztatem pracy naukowej stała się zał. w 1873 ze zbiorów b. Tow. Naukowego Krakowskiego Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie oraz przeniesiona z Sieniawy ok. 1878 i zorganizowana przez W. *Czartoryskiego Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (*B. rodowe), połączona z Muzeum. W Królestwie i Poznańskiem naukowe B. publiczne miały gorsze niż w Galicji warunki rozwoju. Dawną Warszawską Bibliotekę Publiczną (w 1.1862-1869 Bibliotekę Szkoły Głównej) przekształconą w 1871 w Bibliotekę Uniwersytecką (*B. uniwersyteckie) poddano rusyfikacji, a zbiory jej systematycznie dewastowano. Poprawę przyniósł dopiero koniec XIX w. i początek XX w. Podobnie Biblioteka Publiczna w Wilnie, utworzona w 1866 przez władze carskie, podlegała stałej rusyfikacji. W Poznańskiem Bibliotekę Ra-czyńskich gsrmanizowano do 1919, a założona w 1898 w Poznaniu Kaiser Wilhelm Bibliothek utrwalała kulturę niemiecką w Wielkopolsce, rozrastając się bardzo szybko. Rozwijający się kapitalizm (zwłaszcza w Królestwie) potrzebował specjalistów różnych dziedzin. Wyrosły na tym gruncie pozytywizm sprzyjał szerzeniu książki naukowej (zwłaszcza filozoficznej, przyrodniczej i ekonomicznej), której dostarczeniem zajęły się do pewnego stopnia B. prywatne, gromadząc piśmiennictwo na użytek badaczy. U schyłku XIX i początku XX w. wskutek przemian ekonomicznych (industrializacja kraju, zubożenie ziemiaństwa, rozkwit gospodarki kapitalistycznej) wyłoniła się potrzeba tworzenia obok B. naukowych także B. oświatowych i specjalnych, zaspokajających potrzeby szerszych kręgów społecznych. B. oświatowe, powszechne powstały najwcześniej w Warszawie, gdzie już w 1. 60-tych powstała pierwsza tego typu B. z inicjatywy *Wydziału Czytelń Bezpłatnych Warszawskiego Tow. Dobroczynności, które w końcu stulecia założyło w Warszawie 23 *B. powszechne. Ponadto w 1897 powstała w Warszawie Biblioteka Kolejowa z filiami. Nieco później rozwinęło się bibliotekarstwo powszechne w Poznańskiem, gdzie akcję prowadziło *Towarzystwo Czytelń Ludowych, w Galicji, gdzie działało *Towarzystwo Szkoły Ludowej, na Wileńszczyźnie *Polska Macierz Szkolna. Organizacje te założyły tysiące czytelń po wsiach. Krzewieniem czytelnictwa i bezpłatnym rozpowszechnianiem książek zajmowały się także *B. szkolne, B. zakładów i instytucji oraz wypożyczalnie prywatne (najczęściej przy księgarniach). Ś Wyraźny przełom w rozwoju polskiego bibliotekarstwa powszechnego nastąpił po
1905. *Towarzystwo Biblioteki Publicznej w Warszawie (w 1907) przekształciło założoną w końcu XIX w. Czytelnię Naukową w *Bibliotekę Publiczną. Analogicznie Towarzystwo Biblioteki Publicznej w Lublinie dzięki zbiorom H. *Łopacińskiego stworzyło (1907) podwaliny B. jego imienia. W 1917 powstała Biblioteka Miejska w Łodzi (*B. powszechne, publiczne). Podobne B. powstawały w innych miastach Polski, wzorowane na rozwijającym się już w XIX w. bibliotekarstwie miejskim za granicą. Pierwsze *B. specjalne, jak Biblioteka Tow. Lekarskiego w Warszawie, Biblioteka Stów. Techników Polskich i Biblioteka Rady Adwokackiej w Warszawie i Wilnie związane z pozytywizmem i pracą organiczną, przeznaczone były dla grona specjalistów w celu podnoszenia ich kwalifikacji fachowych i pomocy przy wykonywaniu zawodu. Ze względu na pokaźne zbiory danej specjalizacji B. stały się pomocniczymi warsztatami naukowymi i uzupełniały B. typu uniwersalnego. Dzieje bibliotekarstwa międzywojennego (1919-1939) obfitują w doniosłe wydarzenia, które unowocześniły i znacznie rozwinęły B. jako warsztaty pracy naukowej oraz podniosły poziom zawodowego bibliotekarza naukowego. Sprawami B. zajęło się państwo (referat B. w Wydziale Nauki i Oświaty przy Min. WRiOP). Największym osiągnięciem 20-lecia było utworzenie *B. Narodowej w Warszawie w 1928. W wyniku dyskusji ustalono podział gromadzenia poloników między dwiema instytucjami. *B. Jagiellońska zajęła się gromadzeniem druków poi. wydanych do 1918, Biblioteka Narodowa Ś wydawanych po 1918. Do obowiązków utworzonego przy niej *Instytutu Bibliograficznego należała rejestracja i publikowanie bibliografii bieżącej druków wydanych w kraju oraz poloników zagranicznych. Inną poważną grupę B. naukowych w dwudziestoleciu stanowiły *B. szkół wyższych. Niektóre z nich, jak Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu i Wilnie, rozpoczęły intensywną akcję polszczenia swoich zbiorów. Od podstaw budował (1918) swoją B. Katolicki Uniwersytet Lubelski. Obok B. uniwersyteckich (6 państwowych i 2 prywatne) rozwinęły się w tym okresie *B. specjalne: politechniczne, rolnicze i ekonomiczne. Zapoczątkowano współpracę B. m. in. na odcinku wymiany dubletów. Odmienny typ B. powstał przy nowo zorganizowanych urzędach, którym potrzebne były księgozbiory do wykonywania funkcji państwowych, prawodawczych, gospodarczych, kulturalnych. Były to B. specjalistyczne, dostępne jednocześnie dla badań naukowych, jak np. Biblioteka Sejmu i Senatu oraz Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie (*B. władz i urzędów), resortowe poszczególnych ministerstw, Biblioteka Prokuratury Generalnej, Centralna Biblioteka Wojskowa (*B. specjalne) i in. Poczynaniom władz państwowych towarzyszył wysiłek społeczeństwa. Ożyły zahamowane w poprzednim okresie *B. fundacyjne
237
238
BIBLIOTEKI NOWOŻYTNE
(Ossolineum, Kórnik), w Wilnie powstała dzięki fundacji T. *Wróblewskiego Państwowa Biblioteka Publiczna. Poważną rolę naukową odgrywały niektóre B. publiczne poddane władzy i opiece samorządu miejskiego (Warszawa, Łódź), które służyły zarówno czytelnictwu powszechnemu, jak i naukowemu. Powstały nowe B. tego typu, np. *Książ-nica Miejska im. M. Kopernika w Toruniu w 1923. W bibliotekarstwie powszechnym znamienną rolę odegrały B. robotnicze, organizowane przez działaczy KPP m. in. w Warszawie i Zagłębiu Dąbrowskim (Biblioteka "Wiedza"). Istniejąca na obszarze całego kraju sieć B. naukowych państwowych, samorządowych i prywatnych, zaspokajała potrzeby środowisk akademickich i ośrodków na-ukowo-badawczych. Słabe natomiast było bibliotekarstwo powszechne, rozwijające się bez opieki państwa i samorządów, zdane na dobrą wolę czynnika społecznego, nie zawsze doceniającego wagę sprawy. Chociaż liczba B. powszechnych była stosunkowo duża (1 B. na 3700 mieszkańców), księgozbiory były ubogie i przypadkowe, a ogromna ich Świększość skoncentrowana w miastach. Brak ustawy bibliotecznej (którą po pierwszej wojnie miały już wszystkie niemal kraje Europy), zobowiązującej samorządy miejskie i wiejskie do zakładania B. powszechnych, pogarszał jeszcze bardziej sytuację. Duży krok naprzód natomiast został dokonany na odcinku modernizacji podstaw organizacyjnych i metod pracy bibliotekarstwa polskiego. B. państwowe, do których należała większość B. naukowych, otrzymały stałe choć niewystarczające dotacje państwowe, wydano w 1927 (znowelizowany w 1932) dekret o *egzemplarzu obowiązkowym zapewniający B. dopływ produkcji krajowej, skodyfikowano opracowanie zbiorów bibliotecznych (instrukcja katalogowania alfabetycznego druków pod red. J. *Grycza w 1934), z ramienia PAU opracowano (1935) wytyczne katalogowania rpsów. W celu podniesienia kwalifikacji personelu bibliotecznego ustanowiono (1934) egzaminy państwowe, systematyczne szkolenie bibliotekarzy prowadziła Wolna Wszechnica Polska w Warszawie na Studium Pracy Oświatowej, poszczególne zaś B. uniwersyteckie i miejskie organizowały kursy szkoleniowe dla swego personelu. W 1917 powstał Związek Bibliotekarzy Polskich. Liczne zjazdy oraz dyskusje prowadzone na łamach "Przeglądu Bibliotecznego", organu Związku, przyczyniły się do konsolidacji zawodu bibliotekarskiego i wypracowania nowoczesnych form organizacji i metod pracy B. naukowych w Polsce. L. 1939-1945 stanowią tragiczną epokę w historii B. poi. Księgozbiory zostały zdewastowane i zdezorganizowane, najcenniejsze obiekty wywiezione lub spalone. Szczególnie B. warszawskie poniosły olbrzymie straty w zasobach, urządzeniach, budynkach i ludziach, nie tylko w wyniku działań wojennych, lecz przede wszystkim wskutek świadomej eksterminacyjnej polityki okupanta. Tylko dzięki akcji podziemnej, zorganizo-
wanej przez bibliotekarzy polskich, hitlerowcy nie zdołali w pełni przeprowadzić swych planów całkowitego zniszczenia kultury poi. Natychmiast po wyzwoleniu rozpoczęła się gwałtowna odbudowa i rozwój B., które w nowej rzeczywistości społecznej i ustrojowej poczęły odgrywać poważną rolę. Jeden z pierwszych aktów prawnych władz ludowych, Dekret o bibliotekach z 17 IV 1946, wprowadził klasyfikację B. według ich funkcji społecznych, eksponował zaniedbane dotąd bibliotekarstwo powszechne. Cały kraj pokrył się siecią B. utrzymywanych częściowo przez samorządy miejskie i wiejskie, częściowo subsydiowanych przez państwo. Powstały B. wojewódzkie, powiatowe, gminne (zamienione później na gromadzkie) i punkty biblioteczne, których rolę w początkowym okresie pełniły B. szkolne. Wobec pewnej dezaktualizacji Dekretu w ostatnich latach Ministerstwo Kultury i Sztuki przystąpiło do opracowania nowej Ustawy bibliotecznej. Po zniszczeniach wojennych odbudowała swe zbiory Biblioteka Narodowa w Warszawie, która rozszerzyła znacznie zakres swoich obowiązków, rozbudowała agendy i stała się instytucją centralną, skupiającą bibliograficzną i bibliologiczną działalność w skali krajowej. B. uniwersyteckie i innych szkół wyższych, tak dawne jak i nowo powstałe, otrzymały jednolitą strukturę organizacyjną, stały się zakładami ogólnouczelnianymi o zadaniach usługowych, dydaktycznych i naukowych. Od 1951 we wszystkich B. powstały ośrodki informacyjne i dokumentacyjne. Obok B. głównych rozwinęły się B. zakładowe, wydziałowe, instytutowe, tworząc zorganizowaną sieć B. uczelnianych. Znamienną cechą B. szkół wyższych jest stały i systematyczny wzrost czytelnictwa studenckiego, Innym pionem B. naukowych są *B. PAN wraz z siecią dawnych B. towarzystw naukowych. Bibliotekami "dnia dzisiejszego" stały się *B. specjalne od wielkich centralnych obejmujących szerokie dyscypliny naukowe do małych o bardzo wąskiej specjalizacji branżowej. Jako B. młode, nie obarczone tradycją, wysunęły się na czoło nowoczesnego bibliotekarstwa, zwłaszcza w zakresie modernizacji metod pracy. Polepszyły się warunki lokalowe B. Powstało kilka nowoczesnych gmachów bibliotecznych (B. Uniwersytecka i Miejska w Łodzi, rozbudowana B. Jagiellońska w Krakowie), rozszerzono i zmodernizowano dawne lokale (B. Publiczna m. st. Warszawy, B. Narodowa). W związku z tym rozwinęły się studia nad budownictwem bibliotecznym. Dzięki podejmowanym przez władze resortowe i zawodowe próbom uregulowania spraw personalnych okrzepł zawód bibliotekarza. Ustawa z 1956 o służbie bibliotecznej i zarządzenie z 1960 o bibliotekarzach dyplomowanych przyczyniły się znacznie do ujednolicenia kwalifikacji i płac pracowników B. oraz podniosły rangę zawodu w społeczeństwie. Duży krok naprzód uczyniono w zakresie kształcenia bibliotekarzy. Powstały trzy katedry Bibliotekoznawstwa: przy Uniwersytecie Łódz-
239
BIBLIOTEKI PARLAMENTARNE
kim, Warszawskim i Wrocławskim, Studium Bibliotekoznawstwa dla Pracujących przy tymże uniwersytecie oraz licea bibliotekarskie zastąpione od 1961 przez pomaturalne dwuletnie Studia Pracy Kulturalno-Oświatowej i Bibliotekarstwa. Od 1949 działa w Jarocinie stały ośrodek kształcenia bibliotekarzy dla B. powszechnych. Prócz tego systematycznie organizuje się różne kursy i konferencje, pozwalające na dokształcanie czynnych bibliotekarzy i podnoszenie ich kwalifikacji zawodowych. Organizacją skupiającą ok. 9000 bibliotekarzy jest Stów. Bibliotekarzy Polskich, które wydaje trzy pisma: "Przegląd Biblioteczny", "Bibliotekarz", "Poradnik Bibliotekarza". Organem B. szkół wyższych są "Roczniki Biblioteczne". Zob. też Biblioteki wojskowe.
A. Hessel: Geschichte der Bibliotheken. 1925. J. Vorstius: Grundziige der Bibliotheksgeschichte. 1948. J. Grycz: Historia bibliotek. 1949. R. Mummendey: Von Biichern u. Bibliotheken. 1950. K. Schottenloher: Bucher bewegten die Welt. Bd. 1-2. 1951-1952. Handbuch der Bibliothekswissenchaft begr. von F. Milkau. Bd. 3. 1955. S. Dahl: Dzieje książki. 1965. E. Edwards: Memoirs qf libraries. 1966.
BIBLIOTEKI OGÓLNE (uniwersalne), posiadające dzieła z wszystkich dziedzin wiedzy w przeciwieństwie do *B. specjalnych, gromadzących piśmiennictwo z określonej dziedziny (często z kilku pokrewnych). Na tworzenie się B. wpływał w XVI w. ruch bibliofilski humanistów, lecz dopiero na w. XIX przypada rozkwit wielkich B.o., które najczęściej są B. państwowymi (*British Museum, *Bibliotheque Nationale, *Library of Congress itp.). Obecnie do B.o. należą: *B. narodowe, większość *B. uniwersyteckich i *B. powszechne. Wobec jednak coraz większej specjalizacji wiedzy i niemożliwości wszechstronnego skompletowania zbiorów każda B.o. wytycza sobie pewien kierunek gromadzenia, przybierając w ten sposób właściwy sobie profil.
BIBLIOTEKI OŚWIATOWE zob. BIBLIOTEKI POWSZECHNE.
BIBLIOTEKI PAŁACOWE zob. BIBLIOTEKI DWORSKIE.
BIBLIOTEKI PAŃSTWOWE, B. publiczne wszystkich sieci i typów, stanowiące w świetle prawa własność państwa i utrzymywane przez państwo (z budżetu centralnego lub lokalnych, np. rad narodowych, instytucji naukowych itp.) albo przez inne związki publiczno-prawne.
BIBLIOTEKI PARAFIALNE zob. BIBLIOTEKI KOŚCIELNE.
BIBLIOTEKI PARLAMENTARNE należą do *B.
władz i urzędów, zakładane przy wybieralnych organach ustawodawczych państwa, są z nimi organicznie związane i podporządkowane ich potrzebom. B.p. spotyka się we wszystkich cywilizowanych państwach. Najstarsza jest B. Zgromadzenia Narodowego w Paryżu zał. w 1776 (400000 wol. w 1963). Brytyjska B.p. istnieje od 1818; kanadyjska w Ottawie od 1849 (270000 wol. w 1963); węgierska w Budapeszcie od 1849 (400000 wol.); Izby Reprezentantów Kuby w Hawanie od 1904 (50000 wol.). W Polsce największą B.p. jest powstała w 1919 Biblioteka Sejmowa (od 1922 B. Sejmu i Senatu, 1931-1939 B. i Archiwum Sejmu i Senatu, 1944 B. Krajowej Rady Narodowej). Zalążek jej stanowił księgozbiór gromadzony uprzednio przez Henryka Kołodziejskiego, pierwszego jej dyrektora (1919-1939), dla potrzeb Komisji Konstytucyjnej przy Tymczasowej Radzie Stanu. Następnie weszły pozostałości księgozbiorów: b. ministerstwa dla Galicji w Wiedniu, b. Regencji Poznańskiej, b. Kola Polskiego w b. Dumie rosyjskiej oraz część b. Wydziału Krajowego we Lwowie. W dwudziestoleciu międzywojennym księgozbiór pomnożyły dublety z B. warszawskich, *egzemplarz obowiązkowy druków urzędowych, wydawnictwa krajowe nadsyłane bezpłatnie przez poi. wydawców oraz wymiana z zagranicą. W czasie drugiej wojny światowej zbiory uległy prawie całkowitej zagładzie. Z wywiezionych przez Niemców wróciło w 1944 ok. 10% zbiorów. B. gromadzi dzieła treści prawno-państwowej, gospodarczo-spolecznej i historyczno-politycznej. Prowadzi wymianę wydawnictw z parlamentami za granicą (materiałem wymiennym są druki sejmowe), otrzymuje bezpłatnie wydawnictwa władz i urzędów w Polsce. W 1964 księgozbiór liczył 180000 wol. Posiada katalogi: alfabetyczny, rzeczowy (dziesiętny) oraz katalog parlamentariów i druków urzędowych z podziałem na kraje. Publikuje "Wykaz Ważniejszych Nabytków". Służy potrzebom władz i urzędów, przede wszystkim Sejmu, Rady Państwa i Rządu, jest warsztatem pomocni-czo-naukowym dla posłów, ponadto korzystają z niej osoby pracujące naukowo oraz magistranci. Biblioteka Śląska w Katowicach powstała ok. 1922 jako B. Sejmu Śląskiego; formalnie istniała od 1924. Księgozbiór od początku obejmował różne dziedziny wiedzy ze szczególnym uwzględnieniem Śląska. Do 1929 B. mieściła się wraz z Sejmem i Urz. Wojew. w gmachu obecnej Wyższej Szkoły Muzycznej; w 1. 1929-1934 w nowym gmachu Sejmu i Urzędu Wojewódzkiego (obecne Prezydium WRN), od 1934 w gmachu *Tow. Czytelń Ludowych. W tymże roku otrzymała prawo do egzemplarza obow. z Województwa Śląskiego. W 1936 przekształcono ją na Śląską B. Publiczną o charakterze ogólnonaukowym, ze szczególnym, nastawieniem na silesiaka, nauki ekonomiczne, prawnicze i społeczne. W czasie drugiej wojny światowej hitlerowcy złączyli ją z B. Krajową w Bytomiu. Po wojnie podlegała
241
242
BIBLIOTEKI PEDAGOGICZNE
kolejno: w 1945 Śląsko-Dąbrowskiemu Urzędowi Wojewódzkiemu, w 1. 1946-1951 Ministerstwu Oświaty, w 1.1952-1959 Ministerstwu Kultury i Sztuki, od 1959 Prezydium WRN w Katowicach. W 1952 została uznana za naukową i przyjęła nazwę B. Śląskiej w Katowicach. Posiada dwa oddziały terenowe: bytomski, istniejący od 1946, oparty o książki przeniesione z Katowic, częściowo z braku miejsca, oraz o różne zbiory zabezpieczone (m. in. dawna B. Krajowa); cieszyński, powstały -w 1960 z księgozbiorów: Muzeum Miejskiego, J.I. *Kraszewskiego, T. Regera, L.J. Szersznika, różnych tow. iin. Zbiory B. Śląskiej w 1939 liczyły ponad 110 000 wol., z końcem 1962 ponad 405 000 wol., w tym ok. 31000 wol. silesiaków, 24 000 starych druków, 37000 wol. czasop., 34000 jednostek zbiorów specjalnych (ok. 1000 rpsów, ponad 4000 pozycji kartografii, 1400 grafiki, 1700 muzykaliów i 25000 ulotek). B. prowadzi katalog centralny silesiaków, oparty o zbiory własne i odpisy kart katalogowych z różnych B., posiada czytelnie ogólne: w Katowicach, Bytomiu i Cieszynie, oraz specjalne: czasop., silesiaków i zbiorów specjalnych, tudzież Wypożyczalnię w Katowicach. Opublikowała kilka wydawnictw (opartych o znajdujące się w niej rzadkie i cenne materiały), które od 1961 ukazują się jako "Prace Biblioteki Śląskiej". Wydaje stały organ kwartalny "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej" (od 1956).
Z. Biedrzycki, S. Popiel: Biblioteka Śląska. Zarys dziejów i bibliografia. "Biul. Inf. Bibl. Śliskiej". 1959. K.G. Wernicke: Probleme der Parlaments- u. Behdrdenbibliotheken. 1961.
BIBLIOTEKI PEDAGOGICZNE zob. BIBLIOTEKI SPECJALNE, BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ PEDAGOGICZNYCH.
BIBLIOTEKI POLSKIE ZA GRANICĄ powstawały na całym świecie zakładane przez młodzież poi. studiującą na wyższych uczelniach, przez Polaków zamieszkałych za granicą i przez dobrowolnych lub przymusowych emigrantów XIX i XX w. Posiadały różny charakter i służyły różnym celom, od B. naukowych z bogatym materiałem źródłowym drukowanym i rękopiśmiennym, aż do niewielkich czytelń z beletrystyką przeznaczoną dla szerszej publiczności polonijnej. Zalicza się do nich zarówno instytucje trwałe o znaczeniu naukowym lub politycznym, jak i efemerydy, które przez krótki czas spełniały swe zadania kulturalno-oświatowe.
Ameryka Łacińska. W 80-tych latach XIX w. zał. została B. i Czytelnia Demokratycznego Tow. Polskiego w Buenos Aires z księgozbiorem beletrystycznym i historycznym.
Austria. W Wiedniu Stanisław Nowiński założył w 1887 B. Polską, której zasób wynosił ponad 20000 wol.; istniała jeszcze w czasie pierwszej wojny światowej. Przez
243
jakiś czas działała również w Wiedniu B. Polskiego Stów. Robotniczo-Oświatowego.
Chiny. W Charbinie, gdzie od końca XIX w. była liczna kolonia poi., funkcjonowała B. i Czytelnia "Gospody Polskiej" o charakterze beletrystycznym.
Czechosłowacja. B.p. i czytelnie beletrystyki funkcjonowały w Koszycach i Morawskiej Ostrawie. W Pradze Bratnia Pomoc Polaków zorganizowała B. Polską przy Uniwersytecie, a w Przybramie poi. studenci Akademii Górniczej założyli B. i Czytelnię Polską przeznaczoną dla szerszej publiczności.
Francja. Pierwszą B.p. we Francji założył w 1750 król Stanisław Leszczyński w Nancy (*B. dworskie). B. (obecnie municypalna) posiada książki z oficyn poi. i wielką księgę z rpsami prac Leszczyńskiego. W XIX w. Francja była terenem najliczniejszego skupienia B. poi. Były to przede wszystkim B. magnackie arystokracji poi. osiadłej we Francji po rozbiorach i klęskach powstańczych, jak np. B. na Zameczku Cóte de Grace w Honf leur (Normandia)
A. *Czartoryskiego z bogatymi zbiorami po Witoldzie Czartoryskim (ponad 25000 wol.), które przekazane zostały w 1923 B. Uniwersytetu Lwowskiego (*B. uniwersyteckie) jako wieczysty depozyt. Zbiory archiwalne rodzinne i polityczne posiadała B. w Montresor, rezydencji Bra-nickich; podobny charakter miała B. Potockich w Ram-bouillet pod Paryżem. Trwalsze i publiczne znaczenie miały
B. Wersalska oraz *B. Polska w Paryżu i B. Batignolska. Pierwszą założyli w 1841 Antoni Ostrowski, Franciszek Ksawery Godebski, Antoni Przeciszewski i Hipolit Klima-szewski z zamiarem ofiarowania jej w przyszłości krajowi. Gromadziła ona książki poi. i o Polsce oraz pamiątki historyczne, rosnące dzięki darom i zakupom. Bibliotekarzem był Hipolit Klimaszewski, jednocześnie dyrektor Szkoły Polskiej na Batignolles. Związana z kręgiem liberałów i ówczesnych demokrato w B. Wersalska stanowiła placówkę kulturalną przeciwstawiającą się obozowi księcia Czarto-ryskiego. Aby wzmocnić tę rolę i stworzyć zasobniejszą instytucję, połączono ją w 1851 z B. Batignolska, która powstała w 1843 jako księgozbiór podręczny Szkoły Polskiej mieszczącej się na bulwarach Batignolles w Paryżu (ok. 2000 wol. gromadzonych drogą zakupów oraz darów, przede wszystkim podręczników dla dzieci emigrantów uczących się w szkole). W latach następnych po połączeniu otrzymała kolejno: druki i archiwa Tow. Demokratycznego Polskiego i Zjednoczenia Emigracji Polskiej z lat 1832-1849 oraz dary i depozyty: J. *Lelewcla, J. Wysockiego, inż. Okorskiego, A. Biernackiego, A. Hłuszniewicza i W. Zwierkowskiego. Skupiła w ten sposób pełne archiwum Centralizacji i sekcji TPD oraz Komitetów i Gmin Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Po 1863 znalazły się w B. akta Komisji Długu Narodowego, Izby Obrachunkowej i Agencji Wojskowej, potem także papiery komisarza
244
BIBLIOTEKI POLSKIE ZA GRANICĄ
Rządu Narodowego w Paryżu, Karola Ruprechta, oraz prezesa Szkoły, znanego lekarza-filantropa i liberalnego działacza Seweryna Gałęzowskiego. W 1870 B. Batignolska liczyła: 21383 wol. druków, 5000 sztychów i rys., ok. 2000 map i przeszło 500 pak rpsów. Stała się poważnym warsztatem pracy naukowej z materiałem źródłowym do dziejów emigracji poi. XIX w. Po wojnie fr.-pruskiej (1870-1871) rząd fr. cofnął subwencję, Szkołę Batignolska przeniesiono do mniejszej siedziby przy ul. La-mande; w 1874 zbiory oddano jako depozyt do *B. Kórnickiej, gdzie przeleżały do 1929. Potem przejęło je Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, które spuściznę po Lelewelu, zgodnie z jego testamentem, przekazało do B. Uniwersyteckiej w Wilnie (*B. uniwersyteckie), resztę do *B. Narodowej w Warszawie, przy czym rpsy batignolskie połączono z raperswil-skimi. W 1939 i 1944 wszystkie zbiory B. Batignolskiej zostały zniszczone przez hitlerowców.
W Kanadzie istnieje sporo B.p., najważniejsza z nich to B. Polska "Sokoła" w Winnipeg.
Niemcy. Liczne B.p. powstawały tu w XIX w. przy uniwersytetach, gdzie studiowała młodzież poi. Jedną z poważniejszych była założona w 1890 B. Polska Stowarzyszenia "Unitas" w Lipsku posiadająca duży księgozbiór (ponad 1260 wol.) beletrystyczny, którego podstawą były zbiory Tow. Naukowego Polskiego zorganizowanego przez Polonię lipską w 1883. W Berlinie istniała w XIX w. zasobna B. Tow. Naukowego Polskiego.
Rosja i ZSRR. Na terenie Rosji carskiej szeroką działalność oświatową rozwijało Rzymsko-Katolickie Tow. Dobroczynności, które obok wielu in. akcji filantropijnych i kulturalnych zakładało B. we wszystkich miastach, gdzie były skupiska Polaków. Składały się one przeważnie z beletrystyki i służyły szerokim rzeszom polonijnym. Wiele z nich przetrwało do rewolucji październikowej: w Archan-gielsku (ok. 1500 Śwol.), Astrachaniu, Ekaterynburgu (3000 wol.), Homlu, Kazaniu (2000 wol.), Kursku, Niżnym Nowogrodzie, Rostowie n. D., Smoleńsku (ok. 4500 wol.), Sybirsku, Symferopolu oraz Twerze. B. Polska przy Rzymsko-Katolickim Tow. Dobroczynności w Moskwie, zał. w 1901 z inicjatywy J. Kulkowskiego, została po rewolucji 1917 znacjonalizowana i oddana komunistom poi. Pod kierownictwem Jana Kowalskiego doszła ona do 20000 wol. Podobnie B. Rzymsko-Katolickiego Tow. Dobroczynności w Witebsku, utworzona w 1908, od 1917 funkcjonuje jako B. Komunistyczna Polska wzbogacona o liczne księgozbiory poi. skonfiskowane w czasie rewolucji. W Leningradzie istniała B. Polska przy kościele Św. Stanisława; posiadała liczne zbiory po bpie Stanisławie Siestrzeńcewiczu. Szczególne znaczenie miały konspiracyjnie tworzone biblioteczki wśród zesłańców syberyjskich po 1905. Organizowano tu zespoły B. domowych, gromadzo-
no fundusze i przez księgarnię *Gebethnera i Wolffa sprowadzano starannie dobierane książki, które krążyły wśród rodzin poi. w przepisanych terminach miesięcznych. Na Ukrainie, gdzie mieszkało dużo rodzin poi., w -większych miastach powstawały Domy Polskie lub Ogniska, skupiające inteligencję miejscową, przy których zakładano B. i czytelnie z księgozbiorami beletrystycznymi i popularnonaukowymi, jak np. w Charkowie B. i Czytelnia Domu Polskiego (ok. 6000 wol.), w Chersoniu, Kamieńcu Podolskim (ok. 5000). W Odessie były dwie poi. B. i Czytelnie: jedna przy Domu Polskim, zał. w 1906 staraniem Andrzeja Kalenkiewicza, posiadająca 7500 wol. i 750 książek dziecięcych, oraz B. i Czytelnia "Ogniska", klubu inteligencji poi., zał. w 1910 i rozporządzająca dużym księgozbiorem popularnonaukowym (9000 wol.). Innym typem były B. przy wyższych uczelniach, zakładane przez młodzież studiującą, głównie dla pomocy w nauce. Książki krążyły wśród studentów poi. czasem na wpół legalnie. Poważniejsze znaczenie pod względem naukowym miała B. Konwentu "Polonia" studentów Polaków w Dorpacie (Estonia), zał. w 1828 i specjalizująca się w drukach powstali poi. i ruchów rewolucyjnych.
Rumunia. Największą B.p. w Rumunii była B. Polska w Jassach, zał. w 1866 staraniem dr. Juliana Łukaszew-skiego, przeniesiona w 1892 na Śląsk, gdzie weszła w skład B. Tow. Przyjaciół Nauk w Katowicach, a wraz z nią do Biblioteki Śląskiej (*B. parlamentarne). B. o charakterze popularnonaukowym i rozrywkowym działały: w Bukareszcie B. Koła Polskiego im. A. Mickiewicza; w Czerniowcach zał. w 1867 B. Tow. Bratniej Pomocy (10000 wol., czytelnia i gabinet numizmatyczny); w Ki-szyniowie B. Stów. Polskiego; w Pleszu B. Tow. Szkoły Ludowej.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Największe skupisko B. poi. Aiajdowało się w Chicago: dużą B. założył (1892) emigrant polistopadowy H. *Kałussowski; zbiory jego (10000 wol.) stworzyły podstawę B. Związku Narodowego Polskiego im. Kałussowskiego, która przetrwała do dziś; w 1907 ogłoszony został katalog jej zbiorów. Na przełomie XIX i XX w. istniały nadto w Chicago B.p. o charakterze popularnym, związane ze stowarzyszeniami poi.: Tow. Gminy Polskiej, Tow. im. gen. Dąbrowskiego, Tow. im. Jana III Sobieskiego (ponad 6000 wol.), Tow. Patriotycznego im. Buszczyńskiego. W drugim co do wielkości skupisku Polaków w Buffalo istnieje do dziś założona w 1888 B. Tow. Czytelni Polskiej im. A. Mickiewicza z księgozbiorem beletrystycznym i historycznym. W Pittsburgu B. Tow. "Orzeł Biały" posiada ok. 1000 wol. beletrystyki; w Wilmington działałajakiś czas B. im. Pułaskiego; w San Francisco B. Tow. Polaków w Kalifornii, która skupiła ponad 1200 wol. powieści i poezji poi.; w Waszyngtonie powstała -w końcu XIX w. B. Polska
245
EWoK 10
246
BIBLIOTEKI POLSKIE ZA GRANICĄ
z daru H. Kałussowskiego. W Nowym Jorku istniała w ub. stuleciu B. Tow. Ośw. "Orzeł Biały" i B. Zjedn. Polaków ufundowana przez Erazma Jerzmanowskiego.
Szwajcaria. Najpoważniejszą B.p. w Szwajcarii była *B. Raperswilska. Poza tym działały B. przy kołach i stów. akademickich w Genewie, Lozannie, St Gallen i Zurychu, gromadząc obok podręczników beletrystykc. B. Polska im. H. Sienkiewicza w Davos, zał. w 1914 staraniem S. Tyszkiewicza, posiadała księgozbiór naukowy (ok. 3400 wol.). B. Paderewskiego w Morges powstała z daru lorda Northcliff i gromadziła książki z zakresu sztuki, poezji i literatury poi.
fr $& rtm**.
List Stefana Żeromskiego z okresu jego pracy w Bibliotece Raperswilskiej
Szwecja. Na terenie Szwecji nie istnieją samodzielne B.p., natomiast wszystkie niemal B. szwedz. posiadają ogromny zasób poloników zwłaszcza z XVII w., wywiezionych z Polski podczas wojen szwedzkich.
Wielka Brytania. W Londynie w czasie pierwszej wojny światowej istniała B. i Czytelnia "Polonii", Klubu Polskiego, zal. (1915) staraniem T. Garczyńskiego. W okresie drugiej wojny światowej nastąpił żywy rozwój B.p. w związku z dużym napływem uchodźców. W 1939 powstała w Londynie Biblioteka Naukowa Polskiego Ośrodka Naukowego, licząca 61000 wol. książek i ok.
3000 tyt. czasop. z okresu drugiej wojny światowej. W 1946 założono Bibliotekę Instytutu Historycznego im. gen. Sikorskiego, pomyślaną jako bibl. warsztatowa dla archiwum i wydawnictw Instytutu (ok. 5000 wol. książek dotyczących drugiej wojny światowej). W 1965 z połączenia tych dwu ośrodków naukowych powstała Biblioteka Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego (ok. 69 000 wol. książek i ok. 5000 czasop.) o charakterze humanistycznym, obejmująca materiały z zakresu historii politycznej i wojskowej drugiej wojny światowej, historii literatury i historii kultury. Oddział tej Bibl. znajdujący się w Glasgow jest właściwie bibl. czasop., stanowiącą najpełniejszy zbiór czasop. poi. i obcych z okresu wojny, w ważniejszych pozycjach aktualizowany do dziś (2000 tyt. czasop. i ok. 2300 wol. książek). Od 1948 działa w Londynie Centrala B. Ruchomych, której zadaniem jest udostępnianie książek poi. czytelnikom zamiejscowym. W tym celu organizuje ona punkty biblioteczne na prowincji i wysyła im komplety książek, periodycznie zmieniane. W 1957 liczba punktów wynosiła 222, wypożyczeń 16639, czytelników zarejestrowanych 6700.
Włochy. W Rzymie powstała w 1866 B. Kolegium Polskich Braci Zmartwychwstańców, wzbogacona następnie darem Piusa IX, który przekazał jej wszystkie książki poi. ofiarowane mu przez autorów poi. W 1. 1883-1885
A. Wołyński, emigrant, uczestnik powstania styczniowego, założył Muzeum Kopernikowskie w Rzymie z księgozbiorem specjalistycznym, dotyczącym nauk astronomicznych i epoki Kopernika. Obok Muzeum zorganizował
B. Polską, na którą złożyły się jego własne zbiory (1600 wol.), dary Polonii włoskiej i przesyłki z kraju. B. miała charakter historyczno-artystyczny i połączona lokalowo z Muzeum Kopernikowskim odgrywała podobną rolę jak B. Raperswilska. W 1888 przeniesiona do B. Casanateń-skiej, w nnstępnym roku została oddana do użytku publicznego. Po śmierci Wołyńskiego B. Polska straciła na znaczeniu, a -w 1923 była niedostępna w obrębie B. Casa-nateńskiej. Trzecią B.p. w Rzymie była B. Stacji Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności zorganizowana w 1921 głównie z daru Józefa Michałowskiego jako podręczna B. dla uczonych, prowadzących badania naukowe w archiwach rzymskich. B. ta, licząca obecnie ok. 30000 wol., jako *Biblioteka Polska w Rzymie wchodzi w skład Stacji Naukowej PAN. Poza stolicą w wielu miastach były B. czytelnie poi., np. Czytelnia Koła Polskiego w Mediolanie (1925) czy B. Polska przy redakcji czasop. "Polak" na Riwierze, w San Remo.
Zob. tab. (7-9).
E. Chwalewik: Zbiory I, II. H. Więckowska: Rękopisy batignolskie w zbiorach Bibl. Narodowej. 1932. H. Więckowska: Straty Biblioteki Batignolskiej... W: Straty bibliotek i archiwów warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł hist. T. 3: Biblio-
247
248
BIBLIOTEKI POLSKIE ZA GRANICĄ
z daru H. Kałussowskiego. W Nowym Jorku istniała w ub. stuleciu B. Tow. Ośw. "Orzeł Biały" i B. Zjedn. Polaków ufundowana przez Erazma Jerzmanowskiego.
Szwajcaria. Najpoważniejszą B.p. w Szwajcarii była *B. Raperswilska. Poza tym działały B. przy kołach i stów. akademickich w Genewie, Lozannie, St Gallen i Zurychu, gromadząc obok podręczników beletrystykę. B. Polska im. H. Sienkiewicza w Davos, zał. w 1914 staraniem S. Tyszkiewicza, posiadała księgozbiór naukowy (ok. 3400 wol.). B. Paderewskiego w Morges powstała z daru lordaNorthcliff i gromadziła książki z zakresu sztuki, poezji i literatury poi.
(Am m*x? -r&i' 4
List Stefana Żeromskiego z okresu jego pracy Raperswilskiej
Bibliotece
Szwecja. Na terenie Szwecji nie istnieją samodzielne B.p., natomiast wszystkie niemal B. szwedz. posiadają ogromny zasób poloników zwłaszcza z XVII w., wywiezionych z Polski podczas wojen szwedzkich.
Wielka Brytania. W Londynie w czasie pierwszej wojny światowej istniała B. i Czytelnia "Polonii", Klubu Polskiego, zal. (1915) staraniem T. Garczyńskiego. W okresie drugiej wojny światowej nastąpił żywy rozwój B.p. w związku z dużym napływem uchodźców. W 1939 powstała w Londynie Biblioteka Naukowa Polskiego Ośrodka Naukowego, licząca 61000 wol. książek i ok.
3000 tyt. czasop. z okresu drugiej wojny światowej. W 1946 założono Bibliotekę Instytutu Historycznego im. gen. Sikorskiego, pomyślaną jako bibl. warsztatowa dla archiwum i wydawnictw Instytutu (ok. 5000 wol. książek dotyczących drugiej wojny światowej). W 1965 z połączenia tych dwu ośrodków naukowych powstała Biblioteka Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego (ok. 69 000 wol. książek i ok. 5000 czasop.) o charakterze humanistycznym, obejmująca materiały z zakresu historii politycznej i wojskowej drugiej wojny światowej, historii literatury i historii kultury. Oddział tej Bibl. znajdujący się w Glasgow jest właściwie bibl. czasop., stanowiącą najpełniejszy zbiór czasop. poi. i obcych z okresu wojny, w ważniejszych pozycjach aktualizowany do dziś (2000 tyt. czasop. i ok. 2300 wol. książek). Od 1948 działa w Londynie Centrala B. Ruchomych, której zadaniem jest udostępnianie książek poi. czytelnikom zamiejscowym. W tym celu organizuje ona punkty biblioteczne na prowincji i wysyła im komplety książek, periodycznie zmieniane. W 1957 liczba punktów wynosiła 222, wypożyczeń 16639, czytelników zarejestrowanych 6700.
Włochy. W Rzymie powstała w 1866 B. Kolegium Polskich Braci Zmartwychwstańców, wzbogacona następnie darem Piusa LX, który przekazał jej wszystkie książki poi. ofiarowane mu przez autorów poi. W 1. 1883-1885
A. Wołyński, emigrant, uczestnik powstania styczniowego, założył Muzeum Kopernikowskie w Rzymie z księgozbiorem specjalistycznym, dotyczącym nauk astronomicznych i epoki Kopernika. Obok Muzeum zorganizował
B. Polską, na którą złożyły się jego własne zbiory (1600 wol.), dary Polonii włoskiej i przesyłki z kraju. B. miała charakter historyczno-artystyczny i połączona lokalowo z Muzeum Kopernikowskim odgrywała podobną rolę jak B. Raperswilska. W 1888 przeniesiona do B. Casanateń-skiej, w następnym roku została oddana do użytku publicznego. Po śmierci Wołyńskiego B. Polska straciła na znaczeniu, a w 1923 była niedostępna w obrębie B. Casa-nateńskiej. Trzecią B.p. w Rzymie była B. Stacji Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności zorganizowana w 1921 głównie z daru Józefa Michałowskiego jako podręczna B. dla uczonych, prowadzących badania naukowe w archiwach rzymskich. B. ta, licząca obecnie ok. 30000 wol., jako *Biblioteka Polska w Rzymie wchodzi w skład Stacji Naukowej PAN. Poza stolicą w wielu miastach były B. czytelnie poi., np. Czytelnia Koła Polskiego w Mediolanie (1925) czy B. Polska przy redakcji czasop. "Polak" na Riwierze, w San Remo.
Zob. tab. (7-9).
E. Chwalewik: Zbiory I, II. H. Więckowska: Rękopisy batignohkie w zbiorach Bibl. Narodowej. 1932. H. Więckowska: Straty Biblioteki Batignohkiej... W: Straty bibliotek i archiwów warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł hist. T. 3: Biblio-
247
248
BIBLIOTEKI POWSZECHNE
teki. 1955. J. Czerniatowicz: Polskie biblioteki w Wielkiej Brytanii. "Zesz. Przekł. B.N." 1959 nr 1. N. Canova: Muzeum Kopernika i Biblioteka Polska w Rzymie. "Roczniki Bibl." 1962 nr 1-2. Z. Hryniewicz: Książka poi. na Syberii w 1.1906-1912. "Bibliotekarz" 1963 nr 5.
BIBLIOTEKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK
tworzą wyodrębnioną sieć B., składającą się z dwu grup: pierwszą z nich stanowią B. samoistne o charakterze ogólnym (B. *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN we Wrocławiu, *B. Gdańska PAN, *B. Kórnicka PAN, *B. PAN w Krakowie, *B. PAN w Warszawie); drugą zaś B. specjalne, zorganizowane przy poszczególnych instytutach (*Biblioteka Instytutu Zoologicznego PAN w Warszawie), zakładach i pracowniach Akademii, np. B. Instytutu Badań Literackich PAN (*Warszawa Biblioteki) i B. Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN w Warszawie.
BIBLIOTEKI POWSZECHNE (oświatowe), dostępne dla wszystkich, mają za zadanie przez upowszechnień" czytelnictwa oddziaływać na kształtowanie się kultury szerokich mas. Służą wychowaniu społecznemu, kształceniu ogólnemu i zawodowemu oraz kulturalnej rozrywce wszystkich obywateli. Ich księgozbiory obejmują piśmiennictwo ze wszystkich dziedzin wiedzy, ze szczególnym jednak uprzywilejowaniem literatury pięknej. Idea B.p. wynikła z postępującej od początków XIX w. demokratyzacji społeczeństw. Ojczyzną ich są Stany Zjednoczone A.P., gdzie w początkach ubiegłego wieku zaczęto organizować B. poszczególnych stanów (State Libraries). Pierwszą ustawę biblioteczną uchwalono tu w 1849 w stanie New Hampshire. W Europie zakładanie B.p. zapoczątkowała Anglia. Wydany w 1850 Public Library Act zagwarantował im byt materialny, wprowadzając podatek biblioteczny w miastach liczących ponad 10 000 mieszkańców. Za Anglią poszły Niemcy, gdzie już w 1850 powstały w Berlinie pierwsze B.p., a następnie kraje skandynawskie oraz Finlandia. Po pierwszej wojnie światowej szereg państw wprowadziło ustawy biblioteczne (w Europie środkowej pierwsza Czechosłowacja w 1919), które stworzyły trwały fundament rozwoju bibliotek powszechnych.
W Polsce stosunkowo dość wcześnie, bo już w 1861, *Wydział Czytelń Warszawskiego Tow. Dobroczynności podjął organizowanie bezpłatnych czytelń dla niezamożnej ludności Warszawy (przekazując swą działalność w 1924 *Tow. B. Powszechnych). W tymże roku powstała Czytelnia Ludowa w Cieszynie. W szerszym zakresie organizację B.p. podjęło *Tow. Oświaty Ludowej: lwowskie (1867), poznańskie (1872) i krakowskie (1884); kontynuowało działalność tow. poznańskiego *Tow. Czytelni Ludowych w Poznaniu (1880). Nieco później organizacją
B. zajęły się: Macierz Polska we Lwowie, Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego oraz *Tow. Szkoły Ludowej (1891), *Polska Macierz Szkolna (1905), *Tow. Czytelń m. Warszawy (1906, przejęte w 1924 przez *Tow. Bibliotek Powszechnych). Poważny wpływ na rozwój nowoczesnych B.p. wywarły: *B. Publiczna m. st. Warszawy (1907) i B. Publiczna Tow. Uniwersytetu Ludowego w Krakowie (1905). Szczególne zasługi dla ich rozwoju położyła działająca od 1906 w krakowskim oddziale Tow. Uniwersytetu Ludowego Helena*Radlińska, propagując nowoczesne pojęcia o B.p., zaczerpnięte z postępowych wzorów zagranicznych. W Galicji zjawiła się pierwsza u nas myśl B. utrzymywanej z funduszów miasta. W początkach XX w. w wielu miastach (m. in. Zakopane, Sosnowiec, Lublin) powstały z inicjatywy społecznej B.p., istniejące do dziś. Po odzyskariu niepodległości w 1918 sprawa organizacji B.p. stała się popularna wśród postępowych działaczy społecznych i oświatowych. Począwszy od 1921 podejmowano kilkakrotnie (1927, 1929, 1933, 1934, 1939) daremne wysiłki zmierzające do uchwalenia ustawy bibliotecznej. Szczególne zasługi w tej akcji położyła Wanda Dąbrowska (red. "Bibliotekarza", organizatorka Poradni Bibliotecznej) i Związek Bibliotekarzy Polskich. W wyniku tej akcji samorządy niektórych miast, przede wszystkim Warszawy, przejęły istniejące już B.p. na swój budżet. Ważnym wydarzeniem w dziejach B.p. było przeprowadzenie w 1930 spisu B.p. i ogłoszenie jego wyników w publikacji Biblioteki oświatowe (1932), która dostarczyła nowych argumentów w walce o ustawę biblioteczną. W 1934 utworzono w Ministeistwie Oświaty referat bibliotek oświatowych i zlecono samorządom organizowanie B.p. wg swego uznania. Dzięki temu z inicjatywy władz oświatowych i postępowych działaczy samorządowych udało się zorganizować w niektórych powiatach i województwach zawiązki przyszłej *sieci bibliotecznej. Rezultaty tej akcji w stosunku do potrzeb były jednak niewystarczające. W 1.1939-1944 B.p. uległy bądź rozproszeniu i zniszczeniu wskutek działali wojennych, bądź padły ofiarą świadomej akcji niszczycielskiej okupanta. Tylko dzięki niezwykłej ofiarności bibliotekarzy udało się ocalić znaczne części zbiorów. W 1944 Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego wydał pierwsze zarządzenie w sprawie zabezpieczenia zbiorów bibliotecznych oraz polecił opracowanie projektu ustawy bibliotecznej. Ogłoszony 17IV 1946 Dekret o bibliotekach stał się fundamentem *polityki bibliotecznej w Polsce Ludowej i zapoczątkował trwały rozwój B.p. W oparciu o dekret powstała w ciągu kilkunastu lat pełna sieć B.p. obejmująca: punkty biblioteczne, B. gromadzkie, osiedlowe i miejskie, powiatowe i wojewódzkie. Z największych B.p. istniejących od dawna i posiadających bogate księgozbiory naukowe obok *B. Publicznej m. st. Warszawy zasługują na uwagę B. w Łodzi i Lublinie. B. Publiczna im. H. Łopa-
249
250
BIBLIOTEKI PREZENCYJNE
Ścińskiego w Lublinie, powstała w 1908 z inicjatywy zawiązanego rok wcześniej Tow. Biblioteki Publicznej w oparciu o 14-tysicczny księgozbiór *Łopacińskiego. Do 1922 rozwijała się dzięki pomocy finansowej społeczeństwa, następnie uzyskała zasiłki państwowe. W 1939 przeniosła się do własnego budynku. Do zbiorów jej weszły m. in. księgozbiór Kajetana Kraszewskiego (astronomia, meteorologia, nauki społeczne); część B. Bolesława Prusa z jego własnoręcznymi zapiskami; część zbiorów po Andrzeju Koźmianie; B. seminarium prawosławnego w Chełmie z wieloma starymi drukami poi.; część (księgozbiór S. Szy-anonowica) B. Akademii Zamoyskiej (*B. szkolne). Posiada: znaczny zasób czasop. (ponad 1500 tyt. pism dawnych, zwłaszcza regionalnych); liczne stare druki (ok. 15000 wol.), zbiór rpsów związanych z Lubelszczyzną (m. in. archiwa Suchodolskich, Orzechowskich i Kickic1!) oraz cenne zbiory kartograficzne. Obecnie księgozbiór B. liczy ok. 250000 wol. W 1955 połączono ją z Wojewódzką B. Publiczną, zmieniając nazwę na: Wojewódzka i Miejska B. Pu-Łliczna im. LŁ Łopacińskiego.
B. Publiczna w Łodzi powstała w 1917 z inicjatywy :zał. w 1916 Tow. Biblioteki Publicznej w Łodzi. Organizatorem, pierwszym bibliotekarzem, a następnie długoletnim dyrektorem był zasłużony dla bibliotekarstwa po--wszechnego J. Augustyniak, który kierował nią do 1963. W 1. 1917-1922 B. utrzymywało Tow. Biblioteki Publicz-?nej w Łodzi, od 1922 miasto przejęło ją na swój budżet. W 1922 pierwsza w Polsce podjęła organizowanie odręb-aiych *bibliotek dla dzieci. W 1935 z inicjatywy J. Augu-styniaka powstał Społeczny Komitet Budowy Gmachu B., który zebrał odpowiednie fundusze i ogłosił pierwszy w Polsce konkurs na projekt gmachu B.p. W 1937 podjęto .budowę wg projektu inż. J. Wierzbickiego, ale ostateczne wykończenie i otwarcie B. w nowym gmachu nastąpiło Śdopiero w 1950. Dalsza rozbudowa została zaprojektowana i zaplanowana na 1. 1965-1970. Sieć biblioteczna w Łodzi obejmuje ok. 30 wypożyczalń dla dorosłych, ok. 20 bibliotek dla dzieci i młodzieży oraz kilkadziesiąt punktów bibliotecznych. Księgozbiór centrali ma charakter naukowy. W zbiorach znajduje się zabytkowy księgozbiór J. i K. Bar-toszewiczów i bogaty zasób czasop. łódzkich.
J. Korpała: Bibliotekarstwo i nich wydawniczy w Polsce Ludowej. W: Bibliotekarstwo powszechne. T. 4. 1959. Handbuch des Sffentlichen Biichereiwesens. Hrsg vonj. Langfeldt. 1961. ŚH. Rad-iińska: Nasze biblioteki powszechne. W: Zagadnienia bibliotekarstwa i czytelnictwa. 1961. W.Wieczorek: Biblioteka Publiczna w Łodzi 1917-1957. 1965.
BIBLIOTEKI PREZENCYJNE (łac. praesens = obecny) udostępniają swe zbiory jedynie na miejscu, w czytelniach, w przeciwieństwie do B. wypożyczających również na zewnątrz. Do B.p. należą z reguły te książnice, które gromadzą tzw. egzemplarze archiwalne i których zadaniem
251
jest zachowanie cennych zbiorów dla potomności (np. *B. narodowe, *B. fundacyjne, niektóre *B. władz i urzędów).
BIBLIOTEKI PRYWATNE, B., które w świetle prawa stanowią własność osób lub instytucji prywatnych. Mogą to być zarówno B. przystosowane do społecznego udostępniania zbiorów, jak też B. służące wyłącznie do osobistego użytku ich właścicieli. B. p. często są przekazywane do użytku publicznego przez właścicieli lub ich spadkobierców drogą fundacji (*B. fundacyjne), darowizny, depozytu albo sprzedaży.
BIBLIOTEKI PUBLICZNE udostępniają swe zbiory każdemu, w przeciwieństwie do B. o ograniczonym dostępie do księgozbiorów. Termin ten używany jest również dla B. utrzymywanych przez państwo lub związki pub-liczno-prawne. Za najstarsze B.p. uważa się księgozbiory okresu hellenistycznego, np.B. Aleksandryjską (Illw.p.n.e.). W starożytnym Rzymie prawdopodobnie istniało ok. 28 B.p. (najdawniejszą założył w 39 p.n.e. Asiniusz Pollio). W średniowieczu tradycję B.p. kontynuowali Arabowie. W Europie B.p. czasów nowożytnych powstały w dobie Renesansu; pierwszą była florencka Margana, zał. 1441 z inicjatywy Kośmy Medyceusza. B.p. tego okresu tworzyli najczęściej panujący, przeznaczając na ich ufundowanie własne zbiory. Funkcję B.p. pełniły też księgozbiory miejskie, zwłaszcza w Niemczech od czasów reformacji. W XVII i XVIII w. szereg *B. uniwersyteckich, dworskich i in. otworzyło swe podwoje dla szerokiego ogółu czytelników. Idea zakładania B.p. miała też silne podstawy teoretyczne, np. w poglądach W.G. *Leibniza. Od w. XVII zaznaczył się wielki udział mieszczaństwa w organizowaniu B.p. Najstarszą B.p. w Polsce była ufundowana w 1747 *B. Załuskich. W 1907 powstała *B. Publiczna m. st. Warszawy.
BIBLIOTEKI RADZIECKIE (magistrackie) powstały w końcu XIV w. na skutek praktycznych potrzeb rad miejskich, których działalność coraz bardziej opierała się na umiejętności pisania. Rodząca się z tej umiejętności kancelaria musiała kierować się przepisami, których rękopiśmienne zbiory w postaci kodeksów stały się podstawą codziennej pracy. Stanowiły one wraz z później kupowanymi książkami drukowanymi zalążek B.r. Rozwój ich przebiegał w dwóch etapach. W pierwszym powstawały obok bieżąco prowadzonych ksiąg (protokoły posiedzeń rad, kroniki miast i in.) małe podręczne biblioteczki, zazwyczaj tylko prawnicze, nie tworzące odrębnego działu w kancelarii. Drugi etap zapoczątkowały dary książkowe, często z różnych dziedzin wiedzy. Nie wszystkie B.r. weszły w drugi etap i nie u wszystkich jego przebieg był rów-
252
nomierny. Humanizm, a także zwycięstwo reformacji w niektórych krajach Europy przyczyniły się do znacznego poszerzenia zbiorów B.r. (obok dzieł pisarzy starożytnych znalazły się książki przyrodnicze, astronomiczne itp.). Dalsze ich losy były różne: łączone niekiedy (w krajach protestanckich) z księgozbiorami poklasztornymi stawały się B. miejskimi; najczęściej jednak pozostawały zbiorami samoistnymi, niezależnymi od B. miejskich (np. w Bazylei, Nór-dlingen, Frankfurcie n. M., Hamburgu, Lipsku), służącymi interesom kancelarii miejskich. Niektóre z nich istniały jeszcze w XLX w. (np. w Lubece do 1838). Przez długi też czas B.r. istniały obok miejskich. Ich kierownictwo sprawowały nominalnie rady miejskie lub upoważnieni "opiekunowie" (np. w Norymberdze), faktycznie jednak bezpośredni wpływ na dokonywanie zakupów, oprawę, udostępnianie zbiorów osobom postronnym, przyjmowanie zastawów, kontrolowanie księgozbioru kancelarii mieli urzędnicy. Niekiedy obowiązki te należały do sekretarzy miejskich. Ze względu na niewielką liczbę książek katalogi były zbędne (przynajmniej w pierwszej fazie rozwoju), nie jest też pewne, czy i w drugiej fazie były one sporządzane we wszystkich B. Żaden z nich się nie zachował. Według źródeł drukowanych na uwagę zasługują dwa: spis rpsów darowanych przez lekarza miejskiego Johanna Rodego B. w Hamburgu (1469) oraz katalog arkuszowy Nikolausa Finka, sporządzony na dwóch tablicach pergaminowych w norymberskiej B.r. (1488). Wzrastające księgozbiory przenoszono z kancelarii do osobnych pomieszczeń (np. w Norymberdze już w 1432) lub własnych budynków (we Frankfurcie n. M. w 1510). Niektóre z tych pomieszczeń i budynków były doskonale wyposażone i przyozdobione (np. w Liineburgu i Hamburgu). Księgozbiory wzrastały częściej drogą darów, rzadziej nieco zakupów; liczyły w pierwszym etapie rozwoju do 400 wol. (najpoważniejsza w Norymberdze 381 wol. w 1488), w drugim do 1000 wol. (na ogół mniej niż klasztorne). Korzystali z nich początkowo wyłącznie rajcy, syndycy i pisarze miejscy, w drugim etapie, wraz z dopływem literatury pozaprawniczej, również wykształcone sfery urzędowe, jak lekarze, aptekarze itp. Wypożyczano także pod zastaw książki do domu. Miały więc B.r. charakter *B. publicznych, jakkolwiek krąg ich użytkowników był nieliczny. Najwcześniejsza B.r. istniała już w 1370 w Norymberdze. Pierwsza wzmianka o B. w Liineburgu pochodzi z 1400. W XV w. były już dość powszechne, istniały: w Ratyzbonie, Brunszwiku, Hanowerze, Lubece, Bazylei, Frankfurcie n. M. i w Lipsku (1471), a w XVI w. w Augsburgu (1537), Królewcu (1541). B. w Nordlingen w Szwabii wystąpiła na widownię dopiero po reformacji.
W Polsce z B.r. najbardziej znana była "Bibliotheca Senatus Gedanensis" (*B. Gdańska PAN), utworzona w 1596; w Poznaniu istniała już w 1535. Niewielką
BIBLIOTEKI RODOWE
B., której część jeszcze w XVI w. przeszła do miejscowego-gim., miał Toruń (^Książnica Miejska im. Kopernika), podobna już ok. poł. XV w. istniała w Braniewie. W 1458-znajdowały się w niej rpsy Johannesa Calderiniego Lectura-novella de regulis iuris i Petrarki De euentibus utriusąue for-tunae. Również w Elblągu senat ufundował B. w 1601,, Szczecin posiadał B. "ratuszową", która wespół z księgozbiorem b. Muzeum Pomorskiego utworzyła w 1902 B. miejską. We Wrocławiu B.r. weszła w skład utworzonej w 1645 B. miejskiej. W Lubaniu B.r. powstała w 1569. Zob. też Biblioteki władz i urzędów.
P. Karstedt: Studien zur Soziologie der Bibliothek. 1954. M. Pelczar: Najstarszy znany regulamin Biblioteki Rady Miejskięf w Gdańsku. "Rocz. Gdański" 1954.
BIBLIOTEKI REGIONALNE w stosunku do swoich okręgów terytorialnych spełniają zadania analogiczne do tych, jakie w odniesieniu do terenu całego kraju mają-do spełnienia *B. narodowe. B.r. gromadzą więc piśmiennictwo związane z określonym obszarem kraju zarówno-treściowo, jak też formalnie (np. przez miejsce wydania)-Mogą to być albo B. samoistne organizacyjnie (np. B. Śląska w Katowicach), albo B. należące do jakiejkolwiek sieci bibliotecznej i spełniające obok właściwych sobie zadań, także funkcje B.r. dla swojego terenu (np. *Książnica Miejska im. Kopernika w Toruniu, Wojewódzka i Miejska B. im. Łopacińskiego w Lublinie czy B. Uniwersytecka we Wrocławiu, posiadająca wydzielony Gabinet Śląsko-Łużycki). W zależności od struktury organizacyjnej B.r-utrzymują się bądź z centralnego budżetu państwa, bądź z budżetu lokalnych organów administracji państwowej. Większe B.r.otrzymują zwykle *egzemplarz obowiązkowy o zasięgu terytorialnym. O wykształceniu się typu B.r. zadecydował przede wszystkim krąg oddziaływania czytelniczego danej B. i wynikające stąd zapotrzebowanie społeczne na piśmiennictwo dotyczące spraw regionu. W sukurs tym potrzebom i rozwijającym się zainteresowaniom regionalnym musiała przyjść polityka gromadzenia księgozbioru, faworyzująca literaturę regionalną lub nawet ograniczająca się tylko do niej. Za jedne z najstarszych B. o charakterze regionalnym uważa się niemieckie B. krajowe (Landesbibliotheken) i prowincjonalne (Prowinzialbi-bliotheken) z okresu rozbicia politycznego.
BIBLIOTEKI RODOWE, typ *B. prywatnych, stanowiących własność jednej rodziny, najczęściej magnackiej, która łożyła na utrzymanie i pomnażanie zbiorów. W ich skład wchodziły dzieła współczesne i dawniejsze, niejednokrotnie starannie dobierane (rpsy, inkunabuły, rzadkie stare druki, zabytki ojczystego piśmiennictwa itp.). Często łączono je z rodzinnymi archiwami. B.r. służyły w zasadzie ich właścicielom; obcy mogli z nich korzystać za specjal-
254
BIBLIOTEKI RODOWE
nym zezwoleniem. Mieściły się w rezydencjach rodowych, a nad zbiorami zarówno bibliotecznymi, jak i archiwalnymi zwykle czuwał nadworny bibliotekarz archi-wariusz. Chociaż na dworach książęcych spotykamy zbiory książekjuż w wiekach średnich, B.r. rozwinęły się dopiero w epoce Renesansu, kiedy powstały odpowiednie ku temu warunki: wysoka kultura książki, ogarniająca warstwy świeckie; zapewnione środki materialne B. oraz rosnąca władza książęca i duma rodowa. B. stały się nie tylko potrzebą, ale i ozdobą dworów książęcych. Typowe przykłady B.r. w XVI i XVII w. to: we Włoszech B. Me-dyceuszów we Florencji, Estów w Ferrarze, Sforzów w Pavii i księcia Federigo da *Montefeltro w Urbino; w Niemczech (* Niemcy do 1945 Biblioteki) elektorów Palatynatn w Heidelbergu, książąt bawarskich w Monachium, elektorów saskich w Dreźnie, książąt, brunświ-ckich w Wolfenbiitten i w Hanowerze oraz B. Cesarska w Wiedniu. Pielęgnowane z większą lub mniejszą troską przez wiele pokoleń, były coraz częściej udostępniane publicznie albo przenikały do większych zbiorów publicznych
W Polsce każda rodzina magnacka posiadała mniejsze lub większe B.r., ale rozwój ich przypadł głównie na okres porozbiorowy i był spowodowany troską o zebranie i zachowanie dla przyszłych pokoleń ojczystego piśmiennictwa. Szczególnie liczne na terenie Galicji, gdzie ucisk polityczny był nieco mniejszy, te najczęściej cenne zbiory były warsztatem naukowym dla wielu badaczy. Niektóre z nich w XIX i pierwszej poł. XX w. zostały przekazane przez właścicieli B. publicznym jako depozyt lub na własność. Częściowo zniszczone w czasie pierwszej wojny światowej, w okresie drugiej przestały istnieć. Ocalałe w całości lub częściowo ich zbiory zostały objęte zorganizowaną w i944 przez państwo akcją zabezpieczania (okólnik Ministra Oświaty dotyczący B. podworskich z 9 VII 1945) i zasiliły B. publiczne oraz archiwa państwowe.
B. Branickich w Suchej, zał. przez A. Branickiego i jego żonę ok. 1866. Zawiązek B., obfitującej w rzadkie i stare druki poi., stanówmy: zbiory A.E. *Koźmiana (nabyte w 1852);- Adama i jnacego Mieleszko-Maliszkiewi-czów (w 1881); materia j do wolnomularstwa Hipolita Skimborowicza (1879); Aleksandry Branickiej; K. Łaskie-go; F. Ciesielskiego (miejscowego proboszcza); F. Weso-łowskiego; J. Giejsztora (nabytki antykw.) i in. W 1869 nabyto odj.l. *Kraszewskiego zbiory graficzne; B. zawierała także archiwalia rodzinne Branickich, rpsy i dyplomy pergaminowe. Szczególne zasługi dla rozwoju B. położył syn założycieli Władysław B. (1848-1918), który część nabytków przechowywał w pałacu Frascati w Warszawie (przewiezione do Suchej w okresie międzywojennym). Drogą małżeństwa Anny B. z Juliuszem Tarnowskim (1864-1907) B. przeszła w ręce Tarnowskich. Z ramienia PAU J. *Czubek (przy współpracy kustosza B.M. Żmi-
grodzkiego) uporządkował rpsy i oprać, w wyborze ich katalog ("Przewodnik Bibliograficzny 1909-1910"), obejmujący 546 rpsów z XIII-XIX w. Dokumenty pergaminowe oprać. (1936) Józef Seruga, który zajął się również tamtejszymi "sobiescianami" (1934). W 1939 B. liczyła ok. 40000 wol. W czasie wojny przetrwała w Suchej; po wojnie, w ramach akcji zabezpieczenia zbiorów, przewieziono ją do *B. Jagiellońskiej, skąd w 1949 Ossolineum otrzymało 16528 wol. (głównie starych druków), 8000 wol. *B. Gdańska PAN; rpsy i archiwalia znalazły się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Rysunki przekazano do Muzeum Narodowego w Warszawie.
B. Czar tory skich, zał. wraz ze zbiorami muzealnymi na przełomie XVIII i XIX w. przez Izabelę i Adama Kazimierza Czartoryskich w Puławach z księgozbiorów i archiwów rodzinnych. Uzupełniana planowo pod kierunkiem ich syna A.J. *Czartoryskiego zakupami (m. in. B. Porycka T.*Czackiego), wymianą i darami, osiągnęła do 1830 ponad 3000 rpsów i 70000 druków. Własna drukarnia z litografią i papiernia umożliwiały publikację materiałów źródłowych z posiadanych zbiorów. Konfiskata majątku po powstaniu 1831 spowodowała rozproszenie i półwiekową tułaczkę zbiorów, które zdołano wywieźć z Puław i ukryć w kraju lub umieścić za granicami zaboru ros., m. in. w Sieniawie, Kórniku i Paryżu. Dopiero Władysław Czartoryski, który od 1848 objął opiekę nad zbiorami, scalił je, umieszczając w Krakowie, w b. arsenale miejskim, i ustanowił fundację. Uroczyste otwarcie B. nastąpiło w 1876. Odtąd stale pomnażane cenne zbiory stały się publicznie dostępne dla celów naukowych. Podczas okupacji hitlerowskiej B. została zamknięta, choć potajemnie korzystali z niej naukowcy poi. Poważne straty wskutek grabieży okupanta, zwłaszcza w rpsach iluminowanych, w znacznej mierze zredukowała akcja rewindykacyjna. W 1945 kontrolę i opiekę nad Muzeum i B.Cz. objęło Ministerstwo Kultury i Sztuki, które w 1950 przejęło w zarząd i użytkowanie państwa,
Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Czytelnia.
255
256
BIBLIOTEKI RODOWE
włączając administracyjnie w 1951 do Muzeum Narodowego W Krakowie. W 1961 zbiory przeniesiono do nowego budynku bibliotecznego. B. liczy dziś ok. 125000 wol. druków zwartych wraz z czasop., ok. 24000 starych druków, ok. 10700 rpsów i 1311 dyplomów pergaminowych. Obok wielu poloników XVI w. znajdują się w zbiorach: bogata korespondencja Czartoryskich, dokumenty życia gospodarczego, politycznego i historycznego (*Teki Naru-szewicza, materiały do konfederacji radomskiej, barskiej, powstania listopadowego) oraz bogaty zbiór starych map. T. Frączyk: Drukarnia biblioteczna w Puławach. 1960. Rozprawy i Sprawozdania Muz. Nar. w Krakowie. T. 6 i nadb. A. Kopf: Muzeum Narodowe w Krakowie. Historia i zbiory. 1962.
B. Dzieduszyckich we Lwowie (poturzycka) powstała w 1. 1812-1830 w majątku Poturzyca (Sokalskie) staraniem bibliofila J.K. Dzieduszyckiego. W 1857 syn jego Włodzimierz, twórca znanego muzeum przyrodniczego, przewiózł B. do Lwowa i umieścił przy muzeum. Przy pomocy stałego bibliotekarza księgozbiór zinwentaryzowano i skatalogowano.B. wraz z muzeum weszła (1855) w skład ordynacji Dzieduszyckich, co ugruntowało jej podstawy materialne. Zawierała głównie materiały do historii i dawnej literatury poi. (bogaty zbiór druków z XVI w., cenne rpsy). Po zgonie Włodzimierza Dzieduszyckiego (1900) wdowa po nim oddzieliła B. od muzeum i umieściła osobno w pałacu przy ul. Kurkowej. Rozwój B. nastąpił po pierwszej wojnie światowej. W 1938 stan jej zbiorów wynosił ok. 50000 wol.; w 1939 z zajętego przez wojsko lokalu przewieziono do Ossolineum prawie wszystkie druki.
B. Hutten-Czapskich w Krakowie, zał. przez Emeryka Hutten-Czapskiego (1828-1896), numizmatyka i bibliofila, który zbiory rodzinne w Stańkowie (gub. mińska) wzbogacił wieloma b. cennymi poi. i obcymi starymi drukami, rpsami, grafiką i kolekcją numizmatów. Zbiory te Czapski przewiózł w 1894 do Krakowa, ale w trakcie ich urządzania w wybudowanym specjalnie na ten cel skrzydle pałacyku zmarł. Zgodnie z wolą założyciela rodzina przekazała B. w 1903 gminie m. Krakowa dla Muzeum Narodowego. Część starych druków (329 poz. z epoki jagiellońskiej) oprać, chronologicznie F. Kopera (Spis druków epoki jagiellońskiej w zbiorze Emeryka hrabiego Hutten Czapskiego w Krakowie, 1900). Stare druki i rpsy z kolekcji Czapskiego stanowią trzon odpowiednich działów Muzeum, wzbogacany następnie innymi darami.
B. Lubomirskich w Przeworsku drogą spadku po Elżbiecie z Czartoryskich L. (1733-1816), żonie Stanisława (1719-1783), marszałka wielkiego koronnego, wraz z Przeworskiem przeszła na własność H. *Lubomir-skiego, pierwszego kuratora literackiego *Zakładu Narodowego imv Ossolińskich. Wg rękopiśmiennych katalogów (zbiory Oss.) liczyła pod koniec XVIII w. ok. 2000 wol., prawie w całości w j. fr. Otoczona przez
H. Lubomirskiego troskliwą opieką, stale uzupełniana w czasie licznych podróży zagranicznych, starannie skatalogowana (1825) i podzielona na B. "polską" (1082 dzieła), "obcą" (ponad 11000 wol.) i "gospodarską" (ok. 300 dzieł), liczyła w poł. XIX w. ok. 13000 wol. Ponadto żona Henryka, Teresa z Czartoryskich (zm. 1868), zgromadziła kilkaset wol. muzykaliów. Umową zawartą w 1823 z J.M. *Ossolińskim H. Lubomirski zobowiązał się do przyłączenia swych zbiorów biblioteczno-muzealnych do zbiorów Ossolińskiego. Część kolekcji muzealnych oraz wiele książek i rpsów otrzymało Ossolineum jeszcze za życia twórcy; resztę (w tym 3409 dzieł w 7897 wol.) kazał przewieźć do Lwowa (1869-1872) syn Henryka, Jerzy Lubomirski (1817-1872). W Przeworsku pozostało kilka tysięcy książek oraz katalog działowy w j. fr., uzupełniany do końca istnienia B. Ostami jej właściciele, Andrzej Lubomirski (1862-1953) i jego żona Eleonora (zm. 1940), powiększyli B. nabytkami głównie w j. fr. oraz książkami odziedziczonymi po ojcu Eleonory, Janie Hussarzewskim. W czasie drugiej wojny światowej B. uległa częściowemu rozgrabieniu; w ramach akcji zabezpieczania opuszczonych zbiorów przewieziono (1946) do B. Jagiellońskiej: 69 rpsów, 4517 starych druków, 429 muzykaliów, 4454 druki z XIX i XX w., 4537 numerów czasop. oraz 4 duże pudła druków ulotnych. W 1947 rpsy, stare druki i część druków nowych została przekazana Ossolineum we Wrocławiu.
B. Pawlikowskich, zał. ok. 1830 w Baden (pod Wiedniem) staraniem bibliofila G. Pawlikowskiego. Księgozbiór został ok. 1835 przewieziony do Medyki; po zgonie założyciela uzupełniali zbiór systematycznie potomkowie: Mieczysław (1834-1903) i Jan Gwalbert (1860-1939) oraz ofiarodawcy prywatni (Aleksander Batowski, Teofil Żebrawski, bibliotekarz Pawlikowskich K.W. *Kielisiński i in.). Całość dla większego bezpieczeństwa została w 1848/1849 przeniesiona do Lwowa i umieszczona w klasztorze dominikanów, następnie we własnym gmachu. W 1914 zbiory przeszły do Ossolineum początkowo jako depozyt, od 1921 włączone na prawach wyodrębnionej całości. Składały się z druków (ponad 25000 wol., w tym ok. 19000 poi.), rpsów, dyplomów oraz rysunków i grafiki, stanowiącej jeden z najcenniejszych zbiorów w Polsce. Katalog rpsów (zbiór o charakterze raczej przypadkowym) oprać. Mieczysław Gębarowicz (1929), dyplomy pergaminowe Franciszek Pohorecki (1937). Po przewiezieniu zbiorów Ossolińskich do Wrocławia (1946) znalazło się tu z B.P. tylko 1627 sztuk rys. i grafiki oraz Świększa część rpsów i dyplomów.
B. Potockich w Wilanowie powstała ze zbiorów I. *Potockiego i jego brata Stanisława Kostki, połączonych w 1832 i przeniesionych z Kurowa i Warszawy do Wilanowa przez Aleksandra, syna Stanisława. Weszły do niej m. in. część księgozbioru po Janie m oraz B. słubicka Kon-
257
258
BIBLIOTEKI ROLNICZE
stantego Przeżdzieckiego. Dział obcy liczył wiele dzieł fr. bogato ilustrowanych i ozdobnie oprawnych (ni. in. słynna "Bibliotheque amoureuse" Szczęsnego Potockiego); w dziale poi. było wiele rzadkości bibliograficznych (dzieła J. Wujka, Paprockiego, Modrzewskiego); zbiór kartograficzny zawierał mapy z XVIII i XIX w. Z cennego zasobu rpsów, skatalogowanych w 1813 i liczących paręset wol., 295 kodeksów przeszło w 1880 do B. Potockich w Krzeszowicach, a stąd w 1904 do pałacu "Pod Baranami" w Krakowie. B. wilanowska w 1926 Iic2yła ponad 23000 wol. W 1932 przeszła do *B. Narodowej jako wieczysty depozyt.
B. Radziwiłłów w Nieświeżu, wchodząca w skład ordynacji, powstała w XVI w. staraniem kardynała Jerzego i Mikołaja Krzysztofa ^Radziwiłłów. Rozproszone w wojnach szwedzkich zbiory na nowo uzupełniła i pomnożyła Urszula Radziwiłłowa. Z czasem księgozbiór nieświeski został uzupełniony B. domową Anny Radziwiłłowej z Białej Podlaskiej oraz zbiorami po Jakubie Henryku Flemingu. W poł. XVIII w. B. otrzymała osobny budynek oraz bibliotekarza i stalą się największym zbiorem prywatnym w Polsce. Liczyła 14000 wol. książek wydanych po 1650 (przewaga dzieł fr., ponad 3000 wol. dubletów) i wiele rpsów (m. in. 17 t. *Acta Tomiciana). W 1772 księgozbiór liczący ok. 20000 wol. został skonfiskowany i wywieziony do Rosji (najwięcej książek otrzymała B. Publiczna w Petersburgu). Istniejąca później w Nieświeżu B.R., której główny zrąb stanowił przywieziony tu w 1880 księgozbiór po Antonim Radziwille oraz książki po skasowanych B. bernardynów i benedyktynów w Nieświeżu, nie miała nic wspólnego z dawną B. Zniszczona w czasie pierwszej wojny światowej, z kolei odnowiona, liczyła w 1928 kilka tysięcy wol. B.R. w Nieborowie posiadała ok. 50000 wol. książek (głównie fr.), cenne rpsy (m. in. listy Norblina), rzadkie stare druki oraz zbiory pamiątek i numizmatów. Dzieła obce (katalog w 1865) sprzedano w 1866 na licytacji w Paryżu za 200000 fr. Zbiory niebo-rowskie również b. ucierpiały w czasie pierwszej wojny światowej.
B. Tarnowskich w Dzikowie, zał. ok. 1820 przez bibliofila Jana Feliksa Tarnowskiego (1780-1842). W drodze kupna i darów weszły tu zbiory: M.H. *Juszyńskiego, opactwa cystersów w Oliwie, pojezuicka z Sandomierza, część B. po Stefanie Batorym, dublety z B. Uniwersytetu Warszawskiego; drogą spadku (1834) Ś zbiory braci Hieronima i Waleriana Stroynowskich z Horochowa i Wilna. Księgozbiór w 1926 liczył ok. 30000 wol. Najcenniejszy był dział piśmiennictwa poi., zawierający wiele rzadkich wydań Reja, Paprockiego, Orzechowskiego, J. Bielskiego, ponadto znajdowały się tu dyplomy pergaminowe i cenne rpsy. Dział ten porządkowali i opisali A. *Chmiel i S. *Vrtel-Wierczyński (1908, 1911). W 1927
część zbiorów spłonęła wraz z zamkiem. To, co ocalało, uległo rozproszeniu po drugiej wojnie światowej. Rpsy i trochę druków nowszych znalazło się w *B. Jagiellońskiej; Świele książek nowszych przejęło miasto Tarnów; stare druki wzięła *B. Narodowa, a archiwalia Archiwum Wojewódzkie na Wawelu.
B. Tyszkiewiczów nie tworzyła wyodrębnionej jednostki, składała się z księgozbiorów w niektórych majątkach rodowych (Kretynga, Landwarów, Spiczyńce, Świ-słocz, Zatrocze), najczęściej na Białorusi i Litwie (jedna w Galicji). Przeważały tu zbiory w j. poi. i fr. Cenniejsze zasoby, jak iluminowane rpsy, rzadkie stare druki (XV-XVIH) i zbiory panegiryków znajdowały się w Czerwonym Dworze (B. fundacyjna ponad 10000 wol.), w Ostro-wiu pod Birżami (ok. 5000 wol., w tym polonica z B. prel-skiej Borchów), w Łohojsku (blisko 4000 wol.) oraz w Wilnie, gdzie znajdowały się nabytki ze zbiorów po Michale Pełka-Polińskim (1784-1848) i Walerianie Górskim (1790-1874). Wileńska B.T. posiadała własny ekslibris, porządkował ją L. Uzięblo (1899-1902). Wszystkie te B. uległy rozproszeniu przeważnie podczas pierwszej wojny światowej, a uratowane szczątki weszły do in. B. (np. B. z Czerwonego Dworu została złożona jako depozyt w B. Branickich w Suchej). Osobną pozycję zajmowała B. Wiedzy Religijnej, zał. w 1921 w Warszawie przez Irenę Tyszkiewicz. Liczyła ok. 6000 wol. druków, 70 tyt. czasop. i była udostępniona publiczności.
BIBLIOTEKI ROLNICZE zob. BIBLIOTEKI SPECJALNE.
BIBLIOTEKI SEMINARYJNE zob. BIBLIOTEKI KOŚCIELNE.
BIBLIOTEKI SKŁADOWE, składnice, gdzie pewna liczba B. Śwspółpracujących w skali regionalnej lub lokalnej przechowuje wycofane ze swych magazynów mało używane wydawnictwa. B.s. udostępniają swe zbiory wszystkim współpracującym książnicom. Jednym z warunków dobrego działania B.s. jest zapewnienie łatwego i szybkiego dostępu do magazynowanych materiałów, co wiąże się z posiadaniem przez współpracujące B. katalogu zbiorów B.s. oraz sprawnych środków łączności i transportu. Pierwsza B.s. powstała w 1942 w Bostonie (USA): New England Deposit Library (12 uczestniczących B., budynek na milion wol.). Najwybitniejszym osiągnięciem tej formy współpracy jest Midwest Inter-Library Center (MELC), utworzony w Chicago w 1949 (1963 18 współpracujących B. z 8 stanów; w 1951 zbudowano budynek na 3 000 000 wol.). Poza magazynowaniem zbiorów, przekazanych przez współpracujące B., MILC prowadzi akcję planowego gromadzenia pewnej kategorii wydawnictw mało używanych,
259
260
BIBLIOTEKI SPECJALNE
a mających wartość dla badań naukowych regionu. W 1955 zreorganizowano Ośrodek, rozszerzając zakres zadań, i zmieniono nazwę na Ośrodek B. Naukowych (The Center for the Research Libraries), uznając, że przybrał charakter ogólnokrajowy. B.s. so jeszcze mało rozpowszechnioną, choć teoretycznie uznaną i dość często dyskutowaną formą współpracy bibliotek. Polska dotychczas nie posiada B.s.
Y. Orne: Storage warehouses. W: The stale ofthe Hbrary art. T. 3 cz. 3. 1960. P.W. Plumb: Central library storage ofbooks. 1965.
BIBLIOTEKI SPECJALNE gromadzą zbiory dotyczące jednej lub kilku pokrewnych dziedzin wiedzy, a także są ograniczone do określonej tematyki, np. rolnicze, medyczne, muzyczne. Innym kryterium specjalizacji może być krąg odbiorców, którym służy odpowiednio dobrana literatura (np. *B. dla dzieci, *B. dla niewidomych), lub względy językowe (np. Wszechzwiązkowa B. Literatury Obcojęzycznej w Moskwie). W przeciwieństwie do B. ogólnych B.s. wykazują na ogół ściślejszy związek z utrzymującymi je instytucjami, jak instytuty naukowe i badawcze, towarzystwa naukowe, stowarzyszenia zawodowe, instytucje przemysłowe i handlowe, świadczące usługi kulturalne lub o charakterze socjalnym, urzędy administracji publicznej itd. B.s. w większym stopniu niż B. ogólne gromadzą pewne grupy materiałów, jak patenty, normy, raporty techniczne, mikrofilmy, nagrania dźwiękowe itp., odznaczają się silniej rozbudowanym pomocniczym aparatem bibliotecznym, stosują w pracy więcej elementów charakterystycznych dla ośrodków dokumentacji i informacji, dysponują bardziej zmechanizowanymi urządzeniami bibliotecznymi i aparatami. Niekiedy B.s. mogą mieć wartość muzealną, np. Shakespeare Memoriał Library w Birmingham lub zbiory mickiewiczianów w Muzeum Mickiewicza w Warszawie. Rozwój B.s. zaczął się w XVIII w., przybrał na sile w XIX w. i trwa nieprzerwanie w naszych czasach, zwłaszcza po drugiej wojnie światowej, w związku z pogłębiającą się specjalizacją nauki i rozwojem służby informacyjnej, dla której są podstawową bazą. Dziś stanowią na całym świecie liczną i poważną grupę B., służących zarówno nauce, jak i potrzebom gospodarki. Wśród B.s. są wielkie B. o charakterze centralnym i znaczeniu międzynar., jak np. National Library of Medi-cine w Waszyngtonie, B. Międzynarodowej Organizacji do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa w Rzymie (FAO), B. Prawa Międzynarodowego w Pałacu Pokoju w Hadze. W 1923 powstały w Genewie dwie B.s., również o zasięgu międzynarodowym: B. Ligi Narodów i B. Międzynarodowego Urzędu Pracy. Wyrazem wzrastającego znaczenia B.s. jest utworzenie krajowych i międzynarodowych sekcji i stów. B.s. W ramach Międzynarodowej Federacji
Stowarzyszeń Bibliotekarzy (International Federation of Library Association) istnieją stów. międzynarodowe B. rolniczych, technicznych, muzycznych. W 1964 powstała tu również sekcja B.s.
W Polsce pierwsze B.s. poczęły powstawać już w pierwszej poł. XIX w.: B. Tow. Lekarskiego w Warszawie (spalona w powstaniu 1944) i Wilnie, B. Warszawskiej Rady Adwokackiej, B. Tow. Techników Polskich. Obecnie istnieją mniej lub bardziej rozbudowane sieci B.s., oparte na przepisach prawa. Należą tu B. o charakterze centralnym, B. wyższych szkół specjalnych, B. wydziałów i instytutów akademickich i resortowych, niektóre *B. władz i urzędów. W 1964 B.s. liczyły ogółem (bez zbiorów specjalnych i zbiorów nie opracowanych) ok. 12000000 wol.
B. ekonomiczne obejmują: *B. Wyższych Szkół Ekonomicznych (Katowice, Kraków, Poznań, Sopot, Wrocław) podległe Ministerstwu Szkół Wyższych (obecnie Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego) wraz z B. Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie, która pełni funkcję B. centralnej. B. wydziałów ekonomicznych w niektórych szkołach wyższych (np. B. Wydz. Ekonomicznego Uniwersytetu Łódzkiego); B. instytutów resortowych (Instytutu Handlu Wewnętrznego, Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, Instytutu Badawczego Spółdzielczego itp.) oraz B. banków. Do tej grupy zalicza się również ze względu na charakter zbiorów B. Sejmowa (*B. parlamentarne) i B. Głównego Urzędu Statystycznego (*B. władz i urzędów).
B. lekarskie tworzą sieć, w której wiodącą jest Główna B. Lekarska w Warszawie, sprawująca nadzór fachowy i opiekę nad B. medycznymi w kraju i posiadająca filie w miastach wojewódzkich, w których nie ma akademii medycznych (w 1964 7 filii). Do sieci B. lekarskich należą: *B. Akademii Medycznych (Warszawa, Białystok, Gdańsk, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Wrocław, Szczecin, Katowice); B. 14 instytutów badawczych (Państwowego Zakładu Higieny, Instytutu Gruźlicy i in.); B. tow. lekarskich oraz podręczne B. dla lekarzy w szpitalach.
B. muzyczne mają różnorodną przynależność organizacyjną. Pion Min. Kultury i Sztuki to: *B. Wyższych Szkół Muzycznych (Warszawa, Katowice, Kraków, Łódź, Poznań, Sopot, Wrocław); tow. muzyczne (m. in. Tow. im. Chopina w Warszawie); oper, operetek i filharmonii, których praca jest koordynowana przez B. Państwowego Wydawnictwa Muzycznego w Krakowie. Polskie Radio posiada cztery B. specjalizujące się np. w muzyce lekkiej (Warszawa), symfonicznej (Katowice) i posiadające bogate zbiory nagrań fonograficznych fonoteki (*Zbiory muzyczne). Ponadto istnieją zakłady lub oddziały muzyczne w B. o charakterze ogólnym: w *B. Narodowej; w *B.
261
262
BIBLIOTEKI SPOŁECZNE
uniwersyteckich w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Łodzi, Toruniu i Wrocławiu oraz w Miejskiej B. Publicznej w Szczecinie. Posiadają też B. Instytuty Muzykologii przy Uniwersytecie Warszawskim i Jagiellońskim. Istniejące w *B. klasztornych działy muzyczne są również przydatne dla historii muzyki.
B. pedagogiczne mieszczą się głównie w pionie Min. Oświaty (obecnie Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego), obejmują B. Wyższych Szkół Pedagogicznych (Gdańsk, Kaiowice, Kraków, Opole), Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego oraz 17 B. wojewódzkich, sprawujących opiekę nad 330 powiatowymi B. pedagogicznymi. Działy pedagogiczne w *B. szkolnych, przeznaczone dla nauczycieli, stanowią najniższe ogniwo tej sieci. W Warszawie znajduje się B. Instytutu Pedagogiki.
B. rolnicze, podległe głównie dwom resortom: rolnictwa i szkolnictwa wyższego (obecnie Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego), stanowią zorganizowany zespół, choć nie oparty na przepisach prawnych. Do sieci tej należą: *B. Wyższych Szkół Rolniczych (Kraków, Lublin, Olsztyn, Poznań, Szczecin, Wrocław), B. Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie oraz B. specjalistycznych instytutów robiczych (Instytut Ekonomiki Rolnej, Instytut Sadownictwa, Instytut Badawczy Leśnictwa i in.). Wiodącą w tym zespole jest Centralna B. Rolnicza w Warszawie (zał. 1955), posiadająca filie w Bydgoszczy (zał. 1906) i w Puławach (ta ostatnia wywodzi się z zał. przez Stanisława Staszica Instytutu Ogrodniczego na Marymoncie, który przeniesiono w 1862 do Puław jako Instytut Politechniczny).
B. sztuk plastycznych (pion Min. Kultury i Sztuki) to: B. Państwowych Wyższych Szkół Sztuk Plastycznych (Gdańsk, Łódź, Poznań, Wrocław); B. Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie i Krakowie; B. Instytutu Sztuki PAN; Muzeum Narodowego w Warszawie, Krakowie i Poznaniu oraz Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. Podobnie jak zbiory muzyczne istnieją bogate i cenne zasoby grafiki w oddziałach (gabinetach) poszczególnych B., np. *B. Narodowa, *B. Jagiellońska, B. Uniwersytetu w Warszawie i in.
B. techniczne nie tworzą jednolitej sieci ogólnokrajowej. Jedynie B. dziewięciu politechnik (Warszawa, Częstochowa, Gdańsk, Kraków, Łódź, Poznań, Szczecin, Gliwice, Wrocław), B. wyższych technicznych szkół zawodowych oraz Akademii Gómiczo-Hutniczej w Krakowie (*B. Wyższych Szkół Technicznych) stanowią zorganizowany zespół resortu szkół wyższych. Sieć terenową (28 oddziałów) ma Centralna B. Naczelnej Organizacji Technicznej (NOT). Pozostałe B. techniczne podległe różnym resortom gospodarczym znajdują się w sieci *Centralnego Instytutu Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicz-
nej, kontrolującego działalność resortowych i branżowych ośrodków informacji (*Informacyjna służba biblioteczna). Niewielkie B. techniczne przy zakładach pracy należą do grupy *B. fachowych.
*B. wojskow: obejmują B. Akademii Wojskowych, podległych Min. Obrony Narodowej (Akademia Sztabu Generalnego, Wojskowa Akademia Polityczna, Wojskowa Akademia Techniczna, Wojskowa Akademia Medyczna, Wyższa Szkoła Marynarki Wojennej) wraz z Centralną B. Wojskową w Warszawie, a także B. 20 instytutów na-ukowo-badawczych MON (Wojskowy Instytut Historyczny i in.). Wojsko korzysta ponadto z sieci B. istniejących w każdej jednostce podległej Głównemu Zarządowi Politycznemu Wojska Polskiego.
Zob. też B. szkół wyższych, B. tow. naukowych.
R. Przelaskowski: Biblioteki techniczne w Polsce. 1956. Ś N. Fischer: Die Spezialbibliotheken. W: Handbuch der Biblio-thekswissenschaft Bd. 2. 1961. J. Morsztynkiewiczowa: Z zagadnień organizacyjnych bibliotek specjalnych. "Prz. Bibl." 1961 z. 1. J.E. Wright: The special library and Information service. W: Handbook of special Hbrarianship and information work. 1962. L.J. Strauss, L.M. Strieby, A.L. Brown: Scientific and technical libraries. 1964.
BIBLIOTEKI SPOŁECZNE, prowadzone przez organizacje lub instytucje społeczne, mają na celu zaspokajanie potrzeb kulturalnych swych członków. Z reguły są to B. typu oświatowego, rzadziej *B. fachowe, prowadzone przeważnie przez aktyw społeczny. B.s. powstały w Europie tam, gdzie zdołały się wykształcić demokratyczne formy życia zbiorowego, opierające swoje istnienie częściowo lub całkowicie na użytkowaniu książki. Do nich zaliczyć wypada B. związków zawodowych prawników i lekarzy w Anglii, które początkami swymi sięgały nieraz XV w. i już wtedy były określane jako "biblioteki społeczne" "common library" (np. Guildhall Library w Londynie). Charakter społeczny posiadały także księgozbiory gromadzone dla wspólnego użytku członków towarzystw naukowych, które zaczęły się tworzyć od drugiej poł. XVII w. w Wielkiej Brytanii i na kontynencie europejskim. Dopiero jednak w XVIII w. proces ogólnego oświecenia zdołał stworzyć pierwsze formy B.s. oświatowych, mianowicie B. subskrypcyjne *Franklina (Filadelfia 1731) i B. stowarzyszeń czytelniczych. Stanowiły one poważny krok naprzód ku pełnej demokratyzacji oświaty, którą osiągnięto w poł. XIX w. na gruncie kultury anglosaskiej w działalności B. powszechnych.
W Polsce w XIX i pocz. XX w. były to prawie jedyne, a w okresie międzywojennym przeważające B. oświatowe. Zakładały je i prowadziły: *Tow. Szkoły Ludowej, *Tow. Czytelń Ludowych, *Polska Macierz Szkolna, *Tow. Czytelń m. Warszawy oraz Tow. Uniwersytetów Robotniczych. Po drugiej wojnie światowej, kiedy sieć *B.
263
264
BIBLIOTEKI SPOŁECZNE
uniwersyteckich w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Łodzi, Toruniu i Wrocławiu oraz w Miejskiej B. Publicznej w Szczecinie. Posiadają też B. Instytuty Muzykologii przy Uniwersytecie Warszawskim i Jagiellońskim. Istniejące w *B. klasztornych działy muzyczne są również przydatne dla historii muzyki.
B. pedagogiczne mieszczą się głównie w pionie Min. Oświaty (obecnie Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego), obejmują B. Wyższych Szkół Pedagogicznych (Gdańsk, Ka:owice, Kraków, Opole), Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego oraz 17 B. wojewódzkich, sprawujących opiekę nad 330 powiatowymi B. pedagogicznymi. Działy pedagogiczne w *B. szkolnych, przeznaczone dla nauczycieli, stanowią najniższe ogniwo tej sieci. W Warszawie znajduje się B. Instytutu Pedagogiki.
B. rolnicze, podległe głównie dwom resortom: rolnictwa i szkolnictwa wyższego (obecnie Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego), stanowią zorganizowany zespół, choć nie oparty na przepisach prawnych. Do sieci tej należą: *B. Wyższych Szkół Rolniczych (Kraków, Lublin, Olsztyn, Poznań, Szczecin, Wrocław), B. Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie oraz B. specjalistycznych instytutów rolniczych (Instytut Ekonomiki Rolnej, Instytut Sadownictwa, Instytut Badawczy Leśnictwa i in.). Wiodącą w tym zespole jest Centralna B. Rolnicza w Warszawie (zał. 1955), posiadająca filie w Bydgoszczy (zał. 1906) i w Puławach (ta ostatnia wywodzi się z zał. przez Stanisława Staszica Instytutu Ogrodniczego na Marymoncie, który przeniesiono w 1862 do Puław jako Instytut Politechniczny).
B. sztuk plastycznych (pion Min. Kultury i Sztuki) to: B. Państwowych Wyższych Szkół Sztuk Plastycznych (Gdańsk, Łódź, Poznań, Wrocław); B. Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie i Krakowie; B. Instytutu Sztuki PAN; Muzeum Narodowego w Warszawie, Krakowie i Poznaniu oraz Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. Podobnie jak zbiory muzyczne istnieją bogate i cenne zasoby grafiki w oddziałach (gabinetach) poszczególnych B., np. *B. Narodowa, *B. Jagiellońska, B. Uniwersytetu w Warszawie i in.
B. techniczne nie tworzą jednolitej sieci ogólnokrajowej. Jedynie B. dziewięciu politechnik (Warszawa, Częstochowa, Gdańsk, Kraków, Łódź, Poznań, Szczecin, Gliwice, Wrocław), B. wyższych technicznych szkół zawodowych oraz Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (*B. Wyższych Szkół Technicznych) stanowią zorganizowany zespół resortu szkół wyższych. Sieć terenową (28 oddziałów) ma Centralna B. Naczelnej Organizacji Technicznej (NOT). Pozostałe B. techniczne podległe różnym resortom gospodarczym znajdują się w sieci *Centralnego Instytutu Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicz-
nej, kontrolującego działalność resortowych i branżowych ośrodków informacji (^Informacyjna służba biblioteczna). Niewielkie B. techniczne przy zakładach pracy należą do grupy *B. fachowych.
*B. wojskow; obejmują B. Akademii Wojskowych, podległych Min. Obrony Narodowej (Akademia Sztabu Generalnego, Wojskowa Akademia Polityczna, Wojskowa Akademia Techniczna, Wojskowa Akademia Medyczna, Wyższa Szkoła Marynarki Wojennej) wraz z Centralną B. Wojskową w Warszawie, a także B. 20 instytutów na-ukowo-badawczych MON (Wojskowy Instytut Historyczny i in.). Wojsko korzysta ponadto z sieci B. istniejących w każdej jednostce podległej Głównemu Zarządowi Politycznemu Wojska Polskiego.
Zob. też B. szkół wyższych, B. tow. naukowych.
R. Przelaskowski: Biblioteki techniczne w Polsce. 1956. Ś N. Fischer: Die Spczialbibliotheken. W: Handbuch der Biblio-theksu/issenschaft Bd. 2. 1961. J. Morsztynkiewiczowa: Z zagadnień organizacyjnych bibliotek specjalnych. "Prz. Bibl." 1961 z. 1. J.E. Wright: The special library and information senice. W: Handbook of special librarianship and information work. 1962. L.J. Strauss, L.M. Strieby, A.L. Brown: Scientific and technical libraries. 1964.
BIBLIOTEKI SPOŁECZNE, prowadzone przez organizacje lub instytucje społeczne, mają na celu zaspokajanie potrzeb kulturalnych swych członków. Z reguły są to B. typu oświatowego, rzadziej *B. fachowe, prowadzone przeważnie przez aktyw społeczny. B.s. powstały w Europie tam, gdzie zdołały się wykształcić demokratyczne formy życia zbiorowego, opierające swoje istnienie częściowo lub całkowicie na użytkowaniu książki. Do nich zaliczyć wypada B. związków zawodowych prawników i lekarzy w Anglii, które początkami swymi sięgały nieraz XV w. i już wtedy były określane jako "biblioteki społeczne" "common library" (np. Guildhall Library w Londynie). Charakter społeczny posiadały także księgozbiory gromadzone dla wspólnego użytku członków towarzystw naukowych, które zacznij się tworzyć od drugiej poł. XVII w. w Wielkiej Brytanii i na kontynencie europejskim. Dopiero jednak w XVIII w. proces ogólnego oświecenia zdołał stworzyć pierwsze formy B.s. oświatowych, mianowicie B. subskrypcyjne *Franklina (Filadelfia 1731) i B. stowarzyszeń czytelniczych. Stanowiły one poważny krok naprzód ku pełnej demokratyzacji oświaty, którą osiągnięto w poł. XIX w. na gruncie kultury anglosaskiej w działalności B. powszechnych.
W Polsce w XIX i pocz. XX w. były to prawie jedyne, a w okresie międzywojennym przeważające B. oświatowe. Zakładały je i prowadziły: *Tow. Szkoły Ludowej, *Tow. Czytelń Ludowych, *Polska Macierz Szkolna, *Tow. Czytelń m. Warszawy oraz Tow. Uniwersytetów Robotniczych. Po drugiej wojnie światowej, kiedy sieć *B.
263
264
BIBLIOTEKI SZKOLNE
powszechnych była w stadium formowania się, każda organizacja o charakterze masowym (np. Związek Samopomocy Chłopskiej, Tow. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, związki zawodowe oraz różne organizacje młodzieżowe) tworzyła własną sieć biblioteczną. Niektóre z tych B.s. spełniały i nadal pełnią pożyteczną rolę w upowszechnianiu czytelnictwa. Po zorganizowaniu sieci B. powszechnych słabsze sieci B.s. uległy likwidacji. Wśród pozostałych wyróżniają się B. związków zawodowych, które istniały już dawniej, ale szczególnie rozwinęły się z inicjatywy działacz}' związkowych w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej. Początkowo były finansowane z budżetu Centralnej Rady Związków Zawodowych. Po zmianach w strukturze organizacyjnej związków zlikwidowano małe B. i zorganizowano własną zdecentralizowaną sieć biblioteczną, która uzupełnia sieć B. powszechnych. Należą do niej: stałe B. związkowe w przedsiębiorstwach i instytucjach zatrudniających ponad 500 pracowników; B. w dyrekcjach Funduszu Wczasów Pracowniczych; centrale księgozbioru ruchomego, które obsługują punkty biblioteczne w zakładach pracy zatrudniających mniej niż 500 osób. Właścicielem i gospodarzem B. w zakładzie pracy jest rada zakładowa, do której należy troska o potrzeby materialne B. Odpowiednie instancje związkowe finansują centrale księgozbioru ruchomego, udzielają pomocy słabszym finansowo radom zakładowym oraz kontrolują działalność biblioteczną rad zakładowych. Ogólną opiekę nad działalnością B. związkowych sprawuje Zespół Oświaty i Upowszechnienia Kultury Centralnej Rady Związków Zawodowych. Instruktaż fachowy i doszkalanie pracowników B. związkowych prowadzą wojewódzkie i miejskie B. publiczne.
Masowa praca bibliotek związkowych... 1951. Z. Sierpiński: Z doświadczeń bibliotekarzy związkowych. 1956. Z. Rodzie-wicz: Praca z czytelnikiem. Poradnik dla bibliotekarza związkowego. 1964.
BIBLIOTEKI SZKOLNE, przeznaczone dla uczniów i nauczycieli, są organicznie związane ze swymi szkołami, którym pomagają w realizacji zadań wychowawczych i dydaktycznych. Księgozbiór B.sz. jest przystosowany do typu, stopnia i poziomu szkoły oraz do treści i zakresu programu nauczania. B.sz. początkiem sięgają starożytności. Najwcześniejsze z nich w Mezopotamii, związane były z ośrodkami kultu religijnego (świątyni Sippar i boga Baala). W Grecji poza B. szkół filozoficznych Platona i Arystotelesa księgozbiory szkolne znajdowały się w gimnazjach, m. in. Aten, Delf, Koryntu, wyspy Rodos i Kos oraz Pergamonu i Smyrny. Głównie dydaktyczny charakter miały także B. wyższych szkół lekarskich na wyspie Kos i w Pergamonie. Nie jest wykluczone, że również chrześcijańskie wyższe szkoły katechetyczne, jak np. w Aleksandrii, posiadały B. przeznaczone na użytek nau-
czycieli i uczniów. W wiekach średnich rozwijały się doskonale B. szkół wyższych islamu. W Europie niewielkie zazwyczaj księgozbiory istniały po szkołach katedralnych i klasztornych. Dopiero rozwój uniwersytetów od XII w. przyczynił się do powstawania B. przy wydziałach, kolegiach i bursach uniwersyteckich. W wiekach nowożytnych B.sz. odegrały rolę poważnego narzędzia nauczania i wychowania w gimnazjach humanistycznych oraz w kolegiach jezuitów i pijarów. Do czasów najnowszych B. gimnazjalne zachowały w wielu krajach charakter ognisk kultury naukowej, główny wysiłek kierując na doskonalenie form pracy. Krajom słabo rozwiniętym gospodarczo *UNESCO pomaga w organizacji i wyposażeniu B.sz. Oprócz książek B.sz. gromadzą (zwykle w układzie działowym) materiały tekstowe, ilustracyjne, płyty, nagrania, filmy itd. Praca z czytelnikiem zmierza do rozbudzenia zamiłowania do dobrej książki oraz przygotowania go do korzystania z innych B. Zwykle B.sz. posiada dwa działy: nauczycielski i uczniowski.
W Polsce pierwsze B.sz. powstały przy szkołach katedralnych (*B. kościelne): w XI w. w Gnieźnie, Płocku i Krakowie oraz w XII w. w Poznaniu. Zarówno B. kapitulne, jak i *B. klasztorne, powstające nieco później, służyły kształceniu kleru. W Akademii Krakowskiej w XV w. zaczęły powstawać przy poszczególnych kolegiach księgozbiory zawierające w dużej części podręczniki szkolne. W okresie Odrodzenia dydaktyka humanistyczna i reformacyjna wyznaczyła B. poważną rolę w szkole średniej. Powstały one przy humanistycznym gim. J. Lubrań-skiego w Poznaniu, jak również w licznych gim. różno-wierczych: w luterskim Gdańsku, Toruniu (^Książnica Miejska im. M. Kopernika) i Elblągu, w kalwińskim Pińczowie, w ariańskim Rakowie. W okresie kontrreformacji kolegia jezuickie uczyniły z B. jedno z najważniejszych narzędzi oddziaływania dydaktycznego i wychowawczego. Do najwybitniejszych księgozbiorów jezuickich należały B. w Braniewie, Poznaniu, Kaliszu i Wilnie. Również pijarzy zaopatrywali swe szkoły w dobrze zorganizowane B. W okresie Oświecenia księgozbiory B.sz. świeckich wzbogaciły cenne dzieła skasowanych zakonów (kasata jezuitów 1773) i sekularyzacja klasztorów (pocz. w. XIX). O charakterze B.sz. i powszechności ich użytkowania zadecydowała reforma *Komisji Edukacji Narodowej (1773-1794), wpływy Warszawskiego Tow. Przyj. Nauk (1800-1831), Izby Edukacji Księstwa Warszawskiego i Komisji Oświecenia Królestwa Kongresowego. B.sz. poza działalnością dydaktyczną stały się wówczas ogniskami wychowania narodowego. W okresie międzywojennym, na mocy zarządzenia Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, rpsy, stare druki i książki mało wykorzystywane w B.sz. przesunięto do B. uniwersyteckich i instytutowych. Polska Rzeczpospolita Ludowa stworzyła praw-
265
266
BIBLIOTEKI SZKOLNE
ne podstawy rozwoju B.sz., włączając je dekretem z 1946 do krajowej *sieci bibliotecznej, podległej Min. Oświaty (obecnie Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego), która pokrywa się niemal całkowicie z siecią szkół. Liczba 30092 B.sz. i 56896000 wol. (w 1962) stawia Polskę na jednym z czołowych miejsc w skali światowej. B.sz. prowadzą w zasadzie nauczyciele z dodatkowymi kwalifikacjami bibliotekarskimi. Organizacja B.sz. przyjmuje różne formy: od "kącików czytelniczych" w klasach dla najmłodszych poprzez samodzielne B. lub komplety klasowe do centralnej B.sz. zajmującej osobny lokal i prowadzącej czytelnię i wypożyczalnię. Z najbardziej znanych w przeszłości należy wymienić w chronologicznym układzie następujące B.sz.:
B. Akademii Lubrańskiego powstała w 1519. Podstawą jej był księgozbiór założyciela bpa poznańskiego Jana Godziemby Lubrańskiego (zm. 1520), liczący kilka tysięcy wol., przeważnie dzieł starożytnych klasyków. W ciągu w. XVI-XVIII pomnożyły go liczne legaty kanoników poznańskich (m. in. kilkutysięczny Mikołaja Zala-szowskiego, zm. 1703) oraz 1628 dzieł z B. kapitulnej poznańskiej. W 1781, po zamknięciu Akademii przez *Ko-misję Edukacji Narodowej, większą część księgozbioru przekazano Gimnazjum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu, resztę nowo utworzonym szkołom wydziałowym.
B. Akademii Zamojskiej, zał. przez J. *Zamoy-skiego, razem z Akademią, w 1594. Księgozbiór fundatora powiększyły liczne dary prof., m. in. pierwszego rektor i współzałożyciela Akademii, Sz. Szymonowica (ok. 1500 wol.); również syn hetmana, Tomasz Zamoyski, ofiarował B. swój księgozbiór. B., licząca na pocz. XIX w. ok. 9000 wol., posiadała wiele rpsów, w tym: dzieła treści prawniczej, teologicznej (łac. i gr.), heretyckie, 165 ksiąg z B. Zygmunta Augusta (*B. dworskie), Kromkę Galia (kodeks zamojski) oraz inne kroniki poi. Przy B. istniała drukarnia. Po zlikwidowaniu Akademii w 1784 księgozbiór przejęło Liceum Zamoyskiego, przeniesione po 1815 do Szczebrze-szyna. Dzieła dawne i rzadkie, w ilości kilku tysięcy wol., Śwłączono do B. Ordynacji Zamojskiej w "Warszawie (*B. fundacyjne), gdzie spłonęły we wrześniu 1939. Księgozbiór Liceum w Szczebrzeszynie przejęła B. im. Łopaciń-skiego w Lublinie (*B. powszechne).
B. Gijn. Toruńskiego, zał. w 1594 z inicjatywy burmistrza Henryka Strobanda, przez połączenie B. pofran-ciszkańskiej i radzieckiej (*Książnica Miejska w Toruniu), była B. publiczną. Posiadała: bogaty zbiór wydań dzieł Marcina Lutra (m. in. jedyny w świecie całkowity egzempl. Enchiridion. Der kleine Catechismus, Wittenberg 1536); bogate zasoby druków toruńskich; cenne rpsy; książki po Erazmie Glicznerze; druki słynnych oficyn (Aldów, Giun-tów, Stephanusów, Plantina i Elzevierów). W 1923 weszła w skład Książnicy Miejskiej w Toruniu.
B. Szkoły Rycerskiej w Warszawie została zał. wraz ze szkołą w 1767 przez Stanisława Augusta, a zorganizowana przez A. Czartoryskiego. Wg specjalnie przeznaczonego jej w akcie erekcyjnym rozdziału pt. "Biblioteka" podlegała ona generalnemu dyrektorowi nauk, finansowo zależała od Departamentu Wojskowego. Mieściła się w Pałacu Kazimierzowskim. Księgozbiór jej, w dwóch wyodrębnionych działach, miał charakter wybitnie szkolny, przeznaczony dla użytku prof. i uczniów; zawierał również książki umyślnie dla szkoły napisane. Księgozbiór liczący ok. 10 000 wol., zawierający dużą ilość ówczesnej literatury wojskowej, w j. fr. i niem., stawiał B. w rzędzie pierwszych tego typu w Europie. Książki, w trwałej oprawie, posiadały ekslibris: "De la Bibliotheąue du Corps Royal des Cadets". Pozycja bibliotekarza obdarzonego tyt. konsyliarza nadwornego była szczególnym wyróżnieniem. W 1794 Polska Komisja Królewska zapieczętowała B. W 1796 przejął ją rząd pruski dla Liceum Warszawskiego.
B. Gim. Państwowego im. Św. Marii Magdaleny w Poznaniu założona w 1803, wchłonęła księgozbiór Kolegium Jezuickiego (1570), część zbiorów B. Akademii Lubrańskiego, ok. 50 wol. z B. Zygmunta Augusta. lej uniwersalny księgozbiór był zasobny w literaturę staropolską oraz dzieła historyczne, filozoficzne i teologiczne. Cenną część zbiorów z licznymi starodrukami (12 inkunabułów) 1929/30 przejęła B. Uniwersytecka w Poznaniu (*B. uniwersyteckie).
B. Liceum Warszawskiego powstała w 1805 z księgozbioru zlikwidowanej w 1794 Szkoły Rycerskiej, pomnożonego dziełami pisarzy starożytnych i kronikami średniowiecznymi, zakupionymi z Królewskiej Biblioteki w Berlinie, oraz spuścizną po Ignacym Krasickim. B. mieściła się przy Liceum w Pałacu Saskim. Zaliczana do znaczniejszych w Polsce (ok. 12000 wol. w chwili likwidacji), nie sprostała jednak potrzebom szkoły. Za czasów Królestwa Polskiego zamieniono ją na B. publiczną przy Uniwersytecie i umieszczono w Pałacu Kazimierzowskim (1816).
B. Liceum Krzemienieckiego, zał. w 1805 przez T. *Czackiego, który zakupił 15580 dzieł z B. Stanisława Augusta, wraz z katalogiem J. * Albertrandiego. Na szczególną uwagę zasługiwała tzw. Collectio Polona, licząca do 2000 wol. różnojęzycznych druków odnoszących się do dziejów Polski. B. bogata była również w dzieła klasyków starożytnych. Później w skład jej weszły m. in. księgozbiory: pojezuicki, pobazyliański (poczajowski), Jabło-nowskich z wieloma inkunabułami, Mikoszewskich, Fryderyka Moszyńskiego. Długoletnim bibliotekarzem był P. *Jarkowski. Od początku B. posiadała czytelnię i miała charakter publiczny. W 1811 założono przy niej drukarnię.
267
268
BIBLIOTEKI TOWARZYSTW NAUKOWYCH
W 1834 księgozbiór liczący ok. 30 000 wol. przewieziono do Uniwersytetu Kijowskiego.
B. Gim. Państwowego im. Komeniusza w Lesznie powstała w 1890; posiadała liczne druki poi. oraz szczątki ocalałych księgozbiorów braci czeskich. W 1925 cenniejsze dzieła filologiczne przekazano B. Seminarium Filologii Klasycznej Uniwersytetu Poznańskiego.
Biblioteki wielkopolskie i pomorskie... pod red. S. Wierczyń-skiego. 1929. "Z Doświadczeń Bibliotek Szkolnych i Pedagogicznych" 1959 i nast. M. Łodyński: Organizacja bibliotek szkolnych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego w 1. 1807-1831. "Prz. Bibl." 1960 z. 1. W. Goriszowski: Wybrane zagadnienia bibliotekarstwa szkolnego. 1962. M. Douglas: Biblioteka w szkole podstawowej i jej dziaUlnoil. 1964. H. Fal-kowska: Z dziejów poi. bibl. szkolnych. 1966.
BIBLIOTEKI SZKÓŁ WYŻSZYCH, organizacyjnie związane z uczelnią, pod względem doboru zasobów, ich opracowania i udostępniania są przystosowane do obsługi przede wszystkim środowiska własnego, tj. grona nauczającego i studentów uczelni. B.sz.w. są zorganizowane w sieć biblioteczną z B. główną jako centralną i B. zakładowymi (wydziałowymi, instytutowymi, katedr itp.). B.sz.w. w zależności od typu uczelni, z którą są związane, dzielą się na: B. ogólne (*B. uniwersyteckie)i*B. specjalne(*B. w.sz. technicznych, *B.w.sz. ekonomicznych, *B.w.sz. rolniczych, *B.w.sz. pedagogicznych, *B.w.sz. muzycznych, *B. akademii medycznych). Posiadają one często charakter B. publicznych (zwłaszcza uniwersyteckie).
W Polsce przy wszystkich szkołach wyższych istnieje B. główna i bardziej lub mniej rozbudowana sieć biblioteczna. W 1964 działały 74 B. główne i 2288 B. zakładowych, z łącznym zasobem ponad 20 000 000 wol.
"Sprawy Biblioteczne" 1956 z. 1. L.R. Wilson, M.F. Tau-ber: The university library. 1956. G.R.. Lyle: The administra-tion ofthe college library. 1961.
BIBLIOTEKI SZPITALNE (przyszpitalne, dla chorych), typ B. oświatowych, przeznaczonych dla pacjentów przebywających w szpitalach, sanatoriach i prewentoriach. Mają one pomóc pacjentom w przetrwaniu i przezwyciężeniu choroby (tzw. biblio terapia). Pierwsze B.sz. powstały w XIX w. w krajach anglosaskich. Obie wojny światowe przyczyniły się do powstania wielu B.sz. Przodująca rola w ich rozwoju przypada St. Zjednoczonym, Anglii i krajom skandynawskim. Księgozbiór B.sz. jest odpowiednio dobierany w porozumieniu z lekarzami i udostępniany przez pracowników specjalnie przygotowanych do tych zadań. B. w sanatoriach i prewentoriach dla młodzieży szkolnej i studentów spełniają również rolę podręcznych B. szkolnych i naukowych.
W Polsce jedną z najdawniejszych i największych jest B. Sanatorium Związku Nauczycielstwa Polskiego w Zakopanem. W każdym sanatorium i w 'wielu szpitalach
istnieją B. postawione na różnym poziomie, zależnie od fachowego i specjalistycznego przygotowania bibliotekarza prowadzącego B.sz.
M. Fiignerova: Kniha a nemocny. 1957. Hospital library sewices. A pilot survey. 1959. Hospital libraries and work with the disables. 1963.
BIBLIOTEKI SZTUK PLASTYCZNYCH zob. BIBLIOTEKI SPECJALNE.
BIBLIOTEKI TECHNICZNE zob. BIBLIOTEKI FACHOWE, BIBLIOTEKI SPECJALNE.
BIBLIOTEKI TOWARZYSTW NAUKOWYCH, związane organicznie z macierzystymi instytucjami, stanowią integralną część wyposażenia badawczego określonych zespołów naukowych. Założyciele najwcześniejszych akademii i to w. naukowych (pocz. XVII i XVIII w.) starali się jednocześnie o zapewnienie im odpowiednich księgozbiorów i w ten sposób B.t.n. powstawały najczęściej wraz z organizacjami naukowymi. Niekiedy jednak (zwłaszcza w wypadku tow. lokalnych) właśnie tow. konstytuowało się wokół istniejącej już B. czy muzeum. Okres intensywnego powstawania B.t.n. przypada na koniec XVIII i XIX w. Zgodnie z charakterem macierzystych tow. do największego rozkwitu doszły B. o profilu ogólnym, humanistycznym, przyrodniczym, medycznym i geologiczno-geograficznym. Znacznie słabiej rozwijały się B.t.n. technicznych. Początkowo powiększały one swe zbiory głównie drogą legatów, z czasem zakupy zajęły pierwsze miejsce, co odbiło się korzystnie na specjalizacji zbiorów, uzależnionej na ogół od charakteru danego tow. Obecnie B.t.n. dysponują (zwłaszcza w krajach anglosaskich) wyspecjalizowanymi księgozbiorami i nowoczesnym wyposażeniem technicznym. Mimo ogólnej tendencji komasowania mniejszych B.t.n. lub przekazywania ich innym instytucjom (np. odpowiednim wydziałom wyższych uczelni), większość tow. utrzymuje własne B., niekiedy nie przekraczające kilkuset tomów, jakkolwiek przeciętna wielkość B.t.n. sięga kilkudziesięciu tysięcy wol., a są i milionowe. B.t.n. traktowane jako warsztat pracy członków tow. z zasady mają charakter zamknięty. Członkom tow. udostępnia się zbiory na miejscu i wypożycza do domu, innym czytelnikom tylko na miejscu. Ważniejsze B. towarzystw naukowych: w Anglii: Royal Society (1667), Linnean Society (1788), Royal Society of Medicine (1805), Geological Society (1809), Law Society (1828); we Francji: Societe Entomologique de France (1832), Societe de Statistique de Paris (1860), Societe de Legislation Comparee (1869), Institut Pedagogiąue National (1879), Union Centrale des Arts Decoratifs (1882), Institut de France; w Niemczech: Preussische Aka-
269
270
BIBLIOTEKI TOWARZYSTW NAUKOWYCH
demie der Wissenschaften zu Berlin (1700), Deutsche Morgenlandische Gesellschaft (1845), Bayerische Bota-nische Gesellschaft (1890), Institut fiir Auslandbezie-hungen (1917 -NRF); w Szwecji: Kungl. Svenska Ve-tenskapsakademi (1739); we Włoszech: Accademia dei Lincei (1603), Accademia Nazionale dei Lincei (1730), Accademia delie Scienze (1757), Societa Letteraria (1808), So-cieta Italiana per ii progresse delie Scienze (1839), Accademia Virgiliana (1868); w Stanach Zjednoczonych: New York Society (1754), Massachusetts Historical Society (1791), Kansas State Historical Society (1875), American Anciąuarian Society (1912), New York Engineering Socie-ties (1913); w Rosji i ZSRR: Akadiemija Nauk SSSR (1714, od 1724 Pietierburgskaja Akadiemija), Zoologiczes-kij Institut i Geograficze"koje Obszczestwo SSSR w Lenin-gradie (1845), Moskowskoje Obszczestwo Ispytatielej Prirody (1805), Wsiesojuznoje Obszczestwo po Raspros-tranieniju Politiczeskich i Naucznych Znanij (1947).
W Polsce tworzenie B.t.n. podobnie jak gdzie indziej było zależne od warunków, w jakich powstawało dane tow. Np. Warszawskie Tow. Przyjaciół Nauk założyło B. dopiero po czterech latach istnienia. Równocześnie z tow. powstały: B. Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, Tow. Nauk. w Toruniu, Tow. Nauk. Warszawskiego, Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie i Przemyślu. Wskrzeszone Tow. Nauk. Płockie powstało dzięki istnieniu Bibł. G. *Zielińskiego. Tow. Popierania Nauki Polskiej i jego następca, Tow. Nauk. we Lwowie, nie stworzyło własnej B., lecz z inicjatywy O. Balzera zgromadziło ok. 40000 wol., które postanowiło przekazać B. Publicznej w Łucku. Łódzkie Tow. Nauk. nie zorganizowało B., a wydawnictwa własne oddaje B. Uniwersyteckiej na wymianę międzybiblioteczną. Szczecińskie Tow. Nauk. związało tematykę swych zbiorów z potrzebami terenu i zagadnieniami regionalnymi. Na ogół tow. nie zakładały własnych B. tam, gdzie potrzeby ich były zaspokajane przez istniejące już B. naukowe. B.t.n. zakładane w Polsce w XIX w. i pocz. XX w. mają charakter uniwersalny, powstałe po drugiej wojnie specjalizują się w określonej dziedzinie. Podstawą ich rozwoju są obecnie zakupy i wymiana; niektórym przyznano ^egzemplarz obowiązkowy. Przegląd B.t.n. poi. w chronologicznym porządku powstawania:
B. Królewskiego Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk zapoczątkowana w 1803 darem Aleksandra Sapiehy (6000 książek oraz 5000 zł rocznie na okres 50 lat) wzrastała dzięki innym darom (jak np. Bergonzoniego, Hołowczyca, Kossakowskiego, H. Dąbrowskiego) oraz wymianie (m. in. z Czechami). W 1814 liczyła 14455 wol. i 210 rpsów, w 1824 10000 dzieł zagranicznych i 11492 poi., w 1833 ponad 30000 dzieł. Wśród rpsów zasługiwały na uwagę rpsy I. *Krasickiego, J.Ch. *Albertrandiego, O. *Kopczyńskiego, S. Staszica oraz dokumenty dotyczące
konfederacji barskiej, sejmu czteroletniego, powstania kościuszkowskiego i legionów Dąbrowskiego, a także odpisy dokumentów z archiwum królewskiego. B. mieściła się początkowo na Kanonii, później w Pałacu Staszica. Wśród inspektorów B. był m. in. J. *Lelewel, który odbył tu słynną naradę z przywódcami sprzysiężenia listopadowego. Po upadku powstania Tow. zlikwidowano i w 1833 zbiory B., głównie obcojęzyczne, zostały przewiezione do Cesarskiej B. Publicznej w Petersburgu (B. im. M.J. Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie), poi. zaś z biegiem czasu włączone zostały do B. Uniwersyteckiej w Warszawie. Rolę likwidatora pełnił S.B. *Linde.
B.Tow. Naukowego Płockiego powstała wkrótce po założeniu Tow. w 1821 z połączenia księgozbioru szkoły wojewódzkiej i posiadanych już przez Tow. książek dawnej kamery płockiej. Dzięki zakupom, darom i depozytom B. liczyła w 1830 pod zarządem sekretarzi Tow., Kajetana Morykoniego, ok. 8000 wol. Po upadku powstania listopadowego stała się własnością szkoły wojew. i wraz z nią była rusyfikowana. W 1898 znaczną część zbiorów przekazano B. Akademii Nauk w Petersburgu, skąd częściowo rewindykowane na podstawie traktatu ryskiego, zostały włączone do B. im. Zielińskich (*B. powszechne). Dzięki darom i regionalnemu egzemplarzowi obowiązkowemu B. posiada obecnie 100000 wol., w tym 12000 starodruków.
B. Tow. Naukowego Krakowskiego powstała w 1856 po oddzieleniu Tow. od Uniwersytetu; w 1873 została przekształcona na B. Akademii Umiejętności (później B. Polskiej Akademii Umiejętności), a w 1953 na *B. Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.
B. Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk powstała jednocześnie z Tow. w 1857, powiększona licznymi darami, jak księgozbiór Jana Koźmiana czy Biblioteki Kasyna Gostyńskiego, zał. w 1837. W 1882 zbiory liczyły 60000 wol., w 1907 110000 wol., w 1939 150000 wol., w tym sporo dyplomów, autografów i inkunabułów. Ok. 1875 B. rozpoczęła wymianę z tow. zagranicznymi (przed drugą wojną światową 900 wol. rocznie).W 1. 1919-1927 otrzymywała egzemplarz obowiązkowy. W czasie drugiej wojny światowej straciła wiele najcenniejszych materiałów, zrekompensowanych częściowo po wojnie zbiorami podworskimi (m. in. po Auguście Cieszkowskim). W 1956 osiągnęła znów liczbę 150000 wol., w tym cenne rpsy J. Słowackiego, Z. Krasińskiego, E. Orzeszkowej. Pierwszym bibliotekarzem był Hieronim Feldmanowski (1864-1881), wyróżnili się: KlemensKantecki (1882-1885), B. *Erzepki (1885-1919) i L. *Dobrzyńska-Rybicka (1919-1937). Charakter zbiorów w znacznym stopniu regionalny.
B.Tow. Naukowego w Toruniu powstała w 1878 z darów J.K. *Żupańskiego, Stanisława Węclewskiego (książki Walentego Wolskiego), Józefa F. Zielińskiego ze
271
272
BIBLIOTEKI UNIWERSYTECKIE
Skępego, Stanisława Kujota, Walentego Fiałka oraz wy-miai./ z instytucjami naukowymi. Była wówczas jedyną B. poi. w Toruniu. W 1923 z inicjatywy prezydenta Ottona Steinborna zbiory jej włączono jako depozyt do *Ksią-żnicy Miejskiej im. Kopernika. Wg osobno prowadzonego inwentarza B. liczyła: w 1955 26364 wol., w 1960 31741 wol. /
B. To w. Przyjaciół Nauk w Wilnie powstała wkrótce po założeniu Tow., w 1907 jako poi. B. związana z przeszłością W. Ks. Litewskiego. Zalążkiem jej był księgozbiór tajnego Kółka Miłośników Starożytności, istniejący od 1899. W chwili założenia liczyła 6527 wol.; w 1909 wzrosła do 20889 wol., a w 1938 do 53529 wol. (w większości literatura poi.). Posiadała 804 rpsy, 1906 luźnych dokumentów i 33 inkunabuły. Osobliwością były dwa warianty pierwszego wyd. Poezji Mickiewicza (jawne i tajne); poza tym zawierała: korespondencję A.H. Kirkora, J. Karłowicza, T. Narbutta, Kontrymów i Zanów oraz księgozbiór A.B. *Jochera, J. Karłowicza, Druckich-Lubeckich, Łopacińskich i in. B. prowadziła intensywną wymianę, wydała trzy drukowane katalogi.
B. Tow. Naukowego Warszawskiego powstała w 1908 gromadząc 7227 wol. od 1915. Wśród darów znalazły się księgozbiory: M. Bersohna, E. Majewskiego, Fijałkowskieh i Rauszera, H. Wohla, F. Błońskiego, L. Szwedego, K. Białeckiego, E. Grabowskiego, E. Bogusławskiego, W. Mayzla, K. Dunina i in. oraz wydawnictwa tow. naukowych z wymiany. W 1. 1917-1918 B. otrzymywała egzemplarz obowiązkowy. W okresie międzywojennym przybyły księgozbiory Jerzmanowskiego i Su-ligowskiego. W 1938 B. liczyła 14374 wol. i prowadziła wymianę z 483 instytucjami. Wieloletnią bibliotekarką była H. Szellerowa. Po oblężeniu Warszawy (1939) wydobyte spod gruzów książki (12000 wol. i ok. 3500 defektów) znalazły schronienie w B. Uniwersyteckiej, skąd w 1947 przeniesiono je znów (oprócz rpsów) do Pałacu Staszica. Po likwidacji Tow. włączono zbiór do powstałej w 1952 *B. Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, zachowując jego odrębność inwentarzową.
B. Tow. Przyjaciół Nauk w Przemyślu powstała w 1909 wraz z Tow. W 1911 liczyła 2574 wol., w 1927 8000 wol. głównie z darów (m. in. księgozbiór braci Osińskich). W czasie drugiej wojny światowej poniosła liczne straty, a złożone w niej po wojnie liczne depozyty spowodowały chaos w zbiorach. W 1951 powołano Komisję Likwidacyjną, która postanowiła książki z zakresu sztuki, etnografii i archeologii przekazać miejscowemu Muzeum, źródła dziejowe Archiwum Powiatowemu, beletrystykę zaś Uniwersytetowi M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Pozostałe książki otrzymało reaktywowane w 1957 Tow. Przyjaciół Nauk w Przemyślu prowadzące szeroką wymianę wydawnictw w kraju i za granicą.
B. Wrocławskiego Tow. Naukowego, zał. w 1945 przez ówczesnego sekretarza naukowego, Bolesława Olszewicza, jako księgozbiór naukoznawczy i informacyjny, zawdzięcza zbiory zakupom, darom, pozostałościom poniemieckim oraz wymianie wydawnictw własnych. W 1959-1960 przeprowadzono selekcję księgozbioru, eliminując około 1800 wol., stosownie do profilu B. Z końcem 1963 księgozbiór liczył 4450 wol. Roczny przyrost wynosi 200 wol.
B. Szczecińskiego Tow. Naukowego powstała w 1962. Gromadzi książki dotyczące Pomorza Zachodniego i krajów nadbałtyckich, wydawnictwa tow. naukowych oraz polonijne. Prowadzi wymianę z instytucjami pomorzoznawczymi. W 1964 liczyła ok. 4500'wol.
A. Kraushar: Tow. Warszawskie Przyjaciół Nauk. 1800-i833... T. 1-8.1900-1911. Z. Mocarski: O Książnicy Miejskiej im. Kopernika w Toruniu. Referat..."Roczniki TN w Toruniu" 1925.-M. Brensztejn: Biblioteka Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie. "Ateneum Wileńskie" 1931/1932 i odb. A. Kechlerówna: Biblioteka Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk 1857-1957. "Roczniki Hist." 1957 i odb. B. Bieńkowska, Z. Sidorowicz: Księgozbiór byłego Tow. Naukowego Warszawskiego. W: Materiały i studia z dziejów nauki poi. 1962. Seria A, z. 6. S. Schwann: Biblioteka Szczecińskiego Tow. Naukowego. "Prz. Zach. Pom." 1963 nr 1.
BIBLIOTEKI UNIWERSALNE zob. BIBLIOTEKI OGÓLNE.
BIBLIOTEKI UNIWERSYTECKIE jako ogólne *B. szkół wyższych wywodzą się ze średniowiecznych *skryptoriów oraz z B. wydziałowych i kolegialnych (*B. w średniowieczu), które powstawały wraz z uniwersytetami. Za najstarszą uchodzi B. Sorbony (R. *Sorbonne), utworzona w 1257 przy Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Paryskiego. W XIV w. powstały B.u. w Oxfordzie (1320), Pradze (1348) i Krakowie (1364). Proces kształtowania się B.u. był w ciągu wieków różnokierunkowy: niezależnie od B. wydziałowych powstawały na uniwersytetach B. ogólne (np. w Oxfordzie i Heidelbergu w XV w.), często B. ogólna tworzyła się przez komasację wydziałowych. W wielu krajach, np. we Francji, rozwój poszedł raczej w kierunku decentralizacji, tj. samodzielności B. wydziałowych. Pierwotnie B.u. przeznaczone były wyłącznie dla profesorów, dopiero pod koniec XVIII w. udostępniono je studentom. Wśród B.u., modernizujących w tym stuleciu organizację i tok prac wewnętrznych, na czoło wysunęła się B.u. w Getyndze (zał. 1735/1736), która przez długi czas była wzorem dla innych B. europejskich. Uniwersalny charakter zbiorów B.u. nie ulegał wątpliwości jeszcze w XIX w. Dopiero wskutek wzrostu produkcji wydawniczej i specjalizacji nauk wyłoniła się w XX w. konieczność ograniczenia uniwersalizmu na rzecz specjalizacji dostosowanei do potrzeb środowiska.
273
274
BIBLIOTEKI UNIWERSYTECKIE
W Polsce B.u. rozwijały się podobnie. *B. Jagiellońska w Krakowie (zał. 1364) należy do pierwszych w Europie; następne powstały w Wilnie (XVI w.), we Lwowie (koniec XVIII w.), w Warszawie (XIX w.). Od XIX w. B.u. w Polsce posiadały, w odróżnieniu od zachodnioeuropejskich, charakter publiczny, który zachował się do dzisiaj. Wskutek utraty niepodległości niektóre pełniły okresowo rolę B. narodowych (Jagiellońska, Uniwersytetu Warszawskiego). W okresie międzywojennym funkcjonowało 6 B.u.: w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Wilnie, Poznaniu i Lublinie. Wszystkie posiadały nowoczesną organizację i fachowe kierownictwo, rozwijały żywą działalność czytelniczą. Trudności finansowe hamowały zakup literatury zagranicznej, natomiast piśmiennictwo poi., dzięki dekretowi o ^egzemplarzu obowiązkowym, docierało w komplecie. Po zniszczeniach drugiej wojny światowej i okupacji hitlerowskiej B.u. zarówno dawne, jak i cztery nowo powstałe (w Łodzi, Toruniu, druga w Lublinie i we Wrocławiu), stanęły wobec konieczności odrobienia strat, kładąc nacisk na kompletowanie zbiorów. W ciągu 20 lat rozwinęły się organizacyjnie, skupione w gestii Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego (od 1966 Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego) i organicznie związane z uczelnią macierzystą. Od 1954 posiadają ustaloną strukturę organizacyjną. Na nabytki składają się: zakupy z funduszów wydzielonych z budżetu szkoły, egzemplarz obowiązkowy, wymiana krajowa i zagraniczna oraz dary i depozyty. B.u. jako B. główne są centralnymi w obrębie sieci bibliotecznej uczelni; liczba podległych im organizacyjnie B. zakładowych, instytutowych i wydziałowych waha się od kilku do kilkudziesięciu. Łącznikiem między B. zakładowymi i główną, a jednocześnie organem opiniodawczym i kontrolnym jest Senacka Komisja Biblioteczna, na której czele stoi prorektor do spraw nauki. Obok działalności usługowej prowadzą działalność dydaktyczną w stosunku do studentów i własnego personelu oraz rozwijają indywidualne i zespołowe prace naukowe z zakresu szeroko pojętego bibliotekoznawstwa, historii książki, bibliogr. i dokumentacji zbiorów. Przegląd B.u. w układzie chronologicznym ich powstawania:
B. Uniwersytecka w Wilnie powstała w 1570 jako B. Kolegium Jezuickiego (od 1579 B. Akademii) ze zbiorów króla Zygmunta Augusta pomnożonych licznymi darami biskupów, możnowładców i szlachty litewskiej. Księgozbiór w znacznej części miał charakter teologiczno--filozoficzny. Przekazana *Komisji Edukacji Narodowej (1773) zatraciła charakter zakonny i stała się kolejno B. Akademii Wileńskiej (1773-1781), Szkoły Głównej W. Księstwa Litewskiego (1781-1796) i Szkoły Głównej Wileńskiej (1796-1803). W 1. 1803-1832 została przekształcona na B. Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego, którą do 1825 prowadził G.E. *Groddeck wraz z Kazi-
mierzem Kontrymem (1776-1836). Był to okres rozkwitu B. i znacznego pomnożenia zbiorów, zwłaszcza w zakresie nauk matematyczno-przyrodniczych. Wprowadzono katalog alfabetyczny, regulaminy i ewidencję czytelników. W dobie represji po powstaniu listopadowym Uniwersytet zamknięto, a zbiory B. (ponad 60000 wol.) wywieziono (1832-1842) i rozparcelowano między biblioteki ros. W 1867 ze zbiorów Komisji Archeologicznej i innych powstała Wileńska B. Publiczna, która przetrwała do 1915 jako instytucja służąca rusyfikacji. Odrodzona w 1. 1919-1939 pod nazwą B. Publiczna i Uniwersytecka, kierowana przez S.H. *Rygla (1924-1929) i A.G. *Łysakowskiego (1930-1939), rozpoczęła intensywną działalność w kierunku gromadzenia i porządkowania zbiorów (657000 wol. w 1939), wprowadziła od 1925 *katalog przedmiotowy, rozwinęła prace naukowe, zorganizowała ośrodek dokumentacji lelewelowskiej. Przekazana w 1940 wraz z uniwersytetem władzom litewskim, zamknięta w 1943, odrodziła się w 1944 jako B. naukowa Państwowego Uniwersytetu Wileńskiego Litewskiej SRR. W 1941 uzupełniona została zbiorami humanistycznymi B. Uniwersytetu Kowieńskiego oraz licznymi darami większych B. ZSRR. Posiadała wśród swoich zbiorów (w 1962 ok. 2000000 wol.) spory zasób poloników, m. in. cenne leleweliana (*Lelewel), największy w świecie zbiór starodruków litewskich, kolekcje autografów, kartografii i in.
B. Uniwersytetu Lwowskiego powstała w 1785. Zawiązkiem jej był księgozbiór byłej Akademii Jezuickiej oraz przywieziony z Wiednia dar Garellich dla nowo utworzonego Uniwersytetu Lwowskiego, zbiór Akademii Terezjańskiej (ok. 1100 wol.). Zasilana zasobami skasowanych klasztorów i darami liczyła w 1848 ponad 51000 wol. W czasie bombardowania miasta uległa spaleniu (1849). Uratowaną część księgozbioru (ok. 13000 wol.) przeniesiono do klasztoru dominikanów, a stąd do nowego uniwersytetu. Dzięki znacznym darom (m. in. *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, S. Dunina-*Borkowskiego, M. Formaniosa) i zakupom B. osiągnęła w 1905 ponad 120000 wol. Przeniesiona wówczas do specjalnie na ten cel wybudowanego gmachu, rozwinęła znacznie swoją działalność, zwłaszcza w zakresie czytelnictwa. Posiadała obszerną czytelnię na 140 miejsc, z bogatym księgozbiorem podręcznym. Do pierwszej wojny światowej zasoby jej powiększyły liczne dary profesorów, lekarzy i inteligencji lwowskiej. Po 1919 szybko uzupełniła braki spowodowane wojną, przyznano jej egzemplarz obowiązkowy oraz otrzymała poważne dary od instytucji i osób prywatnych, w tym (1923) cenny księgozbiór (25000 wol.) po W.K. *Czartoryskim z Honfleur (Francja). W 1935 nabyto część księgozbioru po J. Koziebrodzkim (kilkadziesiąt inkunabułów i ok. 3000 poi. starodruków z XVI i XVII w.).
275
276
BIBLIOTEKI UNIWERSYTECKIE
W chwili wybuchu drugiej wojny światowej B. liczyła ok. 420000 wol., w tym ok. 1300 rpsów, ok. 3000 inkunabułów i dyplomów, nadto zbiór numizmatyczny (ok. 14000 jednostek). Wybitnymi dyrektorami B. byli: Franciszek Stroński (1837-1859), Wojciech Urbański (1859-1892), A. *Semkowicz, Bolesław Mańkowski (1912-1921), R. *Kotula. W czasie okupacji niem. czynna była w ograniczonym zakresie jako "Staatsbibliothek I". W lipcu 1944 B. odzyskała charakter B. uniwersyteckiej.
B. Uniwersytecka w Warszawie powstała w 1817 jako B. Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. W marcu 1818 stała się B. publiczną. Na zbiory jej złożyły się B. Liceum Warszawskiego, dzieła zgromadzone przez min. F. Łubieńskiego, książki i rpsy poklasztorne, dary, zakupy, od 1819 egzemplarz obowiązkowy druków Królestwa Kongresowego. Z zakupu kolekcji króla Stanisława Augusta i z daru S.K. Potockiego utworzono Gabinet Rycin. W 1830 zbiory B. liczyły ok. 2000 rpsów, 134000 wol. druków (w tym 6000 inkunabułów), 102500 rysunków i rycin, 1000 map i atlasów. Do wybitnych pracowników należeli w tym okresie (1817-1832): S.B. *Linde, J. *Lelewel, J.F. *Piwarski. W 1. 1832-1834 zbiory wywieziono do Rosji, pozostawiając w Warszawie ok. 30000 wol. wyselekcjonowanych książek poi. B., przemianowana na Rządową, przeżywała okres zastoju. Po 1840 włączona do administracji Warszawskiego Okręgu Naukowego, od 1849 jako B. Główna tego Okręgu gromadziła zbiory zamykanych szkół, zakupywała kolekcje prywatne, prowadziła dystrybucję książek przeznaczonych dla szkół Królestwa. W 1. 1862-1869 stała się ośrodkiem ożywionego ruchu umysłowego, służąc Szkole Głównej i publiczności. Pracowali tam: K. *Estreicher, ks. A. Jaku-bowski, J. Przyborowski, H. *Skimborowicz. Od 1871 poddana pod bezpośredni nadzór Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego gromadziła przede wszystkim piśmiennictwo ros. W 1894 otrzymała własny gmach, w którym mieści się do chwili obecnej. W 1911 zbiory jej liczyły ok. 568000 wol. W 1915. władze ros. ewakuowały najcenniejsze zbiory, m. in. rpsy i archiwum, do Rostowa n. Donem. Po otwarciu uniwersytetu poi. zaczął się nowy okres rozwoju B. W 1919 zbiory przekroczyły 700000 wol. W ramach rewindykacji B. odzyskała z ZSRR zbiory Gabinetu Rycin i rpsy. W 1939 posiadała 820000 wol. druków, 103600 rysunków i rycin (w luźnych planszach i wol.), 4132 rpsy. Za okupacji hitlerowskiej przekształcona na Oddział I Niemieckiej B. Państwowej w Warszawie, największe straty poniosła w rpsach (95%) i zbiorach Gabinetu Rycin (60%). Księgozbiór, ocalony w dużej mierze dzięki postawie bibliotekarzy poi., umożliwił podjęcie pracy przez Uniwersytet Warszawski w 1945. Odbudowany, uporządkowany i stale pomnażany osiągnął w 1963 stan: 908701 wol. druków nowszych, 403027 wol.
277
EWoK 11
czasop., 120269 starych druków, 52795 jednostek graficznych, 24483 muzykaliów, 4282 jedn. kartogr., 2509 rpsów. Obok B. Głównej działa sieć B. zakładowych, których zbiory w 1963 obejmowały 783000 wol. Po 1918 B. kierowali: Z. *Batowski (1919-1929), S.H. *Rygiel (1929-1937?), W. *Borowy (1937-1939), A. *Lewak (1939-1956).
B. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego powstała w 1918 równolegle z uczelnią. Pierwotną jej siedzibą był dawny klasztor bernardyński, skąd w 1950 przeniesiono ją do obecnego gmachu. Na zbiory B. składały się polonica rewindykowane z Petersburga i zbierane tam już od 1917 przez ks. Idziego Radziszewskiego, późniejszego założyciela KUL, oraz wydawnictwa zakupywane w kraju. Do 1939 kierownikiem B. była Emilia Szeli-gowska, po wojnie Andrzej Wojtkowski, od 1950 o. Romuald Gustaw. W 1963 B. liczyła 379888 wol. druków i czasop., 684 rpsów, 2255 albumów, 3580 map, 368 atlasów, 2293 nut oraz 1336 tyt. czasop. bieżących (w tym 961 zagranicznych). Gromadzi piśmiennictwo z zakresu filozofii, teologii i nauk humanistycznych, specjalizując się w dziedzinie religioznawstwa i filozofii chrześcijańskiej. Obejmuje fachową opieką 19 B. zakładowych. W gmachu jej mieści się Ośrodek Archiwów, B. i Muzeów Kościelnych, dawniej jeden z jej działów, a od 1959 międzywydziałowy zakład uniwersytecki. B. ma charakter naukowej, dostępna jest dla wszystkich, służy przede wszystkim studentom i pracownikom naukowym własnej uczelni.
B. Uniwersytecka w Poznaniu, która istnieje od 1919,- powstała w oparciu o zbiory dawnej niem. Kaiser Wilhelm-Bibliothek. Uniwersytet Poznański stanął przed zadaniem spolszczenia B., dostosowania jej do potrzeb uczelni, przekształcenia w instytucję naukową i wyszkolenia nowego personelu. Cele te w dużej mierze osiągnięto za dyrektury E. *Kuntzego. W 1. 1927-1937 (dyrektura S. *Vrtela-Wierczyńskiego) rozszerzono działalność B.: piowadzono wymianę wydawnictw, uregulowano napływ druków z egzemplarza obowiązkowego, otwarto czytelnię czasop., podjęto prace nad *katalogietn centralnym B. zakładowych, opracowano katalog centralny czasopism B. poznańskich, rozpoczęto prace naukowe i dydaktyczne, założono Tow. Przyjaciół B. Pod koniec 1939 B. liczyła ok. 500000 wol. W czasie drugiej wojny światowej poniosła straty w zbiorach, uszkodzeniu uległ również gmach. Po wojnie wyremontowano gmach, postawiono obok niego nowy budynek, rozbudowano strukturę organizacyjną, powiązano ściśle pracę B. z uczelnią, nawiązano Śwspółpracę z B. Poznania, rozwinięto prace naukowe i dydaktyczne. Dyrektorami po wojnie byli: A. *Birkenmajer, S. Vrtel-Wierczyński, Z. Kawecka, ostatnio S. Kubiak. W 1962 B. liczyła ok. 900000 wol.,
278
BIBLIOTEKI UNIWERSYTECKIE
łącznie zaś z 75 B. zakładowymi ok. 1400000 wol. Charakter zbiorów jest uniwersalny z przewagą dzieł humanistycznych oraz specjalizacją niemcoznawczą, zachodnio-słowiańską i regionalną.
B. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie powstała w 1944. Charakter jej księgozbioru zmieniał się wraz z rozwojem uczelni: początkowo dominowały wydawnictwa matematyczno-przyrodnicze, od 1949, kiedy powstał wydział prawa, w 1952 humanistyki stał się bardziej uniwersalny. W 1954 B. otrzymała pełny egzemplarz obowiązkowy. W celu uzupełnienia druków z XIX i pocz. XX w. zakupiono kilka większych księgozbiorów: To w. Przyjaciół Nauk w Przemyślu, rodziny Wołoszynów, część książek po L. *Zalewskim i in. B. otrzymuje ok. 6000 tytułów wyd. ciągłych z wymiany międzynarodowej, prowadzonej przez Biuro Wydawnictw UMCS, gromadzi ok. 3000 tytułów czasop. (w tym 1190 zagranicznych). Intensywniejsze gromadzenie hamują trudne warunki lokalowe. Obecnie, prócz druków związanych z profilem uczelni, B. gromadzi polonica z sąsiednich terenów wschodnich oraz judaica. W 1963 księgozbiór wynosił 260000 wol., w tym 54000 czasop., 4086 starodruków, 3876 nut. B. sprawuje nadzór nad 56 B. zakładowymi. Posiada pracownię mikrofilmową z dwoma dokumato-rami i sprzętem pomocniczym.
B. Uniwersytecka w Łodzi powstała równocześnie z uczelnią w 1945. Zawiązkiem jej były tzw. zbiory zabezpieczone, gromadzone dość przypadkowo, dary i od początku wpływający egzemplarz obowiązkowy. Bardziej systematyczna polityka gromadzenia przy pomocy zakupów i szerokiej wymiany szła w kierunku zaspokajania potrzeb szkoły i całego środowiska łódzkiego, pozbawionego większych księgozbiorów naukowych. Zbiory B. mają charakter uniwersalny z pewnym kierunkiem specjalistycznym w zakresie dyscyplin reprezentowanych w uczelni. Zbiory specjalne w zawiązku; posiada dość bogaty zasób zagranicznych czasop. naukowych bieżących (1809 tytułów w 1965). Początkowo B. mieściła się w zniszczonym pofabrycznym lokalu, następnie w gmachu po-gimnazjalnym, który dzieliła z obcymi instytucjami. W 1960 otrzymała własny, obszerny budynek, bogato i nowocześnie wyposażony. Od tego momentu zaczął się znaczny rozrost jej organizacji i działalności usługowej. B. sprawuje nadzór nad 75 B. zakładowymi. W 1965 liczyła 630985 wol., w tym 498393 księgozbioru podstawowego; prowadzi katalogi: alfabetyczny, przedmiotowy, czasop., zbiorów specjalnych i centralny katalog B. zakładowych; posiada rozwinięte czytelnictwo 427560 udostępnionych wol. i 99782 odwiedzin w roku 1964. Dysponuje dobrze wyposażoną Stacją Fototechniczną, własną introligatornią, a także małą poligrafią. Prowadzi żywą działalność infor-macyjno-bibliogr., dydaktyczną i naukową na bazie bo-
gatego księgozbioru bibliologicznego. Poza licznymi publikacjami w postaci studiów, bibliogr., wydawnictw źródeł, rozpraw i artykułów B. wydaje własne serie (m. in. "Wydawnictwa Bibliograficzne Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi"). Od 1958 jest siedzibą redakcji Słownika biograficznego pracowników książki polskiej, imprezy międzybibliotecznej w skali krajowej. Kolejni dyrektorzy:
A. *Łysakowski, Helena Więckowska, Bolesław Świderski. B. Uniwersytetu imienia Mikołaja Kopernika
w Toruniu powstała jednocześnie z Uniwersytetem w 1945. W 1. 1945-1947 korzystała z lokalu *Książnicy Miejskiej im. M. Kopernika i nie posiadała zbiorów mogących zaspokoić potrzeby uczelni. W 1946 Ministerstwo Oświaty przydzieliło jej resztki dawnych księgozbiorów Akademii Chełmińskiej i Szkoły Akademickiej w *Branie-wie; przyjęto również pod opiekę niszczejący księgozbiór
B. Miejskiej w Elblągu. W 1947 B. otrzymała własny gmach, co wpłynęło na jej rozwój. Zbiory wzrastały w drodze zakupów, darów, przydziałów Ministerstwa, pomocy Zarządu Funduszu Kultury Narodowej i Komisji do Spraw Odbudowy Nauki Polskiej. Rozrosła się ilość agend B.; zmodernizowano metody pracy; uruchomiono pracownię konserwatorską, mikrofilmową i reprodukcyjną, rozszerzono pomoce audiowizualne. Poza opracowaniem katalogów ogólnych i specjalnych oraz pracą usługową B. bierze udział w kształceniu młodych kadr bibliotecznych oraz wnosi dorobek naukowy w postaci publikacji rozpraw, bibliogr., artykułów i organizowania sesji naukowych. W 1963 posiadała 658000 wol. opracowanych i 170000 udostępnionych. Dyrektorami byli kolejno: Stefan Burhardt (1945-1949), Ludwik *Kolankowski (1950-1955), Maria Puciatowa od 1955.
B. Uniwersytecka we Wrocławiu powstała w 1945. Podstawowy jej księgozbiór utworzyły: dawna wrocławska Bibl. Miejska (w tym XVI i XVII-wieczne zbiory Tomasza Redigera, kościołów Św. Marii Magdaleny i Św. Bernardyna), ocalała część dawnej B. Uniwersyteckiej, powstałej w 1811 przez połączenie księgozbiorów wrocławskiego uniwersytetu jezuickiego, uniwersytetu we Frankfurcie n. Odrą i sekularyzowanych klasztorów śląskich oraz kilkunastu mniejszych bibl. z Dolnego Śląska. Polonizowanie zbiorów rozpoczęto drogą zakupu antykwarycznego, wcielania księgozbiorów podworskich i egzemplarza obowiązkowego. B. gromadzi zbiory zgodnie z programem uczelni, specjalizuje się w zakresie silesiaków. W 1963 liczyła 1065 965 wol., w tym 10 159 rpsów, 212 624 wol. starodruków (3189 inkunabułów), 22 465 muzykaliów. Sprawuje nadzór nad 35 bibliotekami zakładowymi (ponad 560000 wol. druków i czasop.) oraz prowadzi ożywioną działalność naukową. Zbiory specjalne oraz duży księgozbiór bibliologiczny stanowią warsztat naukowy dla Instytutu Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu
279
280
BIBLIOTEKI W STAROŻYTNOŚCI
Wrocławskiego. Organizatorem i pierwszym dyrektorem B. był Antoni Knot. Zob. tab. 7(5).
H. Więckowska: Bibliothkques univcrsitaires en Pologne. 1958, odb. z "Libri" vol. 8 nr 2.
BIBLIOTEKI URZĘDOWE zob. BIBLIOTEKI FACHOWE.
BIBLIOTEKI W STAROŻYTNOŚCI. Najstarsze B. powstały na Wschodzie jako B. przyświątynne lub świątynne. Opiekowali się nimi kapłani, którzy wyłącznie posiadali sztukę czytania, byli pierwszymi twórcami piśmiennictwa i jedynymi jego użytkownikami. Z czasem niektórzy władcy wschodni poczęli tworzyć B. pałacowe z reguły połączone z archiwum. *B. prywatne i *B. publiczne powstały dopiero w Grecj-. ą w Rzymie.
B. egipskie. Na podstawie inskrypcji z Gizeh można przypuszczać, że już za króla Cheopsa (IV dynastia trzecie tysiąclecie p.n.e.) istniała w Egipcie instytucja zwana Domem Ksiąg, pełniąca zarazem funkcję B. i archiwum. B. pałacową, której księgozbiór poznano z wykopalisk prowadzonych od końca XIX w., założył Amenofis m (XV/XIV w. p.n.e.) i jego syn Amenofis IV w stolicy Achetaton (Tell El-Amarna) w Egipcie środk. Zbiór B. Amenofisa, spisany na 358 tabliczkach glinianych w j. i piśmie babilońskim, obejmuje poza korespondencją dyplomatyczną obu władców cenne teksty z mitologii. Znaleziono tu również "najstarszy *ekslibris świata" (obecnie w British Museum) fajansową płytkę noszącą imię Amenofisa III i jego małżonki oraz tytuł księgi. Nie budzi wątpliwości świadectwo Diodora z Sycylii o B. w świątyni grobowej Ramzesa II (XIII w. p.n.e.) koło Teb, który nazywa ją Świętą biblioteką i przytacza ciekawy napis na niej "Lecznica duszy". Dokładne wyobrażenie o B. świątynnych dają wykopaliska, m. in. w Apollinopolis Magna (Edfu) w Górnym Egipcie. Tu w świątyni Horusa, wzniesionej przez Ptolemeuszów w 1. 257-237 p.n.e. w oparciu o wzory staroegipskie, zachowała się mała sala biblioteczna z wykutym w ścianie napisem, wymieniającym tytuły 37 ksiąg ofiarowanych przez króla. Jest to najstarszy znany katalog Egiptu. Dwie nisze w ścianach wskazują miejsce szaf na zwoje, a wizerunek bogini pisma mówi również
0 przeznaczeniu pomieszczenia. W epoce hellenistycznej powstają na gruncie egipskim prywatne B. greckie. Papirusy w j. gr. znalezione w wielkiej ilości głównie w Fayum
1 Oxyrhynchos są w znacznym stopniu szczątkami takich księgozbiorów. Z tejże epoki pochodzą również fragmenty gr. katalogów. W stolicy hellenistycznego Egiptu, Aleksandrii, powstała najsławniejsza B. starożytności.
B. asyryjsko-babilońskie. Już w drugim tysiącleciu p.n.e. istniały w Mezopotamii B. szkolne przyświątynne, m. in. w Sippar i Nippur. B. w Sippar (na płd. od Babi-
lonu) odkopał w końcu XIX w. fr. dominikanin, Vincent Scheil. Obok hymnów w j. sumeryjskim, dokumentów z czasów Hammurabiego i kontraktów znaleziono tu syla-bariusze, elementarze i teksty literackie. B. w Nippur (na płd.-wsch. od Babilonu) odkopał w końcu XIX w. uczony amerykański, Herman Hilprecht. Składała się ona z ok. 23 tys. tabliczek zawierających obok dokumentów archiwalnych także literaturę religijną i naukową, przeznaczoną na użytek szkoły. Wykopaliska wykazały również istnienie B. pałacowych, w których królowie gromadzili obok dokumentów dzieła literackie i naukowe. Taką była najsławniejsza B. starożytnego Wschodu, założona przez Assur-banipala (668-626 p.n.e.) w Niniwie (Kujundżyk). Odkopał ją w 1850 uczony angielski Henry Layard. Dążąc do zgromadzenia całego piśmiennictwa krajów, którymi władał, jak również spuścizny po Sumerach, polecił władca specjalnym wysłannikom kopiować teksty, znajdujące się w różnych B. przyświątynnych, i nabywać cenne dzieła będące własnością prywatną. Księgozbiór Assurbanipala spisany pismem klinowym na glinianych tabliczkach, których odkopano ok. 22 tys., był b. starannie opracowany. Posiadał dwa katalogi: pierwszy podawał tytuły (incipity) i ilość wierszy, drugi wykazywał serie tabliczek. Układ księgozbioru był rzeczowy, podzielony wg ówczesnej klasyfikacji wiedzy.
B. greckie. Pierwsze B. w Grecji powstały wg tradycji już w VI w. p.n.e. na dworach tyranów popierających rozwój literatury i sztuki: Polikratesa na Samos i Pizystrata w Atenach. Ta ostatnia przeszła prawdopodobnie na własność państwa po wypędzeniu z Aten (510 p.n.e.) jego syna i następcy, Hippiasza; w 480 p.n.e. została wywieziona przez Kserksesa do Persji, a po 160 latach przywieziona z powrotem przez króla Syrii, Seleukosa Nikatora. B. prywatne pojawiły się w Atenach w V w. p.n.e. w związku z ich politycznym, gospodarczym i kulturalnym rozwojem po zwycięstwie nad Persami. Sprzyjał temu także popularyzujący wiedzę ruch sofistów i powstały równocześnie handel księgarski. Z zachowanych skąpych świadectw wiadomo, że gromadzili księgi: tragik Eurypides (480-406 p.n.e.), uczeń Sokratesa Eutydemon (V-IV w. p.n.e.), archont (403-402) Euklides i bohater komedii Aleksisa (IV-III w. p.n.e.) nauczyciel Linos. Gorącym bibliofilem był Plato (427-347 p.n.e.), który przekazał swój księgozbiór założonej przez siebie Akademii. Arystoteles (384-322 p.n.e.), pierwszy gromadził księgozbiór jako warsztat pracy naukowej i metodycznie go opracowawszy udostępnił utworzonemu przez siebie Liceum. Po śmierci Arystotelesa opiekę nad biblioteką przejął jego uczeń i następca, znakomity botanik, Teofrast, a po nim perypatetyk Neleus, który część zbioru sprzedać miał Ptolemeuszowi Filadelfosowi. Spadkobiercy Neleusa nie dbali o księgozbiór; w końcu nabył go bogaty zbieracz, Apellikon z Teos,
281
282
BIBLIOTEKI W STAROŻYTNOŚCI
pr2ywiózł do Aten i, wprawdzie nieumiejętnie, uzupełnił luki w uszkodzonych tekstach; po jego śmierci w 84 p.n.e. Sulla, zdobywszy Ateny, zabrał B. do Rzymu. Własne księgozbiory założyli Klearchos, władca Heraklei nad Pon-tem, i Nikokles, król Cypru (obaj IV w. p.n.e.). B. liczące po 30 tys. zwoi posiadali zamieszkali w Rzymie gramatycy greccy: Tyrannion z Amisos (za Cycerona) i Epafrodytos z Cheronei (I w. n.e.). Mieli również B. sofiści (II w. n.e.): Proklos z Naukratis i Favorinos z Arelate, którego księgozbiór otrzymał drogą zapisu ateński mówca i mąż stanu, Merodes Atticus (101-177 n.e.). Zasobną B. zebrał Plutarch {ok. 50-ok. 125 n.e.), by w prowincjonalnej Cheronei oddawać się pracy literackiej. Resztki greckich B. prywatnych zachowały się w Egipcie. Księgozbiory o charakterze niejako publicznym, powstałe z darów obywateli i efebów, posiadały gim. greckie, m. in. zał. w Atenach przez Ptole-meusza II Filadelfosa (285-247 p.n.e.), tzw. Ptolemaion. Zachowane inskrypcje mówią o istnieniu takich B. w Delfach, Koryncie, na wyspie Kos i Rodos orazwPergamonie, Halikarnasie i Nysie nad Meandrem. Od V w. p.n.e. powstawały w Grecji wraz z uczelniami B. szkół wyższych, stanowiące warsztat pracy naukowej. Najsławniejsze uczelnie: Akademia i Liceum, miały księgozbiory przekazane im przez założycieli Platona i Arystotelesa. Istniejąca na wyspie Kos od V w. p.n.e. szkoła lekarska miała własną B., której główną podstawę stanowiły pisma Hipokratesa i jego następców. Była to najstarsza B. fachowa. Odkopana przed pierwszą wojną światową w okręgu Asklepiosa u bram Pergamonu szkoła lekarska, gdzie kształcił się słynny Galen, a która z czasem objęła prawdopodobnie i nauki humanistyczne, posiadała B. sięgającą czasów Atta-lidów (II w. p.n.e.). Ok. 123 n.e. odnowił ją Hadrian. Księgozbiór mieścił się w 16 szafach ustawionych w niszach ścian bocznych i po obu stronach absydy w ścianie tylnej. Tenże wzniósł w Atenach w 1.131-132 n.e. Wspaniały portyk swego imienia (Stoa Hadriani), połączony z obszerną B. Jak wykazały wykopaliska z 1885, miała ona plan podobny do poprzedniej, a ponadto dwie boczne sale wykładowe, gdyż portyk służył potrzebom szkoły wyższej. Wykopaliska na agorze w Efezie w 1. 1903-1905 odsłoniły szczątki B., którą wzniósł T. Julius Aquila ku czci swego ojca, Celsusa Polemeanusa, prokonsula Azji ok. 106/107 n.e. Była ona połączona z poświadczonym przez inskrypcje "auditorium", które służyć mogło potrzebom powstałego w II w. n.e. w Efezie Muzeum, zorganizowanego na wzór aleksandryjskiego. W Smyrnie przy miejscowym instytucie była B., wspomniana w I w. n.e. przez Strabona. Przypuszczalnie i inne szkoły wyższe posiadały własne B. Panujący w okresie hellenistycznym rywalizowali ze sobą w zakładaniu wspaniałych B. Najbogatszą i najsławniejszą B. w starożytności była B. Aleksandryjska, która powstała na potrzeby Muzeum, instytucji naukowo-badaw-
czej, zorganizowanej przez Ptolemeusza I Sotera (306-283 p.n.e.) na wzór Liceum Arystotelesa. Położona w dzielnicy greckiej, w pobliżu Muzeum i pałacu królewskiego, zwała się Wielką lub Brucheion. Rozkwit swój zawdzięczała przede wszystkim Ptolemeuszowi II Filadelfo-sowi (286-247 pn.e.) i Ptolemeuszowi III Euergetesowi (246-221 p.n.e.). Agenci królewscy kupowali książki w całym basenie Morza Śródziemnego i na wybrzeżach Pontu. Za czasów Kallimacha księgozbiór Brucheion liczył 400 tys. zwojów "mieszanych" i 90 tys. "niemieszanych", czyli "pojedynczych" (terminy te są niejasne i różnie interpretowane). Za czasów Cezara księgozbiór zawierał 700 tys. zwojów. Podczas tzw. wojny aleksandryjskiej (48-46 p.n.e.) B. spłonęła. Jako rekompensatę Antoniusz miał ofiarować Kleopatrze 200 tys. zwojów zabranych z B. Pergameńskiej. B. Aleksandryjską od pocz. do poł. III w. p.n.e. kierowali znakomici uczeni: krytyk literacki Zenodot, poeta-uczony Kallimach, matematyk i geograf Eratostenes z Kyreny, Apollonios Eidograf, filolog i wydawca poezji Arystofanes z Bizancjum, krytyk literacki, wydawca Homera Arystarch z Samotraki. Kallimach z Kyreny (ok. 310-ok. 240 p.n.e.) sporządził jej katalog, który składał się ze 120 ksiąg i nazywał Pinakes, tj. tablice, spisy. Była to jednocześnie bi-bliogr. całego piśmiennictwa gr. od czasów Homera. Całość piśmiennictwa podzielił Kallimach na poezję i prozę, a te na gatunki literackie. Poszczególnych autorów i ich dzieła uszeregował wg alfabetu, a spis utworów poprzedził notą bibliograficzną. Opis bibliogr. zawierał: tytuł lub incipit, ilość wierszy, objętość (liczbę zwojów) i ewentualne uwagi. Pinakes były w miarę powiększania księgozbioru uzupełniane. Filią Brucheionu była położona w dzielnicy egipskiej Rakotis B. przy świątyni boga Serapisa, zwana stąd Serapeion, która zawierała 42800 zwojów (tu złożono dublety z Brucheion i 200000 zwojów przekazanych Kleopatrze przez Antoniusza). Zbiory Serapeion uległy doszczętnej zagładzie, gdy podczas walk religijnych za patriarchy Teofila w 391 zniszczono świątynię Serapisa (spalenie księgozbioru dopiero w 641 przez kalifa Omara uważa się dziś za legendę). Najsławniejszą po B. Aleksandryjskiej była B. Pergameńska, założona przez Attalidów w Perga-monie w Azji Mniejszej. Najprawdopodobniej zapoczątkował ją już Attalos I (241-197 p.n.e.), który gromadził na swym dworze uczonych i artystów. Syn jego i następca, Eumenes II (197-159 p.n.e.), zbudował na zamku perga-meńskim w okręgu świętym Ateny Polias wspaniały gmach B., którego szczątki odsłoniły wykopaliska, zainicjowane w 1878 przez Karola Humanna. Układ B. był typowy dla starożytności: wielka sala kolumnowa urządzona z przepychem i ozdobiona posągiem bogini, a przeznaczona na czytelnię, przylegały do niej sale magazynowe, gdzie na regałach leżały zwoje rękopiśmienne. Zbiory skatalogowano na wzór Pinakes Kallimacha; redakcję katalogu przypisuje
283
284
BIBLIOTEKI W STAROŻYTNOŚCI
się wybitnemu krytykowi, założycielowi szkoły pergameń-skiej, Kratesowi z Maiłoś (II w. p.n.e.). W B. Pergameń-skiej pracowali też inni znani uczeni, jak Artemon z Ka-sandry i Telefos z Pergamonu (obaj II w. n.e.). Księgozbiór stale się pomnażał, gdyż podobnie jak w Aleksandrii agenci królewscy wyszukiwali rzadkie dzieła na całym ówczesnym rynku światowym. Pergajnon posiadał też bez wątpienia własne skryptoria, a wynalezienie nowego materiału piśmiennego, pergaminu, uniezależniło państwo od dostaw papirusu z Egiptu. B. zgromadziła do czasów Cezara przynajmniej 200000 zwojów, bo tyle właśnie zabrał z niej Antoniusz. Mimo znacznego uszczuplenia zbiorów B. nie przestała istnieć i są przekazy, że funkcjonowała jeszcze w II w. n.e. Za przykładem Lagidów i Attalidów inni władcy hellenistyczni gromadzili cenne księgozbiory, o których zachowały się skąpe wzmianki. B. Mitrydatesa, króla Pontu (I w. p.n.e.), i B. królów macedońskich w Pełli dostały się jako łup wojenny do Rzymu.
B. rzymskie. Najdawniejsze powstały w II w. p.n.e. Zawierały książki wyłącznie greckie, pochodzące z łupów wojennych na Wschodzie. Pierwszy taki księgozbiór, stanowiący własność królów macedońskich, przywiózł dla swych synów L. Emiliusz Paulus po zwycięstwie pod Pydną w 168 p.n.e. Zapalony zbieracz, dyktator L. Korneliusz Sulla, zdobywszy w 84 p.n.e. Ateny, zagarnął księgozbiór Apellikona z Teos i umieścił go w swym majątku Cumae koło Neapolu. Z B. tej korzystał Cycero, a także sławny gramatyk Tyrannion z Amisos (I w. p.n.e.), przygotowując dla zakładu Attyka wzorowe wydania autorów greckich. Uporządkował on księgozbiór, porobił odpisy przesyłając ich część ówczesnemu kierownikowi Akademii, Andronikosowi z Rodos, który wykorzystał je do swego zbiorowego wydania dzieł Arystotelesa. Syn i spadkobierca Sulli wystawił B. na licytację. Miłośnik ksiąg, słynny bogacz, M. Licyniusz Lukullus, pokonawszy w 64 p.n.e. Mitrydatesa, króla Pontu, zabrał jego B. filozoficzną, którą umieściwszy w swej willi w Tusculum, chętnie udostępniał przyjaciołom (m. in. korzystał z niej Cycero i Kato ML).
Biblioteka w Castra Constantini (Noviomagi) koło Trewiru, wg starożytnej płaskorzeźby
B. ok. 57 p.n.e. odziedziczył jego syn; gdy poległ podFi-lippi (w 42 p.n.e.), zaginął wszelki ślad po księgozbiorze. W I w. p.n.e. wielu znakomitych, wykształconych na kulturze greckiej Rjzymian zaczęło gromadzić własne B., zarówno w mieście, jak i w posiadłościach wiejskich. Jedną z takich B. odkopano w 1750 w Herkulanum w willi, stanowiącej niegdyś własność L. Kalpurniusza Pizona Cezo-nina (I w. p.n.e.), teścia Cezara. Większość znalezionych tam tekstów stanowiły pisma filozoficzne epikurejczyka, Filodema z Gadary. M. Tulliusz Cycero (106-43 p.n.e.) zgromadził wielką i cenną B. niezbędną przy jego wszechstronnej działalności mówcy, pisarza i polityka. Cycero nabywał wiele ksiąg w handlu księgarskim, od 67 zaczął mu je dostarczać zaprzyjaźniony z nim T.P. *Atticus ze swego zakładu lub kupował dla niego w Atenach. Wiele książek Cycero otrzymywał w darze od przyjaciół, tak np. L. Papi-rius Petus ofiarował mu B. odziedziczoną po swym przyrodnim bracie, pisarzu i gramatyku, Serwiuszu Klaudiuszu; nie pomijał Cycero także licytacji, np. księgozbioru Sulli, by zaopatrzyć się w cimelia. B. Cycerona mieściła się w jego domu na Palatynie i w willach zamiejskich, z których ulubiona była w Tusculum. Gdy w 58 Cycero poszedł na wygnanie, B. została wraz z całym mieniem rozgrabiona za sprawą jego wroga, trybuna ludowego, Klodiusza. Po powrocie z wygnania w 57 Cycero z ocalałych ksiąg utworzył znów B. w domu na Palatynie i w willach wiejskich. Prace bibliotekarskie prowadził mu znany filolog Tyrannion, posiadający sam duży księgozbiór, prace techniczne dwaj wyszkoleni niewolnicy Attyka. Również młodszy brat Cycerona, Kwintus, musiał zebrać znaczny księgozbiór, skoro do jego uporządkowania wezwał uczonego specjalistę. Wspomniany T. Pomponiusz Attyk (109-32 p.n.e.) posiadał w swym domu na Kwirynale wspaniałą B., pomnażaną nieustannie przez egzemplarze wydawanych przez siebie dzieł lub przepisywanych przez licznych kopistów. Wielką B. fachową posiadał M. Tcrencjusz Warron z Reate (116-27 p.n.e.), znakomity filolog i polihistor; utracił ją w 43 na skutek proskrypcji Antoniusza. Cenne B. mieli Pliniusz Młodszy (ok. 61 -ok. 113 n.e.) ijego przyjaciel, Herrenius Sewerus, znawca sztuki. Za Cesarstwa zwyczaj gromadzenia własnych księgozbiorów coraz bardziej się upowszechniał. Posiadali je wtedy nie tylko uczeni, retorzy i filozofowie, lecz także poeci, jak żyjący w I w.: satyryk Persjusz, epigramatyk Marcjalis, epik Siliusz Italikus. Nie brakło B. w pałacach i willach cesarskich, a jednocześnie posiadanie własnej B. stało się modne nawet wśiód nieuków i wzbogaconych parweniuszy. Plan utworzenia w Rzymie B. publicznej pierwszy powziął Cezar, lecz gwałtowna śmierć przeszkodziła mu w realizacji zamiaru. Doprowadził go do skutku C. Asiniusz Pollio, historyk i mówca (76 p.n.e.-5 n.e.), wykorzystując łupy z wyprawy illiryjskiej (39 p.n.e.). Ta pierwsza B. pu-
285
286
BIBLIOTEKI W ŚREDNIOWIECZU
bliczna starożytności mieściła się w tzw. Atrium Libertatis na Forum i składała się z dwóch oddzielnych księgozbiorów: greckiego i łacińskiego, co odtąd stało się regułą we wszystkich B. publicznych stolicy. Istniała prawdopodobnie krótko. August założył na Palatynie koło swego pałacu przy świątyni Apollina otworzonej w 23 p.n.e. wspaniałą B. zwaną Palatyńską (Bibliotheca Palatina). Stała się ona wzorem dla wszystkich późniejszych B. rzymskich. Kierownikiem jej był najpierw gramatyk, Pomponiusz Macer, potem uczony wyzwoleniec Augusta, G. Juliusz Hyginus. B. spaliła się w 64 n.e. za Nerona, odbudował ją Domicjan, ucierpiała ponownie w pożarze za Kommodusa w 191 i ostatecznie spłonęła w 363. Inną B. założył August na Polu Marsowym w portyku zbudowanym na cześć swej siostry Oktawii. B. tą, zwaną Oktawiańską (Bibliotheca Octavia), kierował za Augusta gramatyk i poeta Q. Melis-sus. Spaliła się w 80 za Tytusa, odbudował ją Domicjan i wyposażył znów w księgozbiór, skupując zewsząd książki i posyłając kopistów aż do Aleksandrii. Z obu B. Augusta zachowały się ruiny. Tyberiusz zbudował na Palatynie B. w pobliżu swego pałacu (Domus Tiberiana) i świątyni boskiego Augusta. Otwarcia jej dokonał jego następca Ka-ligula ok. 38. Spaliła się ok. 79, odbudował ją ok. 86 Domicjan. O dalszych losach nic nie wiadomo. Wespazjan z łupów wojny żydowskiej zbudował B. (71-75) przy świątyni Pokoju (Bibliotheca Pacis). Po pożarze za Kommodusa odbudował ją'prawdopodobnie Septymiusz Sewerus i Karakalla. Trajan zbudował B. na założonym przez siebie w 113 Forum. Zwała się od jego świątyni Bibliotheca Templi Traiani lub od nazwiska rodowego Bibliotheca Ulpia. Zachowały się z niej znaczne fragmenty. Aleksander Sewerus założył B. w odnowionym przez siebie w 202 Panteonie. Ponieważ cesarz powierzył jej kierownictwo chrześcijańskiemu uczonemu Juliuszowi Afrykańczykowi, zawierała być może oprócz książek łacińskich i greckich literaturę hebrajską i chrześcijańską. Była to ostatnia z B. fundowanych przez cesarzy na terenie Rzymu. Specyficznym zwyczajem rzymskim było zakładanie B. w termach, tj. łaźniach publicznych, które prócz urządzeń do kąpieli i gimnastyki posiadały sale do odczytów, recytacji i dyskusji. Wykopaliska potwierdziły niezbicie istnienie takiej B. w termach Karakalli, udostępnionych w 216, co do innych zachowały się tylko wzmianki. Istnieją dane, że w Rzymie za Cesarstwa było ogółem 14 B. publicznych. Źródła pisane i wykopaliska świadczą o zakładaniu ich także w innych miastach czy osadach Italii, jak w Tibur w świątyni Heraklesa, w Comum, ufundowana przez Pliniusza Młodszego (I w. n.e.), w kolonii Suessa, założona przez Matidię, teściową Hadriana (II w. n.e.), i w Volsinii w Et-. rurii. B. publiczne zakładali Rzymianie także na prowincjach w miarę podbojów w Afryce i na Wschodzie. W Aleksandrii cesarz August założył B. przy świątyni ubóstwio-
nego Cezara (divi Iulii) w 12 p.n.e. W prowincji Afryka powstała B. w odbudowanej przez Rzymian Kartaginie (ok. poł. II w.) oraz w kolonii wojskowej Thamugadi (Tim-gad) w środkowej Numidii, ufundowana pod koniec III w. przez miejscowego obywatela, M. Juliusza Kwintianusa Fla-wiusza Rogatianusa. Ruiny jej odsłoniły wykopaliska w Algierii. Również kolonie wojskowe w Grecji otrzymały B., jak: Dyrrachium za Trajana, Filippi w II w., Patrai ok. 16 p.n.e. B. prowincjonalne i wojskowe posiadały tylko łacińskie księgozbiory. Po przeniesieniu stolicy imperium do Konstantynopola stał się on centrum kultury, a w związku z tym powstały tu również B. Pierwszą wielką B. założył tu prawdopodobnie cesarz Konstancjusz II ok. 356 n.e. Wielki bibliofil, Julian Apostata (331-363), rozszerzył gmach B. i umieścił w niej swój własny księgozbiór. Na mocy rozporządzenia cesarza Walensa z 372 B. zyskała liczny personel, złożony z pracowników technicznych i kopistów. Szczególną opieką otaczał B. Teodozjusz II (408-450). W 475 liczyła ok. 120 tys. zwojów i kodeksów, lecz uległa pożarowi. Za panowania Zenona (477-491) odbudował B. prefekt miasta, Julius, i podwórze jej przyozdobił złoconym posągiem cesarza. Księgozbiór w Konstantynopolu, składający się z piśmiennictwa zarówno greckiego, jak i chrześcijańskiego, służył potrzebom miejscowej szkoły wyższej i przechował literaturę klasyczną aż po średniowiecze. W oparciu o jej zbiory powstało wielkie dzieło prawnicze cesarza Justyniana Corpus iuris cwilis. B. spaliła się doszczętnie w 726 wraz z 36500 tomami dzieł.
E.A. Parsons: The Alexandrian Library. 1952. Th. Kauser: Reallexikon f. Antike u. Christentum. Bd. 2. 1954. G. Pianko: Praca pisarza, księgarza i bibliotekarza w starożytności. 1955. K. Głombiowski, H. Szwejkowska: Materiały do nauki historii książki i księgozbioru. 1966 (skrypt uniwersytecki).
BIBLIOTEKI W ŚREDNIOWIECZU. Z upadkiem zachodniego państwa rzymskiego i rozproszeniem księgozbiorów starożytnych (476) poczęły na przełomie V/VI w. powstawać nowe B. We wczesnym średniowieczu dominowały B. instytucji kościelnych: *B. klasztorne, jak Monte Cassino, Vivarium, Kels, Durrow, Luxeuil (VI w.), Bobbio, St Gallen, Corbie (VII w.), Reichenau, Fulda, Lorsch (VIII w.), Corvey (IX w.), Cluny (X w.); B. katedralne i kapitulne (*B. kościelne), jak Werona, Laon, Reims (VI w.), Kolonia, Moguncja, Trewir (VIII w.), Freising (DC w.), Winchester (X w.) i in. Równocześnie tworzyły się B. urzędowe na dworach osób panujących i dostojników kościelnych, np. B. papieskie: w Rzymie w pałacu Lateraneńskim (V w.) i Bazylice Św. Piotra (VII w.) oraz w Avignonie (XIV w.). Karol Wielki (814) z pomocą *Alkuina zgromadził w Akwizgranie dużą B. pałacową, złożoną z różnorodnych dzieł; miała ona charakter akademicki przez powiązanie ze szkołą pałacową, połączona była z kancelarią i archiwum cesarskim, i posiadała *skrypto-
287
288
1
BIBLIOTEKI W ŚREDNIOWIECZU
bliczna starożytności mieściła się w tzw. Atrium Libertatis na Forum i składała się z dwóch oddzielnych księgozbiorów: greckiego i łacińskiego, co odtąd stało się regułą we wszystkich B. publicznych stolicy. Istniała prawdopodobnie krótko. August założył na Palatynie koło swego pałacu przy świątyni Apollina otworzonej w 28 p.n.e. wspaniałą B. zwaną Palatyńską (Bibliotheca Palatina). Stała się ona wzorem dla wszystkich późniejszych B. rzymskich. Kierownikiem jej był najpierw gramatyk, Pomponiusz Macer, potem uczony wyzwoleniec Augusta, G. Juliusz Hyginus. B. spaliła się w 64 n.e. za Nerona, odbudował ją Domicjan, ucierpiała ponownie w pożarze za Kommodusa w 191 i ostatecznie spłonęła w 363. Inną B. założył August na Polu Marsowym w portyku zbudowanym na cześć swej siostry Oktawii. B. tą, zwaną Oktawiańską (Bibliotheca Octavia), kierował za Augusta gramatyk i poeta Q. Melis-sus. Spaliła się w 80 za Tytusa, odbudował ją Domicjan i wyposażył znów w księgozbiór, skupując zewsząd książki i posyłając kopistów aż do Aleksandrii. Z obu B. Augusta zachowały się ruiny. Tyberiusz zbudował na Palatynie B. w pobliżu swego pałacu (Domus Tiberiana) i świątyni boskiego Augusta. Otwarcia jej dokonał jego następca Ka-ligula ok. 38. Spaliła się ok. 79, odbudował ją ok. 86 Domicjan. O dalszych losach nic nie wiadomo. Wespazjan z łupów wojny żydowskiej zbudował B. (71-75) przy świątyni Pokoju (Bibliotheca Pacis). Po pożarze za Kommodusa odbudował ją'prawdopodobnie Septymiusz Sewerus i Karakalla. Trajan zbudował B. na założonym przez siebie w 113 Forum. Zwała się od jego świątyni Bibliotheca Templi Traiani lub od nazwiska rodowego Bibliotheca Ulpia. Zachowały się z niej znaczne fragmenty. Aleksander Sewerus założył B. w odnowionym przez siebie w 202 Panteonie. Ponieważ cesarz powierzył jej kierownictwo chrześcijańskiemu uczonemu Juliuszowi Afrykańczykowi, zawierała być może oprócz książek łacińskich i greckich literaturę hebrajską i chrześcijańską. Była to ostatnia z B. fundowanych przez cesarzy na terenie Rzymu. Specyficznym zwyczajem rzymskim było zakładanie B. w termach, tj. łaźniach publicznych, które prócz urządzeń do kąpieli i gimnastyki posiadały sale do odczytów, recytacji i dyskusji. Wykopaliska potwierdziły niezbicie istnienie takiej B. w termach Karakalli, udostępnionych w 216, co do innych zachowały się tylko wzmianki. Istnieją dane, że w Rzymie za Cesarstwa było ogółem 14 B. publicznych. Źródła pisane i wykopaliska świadczą o zakładaniu ich także w innych miastach czy osadach Italii, jak w Tibur w świątyni Herakłesa, w Comum, ufundowana przez Pliniusza Młodszego (I w. n.e.), w kolonii Suessa, założona przez Matidię, teściową łiułriana (II w. n.e.), i w Volsinii w Et-. rurii. B. publiczne zakładali Rzymianie także na prowincjach w miarę podbojów w Afryce i na Wschodzie. W Aleksandrii cesarz August założył B. przy świątyni ubóstwio-
nego Cezara (divi Iulii) w 12 p.n.e. W prowincji Afryka powstała B. w odbudowanej przez Rzymian Kartaginie (ok. poł. II w.) oraz w kolonii wojskowej Thamugadi (Tim-gad) w środkowej Numidii, ufundowana pod koniec III w. przez miejscowego obywatela, M. Juliusza Kwintianusa Fla-wiusza Rogatianusa. Ruiny jej odsłoniły wykopaliska w Algierii. Również kolonie wojskowe w Grecji otrzymały B., jak: Dyrrachium za Trajana, Filippi w II w., Patrai ok. 16 p.n.e. B. prowincjonalne i wojskowe posiadały tylko łacińskie księgozbiory. Po przeniesieniu stolicy imperium do Konstantynopola stał się on centrum kultury, a w związku z tym powstały tu również B. Pierwszą wielką B. założył tu prawdopodobnie cesarz Konstancjusz II ok. 356 n.e. Wielki bibliofil, Julian Apostata (331-363), rozszerzył gmach B. i umieścił w niej swój własny księgozbiór. Na mocy rozporządzenia cesarza Walensa z 372 B. zyskała liczny personel, złożony z pracowników technicznych i kopistów. Szczególną opieką otaczał B. Teodozjusz II (408-450). W 475 liczyła ok. 120 tys. zwojów i kodeksów, lecz uległa pożarowi. Za panowania Zenona (477-491) odbudował B. prefekt miasta, Julius, i podwórze jej przyozdobił złoconym posągiem cesarza. Księgozbiór w Konstantynopolu, składający się z piśmiennictwa zarówno greckiego, jak i chrześcijańskiego, służył potrzebom miejscowej szkoły wyższej i przechował literaturę klasyczną aż po średniowiecze. W oparciu o jej zbiory powstało wielkie dzieło prawnicze cesarza Justyniana Corpus iuris civilis. B. spaliła się doszczętnie w 726 wraz z 36500 tomami dzieł.
E.A. Parsons: The Alexandrian Library. 1952. Th. Kauser: Reallexikonf. Antike u. Christentum. Bd. 2. 1954. G. Pianko: Praca pisarza, księgarza i bibliotekarza w starożytności. 1955. K. Głombiowski, H. Szwejkowska: Materiały do nauki historii książki i księgozbioru. 1966 (skrypt uniwersytecki).
BIBLIOTEKI W ŚREDNIOWIECZU. Z upadkiem zachodniego państwa rzymskiego i rozproszeniem księgozbiorów starożytnych (476) poczęły na przełomie V/VI w. powstawać nowe B. We wczesnym średniowieczu dominowały B. instytucji kościelnych: *B. klasztorne, jak Monte Cassino, Vivarium, Kels, Durrow, Luxeuil (VI w.), Bobbio, St Gallen, Corbie (VII w.), Reichenau, Fulda, Lorsch (VIII w.), Corvey (IX w.), Cluny (X w.); B. katedralne i kapitulne (*B. kościelne), jak Werona, Laon, Reims (VI w.), Kolonia, Moguncja, Trewir (VIII w.), Freising (IX w.), Winchester (X w.) i in. Równocześnie tworzyły się B. urzędowe na dworach osób panujących i dostojników kościelnych, np. B. papieskie: w Rzymie w pałacu Lateraneńskim (V w.) i Bazylice Św. Piotra (VII w.) oraz w Avignonie (XIV w.). Karol Wielki (814) z pomocą *Alkuina zgromadził w Akwizgranie dużą B. pałacową, złożoną z różnorodnych dzieł; miała ona charakter akademicki przez powiązanie ze szkołą pałacową, połączona była z kancelarią i archiwum cesarskim, i posiadała *skrypto-
287
288
BIBLIOTEKI W ŚREDNIOWIECZU
Sala średniowiecznej biblioteki w Zuphten w Niderlandach
rium. Była to pierwsza B. państwowa i *dworska. Podobny charakter miała B. Luwru założona w XIV w. przez *Karola V Mądrego w Paryżu. Kultywowanie nauki i ruch bibliofilski sprzyjał powstawaniu B. prywatnych. Papież Grzegorz Wielki (VI w.) miał zbiór ksiąg w klasztorze Św. Andrzeja w Rzymie. *Izydor, bp Sewilli (VII w.), zgromadził największą ówczesną B. prywatną ułożoną fachowo; dzieło jego Etymologiae zawiera m. in. najwcześniejszy traktat teoretyczny o problemach bibliotecznych. B. prywatne posiadali także: Gerbert de Aurillac (X w.), Ryszard de Fournival z Amiens (XIII w.), słynny bibliofil R. de *Bury (XIV w.), lekarz i teolog Amploniusz Ratinck de Berka (XV w.) i wielu innych. Wyborowe, bogato urządzone B. (*B. dworskie) mieli również królowie bibliofile (Ludwik LX św., XIII w.), książęta burgundzcy i orleańscy. B. króla Macieja Korwina (*Corviniana) w Budzie z końca XV w., słynna z iluminowanych rpsów i bogatych opraw, nosiła już cechy księgozbioru renesansowego. Powstały *B. szkolne i *B. uniwersyteckie. Szkoły klasztorne i katedralne korzystały z B. macierzystych instytucji. W XII-XIII w. zaczęły się organizować pierwsze uniwersytety (Bolonia, Paryż, Oxford, Salamanka, Praga), powstawały specjalne B. dydaktyczne, początkowo oddzielnych burs, kolegiów i fakultetów, jak np. Sorbona w Paryżu (XIII w.), Merton College w Oxfor-dzie (XIII w.), Trinity College w Cambridge (XIV w.) i in. Ogólna B. uniwersytecka, notowana już w XV w., była wynikiem długiej drogi rozwojowej i koncentracji zbiorów uczelni. W wyniku rozwoju miast w XIV/XV w. powstawały B. rad miejskich (*B. radzieckie): Hamburg (1338), Bazylea (1454), Wrocław (1474) i ia. Księgozbiory te, umieszczane w ratuszu, składały się z dziel prawniczych, medycznych, kronik, archiwalnych ksiąg miejskich etc. i stanowiły podręczny aparat pracy administracyjnej raj-
ców miasta. Z biegiem czasu dzięki darom i legatom obywateli rozwinęły się *B. miejskie o szerszym zakresie treściowym i funkcjonalnym. Mimo że B. średniowieczne Europy zachodniej odziedziczyły spuściznę naukową i literacką starożytności, nie nawiązały do tradycji wielkich, otwartych B. klasycznych i wschodnich. W oparciu o przepisy reguł zakonnych i strukturę ówczesnych szkół wypracowały własną formę organizacji i funkcjonowania. Miały charakter półprywatny, zamknięty, służyły członkom kongregacji kościelnych i świeckich lub ekskluzywnym kręgom dworskim. Typowa B. średniowieczna mieściła się w absydzie kościelnej, na chórze lub w zakrystii, później łącznie ze skryptorium w specjalnej przybudówce przy kościele. Wyposażona była w regały i pulpity, gdzie leżały księgi przytwierdzone łańcuchami do sztab żelaznych (*Libri catenati). Mniejsze woluminy składano w szafach. Na regałach i szafach umieszczano spisy i sygnatury książek każdy klasztor, miasto itp. miały własny sposób sygnowania rpsów, co dziś jest m. in. wskaźnikiem *proweniencji dawnych zespołów bibliotecznych. Izba B. była jednocześnie pracownią i magazynem. B. zarządzał kantor, potem bibliotekarz Ś armarius, który często bywał również kierownikiem skryptorium. Zasoby układano rzeczowo według ówczesnej klasyfikacji: Pismo św. i wykład Pisma; Ojcowie kościoła i teologia; Świecka twórczość naukowa i literacka. Zbiory, pomnażane przez wytwórczość własnych skryptoriów, działalność stacjonariuszy na uniwersytetach, wymianę, dary i kupno, reprezentowały całokształt piśmiennictwa swej epoki. Zachowane spisy książek i rejestry wypożyczeń obrazują zasobność i tematykę ówczesnych księgozbiorów. B. liczyły od kilkudziesięciu do paruset woluminów. W LX w. przeciętnie posiadały po 300-500 wol. Największy zbiór w Bobbio miał 700 wol., Reichenau 415, Lorsch w X w. 590 wol., Cluny w XII w. notowało z pominięciem ksiąg liturgicznych 600 wol. W XTV w. B. papieska w Avignonie i kolegium Sorbony w Paryżu miały po 2000 wol. W XIV w. ogólny wzrost ilości książek spowodował doskonalenie się techniki bibliotecznej, powstawały instrukcje prowadzenia i ochrony księgozbioru. Niektóre B. klasztorne tworzyły sieć z centralną ewidencją zasobów (np. klasztor Św. Em-merama w Ratyzbonie prowadził katalog centralny pięciu bibliotek swego miasta i dwu miast sąsiednich). Nowością w organizacji B. było wydzielanie z zasobów ogólnych małych B. podręcznych, szkoleniowych, umieszczanych w niszach krużganków klasztornych, w refektarzach lub oddzielnych salach burs i kolegiów uniwersyteckich. Prywatne zbiory bibliofilskie i dworskie miały bogaty wystrój dekoracyjno-malarski. B. średniowieczne ulegały różnym niszczącym czynnikom, jak pożary, wojny, rabunki, zaniedbanie, przemieszczanie itp. B. prywatne w drodze legatów i fundacji wchodziły do B. klasztornych, miej-
289
290
BIBLIOTEKI WŁADZ I URZĘDÓW
skich, szkolnych (B. Fournivala weszła do Sorbony w 1260, Amploniusza do B. uniwersyteckiej w Erfurcie, J. *Bessa-rion oddał swe zbiory miastu Wenecji itp.). Zwłaszcza B. klasztorne wskutek kilkakrotnej sekularyzacji (reformacja XVI w., rewolucja fr. XVIII w., sekularyzacja niem. XIX w.) w większości uległy parcelacji i przemieszczeniu. Zbiory ich zasiliły B. uniwersyteckie, miejskie i in. Niektóre B. uległy całkowitemu rozproszeniu, jak Bobbio, Cluny, Corvey, Fulda, Trewir, B. Korwina tak, że tylko pojedyncze ich egzemplarze zachowały się do dziś w B. Europy i Ameryki. Na Wschodzie wszystkie średniowieczne B. arabskie, nawet zbiory pałacowe kalifów, miały charakter publiczny. B. dostarczały czytelnikom papieru, atramentu i narzędzi pisarskich, niektóre zapewniały utrzymanie przyjezdnym naukowcom. Kalif Harun-al-Raszyd w VHI w. i syn jego al-Mamun (IX w.) założyli w Bagdadzie B. pałacową "Dom Mądrości", największą B. *islamu, liczącą ok. miliona rpsów. Służyła ona naukowcom i rzeszom oświeconej publiczności, lecz została zburzona wraz z miastem przez Mongołów w 1258. Bagdad w XIII w. posiadał 36 B. publicznych. B. pałacowa Fatimidów w Kairze (X-X1H w.), licząca ponad 200000 wol., w czym 2400 egz. Koranu, została zniszczona przez Turków; część jej dostała się do medresy w Kairze. B. kalifów omajadz-kich w Hiszpanii w Kordobie, pełniąca również rolę instytutu naukowego w X w., liczyła 400000 skatalogowanych wol. Zatrudniała kopistów, malarzy, introligatorów oraz stałych agentów, którzy zdobywali książki z całego cywilizowanego świata i kupowali dla niej księgozbiory prywatne, lecz wskutek wojen i upadku dynastii została w XI w. całkowicie rozproszona. Liczne meczety świata islamu, przy których działały niższe szkoły religijne, jak również medresy (szkoły o typie akademickim) posiadały bogate księgozbiory, służące nie tylko szkolnemu środowisku, ale i ogółowi czy telników. Przez swą liczebność wywierały one wpływ na kierunek oświaty w społeczeństwie. Największy był księgozbiór medresy przy meczecie al-Azhar w Kairze. W Bizancjum istniały B. klasztorów bazyliańskich (na górze Athos i półwyspie Synaj). Dominował klasztor Studion w Konstantynopolu, przy którym w VIII/IX w. powstała duża B. w oparciu o słynne skryp-torium. Charakter urzędowy posiadały: B. cesarska, stopniowo organizowana przez władców bizantyjskich: Konstantym, Teodozjusza i Justyniana w IV-VI w. W 475 pożar zniszczył ok. 120000 wol. Wkrótce odrestaurowana, prowadzona przez fachowo wyszkolony personel, służyła również uniwersytetowi. W 1204 zniszczyli ją częściowo Krzyżowcy, przetrwała jednak do podboju Konstantynopola przez Turków (1453); B. Patriarchatu konstantynopolitańskiego, założona w 607-610 przez opata Tomasza I, mieściła się w pałacu patriarchy, posiadała pełny zbiór aktów synodalnych; kierował nią krótko Konstanty (Cy-
ryl), misjonarz słowiański. Prywatne B. posiadali: Focjusz (K w.), cesarz Konstanty Porphyrogeneta (X w.), jak również pisarze i urzędnicy Konstantynopola i prowincji. B. islamu i Bizancjum przechowały literaturę starożytną, wczesną chrześcijańską i piśmiennictwo naukowe i literackie Wschodu.
W Polsce B. uformowały się później niż na Zachodzie. W X w. pierwsze zespoły ksiąg, potrzebnych do liturgii i administracji kościelnej, przywędrowały z Czech i Zachodu wraz z duchowieństwem chrześcijańskim. Na przełomie XI/Xn w. pojawiły się zaczątki wszystkich głównych typów B. średniowiecza. Wcześnie powstawały B. katedralne i kapitulne: w Gnieźnie, gdzie już od XI w. istniała szkoła katedralna, w Płocku (XI w.), Poznaniu (XII w.). B. kapitulna w Krakowie wg inwentarza skarbca posiadała: w 1101 trzy księgi, zaś w 1110 już 52 kodeksy, w tym większość dzieł świeckich. W XI w. pojawiły się B. benedyktynów w Tyńcu, Lubiniu Wielkopolskim, na Łysej Górze (Św. Krzyż) i in. Od XII w. mnożyły się B. klasztorów cysterskich (w Paradyzu, Lądzie, Mogile, Oliwie, Pelplinie, na Śląsku w Lubiążu, Henrykowie, Rudzie i in.). W XIII w. przybywały księgozbiory nowych zakonów franciszkanów i dominikanów: w Krakowie, Wrocławiu i in. Z B. klasztornych zachowały się tylko B. w Tyńcu i Mogile, inne uległy zniszczeniu lub wcieleniu do B. świeckich, naukowych i miejskich. Zachowały się dowody istnienia książek na zamku wawelskim w epoce Kazimierza Wielkiego. W 1364 w Krakowie wraz z uniwersytetem powstała B. Akademii, późniejsza ^Biblioteka Jagiellońska. B. prywatne posiadali: św. Salomea, córka Leszka Białego, która w 1268 książki swe przekazała w testamencie B. franciszkańskiej w Skale; Ludwik I, książę brzeski, pierwszy z Piastów miał własną B., którą w testamencie z 1360 rozdzielił między córkę Katarzynę, brata Wacława i klasztory w Brzegu, Legnicy i Lubiążu. B. królowej Jadwigi (zm. 1399) zawierała wiele dzieł ascetyczno-religijnych i świeckich. Prywatne B. naukowe posiadali pisarze i uczeni (Jan Długosz) oraz profesorowie uniwersytetu krakowskiego (Jan Isner, Jan Szczekną, Mikołaj Wigand, Jan Dąbrówka, Tomasz Strzempiński i in.), których księgozbiory zasiliły młodą Bibliotekę Jagiellońską.
C. SerruriertBii/ioifó^ues de France. Description de leurs fonds historiques et de leursformation. 1946. M. Hornowska, H. Zdzi-towiecka-Jasieńska: Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej. 1947. W. Semkowicz: Paleografia łacińska. 1951. T. Gottlieb: tJber mittehlterliche Bibliotheken. 1955 (przedr. z 1890). F. Wormald, C.E. Wright: The English library before 1700. Studies in its history. 1958. J. Bielawski: Książka w świecie islamu. 1961. J.W. Thompson: The medieval libraries. 1965.
BIBLIOTEKI WŁADZ i URZĘDÓW należą do typu *B. specjalnych, gromadzą wydawnictwa potrzebne przy działalności urzędowej, są podporządkowane macie-
291
292
BIBLIOTEKI WOJSKOWE
rzystym urzędom i z reguły nastawione na aktualne piśmiennictwo. Niektóre (np. *B. radzieckie), o dawnych tradycjach, rozwinęły się szczególnie w okresie tworzenia zrębów nowożytnej państwowości. Skupione zwłaszcza w stolicach i wielkich miastach, stanowią dość liczną i zróżnicowaną grupę. Wielkość B.w. i u. waha się od księgozbiorów podręcznych małych placówek, zawierających wydawnictwa informacyjne, do zasobnych B. urzędów centralnych. Do B.w. i u. należą m. in.: B. ministerstw, władz miejskich (magistratów, rad narodowych), urzędów centralnych, władz sądowych i pocztowych oraz *B. parlamentarne. Niektóre mają szerszy, ogólnokrajowy zasięg, a charakter zbiorów najczęściej ekonomiczno-społeczny, np. B. Ministerstwa Gospodarki Narodowej w Brukseli, B. Izby Deputowanych w Rzymie itp.
W Polsce spośród B. ministerstw najstarsza jest B. Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, powstała w 1917 jako Centralna B. Pedagogiczna (43000 wol. w 1964) i B. Min. Komunikacji z 1919, zbierająca druki z dziedziny transportu kolejowego, drogowego i lotniczego (86500 wol. w 1964). Spośród 680 B. sądów i biur notarialnych najstarsza jest B. Sądu Wojewódzkiego w Krakowie z 1914, a największa Sądu Najwyższego w Warszawie (14500 wol. w 1964). Z B. prezydiów rad narodowych najzasobniejsza jest krakowska (7000 wol. w 1964). B. Najwyższej Izby Kontroli (21000 wol. w 1964) jest wiodącą dla kilkunastu B. podręcznych w delegaturach NIK. Największą B.w. i u. o charakterze społeczno-ekonomicznym jest B. Głównego Urzędu Statystycznego, główna biblioteka statystyczna, która powstJa w 1918. Zalążkiem jej były zbiory Warszawskiego Komitetu Statystycznego, którymi w 1915 zaopiekował się Ludwik Krzywicki. W 1918 dołączono część statystyczną B. Lwowskiego Wydziału Krajowego. Księgozbiór zawierał wielotomowe serie statystyk urzędowych państw zaborczych oraz prace teo-retyczno-statystyczne. Do 1939 B. zgromadziła ok. 60000 wol. W 1939/1940 okupanci wywieźli ją do Krakowa, gdzie zbiory ulokowano w podziemiach Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1944 Niemcy, ewakuując Statistisches Amt des GG, porzucili zbiory w Krakowie; sprowadzono je do Warszawy z chwilą reaktywowania GUS (1945). B. GUS-u ma charakter publiczny, gromadzi piśmiennictwo naukowe z zakresu nauk ekonomiczno-społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem statystyki i demografii w skali światowej; posiada liczne materiały dotyczące poi. stosunków gospodarczych XIX i pocz. XX w.; kompletuje na bieżąco źródłowe wyd. statystyczne większości krajów świata (jedyny w Polsce pełny zbiór); otrzymuje przeszło 1200 tyt. czasop. Głównym źródłem wpływów jest wymiana wydawnictw (700 instytucji, w tym 470 zagranicznych). W 1964 B. liczyła ok. 250000 wol. Prowadzi katalogi: alfabetyczny i rzeczowy (dziesiętny) oraz kartotekę
dokumentacyjną z zakresu teorii i metodologii statystyki w ramach sieci ośrodków *Centralnego Instytutu Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej; opracowuje materiały do poi. bibliogr. statystycznej; publikuje m. in. "Biuletyn Biblioteki GUS"; jest centralą dla B. terenowych organów statystyki państwowej.
N. Fischer: Spezialbibliotheken. W: Handbuch der Biblio-thekswissenschaft. Bd. 2. 1961. A. Łuczyńska, H. Wiącek: Informator o bibliotekach w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. 1961.
BIBLIOTEKI WOJSKOWE działają w ramach instytucji sil zbrojnych, instytutów naukowo-badawczych, szkolnictwa i ośrodków kulturalncKoświatowych w wojsku. Zasadniczą ich funkcją jest zaspokajanie potrzeb czytelników środowisk* wojskowego i osób cywilnych interesujących się problematyką militarną. Przez odpowiednio gromadzone i udostępniane piśmiennictwo służą pomocą w wychowaniu i wykształceniu żołnierzy oraz propagują literaturę patriotyczno-obronną wśród społeczeństwa. Dzieje B.w. w Polsce otwiera Biblioteka Szkoły Rycerskiej, zał. w 1767 w Warszawie. W okresie stanisławowskim B.w. istniały w Korpusie Inżynierów Koronnych, w oddziałach artylerii, Gwardii Pieszej W. Ks. Litewskiego. Później powstały w Legionach J.H. Dąbrowskiego. W czasach Ks. Warszawskiego istniały B. Elementarnej Szkoły Artylerii i Inżynierów, Szkoły Aplikacyjnej oraz Kaliskiego Korpusu Kadetów. B. żołnierskie posiadały pułki jazdy i piechoty (np. 2 Pułk Legionu I). Armia Królestwa Kongresowego miała B. w Szkole Aplikacyjnej, Kwatermistrzostwie Generalnego Wojska, Szkole Podchorążych Piechoty. Posiadały je także instytucje wojskowe (Komisja Rządowa Wojny, Dyrekcja Artylerii, Główne Dyżurstwo Wojska, Audytoriat, Dyrekcja Placu Warszawy) oraz oddziały liniowe (np. Pułk Strzelców Konnych Gwardii, Kompania 1 i 4 lek. art.). B.w. powstawały na emigracji w 1.1831-1871, głównie przy stów. i szkołach wojskowych we Francji i Włoszech. Podczas pierwszej wojny światowej prawie wszystkie formacje wojskowe i organizacje paramilitarne tworzyły własne B. W 1917 Komisja Wojskowa Tymczasowej Rady Stanu zorganizowała bibl., której księgozbiór stał się podstawą powołanej w czerwcu 1919 *Centralnej Biblioteki Wojskowej. W 1. 1918-1939 w sieci B.w. rozróżniano dwa typy bibl.: naukowe i oświatowe. W wyniku drugiej wojny światowej dorobek B.w. został całkowicie zniszczony. We wrześniu 1944 Naczelne Dowództwo WP powzięło decyzję o odbudowaniu B.w. W czerwcu 1945 wznowiła działalność Centralna Biblioteka Wojskowa, stopniowo organizowano bibl. w okręgach, garnizonach, szkołach i instytucjach wojskowych. W ten sposób powstała sieć bibl., którą kieruje Zarząd Kultury GZP WP. W skład jej wchodzą biblioteki naukowe (Centralna Biblioteka
293
294
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ EKONOMICZNYCH
Wojskowa, instytutów naukowo-badawczych, akademii wojskowych i szkół oficerskich) i oświatowe (okręgowych, garnizonowych klubów oficerskich, klubów uczelni wojskowych, pułkowych, szpitali, sanatoriów i wojskowych domów wypoczynkowych oraz zespół bibliotek Domu WP). Zbiory tych bibliotek przekraczają 5000000 wol.
Zob. też Biblioteki specjalne.
Polskie libl. wojskowe 1767-1967. Bibliografia. 1967. Dwiekie lat polskich bibl. wojskowych 1767-1967. 1967. Polskie bibU wojskowe. Informator. 1967.
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ EKONOMICZNYCH powstały wraz z rozwojem wyższego szkolnictwa ekonomicznego (początkowo handlowego) w końcu XIX i na początku XX w. jako zakłady ogólnouczelniane ze względu na specyfikę studiów ekonomicznych. Nie zajęły jednak czołowych pozycji nawet wśród B. tej samej specjalizacji, z wyjątkiem Biblioteki Londyńskiej Szkoły Nauk Ekonomicznych i Politycznych (British Library of Political and Economic Science) zał. w 1896; posiada ok. 500000 wol. i publikuje drukowany katalog "A Lon-don Bibliography of the Social Sciences". B. czechosłowackie: Ustredni Economickd Knihovna w Pradze i Ustredna Ekonomicka Kniznica w Bratysławie, są nie tylko uczelnianymi, ale równocześnie centralnymi B. ekonomicznymi dla Czech i Słowacji. B.w.sz.e. innych krajów ograniczają się w zasadzie do swoich funkcji w stosunku do uczelni, a rolę wiodącą w zakresie nauk ekonomicznych spełniają tam inne B.
"W Polsce istnieje obecnie siedem samodzielnych wyższych uczelni ekonomicznych, posiadających B. główne wraz z siecią B. zakładowych. Podlegają Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego oprócz B. Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR. w Warszawie zał. w 1945; na jej zasoby (ok. 200000 wol.) złożyły się księgozbiory b. Wyższej Szkoły Partyjnej i b. Instytutu Nauk Społecznych przy KC PZPR. Na czoło B.w.sz.e. wysuwa się B. Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie, zał. w 1906, jako B. Wyższej Szkoły Handlowej, następnie Szkoły Głównej Handlowej z aktualnym księgozbiorem ok. 400000 wol. Właściwy jej rozwój datuje się od 1916, tj. od chwili objęcia kierownictwa B. przez Konstantego Krzeczkowskiego (zm. 1939). B. ocalała w czasie drugiej wojny światowej w dużej mierze dzięki staraniom A. *Grodka, który część bogatego księgozbioru zestawił w Katalogu Biblioteki SGH (Warszawa 1939-1945). B. o szerokim profilu wszystkich nauk społeczno-ekonomicznych pełni funkcję wiodącej w zakresie nauk społeczno-ekonomicznych. Przy Uniwersytecie Warszawskim istnieje B. Wydziału Ekonomii Politycznej (ok. 8000 wol.), a także B. Wydziału Pra-
wa, która w 1961 przejęła główny zrąb zbiorów Bibl. b. Szkoły Głównej Służby Zagranicznej. Zał. w 1926 B. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Katowicach, reaktywowana po wojnie, liczy ok. 100000 wol. W 1925 została zał. B. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Krakowit, w dużym stopniu zniszczona w czasie drugiej wojny, posiada obecnie ok. 80000 wol. B. Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Łódzkiego (powyżej 70000 wol.) powstała z przekształcenia B. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Łodzi. Księgozbiór B. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Poznaniu, zał. w 1925, zdewastowany w 50% w czasie wojny, obejmuje ok. 100000 wol. B. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Sopocie, zał. w 1945, liczy ok. 70000 wol. B. Ekonomiczna Politechniki Szczecińskiej powstała z Biblioteki Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Szczecinie. B. Wyższej Szkoły Ekonomicznej we Wrocławiu, zal. w 1947, ma ok. 150000 woł. W okresie powojennym istniała nadto B. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Częstochowie (zlikwidowana w 1959). B.w.sz.e. pełnią, obok zadań w stosunku do uczelni macierzystych, funkcje regionalnych B. społeczno-ekonomicznych, współpracują w ramach międzyresortowej sieci, publikują pod red. B. Szkoły Głównej Planowania i Statystyki Centralny katalog wydawnictw zagranicznych treki społeczno-ekonomicznej i Wykaz zagranicznych czasopism bieżących, znajdujących się w polskich bibliotekach społeczno-ekonomicznych.
Zob. też B. szkół wyższych, B. specjalne.
H. Uniejewska: Bih.wteki spoteczno-ekon. i ośrodki informacji ekon. w Polsce Ludowej. "Prz. Bibliogr. Pism. Ekon." 1964 z. 2.
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ MUZYCZNYCH reprezentują najbardziej ogólny typ zbiorów muzycznych, które służą przede wszystkim własnej uczelni. Na szczeblu akademickim B. te powstały dopiero pod koniec XVIII w., często ze zbiorów innych szkół muzycznych. Jedną z najstarszych a zarazem najcenniejszych B., którą obecnie połączono z działem muzycznym *Bibliotheque Nationale oraz Opery Paryskiej, jest B. Konserwatorium w Paryżu (1795). We Włoszech, ojczyźnie szkolnictwa muzycznego, najbogatsze B. znajdują się przy konserwatoriach: w Mediolanie (1807), Neapolu (1808) i we Florencji (1814). Najstarsze tradycje i najcenniejsze zbiory w ZSRR posiadają B. Konserwatorium im. Rimskiego-Korsakowa w Leningradzie (1862) oraz Konserwatorium im. Czajkowskiego w Moskwie (1866). W Niemczech, gdzie w drugiej poł. XIX w. powstały pierwsze szkoły muzyczne typu wyłącznie akademickiego, rozpowszechnione obecnie także w innych krajach europejskich, największe B. istnieją w: Lipsku, Berlinie, Kolonii, Hamburgu
295
296
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ ROLNICZYCH
i Weimarze. Najbardziej reprezentatywną muzyczną B. uczelnianą w Austrii posiada Akademia Muzyczna i Teatralna w Wiedniu (1817). W Anglii, poza B. muzycznymi kolegiów w Cambridge i Oxford, cenne zbiory zabytkowe gromadzi Biblioteka Królewskiej Akademii Muzycznej w Londynie (1823). Należy jeszcze wymienić B. konserwatoriów w Brukseli (1813), Pradze (1811) i Genewie (1835). W USA, podobnie jak w Anglii, organizacja wyższego szkolnictwa muzycznego podporządkowana jest uniwersytetom.
W Polsce B.w.sz.m. istnieją dopiero od 1945 i nawiązują do tradycji dawnych B. konserwatoriów. Gromadzą piśmiennictwo i druki muzyczne, rękopisy, mikrofilmy i nagrania muzyczne z wyłączeniem muzyki rozrywkowej. Podlegają Ministerstwu Kultury i Sztuki. Biblioteka Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej wWar-szawie, istniejąca od 1947, posiada czytelnię na 30 miejsc oraz nowoczesny gabinet przegrań. Prowadzi dział infor-macjii propagandy czytelnictwa. Liczy 6880 wol. piśmiennictwa, 41170 wol. druków muzycznych, 157 rpsów, 3940 płyt gramofonowych i 824 taśmy magnetofonowe. Biblioteka PWSM w Katowicach powstała w 1945 w oparciu o ocalałe zbiory Konserwatorium Śląskiego. Posiada czytelnię na 35 miejsc oraz gabinet słuchania muzyki. Prowadzi działalność informacyjną i upowszechnieniową w zakresie muzyki i wiedzy o muzyce (koncerty, prelekcje, sesje naukowe, wystawy) oraz działalność wydawniczą w czterech cyklach: Prace B.; Wykłady i Prelekcje; Faksymilia; Katalogi. B. liczy ogółem 37800 wol. Biblioteka PWSM w Krakowie zał. w 1946 liczy 4100 wol. piśmiennictwa, 20800 wol. druków muzycznych, 1490 płyt gramofonowych i 112 taśm magnetofonowych. Biblioteka P WSM w Łodzi istnieje od 1945 i liczy: 2500 wol. piśmiennictwa, 10670 druków muzycznych, 50 rpsów, 1080 płyt gramofonowych i 300 taśm magnetofonowych. Biblioteka PWSM w Poznaniu powstała w 1945. Zbiory jej pochodzą częściowo z dawnego Poznańskiego Konserwatorium, Szkoły Baletowej oraz niem. Stadtische Musikbiicherei. Posiada czytelnię na 16 miejsc i liczy: 7900 wol. piśmiennictwa, 28270 wol. druków muzycznych, 1800 płyt gramofonowych i 75 taśm magnetofonowych. Biblioteka PWSM w Sopocie istnieje od 1949. Posiada czytelnię na 10 miejsc. Zbiory liczą 7980 wol. piśmiennictwa, 15270 wol. druków muzycznych, 1440 płyt gramofonowych i 309 taśm magnetofonowych. Biblioteka PWSM we Wrocławiu, zał. w 1949, prowadzi działalność informacyjną i propagandę czytelnictwa (wystawy, biuletyny, nowości). Zbiory liczą: 3200 wol. piśmiennictwa, 23700 wol. druków muzycznych, 1308 płyt gramofonowych, 250 taśm magnetofonowych i 10 mikrofilmów.
Zob. też B. szkół wyższych, B. specjalne.
L. Markiewicz: Na marginesie katowickiej konf. bibliotekarzy muzycznych. "Ruch Muz." 1961 nr 5.
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ PEDAGOGICZNYCH powstanie swe w Polsce wiążą z reformą zakładów kształcenia nauczycieli (Państwowe Pedagogia, Wyższe Kursy Nauczycielskie) oraz utworzeniem (1946-1948) Państwowych Wyższych Szkół Pedagogicznych w Gdańsku (1946), Krakowie (1948), Łodzi (1946), Warszawie, Katowicach (1950), Opolu (1953). W 1956 WSP w Łodzi i Warszawie wcielono do tamtejszych uniwersytetów, a księgozbiory ich zasiliły B. *uniwersyteckie. Kilkakrotne reorganizacje WSP dotyczące kierunków nauczania i czasu trwania studiów odbiły się na profilu ich B. Na ogół B.w.sz.p. gromadzą piśmiennictwo dla potrzeb wykładowców i studentów (także studiów zaocznych) o charakterze uniwersalnym, z szerokim uwzględnieniem pedagogiki i nauk pokrewnych oraz literaturę piękną. B. w Gdańsku i Opolu gromadzą m. in. piśmiennictwo regionalne (silesiaca i pomeranica). Wielkość księgozbiorów jest silnie zróżnicowana (od ok. 100000 wol. w Krakowie do ok. 25000 wol. w Katowicach). Organizacja wewnętrzna B.w.sz.p. jest oparta na centralizacji gromadzenia i opracowywania zbiorów dla B. zakładowych i B. wydziałów zaocznych. WSP w Krakowie posiada samodzielną B. Oddziału w Rzeszowie. Wszystkie B.w.sz.p. prowadzą ^informacyjną służbę biblioteczną. Razem z *B. szkolnymi, B. studiów nauczycielskich i pedagogicznymi B. wojewódzkimi i powiatowymi tworzą *sieć biblioteczną podporządkowaną Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego.
Zob. też B. SZKÓŁ WYŻSZYCH, B. SPECJALNE.
J. Szelińska: Konferencja bibliotek wyższych szkół pedagogicznych. "Prz. Bibl." 1957.
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ ROLNICZYCH należą do kategorii B. specjalnych, które w wyniku rozwoju i specjalizacji nauk przyrodniczych wyodrębniły się z B. uniwersyteckich na przełomie XVIII i XIX w. Proces ten był objawem wtórnym emancypacji nauk rolniczych z tradycyjnej "universitas litterarum". Bliskie związki nauk rolniczych z produkcją rolną i potrzeba jej organizacji doprowadziły do powstawania B. rolniczych również przy instytutach naukowych oraz przy resortach rolnictwa w poszczególnych krajach.
W Polsce, mimo że tradycje nauk rolniczych i ich nauczania sięgają pocz. XIX w., B.w.sz.r. powstały dopiero po drugiej wojnie światowej (w Olsztynie 1951, Poznaniu i Wrocławiu 1952, Krakowie 1953, Lublinie i Szczecinie 1955). Wyjątek stanowi B. Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, której początki sięgają 1906. Zakres tematyczny zbiorów B. w.sz.r. dostosowany jest do dyscyplin reprezentowanych przez macierzystą uczelnię. Szybki postęp nauk przyro-
297
298
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ SZTUK PLAST.
dniczych i ich zastosowań w produkcji pociągnął za sobą konieczność gromadzenia najnowszej literatury, a zwłaszcza czasop. specjalistycznych. Dlatego w 1963 B.w.sz.r. wprowadziły specjalizację w gromadzeniu zagranicznych czasop. z dziedziny szeroko pojętego rolnictwa, dążąc do maksymalnego wzbogacenia zasobów w skali ogólnokrajowej. B.w.sz.r. podlegają Ministerstwu Oświaty i Szkolnictwa Wyższego i współpracują z podlegającą Ministerstwu Rolnictwa Centralną B. Rolniczą w Warszawie, która jest instytucją wiodącą w zakresie dokumentacji i informacji rolniczej. Zob. też B. szkół wyższych, B. specjalne.
World Directory of Agriculture Libraries and Documentation Centres. 1960. I.A.A.L.D. C. Bieguszewska, L. Pelczarski: Biblioteki WSR w okresie XX-lecia Polski Ludowej. "Prz. Bibl." 1965 nr 1.
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ SZTUK PLASTYCZNYCH zob. BIBLIOTEKI SPECJALNE.
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ TECHNICZNYCH, związane organicznie ze swymi uczelniami, powstawały i rozwijały się wraz z nimi. Uczelnie techniczne wywodzą się z książęcych szkół wojskowych dla artylerzystów i techników wojskowych w drugiej poł. XVII w. oraz z rzemieślniczych szkół inżynierskich w XVIII w. Stopniowe ich przekształcanie w uczelnie wyższe trwało przez cały w. XIX. Pierwsze wykłady z inżynierii wprowadził w 1718 Uniwersytet Praski. W 1794 powstała w Paryżu Centralna Szkoła Robót Publicznych przekształcona w 1795 na Szkołę Politechniczną (Ecole Polytechnique). Była to pierwsza w świecie techniczna szkoła akademicka, która obok późniejszych w Wiedniu (1815) i Karlsruhe (1825) stała się wzorem dla wszystkich następnych politechnik w Europie. Niemal każda szkoła posiadała od początku niewielki księgozbiór podręczny, gromadzony dzięki skromnym zakupom i darom profesorów lub możnych protektorów. Księgozbiory te, wzrastając i ulegając stopniowo coraz głębszej specjalizacji, służyły początkowo wyłącznie potrzebom dydaktyczno-nauko-wym samej szkoły, zrazu tylko profesorom, z czasem również studentom, a tylko wyjątkowo obcym. Na rozwój B.w.sz.t. wpłynął przede wszystkim rozwój techniki i jej specjalizacja, wymagająca integracji nauk technicznych w ramach jednej uczelni, oraz wzrastające od poł. XIX w. piśmiennictwo techniczne. Zaważyły tu również tendencje rozwojowe w.sz.t. w kierunku uzyskania pełnej niezależności wobec uniwersytetów, przy czym zrównanie B. obu tych typów uczelni nastąpiło dopiero w okresie międzywojennym, a w niektórych krajach w poł. XX w. Różne w nich były miejsce i rola książki, która w uczelni technicznej podlega szybkiej dezaktualizacji i jest tylko jedną z po-
mocy naukowo-dydaktycznych w przeciwieństwie do uniwersytetu, gdzie stanowi główne narzędzie badań i nauczania. Sytuację B.w.sz.t. do pierwszej wojny światowej, a w większości nawet do 1945, cechowała zależność od władz uczelni (stąd nierównojnierność i niejsdnolitość rozwoju poszczególnych B.). Brakowało kierownictwa i fachowej obsady, fundusze pochodziły z resztek kredytów szkoły, często z opłat studenckich za wypożyczanie książek, powszechne były trudności lokalowe. Narastająca od końca XIX w. rywalizacja B. zakładowych utrudniała tworzenie większych B. ogólnouczelnianych. Dopiero w 1908 Politechnika w Berlinie powołała na kierownika swej B. fachowego bibliotekarza. Znaczny rozwój B.w.sz.t. nastąpił w XX w. Cechuje je dążność do rozbudowy księgozbiorów też w kierunku nauk humanistycznych (dzieła z zakresu ekonomii, prawa, historii, językoznawstwa, psychologii, filozofii, a nawet beletrystyka). Największe tego typu zbiory posiadają: B. Politechniki MIT w USA, B. Lenin-gradzkiego Instytutu Inżynierów Transportu Kolejowego, B. Politechniki w Zurychu. Dla współpracy w skali światowej powstało w 1955 w Brukseli, z inicjatywy dyr. B. w Goteborgu E. Hemlina, Międzynarodowe Stowarzyszenie Bibliotek Uniwersytetów Technicznych (IATUL), które od początku swego istnienia wchodzi w skład *Mię-dzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarskich (IFLA).
W Polsce poprzednikami w.sz.t. były, podobnie jak na Zachodzie, szkoły wojskowe, inżynierskie i specjalne z drugiej poł. XVIII i pierwszej poł. XLX w.: Szkoła Rycerska w Warszawie (1765); Szkoła Główna Artyleryczna (1779); Szkoła Inżynierska w Wilnie (1789); Szkoła Aka-demiczno-Górnicza w Kielcach (1816); Szkoła Inżynierii Cywilnej, Dróg i Mostów przy Uniwersytecie Warszawskim (1823) itd. Część z nich kompletowała szkolny księgozbiór podręczny i prowadziła katalogi (np. B. Szkoły Aka-demiczno-Górniczej w Kielcach w ciągu 10 lat istnienia zgromadziła 783 wol.); niektóre miały nowoczesną organizację i należały do poważniejszych zbiorów specjalnych w Europie (np. B. Szkoły Rycerskiej, która w 1775 doszła do 10000 wol.). Właściwy rozwój B.w.sz.t. zapoczątkował Instytut Politechniczny w Warszawie, który w 1825 opracował pierwszy statut, określający miejsce i zadania uczelnianej B. technicznej, oraz przewidywał stały budżet na zakup książek i czasop. Zał. w 1834 B. Instytutu Technicznego w Krakowie, w 1876 liczyła 13690 wol. B. Politechniki Lwowskiej wyrosła z księgozbioru Szkoły Realnej (1817), którą przekształcono w 1835 w Akademię Realno-Handlową, a w 1844 w Akademię Techniczną. Spalona podczas bombardowania miasta w 1848, skompletowana na nowo, stała się w 1877 B. Szkoły Politechnicznej Lwowskiej, a w 1921 B. Centralną Politechniki Lwowskiej. W 1930 księgozbiór jej wynosił 78000
299
300
BIBLIOTEKOZNAWSTWO
wol.; w 1. 1929-1934 pierwsza z B.w.sz.t. otrzymała osobny gmach. Księgozbiór utworzonej w 1898, a spolszczonej w 1915 B. Politechniki Warszawskiej uległ zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego. Ciągłość historyczną do dziś zachowała jedynie utworzona w 1919 B. Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, która po drugiej wojnie światowej pierwsza z B.w.sz.t. zbudowała własny nowoczesny gmach (pierwszy w Polsce budynek biblioteczny o konstrukcji modularnej i magazynie bezokiennym). B.w.sz.t. w Polsce Ludowej stanowią najliczniejszą grupę B.sz.w., podległych Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. Na czoło tej grupy wysuwają się: nowo utworzona B. Politechniki Warszawskiej, przewidziana po wybudowaniu własnego gmachu na Centralną B. Techniczną, oraz wymieniona B. Akademii Gór-niczo-Hutniczej w Krakowie. Należą tu także B. Politechniki Częstochowskiej, Gdańskiej, Krakowskiej, Łódzkiej, Poznańskiej, Szczecińskiej, Śląskiej i Wrocławskiej oraz B. Wyższych Technicznych Szkół Zawodowych (Inżynierskich) w Białymstoku, Bydgoszczy, Rzeszowie, Lublinie, Radomiu i Warszawie. Księgozbiory B.w.sz.t. wahają się w granicach 10000-300000 wol. Ich specyfikę stanowią zespoły czasop. technicznych i zbiorów specjalnych (normy, patenty, katalogi, cenniki, literatura firmowa, grafika, kartografia, rnikrofilmy, filmy itp.) oraz wieloegzemplarzo-we zestawy podręczników. Początkowo B.w.sz.t. prowadził jeden z profesorów uczelni lub urzędnik administracyjny. Pierwszym fachowym bibliotekarzem był inż. Tytus Laskiewicz, który w okresie międzywojennym objął kierownictwo B. Politechniki Lwowskiej. Dopiero po 1945 wyrosło w Polsce pokolenie fachowych bibliotekarzy specjalistów tego 'typu. B.w.sz.t. rozwijają obecnie szeroką działalność dydaktyczną, prowadzą intensywne badania naukowe, prace dokumentacyjne i żywą działalność publikacyjną; wprowadzają też do bibliotekarstwa najnowsze osiągnięcia techniczne. Pełnią również ważną fuikcję integracyjną i wychowawczą jako łącznik między rozproszonymi wg katedr specjalnościami uczelni i pomost między naukami technicznymi a humanistycznymi oraz jako naturalny ośrodek historii nauk technicznych. Od 1953 B.w.sz.t. przyjmują coraz wyraźniej charakter B. publicznych, na co wpływa zacieśniająca się współpraca uczelni z przemysłem, rozwój studiów dla pracujących i podyplomowych oraz konieczność wykorzystania księgozbiorów jako bazy na potrzeby regionalnej i ogólnokrajowej sieci informacji naukowej. W 1965 powołano stałą Komisję Koordynacyjną do Spraw Współpracy B.w.sz.t. w kraju. Ś
Zob. też B. szkół wyższych, B. specjalne.
R. Przelaskowski: Biblioteki techniczne w Polsce. 1956. N. Fischer: Die Spezialbibliotheken (ausser Musik). W: Handbuch der Bibliothekswissenschaft. Bd. 2. 1961.
BIBLIOTEKI ZAKŁADOWE zob. BIBLIOTEKI FACHOWE.
BIBLIOTEKI ZAKONNE zob. BIBLIOTEKI KLASZTORNE.
BIBLIOTEKOZNAWSTWO, jeden z działów *na-uki o książce poświęcony badaniom biblioteki jako określonej instytucji naukowej i społeczno-oświatowej w aspekcie historycznym i organizacyjnym. Należą tu takie przedmioty, jak: dzieje bibl., organizacja i typologia bibl. i ich odmiennie realizowane funkcje społeczne oraz bibliotekarstwo. Termin B. pojawił się najwcześniej u M. *Schret-tingera już w 1808 jako Bibliothekswissenschaft, lecz prawo obywatelstwa zdobył sobie w Niemczech dopiero od Śwystąpienia K. *Dziatzko, profesora pierwszej katedry B. Odtąd w literaturze niemieckiej zajmowano się precyzowaniem pojęcia i zakresu B. oraz jego stosunkiem do biblio-logii, nadając mu w zespole nauki o książce coraz bardziej pierwszoplanowe znaczenie. Definicja anglosaska sprowadza pojęcie B. (library science) do teoretycznej i praktycznej wiedzy, dotyczącej organizacji bibl. i ich zbiorów. Literatura radziecka, kładąc nacisk na wychowawczą rolę bibl., traktuje B. (bibliotiekowiedienije) jako dziedzinę rozpatrującą zagadnienia organizacji i metod pracy bibl. pod kątem potrzeb oświatowych, gospodarczych i politycznych kraju. W Polsce terminu B. użył po raz pierwszy W. *Górski w pracy pt. Krótki rys zasad bibliotekoznawstwa (Warszawa 1862), określając B. w sposób zbliżony do dzisiejszego pojęcia bibliotekarstwa. W literaturze późniejszej pojęcia te długo jeszcze traktowano zamiennie, przy czym w nomenklaturze zawodowej ustalił się raczej termin bibliotekarstwo. Dopiero wielki rozwój bibl. i ich znaczenia jako instytucji społecznych, zróżnicowanie funkcji różnych typów bibl. oraz specjalizacja bibl. z jednoczesnym tworzeniem wielkich kompleksów bibliotecznych, tzw. sieci sprawiły, że B., zajmując się problemami polityki, organizacji i historii bibl., zajęło czołowe miejsce wśród dyscyplin bibliologicznych. Powstałe po drugiej wojnie światowej katedry uniwersyteckie w Warszawie i we Wrocławiu otrzymały nazwę Katedr Bibliotekoznawstwa, choć program ich jest znacznie szerszy i obejmuje również inne dyscypliny związane z badaniem książki. Eksponowanie B. nastąpiło częściowo także dlatego, że posiada sprecyzowany zakres (historia i organizacja bibl.), konkretną bazę doświadczalną i wypróbowane metody badawcze. Niemniej w zespole dyscyplin tworzących bibliologię B. zajmuje określone miejsce, równoległe do historii książki, bibliografii i teorii czytelnictwa. W schemacie klasyfikacyjnym przyjmującym podział wg głównych problemów bibliologii, tj. wytwarzania, pośrednictwa i konsumpcji
301
302
BIBLIOTERAPIA
książki, B. mieści się w problematyce pośrednictwa (w tym zestawieniu wraz z *księgarstwem i *bibliografią).
J. Vorstius: Bibliothek, Bibliothekar, Bibliothekwissenschaft. "Zentralbl. f. Bibliothekswesen" 1949. O.S. Czubarian: Obszczeje bibliotiekowiedienije. 1960. K. Głombiowski: Bibliotekoznawstwo jako dyscyplina uniwersytecka. "Roczniki Bibl." 1962. Gegenstand u. Methoden der Bibliothekswissenschaft unter besonderer Beriicksichtigung der Bibliothekswissenschaft als Hochschuldi-sziplin. 1963. Research methods in Hbrarianship. "Library Trends" 1964 nr 1.
BIBLIOTERAPIA (gr. biblion = książka, thera-peuo = leczę), stosowanie lektury książek i innych, materiałów drukowanych jako środka terapeutycznego w leczeniu chorych.
Zob. też Biblioteki szpitalne.
BIBLIOTHECA APOSTOLICA VATICANA początkami swymi sięga najstarszej B. papieskiej, gromadzonej w V w. przy archiwum w Lateranie. Po przeniesieniu się do Awinionu papieże zabrali tam również B., której część tylko przywieźli z powrotem do Rzymu. Za właściwego jednak założyciela B.A.V. uznać można papieża Mikołaja V (zm. 1455), który poważne sumy przeznaczył na zakup rpsów, doprowadzając je do liczby 1200 kodeksów. Sykstus IV (1471-1484) powiększył zbiór do 3500 t. i umieścił go w Watykanie. W drugiej poł. XV w. B.A.V. w zasadzie stała się publiczną. Od XVI w. na czele jej stanął prefekt powoływany zawsze spośród kardynałów. W 1623 wcielono do niej heidelberską Palatinę, zdobycz i dar elektora bawarskiego Maksymiliana I ^Biblioteki dworskie), w 1690 księgozbiór królowej szwedzkiej *Krystyny, w 1902 zbiór Barberinich i w 1923 bibliotekę rodu Chigi. Nowoczesną organizację i odpowiednie wyposażenie techniczne otrzymała za Leona XIII i Piusa XI na przełomie XIX i XX w. W tym czasie zbiory B.A.V. wraz z archiwum Stolicy Apostolskiej udostępnione zostały szerokim rzeszom badaczy. Obecnie B.A.V. posiada ok. 62000 rpsów (w tym liczne iluminowane), 7000 inkunabułów, ok. 900000 druków, ponad 100000 ryc, map itp., i tysiące wol. dokumentów archiwalnych. Kodeksy podzielono na 17 grup językowych w szerokim pojęciu (np. do łac. zalicza się wszystkie pisane łac. alfabetem, bez względu na język). B.A.V. posiada liczne zakłady, laboratoria i pracownie fototechniczne. Działa przy niej Muzeum i Szkoła Bibliotekoznawstwa. W 1945 wyszedł Katalog wydawnictw B.A.V. za I 1885-1915. Zob. tab. 8(8).
F. Ehrle: Historia Bibliothecae Romanorum Pontificnm tum Bonifatianae tum Auenionensis I. 1890 z dodatkiem. Ś A. Pelzer: Addenda et emendanda. 1947.
BIBLIOTHECA PATRIA zob. BIBLIOTEKI NARODOWE.
BIBLIOTHEQUE NATIONALE (Biblioteka Narodowa w Paryżu) powstała z dawnej B. królewskiej, upaństwowionej i przemianowanej w 1792 na B.N. Dzięki konfiskacie B. klasztornych i szlacheckich zyskała w czasie rewolucji ponad 300000 t., m. in. rpsy zniesionej w 1795 B. Wydziału Teologicznego (dawnej Sorbony), cenne zabytki B. St Germain-des-Pres (9000 rpsów), w której benedyktyni skupiali znaczne materiały do swych prac historycznych, jak np. Biblia 36-wierszowa, drukowana w Bam-bergu, czy Psałterz moguncki z 1457. Dekret z 1790 przekazał B.N. Biuro akt i dokumentów państwowych z inwentarzami i odpisami dokumentów historycznych, publicznych i prywatnych. Obecnie B.N. jest jedną z największych i najbogatszych B. świata; zawiera 7000000 książek, 500000 tyt. czasop., tyleż map i atlasów, 150000 rpsów starych, nowych i orientalnych, 5000000 obiektów ikonograficznych (w tym bogate zbiory sztychów), kolekcje nut starej i nowej muzyki oraz 400000 numizmatów pochodzących z dawnych kolekcji królewskich. Struktura organizacyjna wyodrębnia 8 działów (departements): gromadzenia druków, czasop. bieżących, rpsów, sztychów, kar-togr., muzykaliów, medali i monet. Odrębny dział stanowi B. Arsenału (księgozbiór z zakresu literatury, sztuki, historii i teatraliów). B.N. ma charakter prezencyjny, wstęp na główną salę, tzw. "Salle de travail", jest płatny i wymaga poręczenia. B. jako jedyna we Francji otrzymuje *egzem-plarz obowiązkowy w liczbie 6 sztuk: dwa od drukarni, cztery od wydawnictwa. Opracowuje szereg bibliogr. bieżących; od 1952 prowadzi kartotekę nabytków zagranicznych i centralny katalog literatury fr., tzw. narodowy, w którym partycypują wszystkie B. naukowe; w 1956 wydano drukiem katalog centralny czasop. zagranicznych, znajdujących się w B. naukowych Francji i katalog czasop. słowiańskich, posługujących się alfabetem cyrylickim. Centralnymi placówkami B.N. są: Biuro Wymiany Międzynarodowej (Service des echanges internationaux), które załatwia wymianę dla wszystkich B. fr.; pracownia konserwatorska, obsługująca B. paryskie; wypożyczalnia między-bibl. krajowa i zagraniczna (Service de pręt), założona w 1901; Centralna Stacja Fotomikrofilmowa. Monumentalnym wydawnictwem B.N. jest zapoczątkowany przez L. *Delisle'a w 1897 wielki katalog druków znajdujących się w B. pt. Catalogue General des Iwres impritnes de la Biblio-theaue Nationale, Seria Auteurs, którego kolejny t., 193 (Tov-Treuvey), ukazał się w 1966 (reedycja całości od 1966 systemem fotooffsetowym). Zob. tab. 8(2).
J. Cain: La Bibliotheque Nationale pendent les annies 1945-1951. 1954; ... 1952-1955. 1958. La Bibliotheaue Nationale. 1961.
BIBLIOTIEKA GOSUDARSTWIENNAJA PUB-LICZNAJA im. M.J. SAŁTYKOWA-SZCZEDRI-NA w Leningradzie, druga obok moskiewskiej B. naro-
303
304
BIESIADECKI
dowa, jedna z największych B. naukowych w ZSRR, założona w 1795, udostępniona dla ogółu w 1814 jako Cesarska Publiczna Biblioteka w Petersbuigu; w jej organizowaniu dużą rolę odgerał Aleksy Nikoiajewicz Olenin (1763-1843), dyrektor B. od 1811, autor klasyfikacji bibliotecznej Opyt nowogo bibliograficzeskogo poriadka w SPb. Imp. Bibliotiekie (1809). W okresie caratu B. była ważnym ośrodkiem kultury, warsztatem pracy wielu uczonych, pisarzy i działaczy rewolucyjnych. Od 1917 jest państwową publiczną, a zarazem narodową B. RFSRR. W 1932 nadano jej imię M.J. Sałtykowa-Szczedrina (1820-1889), a w 1939 za zasługi położone dla kultury ZSRR odznaczono Orderem Pracy Czerwonego Sztandaru. B. szeroko udostępnia swe zbiory (13 000 000 w 1962) o charakterze uniwersalnym, do 1914 z przewagą wyd. humanistycznych, po "Wielkiej Rewolucji technicznych. Na szczególną uwagę zasługują: największy zbiór rossików XVin-XX w. (zupełny za 1. 1825-1917), kolekcje specjalne (jak puszkiniana), prywatna B. Wol-tera, komplet druków z czasów Komuny Paryskiej itp. B. bierze udział we wszystkich ogólnoradzieckich pracach bibliotecznych, jest ośrodkiem naukowo-badawczym i kształcenia bibliotekarzy oraz naukowo-metodycznym dla bibl. północno-zachodnich ziem ZSRR.
N.J. Moraczewskij: Putiewoditiel' po Gosudarstwiennoj Pu-licznoj Bibl. im. M.J. Sałtykowa-Szczedrina. 1962.
BIBLIOTIEKA GOSUDARSTWIENNAJA SSSR im. W.I. LENINA w Moskwie, centralna B. Związku Radzieckiego i główna jego B. narodowa, jest jedną z największych B. świata. Powstała w 1862 w związku z ożywieniem ruchów społecznych w Rosji i szerzącym się pędem do oświaty. Była wówczas częścią Moskiewskiego Muzeum Publicznego i Muzeum Rumian-cewa, które przewiezione w 1861/1862 z Petersburga do Moskwy stało się podwaliną nowej instytucji. Warunki właściwego i szybkiego rozwoju stworzyła jej władza radziecka. B. gromadzi całą radziecką produkcję wydawniczą oraz piśmiennictwo zagraniczne ze wszystkich dziedzin nauki i techniki. Zbiory jej sięgają 22 000 000 jednostek bibliotecznych, wykazanych w 470 rozmaitych katalogach. Dla zaspokojenia różnorodnych potrzeb czytelniczych istnieją liczne czytelnie specjalistyczne (w 1962 22 o łącznej liczbie 2330 miejsc) z bogato zaopatrzonymi magazynami podręcznymi. B. jest instytucją naukowo-ba-dawczą w zakresie nauki o książce (od 1955), centralnym ośrodkiem bibliogr. zalecającej (od 1940), ośrodkiem koordynacji prac bibliogr. w zakresie nauk społeczno-politycz-nych i filologicznych oraz wszechzwiązkowym ośrodkiem instrukcyjno-metodycznym dla B. powszechnych (od 1951). Wydaje bibliogr. bibliografii i nauki o książce pt. Bibliotie-kowiedienije i bibłiografija (od 1940) oraz centralnie druko-
wane karty katalogowe nabytków zagranicznych w B. radzieckich (od 1955). Wraz z innymi B. bierze udział w doniosłych pracach biblioteczno-bibliogr., jak opracowanie instrukcji katalogowania alfabetycznego i systematycznego, katalog centralny książki ros. itp. Prowadzi rozległą działalność wydawniczą (w 1961 opublikowała 247 tyt. w nakładzie 1 715 536 egz.). Jej najważniejsze publikacje ciągłe: "Gosudarstwiennaja Ordiena Lenina Bibliotieka SSSR im. W.I. Lenina w 1947 godu" (i roczne sprawozdania, lata dalsze), "Bibliotieki SSSR. Opyt raboty" (od 1945), "Trudy" (od 1957), "Zapiski Otdieła rukopisiej" (od 1938). Zob. tab. 8(4).
Z. Daszkowski: W stulecie istnienia Bibl. im. Lenina w Moskwie. "Prz. Bibl." 1962 z. 3. Istorija Gosudarstwiennoj Ordiena Lenina Bibl. SSSR im. W.I. Lenina za 100 Het 1862-1962. Oprać. W.G. Zimina i in. 1962.
BIBUŁA zob. PAPIER, TAJNE WYDAWNICTWA.
BIBUŁKA zob. PAPIER.
BIEDACZEK SJERP-POLACZEK zob. PREJS Julian Walenty.
BIERGIEL Julian (1819-1885), pastor ewangelicki i nauczyciel gimnazjum w Słucku na 3iałorusi, bibliofil. Gromadził przede wszystkim druki i rpsy odnoszące się do dziejów reformacji w Polsce. Z cennego zbioru, liczącego ponad 1500 dzieł, korzystał często m. in. K. *Estreicher w pracy nad Bibliografią polską. Po śmierci B. część jego bibl. przeszła na własność synodu ewangelickiego w Wilnie, zaś główny zrąb zbioru nabył w 1886 za pośrednictwem antykwariatu *Igla we Lwowie Z. *Czarnecki.
BEERNACKI Mikołaj (Rodoć) księgarnia zob. BARTOSZEWICZ Adam Dominik.
BIESIADECKI Franciszek (1868-1940), bibliofil, mecenas ruchu bibliofilskiego w Polsce. Położył niepospolite zasługi dla organizacji i rozwoju bibliofilstwa poi. w dwudziestoleciu międzywojennym. Założył (1917), wydawał własnym nakładem i redagował (1922) pierwsze w Polsce luksusowe czasop. bibliofilskie "Exlibris". Był twórcą (1925) i pierwszym prezesem (do 1927) Tow. Miłośników Książki (TMK) we Lwowie oraz członkiem rzeczywistym i honorowym kilku innych tow. bibliofilskich. Łożył na druk wielu wydawnictw bibliofilskich i licznymi darami pomnażał bibl. TMK we Lwowie i TMK w Krakowie. Posiadał zasobne i wytwornie oprawione księgozbiory w Danilczu, Rohatynie i Lwowie (m. in. wiele opraw z pracowni introligatorów-artystów,
305
306
BIG
A. *Semkowicza i Roberta *Jahody-Żółtowskiego). Opublikował kilkanaście artykułów i przyczynków do dziejów książki i *ekslibrisu w Polsce (m. in. Ekslibrisy Kajetana W. Kielisińskiego, Kraków 1926). Za zasługi dla bibliofilstwa B. w 1930 udekorowany został *Orderem Białego Kruka, a w 1931 TMK w Krakowie wybiło na jego cześć złoty medal według projektu rzeźbiarza Piotra Wojtowicza.
BIG: 1. Rowek wyciśnięty w miejscu zagięcia kartonu lub tektury. 2. Część *maszyny introligatorskiej służąca do wyciskania rowków w kartonie.
BIGOWANIE (rowkowanie), w introligatorstwie maszynowe wyciskanie rowków na tekturze lub kartonie w przewidywanym miejscu zginania.
BILL John (pierwsza poł. XVII w.), wybitny *stacjo-nariusz londyński. W 1. 1617-1628 wydawał katalog targów frankfurckich, a za 1. 1622-1626 dodał Books printed in English.
BIMETAL, sposób druku offsetowego (*Offset) z płyt bimetalowych gładkich płyt metalowych, sporządzonych galwanicznie z warstw dwóch metali, najczęściej miedzi i chromu lub miedzi i niklu; metale te wykazują różną orientację elektryczną w odniesieniu do wody i kwasów tłuszczowych. Miedź jest bardziej podatna na pokrycie farbą, natomiast chrom lub nikiel łatwiej przyjmują wodę niż farbę. Dzięki tym odmiennym właściwościom metali nie zachodzi potrzeba tworzenia na powierzchni bimetalowych form offsetowych błon hydro-filnych. Wytrzymałość mechaniczna form bimetalowych jest tak wielka, że można drukować z nich milionowe nakłady bez obawy zniszczenia płyty. Również jakość produkcji z płyt bimetalowych jest o wiele wyższa niż ze zwykłych płyt cynkowych.
BDMION (duernion) zob. SKŁADKA.
BIOBIBLIOGRAFIA, *bibliografia osobowa, u-względniająca informacje biograficzne dotyczące danego autora (lub autorów) w formie *kalendarium życia i działalności lub rysu biograficznego i omówienia twórczości. Niektóre B. łączą komentarz biograficzny z materiałami bibliograficznymi w obrębie kolejnych lat (np. J. Cza-chowska: Gabriela Zapolska. Monografia hiobibliograficzna. Wrocław 1966). B. zbiorowe podają biogramy oraz bi-bliogr. podmiotowe i przedmiotowe osób, przeważnie działających w zakresie jednej dziedziny (np. opracowany przez Instytut Badań Literackich Słownik współczesnych pisarzy polskich, t. 1-4, Warszawa 1963-1966).
BIOGRAFIA, utwór lub rozprawa zawierająca dzieje życia i działalności konkretnej postaci, z uwzględnieniem związków między nią a jej otoczeniem. Z połączenia B. z fikcją powieściową powstała powieść biograficzna (vie romancee), bujnie rozwijająca się w pierwszej poł. XX w. Jako gatunek literacki B. została wsławiona przez Bioi paralleloi (Żywoty równoległe) Plutarcha (IU w. n.e.). W Polsce pierwszą B. jest Vita sancti Stanislai (przed 1253).
Zob. też Gęsta.
BIOGRAM, artykuł w *encyklopedii, *słowniku biograficznym itp., zawierający zwięzły życiorys konkretnej postaci oraz jej bibliografię. Termin wszedł w użycie w drugiej poł. XX w.
BIRAGO Giovanni Piętro, *miniaturzysta, pracował w ostatnim dwudziestoleciu XV i pocz. XVI w. w Mediolanie; identyfikowany z Pseudo-Antonio da Monza. Podpisany na jednym z trzech zachowanych pergaminowych egz. Sforziady, opublikowanej w Mediolanie w 1490, znajdującym się w Bibliotece Narodowej w Warszawie (Inc.F. 1378); dwa inne egz. w Bibliotheque Nationale w Paryżu i w British Museum. B. ozdobił nadto miniaturami pięć znanych dotąd rpsów, inkunabuł wenecki na pergaminie: Breviarium ord. S. Augustini (Wiedeń, Nationalbibliothek), dyplom cesarza Maksymiliana dla Ludwika Moro, wykonał też kilka miniatur do różnych dzieł. Główne jego prace: * Modlitewnik Bony Sforza ks. Sabaudzkiej (British Museum Add. 34294), Pontyfikat (Bibliotheca Apostolica Vaticana, Ott. lat. 501), *Legenda aurea (Biblioteka Narodowa w Warszawie sygn. BO 2, Cim. 11). Oprócz wykazu podanego przez *Horodyskiego przypisuje mu się Historię Jozafata w Biblii Brera z herbem Sforzów i imieniem Bony oraz księgi chórowe w katedrze w Brescii.
M. Salmi: UEnluminure itdicnne. 1954. B. Horodyski: Miniaturzysta Sforzów. "Biul. Hist. Sztuki" 1954 nr 2.
BIRKENMAJER Aleksander (1890-1967), jeden z najwybitniejszych reprezentantów poi. bibliotekarstwa i nauki o książce, historyk nauk ścisłych i filozofii średniowiecznej, syn historyka nauk ścisłych, Ludwika Antoniego, oraz Zofii Karlińskiej, autorki studium o J.D. *Janockim (Poznań 1925). Wychowanek Uniw. Jagiellońskiego (1908-1913), specjalizował się w matematyce, fizyce, atro-nomii, wcześnie obierając kierunek historyczny, humanistyczny. Do zawodu bibliotekarskiego wkroczył jako uczony o dużym dorobku naukowym, znawca europejskich zbiorów bibliotecznych, z którymi zetknął się w licznych podróżach naukowych (m.in. jako student brał udział w ekspedycji PAU, rejestrującej rpsy i druki poi. w Szwecji por. Sprawozdanie z poszukiwań w Szwecji, Kraków 1914). Od 1 X1919 pracował w Bibl. Jagielloń-
307
308
BIRKENMAJEK.
skiej, w 1.1924-1939 jako kierownik działu rpsów. W październiku 1940, po opuszczeniu obozu w Sachsenhausen (Oranienburgu) powrócił do tej pracy, wreszcie zajął stanowisko dyrektora po Edwardzie Kuntzem (1 VII 1947 301X1951). Pełnił też funkcje dyrektora Bibl. Uniw. w Poznaniu (od 1 III 1939 do czasu wkroczenia Niemców oraz od II1945 do 30 VI1947). W październiku 1951 został przeniesiony do Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie powierzono mu stworzoną dla niego katedrę bibliotekoznawstwa, nadając zarazem tytuł prof. zwyczajnego (od 1938 prof. nadzwyczajny na Uniw. Jagiellońskim). Zaledwie po kilku latach działalności w bibliotekarstwie wybił się jako znakomity znawca rpsów i zagadnień związanych z książką, toteż występował jako ekspert w różnych komisjach międzynarodowych, m.in. w 1. 1925-1927 brał udział w Mieszanej Komisji Rewindykacyjnej w Moskwie i Leningradzie. Nie było ważniejszych wydarzeń i problemów w formującym się na nowych podstawach życiu bibl. poi. w okresie międzywojennym, na których temat B. nie zabierałby głosu. Brał udział w dyskusji, czym ma być Bibl. Narodowa, naszkicował plan naukowego podręcznika bibliotekarskiego, stał się świetnym znawcą budownictwa bibliotecznego w związku z projektowaniem nowego gmachu Bibl. Jagiellońskiej. Jednakże główny nurt jego zainteresowań pozostał historyczny. Jego publikacje, prezentując wszechstronną i głęboką erudycję, były zarazem wzorem precyzyjnej metody badawczej. Ich tematyka księgoznawcza obejmowała wszystkie przynależne tutaj działy. Niektóre rozprawy miały na gruncie poi. charakter pionierski i pozostały na długo pozycjami niezastąpionymi, jak np. w zakresie rękopisoznawstwa Książka rękopiśmienna (referat na IV Zjeździe Bibliotekarzy Polskich 1936, wytyczający problemy związane z opracowywaniem tego rodzaju materiałów bibliotecznych). Podobne znaczenie dla badania opraw ma rozprawa W sprawie rejestracji i katalogowania opraw zabytkowych (W: Studia nad książką, poświecone pamięci Kazimierza Piekarskiego, Wrocław 1951). Do tej dziedziny B. wniósł nowe spostrzeżenia dotyczące dziejów europejskiej oprawy średniowiecznej (Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskiej i inne oprawy tej samej pracowni introligatorskiej XII wieku. "Exlibris" 1925 z. 7/1), wykazując zarazem zainteresowanie dla poi. oprawy z pocz. XIX w. W zakresie historii bibliotek wybija się na czoło rekonstrukcja księgozbioru z pocz. XIII w. na podstawie zasobów Bibl. Nationale w Paryżu w rozprawie Biblioteka Ryszarda de Fournwal (Kr. 1922), dzieło uznane za klasyczne pod względem metodycznym. Nowe światło na jeden z fragmentów przeszłości Bibl. Jagiellońskiej rzuca obszerne, dociekliwe studium Belgijski bibliofil Arseni Fasseau i jego związki z Polską (1760-1777), W: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. Studia poświęcone pamięci Józefa Grycza (Wrocław
1961). Dzieje drukarstwa reprezentuje m.in. Typograficzny zasób drukarni Akademii Zamojskiej w r. 1617 (Kraków 1936) oraz wstęp do katalogu wystawy druków krakowskich w BJ (1938). Pokazem metody filologicznej w zastosowaniu do badań inkunabulistycznych jest Rodowód krakowskiego Plateana (w cyt. Studiach nad książką 1951). Także bibliogr. nie została pominięta w warsztacie badawczym B., by wymienić Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego 1817-1830 (Kraków 1929); warto też pamiętać, że w ostatnich latach przed wojną B. pomagał w opracowaniu 34 tomu Bibliografii Polskiej Estreichera. Wielki badacz spuścizny Kopernika precyzję matematyczną przenosił na teren studiów bibliologicznych. Kierując bibliotekami, z taką samą rzetelnością dbał o ich wysoki poziom naukowy, nadzorując osobiście politykę uzupełniania zbiorów, starając się o ich zabezpieczenie, gdy w okresie okupacji i bezpośrednio po wojnie groziło im niebezpieczeństwo. Prowadził szkolenie bibliotekarzy najpierw w Poznaniu i Krakowie, później w ramach funkcji dydaktycznych na Uniw. Warszawskim (do 1 X 1960). Mimo licznych obowiązków związanych z prowadzeniem katedry i jednocześnie czynnego członkostwa w Zakładzie Historii Nauki i Techniki PAN (od 1953 kierował jego Działem III) B. nie uchylał się od współpracy w imprezach i instytucjach związanych z książką. Był przewodniczącym, a następnie członkiem Rady Naukowej Bibl. Narodowej i Bibl. PAN w Kórniku, stał na czele Komitetu redakcyjnego Encyklopedii wiedzy o książce, był Śwspółredaktorem serii Ossolineum Książki o Książce (od niego pochodzi tytuł serii), brał udział w przygotowaniu poi. przekładu Dziejów książki Dahla (Wrocław 1965), podejmując się m.in. opracowania uzupełniających rozdziałów poświęconych dziejom poi. książki (praca kontynuowana przez B. Kocowskiego). Był współredaktorem oraz nader aktywnym autorem artykułów i recenzji w czasop.: "Exlibris", "Silva Rerum", "Przegląd Biblioteczny"; zapoczątkował "Biuletyn Bibl. Jagiellońskiej", nie licząc publikacji z zakresu historii nauki. Niepełna bibliogr. jego prac do 1961 obejmuje 315 pozycji; wiele z nich ukazywało się w językach obcych, za granicą. Dzięki rozległej wiedzy i udziałowi w międzynarodowym ruchu naukowym B. zyskiwał zaszczytne członkostwa wielu instytucji poi. i zagranicznych. W1936 powołany na członka korespondenta, w 1945 na członka czynnego PAU oraz TPN w Poznaniu; w 1947 obrany dożywotnim honorowym wiceprzewodniczącym *Międzynarodowej Federacji Bibliotekarzy (IFLA); od 1926 członek honorowy Związku Bibliotekarzy Czeskich w Pradze; ponadto: członek Międzynarodowej Unii Historii i Filozofii Nauki (Union Internationale d'Histoire et de Philosophie des Sciences), od 1956 członek jej Komisji Bibliografii; członek, a od 1959 wiceprzewodniczący Międzynarodowej Akademii Historii Nauki
309
EWoK 12
310
BIRKMANN
(Academie Internationale d'Histoire des Sciences) oraz od 1965 przewodniczący Komitetu Mikołaja Kopernika; członek-korespondent Royal Historical Society (od 1935).
"Roczniki Bibl." 1961. Ś A.B.: Etudes d'histoire des sciences et des La philosophie et du Moyen Age. 1970. (biogr. i bibliogr.).
BIRKMANN, rodzina niem. wydawców i księgarzy w Kolonii (XVI w.). Franz (zm. 1529) rozpoczął działalność ok. 1513; w czasie licznych podróży do Anglii, Francji, Szwajcarii i Holandii nawiązał on stosunki z wieloma wydawcami, z którymi prowadził handel wymienny. Takież stosunki łączyły go z wybitnymi księgarzami niem., dzięki czemu odgrywał znaczną rolę na targach frankfurckich. Od 1526 B. prowadził również drukarnię. Współpracował z nim jego brat Arnold (zm. 1542), który po jego śmierci został właścicielem firmy. Syn Arnoldajan (1527-1572) doprowadził przedsiębiorstwo do rozkwitu; działał okresowo w spółce wydawniczej z wydawcami kolońskimi i mogun-ckimi. W 1585 wydawnictwo przejął A. *Mylius.
BISIAUX Pierre Joseph, introligator paryski, mistrz w 1777, pracował do 1801. Oprawiał książki dla *Du Barry, Voltaire'a i Beaumarchais. Nazywał siebie "Maitre relieur a Fanglaise", ponieważ wzorował się na stylu ang. Okładziny zdobił skromnie, konturowo znacząc *zwier-ciadło, natomiast kompartymenty *grzbietu bogato dekorował. Sygnował etykietką swoje prace.
Devauchelle II.
BISTICCI Vespasiano da (1421-1498), księgarz i bibliofil f lorencki. Książęta i mecenasi wł. zlecali mu nieraz organizowanie bibl. B. posiadał we Florencji księgarnię przy Via degliLibrai, często odwiedzaną przez uczonych i erudytów, prowadzących tam dyskusje dotyczące pisarzy klasycznych. Na polecenie Kuźmy Medyceusza zorganizował kopiowanie ksiąg dla bibl. w Badia k. Fiesole; skopiowano wówczas ponad 200 kodeksów (pracowało nad tym 45 kopistów przez 22 miesiące). B. urządził również bibl. dla F. da *Montefeltro w Urbino i dostarczał ksiąg papieżowi Mikołajowi V. Kontakty z wybitnymi humanistami pozwoliły mu spisać, na podstawie wspomnień, żywoty sławnych ludzi XV w. (Vite di uomini illustri del sec. XV, wyd. P. D'Ancona i A. Aeschltmann, Milano 1951).
C. Neihart: V. da B. u. seine Papstlehen. "Schweizerische Rundschau" 1927.
BIULETYN INFORMACYJNY, zbiór informacji pojawiający się periodycznie lub okolicznościowo, wydawany przez *agencje prasowe, organizacje społeczne, urzędy, przez większe zakłady pracy lub instytucje, głównie dla celów prasowych. Informacje zawarte w B.i. są przedrukowywane w prasie lub służą przy opracowywaniu większych artykułów.
BIULETYN NABYTKÓW zob. GROMADZENIE ZBIORÓW.
BIURO MIĘDZYNARODOWEJ WYMIANY WYDAWNICTW zob. BIBLIOTEKA NARODOWA W WARSZAWIE.
BIURO OGŁOSZEŃ zob. AGENCJA PRASOWA.
BIURO PRASOWE, specjalnie wyodrębniona komórka w urzędzie, zakładzie czy większym przedsiębiorstwie, dostarczająca informacji głównie prasie, radiu, telewizji na temat działalności danej instytucji. B.p. wydaje m. in. własne komunikaty i ^biuletyny.
BIURO WYCINKÓW zob. AGENCJA PRASOWA.
BIURO WYDAWNICZE "RUCH", Warszawa, powstało w 1955. Wydaje tanie, bogato ilustrowane lub beztekstowe książki dla dzieci w wieku przedszkolnym oraz pierwszych klas szkoły podstawowej. Produkcja 1964: 76 książek w nakładzie 3100000 egz. R. wydaje również reprodukcje dzieł sztuki ze zbiorów poi. w formie plansz ściennych (ok. 20 tematów rocznie w nakł. ok. 100000 egz.), reprodukcje grafiki i malarstwa współczesnego (poi. i obcego) ze zbiorów poi. w formie pocztówek i karnetów (ok. 2500 nowych tematów rocznie w nakł. ok. 70000000 egz.) oraz fotograficzne pocztówki krajoznawcze (ok. 5000 nowych tematów rocznie w nakł. ok. 45000000 egz.).
BLACKWELL B.H. Ltd., księgarnia wydawnicza i antykwariat w Oxfordzie zał. w 1879 przez B.H. Black-wella. Specjalnością jej były wydawnictwa luksusowe i książki szkolne.
BLADO Antonio (1490-1567), drukarz i wydawca rzymski, dorywczo drukował również w Rieti i Foligno. Działalność drukarską prowadził od 1516. Ok. 1539 na polecenie papieża Pawła III zorganizował drukarnię gr., w której pracował do 1542. W 1549 mianowany drukarzem papieskim wydrukował pierwszy Index librorum prohibitorum (1557-1558). Po śmierci B. warsztat prowadziła wdowa i trzej synowie, a od 1589 do 1593 syn Paweł (zm. 1609). Druki B., nie zawsze poprawnie wydane, były bogato ilustr.
S. Vaccaro: Catalogo delie edizioni romane di A.B. Asolano et evedi. 1942. - A. Campana: A.B. e Bartolomeo Pktina. W: Miscellanea bihliograjka in memoria di don Tommaso Aaurti, a cura di L. Donati. 1947.
311
312
BŁONNIK
BLAEU (Blaew) Willem Janszoon (1571-1638), kartograf holend., założyciel przodującego w XVII w. zakładu kartograficznego. Działalność rozpoczął od globusów, potem zaczął wykonywać mapy. W 1635 ukazało się pierwsze wyd. jego dwutomowego atlasu Theatrum orbis terrarum, który rozrósł się potem do 12-tomowego Atlas tnaior, kontynuowanego przez synów B. Corneliusa (zm. 1648) i Jana (1596-1673).
BLAKE William (1757-1828), ang. malarz, rytownik, ilustrator i poeta. Był wszechstronnym twórcą swych książek; pisał ich tekst, wykonywał ozdoby i ilustracje, które z kolei ręcznie kolorował, całość sam trawił wg własnej specjalnej metody traktującej akwafortę jako druk wypukły, odbijał i oprawiał ręcznie. W ten sposób powstały: Songs ofinnocence (1789), Urizen (1794), Ahania (1795), Gates ofparadise (1793), Milton (1804), Jerusalem (1818) i in. Wykonał też drzeworyty do Wergiliusza Thorntona (1821) oraz pozostawił nie skończony cykl ilustr. do Boskiej komedii Dantego.
G. Keynes: W. B. engravings. 1950. A. Blunt: The art of W. B. 1959.
BLANCHET Hector Augustin (1851-1936), fr. papiernik i historyk papiernictwa. W 1873 ukończył ze stopniem inżyniera paryską Ecole Centrale, przez wiele lat prowadził, jako współwłaściciel, dużą fabrykę w Rives. W 1900 ogłosił Essai sur 1'histoire du papier, a w 1907 Le papier et safabrication a travers les dges. Piękny, jedyny w swoim rodzaju księgozbiór zapisał B. bibl. miejskiej w Grenoble.
BLASTUS Piotr zob. KMITA Piotr Blastus.
BLISS Henry Evelyn (1870-1955), amer. bibliotekarz, teoretyk klasyfikacji i twórca nowego systemu klasyfikacyjnego (*Klasyfikacja Blissa). Nad budową swego systemu zaczął B. pracować w Bibliotece College of the City of New York, gdzie w 1905-1908 wprowadził katalog systematyczny według przygotowanego przez siebie schematu. Opracowanie ostatecznej wersji było poprzedzone gruntownymi, trwającymi 30 lat studiami nad teorią i praktyką klasyfikacyjną, których rezultaty B. ujął w dziełach do dziś aktualnych: The organization of knowledge and the system of sciences (1929) oraz The organization of knowledge in libraries and the subject approach to books (1933, 2 wyd. 1939). Wstępną wersję tablic pt. A system of bibliographic elassification ogłosił B. w 1935, pełne zaś tablice pt. A bibliographic elassification ukazały się w 4 t. w 1940-1953 (obejmują ok. 2000 str.). Zastosowanie systemu klasyfikacji Blissa małe jest w Stanach Zjednoczonych, większe w Anglii i w krajach Wspólnoty Brytyjskiej (ponad 60 bibliotek, głównie naukowych). Dzieła
B. są jednak trwałym wkładem do rozwoju teorii klasyfikacji.
Bibliogr. prac B. "Revue de la Doc." 1948 nr 4. K.C. Harrison: H.E.B. "Librarian" 1955 nr 9.
BLOC Louis (zm. 1529), introligator w Brugge. Praktykował u Jana Guileberta, oprawiał księgi liturgiczne dla kościoła Sw. Jakuba w Brugge (w 1521 i 1527). Oprawy zdobił dużymi *plakietami w stylu niderlandzkim i na okładzinie umieszczał swe nazwisko, zazwyczaj połączone z pobożnym westchnieniem, np. "Ob (!) laudem Christi librum hunc recte ligavi Ludoyicus Bloc".
E.Ph. Goldschmidt: Gothic et renaissance bookbindings.1928.
BLOK KSIĄŻKI, sfalcowane (*Falcowanie) arkusze książki, zebrane 'według swej kolejności, z ilustracjami i tablicami, zszyte i sklejone, lecz bez okładki.
BLOKADA, w drukarstwie wstawienie w *skład zecerski dowolnych znaków w miejscu, w którym rps jest nieczytelny albo brak chwilowo właściwej czcionki, lub tekst ma być uzupełniony dopiero po przełamaniu (np. przy powołaniu się na stronicę książki). Liczba znaków B. powinna odpowiadać liczbie brakujących znaków tekstu. W celu zablokowania miejsca na brakujący tekst używa się zwykle w składzie ręcznym odwróconych stopką Czcionek: (por. str. ||), w składzie maszynowym zaś zer: (por. str. 000).
BŁĄD DRUKARSKI, nie zauważony w czasie *ko-rekty błąd *składu zecerskiego, którego nie usunięto również w *rewizji, i -wobec tego dostał się do wydrukowanego nakładu (stąd także nazwa: błąd druku). Przyczyną B.d. są niejasności maszynopisu (dawniej rpsu), źle zrozumiane i złożone przez *składacza, a nie poprawione w czasie korekty. Błąd może powstać również z powodu występowania obcych czcionek, tzw. ^fragmentów w *kaszcie drukarskiej, ^obsypywania się czcionek w ^kolumnach oraz wyrwania czcionek z *formy drukowej przez cylinder tłoczący w czasie druku, a następnie przestawienia lub pomylenia ich kolejności przy usuwaniu takiego defektu formy drukowej. Żartobliwą nazwą B.d., który przypadkowo zmienia tekst w sposób złośliwy lub komiczny, jest chochlik drukarski.
BŁĄD TEKSTU zob. KRYTYKA TEKSTU.
BŁONA, przezroczyste podłoże z celuloidu lub z innego tworzywa pokryte światłoczułą emulsją fotograficzną. Potoczna nazwa filmów fotograficznych.
Zob. też Negatyw.
BŁONNIK zob. MASA CELULOZOWA.
313
314
BŁONOWANIE NEGATYWÓW
BŁONOWANIE NEGATYWÓW, proces polegający na zdjęciu fotograficznej błonki kolodionowej ze szklanej płyty i naniesieniu jej na drugie szkło. B. stosuje się przy łączeniu z innymi *negatywami lub przy montażu fragmentów z różnych negatywów w jeden tzw. fotomontaż. Produkuje się również specjalne filmy o błonach ściągalnych, tzw. "stripfilmy". Błonki z tych filmów można po przecięciu ściągać na sucho lub po namoczeniu w wodzie.
BŁYSKAWICA, pozycja wydawnicza o skróconych do minimum fazach produkcyjnych tak w zakresie opracowania redakcyjno-edytorskiego, jak też wszystkich prac drukarskich i introligatorskich.
BOAS Henryk (zm. 1854), księgarz wrocławski. Był prokurentem znanej wrocławskiej firmy księgarskiej Z. *Schlettera, od którego zakupił w 1845 księgarnię asortymentową i antykwariat. B. prowadził sprzedaż książek poi. W 1855 przedsiębiorstwo to nabył H. *Skutsch.
BOBINA zob. OPAKOWANIE PAPIERU.
BOBINIARKA (bobineza), maszyna do krajania wąskich pasm papieru za pomocą zestawu par noży okrągłych (jak w *przekrawaczu podłużnym) lub gęsto ustawionych nożyków do golenia. Zob. tab. 34(5).
BOCCACCIO Giovanni (1313-1375), wł. pisarz, bibliofil. Posiadał ok. 200 *kodeksów rękopiśmiennych, których część sam przepisał. Swoją bibl. pozostawił klasztorowi San Spirito we Florencji. Przy przebudowie klasztoru ok. 1560 większość dzieł zaginęła.
BOCK Emil (1816-1871), księgarz i wydawca niem. Był współwłaścicielem księgarni Bernarda Behrsa oraz prokurentem firmy Bote & Bock w Berlinie. W 1855 nabył we Wrocławiu od Z. *Schlettera Śwydawnictwo i rozwinął szeroką działalność zakładając filie, m. in. w Poznaniu w 1860.
BOCZEK: 1. Tytuł podrozdziału lub ustępu książki, drukowany na marginesie pismem mniejszym od tekstowego, lecz zazwyczaj półgrubym. 2. *Tabela.
BODLEIANA zob. BIBLIOTEKI FUNDACYJNE, WIELKA BRYTANIA Biblioteki.
BODLEY Thomas, Sir (1545-1613), ang. dyplomata, bibliofil. Z zebranych przez siebie książek stworzył podwaliny pod Bodleian Library w Oxfordzie. Swojej fun-
dacji B. zapewnił pomieszczenie i dotacje pieniężne. W 1602 bibl. została otwarta dla publiczności.
Reliąuiae Bodleianae, or Authentic Remains of Sir Th. B. 1703.
BODNIAK Stanisław (1897-1952), bibliotekarz, historyk. Jako badacz i edytor, zajmował się głównie dziejami reformacji w Polsce oraz zagadnieniami pomorzoznaw-czymi i bałtyckimi. Pracował w *Bibliotece Kórnickiej PAN w 1. 1926-1939, 1945-1952, od 1930 jako dyrektor. W czasie okupacji kierował działem rpsów *Biblioteki Narodowej (1940-1944), prowadząc zarazem ćwiczenia z nauk pomocniczych historii na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich w Warszawie. Po powrocie do Biblioteki Kórnickiej był jednocześnie prof. historii kultury na Uniwersytecie Poznańskim. Opracował inwentarz rpsów Biblioteki Kórnickiej (powielony) oraz katalog rpsów od XV do XVIII w. Biblioteki Narodowej (spalony); ogłosił m. in. wiele artykułów dotyczących dziejów książki poi. XVI w. w "Silva Rerum", "Pamiętniku Literackim", "Reformacji w Polsce" i in. Wznowił wyd. *Ada Tomiciana, kontynuował wydawanie "Pamiętnika Biblioteki Kórnickiej" (1930-1947). Bibliogr. jego prac obejmuje ponad 100 poz.
J. Grycz: S. B. "Prz. Bibl." 1952 z. 4. K. Lepszy: S B. "Kwart. Hist." 1953 nr 3. S. B. "Pam. Bibl. Kórnickiej" 1955.
BODONI zob. ANTYKWA, PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
BODONI Giambattista (1740-1813), syn drukarza, zecer, drukarz, wydawca wł. W 1. 1758-1766 jako zecer w *Tipografii delia Congregazione di Propaganda Fide przyswoił sobie znajomość j. wschodnich i pracował nad poprawieniem czcionek pism orientalnych. W 1768 został kierownikiem Książęcej Drukarni w Parmie, przy której w 1770 założył odlewnię czcionek, prowadząc ją do śmierci, równocześnie z własnym warsztatem, zał. w 1791. B. drukował początkowo czcionkami P.S. *Fourniera, w 1789 zastąpił je własnymi, m. in. klasycystyczną antykwą bardzo piękną w kształcie i rysunku, charakteryzującą się prostotą wyraźnie rozróżnionych cienkich i grubych linii. Druki B. są prawdziwymi arcydziełami sztuki drukarskiej dzięki doskonałemu doborowi i zastosowaniu materiału typograficznego. Budzą jednak sprzeciw swą niedbałą formą literacką, nie najlepszym wyborem i niestaranną korektą. Dzieło jego życia, Manuale typogmphico (Parma 1818; wyd. 1, 1788), zawiera 291 pism łac, 34 gr. i 48 orientalnych. Do najlepszych jego prac należą Oratio Dominica in CLV linguas... (Parma 1806) i Iliada w trzech tomach in folio (1808). Zob. tab. 3(14).
H.C. Brooks: Compendiosa bibliografia di edizioni Bodoniane. 1927. Ś H.C. Brooks: Saggio di caratteri di G.B.B. signora non publicali. 1929. E. Crous: G.B. W: Altmeister der Druckschrifi. 1940. H. Schuster: G.B. 1956.
315
316
BOHOMOLEC
ŚWIĄTYNIA
WEŃERY
W KM DOS.
W PARMIE
r>!U'KARM I. 8. BODOM.
Karta tytułowa polskiego druku tłoczonego w 1807 r. u Bodoniego w Parmie
BOHATKIEWICZ Aleksander (1796?-1831?), bibliotekarz, bibliograf. Studiował filologię klasyczną w Wilnie u G.E. *Groddecka. Od 1819 zatrudniony był w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego (od 1821 "przydany do pomocy" w bibl., 1823 otrzymał nominację na pomocnika bibliotekarza). Opracował katalog dubletów bibl. oraz katalog rzeczowy księgozbioru Jana Sniadeckiego (1720 wol.). Mianowany adiunktem Uniwersytetu, od 1829 rozpoczął wykłady z bibliogr. Wykład wstępny ogłosił drukiem pt. Rzecz o bibliografii powszechnej (1830). Jako teoretyk bibliogr. pozostawał pod wpływem J. *Lelewela. Zadania tej dyscypliny pojmował szeroko jako naukę o książce, dzielącą się na: wiadomości o rzeczach piśmiennych, typografię, bibliotekarstwo. Postulował, aby bibliograf był człowiekiem wszechstronnej wiedzy.
BOHATTA Hans (1864-1947), bibliotekarz i bibliograf austr., pierwszy wykładowca bibliotekoznawstwa na Uniwersytecie Wiedeńskim (od 1928). W Bibliotece Uniwersyteckiej w Wiedniu kierował w 1906-1913 pracami nad pełnym katalogiem przedmiotowym zbiorów, pierwszym takim katalogiem w krajach posługujących się j. niem. Jakkolwiek nie uniknął błędów, stworzył dzieło trwałe i użyteczne, dotychczas kontynuowane. Zajmował się także wczesną historią drukarstwa i stał się uznanym autorytetem w tej dziedzinie. Wespół z M. Holzmannem opracował słownik niem. druków anonimowych i kryptonimowych z 1. 1501-1926 Deutsches Anonymen-Lexikon (t. 1-7, Weimar 1902-1928; przedr. 1961) oraz słownik pseudonimów niem. Deutsches Pseudonymen-Lexikon (Wien 1906; przedr. 1961). Ostatnim dziełem B. przygotowanym wespół z W. Funke i F. Hodesem była międzynarodowa *bibliografia bibliografii Internationale Bibliographie der Bi-bliographien (Frankfurt a.M. 1950; wychodziła poszytami od 1939).
E. Paunel: H. B. "Zentralbl. f. Bibliothekswesen" 1948 H. 1.
BOHN Henry G. (1796-1884), antykwariusz londyński. Prowadził firmę zał. przez ojca w 1803 w Londynie. Główną formą działalności handlowej B. była sprzedaż resztek nakładów. Z inicjatywy B. wydano wiele przedruków dzieł unikatowych. Od 1840 B. wydawał katalogi "Guinea" cieszące się wielkim uznaniem. W 1865 B. sprzedał swą firmę, należącą wtedy do największych w świecie, spółce Bell & Sons.
BOHOMOLEC Franciszek (1720-1784), jezuita, poeta, komediopisarz, dziennikarz, publicysta i edytor. W 1762 został prefektem *drukarni jezuitów w Warszawie. Po kasacie zakonu w 1773 drukarnia pojezuicka została przemianowana na Drukarnię Nadworną JKMci, a B. powołał król przywilejem z 9 XI tegoż roku na jej dożywotniego dyrektora. Na tym stanowisku pozostawał do śmierci. Działalność "drukarni, zwłaszcza po kasacie zakonu, B. podporządkował potrzebom rozwoju literatury oświeceniowej. Wydawał w niej dzieła naukowe, literackie, religijne, podręczniki szkolne, czasop., gazety, kalendarze i druki urzędowe. Do grupy współpracujących z nim autorów należeli m. in.: J.J. Dawidson, G. Piramowicz, A. Naruszewicz, K. Wyrwicz, I. Krasicki, F.D. Kniaźnin, S.L. Huillier, F. Curtius. Dużą uwagę przykładał do wydawania dzieł pisarzy starożytnych greckich i rzymskich: Demostenesa, Liwiusza, Neposa, Seneki i Tacyta. Nie mniejsze zasługi położył w zakresie wydawania przekładów dzieł z literatury zachodnioeuropejskiej takich pisarzy, jak: P. Metastasio, D. Diderot, J.F. La Harpe i E. Joung. Z kierowaną przez B. drukarnią blisko współpracował księgarz i nakładca warszawski M. *Grólł tłocząc w niej w 1.1770-1777 czasop.
317
318
BOJESEN
literackie "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" oraz liczne inne publikacje. Spod pras Drukarni Nadwornej JKMci ukazywała się w 1. 1774-1793 "Gazeta Warszawska" Stefana Łuskiny, czołowy organ prasowy w Polsce drugiej poł. XVIII w. Tłocznia ta mieściła się na Starym Mieście przy ul. Jezuickiej 3.
Z. Staniszewski: Rachunki drukarskie F. B. "Ze Skarbca Kultury" 1958 z. 2 (11).
BOJESEN Emst (1849-1925), księgarz i wydawca duński działający w Kopenhadze. Wydał m. in. popularne Juleroser (Ciemierniki) i Oldfux (Siwek), komedie Holberga z ilustr. H. Tegnera (wyd. jubileusz.), Nowy Testament z ilustr. C. Blocha, Holgera Drachmanna Troldtoj (Czarodziejska zabawka) ilustr. przez T. Bindesbolla, A. Jerndorf-fa i J. Skovgaarda. W 1895 B. utworzył z P.G. *Philipse-nem spółkę Det nordiske Forlag. Publikowane tu popularnonaukowe czasop. "Frem" ("Naprzód") osiągnęło ponad 100000 egz. nakładu. Gdy w 1903 doszło do połączenia *Gyldendalske Boghandel i Nordisk Forlag, B. został jednym z dyrektorów firmy.
K. Larsen: E. B. "Aarbog for Bogvenner" 1925.
BOKS W MAGAZYNIE BIBLIOTECZNYM zob. POMIESZCZENIA BIBLIOTECZNE.
BOLC Jerzy (zm. przed 1632), papiernik, od 1620 właściciel dwukołowej papierni we wsi Główna pod Poznaniem. Produkował papier pisarski i drukarski.
BOLIWIA zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Dokumentacja.
BOLLANDYŚCI, wydawcy słynnego dzieła hagio-graficznego Acta sanctorum quotquot toto orbe coluntur, przeważnie jezuici. Myśl utworzenia krytycznego zbioru żywotów świętych, uporządkowanego wg dni roku, powziął Herbert Roswey. Pierwsze materiały zebrano w 1. 1603-1606. Kontynuowanie dzieła Rosweya zlecono Janowi Bol-landowi (1596-1665), który zmienił plan wydawnictwa i właściwie jego trzeba uważać za głównego twórcę przedsięwzięcia. W 1. 1634-1773 B. mieli swoją siedzibę w Antwerpii. Wydawnictwem kierował Bolland, współpracownikami jego byli Godfryd Henschen i Daniel Papebroch. W Antwerpii wydano tomy obejmujące żywoty świętych, których uroczystości przypadają na miesiące od stycznia do października. Prace przerwała kasata jezuitów w 1773. Próbowano je kontynuować w klasztorze Caudenberg w Brukseli (1778-1780) i w Tongerloo, gdzie w 1794 wydano t. 53. Po splądrowaniu klasztoru w Tongerloo musiano zaprzestać prac i t. 54 wyszedł dopiero w 1845 w Brukseli. Od tego czasu Acta sanctorum ukazują się bez przerw; sie-
SANCTORUM
OJJOTOJLJOT TOIO ORBE COLUNIUR. VEL A CATH0UCIS SCR.IPTOR.lBUS
CEŁEBR.ANTUR,
Qu tx 4tuiquta Monumcntis Lattnis , alisititntjtjc Gentjum ccflegit , digcflit, Notis il!uftrsvit
JOANNES BOLLANDUS
Secietałis "Jefu Theologus, feruata primigema Scriptorum pbraji.
OFEB.AM ET STUDIUM CONtULIT
GODEFRIDUS HENSCHENIUS
TO MUS PR.IMUS lANUAR.il,
VENETIIS, MDCCXXXIV.
- S C
Karta tytułowa Acta sanctorum z 1734 r., dzieia opracowanego przez J. Bollanda
dzibą B. jest kolegium Św. Michała w Antwerpii. Ukazało się dotąd 67 t., obejmujących całość roku kościelnego, i uzupełnienia. Oprócz tego 1 wyd. istnieje drugie wyd. weneckie (1734-1770), zawierające t. 1-5 oraz paryskie (1863-1870) t. 1-12. Prócz Acta sanctorum B. wydali jeszcze: "Analecta Bollandiana", kwartalnik wychodzący od 1882, i "Subsidia Hagiographica" od 1886. W skład tej serii wchodzą: Bibliotheca hagiographica łatina antiquae et mediae aetatis (1898-1901), Bibliotheca hagiographica graeca (2 wyd. 1909), Bibliotheca hagiographica orientalis (1910) oraz katalogi rpsów.
H. Delehaye: A trauers trois sihles. Uoeuure des Bollandistes. 1615-1915. 1920.
BOLSWERT Boetius Adams (ok. 1580-1633), niderlandzki rytownik, prawdopodobnie uczeń Cornelisa Bloe-
319
320
BOOK CLUB
maerta, jeden z najwybitniejszych rytowników szkoły *Rubensa. Wykonał liczne ilustr. książkowe na miedzi, jn. in. do: Vitae Passionis... Jesu Christi... per Joannem Bour-ghesium (Antwerpia, H. Aertssen 1622, 76 ilustr.), P. Herman Hugo, Pia Desideria... (Antwerpia, wyd. B. Bolswert, druk. H. Aertssen, 1624, 48 ilustr.), B. Haeftenus, Schola Cordis... (Antwerpia, wyd. B. Bolswert, druk. H. Verdussi, 1629, 56 ilustr.), A. Sucquet, Den Wegh des Eeuwich Levens (Antwerpia, H. Aertssen 1620, 33 ilustr.), Duyfkens ende Willemynkens Pelgrimage... door Boetius A. Bolswert (Antwerpia, 1627, 27 ilustr. i tytuł). Thieme-Becker IV.
BOMPIANI VALENTINO & CO., wydawnictwo, zał. w 1929 w Mediolanie, nastawione głównie na wydawanie literatury pięknej i popularnonaukowej oraz dzieł z zakresu sztuki. Wydaje znane encyklopedie i słowniki literackie, m. in. Dictionnaire des oeuvres et des personnages de toutes les litteratures et de tous les temps oraz Dictionnaire biographiaue des auteurs.
BON KSIĄŻKOWY, zastępczy środek płatniczy na określoną sumę, wypuszczany przez organizacje lub firmy księgarskie w celi premiowania, nagradzania i obdarowywania osób czy instytucji, a sprzedawany i wymieniany na książki przez wskazane księgarnie. W Polsce B.k. wypuszcza Centrala Księgarstwa "Dom Książki" w odcinkach po 10, 20, 50 i 100 zł, które są do nabycia we wszystkich księgarniach.
BONCZYK Norbert (1837-1893), duchowny, działacz oświatowy, obrońca polskości na Śląsku, poeta. Współpracował z redakcją "Zwiastuna Górnośląskiego" w Piekarach. Swoje utwory epiczne Stary kościół miechowski i Góra Chełmska, wydane własnym nakładem we Wrocławiu i Bytomiu, kolportował bezpłatnie wśród ludu śląskiego.
BONHOMME Pasquier (zm. 1501), księgarz paryski. Specjalizował się w handlu rpsami. Założył warsztat drukarski (1476-1484), ale sam nie drukował. Firmował tylko jedną pozycję: Grandes chroniaues de France (1476), najstarszy paryski druk w j. fr. W 1. 1484-1490 oficynę prowadził syn Jean.
R. Brnu: Le livrefrancais. 1949.
BONNARD Pierre (1867-1947), fr. malarz i grafik. Uczeń l'Ecole des Beaux-Arts i Akademii Jullien, gdzie poznał Serusiera, Denisa, Vallatona i Vuillarda. W 1891 związał się z grupą Independants, a w 1892 z nabista-mi. Uległ wpływom impresjonistów Maneta, Degasa i Cezanne'a oraz Toulouse-Lautreca, z którym współpra-
cował przy ilustrowaniu J. Renarda Histoires naturelles (1904, 30 rys.). Zaczął od projektów z dziedziny przemysłu artystycznego, wykonywał plakaty i ilustr. książek, głównie litografie, m. in. do: C. Terrasse'a Petites scenes fami-lieres pour piano (1895,19 litogr.) i Petit solfege iłłustri (Paris, 1893, fotomech. repr. wg rys. B.). Ilustrował wyd. bibliofilskie A. *Vollarda: A.Jarry Petit almanach illustri du Perć Ubu (1899, rys.), P. Verlame'a ParalMement (1900, 108 litogr. odbitych sangwiną i 9 drzew.), Longusa Daphnis et Chloe (1902, 150 litogr.), Vollarda Vie de sainte Moniąue (1930, litogr., akwaf. i rys.) oraz O. Mirbeau Dingo (1924, 40 akwaf). Zdobił również V. Barrucanda D'un pays beau (1910, rys.), A. Gide'aLe Promethee mai enchaini (1920, rys.), C. Aneta Notes sur Famom (1922, drzew.), L. Chauveau Histoire du petit Renauld (1927), H.P. Valery Tableaux de Paris (1927, frontispice w litogr.), C.R. Marxa Simili (1930, sucha igła).
E. Benezłt; Dictionnaire critiąue. T. I. 1948. H. Vollmer: Allgem. Lexikon der bild. Kiinstler. T. 1. 1953.
BONNIER Albert (1820-1900), najwybitniejszy przedstawiciel szwedz. rodziny księgarzy i wydawców. W 1837 założył w Sztokholmie firmę Albert Bonniers Forlag, połączoną później z drukarnią i introligatornią. W 1. 40-tych i 80-tych był głównym wydawcą dzieł czołowych autorów krajowych. Po jego śmierci firma wchłonęła szereg firm mniejszych, stając się największym szwedz. wydawnictwem druków zwartych i czasop., wydającym m. in. popularne serie książkowe; kilka czasop. i leksykon encyklopedyczny.
K.O. Bonnier: B., en boklumdlarefamilj. T. 1-4. 1928-31. TUI A. B. niers forlags hundraarsjubileum. En kronika i bild. 1937.
BOOK CLUB (klub czytelniczy), organizacja, której celem jest zaopatrywanie członków-subskrybentów w książki. Ceny książek w B.c. są zwykle o ok. 15-25% niższe. Wydają one często nowości, które w normalnym obrocie księgarskim pojawiają się znacznie później. B.c. powstały po pierwszej wojnie światowej, głównie w USA i w Anglii. W USA istnieje ich ok. 100. Najstarszym amer. B.c. jest zał. w 1926 w Nowym Jorku Book of the Month Club, zrzeszający 1500000 członków i wydający czasop. "Book of the Month Club News". Inne amer. B.c. to: The Literary Guild, Dollar Book Club, The People's Book Club itp. Obok tych B.c. ogólnych powstały kluby o bardziej zróżnicowanym profilu, np. Teen Age Book Club, Detective Book Club, Catholic Book Club, Classics Club, History Book Club. B.c. kolportując książki wśród setek tysięcy osób mają znaczny wpływ na czytelnictwo. Możliwość otrzymywania książek za pośrednictwem klubów czytelniczych jest szczególnie ważna dla mieszkańców miejscowości, gdzie nie ma księgarni. Obecnie B.c. w USA
321
322
BOOK OF DURROW
i w Kanadzie liczą ponad 3500000 członków, z czego 80% stanowią kobiety. W 1. 50-tych XX w. ok. 30% sprzedaży książek w USA odbywało się przez B.c. W NRF w 1962 20% sprzedaży książek dokonywano tą drogą. W Anglii największe kluby tego rodzaju to World Books, Lcft Club, Right Club. We Francji 5,5% ludności należało w 1962 do B.c.
Zob. też Prenumerata.
P. Kaufman: English Book Cluhs and their role in social history. "Libri" 1964 nr 1.
BOOK OF DURROW zob. KSIĘGA Z DURROW.
BOOK OF KELLS zob. KSIĘGA Z KELLS.
BOOK OF LINDISFARNE zob. KSIĘGA Z LIN-DISFARNE.
BOOKLET zob. BROSZURA.
BOPPENHAUSENJohann(1666-1740), duński artys-ta-introligator i księgarz. W 1699 pracował w Kopenhadze u Wolfganga Lamprechta, w 1. 1724-1732 był cechmi-strzem kopenhaskiego cechu introligatorów. Oprawy B. były współcześnie wysoko cenione. Trzej synowie B. Jan Wilhelm, Jan Krzysztof i Jakub Wilhelm kontynuowali rzemiosło ojca do 1761.
BORBONICA zob. WŁOCHY Biblioteki.
BORDIURA (fr. bordure = obramowanie), zwana *winietą ramkową, w książce rękopiśmiennej lub drukowanej zamknięta ramowo dekoracja wypełniająca wszystkie marginesy zdobionej karty. B. może mieć charakter przedstawieniowy lub ornamentalny, może także wśród *ornamentu mieścić sceny figuralne. Forma obramienia powtarzać może kształt otaczanego obiektu (np. rama kwadratu czy prostokąta zamknięta równoległymi liniami), może też mieć zupełnie odmienny kształt (np. kwadratowe pole w kolistym obramieniu). W iluminatorstwie przed-romańskim i romańskim B. posiadała charakter regularnego obramienia przeważnie nie związanego z *miniaturą lub *inicjałem. Specyficznego charakteru nabrała B. u schyłku epoki gotyckiej jako ostatni stopień rozwoju dawnej wici marginalnej wyrastającej z inicjału. Wminia-torstwie polskim ok. 1500 wykształcił się specyficzny typ B. o listwach różnej szerokości, z których dwie większe wypełniał motyw stylizowanej, ukwieconej wici akanto-wej wyrastającej ze wspólnego pnia lub gałązki, np. w dekoracji t. 1 i 2 *Graduału Olhrachta. Stosowano również motywy gałązek kwietnych i jagód na cieniowanym tle, przejęte ze sztuki niderlandzkiej, oraz wczesne motywy
Bordiura wokół stronicy antyfonarza z St. Egidę iluminowanego ok. 1411 przez Bartolomeo di Fruosino
renesansowe, np. laski splecione rytmicznymi splotami i *arabeski. Po 1500 poczęły dominować motywy rozwiniętej sztuki Renesansu, z których kolumny arabeskowe i kandelabrowe, uzupełnione elementami *groteski i *em-blematami heraldycznymi stanowiły m.in. podstawowy zasób form zdobniczych w twórczości S. *Samostrzelnika. Dodatkowy element zdobniczy B. stanowiła często miniatura winietowa lub tarcza herbowa umieszczone w formie medalionów w listwach obramienia. Jako jeden z powszechniejszych elementów zdobniczych występowała B. we wczesnych zabytkach typografii poi. dla kart tytułowych, szczególnie stosowana przez oficyny drukarskie *Hal-lera i *Unglera.
BOREJSZA Jerzy (1906-1952), wydawca, publicysta, działacz kulturalny i partyjny. W okresie międzywojennym współpracownik czasop. lewicowych, od 1935 czołowy publicysta "Czarno na białem". W 1. 1939-1941 dy-
323
324
BOŚNIA
rektor *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Twórca pierwszego w Polsce Ludowej czasop. "Rzeczpospolita" (Lublin 1944). Założyciel (w 1944) i do 1949 prezes ^Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik". Inicjator przeniesienia do Wrocławia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (1946) oraz założyciel i wiceprezes Tow. Przyjaciół "Ossolineum". Od 1950 delegat rządu do spraw tejże instytucji.
BORGIS (burgos) zob. STOPIEŃ PISMA.
BORKOWSKI Maksymilian (1872-1926), księgarz wydawca. W 1. 1896-1899 wspólnie z S. Karpowiczem prowadził w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 88 księgarnię z działem nut, wydając jednocześnie książki i nuty. Karpowicz otworzył potem znane wydawnictwo map, B. zaś pozostał przy księgarni i składzie nut. Księgarnia B. była niezwykle ruchliwa i nastawiona na zaopatrywanie w książki poi., nuty i czasop. licznej klienteli na Ukrainie oraz w Rosji, przy czym B. miał częste konflikty z cenzurą carską z powodu rozprowadzania wydawnictw niedozwolonych. Działalność wydawnicza B., nie obliczona na zysk, była stosunkowo skromna, wydał bowiem ok. 62 książek i broszur oraz 30 utworów muzycznych. W okresie okupacji niem. księgarnia B. stała się punktem oficjalnego i nieoficjalnego kolportażu wydawnictw wojskowych i niepodległościowych przywożonych z Piotrkowa i Krakowa, co stało się powodem aresztowania B. i postawienia go pod jąd polowy. W 1916 B. pierwszy w b. Kongresówce rozpoczął wydawanie publikacji o tematyce wojskowej w serii Biblioteka Wojskowa, w której wydał 14 tomików, oraz Biblioteki Harcerskiej. B. brał udział w pracach oświatowych i w życiu zawodowym księgarskim. M. in. należał do organizatorów i założycieli Związku Księgarzy Polskich. Ogłaszał również na łamach prasy artykuły na tematy oświatowe, kulturalne oraz księgarskie (podpisywał je inicjałami M.B. lub pseud. M.B. Nowina). Jako bibliofil zbierał ekslibrisy, był uważany za jednego z wybitnych znawców poi. *ekslibrisu i posiadacza ówcześnie największego ich zbioru. Zbierał również *sygnety wydawnicze, znaki i naklejki firmowe księgarskie oraz materiały do historii księgarstwa. Wszystkie te materiały zostały spalone podczas powstania warszawskiego.
BORKOWSKI DUNIN Stanisław (1782-1850), mineralog, literat, autor podręcznika bibliotekarskiego. Położył znaczne zasługi dla Biblioteki *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Jako egzekutor testamentu J.M. *Ossoliń-skiego, zajmował się szczególnie sprawą budowy gmachu Bibl. Z myślą o Bibl. napisał O obowiązkach bibliotekarza (Lwów 1829), drugi po dziele J. *Lelewela podręcznik bibliotekarski w Polsce. W układzie materiału wzoro-
wał się na M. *Schrettingerze (Versuch eines vollstandigen Lehrbuches der Bibliothekswissenschaft). W pracy tej zalecał uwzględnienie potrzeb czytelnika przy gromadzeniu zbiorów, a katalog pojmował jako czynnik samokształcenia czytelnika. Wraz z B. Kopitarem był pierwszym Śwydawcą *Psałterza floriańskiego (Wiedeń 1834). W 1850 przekazał swój wielotysięczny księgozbiór przyrodniczy Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego.
BOROWY Wacław (1890-1950), krytyk i historyk literatury, bibliotekarz. Od 1920 pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, w 1. 1935-1938 jako dyrektor, aż do powołania na katedrę literatury. Usprawnił wypożyczalnię, uporządkował katalog działowy, opracował instrukcję katalogowania alfabetycznego na użytek wewnętrzny. W związku z tym zabrał głos w toczącej się wówczas dyskusji nad ujednoliceniem przepisów katalogowania wydając Prolegomena do wszelkiej przyszłej instrukcji katalogowej (Warszawa 1926). Wspólnie z Z. *Batowskim ogłosił Odzyskane zbiory rękopisów i grafiki w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (Warszawa 1925) rewindykowane na podstawie traktatu ryskiego. W 1944 kierował akcją ratowania i zabezpieczania zbiorów bibliotecznych, a po wojnie redagował zbiorową pracę The Nazi Culture in Poland oraz opracował ogólne tezy w sprawie rewindykacji i odszkodowań w zakresie kultury i sztuki. W nauce poi. odegrał poważną rolę przede wszystkim jako krytyk literacki i historyk literatury poi. i ang. Bibliogr. jego prac obejmuje 372 poz.
T. Makowiecki: Borowy Ś bibliotekarz. "Tyg. Powsz." 1952 nr 42.
BORROMEO Federico (1564-1631), kardynał, arcbp Mediolanu, bibliofil, założyciel (w 1602) Ambrosiany (*Włochybiblioteki).
BOSSĘ Abraham (1602-1672), fr. grafik, teoretyk sztuki, pedagog. Autor ryc. obyczajowych obrazujących czasy panowania Ludwika XIII we Francji. Brał czynny udział w sporach Akademii Królewskiej, lansując własne założenia z dziedziny perspektywy i teorii sztuki. Ceniono go raczej jako grafika o doskonałym wyczuciu kompozycji i techniki. Swoje techniczne doświadczenia zawarł w podręczniku z ilustr. objaśniającymi tekst: Traiti .des diuerses manieres de graver en taille douce (1645). Ilustr. podręczniki kosmografii, nauki rys., architektury i księgi religijne. Ry-tował ilustr., winiety i karty tyt. (Chapelan, La Pucelle, 1656, wg rys. Vignona).
D. Canivet: VIllustration de la pohie et du roman francais au XVW s. 1957.
BOŚNIA zob. JUGOSŁAWIA Drukarstwo, Księgarstwo.
325
326
BOUCHER
BOUCHER Francois (1703-1770), fr. malarz i rysownik, wykonywał też *ekslibrisy. Studiował początkowo u swego ojca, a potem w pracowni Le Moina. Po pobycie we Włoszech działał w Paryżu. Zyskał poparcie króla i Madame de Pompadour. Z czasem stał się najbardziej modnym i cenionym artystą fr. rokoka. Studiował rytow-nictwo, ale zasadniczo tylko wielka ilość jego doskonałych rys. o różnorodnej tematyce była realizowana przez wydawców i wpłynęła na rozwój ilustratorstwa XVIII w. Wg jego projektów L. *Cars wykonał ilustr. do sześcio-tomowego wyd. dzieł Moliera (1734). B. współpracował przy ilustr. wielu wyd., m. in. Cervantesa Don Quichote (1746), Boccaccia Decamerone (wł. wyd. 1757 i fr. z 1756-1761), Owidiusza Metamorphoses (1767-1770).
BOUCICAUT, *miniaturzysta fr. czynny w pocz. XV w., w służbie J. z Lancaster ks. Bedford, zwany Mistrzem B. od Godzinek (Paryż, Jacquemart-Andre), które wykonał ok. 1410-1415 dla J. deLeMeingre. Najbliższy współpracownik Mistrza de Bedford, z którym razem ozdobił ok. 1410 Księgę cudów Marco Polo (Paryż, Bibliotheque Nationale). Przypisywano mu prace: Godzinki na użytek Paryża (ok. 1410-1415, Paryż, Bi-bliotheque Mazarin) i Brewiarz paryski z ok. 1420 (Cha-teauroux).
J. Porcher: UEnluminure frattęaise. 1959.
BOULE Andre, introligator fr., czynny od 1480 do ok. 1530. Używał dużych *plakiet wypełniających całą płaszczyznę *zwierciadła. Jedna z plakiet przedstawia Ukrzyżowanie, druga męczeństwo św. Sebastiana. U dołu górnej okładziny tłoczył napis: "Andre Boule".
Devauchelle I.
BOURDICHON Jean (ur. ok. 1457, zm. przed 1521), malarz i miniator fr. okresu przełomu gotyku i renesansu, czynny w Tours ok. 1478-1479 oraz na dworze Karola VIII i Ludwika XII. Jedyne pewne dzieło, Wielkie godzinki królowej Anny Bretońskiej (ok. 1507-1508, Paryż, Bibliotheque Nationale), wykazuje wpływy wł. i J. *Fouqueta.
P. d'Ancona, E. Aeschliemann: Diciionnaire des miniatu-ristes. 1949.
BOURGUEGNON zob. GRAVELOT Hubert Francois.
BOUSSINGAULT Jean Louis (1883-1944), fr. malarz i grafik. Związał się z grupą takich artystów, jak: Dunoyer de Segonzac, Luc Albert Moreau, Fauconnet, La Fresnaye, Laprade i Desvallieres. Dzięki ostatniemu wszedł w kontakt z "Grandę Revue", która wydała jego wczesne rys. Pracował dla czasopism: "Temoin", "Pa-
nurge", "Sheherezade". Z początkiem 1920 wystawiał w salonie "Independants". Jego działalność nie była rozległa, lecz stanowi przykład świetnego powiązania rys. z tekstem i doskonałego przedstawienia środowiska (życie paryskie). Do najlepszych osiągnięć należą litografie do M. de Noisay'a Tableau des courses (1921), J.L. Duplana Tableau de la uenerie (1923) oraz L. Paula Fargue D'apres Paris (1931). W ilustracjach do Baudelaire'a Le Spleen de Paris (1923) i V. Larbauda Amants heureux amąnts (1932) zastosował suchą igłę, uzyskując dzięki walorom światłocieniowym dużą ekspresję wyrazu.
P. Mornand: Vingt-deux artistes du livre. 1948.
BOWYER: 1. William I (1663-1737), drukarz londyński, w 1700 przyjęty do cechu drukarzy i księgarzy (Stationers'Company,*Organizacje zawodowe), byłjednym z dwudziestu typografów, którzy uzyskali przywilej Izby Gwiaździstej. W 1712 pożar zniszczył całą oficynę B., odbudowano ją przy pomocy członków cechu. B. był protektorem liternika W. *Casloua i jako pierwszy zastosował jego słynne pismo "Old face" do druku Works J. Seldena (1726). 2. William II (1699-1777), synWilliama I, drukarz, pisarz i uczony, kształcił się na uniwersytecie w Cambridge, od 1722 współpracował z ojcem. Był drukarzem urzędowym Izby Gmin, Izby Lordów i Towarzystwa Królewskiego (od 1764). Pozostawił wiele prac naukowych i edytorskich z zakresu filologii, m. in. wydanie Nowego Testamentu po gr. z komentarzami (1763).
BOYET Luc-Antoine (zm. 1733), fr. introligator, czynny w Paryżu od ok. 1680, introligator królewski od 1698. Wyróżnił się w perfekcji szycia, formowania *grzbietu książki i wykończenia technicznego oprawy oraz mistrzostwem w doborze skóry. Pierwszy zastosował maroquin imitujący cielęcą skórę marmurkowaną. Jego nie sygnowane oprawy można rozpoznać dzięki nici srebrnej mieszanej z jedwabiem, używanej przez B. do szycia *bloku książki.
Devauchellc I.
BOZERIAN: 1. L'aine (starszy), introligator i księgarz, czynny w Paryżu w 1. 1795-1810. Stosował *oprawy w stylu empire. Unowocześnił oprawę, stosując jako jeden z pierwszych *grzbiet łamany (a dos brise), dzięki czemu książka całkowicie prostokątna dawała się łatwo otwierać. Dekorację przeniósł prawie w całości na grzbiet oprawy. Wzory (jak waza, lira, palmy, świeczniki, figury geometryczne, postacie antyczne) tłoczył i złocił bardzo lekko według metody ang. zw. "a fleur de peau", stosując *tłoki delikatnie grawerowane. B. był doświadczonym bibliofilem. Zgromadził dwie bibl., własnoręcznie oprawione, które następnie sprzedał w 1798 i 1807. 2. Le
328
BRANICKI
ieune (młodszy), brat starszego, prowadził warsztat od 1805 do 1818. Kontynuował styl i technikę pracy swego brata. Oprawiał najczęściej w seledynowy i cytrynowy ma-roquin dla Napoleona, Renouarda i innych bibliofiłów. Sygnował oprawy pod wspólnym tytułem "Reliure de Bo-zerian".
Devauchelle II, III. E. Hannover: Von B. bis Trautz. W: Buch u. Bucheinband. 1923.
BRACHYGRAFIA zob. STENOGRAFIA.
BRACIA DE LIMBOURG zob. LIMBOURG DE, bracia.
BRACIA WSPÓLNEGO ŻYCIA (Fratres Vitae Communis), stowarzyszenie religijne zał. w XIV w. w Holandii przez Gerarda Groote'a (zm. 1384), Florentiusa Ra-dewinsa (zm. 1400) i Gerarda Zoerbotta (zm. 1398). Stów. to było b. rozpowszechnione w Niderlandach i środkowych Niemczech. B.w.ż. zajmowali się wychowaniem młodzieży i kopiowaniem ksiąg. W czasach nowożytnych stów. przestało istnieć wobec przystąpienia części jego członków do reformacji i objęcia wielu klasztorów przez jezuitów. Akcja kopiowania ksiąg była bardzo dobrze zorganizowana. Kopiowano zarówno na własne potrzeby, jak i odpłatnie, na zamówienie. B.w.ż. przyczynili się również do rozwoju drukarstwa.
Zob. też Skryptorium.
E. Barnikel: Studien zur Geschichte der Briider v. Gemeinsa-men Leben. 1917. E.F. Jacob: The brothers of the common Hfe. 1940.
BRADEL Alexis-Pierre, paryski introligator, wyzwolony w 1772, następca swego wuja N.D. *Deróme'a, zwanego młodszym, prowadził dalej zakład pod nazwą Bradel-Derórne. Oprawiał książki dla *Bibliotheque Na-tionale. Jego oprawy z szerokimi złoconymi *bordiurami, utrzymane w stylu epoki, były pod względem technicznym mniej udane. Od niego wzięły nazwę późniejsze, artystycznie wykonane *oprawy tymczasowe a la Bradel.
BRADFORD: 1. William (1663-1752), wybitny drukarz amer. z okresu kolonialnego. W 1685 założył pierwszą oficynę w Filadelfii (pierwszy druk Kalendarium Pennsihaniense, 1685). Po kilkulatacn działalności w wyniku kwakierskich walk religijnych B. został aresztowany i po procesie w 1693 przeniósł się do Nowego Jorku, gdzie założył pierwszą drukarnię, stając się drukarzem królewskim i urzędowym. Od 1725 zaczął wydawać pierwszą nowojorską gazetę "The New York Gazette". B. był współ-założycielem pierwszej amerykańskiej papierni w German-town Penns (1690). Po 1742 wycofał się z interesów. 2. Samuel Clement (1878-1948), wybitny bibliotekarz
i dokumentalista ang., współzałożyciel British Society for International Bibliography (instytucji współpracującej z*Międzynarodową Federacją Dokumentacji FID), jeden z najbardziej aktywnych propagatorów w Anglii Uniwersalnej *Klasyf ikacji Dziesiętnej i redaktor jej ang. wydania. B. jest znany jako autor prawa o rozproszeniu artykułów w czasopismach (Bradford's law of scattering). Prawo to stwierdza, że tylko 1/3 artykułów dotyczących określonej dziedziny znajduje się w czasop. tej dziedziny, 1/3 w czasop. pokrewnych i obwodowych, pozostała 1/3 w czasop. innych dziedzin; przy czym liczba czasop,. które należy przejrzeć, aby dotrzeć do potrzebnych artykułów, wzrasta w stosunku odwrotnie proporcjonalnym do liczby wybranych artykułów.
1. J. A. Gallagher: W. B. 1930. L.C. Wroth: The Colonial printer. 1930. 2. E.M.R. Ditmas: Dr S.C.B. "Journ. of Doc." 1948/1949 nr 3. S.C. Bradford: Documentation. 1953 rozdz. 9.
BRADSHAW Henry (1831-1886), badacz literatury, bibliograf i bibliotekarz uniwersytetu w Cambridge, inicjator badań typograficznych. Jako jeden z pierwszych posłużył się metodą porównywania czcionek i badania zasobów oficyn drukarskich XV w., co później rozwinęli *Proctor, *Haebler i nowsi inkunabuliści. Odkrył cenne rpsy XIV- i XVII-wieczne, położył duże zasługi dla historii literatury ang. Opublikował kilka prac, których wydanie opracował w 1889 F. Jenkinson pt.: Collected papers ofH.B. B. sformułował w nich m. in. teoretyczne podstawy "metody typograficznej".
BRAHMI zob. PISMO INDYJSKIE.
BRAILLE Louis (1809-1852), ociemniały od trzeciego roku życia fr. nauczyciel, wynalazca sześciopunktowego pisrna wypukłego dla niewidomych, które obecnie jest powszechnie używane. Jego imieniem nazwano szkołę dla niewidomych w Saint-Mande koło Paryża.
Zob. też Książka dla niewidomych, Pismo dla niewidomych (brajl), Druk dla niewidomych (brajlowski), Biblioteki dla niewidomych.
BRAJL zob. PISMO DLA NIEWIDOMYCH.
BRANICKI Władysław (1848-1914), syn Aleksandra, właściciel Stawiszcz na Ukrainie i Suchej w Galicji. Prowadził w swoich dobrach wzorową gospodarkę i łożył duże sumy na akcje społeczne, oświatowe i naukowe. Odziedziczone po ojcu zbiory muzealne i biblioteczne w Suchej otaczał specjalną opieką i pomnożył je licznymi nabytkami, jak historyczno-prawnicza bibl. Łaskich, zbiory Mniszcha z Paryża, A. *Mieleszko-Maleszkiewicza z Żytomierza (bogate materiały do dziejów powstania 1863), H. *Skimbo-rowicza (wolnomularstwo) i in. Część zbiorów B. mieściła
329
330
BRANIEWO
się w Warszawie w pałacu na Frascati. Po małżeństwie jego córki Anny z Juliuszem Tarnowskim bibl. licząca 55 rys. wol. dostała się Tarnowskim.
BRANIEWO
Drukarstwo. Księgarstwo. Oprawy. W 1589 dla potrzeb diecezji warmińskiej i świeżo powstałych na terenie B. instytucji naukowo-wychowawczych (kolegium jezuickie, seminarium duchowne, alumnat papieski) została zał. oficyna drukarska. Właścicielami jej byli kolejno: J. *Saxo, Jerzy Schonfels (1598-1626), Kasper Weingartner (1636-1658), Piotr Freimuth (1660-1663), Henryk Schultz (1663-1680), Piotr Rosenbiichler (1681-1696). Oficyna, w 1697 nabyta przez jezuitów i przeniesiona do kolegium, po 1773 przerwała działalność. Wydała szereg pozycji w j. poi. Większość miejscowych drukarzy trudniła się jednocześnie rozprowadzaniem i niekiedy oprawą książek. Do znaczniejszych firm introligatorskich zaliczały się placówki: Tobiasza Bretnera, Kaspra Weingartnera i Piotra Rosenbiichlera, który wystarał się o przywilej wyłączności i przez długi okres monopolizował w swym ręku oprawę książek. Ro-senbiichlerowie prowadzili firmę do pocz. XIX w.
K. Korotajowa: Oficyna brankwska 1589-1773. 1964.
BRANT Sebastian (1457-1521), uczony i pisarz, studia odbył w Bazylei, po czym osiadł w Strasburgu. Najbardziej znanym jego dziełem jest Narrenschiffdiuk. po raz pierwszy w Bazylei w 1494 z drzeworytami młodego. A. *Diirera. Dalsze wydania ukazały się w Strasburgu, Norymberdze, Reutlingen, Augsburgu i Lubece. W wersji łacińskiej dzieło ukazało się pt. Stultifera navis, a we fr. jako Nef des fous du monde (Paryż 1497, Lyon 1499). B. znany był także jako autor licznych druków ulotnych bogato ilustrowanych drzeworytami, komentujących aktualne wydarzenia, m. in. ulotki astrologicznej (Strasburg 1504), której replikowa ilustr. drzeworytnicza w postaci klocka zawędrowała do Krakowa przed 1534 i znajduje się obecnie w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
F. Winkler: Diirer u. die Illustrationen zum Narrenschiff. 1951. E. Chojecka: Nieznany drzeworyt astrologiczny związany z S.B. "Biul. Hist. Sztuki" 1956 nr 4.
BRAQUE Georges (1882-1964), fr. malarz, rzeźbiarz i grafik, jeden z najwybitniejszych malarzy XX w. Po studiach w Havrze i 1902-1904 w Ecole des Beaux Arts w Paryżu, gdzie zbliżył się w 1906 do fauwistów: O. Frie-sza, Deraina i Vlamincka, uległ wpływowi Cezanne'a. Wraz z Picassem był twórcą kubizmu (1907-1914), najpierw analitycznego (1910-1912) później syntetycznego (1912-1914), wprowadzając do kompozycji elementy typograficzne. Od 1920 twórczość jego cechowały poszukiwania harmonii z naturą. Wiele jego dzieł graficznych
331
ukazało się jako ilustr. książki. Pierwszą książką ilustrowaną 3 oryginalnymibarwnymi drzeworytami skomponowanymi w 1914 jest komedia liryczna Erika Sotić Le Piege de Meduse (1921). Drzeworyty te są doskonałym przykładem grafiki kubistycznej wyzwalającej się z rygorystycznej dyscypliny wczesnych kubistów w formie i barwie. Główna działalność ilustratorska B. datuje się od zakończenia drugiej wojny światowej. Posługiwał się litografią barwną, osiągając w niej subtelne efekty przez użycie wielu (czasem 8) płyt. Przykładem jest litografia barwna frontispisu do Souspente Ant. Tudala (1945). Silne kontrasty czerni i bieli osiągnął w 4 kwasorytach, które zdobią Le Sołeil des eaux Renę Chara (1949). Mieszaną techniką trawioną wydobył efekt wypukłego druku. Występują tu po raz pierwszy sylwetki ptaków i ryb tak charakterystyczne dla późnego jego stylu. Motyw ptaka w locie występuje w Lcs Chants Milarepy w tłumaczeniu J. Bacota, wyd. w Paryżu 1950. Kontury
1 płaszczyzny wykonane były techniką trawioną, którą posłużył się również do F. Ponge'a Cinq Sapates (1950). W 1. 1930-1932 zaczął przygotowywać dla *Vollarda 16 kwasorytów do Theogonie Hesioda z tekstem gr. należące do jego najwspanialszych prac ilustratorskich. Okładka, frontispis i ornamenty złożone są ze spiralnie skręconych linii i konturowo traktowanych klasycznych figur przypominających malarstwo greckich waz. Książka z dodatkiem
2 akwafort ukazała się dopiero w 1955. W 1956 wydano Renę Chara La Bibliotheąue Est en Feu z frontispisem wykonanym mieszaną techniką trawioną w barwach i z faksy-mile rpsu artysty. B. posłużył się tutaj także motywem sylwet ptaków w locie na niebieskim tle. Renę Char w hołdzie wybitnemu malarzowi poświęcił Cinq poesies en hommage a Georges Bmque (Genewa 1958), okładkę zdobi litografia barwna artysty. W tym samym roku wydano Saint Paula Rouxa Aout, zawierającą 4 barwne kwasoryty B. o niezwykłej teksturze i barwach (bister i niebieski).
3 barwne litogr. zdobią Franka Elgara Resurrection de l'oiseau wyd. 1959. W książce traktującej o sztuce strzelania z łuku Le Tir a ł'arc japońskiego autora Teitaro Suzuki i E. Herrigela (1960) zastosował ciekawe zestawienie barw do 7 litogr.
The artist and the book 1860-1960. 1961.
BRAUN Dawid (1664-1737), historyk, bibliograf i bibliofil, autor pracy De scriptorum Pohniae et Prussiae historicorum, politicorum et ictorum, typis impressorum ac ma-nuscriptorum, in Bibliotheca Brauniana collectorum, virtutihus et vitiis, catalogus et iudicium (Coloniae 1723). Jest to zbiór biografii z obfitymi informacjami bibliograficznymi i ocenami dzieł historyków i prawników poi. piszących o Prusach Książęcych i Królewskich. Księgozbiór B. znajduje się w Sachsische Landesbibliothek w Dreźnie. PSBII.
332
BREYIARIUM GR1MAN1
BRAUNER Zdenka (1858-1935), malarka czes. zajmująca się grafiką. Uczyła się u malarzy praskich Pinkasa i Chitussiego, a studia dokończyła w Paryżu. Ilustrowała powieść W. Mrstika Pohadka maje. Współpracowała z twórcą nowoczesnej książki artystycznej Ernestem Pro-chazką, opracowała graficznie utwór M. Martena i tworzyła też cenne ekslibrisy.
BRAZYLIA zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Bibliografia, Dokumentacja, Biblioteki, Drukarstwo, Księgarstwo i ruch wydawniczy, Papiernictwo.
BRĄZOWANIE DRUKÓW, nakładanie proszku w kolorze złotym lub srebrnym na świeżą *farbę odbitki. Nadmiar proszku ściera się, a pozostałość przylega trwale do nie wyschniętej farby. Otrzymana w ten sposób powłoka imituje farbę w kolorze złotym lub srebrnym. Podobne wyniki można osiągnąć drukując specjalną farbą złotą lub srebrną.
BREITKOPF, wielka firma drukarsko-wydawni-cza w Lipsku, istniejąca do dziś jako wydawnictwo muzyczne pod nazwą Breitkopf u. Hartel. Zał. w 1719 przez Bernharda Christopha (1695-1777). Największy jej rozkwit przypada na okres działalności Johanna Gott-loba Immanuela (1719-1794), najwybitniejszego drukarza niem. XVIII w. W 1745 przejął on kierownictwo drukarni i odlewni, gdzie wprowadził szereg ulepszeń. M. in. zastosował w 1777 nowy rodzaj stopu do odlewu czcionek, zapewniający im większą twardość. Próbował drukować nuty i mapy sposobem typograficznym oraz stworzył nową frakturę o prostszym rysunku. Jego synowie Bernhard Theodor i Christoph Gottlob nie potrafili utrzymać tak rozwiniętego przedsiębiorstwa (20 pras książkowych, cztery nutowe, 120 pracowników) i w 1795 przyjęli jako wspólnika Gottfrieda Christopha Hartla (1762-1827), właściciela wydawnictwa i drukarni muzycznej. B. drukowali także dla obcych nakładców, m. in. poi., głównie M. *Grolla. Poza tym od pocz. XVIII w. ukazywały się u nich dzieła autorów poi., jak M.A. Troca, Samuela Dambrowskiego i J.D. *Janockiego. W XIX w.Jan Nepomucen Bobrowicz wydał tu w 1.1834-1840 Bibliotekę Kieszonkową Klasyków Polskich (37 t. in 16), Dzieła poetyczne wierszem i prozą Niemcewicza (12 t.) i wiele in. Od XIX w. firma B. u. EL wyspecjalizowała się w wydawnictwach muzycznych. W 1943 spłonęła większa część archiwum firmy, zawierająca cenne materiały do historii drukarstwa, muzyki i literatury. Wydawnictwo w 1951 zostało upaństwowione, a oddział w Wiesbadenie, zał. w 1945, przekształcił się w samodzielne wydawnictwo pod tą samą nazwą.
O. Hase: Breitkopf u. Hartel. Bd. 1-2. 4. Aufl. 1917-1919.
BRENSZTEJN Michał Eustachy (1874-1938), historyk, bibliotekarz, bibliograf. W 1. 1919-1938 pracował w Uniwersyteckiej Bibliotece Publicznej w Wilnie, od 1925 jako kierownik działu rpsów, które uporządkował, częściowo zinwentaryzował i skatalogował (opisał 2000 kodeksów literackich). Zorganizował szereg wystaw, m. in. jubileuszową z okazji 350-lecia Uniwersytetu (1929). Od 1896 ogłosił ponad 100 prac historycznych, bibliologicz-nych i bibliograficznych, m. in.: O drukach litewskich ("Biblioteka Warszawska" 1905), Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie do r. 1832 (1922 i 1925), Bibliografia utworów Mickiewicza przełożonych na język litewski ("Źródła Mocy" 1927), Tradycje bibliografii dzielnicowej, czyli regionalnej wileńskiej ("Przegląd Biblioteczny" 1929).
S. Kościałkowski: M.E.B. "Ateneum Wileńskie" 1938 z. 1 i odb.
BREU: 1. Jorg, ojciec (ok. 1480-1537), malarz i rysownik, obok *Burgkmaira i Weiditza jeden z najwybitniejszych augsburskich ilustratorów. Najważniejsze przez niego ilustrowane prace: Missale Constantiense (E. Ratdolt, 1504), Volksbuch-Fortunatus (I. Ottmar, 1509, tytuł i 44 drzew.), Breviarium Ratisbonense (E. Ratdolt, 1515), Brevia-rium Constantiense (1516, pojedyncze drzew.), Barthema Die Ritterliche Reise... (J. Miller, 1515, 44 drzew.). Brał udział przy ilustrowaniu Maena Das Leiden Jesu Christi... (H. Schonsperger, 1515), J. Liechtenbergera Practica (Steiner, ok. 1524, 45 drzew.), A. Alciata Emblematom liber (H. Steiner, 1531, 98 drzew.), Boccaccia Eine schone Cronica... (H. Steiner, 1541, 77 ilustr.), Pfintzinga Theuerdank (Numberg, J. Schonsperger, 1517, jedyna, kolejna 31 ryc. z korektą L. Becka). Wspornic z synem Jorgem ilustrował też dzieła wyd. w Augsburgu przez H. Steinera. B. wykonał także obramienia do kart tyt., m. in. do Starego Testamentu M. Lutra (M. Ramminger, 1523) i B. Pfir-stingera Theologia Germanica... (A. Weissenhorn, 1531). Znane są jego rys. 22 bordiur do modlitewnika cesarza Maksymiliana. 2. Jorg syn (ok. 1511-1547), uczeń Jorga, malarz, rysownik i ilustrator. Samodzielnie wykonał ilustr. do: Bruni Zwey schone auch lustige Historien und Geschichtsbucher... (H. Steiner, 1540), Trauto Tiirkischer Kayser Ankunfft... (H. Steiner, 1513), B. Curipeschitza Mnerarium... (H. Steiner, 1531). Od ok. 1543 zajął się ozdabianiem rpsów za pomocą rys. piórkiem, np. P.H. Maira Fechtbuch (t. 1-2, Dresden), C. Jagera Ehrenbuch des Herwartischen Geschlechts (1544 Augsburg).
Thieme-Becker IV. M. Geisberg: Die deutsche Buch-ilustr. in der ersten Hdlfte des XVI Jahrh. 1931.
BREVL\RIUM GRIMANI, wspaniale ilumin. kodeks wykonany ok. 1515, zawiera 831 kart, 49 *miniatur całostronicowych oprócz *kalendarza; są to prace różnych
333
334
BREYIER
Calostronicowa miniatura z Breviarium Grimani
miniaturzystów f lani. na zamówienie wł. Miniatury przypisywano pracowni Hansa Memlinga; obecnie przeważa pogląd, że autorami byli: G. Horenbout i S. *Bening oraz ich dzieci, również miniaturzyści. B.G. uważane jest za arcydzieło miniatorstwa z przełomu gotyku i renesansu. Przechowywany w Bibliotheca Marciana w Wenecji (ze zbiorów kard. Dominika Grimani).
P. Durrieu: La miniaturę flamande. 1927.
BREVIER (Petit) zob. STOPIEŃ PISMA.
BREWIARZ (łac. breviarium, horae canonicae), liturgiczna księga chórowa łac: 1. Pod nazwą liber viaticus (łac.) oznaczała w średniowieczu początkowo krótki spis *incipitów tekstów modlitewnych chórowego officium, obowiązujących wg okresów roku kościelnego, świąt i dni tygodnia, a w całości znajdujących się w różnych księgach liturgicznych, tj. *psalterzu, *antyfonarzu, *hymnarzu, *ewangeliarzu, legendarzu, *homiliarzu, *responsoriale, kolektarzu, venitare, versariuszu. 2. Księga liturgiczna w jednym lub więcej wol., zawierająca złączone organicznie wyciągi ksiąg (jak w 1.) ułożone wg okresów roku ko-
ścielnego, świąt i dni tygodnia. W obu typach zachowany jest podział na cztery pory roku kościelnego w nast. układzie: ^kalendarz i ew. *tablice paschalne, ordo divini of-ficii, czyli części stałe, proprium de tempore (temporale), psałterz, proprium de sanctis (sanctorale), czyli legendarz z żywotów świętych, oraz oparty na starorzymskiej Rachubie czasu podział każdej doby na godziny nocy względnie poranku i dnia, zwane godzinami kanonicznymi. Niektóre prowincje kościelne, kraje, diecezje lub nawet poszczególne kościoły miały własne officia propria. Mylącym określeniem B. nazywały niektóre średniowieczne skryp-toria zbiór rubryk, wskazówek, jakie modły wypadają w B. na dany dzień czy okres roku kościelnego. Poprawną nazwą tego zbioru jest ordo divini offidi lub ordinarius. Odróżnić go łatwo od B., bo nie posiada ani kalendarza, ani modłów in extenso, składających się na całość B. Zob. też Lekcjonarz, Pasjonał.
V. Leroquais: Les Breuiaires manuscrits des bibtiotheques puhliqiies de France. T. 1-4. 1934. J. Pascher: Dcis Sttmdengebet der rómischen Kirche. 1954.
msita wplU Mama -
Iluminowana karta Brewiarza księcia Bedford z 1. 1433-35
335
336
t
BROCKHAUS F. A.
BRILL R.J., wydawca i antykwariusz z Lipska, założył firmę w 1848; specjalizował się przede wszystkim w dziedzinie orientalistyki (ze szczególnym uwzględnieniem Indii), geografii i językoznawstwa.
BRINKMAN Carel Leonhard (1820-1881), księgarz i wydawca działający w Amsterdamie. Jego główne dzieło to: Alphabetische naamlijst van boeken plaat-en kaartwerken die in Ncderland uitgegeven ofherdruckt zijn (1849-1878). T. 3 tego dzieła opracował późniejszy spadkobierca, zięć B., Rimmer van der Meulen (1850-1925), któremu bibliogr. zawdzięcza szereg podstawowych indeksów, powiększony i poprawiony jednotomowy przedruk Brinkmans Catalogus der boeken... za 1. 1850-1882. Obok Repertorium (indeksu rzeczowego za ten sam okres) i Katalogu tytułowego (od pocz. XIX w., 1888) wydawnictwo opublikowało dalsze tomy katalogu; w 1.1901-1930 jego nakładcą był A.W.*Sijthoff. Po śmierci Meulena dalsze roczniki (1921-1925) opracował D. Smit oraz G.J. van der Lek (1926-1930). Między 1846 a 1929 ukazywał się roczny wykaz Brinkmans alphabetische Lijst z rzeczowymi indeksami, które do 1873 przygotowywał sam B., a następnie wymienieni już wydawcy. Brinkmans Cumulative Catalogus van Boeken ukazuje się do chwili obecnej.
BRITISH MUSEUM LIBRARY (Biblioteka Muzeum Brytyjskiego), powstała w 1753 na mocy uchwały parlamentu ang. ze zbiorów H. *Sloane'a, Harleyów i R. Cottona oraz Biblioteki Królewskiej (Old Royal Library), ofiarowanej w 1757 przez króla Jerzego II. Z jej przejęciem przeszło na B.M.L. prawo *egzempla-rza obowiązkowego, które posiada do dziś. Oficjalne otwarcie B.M.L. nastąpiło w 1759. B.M. obejmuje zbiory biblioteczne i muzealne z zakresu kultury i sztuki. Zbiory przyrodnicze wyłączono w 1880 i przeniesiono do South Kensington (British Museum Natural History), gdzie znajduje się bibl. przyrodnicza, licząca ponad 300000 wol. B.M. L. jest bibl. narodową, publiczną, prezencyjną; celem jej jest gromadzenie i przechowywanie kompletnego piśmiennictwa w j. ang. oraz zebranie możliwie pełnego, reprezentatywnego piśmiennictwa światowego, zwłaszcza z zakresu humanistyki i historii wszystkich dyscyplin naukowych. Należy do największych i najbogatszych bibl. świata. Jej zbiory ocenia się na ponad 6000000 druków (w tym ok. 10000 inkunabułów), 60000 rpsów, kilka tysięcy papirusów oraz tysiące dyplomów i innych materiałów. Bogate zbiory nowszych gazet (po 1800, ok. 400000 wol.) przechowywane są w Colindale (Hendon) pod Londynem. Podstawowymi źródłami nabywania druków są: egzemplarz obowiązkowy (egzekwowany szczególnie od czasów A. *Panizziego, a od 1867 do 1947 obejmujący również Indie) oraz międzynarodowa wymiana, zwłaszcza
wydawnictw urzędowych. Wśród zbiorów rękopiśmiennych godne uwagi są kolekcje licznych ofiarodawców zawierające cenne papirusy gr. i rzym. kodeksy (m. in. słynny Codex Alexandrinus i Codex Sinaiticus), rpsy muz., kar-togr. i in. W dziale orientalnym, obejmującym rpsy i druki (prawie kompletne do 1900), cenne są zbiory rpsów hebr., arab., syryjskich, abisyńskich, sanskryckich, papirusów egip., tabliczek z pismem klinowym z bibl. Assurbanipala itp. Wśród wielu katalogów wydanych przez B.M. monumentalna jest publikacja General catalogue ofprinted books (1881-1905, ok. 4500000 tyt.; 2 wyd. zaczęto w 1931). Budynek, w którym obecnie mieści się B.M.L., został otwarty w 1857. B.M.L. posiadała szereg wybitnych bibliotekarzy, wśród nich reformatora bibl. A. Panizziego. W czasie drugiej wojny światowej B.M.L. poniosła dość dotkliwe straty, które zdołano jednak w dużej mierze zrekompensować. Dyrektor bibl. jest równocześnie dyr. całego B.M. Zarząd ogólny sprawuje Rada poprzez Komitet Wykonawc2y. Zob. tab. 8(6).
A. Esdaile: The British Museum Library. A short history and suruey. 1948. F. Francis: The British Museum. W: The libraries o/London. 1961.
BRIUŁŁOW Aleksandr (1798-1877), ros. architekt, rysownik w dziedzinie grafiki książkowej. W swych pracach architektonicznych stał się kontynuatorem ros. tradycji klasycystycznych z pocz. XIX w., dążył jednak do znalezienia własnego stylu. Wykonywał przeważnie elementy zdobnicze do wyd. dzieł poetów ros. Wybitne osiągnięcia stanowią finezyjne, rysowane sepią winiety do dzieł K. Batiuszkowa (wyd. 1834) oraz frontispis do almanachu Nowosielje (1833), przedstawiający scenę obiadu u znanego księgarza A. *Smirdina, w którym uczestniczą wybitni pisarze owych czasów. Rys. ten stanowi cenny dokument epoki, gdyż artysta uchwycił podobieństwo portretowe przedstawionych osób.
A.A. Sidorow: Risunki starych mastierow. T. 2. 1956.
BROCAR Arnao Guillen de, drukarz w Hiszpanii od 1489 (Pamplona 1489-1501, Logroiio 1502), potem w Al-cala de Henares (Complutum), gdzie wydał słynną Biblia Polyglotta Complutensis 1514-1517.
A. Perez de Goyena: Ensayo de bibliografia navarra desie la creación de la imprenta en Pamplona. 1947. F. Vindel: El arte tipografico en Espana durante el siglo XV... 1950.
BROCKHAUS F.A., firma wydawnicza, księgarska i drukarska, zał. w Amsterdamie przez Friedricha Arnolda B. (1772-1823), który w 1814 nadał jej swoje nazwisko; od 1817 przeniesiona do Lipska, gdzie B. założył również drukarnię. Jego potomkowie rozwijali wydawnictwo, szczególnie w zakresie dzieł popularnonaukowych i podróżniczych. Jeden z synów założyciela Friedrich
337
338
BRODNICA
(1800-1865) prowadził zakłady drukarskie, drugi Heinrich (1804-1874) kontynuując pracę wydawniczą ojca, zakupił firmę J.F. *Gleditscłia, zorganizował księgarnię eksportową, komisową i antykwariat oraz otworzył kilka filii, głównie zagranicznych. Najważniejszymi publikacjami firmy B. są encyklopedie ogólne (Konversationslexikon, wyd. 1, 1796--1811; od 1808 w firmie B., wyd. 16 pt. Der grosse Brock-haus, 1952-1957) i specjalne. W drugiej poł. XIX w. firma B. wydała sporo dzieł w j. poi. (w tym 83-tomową Bibliotekę Pisarzy Polskich). W 1945 powstało oprócz firmy macierzystej wydawnictwo B. w Wiesbaden. Obecnie istnieje wydawnictwo państwowe F.A.B. w Lipsku i pod tą nazwą firma prywatna w Wiesbaden. A. Hiibscher: Hundertfiinfzig Jahre F. A. B. 1955.
BRODNICA
Drukarstwo. Pierwszą drukarnię w B. założył Karol Gotthilf Rothe ok. 1828, prowadząc ją jako filię oficyny grudziądzkiej do ok. 1844. W 1. 1838-1839 działała tu też drukarnia G. Silbermanna. Kolejną oficynę uruchomił Karol August Koehler (1841-1880), który sam nie znając j. poi., wydrukował 135 poi. książek z dziedziny religijnej, obyczajowej, politycznej, gospodarczej i beletrystycznej. Zajmował się też rozprowadzaniem i propagowaniem książki poi. W 1848 Franciszek August Harich z Kwidzynia założył drukarnię filialną, działającą jeszcze w 1858. Drukarnię Koehlera w 1880 nabył (od wdowy) Adolf Fuhrich, tłoczący poi. pozycje tylko w minimalnym stopniu. W 1892 Kazimierz Wojciechowski, drukarz i księgarz, założył w B. pierwszą wyłącznie poi. drukarnię, w której wytłoczył ok. 50 książek. W 1. 1920-1939 firmę prowadził syn Mieczysław, redaktor i drukarz "Ziemi Michałowskiej". W 1. 30-tych XX w. istniały łącznie dwie drukarnie posiadające osiem maszyn i zatrudniające siedmiu pracowników. W 1960 B. posiadała Drukarnię Przemysłu Terenowego, zatrudniającą 16 osób.
Księgarstwo. Najstarsza księgarnia w B., własność niem. rodziny Fuhrichów, powstała w 1838 i działała do końca drugiej wojny światowej. Od 1882 firmę (wraz z drukarnią) prowadził Kazimierz Wojciechowski. Na przełomie 1917/1918 miejscowy nauczyciel Józef Bułka założył następną księgarnię, która cieszyła się dużym powodzeniem u miejscowego społeczeństwa i przetrwała do 1939. Po 1945 jako pierwsza powstała księgarnia "Czytelnik", której właścicielem był Władysław Krajnik, następnie Spółdzielcza Księgarnia Związku Nauczycielstwa Polskiego "Ognisko". W 1946 otwarto państwową księgarnię, która obecnie należy do Domu Książki.
BROSCIUS Joannes zob. BROŻEK Jan.
BROSZURA (z fr. brocher = szyć, spinać), *wydaw-nictwo zwarte o objętości do 48 stronic, szyte przez
grzbiet lub z boku drutem, rzadziej nićmi, oprawione w miękką *okładkę kolorową lub papier, zazwyczaj nie obcinane. Posiada przeważnie tylko jedną *kartę tytułową, a często *tytuł główny umieszczony jest na okładce. Forma B. zjawiła się w okresie reformacji dla licznych druków polemicznych. W potocznym znaczeniu introligatorskim B. nazywa się każdą książkę oprawioną w papierową lub kartonową okładkę (*Oprawa tymczasowa).
BROSZURA ANGIELSKA zob. OPRAWA TYMCZASOWA.
BROSZUROWANIE, łączenie wydrukowanych i sfalcowanych arkuszy (*Falc) w broszurę; *oprawa tymczasowa, stosowana zazwyczaj przy czasop. i książkach tanich i takich, dla których przewiduje się oprawę twardą.
Zob. też Holendrowanie, Rozbieranie broszur, Zaciąganie.
BROWN: 1. Józef (1801-1879), jezuita, pedagog, bibliograf. Z pochodzenia Anglik, po ukończeniu studiów (filozofia i teologia) wykładał w szkołach zakonnych w Tarnopolu i Lwowie. Interesował się piśmiennictwem jezuitów poi. i opracował ich bibliografię za 1. 1564-1852, napisaną po łacinie, wydaną w przekładzie poi. Władysława Kiejnowskiego pt. Biblioteka pisarzów asystencji polskiej Towarzystwa Jezusowego (Poznań 1862). B. napisał również (nie wydaną) Historię jezuitów na Białej Rusi i w Galicji. W 1854-1856 współpracował z redakcjami "Czasu" i "Tygodnika Katolickiego". 2. James Duff (1862-1914), bibliotekarz ang. Już jako młodzieniec rozpoczął pracę w Mitchell Library, w Glasgow. W 1888 został kierownikiem bibl. w Clerkenwell, w 1904 bibl. w Islington. Zyskał rozgłos przez wprowadzenie w 1894 wolnego dostępu czytelników do książek w bibl. (open access). Brał czynny udział w pracach Stowarzyszenia Bibliotekarzy (Library Association). Wykładał bibliotekarstwo w Londyńskiej Szkole Ekonomicznej (London School of Economics). Założył czasop. "The Library World" (1898). Opracował pierwszy w Anglii obszerny podręcznik bibliotekarstwa (Manuał of library economy, London 1903), który doczekał się szeregu wydań (7 wyd. 1961). Był twórcą klasyfikacji tematologicznej (subject classifica-tion, *Klasyfikacja Browna), jedynej ogólnej klasyfikacji ang., która zyskała większy rozgłos.
1. PSB II. 2. W.C.B. Sayers: J. D. B. Skrócony przekł. z ang. M. z Goczałkowskic Skarżyńskiej. "Biul. Bibl. Publ. m. stół. "Warszawy" 1933/1934 nr 6/8.
BROWNE Hablot Knight (pseud. Phiz, 1815-1882), ang. ilustrator. Po samobójstwie R. *Seymoura, którego rys. stały się kanwą dla powstałej pod ich sugestią powieści
339
340
BRY
Dickensa Klub Pickwicka, B. podjął kontynuację jego dzieła, tworząc serię ilustr. do tej powieści (1837), podpisując je pseudonimem Phiz, mającym być odpowiednikiem dla ówczesnego pseudonimu Dickensa Boz.
BROŻEK (Broscius) Jan z Kurzelowa (1585-1652), prof., rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, znakomity matematyk, bibliofil. W 1. 1632-1638 był kustoszem *Bi-blioteki Jagiellońskiej. Zgromadził doborowy księgozbiór, w którym dominowały dzieła z zakresu nauk ścisłych (ok. 2000). Książki B. są oprawione w pergamin lub skórę ze złoconym lub barwionym napisem: "Joannis Broscii Curzeloviensis" oraz z datą oprawy. Niektóre zdobi *super-ekslibris lub *ekslibris drzeworytowy. Gęste zapiski B. na wszystkich niemal książkach są częściowo tylko wykorzystanym źródłem do poznania jego osobowości. W 1639 zapisał Bibl. cały swój księgozbiór oraz ustanowił stały fundusz na zakup książek i przyrządów astronomicznych.
PSB III. J. Brożek: Wybór pism. T. 1. Oprać. H. Barycz. 1956.
BRUCKNER Henryk Karol (XVIII w.), księgarz i nakładca gdański w 1. 1782-1790. W 1791 prowadziła księgarnię wdowa. Zachowały się katalogi księgarskie B.
BRUHL Heinrich von (1700-1763), minister saski, bibliofil. Jako zbieracz rywalizował z H. von *Biinau. Księgozbiór B. liczył 62 000 tomów; później został zakupiony do Biblioteki Królewskiej w Dreźnie.
BRULION (z fr. brouillon): 1. Brudnopis, szkic tekstu z poprawkami. 2. Zeszyt do notatek. Zob. też Koncept, Minuta.
BRUNET Jacques Charles (1780-1867), bibliograf fr., z zawodu księgarz, autor wielu katalogów, wydawca naukowy wielu dzieł, bibliofil. Prace bibliograficzne rozpoczął wydaniem w Paryżu w 1802 suplementu do Diction-naire bibliographique des livres rares... de Cailleau et de 1'abbe Duclos; sławę europejską zyskał wydaniem Manuel du lib-raire et de l'amateur des limes (wyd. 1, t. 1-3, Paris 1810; wyd. 5 w 6 t., Paris 1860-1865; dodatek 1, 1870, dod. 2, 1878-1880; obejmuje 47500 pozycji), który stanowi precyzyjnie opracowaną bibliografię "książek rzadkich, cennych, pięknych i pożytecznych". Przedmowa do tego dzieła zawiera teoretyczne rozważania charakteryzujące bibliogr. jako naukę historyczną zajmującą się dziejami książek, bibl. i drukarstwa oraz spisami bibliograficznymi. Tamże B. podał też schemat klasyfikacji zagadnień biblio-logicznych.
C. Ołschki: Temoignages contemporains sur la vie et Voeuvre de J. Ch. B. 1962.
341 EWoK 13
BRUNNER Vratislav Hugo (zm. 1927), malarz i grafik czes. W oprawie plastycznej książek wyzyskiwał nowocześnie pojęte motywy ludowe, a opracowanie książki rozumiał jako jednolitą koncepcję drukarsko-plastyczną. Od 1904 przejawiał dużą inicjatywę na polu rozwoju książki czes., śledząc równocześnie wszelkie nowości w zakresie opracowania plastycznego książki za granicą. Twórczość jego odznaczała się bogactwem inwencji, była zawsze podporządkowana idei przewodniej i przepojona liryzmem.
BRUZIK zob. STERNACKI Piotr.
BRY: 1. Theodor (Dirk) de, ojciec (1528-1598), niderl. złotnik, rysownik i rytownik, od ok. 1570 czynny we Frankfurcie n.M., gdzie założył księgarnię. Wykonał liczne ilustr. do małego formatu dzieł wyd. we Frankfurcie, m. in. do Emblemata nobilitati... Stamm und Wappenbuchlein (1592 i 93), do wielu dzieł J.J. Boissarda, jak Emblematom liber... (1593, 53 ilustr.), Dionysii Lebei Batilii Regii... Emblemata... a J.J. Boissardo delineata (1596), Theatrum vitae humanae (1596, 60 ilustr.), Vitae et icones sultanorum turci-corum (1596, 47 ilustr. i frontispis wspólnie z synem Janem Theodorem) oraz T. Hariota The briefand true report ofthe Newfoundland... (wg rys. J. White'a, 1590). Ze swymi dwoma synami wykonał liczne ryc. i mapy do Collectiones peregrinationum in Indiam orientalem et occidentalem..., 1590-1634, 25 części (pełne wyd. uchodzi za wielką rzadkość). Łacińskie wyd. składa się z 2 serii: pierwsza zw. "grands voyages", podróż do Indii zach., złożona z 13 cz. (1590-1634), oraz druga zw. "petits voyages", podróż do Indii wsch., 12 części (1598-1628). Ilustr. też Icones quinquaginta virorum illustrium, 1597. Jest to pierwsza część 9-t. zbioru portretów pt. Bibliotheca Calcographica, do którego wiele portretów wykonali jego synowie. Ś 2. Jan Theodor, syn (1561-1623), rytownik, uczeń Theodora. Przewyższał talentem swego ojca. Był nauczycielem J. Sandrarta. W technice oparł się na sztuce J. de Gheyna. Wspólnie z bratem Johannem Israelem (przed 1570-1611) ilustrował wyd. we Frankfurcie Alphabeta et characteres... (1596, 51 ilustr.), Theatrum anatomicum Caspari Bauhini... (1600, bordiura do appendbtu), Dauid virtutis exercitatis-simae... (1597,42 ilustr. i frontispis), Emblemata saecularia... (1596), ponadto dzieło heraldyczne Proscenium vitae humanae sive emblematum... (1627, 74 ilustr.), Nova Alphati (sic!) effictio historiis... (1595, 24 ilustr. i kartę tyt. P. de Mareeś), Beschrijving van de Goudkusten van Guinea (Amsterdam, 1605 i 1609, 20 ilustr.), Florilegium novum... (1612-1618, 2 wyd. Frankfurt 1641, M. Merian, 143 ilustr.).
F.W.H. Hollstein: Dutch and flemish etchings. IV. B.d. A. "Wurzbach: Niederl. Kiinstler-Lexicon. I. 1906. F. Milkau: Handbuch der Bibliothekswissenschaft. T. 1. 1952.
342
BRYK
BRYK (z niem.), w języku potocznym, zwłaszcza uczniowskim, nazwa niedozwolonej pomocy szkolnej zawierającej gotowe rozwiązania zadań przeznaczonych do samodzielnego opracowania (przekłady, rozwiązania zadań z matematyki i fizyki, streszczenia). W Polsce B. wydawano (przed 1939) w postaci *książeczek małego formatu celem łatwego ich ukrycia w kieszeni.
BRYLANT zob. STOPIEŃ PISMA.
BRZEG
Drukarstwo. W pocz. XVII w. Rada Regencyjna księstwa brzeskiego sprowadziła do miasta drukarza nyskiego Kaspra Siegfrieda, który w 1. 1610-1620 wydrukował ok. 40 dzieł. W 1621 wdowa po nim sprzedała drukarnię wrocławianinowi Augustowi Griinderowi, który powiększył ją o drugą prasę. Po kolejnym właścicielu Bal-tazarze Kłosie (Klose, 1640-1646) oficyna przeszła w ręce Krzysztofa Tschorna (1646-1673), który rozbudowawszy ją jeszcze bardziej, mógł drukować dzieła większe, m. in. w 1667 Jana Amosa Komeńskiego Orbis sensualium pictus w trzech edycjach różnojęzycznych. Zarówno Tschorn, jak i jego następcy rodzina Jacobi (1673-1714) oraz rodzina Trampów (1714-1802) Ś drukowali wiele poloników, dając tym świadectwo siły elementu poi. na Śląsku. Trampowie dysponowali trzema *prasami, mogli więc od 1790 drukować czasop. "Briegisches Wochenblatt". Po nich drukarnią kierowali Wohlfartowie, którzy musieli stoczyć walkę z konkurencyjną oficyną zał. w 1755 przez Got-fryda Bornera w Opolu, a w następnym roku przeniesioną do Brzegu. W XIX w. następcami Bornera byli Falchowie. Obecnie istnieje tu drukarnia: [Zakłady Graficzne Przemysłu Terenowego.
Księgarstwo. W końcu XVI w. w B. działali Melchior Cyrus i Piotr Lindner, dostawcy książek dla miejscowego gim. Od poł. XVII w. na ożywienie pośrednictwa księgarskiego wpłynął rozwój drukarstwa. B. stał się niemal wyłącznym dostawcą kancjonałów i innych druków protestanckich dla Górnego Śląska aż do poł. XIX stulecia. W 1728 przywilej cesarski na prowadzenie księgarni otrzymał kupiec Samuel Trautman, działający również jako nakładca. Początek księgarstwu asortymentowemu dała, zał. w 1845, księgarnia Adolfa Baendera. Szerszą działalność rozwinęła księgarnia Ludwika Miillera, zał. w 1873-1876 przejął j ą Gustaw Wilhelm Kroschel. Obie księgarnie istniały do 1. dwudziestych XX stulecia. W 1. 1904-1944 Hugo Siissmann obok księgarni asortymentowej i wypożyczalni prowadził wydawnictwo dzieł z zakresu pedagogiki. Po drugiej wojnie powstały dwie księgarnie Domu Książki.
BRZEGI KSIĄŻKI, trzy boki *bloku książki z porozcinanymi kartkami *arkuszy sfalcowanych dla umożli-
wienia otwierania książki w dowolnym miejscu. Nierówne B.k. uzyskuje się przez rozcięcie boków arkuszy nożem lub kostką, równe przez obcięcie bloku na krajarce. Ozdabianie B.k. zaczęto stosować już w średniowieczu na łacińskich rpsach, szczególnie na oprawach klasztornych. Z tego okresu pochodzą rysunki serca, kół, wzory
% i
'
Brzeg pięknie wydanego Corpus doctrinae Christianae (Wittenberga 1570 u H. Kraffa) z wizerunkami Lutra i Melanchtona oraz brzeg Chroniques Monstreleta wyd. w 1572 r. w Paryżu, u P. L'Huilliera
343
344
BUDOWA KSIĄŻKI
wiciowe malowane farbą niebieską, zieloną lub czerwoną. Zdarzały się także różnokolorowe jnalowanki lwów, gryfów, orłów itp. Rozkwit artystycznego zdobienia B.k. przyniosło złocenie obcięć, zapoczątkowane w poł. XV w. we Włoszech, a oparte na technice pozłacania średniowiecznych miniatur. Złocone B.k. cyzelowano, tłocząc ornament drobnymi *tłokami lub puncą perłową. Największy rozwój cyzelowanych złoconych B.k. przypadł na w. XVI. Przodowały Włochy i Francja, później Niemcy (oprawy J. *Krausego), a także Czechy i Morawy. W Anglii obcięcia kart zdobiły malowidła wyobrażające przede wszystkim krajobrazy i portrety, rzadziej ornament; w XVII w. (S. *Mearne, 1653) pojawiła się zabawna forma zdobienia B.k. zw. "disappearing fore-edge painting", polegająca na tym, że obraz wymalowany na obcięciu występował przy otwieraniu książki, natomiast był niewidoczny, gdy książka była zamknięta. Inną formą (wyłącznie użytkową) zdobienia B.k. było kreślenie lub malowanie tytułu dzieła na obcięciu w XV, XVI, a nawet XVII w. Pozostawało to w związku z ustawianiem książek w bibliotekach obcięciem na zewnątrz. Oprócz tytułu kreślono nieraz sygnaturę dzieła, imię właściciela, malowano jego herb itp. Analiza pisma na obcięciach może być pomocna przy ustalaniu czasu i miejsca powstania oprawy. W Polsce złocone B.k., cyzelowane drobnymi tłokami, pojawiły się w drugiej poł. XV i w XVI w. (oprawy dla Heydecke'a, Czepia, Siculusa i in.), a najpiękniejsze, wykwintnie malowane ze scenami rodzajowymi na oprawach dla J. *Ponętowskiego (import z Moraw). W w. XVII i później bogate złocenia i cyzelowania B.k. ograniczyły się do opraw kościelnych i bibliofilskich. Bogate zdobienie B.k. powoli jednak zanikało. W obecnych czasach przy oprawach masowych stosuje się najwyżej barwienie B.k. i to zazwyczaj tylko górnego brzegu farbą zharmonizowaną odcieniem z kolorem okładki. Spotkać także można książki o brzegach nakrapia-nych farbą, rzadziej z brzegami barwionymi sposobem mar-murkowania. Zob. tab. 46(6).
G.A. Glaister: Gbssary of the book. 1960. A. Sem-kowicz: Introligatorstwo. 1948.
BRZEZINA Antoni (zm. 1831), księgarz, nakładca, właściciel drukarni. W 1822 założył w Warszawie przy ul. Senatorskiej księgarnię asortymentową, którą tegoż roku przeniósł na ul. Miodową 481 (do 1825 miała ona charakter wybitnie muzyczny). Od 1825 posiadał także drukarnię, którą po wytłoczeniu 17 książek odsprzedał w 1827 A. *Ga-łęzowskiemu. Jako księgarz B. utrzymywał kontakty z zagranicą i in. miastami poi. Najbardziej zasłużył się jako wydawca litografowanych nut (ponad 300 poz.). Wydawnictw książkowych ukazało się jego nakładem ok. 50 (w tym katalogi składowe i nakładowe). Posiadał prawdopodobnie również księgarnię we Lwowie. Po jego śmierci
firma przeszła w ręce dotychczasowego wspólnika (od 1829) G.A. *Sennewalda.
BRZEŹNICKI Jakub (1540-1604), tytularny bp en-neński i sufragan poznański, bibliofil. Żywe zainteresowania bibliofilskie przejawiał już podczas studiów uniwersyteckich w Padwie (1561-1562). Zebrał kilkusettornową bibl. teologiczną; posiadał też bogaty zbiór map i obrazów. Większość swoich książek przekazał bibl. kapitulnej w Poznaniu, nakazując w testamencie ustanowienie przy niej bibliotekarzy i płatnych kustoszów oraz udostępnianie zbiorów kapłanom i uczącej się młodzieży. Pewną ilość dzieł Arystotelesa i jego komentarzy podarował także bibl. kolegium jezuickiego w Poznaniu.
rSB III. K. Miaskowski: Z bibl. Seminarium Duchownego w Poznaniu. 1-3. "Prz. Kościelny" 1904, 1907. A. Birkenma-jer: Nowe szczegóły o dziejach księgozbioru J. B. 1932.
BUCELLA Mikołaj (zm. 1599), rodem z Padwy, dr filozofii i medycyny, od 1576 przebywał na dworze Stefana Batorego, księcia siedmiogrodzkiego, a następnie króla polskiego. W 1581 został nadwornym lekarzem królewskim, w 1583 za zezwoleniem króla wybudował i eksploatował dwie papiernie w Inflantach, niezależnie od prowadzonych w kraju innych przedsiębiorstw przemysłowych, warzelni soli i hut żelaza.
BUCHHANDLUNG DES WAISENHAUSES,
wydawnictwo i księgarnia w Halle, zał. w 1698 w ramach fundacji pedagogicznych Augusta Hermana Franckego (1663-1727). Publikowało głównie książki szkolne, a od 1712, po połączeniu z wydawnictwem biblijnym Can-steinsche Bibelanstalt, również Pismo św. w tanich edycjach. Po drugiej wojnie światowej firma została upaństwo-
BUCHHOLZ Eugen (1865-1928), niem. księgarz, drukarz i wydawca. Uczył się księgarstwa w Katowicach i Poznaniu. W 1887 kupił w Barczewie księgarnię od Adama Napieralskkgo i w 1889 przeniósł ją do Olsztyna, gdzie rok później otworzył także drukarnię. Wydawał w niej "Nowiny Warmińskie", poi. kalendarz, książki religijne, listy pasterskie itp. Po 19C0 zawiesił działalność. Wydał ciekawą książkę z dziedziny wydawnictwa pt. Aus der Praxis eines Redakteurs und Schriftstellers (1907).
PSB Via.
BUDOWA KSIĄŻKI, forma zewnętrzna *książki oraz struktura wewnętrzna jej bloku.
B. zewnętrzna. Podstawową częścią książki jest *blok książki. Ujęty jest za pomocą *wyklejki, *zwięzów lub gazy w *okładkę, która wraz z *grzbietejn książki i *kapi-talką stanowi jej *oprawę. Na grzbiecie i na przedniej stro-
345
346
BUDOWNICTWO BIBLIOTECZNE
nie okładki może być umieszczony *tytuł książki i elementy zdobnicze. Często dla ochrony okładki i dla celów reklamowych nakłada się na książkę *obwolutę, niekiedy niezależnie od niej ujmuje się tom w *opaskę.
Struktura wewnętrzna. Blok książki zaczyna się od tytułu wstępnego, stronica druga bywa zazwyczaj nie zadrukowana (*strona vacat) lub przy wydawnictwach wielotomowych bądź seryjnych umieszcza się na niej tytuł zbiorowy wydawnictwa, numer tomu, nazwisko redaktora, nazwę i godło instytucji wydawniczej oraz *adres wydawniczy. Stronica trzecia jest pierwszą stroną *karty tytułowej, mieszczącej tytuł główny dzieła, która na odwrocie (stronica czwarta) zawiera *metrykę drukarską oraz znak lub formułkę *copyright. Stronica piąta przeznaczona bywa na *dedykację, szósta jest zazwyczaj nie zadrukowana, na siódmej zaczyna się *wstęp. Stronica parzysta po wstępie winna być vacat, na następnej nieparzystej umieszcza się *spis treści. Można go także przenieść na koniec książki (po spisie ilustracji, rycin, tablic lub skrótów), zaczynając od nieparzystej stronicy. Książka dzieli się zazwyczaj na *rozdziały oznaczone tytułami, numeracją lub paragrafami. Tekst na stronicy zaczynającej rozdział bywa od góry o pewną ilość wierszy opuszczony, można go także rozpocząć *inicjałem. Rozdziały mogą być dzielone na podrozdziały oznaczone tytulikami, złożonymi czcionkami mniejszych stopni. Tytuliki te można umieszczać między wierszami poszczególnych rozdziałów lub na początku podrozdziałów w wycięciach okienkowych, bądź na marginesie książki jako *boczki. Początki ustępów zaznacza się zazwyczaj wcięciem tekstu, zwanym *akapitem. Wiersze tekstu mogą być składane bez lub na interlinii (*Materiał zecerski justunek). Dla tekstu wymagającego objaśnień stosuje się *przypisy: Stronice numerowane są cyframi, można też umieścić u góry stron książki *żywą paginę. Na dole pierwszej stronicy każdego *arkusza drukuje się *normę arkusza i *sygnaturę arkusza; tę ostatnią powtarza się na trzeciej stronicy arkusza. Ilustracje mogą być umieszczone w tekście lub na *wklejkach bądź *wkładkach. *Tabele drukuje się w ramach *kolumny albo na *przedłużkach. Po tekście dzieła następuje spis literatury, z której autor korzystał lub na którą się powoływał (^Bibliografia załącznikowa). Na końcu książki często zamieszcza się *posłowie, zwłaszcza w dziełach naukowych, *aparat krytyczny, *komentarz, *indeksy, *aneksy oraz na wklejce lub *doklejce *erratę. B.k. jest przedmiotem wydanej w 1966 poi. normy PN-65IN-01173 Kompozycja wydawnicza książki.
Zob. też Wyposażenie książki.
BUDOWNICTWO BIBLIOTECZNE, planowanie, projektowanie, budowa, urządzanie *pomieszczeń i oddzielnych gmachów służących *gromadzeniu, przechowywaniu, *opracowaniu i *udostępnianiu zbiorów biblio-
tecznych. O wielkości, wyposażeniu i funkcjonalności pomieszczeń bibliotecznych decydowały: zmieniająca się w ciągu wieków postać książki i technika jej produkcji, liczebność księgozbioru, rola i zadania bibl., style architektury i technika budowlana. Łączone z świątyniami wielkie bibl. starożytne były lokalizowane w centrum miasta. Nikłe liczebnie kościelne i klasztorne *bibl. w średniowieczu mieściły się w celach, zakrystiach lub na chórach kościelnych. Powstające od końca XIII w. *bibl. uniwersyteckie otrzymywały oddzielne sale. Bibl. salowe przetrwały do poł. XIX w. Wspólną ich cechą było skupienie wszystkich funkcji (magazynu, *czytelni i opracowania) w obrębie jednej sali. Wielkość jej zależała od ilości zgromadzonych rpsów i druków, sposobu ich ustawienia oraz *sprzętu bibliotecznego; architektura wnętrza od panującego stylu i upodobań estetycznych kolejnych epok: późnego średniowiecza, renesansu, baroku, rokoka. Książki inkatenowane do pulpitu (*Libri catenati) bądź ustawione w zamkniętych szafach lub regałach (umieszczanych wzdłuż ścian, okalających filary, niskich lub spiętrzonych w kilku kondygnacjach, dostępnych z galerii) stanowiły nierozłączny element sali, wykorzystywany zwłaszcza w bibl. pałacowych . do celów dekoracyjnych i reprezentacyjnych. Środek sali służył za lektorium. Istotną zmianę w typie bibl. salowej wprowadził Christopher Wren (1632-1723), architekt ang., twórca bibl. Trinity College w Cambridge (1675-1690). Ustawiając regały dwustronne, w odcinkach trzymetrowych, prostopadle do ścian okiennych prostokątnej sali (46 X 12 m), uzyskał 14 otwartych z jednej stronyjednakowych pokoików. Wysokość jedno-idwu-stronnych, bogato rzeźbionych, regałów Wrena wynosiła 360 cm. Momentem przełomowym w dziejach B.b. stała się książka Leopolda delia Santa: Delia costruzione e dell regolamento di unapublica universale biblioteca (Florencja 1816). Autor uzasadnił teoretycznie i przedstawił projekt bibl. podzielonej wyraźnie na magazyn, czytelnię i pokoje dla bibliotekarzy. Czytelnia mieściła się w centrum budynku, magazyn zajmował 48 jednakowych wąskich izb po obydwu stronach czytelni, bibliotekarz i jego pomocnicy mieli pięć oddzielnych pomieszczeń. Zasada trójdzielnej bibl., wprowadzana stopniowo w życie, jest do dzisiaj jednym z kanonów B.b. Mechanizacja drukarstwa, powodująca szybki wzrost zbiorów, zmiany w pojmowaniu społecznej roli bibl. oraz rozszerzające się ^czytelnictwo pociągnęły za sobą nową organizację bibl. i spowodowały, że B.b. stało się odrębną gałęzią architektury, której przedmiotem zainteresowania jest odrębny budynek biblioteczny. Funkcjonalność budynku stała się zasadniczym problemem wewnętrznej organizacji bibl., a jej realizacja przez odpowiednie B.b. naczelnym zadaniem architekta. Doświadczenia ostatniego stulecia przyniosły liczne próby formułowania zasad organizacji współczesnej bibl., transponowa-
347
348
BUDOWNICTWO BIBLIOTECZNE
I
tUeltr.
Plan czytelni i magazynu Bibliotheąue Nationale wg projektu H. Labrouste'a z 1859 r.
nia ich w układach architektonicznych oraz wprowadzania nowych osiągnięć techniki w zakresie: budownictwa, ^transportu i łączności, oświetlenia, klimatyzacji, ogrzew-nictwa. Proces rozwoju i postępu, aczkolwiek powolny, jest permanentny. B.b. jest dzisiaj dziedziną ścisłej współpracy bibliotekarza i architekta. Lokalizacja budynku bibl. powinna być maksymalnie dogodna dla środowiska czytelniczego (np. bibl. szkoły wyższej w centrum posesji szkoły czy miasteczka uniwersyteckiego; bibl. publiczna w centrum miasta). Najkorzystniejsze dla użytkowników i zbiorów jest parkowe otoczenie gmachu. Bezpieczeństwo zbiorów wymaga odsunięcia go od zakładów przemysłowych i budynków mieszkalnych. Wielkość działki powinna umożliwiać stosowanie zasady organicznej rozbudowy bibl. (rozbudowa w kierunku poziomym, bez naruszania zasad jej wewnętrznej organizacji). Obliczanie potrzebnej kubatury i powierzchni użytkowej nowego gmachu opiera się na obowiązujących w danym kraju normach budowlanych oraz na orientacyjnych wskaźnikach przyjętych dla pomieszczeń magazynowych, czytelni oraz biur. Wskaźniki te wahają się w dość obszernych granicach, szczególnie dla ilości wol. na przyjętą powierzchnię. Dla wewnętrznej organizacji bibl. istotne znaczenie ma zasada nie krzyżujących się dróg: czytelnika, bibliotekarza i książki, oraz zasada potrójnej dostępności do magazynu, łatwy dostęp do magazynu z czytelni, wypożyczalni i biur, zabezpieczony przez właściwe usytuowanie magazynu oraz odpowiednie środki Ś transportu. Rezultatem żywej, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych A.P., tendencji do lokowania na jednym poziomie czytelni, *wypożyczalni
i ^katalogów było przekształcenie magazynu w zwarty blok, często w wielopiętrowy wieżowiec. Ukształtowanie bryły architektonicznej bibl. jest zależne od wielu czynników, m. in. od wielkości działki, warunków geologicznych, architektury otoczenia, stosunku kubatury magazynu do kubatury czytelni i biur, oceny opłacalności środków transportu pionowego i poziomego, systemu budownictwa. Ostatnio obok zwartych, wysokich brył występują gmachy biblioteczne o zabudowie niskiej, często pawilonowej. Głównym akcentem architektonicznym jest wielopiętrowy magazyn; czytelnie często są lokowane na poziomie parteru i podzielone małymi zadrzewionymi dziedzińcami. Wprowadzenie do B.b. metod przemysłowych, przede wszystkim zaś elementów stalowych i stalo-wo-betonowych, zapoczątkowało system modularnej konstrukcji. Zasady tego systemu opracował Angus S. Macdonald w pracach: A library offuture i Some develop-ments effecting large libraries. Obecnie jest on bardzo popularny w Ameryce i szybko rozpowszechnia się poza jej granicami. Gmach zbudowany tym systemem opiera się na siatce słupów o jednolitym module kwadratu lub prostokąta. Długość boków modułu wyznacza potrzebna wytrzymałość stropów. Ściany boczne przestały być elementem konstrukcyjnym, są one w zasadzie ochroną gmachu przed wpływami atmosferycznymi. Ściany wewnętrzne można całkowicie eliminować (np. w magazynach zastępują je dwustronne regały umieszczone między słupami) lub tworzyć z cienkich, łatwych do usunięcia przepierzeń. Wytrzymałość stropów jest jednakowa w całym gmachu, w każdej jego części można więc lokować zbiory. System
349
350
BUDZYK
Plan biblioteki modularnej w Waszyngtonie
modularny zrywa z tradycyjnym podziałem budynku na grupy pomieszczeń i pozwala każdą jego część przystosować do aktualnych, i ciągle zmieniających się potrzeb organizacyjnych bibl. Charakter rozwiązań stałych mają tylko klatki schodowe i piony dźwigów. Współczesna bibl. wymaga wyposażenia w instalacje: wodno-kanalizacyjne, oświetleniowe, ogrzewnicze, przeciwpożarowe, transportu i łączności wewnętrznej i zewnętrznej, wentylacji i klimatyzacji. Na wszelkie maszyny i urządzenia techniczne rezerwuje się sutereny i podziemia. Coraz większe zastosowanie
w B.b. znajdują dźwiękochłonne materiały, służące do eliminacji hałasu w czytelniach i biurach bibl.
W Polsce najwybitniejszymi okazami budynków tradycji trójdzielnej Delia Santa są z Biblioteką Jagiellońską na czele gmachy bibliotek uniwersyteckich w Warszawie, Poznaniu i Łodzi, Biblioteka Publiczna w Łodzi oraz ostatnio wybudowana Biblioteka Międzyuczelniana w Lublinie. Nagrodzona przez ministra budownictwa w 1966 Bibl. Gł. Akad. Górniczo-Hutniczej w Krakowie reprezentuje typ budynku "modularnego" Macdonalda.
Zob. też Pomieszczenia biblioteczne, Magazyn.
S.Janicki, A. Tomorowicz: Materiały do projektowania budynków bibliotecznych. 1953. G. Liebers: Bibliotheksbau in USA. W: Zur Praxis der wissenschaftlichen Bibliotheken in den USA. 1956. H.R. Galyin, M. Van Buren: Budynek malej biblioteki publicznej. Ś W. Piasecki: Biblioteka. Wprowadzenie do zagadnień budowy. 1962. Ś R. Stromeyer: Europaische Biblio-theksbauten seit 1930. 1962. A. Thompson: Library buildings ofBritain and Europę. 1963. ILE. Ellsworth, H.D. Wagener: The school library, facilities for independent study of the secondary school. 1963. Budownictwo biblioteczne. Materiały Seminarium w Kazimierzu nad Wisłą. 1964. K.D. Metcalf: Plannig academie and research library buildings. 1965.
BUDZYK Kazimierz (1911-1964), historyk i teoretyk literatury, bibliotekarz, bibliograf i księgoznawca. Pracował w Bibliotece Narodowej (1937-1944), specjalizując się pod kierunkiem K. ^Piekarskiego w problematyce dawnej książki poi. Po wojnie zatrudniony był w Ministerstwie Oświaty, w Naczelnej Dyrekcji Bibliotek (m. in. w Oddziale Dawnej Książki), skąd w 1948 przeszedł do Instytutu Badań Literackich. Mianowany jednocześnie prof. nauk pomocniczych historii literatury poi. na Uniwersytecie Warszawskim, w 1955 objął katedrę teorii literatury. Doktorat (1944) i docenturę (1947) uzyskał na podstawie prac bibliograficznych i księgoznawczych. Współzałożyciel IBL, inicjator i organizator wielkich imprez bibliograficznych, główny wysiłek skierował wszakże na przygotowanie "Nowego Korbuta", którego był naczelnym redaktorem od 1950. Prace bibliograficzne B., dotyczące przede wszystkim piśmiennictwa polskiego XVII w., odznaczały się nowatorstwem metod oraz odkrywczymi ustaleniami, wyjaśniającymi wiele nie znanych szczegółów w procesach wy-dawniczo-drukarskich. Najważniejsze z tego zakresu: Bibliografia konstytucji sejmowych XVII wieku w Polsce (1952) i Oryginalne wydania "Worka Judaszowego" S.F. Klonowica (1953). Studia nad dziejami książki znalazły wyraz w dwóch rozprawach: Drukarze urzędowi Rzeczypospolitej szlacheckiej i Pijarzy przeciwko jezuitom... (1948). Ponadto nauka o książce zawdzięcza B. teoretyczne podsumowanie doświadczeń warsztatu jego własnego i jego wybitnych poprzedników w rozprawie Główne problemy i trudnoki bibliografii okresu staropolskiego (1948). Wszystkie jego prace zostały przedrukowane w zbiorowym wydaniu pt. Studia
351
352
BULLA
z zakresu nauk pomocniczych i historii literatury polskiej (t. 1-2, Wrocław 1956). B. wskazywał na konieczność łączenia wiedzy filologicznej i księgoznawczej w badaniach nad literaturą staropolską. Poglądy na całokształt spraw związanych z książką i miejscem księgoznawstwa w zespole nauk społecznych zawarł m. in. w publikacji Wiadomości o książce (Warszawa 1961). B. wchodził do redakcji różnych czasop., jak: "Pamiętnik Literacki", "Przegląd Biblioteczny", był redaktorem licznych wydawnictw, m. in. wraz z A. Gry-czową, serii Książka w Dawnej Kulturze Polskiej. Założył serię Studia Staropolskie. W ostatnich latach był członkiem Rady Naukowej Biblioteki Narodowej.
Sl. wsp. pis. poi. T. 1. 1963.A. Kawecka-Gryczowa: K.B. bibliograf i księgoznawca. "Prz. Bibl." 1965 z. 1. M.R. Mayenowa: K.B. "Pam. Liter." 1964 nr 3. ,
BUNAU Heinrich von (1697-1762), saski mąż stanu, historyk, bibliofil. Zebrał poważną bibliotekę naukową, liczącą ponad 42000 książek drukowanych i 149 rpsów. Księgozbiór B. znajdował się w Nothnitz, jego bibliotekarzem był J.M. Francke. Po śmierci B. bibl. została przewieziona do Drezna.
BtJTTNER Hieronim zob. WIETOR Hieronim. BUKINISTA zob. ANTYKWARIUSZ 2.
BUKOWSKI: 1. Henryk (1839-1900), emigrant polityczny po powstaniu styczniowym, założyciel znanego antykwariatu w Sztokholmie w 1870. Swą działalnością zyskał uznanie jako najwybitniejszy antykwariusz w Skandynawii (m. in. wydał sto kilkadziesiąt cennych katalogów antykwarskich). Położył duże zasługi dla wzbogacenia zbiorów muzeów i bibliotek poi., ofiarując m. in. cenne polonica Bibliotece Akademii Umiejętności i Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Szczególnie dużo zawdzięczało jego ofiarności Muzeum Polskie w Raperswilu (był wiceprzewodniczącym Rady Muzeum); wspomagał je rzadkimi książkami, rpsami i rycinami, z jego ofiar powstał w Muzeum dział starych druków. 2. Jan (1873-1943), malarz, grafik. Studiował od 1893 w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie (malarstwo), następnie od 1899 w Monachium grafikę i sztukę zdobniczą. Od 1901 przebywał w Krakowie, rozwijając bardzo ożywioną działalność artystyczną i organizacyjną: założył (wraz z W. Tetmajerem i J. Szczepkowskim) prywatną szkołę rzemiosła artystycznego, był współtwórcą Tow. Polska Sztuka Stosowana i organizatorem wystaw. Ponadto był nauczycielem malarstwa dekoracyjnego w szkole M. Niedzielskiej, w 1. 1907-1908 także kierownikiem pracowni witrażów G. Żeleńskiego. W 1912 został prof. Państw. Szkoły Przemysłu Artystycznego w Krako-
wie. We wszystkich dziedzinach sztuki, którą uprawiał, był artystą indywidualnym, charakterystycznym przedstawicielem sztuki Młodej Polski. Pozycję trwałą i bardzo wybitną zajął jako artysta książki: twórca *opraw, *obwolut i okładek, kart tyf., *sygnetów i *ekslibrisów, układów całych kolumn, autor zdobników, przerywników i ilustr., świetny liternik. Swą działalność w tym zakresie rozwinął przede wszystkim w tych 1. (1904-1915), kiedy pracował jako kierownik artystyczny Drukarni Uniwersyteckiej w Krakowie. Rywalizował z S. *Wyspiańskim; mając równie żarliwy stosunek do książki-dzieła sztuki, reprezentował bardziej fachowe i tradycyjne podejście, dostosowując szatę zdobniczą książki do jej treści, dążąc do bogatego (także wielobarwnego) wystroju, zamykając kompozycję strony bordiurami na wzór średniowiecznych rękopisów iluminowanych. Rygorystycznie przestrzegał symetrii i zasady dwuwymiarowości, "płaskości" ozdób i ilustr. Do najwybitniejszych realizacji B. można zaliczyć układ i zdobnictwo Bogurodzicy (1910) i okładki do książek K. Chłędow-skiego. Pozostawił bardzo duży dorobek.
1. PSB III. Z. Folejewski: H.B. "Svio-Polonica" nr 6/7: 1944-1945. 2. P. Smolik: J.B. prace graficzne. 1930. Wystawa typograficzna J.B. 1947. J. Białostocki: Poi. grafika użytkowa 1900-1939. W: Z zagadnień plastyki poi. w 1. 1918-1939. 1963.
BUKRAM zob. PŁÓTNO INTROLIGATORSKIE.
BULLA (lac), medalion z amuletem noszony przez dzieci obywateli rzym. w starożytności lub okrągła pieczęć wyciskana dwustronnie w ołowiu, czasem w srebrze
Metalowa pieczęć (bulla) papieska na dokumencie z XVI w.
353
354
BULMER
lub złocie, przytwierdzona do ważnego dokumentu dla zaznaczenia jego autentyczności, stosowana od czasów średniowiecza (najstarsza z IX w.). B. nazywa się także dokument dużej wagi wydawany przez panujących świeckich lub papieży, zaopatrzony w pieczęć, od której wziął nazwę. Słynne B. dotyczące ziem poi.: B. gnieźnieńska (1136, "złota B. języka poi"), zawierająca wiele poi. nazw miejscowych i osobowych, oraz B. wrocławska (1156) dająca obraz systemu grodowego.
BULMER William (1757-1830), drukarz londyński, kierował oficyną Shakespeare Press, którą założył wspólnie z J. Boydellem i G. Nicholem. Wydał dzieła Szekspira w dziewięciu t. (1791-1802). Ok. 1800 B. zastosował prasę *Stanhope'a. Druki B. cechował wysoki poziom typograficzny.
P.C.G. Isaac: W.B., 1757-1830. "The Library" 1958.
BUŁGARIA. Na ogólną liczbę ludności 8258000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych 22, szkolnych 3976, specjalnych 548, powszechnych 6413. Wydano w 1966: książek 3754 tyt., w tym przekładów 573 tyt.; czasopism 1327 tyt., w tym gazet 680 tyt.
Bibliografia. W 1852 ukazała się (w Caregradzie) pierwsza bibliogr. B. pt. Spisok na balgarskyte knigy, kojto sa izdaneni do sega, opracowana przez I.W. Szopowa. Ustawa o *egzemplarzu obowiązkowym (1897) pozwoliła Bibliotece Narodowej w Sofii na wydawanie bibliogr. bieżącej pt. "Bibliograficzeski Biuletin na Knigite" (1897-1928); w 1929 nastąpiła zmiana tytułu na "Balgarski Kni-gopis". Głównym ośrodkiem prac bibliograficznych stał się Instytut Bibliograficzny (1941-1963), który wydawał: od 1952 miesięczną bibliogr. zawartość czasop. "Letopis na Periodicznaja Peczat", od 1953 miesięcznik ^Balgarski Kni-gopis", od 1955 roczną bibliogr. tytułów czasop. "Perio-diczni Izdanija w NR Balgarija", od 1958 kwartalną rejestrację muzykaliów i nut "Balgarski Muzikalen Knigopis". W Instytucie opracowywano także dwie wielkie bibliogr. retrospektywne: pełny wykaz czasop. Balgarski periodiczen pieczat 1844-1944 (t. 12, 19621966) oraz bibliogr. druków od pocz. drukarstwa bułg. (1806) do 1955. Instytut prowadził również prace nad bibliogr. zalecającą, statystyką wydawnictw (od 1957 rocznik "Knigi i Periodi-czni Izdanija w NR Balgarija. Statisticzeskije materiały") oraz prace z zakresu teorii i metodyki bibliogr. Od 1963 jego prace przejęła Biblioteka Narodowa. Z innych bibliogr. retrospektywnych należy wspomnieć dzieło A.T. Bajana Balgarski knigopis za sto godini 1806-1905 (Sofija 1909) oraz bibliogr. M. Stojanowa, obejmującą także zawartość czasop., pt. Balgarska vozrożdenska kniż-nina. Analiticzen reportoar na balgarskite knigi i periodiczni
izdanija 1806-1878 (t. 1-2, Sofija 1957-1959). Retrospektywną bibliogr. bibliografii stanowi praca Ch. Trenkowa Pregled na razwitieto i dniesznoto sastojanie na balgarskata specjalna bibliografija (w: Trenkow Ch., Specjalna bibliografija, Sofija 1958). Bieżąca bibliogr. bibliografii Bibliografija na Balgarskata Bibliografija, Knigoznanie i Biblioteczna Delo ukazuje się od 1945/1946 w roczniku "Godisznik na Balgarski Bibliografski Institut".
K. Zotova; Balgarski Bibliografski Institut 19451955. 1955. C. Cwetanow: Balgarska bibliografija. 1957. T. Borów: Bulgarien. W: Die Bibliographien in den europaischen Landem der Volksdemokratie. 1960.
Biblioteki. W końcu XIX w., po wyzwoleniu kraju spod okupacji tur., powstały w B. pierwsze bibl. naukowe. Biblioteka Narodowa w Sofii, otwarta -w 1879, skupiwszy trochę starych rpsów słowiańskich, perskich, tureckich i greckich, poczęła się rozrastać dzięki darom społeczeństwa. Od 1897 przyznano jej *egzemplarz obowiązkowy. Trwałe podstawy otrzymała dopiero po drugiej wojnie światowej, powiększając swe zbiory do miliona wol. W 1950 została przemianowana na Bibliotekę Narodową im. Wasyla Kolarowa, obecnie im. Cyryla i Meto-dego. Drugą co do wielkości jest bibl. w Płowdiw, zał. w 1881 i podniesiona do rangi regionalnej bibl. narodowej dla wschodniej części B. Z uniwersyteckich najstarsza jest Biblioteka Uniwersytecka w Sofii, otwarta wraz z uniwersytetem w 1888. Po drugiej wojnie światowej rozwinęła szeroką działalność Centralna Biblioteka Bułgarskiej Akademii Nauk, funkcjonująca na prawach instytutu naukowego. Bibliotekarstwo powszechne wywodzi się w B. z tzw. czytelń ludowych, zakładanych przez różne zrzeszenia społeczne już od 1856. Przechodząc przez różne fazy rozwoju w zależności od panującego ustroju, zostały one ostatecznie zorganizowane po 1945, otrzymując centralne kierownictwo, fundusze państwowe i pomoc metodyczną bibl. naukowych. Obecnie na terenie kraju działa 450 czytelń ludowych. Odgrywają one poważną rolę w życiu kulturalnym B.
H. Cirlić: Bibliotekarstwo bułgarskie. "Zeszyty Przekładów B.N." 1958 nr 3 (4).
Dokumentacja. Rozwój nowoczesnych form dokumentacji datuje się od 1958, kiedy został utworzony Dział Informacji i Dokumentacji Naukowo-Technicznej przy Centralnej Bibliotece Bułgarskiej Akademii Nauk, przekształcony w 1959 na Centrum Informacji i Dokumentacji Naukowo-Technicznej (Centr za Nauczna i Tiechniczeska Informacija i Dokumentacija), podległe Bułgarskiej Akademii Nauk i Komitetowi Postępu Technicznego. Był to pierwszy większy ośrodek (od 1959 członek krajowy FID), w którym koncentrowało się zarówno opracowywanie, jak i rozpowszechnianie różnych materiałów dokumentacyjnych, m. in. publikowanie biuletynów informujących o piś-
355
356
BUŁGARIA
miennictwie zagranicznym oraz bibliogr. analitycznej dla zagranicy. W 1962 ośrodek uległ reorganizacji, a na jego miejsce powstał Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej (Centralen Institut po Nauczno-Techniczeska Informacija CINTI), podporządkowany Komitetom Nauki i Postępu Technicznego. CINTI wydaje przeglądy piśmiennictwa zagranicznego z dziedziny techniki, kwartalną bibliogr. analityczną technicznego piśmiennictwa bułg. w j. ros. i niem., bibliogr. zakończonych prac naukowych oraz wiele innych publikacji informacyjnych; prowadzi również szkolenie dokumentalistów (kursy i seminaria). W sieci ośrodków informacji, koordynowanych przez CINTI, było w 1964: 30 ośrodków przy instytutach naukowych i biurach konstrukcyjnych oraz 90 oddziałów informacji przy wyższych uczelniach technicznych i zakładach przemysłowych. W 1962 utworzono Ośrodek Informacji Naukowej i Dokumentacji przy Bułgarskiej Akademii Nauk, który wydaje bibliogr. analityczną dla zagranicy w dziedzinie nauk ścisłych i humanistycznych (w 15 seriach; każda w j. ros. i w jednym lub dwu j. zachodnioeuropejskich) oraz wyka2y prac naukowych Akademii Nauk, prowadzi działalność przekładową i in. W 1962 powstał także Centralny Ośrodek Informacji i Dokumentacji dla Nauk Rolniczych przy Bułgarskiej Akademii Nauk Rolniczych, który publikuje liczne bibliogr., m. in. kwartalną bibliogr. analityczną dla zagranicy. Projektuje się utworzenie podobnego centralnego ośrodka dla nauk medycznych przy Ministerstwie Zdrowia. Dla systemu informacji w B. charakterystyczne są: decentralizacja informacji dla poszczególnych dziedzin oraz centralne kierownictwo metodyczne, koordynacja i kontrola działalności ośrodków. W związku z tym planuje się powołanie Państwowej Rady Koordynacyjnej w zakresie działalności informacyjnej i dokumentacyjnej.
L.W. Malew: Razwitije nauczno-tkchniczeskoj informacii i dokumientacii w N.R. Bolgarija. "Nauczno-Tiechn. Inf." 1965 nr 2.
Drukarstwo. W wyniku długotrwałej niewoli tur. drukarstwo bułg. rozwinęło się bardzo późno (XVIII w.). Pierwsze nieliczne druki bułg., tłoczone *cyrylicą, ukazały się w Targowiszcie (Trgowist) na Wołoszczyźnie (*Ru-munia drukarstwo) i w monastyrze Graczanica w Serbii (*Jugosławia Ś drukarstwo). W XVII w. dzieła bułg. tłoczyła we Włoszech (R2ym) Drukarnia Kongregacji Propagandy Wiary (*Tipografia delia Congregazione di Propaganda Fide). Wyróżnił się tam Piotr Bogan Baszew uczony bułg., sprowadzony do drukarni w 1630 przez typografa Kongregacji Rafała Levkowicia; wydał on m. in. pierwszy zabytek nowobułg. literatury pt. Aha-gar. Od XVII w. dla B. drukowało się nadto na Węgrzech (Buda), na Wołoszczyźnie (Długopole, Gowor, Rymnik, Targowiszt), w Siedmiogrodzie (Braszow), w Mołdawii
(Jassy), w Serbii, Rosji, Austrii i w Niemczech, a także w Małej Azji. Dopiero w drugiej poł. XVIII w. zaczęła działać w kraju (w klasztorze Riła) typografia, która była pierwszym bułg. zakładem graficznym, funkcjonującym mniej więcej do poł. XIX w. Uczył się w niej sztuki drukarskiej Nikola Karastojanow, założyciel pierwszej narodowej drukarni tajnej w Samokowie (1835), w 1847 zalegalizowanej przez władze tur. Jeszcze za czasów tur. powstało w Płowdiwie wydawnictwo Christo Danowa, krzewiące oświatę w duchu narodowym, w 1869 w Braile zostało zał. Bułgarskie Tow. Literackie (w 1911 przekształcone w Bułgarską Akademię Nauk). Rok 1878, który przyniósł wyzwolenie narodowe, zapoczątkował również nowy etap w dziejach drukarstwa, rozwijającego się odtąd znacznie szybciej. Liczba dzieł, których w pocz. niepodległości wydawano ok. 200 rocznie, w 1. 1886-1889 wzrosła do ok. 800, zaś w 1918 do 2000. Podobnie wzrastała liczba czasop., których w drugiej poł. stulecia (do 1894) ukazywało się 550, a po pierwszej wojnie światowej tysiąc. Czasop. bułg. wychodziły też za granicą: w Lipsku (1846), Stambule (1848) i Smyrnie (1884). Okres międzywojenny nie przyniósł większych zmian w rozwoju drukarstwa. Dopiero po 1945 upaństwowiono istniejące w kraju małe drukarenki i przystąpiono do budowy nowych, większych kombinatów, z których najpoważniejsze znajdują się w Sofii. Są to: Państwowy Poligraficzny Kombinat "Di-miter Błagojew", Drukarnia Państwowa "Georgi Dimi-trow", Drukarnia Państwowa "Detszo Stefanów", Państwowa Chromolitografia "Bałkan", Drukarnia Wydawnictwa Wojskowego, Drukarnia Państwowa "Narodna Prosweta", Drukarnia Bułgarskiej Akademii Nauk, Drukarnia Rady Frontu Narodowego, Drukarnia Państwowa "9 Września" oraz drukarnia specjalizująca się w wydawnictwach muzycznych przy wydawnictwie "Nauka i Iskustwo". Małe drukarnie, nie posiadające więcej niż dwa linotypy, znajdują się również w większych prowincjonalnych ośrodkach miejskich, jak Warna, Burgas i w wielu innych.
P. Atanasow: Naczalo na bałgarskoto knigo-peczatane. 1959. Z. Młynarski, I. Csaplaros: Historia prasy węgierskiej i bułgarskiej. 1962. S. Dahl: Dzieje książki. 1965.
Księgarstwo. Do chwili odzyskania niepodległości w 1878 książki bułg. wydawano głównie za granicą. Od tego czasu nastąpił intensywny rozwój produkcji wydawniczej i księgarstwa. W 1932 wydano już około 2500 książek (bez broszur) oraz 684 gazety i 313 czasopism. Dużą rolę odgrywał jednak import, zwłaszcza z Niemiec, Francji, Austrii, Anglii i Włoch. W 1929 wprowadzono w B. doroczny Dzień Książki. Po drugiej wojnie światowej rozbudowano znacznie bazę poligraficzną, wskutek czego wzrosła wielokrotnie produkcja wydawnicza (szczególnie podręczników). Do 1950 handel książką
357
358
BURGKMAIR
znajdował się w rękach prywatnych. W 1950 utworzono państwową organizację Centralną Dyrekcję Wydawniczą Przemysłu Poligraficznego i Sprzedaży Wydań Drukowanych, zmienioną później na Zarząd Poligrafizdat przy Ministerstwie Oświaty i Kultury. Do 1959, w związku z ówczesnym podziałem administracyjnym kraju, istniało 13 okręgowych przedsiębiorstw księgarskich, zajmujących się sprzedażą detaliczną książek i pomocy szkolnych. Występowały pod wspólną nazwą Wydania Drukowane (Pieczami Proizwiedienija), jednak każde było odrębną jednostką gospodarczą, mającą osobowość prawną i posiadającą samodzielność zarządzania. Podlegały im liczne księgarnie i kioski z książkami w miastach i po wsiach. Hurt skupiony był w przedsiębiorstwie Baza Handlowa (Tar-gowska Basa). W 1959 w związku z podziałem kraju na 30 okręgów administracyjnych utworzono tyleż przedsiębiorstw Pieczami Proizwiedienija, z których każde posiada ruchomą księgarnię, dostarczającą książki do najodleglejszych miejscowości nie mających własnej księgarni. Obecnie w B. działa (dane z 1964) 19 specjalistycznych wydawnictw państwowych lub podległych różnym instytucjom naukowym i społecznym. Do grupy państwowych należą: Nauka i Iskustwo, Narodna Proswieta, Technika, Zemizdat, Medicina i Piskultura, Izdatelstwo na B'lgarska Akademie na Naukite, Narodna Kultura (literatura piękna), Izdatelstwo Christo Danow (wyd. społeczno-poli-tyczne, naukowe, techniczne i literatura piękna, m. in. podręczniki i poradniki zawodowe), D'rźawno Izdatelstwo Warna (wyd. społeczno-polityczne, naukowe, techniczne, literatura piękna), Izdatelstwo Ćużdi Ezicy (wyd. w j. obcych). Do drugiej grupy wydawnictw należą: Izdatelstwo na B'lgarska Komunisticzeska Partija, Wydawnictwo Stronnictwa Agrarnego, Narodna Mladeż, Izdatelstwo Nacionalen S'wiet na Otieczestwienija Front, Pro-fizdat (wydawnictwo związków zawodowych), B'lgarski Pisatel, B'lgarski Chudożnik, D'rżawno Wojenno Izdatelstwo oraz Wydawnictwo "Reklama". W 1964 wydano w B. ogółem 4353 tyt. w nakł. blisko 36000000 egzemplarzy, w tej liczbie literatura dla dzieci i młodzieży 230 tyt., literatura piękna 438 tyt., nauki społeczno-polityczne 610 tyt., technika, przemysł, komunikacja 670 tyt., literatura naukowa 718 tyt. Tłumaczeń było 639, w tym z j. ros. 290, z j. poi. 8. Sprawami eksportu zajmuje się przedsiębiorstwo Raznoiznos.
H. Maj er : Organizacja sprzedaży książek w Ludowej Republice Bułgarii. "Księgarz" 1959 nr 11/12. S. Gergov : Das bul-garische Buch im Aufstieg. 1965.
Papiernictwo. B. należy do mniejszych producentów celulozy i papieru. Roczne zużycie papieru i tektury łącznie w ilości nieco ponad 16 kg na głowę stawiają na 42 miejscu w świecie, a produkcja roczna ok. 100000 ton rocznie na 43 miejscu. Istnieje 12 papierni i dwie celulozownie.
W okresie ostatnich dziewięciu lat przemysł celulozowo-papierniczy podwoił produkcję papieru i czterokrotnie zwiększył produkcję celulozy. Planuje się dalszą poważną rozbudowę tego przemysłu w oparciu o nowoczesne maszyny i urządzenia importowane m. in. z Finlandii.
Zob. też Ilumtnatorstwo, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
BURGKMAIR Hans (starszy, 1473-1531), niejn. malarz, grafik, jeden z najznakomitszych artystów szkoły augsburskiej, który przekazał sztuce niem. włoskie formy. Po *Durerze najwybitniejszy niem. ilustrator książki XVI w. Najwcześniejsze jego ilustr. zdobią druki liturgiczne z oficyny E. *Ratdolta: Missale Acąuileiense (1494), Missale Patauiense (1494), Missale Curiense (1497) i Missale Frisin-gense (1502). Od 1505 zaznacza się w jego pracach obok wpływu Durera wpływ wł. Renesansu. Do najwybitniejszych prac B. należą ilustr. do J. Geilera von Kaysersberg Predigen teutsch (1508, wyd. J. Otmar), Buch Hranatapfel (1510), Navicula peanitentiae (1511). W1509 *Haller wydal Heiligtumbuch z tekstem F.Waldaufa vonWaldstein i 150 ilustr. B. Wymienić należy również cztery karty tyt. do Oegliusa Singsstimmen, Stammlera Dialogus (1508), J. Pini-cianusa Carmen de origine ducum Austriae (1512) i bogato ilustrowaną kartę tyt. do Jornandesa (Augsburg 1515, J. Miller). Razem z *Schauffeleinem i J. *Breu (starszym) współpracował B. przy ilustrowaniu Maena Das Leiden Jezu Christi (H. Schonsperger 1515). W 1. 1512-1516 brał udział w ilustrowaniu dzieł związanych z Maksymilianem I. Z ostatnich lat jego działalności pochodzi karta tyt. do Meisterlina Chronik (Augsburg, M. Raminger 1522), rys. do Apokalipsy w Nowym Testamencie Lutra (wyd. Otmar, 1523) wzorowane na Apokalipsie Durera oraz ilustr. do Luysa de Avila Banaueto de nobles Cabal-leros (1530).
Thieme-Becker V.
BURGOS zob. STOPIEŃ PISMA.
BURJAN Jan, drukarz i wydawca warszawski w okresie międzywojennym. Właściciel drukarni "Rola" oraz introligatorni i składu materiałów piśmiennych. Firma jego znana była z dużej kultury graficznej i rewolucyjnych tendencji (m. in. w 1927 drukowała drugie wyd. Państwa a rewolucji Lenina). Od założenia w 1921 "Grafiki Polskiej" B. należał do jej współpracowników, a w 1924-1926 był wydawcą tego czasop.
BURNE-JONES Edward (1833-1898), ang. malarz i rysownik z grupy prerafaelitów. Zaprzyjaźniony z W.
359
360
BUSZCZYŃSK1
*Morrisem wraz z tum uczestniczył w ruchu odnowienia sztuki pięknej książki. Wykonał m. in. 87 ilustr. do monumentalnej edycji Canterbury Tales Chaucera, wydrukowanej w Kelmscott Press Morrisa (1897), oraz ilustr. do Morrisa Love is enough or the freeing ofPharamond (1897).
BURY Richard de (1287-1345), bibliofil ang. Był wychowawcą następcy tronu. W 1327 przeszedł na służbę królewską. W 1333 otrzymał godność biskupa Durham, w 1334 mianowany przez Edwarda III wielkim kanclerzem. Zgromadził znaczny zbiór książek. W biskupstwie Durham zatrudniał wielu kopistów. Darowizna zbiorów
O MIŁOŚCI DO KSIĄG TO JEST PHILOBIBLON TRAKTAT ŁACIŃSKI RYSZARDA DE BURY
SPOLSZCZYŁ JAN KASPROWICZ
LWÓW
ZAKŁAD OSSOLIŃSKICH
MDCCCCXXI
Karta tytułowa Philobiblonu w tłum. Jana Kasprowicza
B. na rzecz Durham College (Oxford) nie doszła do skutku z powodu zadłużenia ofiarodawcy. Zbiory uległy rozproszeniu. Niewielka ich część dostała się do opactwa St. Alban. Ostatnie lata swego życia poświęcił B. pracy nad dziełem Philobiblon, które zostało przełożone na wiele języków (poi. tłum. J. Kasprowicza pt. O miłości do ksiąg, 1921).
BUSANA Walenty zob. BUSSANO Walenty.
BUSCH Wilhelm (1832-1908), niem. malarz, rysownik i poeta, jeden z najwybitniejszych ilustratorów karykaturzystów. Ilustr. swe wykonywał w drzeworytach, a z chwilą wynalezienia fotomechanicznej reprodukcji był jednym z pierwszych eksperymentatorów nowej techniki, od 1876 stosował cynkografię. Studiował w Diisseldorfie, w Antwerpii i w Monachium. Od 1858 pracował dla czasop. "Fliegende Blatter" oraz "Munchener Bilder-bogen". W 1864 w Dreźnie wydano jego dłuższe, obrazkowe humoreski oraz humorystyczne ilustrowane opowiadanie Max und Moritz (Miinchen 1865), które zyskało światowy rozgłos (56 nakł., ponad 430000 egz. W pierwszych 4 nakł. ilustracje odbijano z oryginalnych klocków drzew., 5 wyd. z 1872 ma już reprodukcje fotomech.). Do najlepszych prac B. należą Schnacken und Schnurren (1867-1868), Schnurrdiburr oder die Bienen (1869) oraz Die fromme Helenę (1872), druga po Max und Moritz najpopularniejsza praca artysty. Klocki drzeworytowe do tego opowiadania ciął sprowadzony z Paryża Ettling, pracujący dla G. *Dore.
C. Glaser: Die Graphik der Neuzeit. 1922. A. Riihmann: Das illustrierte Buch des XIX.Jhrhd... 1930.
BUSSANO (Busana, Buzana) Walenty (druga poł. XVIII w.), Włoch z pochodzenia, księgarz warszawski. Przyjął obywatelstwo Nowej Warszawy w 1790, zaś w 1791 otworzył na Nowym Mieście pod nr 268 w kamienicy Głaszyńskiego magazyn księgarski. Jego wspólnikiem był Antoni Murano, również Włoch. W księgarni sprzedawali miedzioryty wł., fr. i ang. oraz mapy i atlasy geograficzne, sprowadzane głównie z Francji i Anglii. Ponadto kolportowali dzieła łac. W 1. 1791 i 1793 B. wydał katalogi firmowe, niezależnie od tego reklamował swoją działalność w prasie warszawskiej. Wraz z wspólnikiem działał jeszcze w czasie powstania kościuszkowskiego, po czym najprawdopodobniej wyjechał z Warszawy.
BUSTROPHEDON zob. PISMO GRECKIE.
BUSZCZYŃSKI: 1. Józef (1823-1887), drukarz-wy-dawca w Toruniu. Pracę w drukarstwie rozpoczął w Poznaniu, gdzie później został kierownikiem drukarni "Dziennika Poznańskiego". W 1866 założył własną drukarnię w Toruniu. B. był wydawcą kilku czasop. w j. poi. Najbardziej znaną i poczytną była "Gazeta Toruńska" (1862-1887). Drukarnia B. wytłoczyła ponad 80 dzieł naukowych, popularnych i literackich, wśród których znajdowały się rozprawy i utwory Zygmunta Celichowskiego, Hieronima Derdowskiego, J.I. ^Kraszewskiego, Stanisława Kujota, Teofila Lenartowicza, Józefa Szujskiego i in. B. drukował również wydawnictwa J.K. *Żupańskiego, Tow. Nauko-
361
362
BUTURLIN
wego w Toruniu i innych firm wydawniczych. Książki wychodzące z drukarni B. odznaczały się estetycznym i starannym wykonaniem. Ś 2. Sylwester (1855-1940), syn Józefa, kontynuował dzieło ojca. Prócz "Gazety Toruńskiej" i in. czasop. rozpoczął w 1896 wydawanie książek poi. przeznaczonych dla wychodźstwa poi. w Niemczech.
BUTURLIN Dmitrij Pietrowicz (1790-1849), ros. historyk wojskowości, bibliofil. Posiadał bibl. liczącą 40000 tomów. Od 1842 był dyrektorem Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu.
BUZANA Walenty zob. BUSSANO Walenty.
BYDGOSZCZ
Biblioteki. Najstarsza z istniejących w B. Miejska Biblioteka Publiczna zał. przez władze pruskie w 1903 miała pełnić zadania germanizacyjne na ziemiach tzw. obwodu nadnoteckiego. Od 1920 przystosowana do potrzeb polskiego społeczeństwa, stała się ośrodkiem życia umysłowego B. i okolicy, gromadząc księgozbiór naukowy i oświatowy. Część tych zbiorów uległa zatracie podczas okupacji, m. in. ok. 2600 starodruków i cennych autografów ofiarowanych przez dr. K. Kierskiego. Od 1945 włączona do sieci bibl. publicznych, oprócz Biblioteki Głównej kieruje 30 filiami (w tym dziewięć dziecięcych) i 60 punktami bibliotecznymi. Księgozbiór, liczący łącznie 445049 wol., to przede wszystkim literatura piękna, naukowa, popularnonaukowa i wydawnictwa regionalne. Stałą pozycję stanowi odrębny księgozbiór zabytkowy. W okresie międzywojennym do większych należały bibl.: Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego (powstała z zał. w 1906 Biblioteki Instytutu Rolniczego, której zasoby sięgały do wydawnictw z końca XVIII w.), obecnie oddział Centralnej Biblioteki Rolniczej w Warszawie (35000 wol.), Bydgoskiego Tow. Lekarskiego, Zakładów Fotochemicznych (zał. 1926). Po drugiej wojnie światowej powstał w B. szereg nowych bibl., jak zał. w 1949 Biblioteka Wojewódzkiego Ośrodka Propagandy Partyjnej (22201 wol., literatura społeczno-poli-tyczna) czy zal. w 1955 Biblioteka Lekarska oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie (38632 wol., w tym 1904 wol. czasop.; literatura naukowa i popularnonaukowa, czasop. zawodowe). Odrębną grupę stanowią bibl. techniczne, jak Wojewódzka Biblioteka Naukowo--Techniczna NOT (zał. 1951; 75000 wol.), Biblioteka Wyższej Szkoły Inżynierskiej (zał. 1952; 16700 wol.) oraz bibl. przedsiębiorstw przemysłowych, których księgo-
zbiory są gromadzone pod kątem potrzeb poszczególnych zakładów i przeznaczone głównie dla własnych pracowników. Tym charakterem są do nich zbliżone bibl. związków zawodowych oraz zakładowe bibl. związkowe.
Księgarstwo. Bliższych szczegółów o księgarstwie i księgarniach wydawniczych w B. w XIX w. brak. Znany jest fakt zał. w 1806 przez A.F. Griinauera drukarni, z której wychodził m. in. "Dziennik Tygodniowy Departamentu Bydgoskiego", nie wiadomo jednak, czy znajdowała się przy niej też księgarnia rozprowadzająca nakłady własne. Należy przypuszczać, że oprócz zał. przez Tadeusza Śniegockiego w 1867 księgarni wydawniczej i czytelni, ważniejszych ośrodków poi. handlu księgarskiego nie było. W okresie 1920-1939 obok księgarni i punktów sprzedaży *fnstytutu Wydawniczego "Biblioteka Polska" większe znaczenie posiadała księgarnia N. *Gieryna (w 1. 1913-1919 działająca w Kijowie). W 1. 1945-1949 było czynnych 13 księgarń prywatnych i spółdzielczych: Księgarnia Ludowa Ignacego Balwińskiego, Księgarnia N. Gieryna, Księgarnia Pomorska Cz. Jaskólskiego i Ski, Księgarnia i Wypożyczalnia Książek "Lektura", Księgarnia "Znicz" A. Pikmana, Księgarnia K. Chmielewskiego, K. Posłusznego, Księgarnia i Wypożyczalnia Książek "Ad Astra", Pomorska Spółdzielnia Księgarsko-Wydawnicza "Nauka" (wraz z trzema filiami) oraz Księgarnia Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik". Od 1950 księgarnie w B. zostały przejęte przez *Dom Książki. W cztery lata potem założono Klub Międzynarodowej Prasy i Książki. W 1960 w B. istniało 13 księgarń, w tym zał. w 1952 Księgarnia Wydawnictw Antykwarycznych oraz Veritas
BYTOM
Drukarstwo i księgarstwo. Poważniejszy ośrodek wydawniczo-księgarski stanowił B. dopiero od poł. XIXw. W 1853 W. Foerster założył tu księgarnię asortymentową i czytelnię, w 1861 powstała księgarnia wydawnicza Mo-ritza Boehma. Obie istniały do końca XIX w. prowadząc również sprzedaż książek poi. Do najstarszych księgarń należała też filia wrocławskiej firmy F. Goerlich i Chrystian Koch, którą odkupił w 1877 Oskar Waeldner i prowadził do 1919. Działalność nakładową m. in. druków poi. rozwijały księgarnie Hermana Freunda (zał. w 1876) oraz F.B. Gerusa i F. Góreckiego. Prasę poi. w B. zapoczątkował "Dziennik Górnośląski" (1848). Od 1890 B. był siedzibą wydawnictwa "Katolik", zasłużonego w produkcji i rozpowszechnianiu książek i czasop. poi. do 1931. Obecnie istnieje 8 księgarń Domu Książki i Drukarnia Zjedn. Przem. Poligr.
c
C zob. COPYRIGHT.
GABINET DES POINCONS, jedna z najważniejszych historycznych kolekcji czcionek na świecie, część *Imprimerie Royale. Przechowuje się tu czcionki i sztance C. *Garanionda, *Didotów, P. *Grandjeana i *Le Be.
CALAMUS zob. NARZĘDZIA PISARSKIE.
CALDECOTT Randolph (1846-1886), ang. ilustrator. Związany z wydawcą, drukarzem i drzeworytnikiem Edmundem Evansem ilustrował dla niego przeważnie książki dla dzieci, zwłaszcza popularne wiersze dziecięce. Do najbardziej popularnych i do dziś wznawianych książek C. należą: John Gilpin (1878) i The House thatjack built (1878).
CALENDARIUM zob. KALENDARIUM.
CALLOT Jacąues (1592-1635), fr. rytownik, studiował miedziorytnictwo u Philippe Thomassina w Rzymie i technikę akwaforty u Giulia Parigi. Przebywał dłuższy czas we Florencji na dworze księcia Kośmy II. Ryc. C. były rewelacją ze względu na odkrytą przez niego nową technikę werniksu twardego, która umożliwiła mu operowanie bardzo precyzyjną kreską. Pierwsze jego prace powstały podczas pobytu we Florencji. Ilustrował książki (m. in. Prospera Bonarelli Ii Solimano, 1620) oraz dostarczał karty tyt. (UHarpalice Francesca Braccioliniego,1613). Współpracował we Florencji przy dużym wydawnictwie powstałym z okazji uroczystości dworskich Esseauie delia sacra cattolica et real tnaesta de Margherita a"Austria... Giovanni Altouiti (Firenze 1612). Spośród jego osiągnięć najlepszy jest cykl 14 ryc. do książki H. HumbertaLe Combat a la Barriere (Nancy 1627). Pod koniec życia C. ilustrował wiele książek o treści religijnej. Znaną pozycję stanowią *akwaforty do Vie de la Merę de Dieu representie par emblemes (2 wyd. Paris 1646), Lux claustri (1646).
E.T. Bechtelde.-J.C. 1955.
CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS, drukarnia i Śwydawnictwo Uniwersytetu w Cambridge (Anglia),
zał. 1521 przez Johanna Sibercha z Kolonii. Po przerwie C.U.D. wznowiła działalność w 1582. Początkowo wiodła spory ze Stationers Company na tle uprawnień wydawniczych. W 1655 drukarnia otrzymała własny lokal. Do jej rozwoju w XVII w. przyczynił się filolog Ryszard Bentley, który ją zreorganizował i sprowadził z Holandii nowe czcionki. Oficyna miała, podobnie jak *Oxford University Press, przywilej na druk Biblii, której pierwsze wydanie wydrukował Thomas Buck w XVII w. W XVIII w. wydano tu wiele dzieł klasyków, później drukarnia specjalizowała się w drukach matematycznych i historycznych (Cambridge Histories). W 1873 wydawnictwo otworzyło własny skład w Londynie, a od 1949 filię w Nowym Jorku. Wydaje przede wszystkim prace z zakresu lite-raturoznawstwa, historii, religii, filozofii, orientalistyki, klasyki, ekonomii i nauk matematyczno-przyrodniczych oraz ponad 40 czasop. naukowych.
S. Roberts: A History of theCambridge University Press 1521-1921. 1921.
CAMMERMEYER Albert (1838-1893), norw. księgarz. Jego firma zał. w 1867 w Krystianii (obecnie Oslo) stała się wkrótce przodującą księgarnią asortymentową kraju, a także poważnym wydawnictwem, w którym ukazało się ponad 1000 dzieł z wszelkich dziedzin piśmiennictwa, zwłaszcza fachowego, naukowego i oświatowego. W latach 1886-1891 Cammermeyer był prezesem Norweskiego Związku Księgarzy. W 1906 wydawnictwo C. zostało wchłonięte przez *Gyldendalske Boghandel Nor-disk Forlag w Kopenhadze; częściowo jego rolę przejęła księgarnia, istniejąca nadal pod nazwą Cammermeyers Boghandel.
V. Haffner: A.C. og hans tid i norsk bokhaniel. 1943.
CANCELARESCA (italica) zob. PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
CANTATORIUM zob. GRADUAŁ.
365
366
CANTICUM CANTICORUM
CANTICUM CANTICORUM Mariae Virginis, słynna Pieśń nad pieśniami, jedna z poetyckich ksiąg Biblii o treści liryczno-dramatycznej, ujętej w kilka pieśni (scen),
CANTIC7M
CANTICORVM
SOLOMONIS,
Ł A TI NI S TSR-S t B V S E X-
pręflam.
Theedore Beza akfltore.
Apui Eaftathium Vi
Karta tytułowa Canticum canticorum wyd. u E. Vignona w 1584 r. .
w których Oblubieniec ("Salomon") i Oblubienica ("Su-lamitka") wyrażają swą wzajemną miłość. Ze względu na język (zhebraizowane wyrazy perskie i greckie) należałoby odnieść powstanie tej księgi do IV w. p.n.e. Mimo niewątpliwego podobieństwa do znanych ze środowiska Bliskiego Wschodu (starożytnego) pieśni weselnych jest to utwór religijny, o czym świadczy zarówno zaliczenie go do Biblii, jak i alegoryczna interpretacja jego treści w literaturze rabinistycznej, oparta na nauce proroków izraelskich (Jahwe Ś oblubieniec Izraela, Izrael oblubienica Jahwe). Tego rodzaju interpretacja przybrała w chrześcijaństwie od w. II/III (Hipolit, Orygenes) charakter chrystologiczno--eklezjologiczny (w oparciu o naukę Pawła o Kościele jako o oblubienicy Chrystusa) oraz mariologiczny, rozwinięty
później, w średniowieczu (Bernard z Clairvaux). Dzięki tej mariologicznej interpretacji teksty z Pieśni nad pieśniami znalazły zastosowanie w liturgicznym kulcie Najświętszej Marii Panny (średniowieczna nazwa tej pieśni: Historia Beatę Mariae Virginis). Znane są dwa wyd. w formie *książek ksylograficznych. Wyd. pierwsze z 32 obrazami na 9 kartach anopistograficznych (*Anopistografia) odbitych ręcznie z lac. wersetami na *banderolach jest wybitnym dziełem sztuki flam. z poł. XV w. Istnieją dwa egzemplarze w kolekcji Spencera i *Bibliotheque Nationale w Paryżu. Wyd. drugie jest grubo cięte, prawdopodobnie niem. pochodzenia. Znane są także jego dwa egz.: w Haarlemie i British Museum w Londynie. Egz. wyd. trzeciego znajdują się w Oxfordzie i Paryżu, a wyd. czwarte jest kopią trzeciego.
CAPITALIS QUADRATA (elegans) zob. PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE.
CAPITALIS RUSTICA zob. PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE.
CAPITULATIO, *spis treści poszczególnych rozdziałów, umieszczony na początku rękopiśmiennych *ewange-liarzy.
CAPPELEN J0rgen Wright (1805-1878), księgarz norw. Zał. przez niego w 1829 w Krystianii (obecnie Oslo) księgarnia wydawnicza i asortymentowa rozwinęła się szybko dzięki stworzeniu rozgałęzionej sieci komisjone-rów. Firma C. wydawała najpierw książki religijne i oświatowe, potem podręczniki szkolne, z czasem również dzieła popularnonaukowe z zakresu historii kultury i in. C. należał do założycieli Norweskiego Związku Księgarzy i był pierwszym jego prezesem (1851-1870).
CAPSA (lac. skrzynka), inaczej scriniurn, pudło lub naczynie z metalu, drzewa, gliny czy też kamienia, służące
Capsa za zwojami zaopatrzonymi *w indeksy z tytulikami
367
368
CATHOLICON
w starożytności do przechowywania *zwojów. Zazwyczaj C. zawierała kilka zwojów, często stanowiących tomy tego samego dzieła. C. ze zwojami umieszczano na półkach w bibl. W średniowieczu C. nazywano skrzynię do przechowywania ksiąg.
Zob. też Kaseta na książką.
CARACTERE DE CWILITE (lettre francaise d'art de main) zob. GRANJON R., PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
CARNICERO Isidoro (1736-1804), hiszp. rzeźbiarz i ilustrator, był autorem portretu Karola IV do Descripdon del Real bosque de Aranjuez oraz ilustracji do hiszp. wydania dzieł Salustiusza (1772). Wspólnie z bratem Antoniem (1748-1814), malarzem, ilustrował Don-Quijote'a wyd. w Madrycie w 1700 (nast. wyd. 1780-1782).
CARS Laurent (1699-1777), fr. malarz i grafik. Należał do znanej rodziny rytowników i wydawców, artystów cenionych dzięki finezyjnej i sugestywnej umiejętności interpretowania w technice akwaforty dzieł malarzy wówczas modnych. Wsławił się głównie dzięki serii 32 akwafort do Oeuvres de Moliere (Paris 1734, wg rys. *Bouchera). Ilustr. te zostały uznane jako "epokowa" pozycja ilustratorska. Brał też udział w ilustrowaniu Fables choisies... La-fontaine'a (1755-1759, wg rys. Oudry) oraz Metamorphoses Owidiusza. Wykonał wiele kart tyt. i współpracował z wielkim wydawnictwem Galerie de Versailłes, rytując plansze wg projektów Le Bruna i Watteau rysowane przez Julienne'a (1752).
R. Portalis, H. Boraldi: Les Graveurs duXVIIIs. 1881.
CARSTENS Jakob Asmus (1754-1798), niem. malarz historyczny i rysownik. Pierwszy wybitny przedstawiciel niem. klasycyzmu. Od 1792 przebywał w Rzymie, gdzie wykonał cykl 24 rysunków ołówkowych do mitologicznej legendy o Argonautach. Płyty miedziane wg ryc. C. opracował w 1798 Joseph Anton Koch i wyd. pt. Lcs Argonau-tes... Jest to pierwsza książka niem. z klasycystycznymi linearnymi ilustr., które wywarły ogromny wpływ na ówczesne ilustratorstwo. Poza tym wykonał rysunki do dzieł Homera, Dantego i Goethego.
A. Riimann: Das illustrierte Buch des XIXJhrh... 1930.
CARTONNAGE A I/ANGLAISE zob. OPRAWA TYMCZASOWA.
CARTONNAGE A LA BRADEL zob. OPRAWA TYMCZASOWA.
CASLON zob. ANTYKWA.
CASLON William (1692-1766), ang. liternik, z wykształcenia grawer. Swą działalność zaczął w 1720 od odlewania pism arabskich. W 1722 zaprojektował i odlał dla drukarza W. *Bowyera oparte na wzorach holend. pismo Old face, barokową antykwę i kursywę, które stanowiło epokę w typografii ang. i które uważa się za jedno z najbardziej typowych. Pierwszy wzornik 52 pism ukazał się w 1734. Odlewnia C. prowadzona przez sukcesorów istniała do 1873. Po wielu naśladownictwach wydała w 1857 oryginalny krój zwany "Caslon-old face". W 1873 przeszła na własność T.W. Smitha. Zakład istnieje do dzisiaj w Londynie pod nazwą H.W. Caslon & Co. Na podstawie matryc C. wyciął E. Thiele w 1930 krój Caslon--old face dla Haasche Giesserei. Zob. tab. 3(11).
F.C. Avis: The internationale influence of W.C. "Gutenberg-Jhrb." 1952. F. Muzika: Krasne1 pismo. 1965.
CASPAR, introligator krakowski, w 1.1460-1475 używał brunatnej lub białej skóry naciąganej na grube deski, równo przycięte z *blokiem książki. W oprawach większych formatów stosował dodatkowe zapięcie po jednej klamrze na obcięciu górnym i dolnym. Pracował 16 *tło-kami, z których charakterystyczne były: jeleń w zaokrąglonym czworoboku, gałązka świerkowa, wstęga z napisem "maria" oraz tłok w kształcie okrągłej pieczęci z gmerkiem w środku i napisem w otoku: caspar melc (zers). Nazwisko pisane gotykiem jest trudne do ustalenia, można je również czytać Wek (zer) lub Ulricz(ci). Oprawił m. in. dwa egzemplarze dzieła Turrecrematy, tłoczonego w najstarszej drukarni krakowskiej.
A. Lewicka-Kamińska: Początki drukarstwa w Krakowie. W: Księga pamiątkowa ku czci K. Estreichera. 1964.
CASSIODORUS Flavius Magnus Aurelius zob. KASJODOR.
CASTALDI Jacopo zob. GASTALDI Jacopo. CATHEDRALIS zob. KATEDRALIS.
CATHOLICON, znany średniowieczny słownik łac, będący właściwie ówczesną encyklopedią. Autorem jego był Ioannes Balbus z Janui (Genui). C. powstał w 1286, wyd. po raz pierwszy w Moguncji w 1460. Jeden ze świet-niejszych pomników wczesnego drukarstwa, zawiera charakterystyczny *kolofon: non calami stilo aut pennae suf-fragio, sed mira patronarum formarumque concordia, pro-portione et tnodulo impressus atque confectus est (wydrukowany nie zaostrzoną trzciną czy piórem, lecz przedziwną zgodą, proporcją i harmonią matryc i czcionek).
369
370
CAXTON
Sygnet drukarski Wiliiama Caxtona
CAXTON William (ok. 1422-1491), kupiec, pierwszy drukarz i wydawca ang., tłumacz wielu dzielna j. narodowy. W 1471-1472 uczył się sztuki drukarskiej w Kolonii (u U. *Zella>). Ok. 1475 wydrukował w Brugges swoje tłum. z francuskiego (zl. 1469-1471) historii o wojnie trojańskiej Raoula Le Fevre'a, Recuyell of the His-toryes of Troye, która była pierwszą książką drukowaną w j. ang. Od 1476 działał jako stały drukarz w Westminster. Początkowo drukował małe teksty, jak *łist odpustowy Sykstusa IV z 1476 i utwory poetyckie. W 1477 wytłoczył pierwszy ang. druk datowany
Dictesand Sayiengs of the Philosophers, a później ok. 100 dzieł różnej treści. W 1481 wydał Minor of the World, pierwszy w Anglii druk ilustr.
R.. Hittmair: W.C. 1931. S. Jannet: Pioneers in prin-ting. 1958.
CAYLUS Annę Claude Philippe (1692-1765), fr. kolekcjoner, teoretyk i mecenas sztuki oraz grafik (dyletant). Jego dorobek obejmuje ponad 3000 akwafort oraz liczne ilustr., m. in. do własnych prac archeologicznych. Do najlepszych osiągnięć można zaliczyć: Recueil d'antiauites Egyp-tiennes, tirusaues, Greąues, Romaines... (t. 1-7, 1752-1767, opis własnej kolekcji), Recueil des pierres grauees... (objaśnienie Mariette'a, 306 ilustr., cenne jest 1 wyd. z ok. 1750), Recueil de peintures antiąues, d'apres les dessins colorih de P.S. Bartoli (współpraca z Mariettem, wyd. 30 egz.), Numizmata aurea Imperatorum Romanorum... (69 ilustr.), Suites des figu-res inuentees par Watteau..., Recueil de tetes de caractere et de charges... d'apres les dessins de Leonard de Vinci... (opis Ma-riette'a, 1730), Etudes prises dans le bas peuple, ou les Cris de Paris (36 ilustr. wg Bouchardona).
H. Cohen: Gnidę de l'amateur de liwes a gravures du XVIIIe s. 1912.
CAZIN Herbert Martin (1724-1795), wydawca fr., działalność rozpoczął od wydawania w Reims kolekcji małych tomików, o estetycznym wyglądzie i przeważnie erotycznej treści; seria ta liczyła 437 wol. odznaczających się starannym drukiem i pięknymi ilustr. Dała ona początek tzw. formatowi Cazin. W 1774 C. przeniósł swe wydawnictwo do Paryża; był zwolennikiem encyklopedystów.
CECHY I STOWARZYSZENIA DRUKARSKIE zob. ORGANIZACJE Drukarstwo.
CELICHOWSKI Zygmunt (1845-1923), bibliotekarz, wydawca. W 1869 jako sekretarz J. *Działyńskiego objął w Kórniku bibl. i redakcję wydawnictwa. Od 1870 sprawował funkcję dyrektora ^Biblioteki Kórnickiej, której zbiory wydatnie pomnożył (rpsy, stare druki, grafika) i uporządkował. W oparciu o wydobyte z zasobów bibliotecznych pierwodruki i rpsy wydawał najcenniejsze zabytki literatury i języka poi. Kontynuował wydawnictwo *Acta Tomiciana (t. 9-13, 1876-1915), które rozszerzył o nowe materiały (Teki Górskiego). Był autorem wielu artykułów i rozpraw bibliograficznych i historycznych, uzupełniał Bibliografię K. *Estreichera. W bibl. wprowadził własny schemat układu działowego, a dla katalogów alfabetycznych własny wzór kart. Jako działacz oświatowy w dobie germanizacji propagował książkę poi. przez *Tow. Czytelni Ludowych.
CELOFAN zob. PAPIER Celofan. CELULOZA zob. MASA CELULOZOWA.
CENA KSIĄŻKI, suma pieniędzy, którą powinien wpłacić za książkę jej nabywca. Istnieje kilka rodzajów C.k.: C. detaliczna, czyli katalogowa, asortymentowa, sklepowa ("C. brutto"), to C. ustalona dla nabywcy. C. ustala wydawca (nakładca) we własnym zakresie lub w porozumieniu z autorem, jeśli tak stanowi umowa wydawnicza, zwłaszcza w przypadku, gdy *honorarium ustalone jest w procentach C.k. i wypłacane jest w miarę sprzedaży. Umowa wyd. ustala również zwykle tryb zmiany C.k. Konwencja o prawie autorskim przyznaje również tzw. prawo pierwokupu nabycia całego nakładu lub jego części po proponowanej przez wydawcę nowej obniżonej C, a przy zniesieniu C. - wg wartości makulatury. W Polsce od 1955 obowiązują przepisy uprawniające wydawcę do ustalenia i zmiany C.k. bez obowiązku porozumiewania się z autorem i uzyskiwania jego zgody. W razie obniżenia lub zniesienia ustalonej C. katalogowej wydawca zobowiązany jest odkupić od księgarza w określonym terminie egzemplarze książki nabyte przez księgarza po cenie dawnej, przed ogłoszeniem o zmianie C. W księgarstwie kapitalistycznym C.k. ustala się tak, by po odliczeniu rabatu księgarza i hurtu księgarskiego wpływ ze sprzedaży pokrył koszty własne wydawcy i zapewnił mu dochód. Przewidując możliwość sprzedaży tylko części nakładu wydawca kapitalistyczny zabiega o to, by wpływ ze sprzedaży tej części nakładu, której zbyt wydaje się pewny (tzw. Deckungsauflage), pokrył przynajmniej koszty wydania. Ponieważ produkcja książek w ustroju kapitalistycznym nastawiona jest przede wszystkim na osiągnięcie maksymalnego zysku, C. detaliczna ustalana jest w zasadzie tylko pod tym kątem widzenia, co po-
371
372
woduje, że w krajach kapitalistycznych książki określonego typu porównane z ich odpowiednikami w krajach socjalistycznych są znacznie droższe. C. hurtowa lub C. zakupu ("C. netto") jest toC.,po której asortymentysta kupuje towar u wydawcy, czyli C. detaliczna pomniejszona o rabat, wynoszący 25-40%. C. subskrypcyjna to znana od XVII w. C. ustalana przez wydawcę przed przystąpieniem do publikacji dzieła oraz pobierana przezeń od reflektantów zgłaszających się w wyniku ogłoszenia *subskrypcji (przedpłaty) na to dzieło. Jest ona C. przejściową, z reguły niższą od C. w sprzedaży normalnej. Dla części nakładu nie objętej subskrypcją stosuje się zwykłą C. detaliczną. C. antykwaryczna to C. książek wyczerpanych i używanych, sprzedawanych w zasadzie w księgarniach antykwarycznych (*antykwariatach). Nie jest ona normowana, lecz zależy od popytu i podaży, od rzadkości książki i stanu jej zachowania. C. wartościowszych książek antykwarycznych podają *katalogi firm i literatura fachowa (np. niem. "Jahrbuch der Auktion-preise", ang. "Book Auction Record", "American Book Prices Current"). W Polsce C.k. antykwarycznej wydanej po ostatniej wojnie nie może być w ciągu trzech lat od wyd. książki podwyższona w stosunku do jej C. katalogowej. Inne rozróżnienia C.k.: orientacyjna (przybliżona, podawana przed ukazaniem się książki w sprzedaży); C. rynkowa; C. sprzedaży (faktyczna C. sprzedaży, C. nabycia przez klienta); C. własna (skalkulowana na podstawie kosztów własnych produkcji, łącznie z admi-nistracyjno-handlowymi); C. wywoławcza (od której zaczyna się licytacja książki na *aukcji) i licytacyjna (końcowa C. na aukcji); C. zniżona (niższa od C. katalogowej). C. stała to ustalona przez wydawcę C. detaliczna, od której odstępstwa dopuszczalne są tylko w nielicznych zastrzeżonych wypadkach (rabat autorski, zakup kilku egz. jednego dzieła, większe zakupy dużych bibl. i in.). Walka o C. stałą jest jednym z centralnych problemów księgarstwa kapitalistycznego. Dużą rolę odegrały tu zwłaszcza związki księgarskie. C. stała najpóźniej zaczęła przyjmować się w Anglii (koniec XIX w.), a zwłaszcza w USA (po drugiej wojnie światowej).
W Polsce do 1815 C.k. były z natury rzeczy bardzo wysokie. Odnosi się to przede wszystkim do książek rękopiśmiennych. Do kosztów rzeczowych (amortyzacja, C. manuskryptu, z którego kopiowano, pergamin, pióra, inkaust, farby, złocenia, bogata oprawa) dochodziła długotrwała praca skryptorów. Początkowo byli to mnisi, po otwarciu Uniwersytetu Krakowskiego (1364) coraz częściej studenci. Przyjmujący zamówienie otrzymywał wynagrodzenie z góry lub na raty. W 1268 za kodeksy prawa kościelnego płacono ok. 75 lirów bolońskich; w 1399 mszał kosztował 6 grzywien, czyli 240 fl., zaś w 1417 można było go dostać już za 48 fl.; niejednokrotnie rps
CENA KSIĄŻKI
przedstawiał wartość paru wsi. Pod wpływem humanizmu coraz więcej ludzi świeckich interesowało się manuskryptami. Szybkie rozprzestrzenianie się druku na przełomie XV/XVI w. wpłynęło na obniżkę C.k. i rozszerzenie rzeszy nabywców. C.k. drukowanej zależna była od wielu składników, m. in. od jakości papieru, staranności druku, wysokości *nakładu; honorariów autorskich nie płacono; koszty obliczano biorąc za podstawę nakłady 160-500 egz., przy broszurach polemicznych 1000, przy elementarzach 2000, przy kalendarzach 3000 egz. Na ogół zadowalano się na miejscu zyskiem 20-30%, podwyższając znacznie C. przy rozprowadzaniu w terenie (filie, jarmarki). W okresie "złotego wieku" książka przenikała do pospólstwa. Elementarze sprzedawano po 2 gr (30 gr = 1 floren lub 1 złp), katechizmy po 7 gr, gramatykę Donata 4 gr. Ogromna była liczba tanich, popularnych broszur religijnych (okres reformacji), informacyjnych (np. Katalog królów 1 gr), powieści (np. Historia o Magiellonie 4 gr). C. poważniejszych pozycji kształtowała się w granicach 1,15-2 fl. (np. Psałterz polski, Vespertinae praeces, B. Groickiego Regestr do Porządku prawa maydeburskiego, Kraków 1567). Z droższych wydawnictw to: po 6 fl. M. Reja Wizerunek własny człowieka poczciwego (1558), Catechismus Caluini; po 10 fl. M. Jaskiera Speculum Saxonum, Statuta polskie, Divi Augustini operum epitome; po 20 fl. Confessiones variae, Geometra polski, T. Liwiusz cz. 1 i 2; po 30 fl.
J. Łaskiego Commune incliti Regni Poloniae prwilegium (Kraków 1506, druk J. Hallera). Książki w tym okresie przechowywano w skrzyniach. Dla porównania C. z 1. 1570-1580: ćwiertnia pszenicy kosztowała 2 fl., wół
4 fl., koń ponad 18 fl., para butów 17 gr, kożuch 1,18 fl., a więc przykładowo ekwiwalentem książki Reja byłoby półtora wołu lub 10 par butów. W okresie upadku kultury (poł. XVII poł. XVIII w.) książka podrożała. Trudno było bowiem ją wydać, niełatwo sprzedać, sprowadzano wiele lichoty obcej. C. elementarzy skoczyła do 15-45 gr, a Donata do 1,20 fl. Kalendarze sprzedawano po 1 fl., kantyczki po 1,6 fl. Rozchodziły się głównie tanie druczki moralno-obyczajowe (np. B. Paprockiego Nauka obierania żon, Kraków 1697 7 gr) oraz z zakresu literatury mieszczańskiej (np. Obiad postny albo zabaweczka, Kraków 1684 - 8 gr, ale Fraszki Sowizdrzała 20 gr). Z poważniejszych pozycji: K. Opalińskiego Satyry (Kraków 1691) kosztowały 4,15 fl., K. Dorohostajskiego Hippika (Kraków 1647) 6 fl., J. Haura Ekonomika ziemiańska (Kraków 1675) 20 fl., ale Sz. Syreniusza Zielnik (Kraków 1611) aż 100 fl. Można było już dostać Atlas geograficzny za 150 fl., mapy Turcji, Włoch, Francji, Niemiec po 5 fl. Dla porównania C. z 1709: ćwiertnia pszenicy 8 fl., wół 40 fl., koń 44 fl., buty 1,20 fl., kożuch 8 fl., a więc egz. Haura wart był pół wołu.W 1711 nastąpiła podwyżka C.k. o 20-30%. W okresie
373
EWoK 11
374
CENNIK ROBÓT DRUKARSKICH
Oświecenia obniżeniu uległy (głównie dzięki działalności *Komisji Edukacji Narodowej) C. elementarzy (1-3,5 gr) i podręczników o 50%. Haura Ekonomika wyszła w popularnym wyd. za 15 gr; liczne broszury polityczne (Jezierskiego, Morskiego, Turskiego, Rzewuskiego i in.) były kalkulowane w C. poniżej 2 zł. Uwagi nad rządem polskim J.J. Rousseau (Warszawa 1789) kosztowały 4 zł. Oczywiście były i drogie wydawnictwa: P. Skargi Żywoty świętych od 18 do 50 zł, Wujka Biblia 80 zł, J. Długosza Historia 80 zł. Częste i typowe było drukowanie tego samego tytułu na różnych papierach; drukowym, wielkim, klejowym, welinowym. Np. J.J. Eberta Początki celniej szych kunsztów i umiejętności (przeróbka z wyd. lipskiego 1785): egz. popularny kosztował 18 zł, z miedziorytami 24 zł, na papierze "wielkim" 28 zł, toż z kolorowanymi miedziorytami 40 zł, na papierze klejowym z kolorowanymi miedziorytami - 48 zł, wreszcie na papierze welinowym 68 zł. Do tego dochodziła C. oprawy (oprawa w płótno podrażała koszt o ok. 9%). Warto dodać, że numer "Gazety Krakowskiej" kosztował 5 gr, garniec piwa 4 gr, wół ponad 70 zł. W czasach Księstwa Warszawskiego dominowały wydatki na zbrojenia, ukazało się jednak szereg interesujących pozycji, m. in. Kodeks Napoleona (1810) Ś 22 zł; rozprowadzano też dawniejsze: Homera Iliadę w tłum. F. Dmochowskiego (1804) 45 zł, T. Czackiego O litewskich i polskich prawach (1800) 45 zł, I. Krasickiego Dzieła (1806) 60 zł, Wol-tera Henriadę (1805) 10 zł. Na osobną uwagę zasługuje rozwijający się żywiołowo od końca XVIII w. (po kasacie bibl. klasztornych, z których cenne pozycje rozkradzione przeniknęły na rynek) handel antykwaryczny. Wzrastała liczba bibliofilów, powstała grupa "księgołapów" (gotowych ukraść upragnioną książkę). Już Załuski oznaczał "białe kruki" kilkoma krzyżykami, a wartość ich była zależna wyłącznie od subiektywnej oceny sprzedającego i kupującego. Wiązał się z tym rozwój przeprowadzanych przez antykwariaty aukcji księgarskich, na których "białe kruki" osiągały niejednokrotnie zawrotne C. Obecnie podstawę do ustalania C.k. stanowi Wykaz jednolitych cen na wydawnictwa nieperiodyczne z 1954. Wykaz ujmuje w 9 grupach i 62 podgrupach całą produkcję wydawniczą, ustalając dla każdej podgrupy C. katalogową za 1 *arkusz wydawniczy. W 1957 C. te uległy zwyżce średnio o 30% w związku z podwyżką C. papieru i usług poligraficznych. Jednocześnie dyrektor wydawnictwa uzyskał prawo stosowania w wypadkach uzasadnionych C. o 25% wyższych lub niższych od przewidzianych w cenniku. C.k. nie objętych Wykazem ustala minister kultury i sztuki, który również decyduje o obniżeniu C. Niskie C.k. są podstawą *polityki wydawniczej w Polsce. Rozpiętość C. za 1 ark. wydawniczy jest stosunkowo niewielka (1:4), odmiennie niż w krajach kapitalistycznych, gdzie sięga 1:20. Najtańsze broszury
375
i podręczniki szkolne mają w Polsce C. 0,50 zł za 1 ark., najdroższe książki naukowe 2 zł za 1 ark. Książki popularnonaukowe i podręczniki akademickie mają ustaloną C. 1 zł za 1 ark. C. te pokrywają koszty wydania tylko przy książkach o dużych nakładach rzędu co najmniej 10000 egz. Wszystkie książki o utrudnionym składzie i niskich nakładach naukowe i popularnonaukowe są dotowane przez państwo, natomiast książki o wysokich nakładach przynoszą wydawcy dochód. W 1964 r. 2650 książek naukowych, 1122 książki fachowe, 482 podręczniki akademickie miały nakład poniżej 3500 egz. i wymagały poważnej dotacji. Na 5464 książki w 80 min. egz. dostarczonych w 1964 do księgarń 18% książek, ale 44% egz. miało C. poniżej 10 zł, 20% książek i 28% egz. od 10-20 zł, 21% książek i 14% egz. od 20-50 zł. 508 książek w nakładzie zaledwie 3 min. egz. ukazało się po C. od 50-100 zł, 98 książek w 0,9 min egz. po C. powyżej 100 zł. Nie przekracza 20 zł C. 94% egz. książek dla dzieci, 80% egz. beletrystyki, 84% nakładu podręczników szkolnych, 83% egz. nut. Zob. też Nominał.
P. Bloch: Entstehung und Entwicklung des Ladenpreises im Buch-handel. 1923. H. Kliemann: Der gerechte Laienpreis. 1949. S. Malawski: Obrót księgarski. 1960. S. Poleć: Organizacja i ekonomika księgarstwa. 1960.
CENNIK ROBÓT DRUKARSKICH, podstawa formalno-prawna przy wystawianiu rachunków (fakturowaniu) za usługi poligraficzne. C.r.d. stanowi bądź podstawę wyceny poszczególnych procesów produkcyjnych, bądź podaje cenę jednostkową za wykonanie całości pracy, czyli tzw. ryczałty. W pewnych okresach stosowano cennik jednolity dla całego kraju lub cennik jednolity z lokalnymi (strefowymi) narzutami do jednolitych cen ogólnokrajowych. Zasadniczymi pozycjami C.r.d. był zwykle koszt 1000 liter *składu (ręcznego i maszynowego), cena 1000 odbitek druku oraz 1000 egzemplarzy oprawy broszurowej lub twardej w zależności od grubości (ilości arkuszy) *bloku książki. Polski C.r.d. składa się z dwu działów: pierwszy obejmuje indeks czasów kalkulacyjnych potrzebnych do wykonania poszczególnych procesów produkcyjnych, drugi zawiera wykaz cen zbytu za te podstawowe procesy, czyli za jednostkę kalkulacyjną. Wspomniane ceny obejmują koszt usługi wraz z materiałami pomocniczymi, jak: farba, klej, merla, nici, drut itp. W dziale chemigrafii C.r.d. przewiduje ceny za 1 cm2 klisz oraz wprowadza opłatę za tzw.* minimalkę, czyli ustalenie, że za małe formaty klisz, nie przekraczające 50 cm2, cena zbytu jest zryczałtowana i wynosi jak za kliszę o powierzchni 50 cm2. C.r.d. przyjmuje dla kalkulacji za podstawową jednostkę produkcyjną zecerni arkusz składu bez utrudnień, złożony na *linotypie pismem 10-punktowym, o 16 kolumnach A5, przy wymiarze kolumny 6 X Sl/2 kwadrata.
376
Ś
CENTRALNY INSTYTUT INF. NAUK.
Do tej jednostki składu doliczane są zwykle procenty *utrudnień, np. za występujące w składzie teksty w językach obcych, wzory chemiczne i matematyczne, teksty spacjowane, składane wersalikami, za *żywą paginę, za skład ciągły kursywą lub pismem pólgrubym itp.
CENTNERSZWER Gabriel (1841-1917), księgarz-wydawca warszawski. Prócz działalności handlowej jako właściciel dużej księgarni prowadził ożywioną działalność wydawniczą. Nakładem C. w 1. 1876-1903 zostało wydanych ok. 200 dzieł, przeważnie literatury pięknej. Wydawał ponadto dzieła z zakresu nauk humanistycznych, prawnych i społeczno-politycznych. W 1903 do firmy wstąpił jako udziałowiec J. *Mortkowicz; jej nazwa pozostała niezmieniona. Łączny dorobek wydawniczy tej firmy do 1914 osiągnął 326 poz.
CENTON (gr.), zlatynizowana nazwa gr. kompozycji powstałej z fragmentów dzieł jednego lub kilku autorów, zazwyczaj o charakterze żartobliwym (w starożytności często z utworów Homera i Wergiliusza, w czasach późniejszych np. z Biblii).
CENTRALNA BIBLIOTEKA PEDAGOGICZNA zob. BIBLIOTEKI WŁADZ I URZĘDÓW.
CENTRALNA BIBLIOTEKA WOJSKOWA,
główna książnica naukowa Wojska Polskiego. Powstała w Warszawie w 1919. Do 1936 kierowała siecią *bibl. wojskowych w Polsce. Od 1922 rejestrowała literaturę wojskową, a zebrane materiały publikowała w "Komunikacie Bibliograficznym". Wydawała także publikacje z zakresu bibliotekarstwa wojskowego. Obok katalogów własnych prowadziła katalogi centralne naukowych bibl. wojskowych oraz militariów znajdujących się w poi. bibl. naukowych. Od 1927 C.B W. wydawała "Wojskowe Wiadomości Bibliograficzne" i udzielała informacji bibliogr. o książce wojskowej. C.B.W. skupiała cenny księgozbiór naukowy. Wraz z depozytami Polskiego Archiwum Wojennego, *Bibl. Raperswilskiej, Batignol-skiej i Archiwum Weteranów Powstania Styczniowego w 1938 liczył on ponad 350000 tomów. Duże zasługi dla rozwoju C.B.W. położył jej organizator i dyrektor, ppłk prof dr M. Łodyński. W czasie drugiej wojny światowej zbiory C.B.W. uległy zniszczeniu. W 1945 C.B.W. wznowiła swoją działalność. Szczególne zasługi w odbudowie bibl. położył jej dyrektor, mjr Tadeusz Makowski. W 1951 bibl. weszła w skład Domu Wojska Polskiego, przejmując dodatkowo funkcje kulturalno-oświatowe. Od 1956, wyłączona z D.W.P., rozszerzyła formy swej działalności oraz zakres usług na rzecz wojska i społeczeństwa. Pod względem organizacyjnym składa się z: kierownictwa,
książnicy, Zakładu Bibliografii Wojskowej i Badań Bibliotekoznawczych, Sekcji Administracyjno-Gospodar-czej i Obsługi Technicznej. W 1967 księgozbiór C.B.W. przekroczył 215000 wol., w tym ok. 60000 czasop. i druków ciągłych, ponad 3000 starych druków, 6250 jednostek kartograficznych, 120 rpsów. Trzon księgozbioru staao-wią druki zwarte z XIX i XX w., dotyczące dziejów wojen i wojska oraz współczesnej poi. i obcej myśli wojskowej. Prócz militariów bibl. gromadzi piśmiennictwo z zakresu historii, filozofii, polityki, ekonomii, prawa, pedagogiki, psychologii, socjologii, geografii, techniki oraz literaturę piękną o tematyce wojskowej. C.B.W. prenumeruje ok. 700 tyt. czasop. Od 1961 otrzymuje *egzemplarz obowiązkowy druków jawnych wykonanych w drukarniach i instytucjach wojskowych. Posiada katalogi: *alfabetyczny i rzeczowy oraz cząstkowe i specjalne (m.in. Centralny Katalog Czasopism Wojskowych znajdujących się w poi. bibl. naukowych, katalog starych druków). C.B.W. publikuje "Biuletyn Ważniejszych Nabytków", od 1956 *bibliogr. bieżącą piśmiennictwa wojskowego pt. "Komunikat Bibliograficzny", *bibliogr. zalecające oraz wydawnictwa okolicznościowe. Opracowuje i przesyła na zamówienia instytucji wykazy bibliogr., zestawy dokumentacyjne oraz udziela informacji bibl. i bibliogr. związanych z zagadnieniami obronności kraju. C.B.W. udziela pomocy instrukcyjno-metodycznej bibl. wojskowym, bierze aktywny udział w życiu *Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich.
M. Łodyński: Pierwsze dziesięciolecie Centralnej Bibl. Wojskowej. 1928. E.M. Horodyska: Centralna Bibl. Wojskowa 1919-1932 i jej rola w organizacji bibl. wojskowych w Polsce. 1966. T. Makowski: Centralna Bibl. Wojskowa. "Bibliotekarz" 1947 nr 1/2. S. Rosołowski: Centralna Bibl: Wojskowa w Warszawie w 1. 1945-1964. "Roczniki Bibl." 1965 z. 1-2.
CENTRALNA KOMISJA WYDAWNICZA zob. POLITYKA WYDAWNICZA.
CENTRALNY INSTYTUT INFORMACJI NA-UKOWO-TECHNICZNEJ I EKONOMICZNEJ
(CIINTE) powstał w 1950 w Warszawie jako Główny Instytut Dokumentacji Naukowo-Technicznej, przemianowany w 1952 na Centralny Instytut Dokumentacji Nauko wo-Technicznej, od 1960 działający pod obecną nazwą. CIINTE jest centralnym ośrodkiem informacji naukowo-technicznej i ekonomicznej (n.-t.i e.) oraz organem koordynującym działalność sieci służby informacji w tych dziedzinach w Polsce. CIINTE prowadzi prace naukowo-ba-dawcze w zakresie teorii, metodyki i techniki działalności informacyjnej i dokumentacyjnej, ustala metody pracy dla całej sieci; jest także ośrodkiem informacji dla władz centralnych i kadr kierowniczych. Ważnym odcinkiem jest działalność dydaktyczna i szkoleniowa: już od 1950 CIINTE
377
378
CENTRALNY URZĄD WYDAWNICTW
organizował dwu-, trzytygodniowe kursy oraz współpracował w organizowaniu rocznych kursów zaocznych dla bibliotekarzy *bibliotek fachowych. W 1958 z inicjatywy CIINTE powstała w Warszawie Państwowa Szkoła Dokumentacji Naukowo-Technicznej. Ze względu na przyjęcie uniwersalnej *klasyfikacji dziesiętnej jako obowiązującej w sieci informacji n.-t.i e. CIINTE zajmuje się publikowaniem skróconych i, dla niektórych działów, pełnych tablic. Jako centralny ośrodek CIINTE prowadzi ogólnokrajową ewidencję ważniejszych prac naukowo-badawczych oraz centralny rejestr dokonanych przez ośrodki informacji n.-t. i e. tłumaczeń z obcych języków w zakresie dokumentacji. CIINTE publikuje też centralnie karty dokumentacyjne dla analiz opracowanych w ośrodkach dokumentacyjnych (w 1965 powielono ponad 10 milionów kart dla ponad 100000 analiz). Karty te, pomnożone kartami dokumentacyjnymi niem., tworzą centralną kartotekę informacyjną liczącą w 1965 ok. dwóch milionów kart. CENTE prowadzi nadto żywą działalność usługową w zakresie *reprografii (fotokopie i mikrofilmy), a także publikuje szereg wydawnictw o charakterze bibliograficznym i informacyjnym. Periodycznie ukazują się: centralny organ poi. służby informacji n.-t. i e. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" (dwumiesięcznik, od 1953; pierwotnie pt. "Aktualne Problemy Dokumentacji Naukowo-Technicznej"); czasop. zawiera dod. niesamoistny "Przegląd Dokumentacyjny Zagadnień Informacji i Dokumentacji", wychodzący poprzednio (1951-1956) jako dod. do "Przeglądu Technicznego"; *bibliografia analityczna przeznaczona dla zagranicy w j. ang. i ros. "Obzor Polskoj Tiechniczeskoj Litieratury Polish Technical Abstracts" (kwartalnik, od 1951) oraz "Obzor Polskoj Ekonomiczeskoj LitieraturyPolish Economic Abstracts" (kwartalnik, od 1964); "Informacje Dokumentacyjne. Wykaz tematycznych zestawień dokumentacyjnych wykonanych przez CIINTE i sieć działowych i branżowych ośrodków informacji" (kwartalnik, od 1954; pierwotnie półrocznik pt. "Wykaz..."); "Biuletyn Tłumaczeń. Wykaz tłumaczeń wykonanych przez ośrodki informacji n.-t. i e." (kwartalnik, od 1954; pierwotnie półrocznik pt. "Wykaz..."); "Informator o Sprawozdaniach z Zagranicznych Podróży Służbowych" (miesięcznik, od 1961; pierwotnie pt. "Przegląd Sprawozdań z Podróży Zagranicznych"); "Biuletyn Konferencji Zjazdów i Wystaw" (kilka zeszytów rocznie, od 1961; jest to prospektywny informator o imprezach w kraju i za granicą). Inne wydawnictwa o charakterze opracowań informacyjnych: seryjne o różnej częstotliwości ukazywania się (przeznaczone dla władz centralnych "Sygnały" zawierające informacje o szczególnie ważnych sprawach gospodarczych, społecznych i politycznych, oraz przeznaczone dla specjalistów w organach centralnych "Wybrane Informacje Tematyczne" i "Przeglądy, Studia i Ana-
lizy Gospodarki Światowej") i dwumies. "Przegląd Informacji Ekonomicznych" przeznaczony dla średnich kadr kierowniczych. Ważnym odcinkiem działalności CIINTE jest współpraca międzynarodowa: CIINTE jest od 1955 członkiem krajowym *Międzynarodowej Federacji Dokumentacji (FID) i w tym charakterze w 1959 organizował 25 Konferencję FID w Warszawie; prowadzi wymianę materiałów informacyjnych z 44 krajami (m. in. opracowuje analizy dotyczące publikacji poi. dla "Riefieratiwnogo Żurnała" wyd. przez WINITI w Moskwie ok. 1000 rocznie); uczestniczy w pracach Stałej Grupy Roboczej do Spraw Informacji Naukowej i Technicznej krajów socjalistycznych Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (Polska reprezentowana przez CIINTE kieruje pracą tej grupy). Na mocy umowy zawartej z amerykańską National Science Foundation CIINTE wykonuje i publikuje tłumaczenia na j. ang. polskiego piśmiennictwa naukowego (do 1965 500 tytułów). Przy CIINTE istnieje także od 1963 Ośrodek Informacji o Afryce (publikujący kwart. "Przegląd Piśmiennictwa o Afryce"), nadto sprawuje on opiekę nad Ośrodkiem Francuskiej Dokumentacji N.-T. w Warszawie.
"Aktualne Probl. Dok." 1960 nr 1 (z. poświęcony 10-leciu działalności CIINTE); 1965 nr specjalny: 15-kcie CIINTE.
CENTRALNY URZĄD WYDAWNICTW, PRZEMYSŁU GRAFICZNEGO I KSIĘGARSTWA zob. POLITYKA WYDAWNICZA.
CENTRALNY ZARZĄD UPOWSZECHNIA-NIA PRASY I KSIĄŻKI "RUCH", podległy Ministerstwu Łączności, zarządza szeregiem przedsiębiorstw kolportażu i produkcji wydawniczej. Sieć detaliczna R. (w 1962 ok. 14,5 tys. kiosków i sklepów) zajmuje się na prawach wyłączności *kolportażem prasy, a ponadto sprzedażą książek, pocztówek oraz szerokiego _ asortymentu artykułów przemysłowych. W podstawowy asortyment książek sieć R. zaopatrywana jest przez księgarnie *Domu Książki. Większość książek dziecięcych dostarcza jej własne *Biuro Wydawnicze "Ruchu". W ramach R. działa również *Klub Międzynarodowej Prasy i Książki.
CENZURA (łac. censura), urzędowa kontrola wydawnictw, widowisk, audycji radiowych itp., sprawowana przez powołane do tego organy administracji państwowej. Zasadniczym celem działalności C. jest zapobieganie i przeciwdziałanie rozpowszechnianiu treści niezgodnych z interesem państwa i reprezentowaną przez nic ideologią. Główny kierunek polityki C. wyznaczają stosunki gospodarcze i społeczne oraz zasady ustrojowe danego państwa. W praktyce pojęcie C. wiąże się przede wszystkim z kontrolą tekstów przeznaczonych do rozpowszechnienia za pomocą druku (książka, prasa). W działalności C. wytworzyły
379
380
CENZURA
się i utrwaliły dwa systemy: C prewencyjna (uprzednia), polegająca na kontroli tekstu przed rozpoczęciejn druku, oraz C. represyjna, która zakłada wprawdzie wolność druku, ale zarażeni zastrzega sobie prawo konfiskaty nakładu i karania autora, drukarza czy księgarza w przypadku opublikowania treści uznanych za niewłaściwe. C. kościelna, ocena zgodności treści publikacji z doktryną Kościoła. Podstawę działania C. w Kościele katolickim stanowią przepisy prawa kanonicznego oraz instrukcje papieskie. Z inicjatywy władz kościelnych ćo pewien czas publikowane były wykazy książek objętych C. kościelną, tzw. *Index librorum prohibitorum. Ponadto biskupi w swoich diecezjach udzielają zgody (*Imprimatur, Nihil obstat) na druk książek o treści religijnej.
Dzieje. Najdawniejszych przejawów działalności C. dopatrywać się można w starożytności w częstych wypadkach palenia ksiąg rękopiśmiennych ze względów politycznych lub religijnych (już np. V w. p.n.e. dzieła Protagorasa w Atenach; I w. p.n.e. ok. 2 tys. dzieł wróżbiarzy za cesarza Oktawiana Augusta; I w. n.e. Ś Cremutiusa Cordusa roczniki z okresu wojen domowych za cesarza Tyberiusza; III w. n.e. pisma chrześcijańskie za cesarza Dioklecjana). Po zwycięstwie chrystianizmu prawo sądzenia treści książek znalazło się w rękach Kościoła. Uchwały soborów, potępiające dzieła określonych autorów, były wykonywane przez władzę świecką (np. cesarz Konstantyn nakazał spalenie ksiąg Ariusza z Aleksandrii, którego doktrynę potępił sobór nicejski 325; cesarz Justynian Śwykonał uchwałę soboru konstantynopol-skiego 536, potępiającą pisma Sewera z Antiochii i in.; cesarz Bazyli w 869 zniszczył pisma Focjusza w myśl postanowień soboru konstantynopolskiego). Od w. IX, kiedy władza papieska coraz wyraźniej ingerowała w rządy świeckie, papieże sami skazywali pisma na spalenie i wykonywali swoje wyroki, nie odwołując się do władzy świeckiej (w 1140 papież Innocenty II spalił pisma Abelarda i Arnolda z Brescji). Z czasem prawo oceny książek przejęły uniwersytety, które w swoich początkach były przeważnie instytucjami kościelnymi. W 1275 uniwersytet paryski wydał statut, w myśl którego żaden rps nie mógł być rozpowszechniany bez zgody władz uniwersyteckich. W zależności od uniwersytetu pozostawali kopiści, minia-turzyści, iluminatorzy itp., a księgarze mogli zajmować się swoim zawodem tylko po złożeniu odpowiedniej przysięgi i wpłaceniu kaucji. Przepisy paryskie naśladowane były przez inne uniwersytety. Czujność władz kościelnych, a następnie i świeckich, wzmogła się z chwilą rozpowszechnienia sztuki drukarskiej.W 1479 papież Sykstus IV wydał edykt o C, w myśl którego prawo oceny książek przed wydrukowaniem (C. prewencyjna) przysługiwało biskupom. W 1501 papież Aleksander VI Borgia zabronił drukowania książek bez zezwolenia biskupa pod karą
klątwy i grzywny pieniężnej. Bulla Aleksandra VI, adresowana do arcybiskupów kolońskiego, trewirskiego, mo-gunckiego i magdeburskiego, nakazywała im również sprawdzenie książek wydrukowanych wcześniej oraz zniszczenie tych, które uznają za niebezpieczne dla wiary katolickiej. W 1515 sobór X lateraneński postanowił, że żadna książka nie może odtąd być drukowana bez zezwolenia władzy duchownej.W 1559 papież Paweł IV opublikował pierwszy Index librorum prohibitorum, powierzając jego przestrzeganie arcybiskupom, biskupom, fakultetom teologicznym, a nawet poszczególnym doktorom teologii. Od 1571 nadzór nad aktualizacją i przestrzeganiem zaleceń Indexu sprawowała powołana przez Piusa V Kongregacja Indeksu. Wkrótce po wynalezieniu druku także władza świecka zaczęła wprowadzać C. prewencyjną. Początkowo państwo ograniczało się do nakładania określonych obowiązków na drukarzy i księgarzy przy okazji nadawania im *przywilejów. Późniejsze prawa o C. były tylko rozwinięciem powyższych zasad. Za nieprzestrzeganie przepisów groziło cofnięcie przywileju, zniszczenie nakładu, grzywM, więzienie, a nawet śmierć. Prawodawstwo takie utrzymało się na zachodzie Europy do końca XVIII w., a w niektórych krajach do połowy XIX w. i dłużej. W Anglii prawa przeciwko książkom były wydawane jeszcze przed wynalezieniem druku. Statut Henryka IV z 1400 De haeretico comburendo groził surowymi karami za autorstwo i rozpowszechnianie dzieł nieb?z-piecznych dla religii katolickiej. Statut Henryka Vz 1414, skierowany przeciwko lollardom, ustanawiał 12 inkwizytorów dla ujawniania zwolenników ideiWicklefa i niszczenia jego pism. W podobny sposób starano się zapobiegać rozpowszechnianiu myśli reformacyjnej także po wprowadzeniu druku. W 1525 Henryk VIII mianował kardynała ThomasaWolseya wielkim inkwizytorem; jego działalność przejawiła się m. in. spaleniem wielkiej ilości egz. Biblii pr?ed katedrą Św. Pawła w Londynie w 1527. Jeden ze statutów Henryka VII, ogłoszony jeszcze przed zerwaniem z Kościołem katolickim, zabrania) rozpowszechniania dzieł teologicznych, a nawet czytania Biblii w j. ang. niektórym osobom (m. in. kobietom). Na polityczną wymowę książek zwróciła uwagę dopiero proklamacja królowej Marii z 1558, wymierzona głównie przeciwko protestantom. Według tej proklamacji każdy, kto posiadał książki występujące przeciw Kościołowi katolickiemu i władzy królewskiej, uważany był za buntownika i sądzony przez sąd wojenny. Jeszcze surowsze restrykcje przewidywał projekt ustawy z 1558, który jednak nie został wprowadzony w życie. Elżbieta I oddała sprawy C. w ręce Izby Gwiaździstej (Star Chamber), bez której pozwolenia nie wolno było drukować żadnej broszury czy pamfletu, a drukarnie mogły znajdować się tylko w Londynie, Oxfordzie i Cambridge. Procesy przed Izbą stały
381
382
CENZURA
się szczególnie częste za Karola I, który ponadto oddal w jej ręce prawo mianowania cenzorów. W 1637 I?ba Gwiaździsta wyznaczyła tzw. messenger of the press, którego zadaniem było ujawnienie nielegalnie działających drukarń, konfiskowanie nie cenzurowanych książek i odsyłanie ich do rozpatrzenia władzom kościoła anglikańskiego. Izba zniesiona została w 1641 przez Długi Parlament, który następnie wydal wiele postanowień ograniczających swobodę publikacji. Po restauracji Stuartów wobec braku specjalnego ustawodawstwa autorów dzieł niecenzuralnych pociągano do odpowiedzialności sądowej pod zarzutem zdrady stanu i buntu. Pierwszy taki proces wytoczono w 1660 Johnowi Miltonowi za Pro popuh anglicano defensio. Za Karola II wydane zostało prawo o C, które obowiązywało do 1679, następnie było na siedem lat przywrócone przez Jakuba II w 1685, za panowania Wilhelma i Marii na jeden rok a w 1694 straciło ostatecznie moc prawną. Data ta oznacza koniec C. prewencyjnej w Anglii. Późniejsze ustawodawstwo starało się wytworzyć system represyjny, określając, w jakich wypadkach i w jakiej formie można pociągać do odpowiedzialności karnej autorów pism o treści zawierającej w sobie cechy przestępstwa. We Francji przeciwko swobodzie druku w 1533 wystąpił Uniwersytet Paryski (College de France) wespół z Sorboną. Ulegając naciskom tych instytucji król Franciszek I wydał w 1534 reskrypt, nakazujący pod karą śmierci likwidację wszystkich drukarni na terenie kraju. Wskutek jednak energicznego protestu parlamentu reskrypt ten został cofnięty pod warunkiem, że parlament wytypuje 24 kandydatów, spośród których król wybierze 12 uprzywilejowanych drukarzy. Wybrani w ten sposób drukarze pozostawali pod ścisłą kontrolą parlamentu, który niezwykle surowo karał wszelkie nadużycia wolności druku. Drukarze i księgarze paryscy zobowiązani byli do zamieszkiwania w dzielnicy uniwersyteckiej, nie wolno im było drukować żadnej książki bez wskazania autora, na druk i rozpowszechnianie dzieł treści religijnej musieli każdorazowo uzyskać zgodę fakultetu teologicznego, a w odniesieniu do dzid medycznych aprobatę trzech doktorów medycyny. Edykt Karola DC z 1563 zabraniał drukowania jakiejkolwiek książki bez przywileju królewskiego; główne przepisy tego edyktu zachowały moc prawną aż do 1789. Świecki cenzor do dzieł historycznych i prawniczych ustanowiony został dopiero w wyniku zaburzeń Ligi Katolickiej (po 1588); do czasów Ludwika XIII był nim tzw. maitre des requetes. Postanowieniem królewskim z 1629 ptawo mianowania cenzorów otrzymał kanclerz. Karę śmierci za wykroczenia przeciwko przepisom C, anulowaną w 1566 przez Karola LX, przywrócił kardynał *Richelieu za Ludwika XIII; obowiązywała ona do 1728, kiedy zamieniono ją na galery, piętnowanie itp. Regula-
min kanclerza d'Agnesseau z 1723 nakładał na drukarzy obowiązek uzyskiwania zezwoleń na druk od naczelnika policji, cenzora i kanclerza oraz składania egz. wskazanym instytucjom; przepisy te w nieco zmienionej postaci obowiązywały jeszcze w drugiej poi. XIX w. za Napoleona IQ. Wolność prasy, ustanowiona w 1789 przez francuskie Zgromadzenie Narodowe i potwierdzona przez Zgromadzenie Ustawodawcze w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela (artykuł 11), była później wielokrotnie ograniczana i znoszona (dekret Konwentu Narodowego z 1793, postanowienia Rady Pięciuset z 1797 i in.). Deki et Napoleona I z 1810 ponownie zaprowadził we Francji C. prewencyjną, a dalsze ograniczenia wolności druku i prasy zawierały ustawy z 1819, 1822, 1830 i in., wydawane w zależności od aktualnej sytuacji politycznej. Dopiero prawa z 1868, 1875 i ostatecznie z 1881 zniosły dotychczasowe przepisy o C. i zaprowadziły system represyjny, określając warunki odpowiedzialności za nadużycia. W Niemczech postanowienia Rzeszy Niemieckiej z 1524 i 1529 orzekały, że drukarnię można było otworzyć tylko na mocy przywileju, na druk każdej książki należało uzyskać zezwolenie odpowiedniej władzy, a w książce winno być ujawnione miejsce jej wydania oraz nazwisko drukarza. Uchwała Rzeszy z 1570 zobowiązywała drukarzy do składania kilku egz. książki lokalnej władzy policyjnej. Za nieprzestrzeganie przepisów o C. groziło m. in. cofnięcie przywileju, spalenie nakładu, uwięzienie autora i drukarza oraz wysokie kary pieniężne. Ustawodawstwo takie utrzymywało się w zasadzie do początków XIX w., choć wskutek tolerancji niektórych panujących (np. Fryderyka II Wielkiego) nie zaws-e było ściśle wykonywane. Konstytucja z 1815 zapowiedziała wydanie prawa zabezpieczającego wolność druku, obietnicy tej jednak nie spełniono. Decyzją sejmową z tegoż roku od C. prewencyjnej uwolnione zostały jedynie książki o objętości ponad 20 arkuszy druku. Również zapowiedzi sejmu z 1849 nie zostały zrealizowane. Zarządzenia o wprowadzeniu C. represyjnej w poł. XIX w. wydane zostały w niektórych tylko państwach niem. (Bawaria 1850, Saksonia i Prusy 1851). Represyjne prawo prasowe dla całego cesarstwa ogłoszone zostało w 1874. W Rosji prawo cenzurowania książek o treści religijnej posiadał patriarcha Kościoła wschodniego, następnie kolegium duchownych, a od 1721 ŚŚ synod. Świecką C. prewencyjną zastosowano najpierw w odniesieniu do prasy (1742) oraz książek zagranicznych (1750), obowiązek kontroli powierzając Akademii Nauk. Od czasów Katarzyny II nad działalnością każdej drukarni prywatnej czuwał specjalny nadzorca wybierany przez Akademię Nauk i synod, a kontrolę wydawnictw przywożonych do Rosji przeprowadzali cenzorzy w punktach granicznych. Ukaz Aleksandra I z 1802 zniósł C. prewencyjną na rzecz represyjnej, ale w 1804 przywró-
383
384
CENZURA
cona została C. prewencyjna. Sprawowały ją komitety C. utworzone w miastach uniwersyteckich. Niezależnie od nich działały komórki C. przy zarządzie poczt (dla prasy zagranicznej) oraz C. duchowna. Od C. prewencyjnej wolne były jedynie wydawnictwa Akademii i towarzystw naukowych oraz instytucji rządowych. Ustawy nowelizujące i zaostrzające przepisy o C. były wydawane wielokrotnie, m. in. w 1826, 1828 (powołanie Głównego Zarządu C, podległego ministerstwu oświecenia), 1848, 1857, 1863. Na mocy ustawy z 1865 wyjęte zostały spod C. prewencyjnej niektóre rodzaje publikacji ukazujących się w stolicy (dzienniki, dzieła autorów ros. powyżej 10 arkuszy, tłumaczenia powyżej 20 arkuszy)
1 w całym kraju (wydawnictwa instytucji rządowych i naukowych, dzieła autorów starożytnych, mapy itp.). Oprócz ustaw zasadniczych o C. obowiązywało w Rosji mnóstwo zarządzeń i przepisów szczegółowych, jawnych i tajnych, które najsurowiej ograniczały swobodę publikacji na objętych zaborem ros. ziemiach poi. System C. represyjnej zaprowadzony został w Rosji dopiero po 1905. Ś Dążenie do zastępowania C. prewencyjnej łagodniejszym systemem represyjnym, które najwcześniej doszło do głosu w Anglii (1694), zdecydowanie przybrało na sile pod koniec XVIII i w pierwszej poł. XIX w. W projekcie konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej z 1787 (na
2 lata przed francuską Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela), kwestię C. pominięto milczeniem, uważając za zbędną nawet wzmiankę o niej; w 1791 wniesiona została poprawka I do konstytucji, zabraniająca Kongresowi wydawania jakichkolwiek ustaw, których celem byłoby ograniczenie wolności druku. W ustawodawstwach krajów europejskich okresem przełomowym pod tym względem była Wiosna Ludów. W Austrii C. prewencyjną zniósł zasadniczo patent cesarski z 1848, wydane zaś później prawa prasowe (1849, 1862, 1869 i in.) miały charakter stosunkowo liberalny. W Królestwie Sardynii system represyjny zaprowadzono również w 1848, a ustawy późniejsze (szczególnie dekret z 1883) rozszerzyły go na teren całych Włoch. Druga poł. XIX w. przyniosła likwidację C. prewencyjnej we wszystkich prawie państwach europejskich (Dania 1851 i 1886, Szwecja 1882, Hiszpanii". 1883, Bułgaria 1887 itd.), chociaż nie wszędzie jeszcze w sposób ostateczny. Współcześnie niemal wszystkie nowoczesne państwa w swoim ustawodawstwie deklarują wolność druku, faktycznie jednak w czystej postaci nie egzystuje ona nigdzie, ponieważ w każdym ustawodawstwie istnieje możliwość ograniczania jej za pomocą ustaw szczegółowych.
W Polsce początki C. związane są ściśle z umocnieniem się instytucji Kościoła katolickiego, który do ochrony swoich interesów stosunkowo wcześnie potrafił zaangażować władzę państwową. Pierwszym aktem działalności C.
kościelnej było wydanie w 1492 przez kapitułę gnieźnieńską zakazu rozpowszechniania i dalszego tłoczenia ksiąg liturgicznych w j. cerkiewnosłow. Zakaz ten, wywołany bezpośrednio faktem wydrukowania czterech takich ksiąg przez Sz. *Fiola w Krakowie nakładem Jana Thurzona z Lewoczy, genetycznie nawiązywał do *bulli papieża Innocentego VIII z 1487, która zabraniała m.in. druku i rozpowszechniania ksiąg liturgicznych w językach narodowych. Najwcześniejszą interwencję władzy państwowej w sprawy wolności druku spowodowało w 1519 wydanie przez H |*Wietora nakładem J.L. *Deciusa st. dzieła Macieja z Miechowa Chronica Polonorum, zawierającego wiele krytycznych uwag pod adresem władzy królewskiej i magnaterii poi. C. polityczna usunęła niepożądane fragmenty i po dodrukowaniu nowych kart "poprawiona" edycja dzieła Miechowity ukazała się w 1521. Pewne ograniczenia wolności druku i handlu^księgarskiego zawarte były z reguły w *przywilejach, nadawanych drukarzom i księgarzom przez króla oraz władze kościelne. Zaprowadzenie w Polsce zorganizowanej C. nastąpiło za panowania Zygmunta I Starego. Edykt królewski z 1520 zakazywał sprowadzania i sprzedawania dzieł Marcina Lutra pod karą konfiskaty dóbr i wygnania. Ponieważ postanowienie to nie było zbyt ściśle respektowane, ponowił je król w 1522, a następnie w 1523, zaostrzając jednocześnie sankcje aż do kary śmierci włącznie. Edykt z 1523 dawał ponadto władzom kościelnym prawo przeprowadzania rewizji w magazynach księgarzy i drukarzy oraz w księgozbiorach prywatnych. Funkcje wykonawcze w tym zakresie powierzono specjalnej komisji, złożonej z przedstawicieli kurii biskupiej i rady miejskiej Krakowa. Ten sam edykt nakazywał każdorazowemu rektorowi Uniwersytetu Krakowskiego przeprowadzanie C. prewencyjnej książek, wkrótce jednak i te uprawnienia przejęła władza biskupia. Uniwersytet Krakowski do roli cenzora powrócił dopiero z początkiem XVII w. w okresie umacniania się kontrreformacji w Polsce, co zresztą przysparzało uczelni wielu kłopotów, narażając ją na ustawiczne konflikty z kurią krakowską, która na podstawie uchwał soboru trydenckiego rościła sobie wyłączne prawa do C. Instytucje sprawujące C. w Polsce przez cały XVI w. opierały się w swej działalności na bullach i dekretach papieskich, które obowiązywać miały w całym Kościele rzymskokatolickim, oraz na wspierających je rozporządzeniach królewskich Zygmunta I Starego i następnych władców, inspirowanych zwykle przez władze kościelne. Skuteczność wszelkich poczynań C. w "złotym wieku kultury poi." nie była zbyt wielka, o czym wymownie świadczy choćby częste ponawianie zakazów i obwarowywanie ich coraz to surowszymi karami. Mimo jednak tej dość daleko posuniętej tolerancji wypadki stawiania przed jurysdykcją biskupią ludzi oskarżonych o naruszenie przepisów C. nie
385
386
CENZUS
należały bynajmniej do rzadkości, zwłaszcza w pierwszej poł. stulecia: w 1526 z powodu sprowadzenia i sprzedaży dzieł św. Jana Chryzostoma w wyd. niem. odpowiadał przed sądem księgarz krakowski Michał Wechter, w 1530 za rozpowszechnianie dzieł Lutra i zwolenników jego doktryny oskarżony został inny krakowianin Piotr Rei-smoller, w 1536 o sprowadzenie dzieł niebezpiecznych dla religii oskarżono drukarza krakowskiego H. Wietora itd. Wiele ksiąg "heretyckich" ujawniały u księgarzy, drukarzy i bibl. prywatnych rewizje, szczególnie często przeprowadzane w 1540 i później; następstwem ich z reguły były procesy przed sądem biskupim (np. w 1544 za przechowywanie i czytanie dzieł Lutra tłumaczyć się musiał obywatel krakowski Jan Schnitzer). W 1551 już podczas druku dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego De Republica emendanda C. wstrzymała publikację ksiąg "De ecclesia" i "De schola" (ukazały się po raz pierwszy dopiero w wydaniu bazylejskim J. *Oporinusa, 1554), a od procesu uchroniła autora interwencja króla Zygmunta Augusta. Postępy kontrreformacji pod koniec XVI i w XVII w. zaznaczyły się nie znaną dotąd w poi. stosunkach formą zwalczania wolności słowa drukowanego Ś za pomocą ognia: w 1581 masowe palenie dzieł akatolickich miało miejsce w Wilnie, w 1584 na rynku krakowskim, spłonął cały nakład książki Chrystiana Franckena Wykład głównych przyczyn, dla których chrześcijanie... w utrzymaniu dogmatu Trinitatis są najstalsi (druk A. *Rodeckiego), a w 1598 podobny los spotkał dzieła drukowane i rpsy Fausta Socyna. Opublikowanie przez Jana Brożka w 1625 antyjezuickiego druczku Gratis pociągnęło za sobą nie tylko publiczne spalenie nakładu, ale spowodowało również liczne rewizje w drukarniach krakowskich i prześladowania typografów, spośród których najwięcej ucierpieli A. *Piotrkowczyk i F. *Ceza-ry. Wydarzeniem o znaczeniu przełomowym dla dziejów C. w Polsce było wydanie w 1603 z inicjatywy biskupa Bernarda Maciejowskiego pierwszego poi. indeksu książek zakazanych (Kraków, A. Piotrkowczyk st.), który oprócz reguł i rozporządzeń papieskich oraz wykazu obowiązującego w całym kościele katolickim zawierał jeszcze *Index auctorum et librorum prohibitorum in Polonia editorum. O natężeniu działalności C. w tym czasie świadczy fakt dwukrotnego jeszcze wznawiania poi. indeksu: w Zamościu 1604 i w Krakowie 1617. Lata późniejsze, a zwłaszcza w. XVIII, przyniosły stopniowe osłabienie aktywności i skuteczności C, choć formalnie dotychczasowy system kontroli zachował moc obowiązującą. Wyraźne nasilenie oddziaływania C. miało miejsce jedynie w niektórych okresach i zwykła było ściśle uzależnione od panującej aktualnie w kraju sytuacji politycznej (np. w okresie konfederacji targowickiej 1792-1793). Istotne zmiany w systemie organizacyjnym C, jakie pociągnął za sobą upadek państwowości Polski w drugiej poł. XVIII w., polegały
głównie na adaptacji do warunków poi. ustawodawstwa obowiązującego w państwach zaborczych. Pozory autonomii w tym zakresie na krótko zachowało jedynie ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego (1807-1815). W myśl przepisów z 1808 nadzór nad sprawami C. powierzono ministerstwu spraw wewnętrznych, z wyłączeniem gazet i periodyków politycznych, których kontrolę sprawować miało ministerstwo policji. Konstytucje Królestwa Polskiego z 1815 i 1832 proklamowały wprawdzie wolność druku, faktycznie jednak pozostała ona fikcją wobec różnorodnych przepisów i postanowień szczegółowych, które nie tylko określały zasady kwalifikacji prawnej wykroczeń, lecz również powoływały odpowiednie instancje rządowe dla przeprowadzania prewencyjnej kontroli druków. Do chwili utworzenia Warszawskiego Komitetu C. (1869) obowiązek cenzurowania wydawnictw spoczywał głównie na rządowej komisji wyznań religijnych i oświecenia publicznego (lub równorzędnych), przy której od 1822 istniał specjalny wydział C, podporządkowany generalnemu dyrektorowi wychowania publicznego (od 1839 kuratorowi okręgu naukowego warszawskiego). W gestii Warszawskiego Komitetu C. leżała kontrola książek, periodyków, grafiki itp. sprowadzanych z zagranicy, C. wydawnictw ukazujących się w Warszawie oraz nadzór nad stołecznymi drukarniami, zakładami litograficznymi i handlem księgarskim. W zaborze ros. C. prewencyjna utrzymywała się najdłużej (do 1905), w pozostałych natomiast zastąpiona została systemem represyjnym w drugiej poł. XIX w. (w zaborze austr. ustawą i 1848 i późniejszymi, w zaborze pruskim 1851), co nie przeszkodziło jednak rządom państw zaborczych w wydawaniu różnorodnych ustaw prasowych, które w sposób oczywisty, choć dość liberalny, ograniczały wolność druku.
A. Benis: Ochrona praw autorskich w dawnej Polsce. W: Pamiętnik słuchaczy Uniwersytetu Jagiellońskiego. 1887. J. Fijałek: Początki cenzury prewencyjnej w kościele rzymskokatolickim i w Polsce. W: Studia staropolskie. 1928. J. Dużyk: Z dziejów cenzury w Krakowie w wiekach XV-XVII. "Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie" R. 2: 1956. J. Keller: Zakaz i cenzura książek w kościele. "Studia z Dziejów Kościoła Katolickiego" R. 1: 1960 nr 2.
CENZUS, spis wszystkich istniejących (lub znanych) egzemplarzy danego dzieła, znajdujących się w różnych zbiorach, z wymienieniem tych zbiorów.
CERCHA Maksymilian (1818-1907), rysownik i grafik, malarz. Życiem i twórczością związany z Krakowem. Kształcił się w Szkole Sztuk Pięknych w 1. 1839-1849. Potem kierował zakładem artystyczno-litograficznym w Towarzystwie Naukowym. Wraz z innymi ilustrował Programma popisów rocznych uczniów Szkoły Wydziałowej
387
388
CHAMBERS
i Kursów Przygotowawczych do Instytutu Technicznego, rok I-X (Kraków 1835-1844). Wydał Początki rysowania (Kraków 1867-1868) i Wzory nauki rysunku dla szkól ludowych (Kraków 1872). Wykonywał rysunkowo precyzyjnie wierną dokumentację zabytków, zwłaszcza sztuki sepulkralnej, która została opublikowana (wraz z rys. syna Stanisława) jako ilustr. 3-tomowego wyd. Pomników Krakowa (1900-1904), ze wstępem F. Kopery.
Materiały do dziejów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie 1816-1895. Pod. red. J.E. Dutkiewicza. 1959. Źródła do dziejów sztuki poi. X.
CESARSKA PUBLICZNA BIBLIOTEKA W PETERSBURGU zob. BIBLIOTIEKA GOSU-DARSTWIENNAJA PUBLICZNAJA im. SAŁ-TYKOWA-SZCZEDRINA W LENINGRADZIE.
CEZAROWIE, rodzina drukarzy i księgarzy krakowskich: 1. Franciszek (1583-1651), założyciel firmy, pochodził z Wielkopolski (z Łobżenicy lub okolic). W 1616 poślubił Barbarę Malicką, córkę księgarza krakowskiego.
Sygnet drukarski Franciszka Cezarego
W r. następnym otrzymał prawo miejskie Krakowa. W 1616 uruchomił własną drukarnię, przejmując zakład J. *Szarfenberga, później zaś M. *Loba. Zygmunt III nadał mu 16 VII 1620 *przywilej drukarski potwierdzany kolejno przez Władysława IV i Jana Kazimierza (1649). W 1623 C. nabył kamienicę przy ul. Św. Anny, która odtąd stała się siedzibą drukarni. C. utrzymywał stosunki handlowe ze Stanisławem Mateuszem Cosmeroviusem, drukarzem wiedeńskim (*Drukarstwo polskie za granicą) i J. *Wolrabem, drukarzem poznańskim. Tłoczył głównie publikacje na użytek Akademii, choć nie brak w jego produkcji i pozycji jezuickich. Zamieszany w spory Akademii z jezuitami, poniósł poważne straty. Prowadził w 1. 1619-1623
liczne procesy z miejscowymi drukarzami. Wydał ponad 650 pozycji. Używał *sygnetu przedstawiającego drzewo targane wichrem. Po śmierci męża przedsiębiorstwo przejęła żona Barbara (zm. 1666). 2. Jan Paweł (ok. 1620-1662), najstarszy syn Franciszka, prowadził warsztat z matką w 1. 1652-1662. W 1658 oficyna otrzymała tytuł drukarni biskupiej, a w dwa lata później potwierdzenie przywilejów od Jana Kazimierza. Nieprawny druk kalendarzy sprowadził na Jana Pawła proces i surowy wyrok. Nim karę wykonano, drukarz zmarł, a brat jego Stanisław, kanonik, uzyskał zniesienie wyroku. 3. Franciszek Józef (ok. 1632 przed 1665), młodszy syn Franciszka, współpracował z oficyną ojca jedynie jako wydawca, poświęcając się głównie pracy literackiej. Po śmierci Jana Pawła drukarnię musiała prowadzić dalej sama Barbara. 4. Franciszek młodszy (ok. 1660-1724), syn Jana Pawła, przejął zarząd oficyny ok. 1674. Uzyskał przywileje od rektora Akademii (1680), od bpów krak. (1680,1681,1701,1710,1720), od króla (1681, 1692, 1697) i od gen. zakonu dominikanów (1721, potwierdzony 1726). Druk popłatnych kalendarzy wplątał Franciszka mł. w liczne procesy. Utrzymywał stosunki z introligatorami i bibliopolami warszawskimi. Po jego śmierci, w 1. 1724-1728, drukarnia działała pod firmą "Dziedziców". 5. Michał (ur. 1708), syn Franciszka młodszego, zarządzał oficyną tylko w 1729-1730. Wobec dużej liczby sukcesorów nie był w stanie utrzymać warsztatu i w 1731 sprzedał ją M. Waleszyńskiemu. Ten w 1734 ofiarował oficynę Akademii Krakowskiej (*Drukarnia Akademii Krakowskiej). W ciągu ponad 100-letniej działalności C. wydali ok. 1400 tytułów. Produkcja warsztatu nie ograniczała się jedynie do modnych i popłatnych panegiryków, kalendarzy, dewocjonaliów; wydawano dobre, a niekiedy także piękne książki. Oficyna tłoczyła wiele na użytek Akademii Krakowskiej, wydawała dzieła z zakresu prawa (Groic-kiego, Łochowskiego), historii (P. Piaseckiego, Okol-skiego), a przede wszystkim literatury pięknej: Sielanki S. Szymonowicza, Gofjreda T. Tassa, Sielanki J. Gawiń-skiego, Antypasty małżeńskie H. Morsztyna, Lubomiłe rythmyJ.K. Dachnowskiego, a ponadto utwory S. Twar-dowskiego, S. Starowolskiego, S. S. Jagodyńskiego i S.H. Lubomirskiego.
PSB III. S. Tomkiewicz: Przyczynki do historii kultury Krakowa w pierwszej poi. XVII w. 1912. Portret E.C. Muzeum U.J. Reprodukcje: H. Barycz: Alma Mater Jagellonica. 1958.
CF. (łac. confer = porównaj), skrót stosowany najczęściej w przypisach i bibliografiach starych druków.
CHAMBERS R. (1802-1871), pisarz, księgarz i wydawca szkocki. Był współzałożycielem wydawnictwa W.&R. Chambers w Edynburgu ok. 1820.
389
390
CHAMPOLLION
CHAMPOLLION Jean Francois (1790-1832), egip-tolog fr., który jako pierwszy odczytał prawidłowo *pismo egipskie hieroglificzne i hieratyczne. Badając od 1808 wszystkie współcześnie znane napisy egipskie, ustalił znaczenie wielu znaków hieroglificznych, a następnie porównał znaki wyrażające imiona królewskie (Ptolemeusza, Kleopatry, Bereniki i Ramzesa) z hieroglifów kamienia z Rosetty i in. napisów. W 1822 Ch. przedstawił wyniki swych badań paryskiej Academie des Inscriptions et Belles-Lettres w liście do jej sekretarza (Lettre a M. Dacier relatwe a l'alphabet des hihoglyphes phonetiques). W 1826 został konserwatorem sztuki egipskiej w Luwrze, w 1828-1829 zorganizował ekspedycję naukową do Egiptu. Spośród prac Ch., które stały się podstawą egiptologii, najważniejszymi były: Precis du systeme hiłroglyphiąue des anciens Śgyptiens, 1824; Analyse mithodiąue du texte demotiąue de Rosette, 1827; Monuments de l'Śgypte et de la Nubie, t. 1-4, 1835-1845; Grammaire egyptienne, 1836-1841; Dictionnaire igyptien en ecriture hieroglyphiaue, 1841-1843.
H. Hartleben: Champollion. Sein Leben u. Wirken. 1906.
CHARCZEWSKA Anna (1762-1806), rysowniczka i rytowniczka-amatorka, bratanica bpa Ignacego Krasickiego. Była prawdopodobnie uczennicą J.P. *Norblina i Karola Groella w Warszawie. Przebywała w Lidzbarku Warmińskim, gdzie zilustrowała rps Monachomachii (5 rys. ołówkiem, 6 bistrem). Rysunki te, które ofiarowała Stanisławowi Augustowi, zaginęły w czasie drugiej wojny światowej; znane są obecnie jedynie z reprodukcji.
Z. Batowski: Malarki Stanisława Augusta. Przedm. S. Loren-tza. 1951.
CHAUVEAU Francois (1613-1676), fr. rysownik i rytownik. Uczeń de la Hyre'a; współpracował z nim jako rytownik. Wśród jego licznych plansz o różnorodnej tematyce wiele miejsca zajmują ilustr., karty tyt., tezy i ozdobne winiety. Rytował najczęściej techniką akwaforty, używając silnych zestawień bieli i czerni, np. w winietach do Fab-les choisies Lafontaine'a (Paris 1668). Ilustrował poczytne romanse Madame de Scudery. Do najlepszych dekoracyjnych winiet należy cykl jego drobnych ryc. w ozdobnych ramkach, wykonanych do książki D'Assoucy (G. Coypel), L'Ovide en belle humeur (Paris 1650).
D. Canivet: Uillustration de la poćsie et du roman francais au XVIH s. 1957.
CHAWKINA Lubow Borisowna (1871-1949), wybitna działaczka ros. bibliotekarstwa, inicjatorka szkolnictwa bibliotekarskiego w Rosji. W1.1890-1913 pracowała w Społecznej Bibliotece Publicznej (obecnie Państwowa Biblioteka im. W.G. Korolenki) w Charkowie. W 1903 utworzyła tu pierwszy gabinet metodyczny biblioteko-
znawstwa. W 1904 wystąpiła z referatem O zawodowym przygotowaniu bibliotekarzy, realizację zaś swego projektu osiągnęła w 1913, organizując przy Ludowym Uniwersytecie SzaniawJdego w Moskwie pierwsze kursy bibliotekarstwa, którymi kierowała do 1917. W 1. 1920-1921 była dyrektorem Gabinetu Bibliotekoznawstwa, 1924-1928 dyrektorem naukowo-badawczego Instytutu Bibliotekoznawstwa, po czym oddała się wyłącznie pracy autorskiej. Do najważniejszych jej prac należą podręczniki: Bibliotieki, ich organizacija i tiedmika (1904, 2 wyd. 1911), Rukowodstwo dla niebolszich bibliotiek (1911, 6 wyd. 1930), Awtorskije tablicy (w różnych odmianach miały ok. 70 wyd.), Sostawlenie uka-zatielej (1930, 2 wyd. 1931).
Istorija... Bibliotieki SSSR im. W.I. Lenina za sto Het... 1962.
CHEŁMIŃSKI Jan (1851 -1925), malarz, fotograf, lito-graf. Studia artystyczne odbywał w 1866 w Warszawie, a w 1873 w Monachium. Twórczość swą poświęcił tematyce historyczno-batalistycznej z epoki napoleońskiej, zwracając uwagę na wierność dokumentalną realiów. Opracował album ilustrowany, z tekstem Gąsiorowskiego, wyd. w Paryżu w 1913 pt. L'Armee du Duche de Varsovie. Prace Ch. reprodukowały często czasop. "Tygodnik Ilustrowany" (1876, rytowali je W. Ciechomski, M. Kluczewski i J. Łos-koczyński), "Kłosy" (od 1881), "Tygodnik Powszechny" (od 1879), "Biesiada Literacka" (od 1878), "Świat" krakowski (od 1889) i "Świat" warszawski (od 1906), " Wędrowiec" (od 1894), "Ziarno" (od 1901) i in., także czasop. zagraniczne, jak np. "Figaro Illustre" (1893).
L. Grajewski: Bibliogr. ilustr. 1933.
CHEŁMNO
Drukarstwo i księgarstwo. Wg najnowszych badań przypuszcza się, że w 1.1473-78 wydawali tu książki bracia wspólnego życia (zob. art. E. Szandorowskiej w "Roczniku Bibl. Nar." 1967 s. 321-346, 1968 s. 23-49). Pierwsza znana drukarnia w Ch. powstała w XVIII w., zał. przez zakon misjonarzy. Oficyna ta, pracująca w 1. 1764--1772, pozostawała na usługEch seminarium duchownego, akademii i biskupstwa. Z produkcji znamy tylko 24 tytuły, głównie o tematyce religijnej. Po dłuższej przerwie przed 1836 powstała "nadworna" drukarnia bpa Anastazego Sedlaga, zał. przez berlińczyka Jana Jerzego Lohdego (poprzednio właściciela tłoczni w Toruniu). Lohde, wydający obok pozycji niem. także druki poi. (ok. 40), rozpoczął druk pierwszej na Pomorzu Gdańskim politycznej gazety pt. "Szkółka Narodowa". W 1873 drukarnię przejął syn Wilhelm, po którego śmierci (1875) spadkobiercy sprzedali ją (1880) Kafemannowi, drukarzowi z Gdańska. Podobnie jak w innych ośrodkach Pomorza Gdańskiego żywszy rozwój drukarstwa w Ch. nastąpił w okresie Wiosny Ludów. W 1849 pierwszą poi. drukarnię
391
392
CHINY
założył tu S.J. *Gółkowski (w 1. 1848-1862 wytłoczył przeszło 60 poi. książek), przekazując ją w 1863 zięciowi I. *Danielewskiemu. W 1872 oficynę nabył Franciszek To-maszewski, wywożąc ją w osiem lat później do Poznania. Równocześnie z Gółkowskim założył drukarnię (wyłącznie niem.) K. F. Brandt, od 1848 wydawca tygodnika "Culmer Bote". W 1897 od wdowy nabył ją Goerz z Małych Łunaw, a po nim Spółka z o.p., której zarząd tworzyli W. Frucht, W. Schultze i E. Schultz. Druga drukarnia i introligatornia niem. należała do Wilhelma Biengkiego. W 1885 powstała drukarnia poi. W. *Fiałka, specjalizująca się w wydawaniu poi. książek ludowych, które do końca pierwszej wojny światowej rozchodziły się w pokaźnej ilości po Pomorzu, W. Ks. Poznańskim, Górnym Śląsku i Westfalii. W 1919 Fiałek sprzedał drukarnię Spółce z ogr. odp. "Nadwiślanin", zatrzymując dla siebie wydawnictwo książkowe. Od 1912 istniała mała drukarnia i księgarnia poi. Malinowskiego. W 1921 dawna drukarnia Fiałka została sprzedana Franciszkowi Tyszkiewi-czowi z Warszawy otrzymując nazwę Zakłady Graficzne F. Tyszkiewicza. Ód 1945 istnieje tu Drukarnia Przemysłu Terenowego, w 1960 zatrudniająca 16 osób.
CHEMIA zob. KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA.
CHEMIGRAFIA (fotochemigrafia, cynkografia): 1. Proces przygotowywania *klisz drukarskich metodą fo-tomechaniczną (fotochemiczną). Polega na trawieniu odpowiednimi kwasami płyt metalowych, na które za pomocą fotografii i *kopii został przeniesiony rysunek lub obraz. Najczęściej używanym obecnie rodzajem ilustracji w *druku wypukłym są wytrawione (*Trawienie) na cynku *klisze kreskowe i siatkowe. 2. Dział drukarni lub odrębny zakład wykonujący klisze drukarskie techniką foto-
Jedno z pomieszczeń chemigrafii
mechaniczną. Dział ten prowadzi atelier fotografii reprodukcyjnej, kopiarnię, *trawiarnię i *montaż klisz.
Cynkografia artystyczna, w zasadzie technika przemysłowego *druku wypukłego, do celów *grafiki artystycznej zastosowana w pocz. XX w. Ca. charakteryzuje się białą, głęboko wytłoczoną kreską w ciemnym tle uzyskanym przez nakładanie farby wałkiem (jak w druku wypukłym) na trawioną płytę cynkową (jak w *druku wklęsłym). Często w partie wytrawione wciera się jeden kolor, a drugi nakłada wałkiem, uzyskując dwubarwne efekty z jednorazowego druku z jednej *matrycy.
Zob. też Cynkograf.
CHEVALIER GUILLAUME SUPLICE zob. GA-VARNI PAUL.
CfflAROSCURO zob. DRZEWORYT.
CHILE zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Bibliografia, Dokumentacja, Drukarstwo, Księgarstwo i ruch wydawniczy.
CHIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO 1949. Na ogólną liczbę ludności ok. 710000000 wydano w 1958: książek 240000000 egzemplarzy; czasopism ok. 54000000 nr (1959 gazet 487 tyt.).
Bibliofilstwo. Liczba miłośników książki w dawnych Ch. była zdeterminowana wysoką ceną książek oraz dużym stopniem analfabetyzmu. Początkowo bibl. (istniejące już ok. półtora tysiąca łat p.n.e.) były wyłącznie własnością cesarzy i zamożnych arystokratów. Niektórzy z panujących mieli szczególne zamiłowania bibliofilskie, np. Yang-ti z dynastii Suej (589-618), który w swojej bibl. jedwabne zwoje z tekstami polecał nawijać na wałki z kolorowego szkła, wówczas bardzo drogiego; na jego rozkaz każde rzadsze dzieło jego zbioru kopiowano w kilkudziesięciu egzemplarzach. Jego bibl. przejął T'ai Tsung, założyciel dynastii Tang (618-907); w X w. liczyła ona 200000 zwojów, lecz w 1127 stała się zdobyczą Tatarów. Bibliofilami byli także władcy stepowego ludu Kitanów (907-1123), którzy z wojennych łupów zgromadzili podobno bibl. liczącą 140000 zwojów. Z czasem, gdy książka stała się tańsza i łatwiej osiągalna, pojawiało się coraz więcej prywatnych księgozbiorów, ogólnych lub specjalistycznych. Bibl. prywatne posiadały nieraz wzorowe katalogi, np. księgozbiór Cz'in kiu-suna z czasów dynastii Sung (960-1280) był opisany w 22 tomach. W czasach nowszych najsławniejszy katalog bibl. cesarskiej z 1. 1772-1799 sporządzony był na zlecenie cesarza K'ien Lunga i liczył 120 t. Liczne wojny i powstania zdezorganizowały później bibliofilstwo Ch.
393
394
CHINY
Bibliografia. Początki bibliogr. w Ch. sięgają I w. p.n.e., kiedy Liu Hiang i jego syn Liu Hiu opracowali pierwszy katalog bibl. cesarskiej (pt. Ts'i Ho), posiadającej niemal całe piśmiennictwo chińskie. Możliwe, że spisy bibliogr. istniały już wcześniej, a zwłaszcza przed tzw. spaleniem książek za cesarza Ts'in Shi Huang Ti (213 p.n.e.). Dawną bibliogr. Ch. reprezentują urzędowe katalogi archiwów i bibl. cesarskich, katalogi zbiorów prywatnych oraz rozdziały w dziełach historycznych, poświęcone klasyfikacji książek i systematyce bibliogr. Oficjalne katalogi chińskie dzieliły piśmiennictwo na cztery działy: 'king' dzieła klasyków konfucjańskich oraz ich komentarze i opracowania; 'szy' dzieła o charakterze historycznym i kronikarskim; 'tsy' dzieła innych szkół filozoficznych poza kon-fucjanizmem; 'tsi' ŚŚ varia, utwory literackie, ale jedynie te, które zostały uznane przez Akademię Cesarską za literaturę oficjalną (wchodziły tu pewne gatunki poezji oraz głównie eseistyka; aż do XX w. nie zaliczano do literatury powieści, noweli, dramatu i ludowych form poezji). Bibliogr. bibliografii opublikował T.C. Liang: A Bibliography oj Chinese bibliographies w "Buli. of the National Libr. of Peiping" 1930. Bibliogr. w ChRL: bibliogr. bieżącą książek "Ch 'usun-kuo-hsin-shu-mu" zaczęto publikować w 1951 (wydawnictwo Biblioteki Głównego Zarządu Wydawnictw), bibliografię zawartości czasopism od 1955 (Biblioteka Szanghajska), centralnie drukowane *karty katalogowe dla książek w 1. 1936-1937 i od 1950 (Biblioteka Pekińska, pełniąca funkcję biblioteki narodowej) oraz karty dla artykułów z czasopism od 1956 (Biblioteka Szanghajska). Nadto ukazała się bibliografia retrospektywna czasopism za 1. 1881-1949. Publikowane są liczne bibliografie specjalne i centralne katalogi ogólne i specjalne.
Woo Kang: Histoire de la bibliographie chinoise. 1938. W. Jabłoński: Geneza chińskiej bibliogr. a rodzaje literackie. 1950.
J. Pelcowa: Prace bibliogr. i dokumentacyjne w ChRL. ,,Prz. Bibl." 1959 z. 4.
Biblioteki. Najwcześniejsze były bibl. cesarskie, które pojawiły się za dynastii Szang w XIII w. p.n.e. Ok. III w. p.n.e. również prywatni bibliofile zaczęli gromadzić księgozbiory. Już w I w. p.n.e. pojawił się pierwszy *katalog działowy bibl. cesarskiej. Wynalezienie papieru w 105 n.e., ksylografii w VI w. (*Książka ksylograficzna), a zwłaszcza czcionki ruchomej (XI w.), wpłynęło na rozwój piśmiennictwa i bibl. W wyniku kontaktów z Zachodem od poł. XIX w. powstały czytelnie i bibl. publiczne wzorowane na amer.; tzw. Ruch 4 maja (1919) o charakterze postępowym oraz działalność komunistów spowodowały dalszy rozwój bibl.; w 1918 Ch. miały ich 466, w 1936
5196, w 1949 wskutek wojen domowych liczba ta spadła do 191. Po dziesięciu latach istnienia ChRL liczba bibl. wzrosła do ok. 500000. Powstanie ChRL zrewolucjonizo-
wało całkowicie bibliotekarstwo, które zorganizowane jest w kilku sieciach: bibl. publiczne (Biblioteka Pekińska, bibl. dwudziestu kilku prowincji, miejskie, powiatowe, bibl. dla dzieci, punkty biblioteczne itd.) zależne od Ministerstwa Kultury; 113 bibl. instytutów rfaukowo-badawczych podległych Akademii Nauk; bibl. specjalne naukowe podległe odpowiednim resortom; bibl. szkół wyższych (uniwersyteckie w Szanghaju, Kantonie i Tiencinie,
0 znaczeniu międzynarodowym), szkół średnich i początkowych podlegające Ministerstwu Oświaty; bibl. związkowe, domów kultury, klubów, zależne od Federacji Związków Zawodowych; wiejskie od komun ludowych. Wszystkie służą przede wszystkim propagandzie komunistycznej i gospodarce krajowej. Do najważniejszych należą: Biblioteka Pekińska (zał. w 1912, ok. 6000000 wol.), Biblioteka Szanghajska (1952, ok. 3600000 wol.), Biblioteka Nankińska (1908, 2600000 wol.), która w 1.1932-1949 była bibl. centralną. Ok. 1960 zespół bibl. naukowych w Szanghaju utworzył drugą obok Pekińskiej Bibliotekę Centralną. Zespoły koordynacyjne (dwa w skali krajowej
1 kilkanaście regionalnych) koordynują działalność wszystkich bibl., prowadzą prace badawcze, organizują centralny zakup piśmiennictwa zagranicznego, specjalizację zbiorów, wymianę międzynarodową wydawnictw, opracowanie centralnych katalogów i pomocy bibliogr., szkolenie bibliotekarzy.
M.N. Rytaja: Bibliotiecznoje dieło w Kitajskoj Narodnoj Ries-publikie. "Bibliotiekowied. i Bibliogr. za Rubieżom". Wyp. 4. 1959. Kratkij oczerk istorii bibliotiecznogo diela w Kitaje. Pieriew. E.D. Oksjukowicz. "Bibliotiekowied. i Bibliogr. za Rubieżom". Wyp. 5. 1960.
Dokumentacja. W 1956 przy Chińskiej Akademii Nauk powstał Instytut Informacji Naukowej. Jego zadania to tłumaczenie i publikacja materiałów z bieżących bibliogr. analitycznych radzieckich, ekspres-informacja w 18 seriach na podstawie materiałów z czasop. zagranicznych, od 1958 *karty katalogowe z opisami rejestracyjnymi artykułów z tych czasop. Od 1957 publikowane są Science Ab-stracts o/China, zawierające w wersjach ang. i ros. adnoto-wane (*Opis bibliograficzny) opisy artykułów z czasop. naukowych chińskich. Od 1958 wychodzi miesięcznik teoretyczny .W ChRL. istnieją ośrodki specjalistyczne, przede wszystkim na stopniu branżowym (np. przy ministerstwach), a także zakładowym (punkty dokumentacyjne). Prace dokumentacyjne są prowadzone również przez bibl. Od 1958 rozpoczęły się w kilku ośrodkach Akademii Nauk próby maszynowego tłumaczenia z jęz. ros. i ang. na j. chiński.
Li S6: Das Zentrum fur wissenschaftliche u. technische Information in der Volksrepublik China. "Dokumentation" 1959 H. 2.
Drukarstwo. Wynalazek druku przypisywany jest Chińczykom. *Książka chińska przebyła długą ewolucję, zanim w 175 n.e. uczony Tsai Jung zwrócił się do cesarza
395
396
CHINY
z memoriałem o polecenie wyrycia na kamiennych tablicach (stelach) tekstów konfucjańskiego Pięcioksiągu, aby można go było rozpowszechniać w formie kopii, co stało się zaczątkiem drukarstwa. Grawiury na kamiennych płytach odgrywały wówczas podobną rolę jak *klisze w nowoczesnej poligrafii. Metodą tą powielono wiele tekstów kanonu buddyjskiego. Sposób wycinania tekstów na kamieniu, jakkolwiek niewygodny, stał się w pewnym sensie zalążkiem techniki litograficznej, która w najprostszej formie znana była w Ch. już w V w. p.n.e., ograniczając się jednak wówczas do bardzo krótkich tekstów, najczęściej pieczęci osobistych. W pierwszych wiekach n.e. przedrukowywano w ten sposób dłuższe teksty, ale nadal technika ta była bardzo pracochłonna, wymagająca dużej ilości ciężkiego i trudnego do obróbki surowca, tak że najczęściej stosowano ręczne przepisywanie. Ogromnym przewrotem w historii drukarstwa było wynalezienie techniki ksylograficznego powielania tekstów i obrazów (*Książka ksylograf iczna), która pojawiła się w Ch. w okresie dynastii Sui (581 -617 n.e.). Najstarszym z odnalezionych dotychczas tekstów drukowanych techniką ksylograficzną jest jedna z sutr buddyjskich z 868. Odkryto również dwa egzemplarze drukowanych z ksylografów kalendarzy, pochodzących z 877 i 882. Wspaniały rozwój drukarstwa ksylograficznego nastąpił w okresie dynastii Sung (960-1279), z którego zachowało się ok. 700 tekstów tłoczonych tą techniką. Głównymi centrami wydawniczymi były miasta: Wu (Kiangsu), Yiio (Czekiang) i Min (Fu-kien). Technika druku ksylograficznego w VIII w. przedostała się do Japonii, w XII do Egiptu (a stąd do Małej Azji), w XIV w. znana była w Europie. Wynalazcą ruchomych *czcionek był kowal Pi Sheng (1041-1048). Były one sporządzone z wypalanej gliny i umieszczane w żelaznej ramce na żelaznej płytce. W 1314 uczony Wang Czeng zastosował w druku wynalezione przez siebie ruchome czcionki, wykonane z drzewa. Tekst nanoszony był na drewnianą deskę (jak przy wykonywaniu ksylografu), rozpiło-wywaną następnie na poszczególne czcionki, które rozkładano do kaszt, umieszczonych na okrągłym, obracającym się stole. Każdy znak opatrzony był numerem, który lektor wyczytywał przy składaniu tekstu, zecer zaś układał między bambusowe ramki, uniemożliwiające rozsypanie się składu. Wang Czeng w jednej ze swych książek wspomniał o możliwości wykonania czcionek z ołowiu, dodając jednocześnie, że istniejące i stosowane wówczas barwniki słabo przylegają do metalu. To prawdopodobnie stało się przyczyną znacznie późniejszego zastosowania czcionek metalowych. Dopiero w 1488 Hua Suia wprowadził czcionki z miedzi. Jakość książek nimi tłoczonych świadczy o niezwykle wysokim kunszcie drukarskim w Ch. w tej epoce. Techniką tą w 1574 Żao wydrukował tysiąctomową encyklopedię T'ai-p'ingju-lan, zaś w 1723 Cz'en Men-lei olbrzymią ency-
klopedię Ku-kin Cu-szu tsi-czeng (5020 tomów). Jednocześnie czyniono również próby z ołowianymi ruchomymi czcionkami. Czcionki metalowe zaczęto stosować powszechnie od pocz. XVIII w., głównie pod wpływem drukarstwa europejskiego, a potem także amerykańskiego. Obok tego utrzymywała się przez cały czas metoda ksylograficzną. Najwcześniejszą ze znanych nam książek tłoczonych barwnymi czcionkami jest pochodzący z 1340 komentarz do Pradżnja-pundarika-sutra, drukowany w kolorach czarnym i czerwonym. Za panowania dynastii Ming (1368-1644) pojawiły się książki drukowane w czterech kolorach, a na pocz. panowania dynastii mandżurskiej (1644-1911) druki pięciobarwne. Ośrodkiem drukarstwa wielobarwnego była w XVT-XVII w. prowincja Czekiang. Drukowano tam również z grawiur w drzewie barwne ilustr. do utworów literatury pięknej, Współcześnie stosuje się w Ch. wszystkie zdobycze nowoczesnej techniki drukarskiej obok (sporadycznie) dawnej techniki ksylograficz-nej. Najwybitniejsze drukarnie, koncentrujące się w Pekinie i Szanghaju, pracują dla przeszło stu wydawnictw państwowych. W Pekinie działają drukarnie: Sinhua, Obcojęzyczna, gazety "Armia Wyzwolona", Chińskiego Wydawnictwa Młodzieżowego; w Szanghaju: Chung-Hua--Szu-Dju, wydawnictwa Dszung Hua, drukarnie Nr 1 i Nr 3 miasta Szanghaj, Kianghan Wuhan. W 1959 drukarnie chińskie zatrudniały ponad 100000 pracowników, a produkcja ich wynosiła według niektórych źródeł ok. 2300000000 różnych druków, to jest 3,5 książki na głowę ludności. Silne piętno wpływów chińskich nosi na sobie kultura koreańska. Książki zaczęto tu odbijać już za panowania dynastii Silla. Za dynastii Korę, która objęła władzę w 935, został zał. centralny organ państwowy Pissese, zajmujący się drukiem książek przeniesioną z Chin techniką ksylograficzną, używaną podobnie jak w Ch. głównie do powielania tekstów buddyjskich. Najlepiej znany z nich jest zbiór tekstów kanonicznych Tripitaka, przedrukowany w okresie panowania króla Song-Tjong (982-997) z oryginału chińskiego. Na Półwyspie Koreańskim przetrwało bardzo wiele zabytków z wczesnego okresu rozwoju drukarstwa. Ok. 80000 najstarszych desek ksylograficznych przechowuje się w klasztorze Hai-in-sa. Sporo wczesnych druków i czcionek znajduje się w bibl. i muzeach, głównie w Bibliotece Narodowej w Seulu. Wydrukowany w 1234 przy pomocy mosiężnych czcionek zbiór ustaw państwowych Sanden Retnum był pierwszą na świecie książką wytłoczoną czcionkami ruchomymi. Natomiast pierwszą książką tłoczoną czcionkami ołowianymi, które zaczęto odlewać w 1436, była Pieśń o księżycu, który odbija s/g w tysiącu rzek. Od 1403 zaczęto odlewać czcionki z brązu, od 1519 z miedzi, a od 1638 z żelaza. Językiem panującym byl chiński, który aż do czasów obecnych utrzymał się w tekstach ko-
397
398
CHINY
reańskich obok miejscowego alfabetu sylabicznego, wprowadzonego w 1446. Już w 1577 drukowano w Seulu gazetę "Toebo" ("Goniec Poranny"). Literaturę z różnych dziedzin wiedzy tłoczono w drukarni państwowej Kessogwan. Ze względów politycznych szersza działalność drukarń była zakazana.. Rozkwit drukarstwa nastąpił dopiero po zrzuceniu jarzma japońskiego w 1946. Obecnie pracuje 21 wydawnictw przy dużych drukarniach: Phenian, Rodong Sin Mun, Drukarni dla Naukowej i Pedagogicznej Literatury oraz Drukarni Ministerstwa Komunikacji. Jednocześnie trwają końcowe prace w m. Phenian przy budowie kombinatu poligraficznego, zaopatrzonego w najnowsze urządzenia.
P. Pelliot: Les dśbuts de 1'imprimerie en Chine. 1953. Die koreanische Buchkultur. 1959.
Ilustratorstwo.Początkowo wszystkie ilustr. były wykonywane techniką drzeworytniczą i w przeważającej swej części były jednobarwne. Najstarsza z zachowanych do naszych czasów książka drukowana techniką ksylograficzną, sutra buddyjska Pradżnja-para-mita-sutra, datowana na 868, zawiera ilustr. wykonaną techniką *drzeworytu jedno-barwnego i przedstawiającą Buddc w otoczeniu swych uczniów i apostołów. Na szerszą skalę ilustrowanie książek drukowanych w Ch. rozwinęło się dopiero począwszy od epoki Sung (X-XIII w.). Natomiast w XVI w. i później, po wprowadzeniu ruchomej czcionki z miedzi, zaczęto posługiwać się techniką miedziorytniczą (*Miedzioryt). *Litografię, mającą w Ch. bardzo dawne tradycje, zaczęto stosować w ilustratorstwie książkowym dopiero w XX w. Barwne ilustr. książkowe należały w starych Ch. do rzadkości, chociaż technika druku barwnego znana była już od XII w. Barwny drzeworyt był stosowany przeważnie przy produkcji tzw. nien-hua, czyli Obrazków noworocznych. Pod koniec XIX i w XX w. Chińczycy przyswoili sobie również wiele technik przygotowywania ilustr. książkowych stosowanych w Europie, niemniej zachowali wiele cech specyficznie chińskich, a mianowicie jedno-barwność ilustr., brak światłocieni, pewne elementy tradycyjnego malarstwa tuszem itp. Dawną tradycję mają *książki obrazkowe, składające się z długiej serii ilustracji i bardzo skąpego tekstu, umieszczonego pod obrazkiem.
Księgarstwo. Jedno z najstarszych świadectw istnienia księgarstwa pochodzi z I w. n.e. (Wan Czun pisał o książkach sprzedawanych w Lo-jang). Księgarstwo rozwinęło się po wynalezieniu druku w okresie dynastii Tang (618-907), a do rozkwitu doszło za dynastii Sung (960-1279) i Ming (1368-1644). Przeważnie drukarze lub właściciele drukarń byli jednocześnie księgarzami. Z wielu istniejących wówczas księgarń do największych należały prowadzone przez rodziny Czen w Linan i Yu w Czienjang. Handel książką rozwijał się wtedy głównie w prowincjach nadmor-
skich. Od XII w. w księgarstwie zapanował komercjalizm-Osobną kategorię stanowili księgarze-antykwariusze, którzy mieli swoje sklepy już w XIII w. w mieście Mangczou. Księgarstwo typu europejskiego istnieje od XIX w. Do największych przedsiębiorstw poligraficzno-księgarskich Ch. przedrewolucyjnych należał kombinat drukarski, wydawniczy i handlowy Commercial Press w Szanghaju. Przeważały jednak drobne prywatne przedsiębiorstwa. Nowego rozmachu nabrały ruch wydawniczy i księgarstwo po utworzeniu w 1949 ChRL. Już w 1950, nie licząc firm ściśle prywatnych, działało 426 państwowo-prywatnych wydawnictw, które wydały 4960 tyt. książek i broszur w nakł. 275000000 egz. (najwyższy nakład w 1936 178000000 egz.). Średnia produkcja jednego wydawnictwa wyniosła 30 tyt., odliczając jednak nakłady kilku wydaw-nictw-potentatów (m. in. Żen-min cz'u-pan-sze, Szang-wu in-szu-kuan) na pozostałe firmy przypadało zaledwie 2-3 tyt. rocznie. W 1950 utworzono Główny Urząd do Spraw Wydawnictw, który objął kontrolę nad wydawnictwami i przystąpił do koordynacji ich działalności. Powstały wielkie państwowe specjalistyczne wydawnictwa, rozporządzające własną bazą poligraficzną, zainicjowano łączenie małych firm w państwowo-prywatne przedsiębiorstwa. Natężenie tej akcji przypadło na 1. 1952-1954. W 1955 w ChRL działało 181 państwowych, państwowo--prywatnych i prywatnych wydawnictw. O ile przed rewolucją niemal cały przemysł wydawniczy skupiony był w Pekinie, Szanghaju i Tiensinie, to obecnie każda prowincja ma swoje wydawnictwo. Władzom prowincjonalnym w 1958 podlegało 58 wydawnictw, centralnym 68. Do największych wydawnictw specjalistycznych należą: Naród (Żen min cz'u-pan-sze literatura polityczna, ekonomiczna i filozoficzna), Robotnik (Kung-żen cz'u-pan-sze wydawnictwo ogólnochińskiej federacji związków zawodowych), Literatura Narodowa (Żen-min wen-siie cz'u-pan-sze), Pisarz (Tso-cia cz'u-pan-sze), Nowa Literatura i Sztuka (Sin wen-i cz'u-pan-sze) wszystkie trzy literatura piękna i literaturoznawstwo, Nauka (K'e-sue cz'u-pan-sze) wydawnictwo Chińskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo Literatury w Językach Obcych (Wai-wen cz'u-pan-sze) chińska literatura piękna i informacje ogólne o kraju. Nadto istnieje szereg wydawnictw specjalistycznych, np. literatury medycznej, pedagogicznej, literatury dla mniejszości narodowych, dziecięcej, młodzieżowej, grafiki itp. Dużą rolę w zwalczaniu analfabetyzmu i popularyzacji literatury odgrywają specyficzne dla ChRL "książki-karteczki". Jest to seria pojedynczych kartek tworzących jedną całość i drukowanych przy użyciu nie więcej niż tysiąca znaków graficznych. Pierwsze tego rodzaju wydawnictwa pojawiły się ok. 1915. W 1. 1952-1956 wydano ich 8785 tyt. w nakł. ok. 250000000 egz. Charakte-
399
400
CHODOWIECKl
rystyczne dla ChRL jest istnienie przy księgarniach czytelń dostępnych dla wszystkich. Ok. 1958 produkcja wydawnicza wynosiła ok. 25000 tytułów (przy nie sprecyzowanym pojęciu "książka"). Szczególny nacisk kładziono na dzieła z zakresu techniki, literatury pięknej, rolnictwa i ekonomii oraz na podręczniki. Ukazało się sporo książek w językach obcych, zwłaszcza mniejszości narodowych. Ogólny nakład tych druków niektóre źródła oceniają na ok. 2000000000 egz. Produkcja i zbyt książek są ze sobą ściśle związane. Największym przedsiębiorstwem wydawniczo-księgarskim jest obecnie Księgarnia Nowe Chiny (Sin-Hua-Szudjań), posiadająca 20 drukarń i kilka tysięcy punktów sprzedaży. Już w 1949 wydała ona 429 tyt., w nakł. ponad 5000000 egzemplarzy. Importem książek do ChRL zajmuje się przedsiębiorstwo Księgarnia Międzynarodowa (Gotsi-Szudjań) w Pekinie. Eksport jest stosunkowo nieduży i ogranicza się głównie do krajów Azji płd.-wsch. Na Taiwanie, prowincji nie wyzwolonej spod władzy Czang-Kai-Szeka, ruch wydawniczy koncentruje się głównie w Tajpej. Istnieją również niewielkie ośrodki wydawnicze wśród emigracji chińskiej w USA, Japonii, Indonezji, Australii, na Filipinach i na Półwyspie Malajskim.
Liu Kuo-Chun: Story of the Chinese book. 1958. V.J. Fo-mincew: Kniga i knigoizlatieVstwo w Kitajskoj Narodnoj Riespub-likie (1949-1958). "Kniga" Sb. 2 1960.
Oprawy zob. KSIĄŻKA CHIŃSKA.
Papiernictwo. Ojczyzną papieru były starożytne Ch. Choć nowoczesne badania (Czou Lian, Juan-Han-Ciu, Juan Czun i in.) udowadniają, że papier był już wcześniej znany, jednak jak wynika z cesarskich kronik dynastii Han dopiero w 105 n.e. uczony i piastujący wysoki urząd dworski Tsai Lun zebrał jako pierwszy i usystematyzował wiadomości o wyrobie papieru, za co otrzymał w ojczyźnie tytuł księcia. Najstarszy dokument pisany na papierze oceniany jest na 151 n.e., a datowane pochodzą z 1. 252, 266 i 310 n.e. znalezione przez A. Steina (1911) w starej świątyni w Turkiestanie. Ustalone przez Tsai Luna zasady, stanowiące podstawę również nowoczesnego papiernictwa, były następnie ulepszane i dotrwały w Ch. do naszych czasów. W 1964 zużycie papieru i tektury wynosiło ok. 4 kg na głowę przy produkcji ok. 2700000 ton. ChRL przy wydatnej pomocy ZSRR zbudowały nowoczesny przemysł celulozowo-papierniczy i stale go rozbudowują, sprowadzając nowoczesne, wysoko wydajne maszyny papiernicze z różnych krajów Europy. Mimo posiadania 96000000 ha lasów jedynie 20% wykorzystują jako surowiec do produkcji papieru, reszta to wytłoki z trzciny cukrowej, słoma, bambus, trzcina. Jednakże wielkie plany zalesienia przewidują zwiększenie powierzchni lasów o przeszło 100000000 ha a przez to zdobycie odpowiednich zaso-
bów surowcowych, co pozwoli poważnie rozbudować ten przemysł.
Zob. też Iluminatorstwo, Książka chińska, Kształcenie I SZKOLENIE ZAWODOWE, ZjAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY.
CHIROGRAF zob. CYROGRAF.
CHIROMANCJA zob. KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA.
CHMIEL Adam (1865-1934), historyk, archiwista, bibliograf. Od 1890 pracował w Archiwum Akt Dawnych m. Krakowa pełniąc od 1917 funkcję dyrektora. Zorganizował Archiwum wg nowoczesnych zasad, pomnożył zbiory przez pozyskanie wielu akt i ksiąg miejskich, stworzył bibl. cracovianów. Jako jeden z pierwszych w Polsce zajmował się badaniami opraw starych druków i rpsów, nadto dziejami książki i zawodem introligatora. Był współpracownikiem "Exlibrisu" i "Silva Rerum". Ogłosił ok. 300 prac, m. in.: Zestawienie przedmiotów zawartych w 52 t. Ateneum z lat 1876-1888 (1889), Zbiór dokumentów znajdujących się w bibliotece hr. Przeździeckich w Warszawie (1890), Rękopisy Biblioteki hr. Tarnowskich w Dzikowie (1908), oraz prace normatywne: Wskazówki do inwentaryzacji bibliotek (1921), Wskazówki do inwentaryzacji rękopisów (1903) iin.
CHMEELOWSKI Piotr (1848-1904), krytyk literacki, historyk literatury, od 1903 prof. Uniwersytetu Lwowskiego, bibliograf. W okresie studiów w Warszawie oraz w 1875-1898 był działaczem Czytelń Bezpłatnych Warszawskiego Tow. Dobroczynności i współorganizatorem Czytelni Naukowej (założonej ok. 1890). W wielu czasop. (m. in. w "Bibliotece Warszawskiej", "Przeglądzie Tygodniowym", "Opiekunie Domowym") prowadził przez szereg lat ^bibliografię bieżącą w formie przeglądów adno-towanych lub krótkich omówień krytycznych; prace monograficzne, a często i studia drobniejsze opatrywał dokładną bibliogr. Adnotowaną bibliogr. warsztatu naukowego historyka literatury poi. stworzył w Metodyce historii literatury polskiej (Warszawa 1899).
PSB I. P. Chmielowski: Pisma krytyczne. Oprać. H.Mar-kiewicza. 1960.
CHOCHLIK DRUKARSKI zob. BŁĄD DRUKARSKI.
CHODOWIECKl Daniel Mikołaj (1726-1801), ur. w Gdańsku, zm. w Berlinie. Malarz, miniaturzysta, rysownik, a przede wszystkim rytownik-ilustrator, ekslibrisista. Rytownictwo uprawiał od 1758, wykonując swoje prace
401
402
CHODŹKO
w technice akwafortowej, rzadziej w akwatincie lub mezzotincie. Akwaforty jego w formie kart i winiet tyt. oraz cyklów do dzieł literatury pięknej i popularnej znajdują się w dziełach: Szekspira, Schillera, Cetwantesa, Woltera, F. Nicolai, d'Alemberta, Goethego, Gellerta, Richar-dsona, Rousseau, Krasickiego, Klopstocka i wielu in. Ponadto wykonał na zamówienie miedzioryty ilustracyjne do szeregu almanachów, np. "Almanachu Gotajskiego" (1780, 1782-1784, 1786, 1793), "Almanachu Historyczno-Genealogicznego" (1786, 1790-1791) i in. oraz kalendarzy. Liczni współcześni Ch. rytownicy bądź kopiowali jego ryc, bądź też wykonywali ryciny z rys. artysty. Rytownikami tymi m. in. byli: J.F. Bause, K. Bo-denehr, F. Bok, G. Chodowiecki, J.G. Mansfeld, F. Kre-thlow, L. Serrurrier. PSB III.
CHODŹKO Leonard (1800-1871), od 1826 w Paryżu, historyk, zbieracz pamiątek narodowych, propagator sprawy poi. za granicą, autor i wydawca wielu map, atlasów, prac historycznych i geograficznych (zwłaszcza czterotomowej publikacji La Pologne historiąue, litteraire, monumen-tale et pittoresaue, Paris 1835-1842, ilustrowanej obficie sta-lorytami, wykonanymi m. in. przez A. *Oleszczyńskiego i A. *Pilińskiego).
CHOFFARD Pierre-Philippe (1730-1809), fr. rysownik i rytownik. Rytowat bilety i ogłoszenia, luźne etykietki, ekslibrisy i wzory ornamentacyjne (fleurony, culs de lampę). Był autorem drobnych ryc. i ozdobnych kartuszy do kompozycji rodzajowych, portretowych i wyd. geograficznych. Pasjonowała go głównie ornamentyka książkowa. Wśród kart tyt. dwa przedstawienia portretowe w ozdobnych ramkach należą do najbardziej znanych jego prac: portret Basana do jego Dictionnaire des graveurs anciens et modernes (1789) i portret Marii Leszczyńskiej w publikacji Ch.J.F. Henaulta Abrege chronologiaue de Yhistoire de France. Ch. brał udział jako rysownik i rytownik przy ozdabianiu najbardziej cenionych wyd. literackich: Owidiusza Meta-morphoses (Paris 1767-1771), Contes de Lafontaine (Amsterdam, Paris 1762), Desormeaux Histoire de la maison de Bour-bon (1772-1788), Voyage pittoresaue de la Grece (1772-1788) i wykonał zdobniki do Oeuvres J.J. Rousseau (Londres 1774). Był autorem Notices historiaues sur 1'art de hgravure en France (1804).
M. Boissais, J. Deleplanque: Le Liure a grauures au dix-huitieme s. 1948.
CHOLINUS Maternus (ok. 1525-1588), wydawca, drukarz i księgarz niem.; pochodził z Belgii, działał w Kolonii. Wydał albo wydrukował ponad 350 dzieł (szczególnie katolicką literaturę religijną), ni. in. poi. autorów kato-
lickich (Wujka, Orzechowskiego, Hozjusza, Kromera i in.). Pozostawał w bliskich stosunkach handlowych z Cli. *Plan-tinem. Po śmierci Ch. przedsiębiorstwo prowadzili synowie: Goswin (do 1606) i następnie Peter (do 1636), którego syn Johann Arnold przeniósł je do Frankfurtu n. M., a później do Bambergu.
CHOMIŃSKI Ludwik (1890-1958), działacz społeczny, publicysta, bibliofil, właściciel cennego księgozbioru w Wilnie. W 1918 nabył kilka drukarń żyd.-ros., które przekształcił w nowoczesną Drukarnię Artystyczną i Nakładową "Lux", ważny ośrodek produkcji książki poi. w Wilnie w 1. 1921-1931. Jako esteta kładł szczególny nacisk na poprawność, czystość i stronę graficzną druku. Z drukarnią współpracowało wielu artystów. Cenniejsze pozycje "Luxu": L. Stolarzewicza Bibliografia mickiewiczowska, L. Abramowicza Cztery wieki drukarstwa w Wilnie 1525-1925, B. Lenarta Konserwacja książki i jej oprawy. Po 1945 Ch. był współzałożycielem Instytutu Wydawniczego "Sztuka".
CHORWACJA zob. JUGOSŁAWIA stwo.
Drukar-
CHORZÓW (Królewska Huta)
Drukarstwo i księgarstwo. Ch. odegrał wielką rolę w propagowaniu książki poi. w 1. 1869-1875, kiedy był siedzibą księgarni oraz wydawnictwa "Katolik", zal. przez K. *Miarkę. Powstała w tym czasie księgarnia asortymentowa L. *Lowaka prowadziła również wypożyczalnię książek. Księgarstwo niem. reprezentowało kilka firm, m. in. R. Gieblera i P. Gartnera. W 1922 w Ch. powstała filia katowickiej "Księgarni Polskiej", którą nabyła w 1927 M. Skowronkowa. Z poi. największe znaczenie w 1. 1927-1939 miała księgarnia W. Grzesiewskiego. Po wojnie działają Chorzowskie Zakłady Graficzne. Istnieje 9 księgarń Domu Książki.
CHREPTOWICZ Joachim Litawor (1729-1812), kanclerz wielki litewski, współtwórca i działacz *Komisji Edukacji Narodowej, bibliofil. Zebrał w Warszawie bibl. zasobną w rzadkie polonica, liczne wydania klasyków starożytnych i dzieła autorów fr. Weszły do niej m. in. cenniejsze druki z bibl. poklasztornych oraz wiele książek uratowanych z wywożonej w 1795 do Rosji ^Biblioteki Załuskich. Zbiory swoje Ch. pragnął przekazać bibl. uniwersyteckiej w Wilnie. Syn jego Adam (1768-1844), nie mogąc wypełnić testamentu z powodu ciążących na bibl. długów, umieścił ją w swojej posiadłości w Szczorsach koło Nowogródka. Tu przy pomocy poety i bibliotekarza Jana Cze-czota (1796-1847) cenne zbiory nie tylko znacznie powiększył (do ok. 15000 t.), ale też szeroko je udostępniał
403
404
CHRONOLOGIA
dla badań naukowych. W 1914 Konstanty Ch.-Butieniew przekazał dział poi. bibl. Chreptowiczów (ok. 4500 dzieł) w depozyt bibl. uniwersyteckiej w Kijowie.
S. Ptaszycki: Krótka wialomośl o rękopisach bibl. szczorsow-skiej. W: Z ziemi pagórków leśnych... 1899.
CHRESTOMATIA (gr. hrestos = dobry, manthano = uczę się), zbiór krótkich utworów i fragmentów dzieł oryginalnych lub tłumaczonych z zakresu literatury pięknej (najczęściej prozy) lub określonej nauki, opatrzonych komentarzami. Ch. są przeznaczone do celów dydaktycznych, zazwyczaj do nauki języka.
Zob. też Analecta, Antologia, Collectanea,
MlSCELLANEA, SlLVA EEEUM, WYPISY.
CHROMOFOTOTYPIA zob. CHROMOTYPIA.
CHROMOKOLLOTYPIA, metoda kombinowanego druku, wykonywana *światłodrukiem w połączeniu z ^litografią kolorową.
CHROMOTYPIA (chromofototypia), najogólniejsze określenie dla trój- i czterobarwnego *druku wypukłego, wykonanego z *klisz autotypijnych na maszynach typograficznych, ściślej druk wielobarwny. Ch. opiera się na trzech podstawowych farbach, tj. żółtej, czerwonej i niebieskiej, z których można otrzymać wszystkie występujące w naturze barwne tony. Dla każdej z podstawowych farb . wykonuje się oddzielną kliszę autotypijną, która zawiera odpowiadającą jej kolorową tonację, i przekazuje ją na papier. Dla druku trójbarwnego wykonuje się oddzielnie trzy takie klisze, dla druku czterobarwnego cztery (dodatkowa czarna) i kolejno drukuje. Rozłożenie oryginału na podstawowe kolory odbywa się podczas wykonywania ^negatywów rastrowych. Wyciągi kolorowe wykonuje się przy pomocy odpowiednich filtrów kolorowych, zakładanych na obiektyw aparatu reprodukcyjnego. Ponieważ przy druku trójbarwnym występuje często zbyt mała głębia w ciemnych partiach reprodukowanego oryginału, stosuje się czwarty wyciąg, zawierający tylko szare i czarne partie obrazu. Przy druku czterobarwnym otrzymuje się większą czystość barw aniżeli przy druku trójbarwnym. Aby zachować większą głębię tonów, druk trójbarwny wymaga ciemniejszych farb, co odbija się ujemnie na czystości barw reprodukowanego oryginału.
CHRONICA zob. KRONIKA.
CHRONICA HUNGARORUM J. *Thurocza została wydrukowana po raz pierwszy w Budzie w 1473. Następne wyd., ilustrowane, wyszło w 1488 w Brnie (morawskim) u K. Stachela i M. Preinleina i ofiarowane kró-
^ tomn, (oj, immuuuttut.uitkattum nusc eft
quo tempore tu pannoni mb rtdorant rtorato.jjuiąs r4intiś
FitttuppW ia prefenst epiicab
crf)m> E.imJ filia Vg*k tm (A* ŁwiodinfH m > rnjigcr 5
0g^ uaraiismmi in dltus ortuspej lómnia foit hihiLiditó
iu\t Se
ąm tuk iLukht.ąw, foit Oir hut Btó.a futt BuiżSl.^m łkiJofirt.ą foit Frłs.yij fute ffrlfiK&iK
fuit
9ą( uit Mrfke^ fuitjfc! )kf-^
.<łui fna Ć
*ut Rtraat ArpJ.iSrpal pr< in.*f Impctiate tgituf Onbne
tb 13uro ftli
Chronica Hungarorum J. Thurocza. Stronica z pierwszego wydania w Budzie w 1473 r.
łowi węgierskiemu M. Korwinowi. Jest ono ozdobione 41 portretami drzeworytowymi władców węg., utrzymanymi w duchu renesansowym. Konturowe drzew, nie posiadały wierności portretowej, przedstawiały jednakże całe postacie z insygniami władzy. Odznaczały się kompozycją architektoniczną i zdradzały wenecki styl ilustrowania. Były jednak inne niż w wyd. augsburskim tegoż dzieła, wydrukowanym również w 1488 priez E. *Ratdolta.
CHRONICON zob. KRONIKA.
CHRONOGRAM (chronostych; gr. chronos = czas, gramma = głoska; sticłios = wiersz), wyraz albo zwrot, w którym wielkie litery, mogące oznaczać cyfry rzymskie, po odpowiednim zestawieniu stanowią datę wydania książki lub datę zdarzenia. Np. In terra BethLeM steterat DeVs Ipse CoLossVs = MDCLLWH = 1712.
Zob. też Datowanie.
CHRONOLOGIA (gr. chronos = czas, logos = słowo), nauka o mierzeniu czasu. Dzieli się na: Ch. mate-
405
EWoK 15
406
CHRONOLOGIA
matyczną albo astronomiczną, badającą ruchy ciał niebieskich związane z *rachubą czasu, i Ch. techniczną albo historyczną, która jako nauka pomocnicza historii bada dawne systemy rachuby czasu, sprowadzając je do rachuby dzisiejszej i ucząc umiejętności rozwiązywania dat oznaczanych w sposób odmienny od naszego. Do najdawniejszych prac z zakresu Ch. należy dzieło Bedy De temporum ratione (VIII w.). W nowszych czasach naukę Ch. zapoczątkowali benedyktyni M. d'Antin, Ch. Clemencet i U. Durand w pracy Art de verifier les dates (1750).
F.K. Ginzel: Handbuch der mathematischen u. technischen Chronologie. T. 1-4. 1903-1913. T. Wierzbowski: Vademecum. 1908, 2 wyd. 1926. Chronologia polska. Red. B. Włodarski. 1957.
CHRONOLOGIA piśmiennicza, przedmiotowa, wydawnicza zob. UKŁAD BIBLIOGRAFII.
CHRONOSTYCH zob. CHRONOGRAM.
CHROSTOWSKI OSTOJA Stanisław (1900-1947), drzeworytnik, artysta książki, pedagog. Naukę (architektura i malarstwo) rozpoczął w Moskwie. Od 1923 przebywał w rodzinnej Warszawie, studiując do 1929 w Szkole Sztuk Pięknych malarstwo (u T. Pruszkowskiego), drzeworyt (u W. *Skoczylasa) i grafikę użytkową (pod kierunkiem E. *Bartłomiejczyka). Początkowo uprawiał grafikę użytkową, następnie poświęcił się drzeworytowi i sztuce książki. Należał do stów. "Ryt". Od 1932 był kierownikiem artystycznym wydawnictw Instytutu Literackiego i współorganizował Doświadczalną Pracownię Graficzną przy Salezjańskiej Szkole Rzemiosł. Od 1937 był profesorem, a następnie rektorem w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Ch. uprawiał przede wszystkim klasyczny drzeworyt o mistrzowskiej technice rytu i harmonijnej kompozycji. Jego prace wykazywały związki z ksylografią radziecką. Interesował się zagadnieniem pięk-knego druku. Ozdabiał drobne druczki okazjonalne, serie programów koncertowych, broszury i książki (np. J. Mali-niaka Tytoń w dawnej Polsce, 1933; M. Wańkowicza Na tropach Smętka, 1936; amer. wyd. Peryklesa Szekspira, 1940), czasem wyd. bibliofilskie, albumy. Projektował liczne okładki (np. T. Boy-Żeleński Marysieńka Sobieska, 1937), wykonał ponad 60 znakomitych ekslibrisów.
A. Ryszkiewicz: Ekslibris poi. 1959. K. Czarnocka: Półtora wieku grafiki poi. 1962.
CHRYPFFS Nikolaus zob. NICOLAUS Cusanus.
CHRYZOGRAFIA, sposób pisania złotem, utartym na proszek, zmieszanym z płynnym białkiem lub gumą, uprawiany od czasów starożytnych do X w. n.e., często na pergaminie barwionym purpurą tyreńską, zdobionym bo-
gatymi inicjałami i ornamentyką. Od XII w. zaczęto wy-klepywać złoto w formę cienkich blaszek, tzw. płatków. Technika złocenia gruntowanego pergaminu płatkami była wielokrotnie tańsza. Litery pisano zabarwionym na żółto roztworem gumy arabskiej lub białka i na lepki napis kładziono płatek złota, który po wyschnięciu polerowano. W późnym średniowieczu budowano podkład pod złotą literę z kilku warstw rzadkiego gruntu gipsowego (charakterystyczne dla Włoch) lub kredowego (używany w Anglii, Francji i płn. Europie). Grunt barwiono czerwoną glinką, tzw. bolusem, o różnych odcieniach, przeważnie na różowo. Pod niepolerowane złoto, stosowane w XIV w. i później, dawano podkład z różnych lepkich soków roślinnych, np. z figowca lub, najczęściej, z czosnku. Czasem soki te barwiono i mieszano z bielą ołowiową. Zob. też Floryzowantb.
CHRZANOWSKI Wojciech (1793-1861), topograf wojskowy, gen. i okresowo szef Sztabu Gen. w kampanii 1831, naczelny wódz armii sardyńskiej 1849-1850. Brał udział w pracach nad mapą Kwatermistrzostwa. Na emigracji pod jego kierunkiem opracowano i wydano wielką mapę Polski w skali 1:300000 (Paryż 1859).
CHWALEWIK Edward (1873-1956), ekonomista, bibliotekarz, bibliograf, bibliofil. Za udział w tajnych organizacjach został zesłany na Syberię, gdzie pomagał przy opracowywaniu zbioru (80000 wol.) G.W. Judina pod Kra-snojarskiem. Po powrocie pracował jako ekspert w Antykwariacie Polskim H. *Wildera w Warszawie (1906-1922), przygotowując do druku 20 katalogów antykwarskich. Od 1919 zatrudniony w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, w 1.1921-1939 i 1946-1952 jako dwukrotny organizator i kierownik Biblioteki Ministerstwa. Z inicjatywy m. in. Ch. powstało w 1921 *Tow. Bibliofilów Polskich, a w 1924 Tow. Miłośników Ekslibrisu. W1.1922-1924 był prezesem Związku Bibliotekarzy Polskich. Zamiłowania bibliofilskie Ch. oraz jego zainteresowania księgoznawstwem i historią kultury doprowadziły do wydania dzieła o charakterze informacyjnym: Zbiory polskie, archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie (1916; wyd. rozszerz, t. 1-2 w 1926-1927). Szczególną uwagę poświęcił ekslibrisowi poi. Posiadał bogate zbiory, które wraz z fachową bibl. spłonęły w powstaniu warszawskim. Przygotowywał materiały do inwentaryzacji ekslibrisu poi. XVI-XIX w. Ogłosił z tej dziedziny ok. 20 prac, z których najważniejsza: Ekslibrisy polskie XVI i XVII w. (Wrocław 1955). Publikował również prace z dziedziny bibliogr., ekonomii i socjologii.
A. Ryszkiewicz: E. Ch. "Biul. Hist. Sztuki" 1956. P. Grzegorczyk: E.Ch. "Kulturai Społ." 1957nr 3. E. Szcza-wińska: E.Ch. "Prz. Bibl." 1957 z. 2/3.
407
408
CIM
CHWIEJAK zob. MEZZOTINTA.
CHYNECKI Teodor Wojciech zob. HENECZEK Teodor Wojciech.
CICHOWSKI Adolf (1794-1854), uczestnik wojen napoleońskich, członek Towarzystwa Patriotycznego, potem na emigracji we Francji, zbieracz zabytków i pamiątek narodowych, w szczególności atlasów i map dawnej Polski; zebrał ich ok. 400. Znaczna część tej kolekcji znajduje się obecnie w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.
CIEŃSKI Udalryk Mikołaj (1790-1872), ziemianin, bibliofil. W Oknie koło Stanisławowa umieścił archiwum rodzinne i odziedziczoną po ojcu Maurycym Józefie (zm. 1817) niewielką bibl., którą systematycznie uzupełniał. Dzięki małżeństwu z Julią Dzierzkowską (zm. 1831) został po 1840 spadkobiercą poważnej części księgozbioru J.D. *Dzierzkowskiego. Po śmierci Udalryka Mikołaja bibl. znacznie pomnożyli: syn Ludomir (1822-1917) i jego żona Magdalena z Jordanów (1825-1902). Ostatni właściciel Okna Jan, wstępując w 1934 do seminarium duchownego we Lwowie, przekazał księgozbiór rodzinny, zawierający wiele cennych rpsów i kilka tysięcy druków XVI-XIX w., do Biblioteki *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich jako wieczysty depozyt.
CIESZYN
Drukarstwo i księgarstwo. Wraz z rozwojem przemysłu drukarskiego w XIX w. C. stal się żywym ośrodkiem wydawniczo-księgarskim. Powstała w 1806 drukarnia Karola Prochaski z czasem rozwinęła działalność wydawniczą oraz księgarską (1850), istniejąc jako firma do 1944. W drugiej poł. XIX w. działalność nakładową prowadziła księgarnia Edwarda Feitzingera, specjalizująca się w wydawaniu poi. dzieł ludowych oraz kalendarzy. Do ożywienia poi. ruchu wydawniczego i uniezależnienia go od księgarzy niem. przyczyniły się: zał. w 1873 tow. wydawnicze Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra (które z czasem założyło własną drukarnię i księgarnię), Ewangelickie Tow. Oświaty Ludowej, drukarnia poi. Pawła Mitręgi oraz księgarnia Karola Manka. W 1903 powstała księgarnia M. Czaj-kowskiego"Stella",którąw 1913 nabył B. *Kotula.W 1. 30-tych XX w. rozwijały działalność wydawniczą księgarnia B. Kotuli oraz księgarnia Kresy (zał. w 1920). Obecnie działa tu Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza oraz trzy księgarnie Domu Książki.
CIEŚLEWSKI Tadeusz syn (1895-1944), grafik i pisarz. Studiował architekturę na politechnikach Lwowskiej i Warszawskiej, następnie w Szkole Sztuk Pięknych w War-
szawie rzeźbę (1916-1918) i grafikę pod kierunkiem W. *Skoczylasa (1923-1925). Po krótkim pobycie we Włoszech i Francji osiadł na stałe w Warszawie. Współredagował "Miesięcznik Graficzny", był współzałożycie-lem i wiceprezesem "Rytu" oraz prezesem grupy "Czerń i biel" (1936-1939). Uprawiał niemal wyłącznie drzeworyt o silnym ładunku emocjonalnym. Zajmował się także historią i estetyką ksylografii. Działał jako autor, ilustrator, twórca układów graficznych, autor stu kilkudziesięciu ekslibrisów, wypowiadający się także chętnie piórem na te tematy, np. Drzeworyt w książce, tece i na ścianie..., 1936. Skomponował też i ozdobił m. in. Pieśń o rynku i zaułkach A. Oppmanna (1933), H. Mort-kowiczówny Mi drogach Polski (1934), własne Staromiejskie teksty (1936), P. Górskiej Szary Brat (1936), G. Da-niłowskiego Sonety o Warszawie (1937). Wydał też kilka tek drzeworytów: Firenze, z tekstem S. Tyszkiewicza (1928), Warszawa, Zamość i Pomorze oraz monografię Sko-czylasa i katalog jego wystawy pośmiertnej. Podczas drugiej wojny światowej uczestniczył w organizacjach bibliofilów i miłośników grafiki oraz uprawiał działalność pedagogiczną.
M. Grońska: T.C. syn. 1962. A. Banach: Warszawa C. syna. 1962.
CIĘCIE TŁA, mechaniczna obróbka płyt poddruko-wych (z drewna, ołowiu, cynku, celuloidu, linoleum, kartonu itp.) używanych w *typografii do druku płaszczyzn przy akcydensach wielokolorowych.
CIĘTE (SUCHE) TECHNIKI GRAFICZNE, techniki metalowe *druku wklęsłego wykonywane bez użycia kwasu, bezpośrednio na płytach, przy pomocy rylców (*Miedzioryt), igieł (*Sucha igła), chwiejaków i *gładzi-ków (*Mezzotinta), punktaków (miedzioryt punktowany) i innych pochodnych narzędzi.
Zob. też Metaloryt.
CIĘŻAR OBJĘTOŚCIOWY WŁASNOŚCI PAPIERU.
PAPIERU zob.
CHNTE zob. CENTRALNY INSTYTUT INFORMACJI NAUKOWO-TECHNICZNEJ I EKONOMICZNEJ.
CIM Albert (1845-1924), dziennikarz, literat, bibliotekarz, bibliograf, księgoznawca, bibliofil fr., był synem emigranta Tomasza Cimochowskiego. W 1.1896-1910 bibliotekarz w Zarządzie Poczt i Telegrafów w Paryżu. Zajmował się m. in. stosunkami wydawniczymi, księgarskimi i warunkami życia pisarzy; ważniejsze z publikacji na te tematy: Amateurs et voleurs de \ivres (1903), Mystifications
409
410
CIMELIA
Uttiraires et thiatrales (1915), Les fetmnes et les livres (1919). Sławę przyniosło mu pięciotomowe dzieło Le livre. Histo-ńaue, fabrication, achat, classement, usage et entretien (1905-1908), którego streszczeniem jest Petit manuel de Yamateur de Iwres (1915).
CIMELIA (gr. keimelion = klejnot), obiekty lub zbiory szczególnej wartości, wydzielone z ogólnych zasobów instytucji, specjalnie chronione (zazwyczaj w osobnym pomieszczeniu) i wystawiane jak eksponaty muzealne. Do C. mogą należeć: okazy pisma i druku, wyróżniające się wiekiem, formą, pochodzeniem, przynależnością do wybitnych osobistości; pierwsze edycje klasyków piśmiennictwa; wytwory sławnych oficyn drukarskich (*Aldyny, *Elzewiry, druki firmy *Plantin-Moretus itp.); książki i rpsy szczególnej wartości artystycznej ze względu na iluminacje, ilustracje czy oprawy; ważniejsze dokumenty wielkich przemian ideowych, społecznych, naukowych itp. W Polsce do C. bibl. zaliczamy: druki najstarsze, w szczególności polonica XVI w.; cenniejsze zespoły piśmiennicze z okresów późniejszych (zabytki tzw. hteratury mieszczańskiej, Hteratury ariańskiej); pozostałości ciekawszych kolekcji (np. Volsciana w *Bibliotece Jagiellońskiej, biblioteka Zygmunta Augusta w *Bibliotece Narodowej); a także książki nowe dobierane ze względu na rzadkość egzemplarzy oraz wg podanych wyżej kryteriów (m. in. literatura i prasa konspiracyjna z okresu okupacji hitlerowskiej, rzadkie ulotki treści politycznej). Niekiedy w bibl. poi. tworzy się z C. osobne działy, podobnie jak za granicą działy "rzadkich książek" (np. w Związku Radzieckim) lub "rezerwy" (we Francji, Belgii).
CIOŁEK (Vitellius) Erazm (1474-1522), bp płocki, dyplomata, bibliofil. Pochodził ze stanu mieszczańskiego. Studiował w Akademii Krakowskiej. Dzięki wybitnym zdolnościom szybko doszedł do wysokich godności w hierarchii państwowej i kościelnej. Typowy przedstawiciel Renesansu wszechstronną opieką otaczał uczonych (m. in. historyka i pierwszego kartografa poi. B. *Wapow-skiego), literatów i artystów; protegował drukarzy (J. *Halłera, F. *Unglera), zlecając im wydawanie tekstów liturgicznych. Podczas licznych podróży dyplomatycznych, m. in. do Rzymu, zebrał piękną bibl., złożoną przeważnie z druków weneckich. Z zamiłowaniem gromadził iluminowane *kodeksy rękopiśmienne, które wykonywano często na jego zlecenie, jak np. ^Pontyfikat wykonany ok. 1505-1510 (przechowywany w Bibliotece Czarto-ryskich w Krakowie), Mszał wykonany ok. 1515-1518, prawdopodobnie przy udziale S. *Samostrzelnika i jego warsztatu (przechowywany w *Bibliotece Narodowej w Warszawie). Obok kodeksów bogato zdobionych zamawiał także C. liczne użytkowe dla celów liturgicznych,
jak m. in. wykonany w warsztatach krakowskich dla Katedry Płockiej Gradual o skromnej dekoracji roślinnej (przechowywany w Bibl. Seminarium Duchownego w Płocku). Księgozbiór ofiarował Bibl. Kapitulnej w Płocku.
PSB III. S. Komornicki: Pontyfikat E. C. "Szt. Piękne" 1926. K. Hartleb: Działalność kulturalna bpa dyplomaty E. C. 1929.
CISIOJANUS (łac. cisio, circumcisio = obrzezanie Pańskie, janus, czyli januarius = styczeń), cyzjojan, nazwa średniowiecznego wierszowanego ^kalendarza, w kolejności miesięcy podającego dni ważniejszych świętych i świąt. Ograniczał się on często do podawania początkowych zgłosek nazwy święta lub imienia świętego. Znany jest C. poi. (płocki) przełożony z łac, pochodzący z pocz. XV w.
CITOCHROMODRUK zob. DRUK D. wielobarwny.
CLARENDON PRESS, drukarnia uniwersytetu oxfordzkiego (*Oxford University Press), zal. w 1585. Nazwa pochodzi pośrednio od Edwarda Clarendona (1609-1674), którego dzieło History of the rehellion and dvii wars in England było tu drukowane (1702-1704). Drukarnia pracowała w 1. 1669-1713 w Sheldonian Theatre, a w 1. 1713-1830 w Clarendon House, zbudowanym z dochodu uzyskanego ze sprzedaży dzieła Clarendona. Nazwa C.P. weszła w życie w 1713. Pierwsze czcionki C.P. pochodziły z Kolonii, później drukarnia miała własne, które stworzyli m. in. Peter Walpergen (1714) i Syłvester Andrews (1733). Obecnie posiada czcionki do druku w 150 językach. C.P. rozbudowała się w drugiej poł. XVII w. dzięki 4000 funtów donacji dr. Fella. Od ok. 1670 C.P. posiada papiernię w Wolvercote. Wydrukowała (od 15 XI 1665) pierwsze 24 numery najstarszego dziennika ang., oficjalnej "Oxford Gazette", przeniesionej potem do Londynu jako "London Gazette". Ważniejsze wydawnictwa C.P.: Biblia, Oxford English Dictionary, Sacred Books of the East, Oxford Classical Texts, dzieła klasyków ang. C.P. ma filie w Nowym Jorku i Toronto, składy w Melbourne, Edynburgu i Glasgow.
CLAUDIN Anatole (1833-1906), księgarz i pisarz fr. Interesował się zwłaszcza dziejami drukarstwa. Zaczął od badań monograficznych dziejów poszczególnych drukarń, m. in. w Awinionie, Limoges, Poitiers, Reirns, Rouen, Saint Ló, Tuluzie; potem zajął się badaniami nad całym drukarstwem fr. XV-XVI w. Najważniejsze jego dzieła: Ori-gines de Yimprimerie a Albi 1480-1484; Les peregrinations dej. Neumeister (1880); Antiauites typographiaues de la France (1880-1897); Histoire de Yimprimerie en France au XV et au
411
412
CODEX ARGENTEUS
XVI siecle (T. 1-4, 1900-1914); Documents sur la typogra-phie et la gravure en France au XV et XVI siecle (1926).
CLEMENS DE SANDOMIRIA zob. KLEMENS Z SANDOMIERZA.
CLEMENTINUM zob. CZECHOSŁOWACJA Biblioteki.
CLICHE VERRE (fr.), heliotypia, metoda pozwalająca na *powielanie rycin wykonanych igłą bądź spreparowanych fotochemicznie na zaczernionej szklanej płycie fotograficznej. Naświetlając przez taki negatyw światłoczuły papier fotograficzny (najczęściej metodą stykową), otrzymujemy odbitki, które bliższe są technologicznie fotografii niż drukowanej *grafice artystycznej. Sposób wynaleziony pod wpływem rozwoju fotografii i stosowany w poł. XIX w., również przez fr. malarza Camille Coro-ta ok. 1854. W Polsce posługiwał się techniką Cv. B. *Schulz. Współcześnie plastycy i fotograficy używają zbliżonych metod dla uzyskania specjalnych efektów fotograficznych, przydatnych w grafice użytkowej.
CLOVIO Giulio zob. KLOVIĆ Julije.
COBDEN-SANDERSON Thomas James (1840-1922), ang. introligator-artysta i drukarz, adwokat. Współpracował z W. *Morrisem, w 1900 założył wraz z Emery Walkerem prywatną drukarnię Doves Press, której pierwszym drukiem była rozprawa C.-S. The ideał book or book beautiful. C.-S. usiłował stworzyć książkę idealną przez zharmonizowanie pisma, układu graficznego, ilustracji i oprawy; druki jego uważane są za wzorowe typograficz-nie. Z 51 druków Doves Press, odznaczających się surowym i prostym pięknem, największym osiągnięciem było wydanie Doves Bibie, 5 wol. (1903-1905). W 1909 Walker wystąpił ze spółki, a w 1917 C.-S. wrzucił do Tamizy specjalnie rysowane przez Walkera, wzorowane na antykwie *Jensona i odlane dla Doves Press czcionki, *matryce i *patryce, zamykając w ten sposób działalność warsztatu. C.-S. był twórcą nowoczesnego stylu oprawy ang., który jego uczniowie: D. *Cockerell, S.T. kPrideaux, Le Santy i Luhr rozpowszechnili na całym świecie. Zdobnictwo opraw C.-S. ograniczało się do prostych linii, małych kwiatków, listków i kropek. Zbiór opraw C.-S. znajduje się w British Museum.
Zob. też Drukarnie prywatne.
A.W. Pollard: C.-S. andthe Doues Press. 1929. F.C. Avis: The Doues Press 1900-1917. "Gutenberg-Jahrb." 1951. F.A. Schmidt-Kiinsemuller: T.J.C.-S. als Buchbinder. 1964.
COCHIN: 1. Nicolas (1610-1686), fr. rytownik i ilustrator. Pozostawał pod wpływem J. *Callota i A.*Bosse'a.
Ilustrował Recueil des divers portraits des dames de la porte G. de la chapelle (1648), G. Strozziego Festi theatrali per la Finta Pazza (Paris 1645). Główną jego pracą były ilustr. widoków miast, bitew i oblężeń do dzieła Sebastiana de Beaulieu. Kopiował też w małym formacie *Diirera Marien-leben. 2. Charles-Nicolas ojciec (1688-1754), paryski grafik. Interpretator Watteau, Chardina, Lancreta. Wykonał szereg subtelnych winiet, ilustr. i kart tyt. wg rysunków syna, np. do książki P. Brumoya Theatre des Grecs (1749) i do publikacji Gresainta, Catalogue raisonne desCurio-sitisdu Cabinet de M. Quentin de Lorangere(1744). 3. Charles-Nicolas syn (1715-1790), paryski grafik i pisarz. Uczył się u swego ojca oraz u Le Basa. Mistrz winiety i zdobników, jego bordiury, zwane cochin, były wzorem dla współczesnych. Ilustrator ceremonii na dworze Ludwika XV (Recueil des jetes, 1756) oraz dzieł Lafontaine'a, Fenelona, Tassa, Ariosta, Boccaccia.
COCKERELL Douglas (1870-1945), ang. introliga-tor-pedagog. Uczeń T.J. *Cobden-Sandersona, od 1896 prof. w Centralnej Szkole Artystycznego Rzemiosła w Londynie. Autor klasycznego podręcznika Bookbinding and the care of books, wielokrotnie wydawanego oraz tłumaczonego na j. niem. Uczniem C. i propagatorem jego szkoły w Polsce był Bonawentura Lenart.
A.G. Glaister: Glossary oj the book. 1960.
CODEX zob. KODEKS.
CODEX AMIATINUS, jeden z najsłynniejszych rpsów *Biblii, z przełomu VII i Vin w. Zawiera najkom-pletniejszy i najlepszy łac. tekst Biblii z czasów przed *Al-kuinem. Pisany uncjałą anglosaską (*Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne) i zdobiony wspaniałymi całostronico-wymi miniaturami (jedna z nich: mnich piszący, ma wg tradycji przedstawiać *Kasjodora). Ca. powstał w bliźniaczych opactwach Wearmouth i Jarrow w Northumbrii (Wielka Brytania) na polecenie opata Ceolfrida (690-716), który zabrał go do Rzymu jako dar dla papieża. Nie wiadomo dokładnie, kiedy Ca. dostał się do opactwa Monte Amiata w Toskanii, gdzie znajdował się do zniesienia klasztoru w 1782. Dziś przechowywany w Biblioteca Lauren-ziana we Florencji (*Włochy Biblioteki).
D. Diringer: The illuminated book, its history and production. 1958. E.A. Lowe: English uncial 1960.
CODEX ARGENTEUS (łac. srebrny kodeks) albo Biblia Ulfilasa, rps z VT w. pisany srebrem i złotem na purpurowym pergaminie, zawierający przekład Biblii na j. gocki. Przekładu tego dokonał żyjący w IV w. bp zachodnich Gotów Ulfilas (Wulfila), posługując się stworzonym przez siebie alfabetem, składającym się z runów
413
414
CODEX AUREUS
Codex amiatinus. Karta 3r.
li Ś
Ś *<>
t
^f^4
CWe* argenteus
(*Pismo runiczne) i liter. gr. (*Pismo greckie). Zachowały się jedynie fragmenty kodeksu (przeważnie Nowy Testament), liczące dziś 187 kart (ok. połowa dawnej objętości). Ca. powstał w północnych Włoszech, skąd przewieziony został przypuszczalnie przez Liudgara, ucznia *Alkuina, do niem. opactwa Werden. Tam odkrył go ok. 1553 uczony humanista Georg Kassander. Przed 1600 Ca. znalazł się na zamku królewskim w Pradze, a w 1648 został zrabowany przez Szwedów i przewieziony na dwór królowej *Krystyny. Tu zainteresował się Ca. filolog niderl. Izaak Vossius i zabrał go do Niderlandów, gdzie w 1665 został opublikowany przez F. Juniusa. W tymże czasie odkupił Ca. kanclerz szwedzki i przekazał Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali, gdzie znajduje się do dziś. O. Paret: Die Bibel, ihre Oberlieferung in Druck u. Schrift. 1950. T. Kleberg: Codex argenteus, the siher bibie at Uppsala 1955.
CODEX AUREUS zob. KODEKS. CODEX PURPUREUS zob. KODEKS. CODEX RESCRIPTUS zob. PALIMPSEST.
CODEX ROSSANENSIS zob. EWANGELIARZ z ROSSANO.
COLBERG Juliusz zob. KOLBERG Juliusz.
COLBERT DE TORCY Jean Baptiste (1619-1683), fr. minister Ludwika XIV, bibliofil, właściciel bibl. liczącej ok. 50000 tomów. C. kupował i włączał do swoich zbiorów całe księgozbiory, np. A. Duchesne'a i C Hardy'ego. W 1690 zbiory C. przeszły w posiadanie arcbpa Rouen J.N. Colberta (1654-1707). Później Ludwik XV kupił 15000 rpsów z bibl. C. do Biblioteki Królewskiej.
COLINES Simon de, drukarz, księgarz i liternik paryski. W 1. 1520-1546 prowadził oficynę przejętą po H. *Estienne I. Jako jeden z pierwszych we Francji zastosował w drukach pismo antykwowe, pierwszy zaś wprowadził kursywę aldowską oraz grecką czcionkę *Gara-monda. Tłoczył książki przeznaczone głównie dla młodzieży studiującej. Z drukarnią C. współpracował wielki artysta książki G. *Tory, który wydał u C. dzieło Heures de la Vierge (1525).
Ph. Renouard: Bibliographie des editions de S. de C. 1894. ~ R. Brun: Le Livrefrancais. 1948.
COLLAERT: 1. Adriaen (ok. 1560-1618), flam. rytownik, prawdopodobnie uczeń Philippe Galia. Stosował czysty miedzioryt o cienkich, delikatnych liniach. Ilustrował dzieła Ricciusa Triumphus Jesu Christi crucifixi (1608,
415
416
COMPAftEROS ALEMANES
70 ilustr.), Ydensa Historie van het heilig. sacram. (Bruessel 1608, 17 ilustr.), Maigreta Martyrs de saint Augustin (1612, 27 ilustr.) i Hensberga Viridarium marianum (1615, karta tyt. i 18 ilustr.). 2. Hans albo Jan młodszy (1566-1628), syn Jana (zm. 1581), rytownik, twórca kilku serii ryc, głównie treści religijnej. Styl jego prac jest pokrewny Adriaenowi, który wg Funka był jego bratem. Wykonał ilustr. do: Rosarium (sive psalterium) 1600, Scribanusa Ghes-stelycke wyngaert (1616, frontispis i 7 ilustr.), Plantina Offi-cia propria (1616) i Moretusa Missel (12 ilustr. wg Ruben-sa). 3. Guiliam, czynny w Antwerpii od 1600 do 1666. Prawdopodobnie był synem Hansa. Wykonał winiety do książki Hoyerusa Flammulae amoris (1629) oraz ilustr. do Vemimmena Vie de Philippe de Neri (1644). 4. Carel, rytownik i wydawca w Antwerpii, pracujący w tej samej epoce co poprzednicy. Ilustrował małą książkę Zachmoor-tera Sponsus sanguinum (1623, 1 frontispis i 21 ilustr.). M. Funk: Le Livre belge agravures. 1925.
COLLECTANEA (łac. colligo = zbieram), zbiór materiałów, zwłaszcza rękopiśmiennych (w oryginałach lub odpisach), nieraz pomieszanych z drukowanymi, odnoszących się do określonego zagadnienia, wydarzenia historycznego lub okresu. Może też oznaczać zbiór innego rodzaju, np. wypisów z różnych autorów na określony temat. Zob. też Analecta, Antologia, Chrestomatia,
MlSCELLANEA, SlLVA RERUM, WYPISY.
COLLECTIO TRIPARTITA (C. trium partium), zbiór dekretałów papieskich i *kanonów synodalnych, utworzony w 1. 1093-1095 przez Yves de Chartres. Zachował się w Europie w kilkunastu rpsach, z których dwa znajdują się w Polsce, w bibl. kapitulnych w Gnieźnie i Krakowie. Oba te kodeksy pochodzą z XI/XII w. i wykazują nieznaczne tylko różnice w tekście i układzie, z czego można wnosić, że zostały przepisane z tego samego egzemplarza wzorcowego. Do Polski przywiózł ze sobą oba rpsy albo polecił przepisać je na miejscu uczeń Yvesa de Chartres, Galon (Walon), który w 1103 przyjechał do Krakowa jako legat papieski. Pismo kodeksów nosi pewne cechy fr., ale przyjmuje się, że mogły być w Polsce pisane przez cudzoziemców. Na ostatniej (czystej) karcie C.T. katedry krakowskiej wpisano w 1110 dwa inwentarze skarbca katedralnego. Pierwszy z nich (prawdopodobnie nie dokończony) sporządzony został w 1101 po śmierci bpa Lamberta. Drugi, spisany w 1110 po śmierci Baldwina, jest zarazem najdawniejszym poi. *inwentarzem bibliotecznym, wylicza bowiem m. in. 52 księgi.
P. David: Un disdple d'Yves de Ch. en Pologne. W: La Pologne au VII Congrłs international des sciences historiąues. 1933.
COLLIJN Isaak (1875-1949), bibliotekarz i bibliograf szwedz., studiował w Uppsali i w 1896-1913 pracował
w tamtejszej bibl. uniwersyteckiej. W 1913 przeniósł się do królewskiej bibl. w Sztokholmie, której dyrektorem był w 1. 1916-1940. Jego zainteresowanie literaturą średniowiecza wyznaczyło główny kierunek pracy naukowej i zawodowej : opracowywał ^inkunabuły oraz rpsy łac, dotyczące świętych szwedz. (Brygidy, Katarzyny, Krystyny). Najważniejsze publikacje z tego zakresu to katalogi inkunabułów bibl. w Uppsali (1907) i Sztokholmie (1914-1916) oraz prace źródłowe i facsimilia rpsów (1920-1931). Ponadto opracował Sveriges bibliografi intill ar 1600 (t. 1-3, 1927-1938) oraz Sveriges bibliografi 1600-talet (t. 1-2, 1942-1946), wzorowe dzieło bibliogr. obejmujące wykaz druków XV i XVI w. Prowadził poszukiwania i badania inkunabułów w licznych bibl. europejskich (m. in. i poi.). Od 1907 był prezesem "Gesellschaft fur Typenkunde" w Berlinie, od 1908 członkiem i współorganizatorem Komisji dla Gesatntkatahg der Wiegendrucke. W 1914 założył podstawowe czasop. dla bibliotekarzy szwedz. "Nordisk Tidskrift for Bok-och Biblioteksvasen" i przez 35 lat kierował jego redakcją. W 1921-1941 był pierwszym prezesem szwedz. stów. bibliotekarzy naukowych Svenska Bibliotekariesamfundet oraz w 1. 1927-1931 pełnił takąż funkcję w *Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
T. Kleberg: I.C. "Libri" 1950/1.
COLOMBE Jean (zm. 1529), *miniaturzysta fr. tworzący pod wpływem J. *Fouqueta, czynny od 1467. W 1. 1482-1485 wykonał dekorację trzech kart w słynnych Godzinkach ks. de Berry, dziele braci z *LŁmbourga.
P. d'Ancona, E. Aeschliemann: Dictionnaire des miniatu-ristes. 1949.
COLUMBIAN (Tercja) zob. STOPIEŃ PISMA.
COMES (łac. comicus liber lub liber comiti), liturgiczna księga średniowieczna obrządku łac, która zawierała mszalne *perykopy Pisma św., ułożone wg *kalenda-rza kościelnego. Najstarszy C. został sporządzony w VII w. dla użytku kościołów rzymskich, zaś najbardziej rozpowszechniony był C. sporządzony przez *Alkuina w VIII w. na polecenie cesarza Karola W. Księga ta służyła również do nabożeństwa prywatnego.
Zob. też Epistolarium, Ewangeliarz, Lekcjonarz.
A.Wilmart: Le Lectionnaire d'Alcuin. 1937.
COMICS zob. KOMIKS.
COMPACTOR LIBRORUM zob. INTROLIGATOR.
COMPANEROS ALEMANES (hiszp. = towarzysze niemieccy), tzn. Paul z Kolonii, Johann Pegnitzer z Norym-
417
418
COMPENDIUM
bcrgi, Magnus Hterbst z Wittenbergi i Thojnas Glockner z Fils, utrzymywali od 1490 warsztat drukarski w Sewilli, którego produkcja była firmowana inicjałami PIMT. W 1493 wystąpił ze spółki Paul, w 1499 Glockner, pozostali utrzymali się do 1503, podpisując się IM. Z drukarni ich wyszło wiele utworów powieściowych w j. hiszp. F. Vindel: El arte tipografico en Espaiia durante el siglo XV. 1949.
COMPENDIUM zob. KOMPENDIUM. CONCLUSIA zob. EXPLICIT.
CONDE Louis II de Bourbon, "Wielki Kondeusz" (1621-1686), fr. wódz w czasie wojny trzydziestoletniej. Założył jedną z największych bibl. prywatnych we Francji. Księgozbiór C. stał się podstawą obecnej Bibliotheque du Musee Conde.
CONGREVE, czterobarwny *druk wypukły wykonywany na specjalnych maszynach w jednym cyklu produkcyjnym. Agregaty drukowe wraz z odpowiednimi kałamarzami i formami zbudowane są jeden nad drugim i w odpowiednim momencie przekazują na papier poszczególne kolory składowe. Maszyn tego typu zbudowano zaledwie kilka.
CONTINUANDUM zob. KONTYNUACJA 1, 4.
COPYRIGHT, nadruk umieszczony na odwrocie *karty tytułowej dzieła oznaczający, że dzieło zarejestrowane jest w Copyright Office przy Bibliotece Kongresu (*Library of Congress) w Waszyngtonie. Prócz słowa C. nadruk Świnien zawierać nazwisko posiadacza *praw autorskich lub jego nazwę czy firmę oraz rok wydania (przy firmie lub nazwie osoby prawnej również jej siedzibę). Rejestracja w Copyright Office gwarantuje ochronę praw autorskich na terenie Stanów Zjednoczonych A.P. Obowiązek rejestracji i nadruku C. wprowadzony został przez Stany Zjednoczone 4 marca 1909. Od czasu przystąpienia Stanów Zjednoczonych A.P. do Światowej Konwencji Prawa Autorskiego (*Universal Copyright Con-vention) nadruk C. i rejestracja są konieczne do uzyskania ochrony praw autorskich na terenie Stanów Zjednoczonych A.P. jedynie dla dzieł publikowanych po raz pierwszy w krajach, które do tej Konwencji nie przystąpiły. Wydawcy krajów, które do Konwencji przystąpiły, poprzedzają nadruk C. znaczkiem (c) (C w kółku), co oznacza, że dzieło jest chronione w Stanach Zjednoczonych bez obowiązku rejestracji w Copyright Office.
Zob. też All rights keserved, Wszelkie prawa
ZASTRZEŻONE.
CORINTH Lovis (1858-1925), niem. malarz i grafik stosujący akwafortę i litografię. Studiował w Królewcu, w Monachium i w Akademii Paryskiej u Bouguereau. Od 1900 czynny w Berlinie. Wykonał liczne ilustr. litografią i akwafortą, posiadające malarski, impresjonistyczny styl. Do najwybitniejszych ilustr. C. należą Arnima Der tolle Inualide auf Fort Ratonneau (1916, litogr.), ABC (Berlin, 1917, litogr.), Antike Legenden (1919, akwaf), Goethego Gótz von Bcrlichingen (1920, litogr.), Reineckc Fuchs (Berlin 1921, chromolitogr.), Balzaka Frau Konnetahcl (Berlin 1922), Schillera Wilhelm Tell (1925). C. ilustrował także własne dzieła oraz autobiografię.
H. Vollmer: Ałlgem. Lexikon der Bild. Kiinstler. I. 1953.
CORNELIUS Peter (1783-1867), niem. malarz i ilustr. Pierwszy przedstawiciel romantyzmu w Niemczech. Od 1811 był związany z *Overbeckiem i grupą "Nazareńczy-ków" w Rzymie. Wykonał ilustr. do Fausta Goethego, rytowane przez Ruscheweyha (Frankfurt n. M. 1816), w których widać wpływ grafiki A. *Diirera. Bardzo wyraźne oparcie się na stylu staroniemieckich mistrzów Renesansu zaznacza się w ilustr. do Taschenbuch der Sagen und Legenden (Berlin, Jg. 1812 i 1817, 8 ilustr.). Ponadto ilustrował Nibelungenlicd (Berlin 1817, karta tyt. i 6 ilustr. ryto-wanych przez Amslera, Bartha, Lipsa i Rittera). Są to dramatyczne sceny o ekspresji bliskiej sztuce A. *Rethla.
CORONATIO REGUM (łac), liturgiczny ceremoniał koronacji króla i królowej wg obrządku rzymskiego, różny w układzie i szczegółach w licznych królestwach, znajdujący się na ogół w pontyf ikałach, lecz niekiedy ujmowany również w osobną księgę. Ceremoniał ten został ujednolicony dla całego Kościoła łac. dopiero przez papieża Klemensa VIII w 1596. Najstarsze znane C.r. pochodzą z DC i X w.
S. Kutrzeba: Ordo coronanii regis Poloniae. "AKH" PAU11. 1909-1913. M. Andrieu: Le Pontifical romain au moyen age. T. 1-4. 1938-1941. Z. Obertyński: Krakowskie pontyfikaty XV w. "Prawo Kanoniczne" 1961.
CORONELLI Marco Vincenzo (1650-1718), geograf i kartograf wł., autor wielu atlasów, globusów i map, gen. zakonu franciszkanów. W 1688 założył pierwsze na świecie tow. geograficzne Accademia Cosmografica degli Ar-gonauti, którego członkiem-protektorem był król Jan So-bieski.
CORPUS IURIS CANONICI (łac. = zbiór prawa kanonicznego), obejmuje następujące części: *Dekret Gracjana (Decretum Gratiani), kompilacja prawa kanonicznego, ułożona ok. 1140 przez kamedułę Gracjana z Bolonii i nazwana przez niego Concordia discordantium cano-
419
420
CORPUS IURIS CIYILIS
IURE
CORPUS
EMENDATUM ET
NOTIS ILLUSTRATUM. CRECO%fl XIII. 'PONT. *MAX.
J a S $ U E D i T U M,
INDICIBUS VARIIS, NOVISQ; ET
APPENDJCE fJULi LAKCBLLOTTl
MR-USINI ADAUCTUXł:etl/SS PAR.
AcceflenmtNov!fsimć La et CoMMnitxs uberrimi, fanima
Karta tytułowa Corpus iuris canonki. Colonia Munatiana (Bazyleja) 1661
num; Dekretały Grzegorza IX (Decretales Gregorii IX), pierwsza kodyfikacja prawa kanonicznego (1234), .obejmująca ustawodawstwo papieskie wydane po Dekrecie Gracjana, zwane Liber extra; Liber sextus, uzupełnienie i kontynuacja Dekretałów Grzegorza IX, ogłoszone przez papieża Bonifacego VIII (1296); Klementyny (Cłementinae), zbiór urzędowy dekretałów, wydanych przez papieża Klemensa V oraz kanonów soboru w Vienne (1311-1312). Ostatnią część C.i.c, którą dopiero od poł. XV w. zaczęto łączyć z pozostałymi, stanowią Ekstrawaganty (Extra-uagantes), dwa prywatne zbiory dekretałów papieskich (E. Joannis XXII i E. Communes dekretały papieskie od Bonifacego VIII do Sykstusa IV), nie objęte poprzednimi zbiorami. Sporządzone zostały w końcu XV w. przez wydawcę paryskiego Jeana Chappuisa. Tekst C.i.c. został ostatecznie poprawiony i ustalony przez komisję (Correctores Romani), powołaną przez Grzegorza XIII, a zatwierdzony przez tegoż papieża w 1580 i wyd. w Rzymie w 1582. Zob. też Decretalia.
S. Kutrzeba: Historia źródeł dawnego prawa poi. T. 2. 1926. F. Bączkowicz: Prawo kanoniczne. T. 1. 1957.
CORPUS IURIS CIVILIS (łac. = zbiór prawa prywatnego) zwany też Kodeksem Justyniana, obejmuje całokształt dawnego rzymskiego prawa prywatnego, przekazanego drogą recepcji średniowieczu. Wyd. został przez cesarza Justyniana w 533-534 i składa się z czterech części: Institutiones zwięzły podręcznik prawa przeznaczony do użytku szkolnego, posiadający jednak moc prawną; Digesta, czyli Pandecta wybrane ustępy z dzieł rzymskich prawników, którym Justynian nadał moc prawa; Codex repetitae praeleetionis zbiór wybranych reskryptów, ustaw cesarskich Justyniana i jego poprzedników oraz Novellae (con-stitutiones) dodatkowe ustawy, wydane przez Justyniana już po ukończeniu C.i.c. (do 565), a w skład C.i.c. włączone dopiero w XVI w. Rpsy C.i.c. zawierają zawsze tylko jedną jego część. Najstarszym i najcenniejszym rpsem Di-
fas"
s^e--*,Ś.K>J^9d'w8i].t,y
.
MMMM. isdasńr.
i li
Ś!ŚŚ ; !!..Ś.-. Ś , "Ś Ś Ś..ŚŚ Ś .
1 Ś .Ś . . Ś Ś Ś Ś
::.ŚŚŚ'Ś
irTriiidriwri.
Ś'Ś->: .Ś..Ś.
Karta 5v. Corpus iuris cwilis. Wenecja, B. Stagninus, 1494
421
422
CORRIGENDA
gestów jest tzw. Florentitm z VI-VII w., stanowiąca w średniowieczu skarb miasta Pizy, a od 1406 przechowywana we Florencji (dziś w Bibliotece Laurcnziana). Inne odpisy Digestów (od XI w.) zawierają tekst zw. Vulgata, odbiegający nieco od klasycznego, a będący podstawą nauki prawa na uniwersytecie w Bolonii. Institutiones zachowały się w wielu odpisach, z których najcenniejszy (IX-X w.) znajduje się w Turynie. Z najstarszego rpsu Codexu (palimp-sest w Weronie, VII w.) zachowały się tylko fragm., inne odpisy znajdują się w Pistoi, Monte Cassino, Paryżu. Novellae są w rpsach dość rozpowszechnione, najcenniejszy znajduje się w Bibliotece Św. Marka w Wenecji. Pierwsze krytyczne wydanie poszczególnych części C. i. c. przygotował G. Holoander (Norymberga 1529-1531). Zachowany do dziś podział i porządek oraz tytuł C.i.c. wprowadził Dionisius Gothofredus w wyd. z 1583. W nowszych czasach Th. Mommsen przygotował doskonałe wyd. Digestów, opierając się na Florentinie (1868-1870), a P. Kriiger wydał Codex (1877). Wyd. podręcznikowe: Digesta (Mommsen i Kriiger, 15 wyd., 1928), Institutiones i Codex (Kriiger, 10 wyd., 1929), Nouellae (Scholl i Kroll, 5 wyd., 1928).
CORRIGENDA (łac), dołączone do tekstu po jego wydrukowaniu zestawienie poprawek i sprostowań omyłek, popełnionych przez autora lub drukarnię, oraz drobne uzupełnienia, które czytelnik winien uwzględnić celem prawidłowego korzystania z dzieła.
Zob. też Errata.
CORVINIANA, zbiór renesansowych rpsów ilumin. zgromadzony przez węg. króla Macieja Korwina (Mathias Corvinus, 1440-1490), wielkiego bibliofila, mecenasa sztuki, założyciela uniwersytetu w Pozsony (Bratysława), twórcy słynnej biblioteki, zwanej od jego imienia Corvinianum. Zawierała ona rpsy kupowane na zlecenie króla przede wszystkim we Włoszech oraz dzieła kopiowane i szczególnie bogato zdobione przez słynnych mistrzów z Ferrary, Umbrii i Neapolu, a także w królewskich pracowniach w Budzie i Florencji. Wśród artystów zdobiących królewskie kodeksy byli m. in. florentyńczyk Attavante degli Attavanti, malarz herbów Blandius, Giovanni Boccardi, Franciscus de Castello Ithalicus, Giovanni Antonio Catcaneo (obaj z Mediolanu), Gherardo i Monte del Fora, Felix Pe-tancius Ragusinus, kanclerz królewski, autor licznych dzieł, które sam iluminował, m. in. Genealogia Thurcorum oraz Historia Turcica. Dekorację C. charakteryzuje obfitość elementów heraldycznych związanych z osobą królewską oraz przewaga tematyki świeckiej w miniaturach. Przepych i bogactwo cechuje również *oprawy C, przeważnie z jedwabiu, aksamitu i złoconej skóry, zdobione herbem króla. Ich swoisty styl i wspaniały koloryt powstał na
Oprawa rękopisu z biblioteki Macieja Korwina
gruncie zespolenia cech Renesansu włoskiego, gotyku węgierskiego oraz wpływów wschodnich. Na oprawach C. spotyka się te same *tłoki w zastosowaniu do różnorodnej kompozycji. Najczęstszym rozwiązaniem jest dekoracja centralna lub architektoniczna względnie wzór powtarzający się. Po śmierci króla Macieja i w okresie okupacji tureckiej na Węgrzech zbiory Corvinianum, Uczące tysiące wartościowych, bogato iluminowanych rpsów, zostały rozproszone, a w dużej mierze zniszczone. Liczba znanych dziś i niewątpliwie autentycznych C. wynosi ok. 165, z czego najwięcej egzemplarzy (43 kodeksy rękopiśmienne i 2 inkunabuły) znajduje się na Węgrzech, reszta w bibl. w Berlinie, Besancon, Brukseli, Cambridge, Dreźnie, Florencji, Getyndze, Holkham Hill, Jenie, Lipsku, Londynie, Mediolanie, Modenie, Monachium, Nowym Jorku, Ołomuńcu, Pannie, Paryżu, Pradze, Rzymie, Salzburgu, Stutt-garcie, Wenecji, Weronie, Wiedniu, Wolffenbuttel i Zagrzebiu. W zbiorach polskich C. reprezentowane są dziś dwoma rpsami: Naldi Naldini De laudibus Augustae Libri Quattuor ad Mathiam Cowinum Panoniae Regem Serenis-simum (Książnica Miejska im. M. Kopernika w Toruniu) orazjuliusa Frontinusa Stratagemata (Biblioteka Czar-toryskich w Krakowie). W Bibliotece Narodowej
423
424
COTTY
w Warszawie znajdowało się trzecie C.: Joannis Chryso-stomi Epistoła, rps spalony w 1944. Czwarte C, zawierające Horologium Graece, posiada Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu.
S. Sawicka: Straty wojenne zbiorów poh w dziedzinie rękopisów iluminowanych. 1952. ŚŚ I. Berkovits: Corviniana. 1965.
COSMAS INDICOPLEUSTES (Kożma Indikop-łow), kupiec aleksandryjski VI w. n.e., autor rpsu pt. Chrześcijańska topografia, w której opisuje swoje własne podróże (aż do Indii i Cejlonu), podając równocześnie ówczesny pogląd na budowę świata oraz na historię i filozofię chrześcijańską wg nauk Biblii w duchu szkoły teologii nesto-riańskiej w Nisibis. Oryginał powstał w VI w., najstarszy zachowany rps pochodzi z IX w. (Biblioteca Vaticana, nr 699), a dwa dalsze z Laurenziany we Florencji oraz z Synaju z XI w. Miniatury CI. należą do szczególnie cennych i doniosłych dla poznania iluminatorstwa wczesnobizan-tyńskiego i w ogóle sztuki tego okresu. Można rozróżnić w nich dwa rodzaje: wielkie kompozycje f iguralne nawiązujące do monumentalnego malarstwa ściennego o pełnych tradycjach barwnego iluzjonizmu, a równocześnie także już przechodzące w styl wczesnobizantyński; drugą grupę stanowią mapy geograficzne oraz rysunki schematyczne, wyobrażające strukturę świata (w duchu geografii Ptole-meusza), a także rysunki roślin i zwierząt egzotycznych. Znane są liczne kopie późniejsze zwłaszcza na Rusi, gdzie zachowały się rpsy różnych redakcji (aż do XVII w.). Do redakcji "archiwalnej" należy też serbska kopia z 1649.
C. Stornajolo: Le miniaturę delie topografia di CI. (Codices e Vaticanicis selecti). 1908.
COSTER: 1. Laurens Janszoon (Wawrzyniec, syn Jana; ok. 1405-1484), kustosz kościelny w holenderskim mieście Haarlem, miał już przed *Gutenbergiem drukować ruchomymi czcionkami początkowo drewnianymi, a później ołowianymi i cynowymi. Tak podał rektor Had-rian Junius w swej kronice zatytułowanej Batavia i opublikowanej w 1568, dodając, że wynalazek i narzędzia skradł C. jego czeladnik Faustus i zbiegł w 1445 do Moguncji, aby tam podjąć własną produkcję książek. Badacze aż do obecnych czasów nie są zgodni w poglądach, komu przyznać tytuł wynalazcy druku, C. czy Gutenbergowi lub innym (*Druk wynalazek). 2. Henricus (zm. ok. 1500), introligator w Lubece. Znane są jego oprawy zdobione pojedynczymi *tłokami na ślepo i sygnowane dwoma tłokami z napisem: na jednym "hfic cost'", na drugim "bant dit". W Pelplinie Bibl. Seminarium Duchownego przechowuje egzemplarz Biblii J. Gutenberga, oprawiony i osygnowany imieniem i nazwiskiem C.
G. Zedler: Von C. zu Gutenberg. 1921. G. Zedler: Die neuere Gutenbergforschung und die Losung der Costerfrage. 1923. Ś
R. Portenaar: C. - niet Gutenberg. 1947. R. Juchhoff: Was bleibt von den hollandischen Anspriichen auf die Erfindung der Typographieł "Gutenberg-Jhrb." 1950.
COSTER Dominicus zob. CUSTOS Dominicus. COTENIUS Andreas zob. KOTENIUSZ Andrzej.
COTTA Johann Friedrich (1764-1832), księgarz niem. pochodzący ze starej rodziny drukarzy i wydawców. W 1787 przejął wydawnictwo i księgarnię swego ojca w Tybindze. Sukces wydawniczy, który rychło uzyskał jako główny nakładca dzieł Schillera i Goethego, nadał mu rozgłos i znaczenie -w świecie wydawniczym oraz pozycję finansową pozwalającą płacić autorom wyjątkowo wysokie honoraria. W 1810 C. przeniósł się do Stuttgartu wraz z zał. drukarnią. W 1827 założył drukarnię w Monachium. Wydawał oprócz literatury pięknej dzieła historyczne, wielkich filozofów swej epoki i in. Prowadził też działalność polityczną; jako przedstawiciel wydawców uczestniczył w kongresie wiedeńskim i w sejmie frankfurckim, żądając wprowadzenia ogólnoniem. zakazu *przedruków nielegalnych i wolności druku. Jego syn Johann Georg (1796-1863) znacznie rozbudował firmę, po nim prowadził ją jego wnuk Karl (1835-1888).
L. Lohrer: C. Geschichte eines Verlages. 1959.
COTTAGE STYLE (styl dworkowy, wiejski), Śoprawa ang. z drugiej poł. XVII w., w której kontury rysunku wytłoczonego na oprawie przypominają szczyt dachu wiejskiego dworku ang. *Bordiurę zdobią rozchodzące się od góry i od dołu gałązki różnorodnego kwiecia, kłosów zboża, stylizowanych tulipanów itp. Pomysł tej dekoracji przypisuje się introligatorowi S. *Mearne, który w ten sposób oprawiał książki dla królów ang.
COTTON BIBLIA zob. BIBLIA COTTONA.
COTTON Robert Bruce Sir (1571-1631), ang. zbieracz rpsów. Jako członek Elizabethan Society of Antiąua-ries C. odegrał poważną rolę w akcji restytuowania zbiorów ang. W swojej bibl. w Westminster posiadał liczne dokumenty do historii Anglii i ok. 1000 książek. Obecnie księgozbiór C. znajduje się w British Museum jako The Cottonian Library.
COTTY Jan (1801-1885), właściciel jednej z najlepszych drukarni i litografii warszawskich przy ul. Senatorskiej 29, która przetrwała do września 1939, nakładca. Drukował m. in. różne kalendarze (1871-1881) i katalogi. Posiadał również monopol na druk i sprzedaż programów,
425
426
CRAMOISY
afiszów i ogłoszeń o wszelkich imprezach kulturalnych w Warszawie oraz prawo do drukowania i rozlepiania afiszów, klepsydr i in. ogłoszeń.
CRAMOISY Sebastien (1588-1669), słynny drukarz i nakładca paryski. W 1640 został pierwszym dyrektorem Imprimerie Royale. Drukował m. in. relacje misjonarzy z Nowej Francji i Kanady z 1. 1632-1672, które od niego wzięły swą nazwę. Jedyna kompletna seria 411. tego wydawnictwa znajduje się w Laval-University w Quebec. C. rozpoczął również publikowanie słynnego zbioru historyków gr. z czasów późnego cesarstwa bizantyńskiego, znanego pod nazwą Byzantine du Louvre.
CRANACH: 1. Lucas starszy (1472-1553), niem. malarz, rysownik, miedzio- i drzeworytnik. Założyciel i główny przedstawiciel szkoły saskiej XVI w. Dzieła
Drzeworyt Lucasa Cranacha przedstawiający św. Pawła w Hortulus animae, wyd. w Wittenberdze 1548 r.
jego są sygnowane LC, od 1508 także herbowym smokiem, który ok. 1537 zmienia ułożenie skrzydeł. Od ok. 1502 był czynny w Bawarii i Austrii, gdzie powstały drzeworyty (Św. Stefan, Ukrzyżowanie i 3 mniejsze plansze) do Missale Patauiensis drukowane u H. Winterburgera (Wiedeń 1503). W 1505 został nadwornym malarzem Fryderyka Mądrego
w Wittenberdze. Najwybitniejszą pracą ilustratorską C. była seria (1504-1509) rysunków i drzew, treści kultowej i laickiej, m. in. do Wittenherger Heiligtumsbuch (1509, karta tyt. i 119 drzew.). Część tych drzew, użytych w książce pamiątkowej Adama z Fuldy (1512) ozdobiła później Hortulus animae (wyd. 1547, 1548 i 1549). Ponadto wykonał cykl 14 wielkich kompozycji pasyjnych z łac. i niem. tekstem (wyd. 1509, 1540, 1542) do Passio D.N. Jesu Christi, venustissimis imaginibus... (Wittenberga 1509). Książki te należą już dziś do rzadkości. C. jako zwolennik Lutra ilustrował jego pisma, np. Passionale Christi et Antichristi, 1521 (karta tyt. i 26 drzew.) oraz Apokalipsę, która weszła w skład Biblii Lutra Das Newę Testament Deutsch... (Wittenberga 1522). Był C. jednym z ilustratorów, obok Al-brechta i Hansa *Diirerów, i J. *Breua, Modlitewnika cesarza *Maksymiliana zdobiąc bordiurami 8 stron. Czynił też próby wykonania barwnego drzeworytu. 2. Lucas młodszy (1515-1586), młodszy syn i uczeń poprzedniego, malarz i rysownik wzorów do drzeworytów. Pozostawał pod wielkim wpływem swego ojca. Do jego najważniejszych ilustr. należy 87 drzew, (wg Kirchnera 85) do Fabiana von Auerswalda Ringerkunst... (Wittenberga, H. Lufft 1539) oraz drzew, z ewangelistami i apostołami do Biblii Lutra (wyd. Wolrab, Lcipzig 1541 i 1544). A. Bartsch: Lepeintre-graveur. VII. 1920.
CRANE Walter (1845-1915), rysownik i ilustrator ang. z grupy prerafaelitów. Dla wydawcy i drukarza Edmunda Evansa zaprojektował i wykonał cykl książeczek obrazkowych dla dzieci, tzw. "toy books", wydawanych od 1865, w których tekst i ilustr. dopełniały się wzajemnie i stanowiły zwartą kompozycję. C. projektował w całości swe książki, traktując obie strony rozwartej książki jako jedną plastyczną całość. Z cyklu tego warto wymienić The babys opera, The song ofsixpence toybook (1876), The babys bou-ąuet Ś dokonały one niemałej rewolucji w wyglądzie książki dziecięcej. Szczególne wartości plastyczne mają The first of may, a fairy masaue (1881), dziś b. rzadka, i Flora s feast (1889), a zwłaszcza Floral fantasy in an old English garden (1898). Dla Kelmscott Press W. *Morrisa C. wykonał i' ustr. do The story ofthe glittering plain Morrisa (1894). Był również teoretykiem ilustracji: opublikował przełożoną na liczne języki książkę Ofthe decoratwe illustration of books old and new (1896).
CRERARJohn (1827-1889), amer. finansista, przemysłowiec, fundator bibl. W testamencie część majątku przeznaczył na ufundowanie bibl. publicznej. Otwarto ją w Chicago w 1897 jako John Crerar Library. Wykonawcy testamentu pragnąc jak najlepiej wypełnić intencje C. nadali jej charakter bibl. naukowej, poświęconej gromadzeniu piśmiennictwa przyrodniczego, technicznego, rolni-
427
428
CUTTER
czego i medycznego. Pod koniec 1961 John Crerar Library liczyła ok. miliona wol.
CREUSSNER Friedrich, drukarz norymberski czynny w 1. 1470-1499. Daty życia i bliższe szczegóły o jego osobie nieznane. Obfitą produkcję jego oficyny, najczęściej anonimową, oblicza się na ok. 180 druków, w tym ponad 130 niewielkich książek oraz ok. 50 druków jedno-kartkowych różnej treści. Używał w nich 7 odmian pism gotyckich oraz 5 serii inicjałów. Natomiast ok. [1470 wydał druk ksylograficzny Defensoriiim inviolatae virginis Ma-riae, ale pierwsze podpisane i datowane jego dzieło to Ob einem Mannę sei zu nehmen ein eheliches Weib Alberta von Eyb z 1472. Ostatnim drukiem C. był Almanach niem. na 1499.
CROATUS zob. KLOVIĆJulije.
CROMBERGER (Kromberger): l.Jakob drukował w 1. 1503-1557 w Hiszpanii i Portugalii. Najpierw jako wspólnik ^Stanisława Polaka, a od 1504 samodzielny właściciel drukarni w Sewilli, potem też w Lizbonie, gdzie w 1521 wydał Ordenacoes do Reino. Od 1525 firmował druki wraz z Juanem C. 2. Juan, prawdopodobnie syn Jakoba, przejął oficynę po jego śmierci. W 1539 założył pierwszą na kontynencie amer. drukarnię w Meksyku. Prowadził ją w 1. 1539-1547 Juan Pablos z Brescii w imieniu C. i jego dziedziców, w 1. 1548-1560 już jako właściciel. Najlepszy jego druk: Manuale sarramentomm secundum usum Ecclesiae Mexicanae (1560), dwubar-wny, z nutami. "Warsztat odziedziczył (1563) zięć, Pedro Ocharte.
E. Valton: Impresos mexkanos del XVIs. 1935.
CRUIKSHANK George (1792-1878), ang. rytownik i ilustrator, rysownik i karykaturzysta. Zasłynął ilustr. do ang. przekładu bajek braci Grimm (1824-1826). Był piewcą londyńskiej ulicy, której wygląd przekazał w swych akwafortach, zdobiących zwłaszcza powieści Dickensa, np. Ske-tches by Boz (1836-1839), w Mornings in Bow Street (1825 i w "Comic Almanacks", które ukazywały się corocznie w 1. 1825-1853. Wysoko cenione są ilustr. C. do Peter Schlemihl Chamissa (1824), a nie zapomnianym i do dziś powtarzanym jego dziełem są ilustr. utworów Dickensa, zwłaszcza Olivera Twista (1838). C. posługiwał się prawie wyłącznie akwafortą, przy czym sam opracowywał swe odbitki, przygotowując do nich płyty.
CUL-de-LAMPE zob. WINIETA.
CUM LICENTIA SUPERIORUM (łac. za zezwoleniem zwierzchności), stosowana od XVI do poł. XIX w. formuła zezwalająca na druk książki (*Imprimatur). W zasadzie na książkach autorów duchownych forniuła ta
stwierdzała zezwolenie władz kościelnych, na książkach autorów świeckich - władz świeckich.
CUM PRIVILEGIO zob. PRZYWILEJ 2.
CURMER Henri Leon (1801-1870), nakładca i drukarz paryski. Wydawnictwo jego słynęło z odznaczających się wysokim poziomem artystycznym druków chromoli-tograficznych i chromoksylograficznych. Najważniejsze publikacje C.: Paul et Virginie (1838) z oryginalnymi rysunkami, kilkakrotnie wznawiane, oraz podobizny iluminowanych rpsów (Lwre d'heures de la reine Annę de Bretagne, Heures d'Etienne Chevalier). C. posiadał także bogatą bibl., obejmującą m. in. zbiory rpsów iluminowanych.
Calot, Michon, Angoulvent: Uart dii lwre en France. 1931.
CUSTOS (Custodis, Coster) Dominicus (po 1550-1612), rytownik, ur. w Antwerpii, uczeń swego ojca malarza pejzażu PieteraBaltena (Custodis, de Costere). Krótko przed 1584 jako wykształcony rytownik przybył do Augs-burga, gdzie poślubił wdowę po grafiku B. I. *Kilianie i gdzie razem z pasierbami Lucasem i Wolfgangiem oraz z synami Raphaełem, Davidem i Jakobem rozwinął ożywioną działalność jako rytownik i wydawca. Jego wydawnictwo było jednym z największych na południu Niemiec. Do wybitnych dzieł C. należą serie portretowe Fuggerorutn etFuggerarum... imagines (Augsburg 1593), Tiro-lensium principum comitum... eicones... (Augsburg 1599, 28 poiti.), Atrium heroicumCaesarumregum... (Augsburg 1600-1604,1.1-4, portr. 72, 30, 31, 33). Część portretów wykonał C, pozostałe jego synowie i uczniowie. Ponadto ryto-wał wg rys. J.B. Fontany 125 portretów do dzieła J. Schren-ka von Notzinga Augustissimorum imperatorum... regum... ferissimae imagines (Innsbruck 1601). Na uwagę zasługuje także 27 widoków Rzymu w dziele Delidae urbis Romae dhinae & humanae... (Augsburg 1600).
CUTTER Charles Ajnmi (1837-1903), jeden z najwybitniejszych bibliotekarzy amer., znany jako twórca systemu klasyfikacyjnego (*Klasyfikacja Cuttera), której pierwszy zarys opracował w 1879-1886, a ostateczny schemat (cz. 1) ogłosił w 1891-1893 pt. Expansive classifica-tion. Klasyfikacja ta nie znalazła większego uznania, wywarła jednak pewien wpływ na budowę ^klasyfikacji Biblioteki Kongresu. Trwałym wkładem C. do bibliotekarstwa amer. jest opublikowana przez niego w 1876, klasyczna później, instrukcja do *katalogu krzyżowego Rules for a dictionary catalogue (4 wyd. 1904), w której precyzyjnie sformułował po raz pierwszy zasady wyboru i formy haseł przedmiotowych. Opracowany przez C. według tych zasad katalog krzyżowy Boston Atheneum Library (1876-1882) stał się wzorepi tej formy katalogu, do dziś b. po-
429
430
cvs
pularnej w bibl. amer. W 1881-1893 C. był redaktorem (po M. *Deweyu) pierwszego amer. czasop. bibliotekarskiego "Library Journal", a w 1887-1889 przewodniczącym Amerykańskiego Stów. Bibliotekarzy (A.L.A.). Z nazwiskiem C. łączy się metoda *ketteryzacji dla oznaczania autorów (ewent. początku tytułów) przy ustawianiu książek w porządku alfabetycznym. Metoda ta, opracowana przez C, polega na tworzeniu tzw. znaków autorskich złożonych z kombinacji liter i cyfr i jest szeroko rozpowszechniona w Europie (głównie w krajach skandynawskich i w ZSRR; por. oparte na tej zasadzie tablice oprać, przez L.B. Chawkinę Triechznacznyje awtorskije tablicy, 6 wyd., Moskwa 1965). W.P. Cutter: Ch.A.C. 1931.
CVS zob. SICHEM.
CYCERO zob. STOPIEŃ PISMA.
CYFRY (arab. sifr = zero), znaki służące do zapisywania liczb. Pochodzą od pierwotnego liczenia na palcach, dlatego w różnych systemach liczenia liczby 5, 10 i 20 (liczba palców u rąk i nóg) zawsze odgrywały rolę podstawową. Systemy liczenia dzielą się na addycyjne, w których sumuje się znaki poszczególnych mniejszych liczb składowych, i pozycyjne, w których miejsce znaku określa jego umowną wartość w stosunku do innych.
Dzieje. W starożytnym Egipcie przyjęto system dziesiętny: dla liczb 1-9 używano kresek pionowych lub poziomych, 10 wyrażano znakiem kabłąka, 100 znakiem zwiniętego sznura, 1000 lotosu, 10000 zagiętego palca, 100000 ryby, a 1000000 człowieka, siedzącego z wzniesionymi ramionami. Znaki tej samej wartości liczbowej umieszczano w rzędach kreślonych nad sobą, gdy liczba ich przekraczała 4. W Ameryce przedkolumbowej Aztekowie i Majowie stosowali system liczenia dwudziestkami. W Mezopotamii Sumerowie przyjęli sześć-dziesiętny system liczenia, który przetrwał dotychczas w naszej rachubie czasu (1 godzina = 60 minut = 3600 sekund). W piśmie klinowym Babilończycy oznaczali jednostki klinami pionowymi, łącząc je trójkami kreślonymi nad sobą, dla dziesiątek używali szerokiego klina poprzecznego. Pierwsi wprowadzili system pozycyjnego zapisywania liczb: znaki stojące po lewej stronie były większe sześćdziesiąt razy od następnych z prawej. Między znakami różnej kategorii pozostawiali większe odstępy, a brak znaków którejś kategorii oznaczali wewnątrz liczby znakiem rozdziału (dwa małe kuny nad sobą), jednak nie pisali go na końcu liczby, dlatego liczby 1, 60 i 3600 były zapisywane jednakowo Ś pionowym klinem. Fenicjanie i inni Semici zachodni zaczęli jako C. używać kolejnych liter alfabetu (ze specjalnym znakiem).
C. greckie używane były kolejno wg dwóch systemów: herodiańskiego (starogreckiego z VI i V w. p.n.e.) i jońskiego. W pierwszym systemie liczbom 1-4 odpowiadały kreski pionowe, a liczbom wyższego rzędu Ś początkowe litery ich nazwy: dla 5 (pente) litera pi, 10 (deka) delta, 100 (hekaton) eta, 1000 (chilioi) chi, 10000 (myrioi) mi. Dla wyrażenia 50, 500, 5000 itp. kreślono mniejsze literki liczb wyższego rzędu w obrębie pi (5). W systemie jońskim kolejne litery alfabetu (z dodaniem nie używanych już liter "bau", "koppa" i "sampi") oznaczały liczby: pierwsze 9 liter odpowiadało liczbom 1-9, następne 9 liter liczbom 10-90, ostatnie 9 liter liczbom 100-900. Literom używanym w charakterze C. dodawano u góry akcent lub punkt, dla tysięcy używano tych samych liter umieszczając akcent u dołu przed literą. Grecy przyjęli system pozycyjny dziesiętny, miejsca wolne w obrębie liczby oznaczało 0 (zero, od słowa oyden = nic).
C. cyrylickie (słowiańskie) były wg wzoru greckiego zastosowaniem 27 liter cyrylickich podzielonych na trzy grupy: jednostek, dziesiątek i setek. Litery używane w charakterze C. miały nad sobą specjalny znak, tytło (~). Na oznaczenie tysiąca używano znaku ukośnej kreski dwukrotnie przekreślonej. Kolejność pisania C. cyrylickich była zależna od sposobu wymawiania liczby, np. w liczbach 11-19 jednostki poprzedzały 10, a w 21, 22, 31 itd. jednostki następowały po dziesiątkach. Użycie C. cyrylickich utrzymało się we wschodniej Europie do XVI w.
C. rzymskie są pochodzenia etruskiego (Rzymianie przyjęli je ok. 500 p.n.e.) i wykazują pewne analogie do C. starogreckich. Liczby oznaczone są literami: 1 I, 5 _ V, 10 X, 50 L, 100 C, 500 D, 1000 M. C. jednakowej wartości i C. mniejsze kreślone po większych są dodawane, natomiast C. mniejsze umieszczone przed większymi są odejmowane. System rzymski był wygodny do zapisywania liczb, ale nie przystosowany do wykonywania obliczeń. C. rzymskie używane były w Europie zachodniej do końca średniowiecza, a obecnie są jeszcze w użyciu w określonych wypadkach, m. in. dla oznaczania wieków, miesięcy, grup klasyfikacyjnych, tomów dzieła
C. arabskie pochodzą z Indii, gdzie przyjęto system pozycyjny dziesiętny, początkowo jednak używano liter do oznaczenia liczb różnego rzędu. Wcześnie jednak (ok. III w. p.n.e.) wprowadzono specjalne znaki dla liczb 1-9, a ok. V w. n.e. zastosowano zero (początkowo punkt, potem małe kółko) na oznaczenie braku C. danego rzędu. Wytworzyły się dwa typy C. indyjskich: hindi i gubari. Z Indii przejęli je Arabowie i rozpowszechnili już w LX w. Na Wschodzie Arabowie i ludy, które przyjęły pismo arabskie, używają dotychczas C. typu hindi, tj. odmiennych od naszych. Na Zachodzie przyjął się u Arabów typ C. gubari, co oznacza "piasek", a pochodzi od używanej do liczenia
431
432
cvs
pularnej w bibl. ajner. W 1881-1893 C. był redaktorem (po M. *Deweyu) pierwszego amer. czasop. bibliotekarskiego "Library Journal", a w 1887-1889 przewodniczącym Amerykańskiego Stów. Bibliotekarzy (A.L.A.). Z nazwiskiem C. łączy się metoda *ketteryzacji dla oznaczania autorów (ewent. początku tytułów) przy ustawianiu książek w porządku alfabetycznym. Metoda ta, opracowana przez C, polega na tworzeniu tzw. znaków autorskich złożonych z kombinacji liter i cyfr i jest szeroko rozpowszechniona w Europie (głównie w krajach skandynawskich i w ZSRR; por. oparte na tej zasadzie tablice oprać, przez L.B. Chawkinę Triechznacznyje awtorskije tablicy, 6 wyd., Moskwa 1965). W.P. Cutter: Ch.A.C. 1931.
CVS zob. SICHEM.
CYCERO zob. STOPIEŃ PISMA.
CYFRY (arab. sifr = zero), znaki służące do zapisywania liczb. Pochodzą od pierwotnego Uczenia na palcach, dlatego w różnych systemach liczenia liczby 5, 10 i 20 (liczba palców u rąk i nóg) zawsze odgrywały rolę podstawową. Systemy liczenia dzielą się na addycyjne, w których sumuje się znaki poszczególnych mniejszych liczb składowych, i pozycyjne, w których miejsce znaku określa jego umowną wartość w stosunku do innych.
Dzieje. W starożytnym Egipcie przyjęto system dziesiętny: dla liczb 1-9 używano kresek pionowych lub poziomych, 10 wyrażano znakiem kabłąka, 100 znakiem zwiniętego sznura, 1000 lotosu, 10000 zagiętego palca, 100000 ryby, a 1000000 człowieka, siedzącego z wzniesionymi ramionami. Znaki tej samej wartości liczbowej umieszczano w rzędach kreślonych nad sobą, gdy liczba ich przekraczała 4. W Ameryce przedkolumbowej Aztekowie i Majowie stosowali system liczenia dwudziestkami. W Mezopotamii Sumerowie przyjęh sześć-dziesiętny system Uczenia, który przetrwał dotychczas w naszej rachubie czasu (1 godzina = 60 minut = 3600 sekund). W piśmie klinowym Babilończycy oznaczali jednostki klinami pionowymi, łącząc je trójkami kreślonymi nad sobą, dla dziesiątek używali szerokiego klina poprzecznego. Pierwsi wprowadzili system pozycyjnego zapisywania liczb: znaki stojące po lewej stronie były większe sześćdziesiąt razy od następnych z prawej. Między znakami różnej kategorii gpzostawiali większe odstępy, a brak znaków którejś kategorii oznaczali wewnątrz liczby znakiem rozdziału (dwa małe kliny nad sobą), jednak nie pisali go na końcu liczby, dlatego liczby 1, 60 i 3600 były zapisywane jednakowo Ś pionowym klinem. Fenicjanie i inni Semici zachodni zaczęli jako C. używać kolejnych liter alfabetu (ze specjalnym znakiem).
C. greckie używane były kolejno wg dwóch systemów: hcrodiańskiego (starogreckiego z VI i V w. p.n.e.) i jońskiego. W pierwszym systemie liczbom 1-4 odpowiadały kreski pionowe, a liczbom wyższego rzędu Ś początkowe litery ich nazwy: dla 5 (pente) litera pi, 10 (deka) delta, 100 (hekaton) eta, 1000 (chilioi) chi, 10000 (myrioi) Ś mi. Dla wyrażenia 50, 500, 5000 itp. kreślono mniejsze literki liczb wyższego rzędu w obrębie pi (5). W systemie jońskim kolejne litery alfabetu (z dodaniem nie używanych już liter "bau", "koppa" i "sampi") oznaczały liczby: pierwsze 9 liter odpowiadało liczbom 1-9, następne 9 liter liczbom 10-90, ostatnie 9 liter liczbom 100-900. Literom używanym w charakterze C. dodawano u góry akcent lub punkt, dla tysięcy używano tych samych liter umieszczając akcent u dołu przed literą. Grecy przyjęli system pozycyjny dziesiętny, miejsca wolne w obrębie liczby oznaczało 0 (zero, od słowa oyden = nic).
C. cyrylickie (słowiańskie) były wg wzoru greckiego zastosowaniem 27 liter cyrylickich podzielonych na trzy grupy: jednostek, dziesiątek i setek. Litery używane w charakterze C. miały nad sobą specjalny znak, tytło (t-j). Na oznaczenie tysiąca używano znaku ukośnej kreski dwukrotnie przekreślonej. Kolejność pisania C. cyrylickich była zależna od sposobu wymawiania liczby, np. w liczbach 11-19 jednostki poprzedzały 10, a w 21, 22, 31 itd. jednostki następowały po dziesiątkach. Użycie C. cyrylickich utrzymało się we wschodniej Europie do XVI w.
C. rzymskie są pochodzenia etruskiego (Rzymianie przyjęli je ok. 500 p.n.e.) i wykazują pewne analogie do C. starogreckich. Liczby oznaczone są literami: 1 I, 5 _ v, 10 X, 50 L, 100 C, 500 D, 1000 M. C. jednakowej wartości i C. mniejsze kreślone po większych są dodawane, natomiast C. mniejsze umieszczone przed większymi są odejmowane. System rzymski był wygodny do zapisywania liczb, ale nie przystosowany do wykonywania obliczeń. C. rzymskie używane były w Europie zachodniej do końca średniowiecza, a obecnie są jeszcze w użyciu w określonych wypadkach, m. in. dla oznaczania wieków, miesięcy, grup klasyfikacyjnych, tomów dzieła itp.
C. arabskie pochodzą z Indii, gdzie przyjęto system pozycyjny dziesiętny, początkowo jednak używano liter do oznaczenia liczb różnego rzędu. Wcześnie jednak (ok. III w. p.n.e.) wprowadzono specjalne znaki dla liczb 1-9, a ok. V w. n.e. zastosowano zero (początkowo punkt, potem małe kółko) na oznaczenie braku C. danego rzędu. Wytworzyły się dwa typy C. indyjskich: hindi i gubari. Z Indii przejęli je Arabowie i rozpowszechnili już w IX w. Na Wschodzie Arabowie i ludy, które przyjęły pismo arabskie, używają dotychczas C. typu hindi, tj. odmiennych od naszych. Na Zachodzie przyjął się u Arabów typ C. gubari, co oznacza "piasek", a pochodzi od używanej do liczenia
431
432
*
CYFRY
i umilili 10 n
nnnnnnnnnn 100 9
9999999999 1000 1
1111111111 10000 1
II". Ał A IA X +
e
-O
o
(S)
10 60 600 60* 36000 60*
I II III
mi, v vi x
T
iv
c
DD
oo CD
A r A 6 Vtd) z H I V K A M M 0 n P c 2 3 4 5 ć 7 & 9 10 20 50 40 50 60 70 SO 90 /OO 200 u V
1 } h i -1 ^_ o
1 Z % M b 1 8
1 6 6 0
; / / y V ? .
1 r r f V A <ł .
1 2. -i V A o, o
1 r 1 o V A .
T z 'W oę (^ A
I X, s 00. K ^ 8
I V 6 cT
I q b A 8 5) 0
i z cL A 8
1 j[
I r V A
1 V A 9
1 ?. 1 6 V s o
i P V
\ 4 9 0
1 10 100 1000 10000
lrAHXM
H"AII
5 6 2
HHHHAAAn
ią 3 6
Cyfry: a) egipskie hieroglificzne; b) etruskie; c) sumeryjskie; d) Majów; e) rzymskie; f) cyrylickie; g) arabskie; h) greckie
433 434
CYKL PRODUKCYJNY
tablicy, zwanej abakusem, podzielonej na kolumny i wypełnionej piaskiem, na którym kreślono C. palcem. C. arabskie, znane na zachodzie Europy od X w. (najwcześniejszy zachowany rps Geometria Boecjusza z XI w.), do końca średniowiecza weszły w powszechne użycie. Forma C. arabskich średniowiecznych (różniących się zresztą od współczesnych) najwcześniej przyjęła się w żeglarstwie, stąd znana była później pod nazwą C. żeglarskich.
E. Lóffler: Ziffern u. Ziffernsysteme der KultuwSlker. 1919. F. Thureau-Dangin: Esąuisse d'une histoire du systeme sexagisi-mal. 1932. K. Menningcr: Zahlwort u. Ziffer. 1934. W. Mi-chel: Die Entstehung der Zahlen. 1941. A. Rey: La Science orien-tale mant les Grecs. 1942. G.N. Bergman: Rachunek i liczba. 1951. J.G. Fevrier: Histoire de l'hriture. 1959.
CYKL PRODUKCYJNY, ogół procesów wydawniczych (*Wydawnictwo Ś instytucja) i poligraficznych (*Drukarnia), w wyniku których rps autorski zostaje zamieniony na gotową książkę. C.p. liczy się od daty zawarcia *umowy wydawniczej do ekspedycji wykonanego nakładu (*Rozdzielnik, *Rozpowszechnianie, *Rzut). Istnieje również pogląd, że C.p. nie obejmuje okresu pisania książki przez autora i zaczyna się od chwili dostarczenia maszynopisu do wydawnictwa. Praca podlega *recenzji wewnętrznej i zewnętrznej, a następnie przechodzi do *redakcji i *adiustacji merytorycznej i technicznej. Drugi etap C.p. rozpoczyna wejście przygotowanego maszynopisu do drukarni (*Skład, *Łamanie, *Korekta, *Druk). W *metryce drukarskiej (stopce) wydrukowanej książki zamieszcza się zwykle dane dotyczące czasu trwania jej C.p., uwidoczniając datę przekazania maszynopisu do drukarni oraz datę zakończenia druku. Okres C.p. jest przeważnie ustalony w ^harmonogramie produkcji danego tytułu, uzgodnionym wspólnie przez wydawcę i zakład poligraficzny. Podpisany harmonogram produkcji jest dwustronną umową-zobowiązaniem powodującym skutki prawne w stosunku do kontrahentów.
Zob. też Obliczanie maszynopisu.
CYLINDER, część *maszyny drukującej o powierzchni walcowej, wykonana z żeliwa lub stali, biorąca udział w procesie technologicznym druku.
C. drukujący, walec dociskający arkusz papieru do powierzchni, z której następuje druk.
C. formowy, walec z umieszczoną na swej powierzchni *formą drukującą.
C. rozcierający, walec w *zespole farbowym wykonujący ruch obrotowy i posuwisto-zwrotny celem wyrównania warstwy farby.
CYNKOGRAF, specjalista wykonujący *klisze drukarskie metodą fotochemiczną na płytach cynkowych lub z innego metalu.
CYNKOGRAFIA zob. CHEMIGRAFIA.
CYNKOTYPIA: 1. Technika reprodukcji rycin z *klisz cynkowych, miedzianych lub mosiężnych. 2. W dzisiejszej praktyce poligraficznej: druk, w którym stosuje się płytę cynkową zamiast *kamienia litograficznego.
CYPRIAN z SIERADZA zob. BAZYLIK Cyprian.
CYROGRAF, pierwotnie chirograf (z gr. cheiro-graphon; cheir = ręka, grapho = piszę), zobowiązanie napisane własnoręcznie lub stwierdzone własnoręcznym podpisem. Stąd występuje często w baśniach jako dokument zapisujący duszę diabłu, podpisany zwykle krwią wystawcy.
CYRYLICA jest pismem słowiańskim opartym na greckiej *majuskulc IX w. z dodatkiem niektórych liter alfabetu hebrajskiego (*Pismo semickie). Powstała prawdopodobnie w końcu IX w. w Macedonii lub Bułgarii. Twórcą jej był, być może, uczeń Cyryla Klemens Ochrydzki, którego życiorys wspomina o wprowadzeniu nowych liter. Zwolennicy teorii, wg której C. jest starsza od *głagolicy, uważają, że Klemens jedynie uzupełnił znaki cyrylickie. Zgodnie z tą teorią nastąpił wtedy tylko nawrót C. na Bałkanach. Początkowo na przełomie IX i X w. C. składała się z 38 liter. W X-XI w. C. była pismem fonetycznym, później oddawała wymowę mniej dokładnie. W starszych rpsach są nieodcyfrowane znaki diakrytyczne, brak interpunkcji. Pierwszym datowanym tekstem cyrylickim jest napis z 943 odkryty w 1951 w rumuńskiej Dobrudży, lecz za jeszcze starsze uważa się przeplatane głagolicą napisy na ścianach cerkwi bułgarskiego cara Symeona (893-927) w Presławiu. W X w. C. znana była też na Rusi, o czym świadczy napis "gorczyca" na glinianym naczyniu znalezionym w kurhanie koło Smoleńska. Do najstarszych zabytków cyrylickich na Rusi należy powstała w Nowogrodzie *Ewangelia Ostromira (ok. 1056-1057), dwa Zborniki Sivięto-sława z 1073 i 1076 oraz związane z ośrodkiem presław-skim Księga Sawy i Kodeks supraski z XI w., pisane w j. staro-cerkiewno-słowiańskim. C. w nie zmienionej prawie postaci używano na Rusi do w. XVIII, w Bułgarii i Serbii do XIX. Wyłącznie tym pismem posługiwali się do połowy XIX w. Rumuni. C. stała się również podstawą alfabetu mongolskiego. W C. wykształciło się kilka form pisma, zdobienia napisów tytułowych i oznaczania skrótów.
Ustaw jest najstarszą formą pisma, używaną od XI do XV w., a w księgach liturgicznych również później. Naśladował majuskułę grecką IX w. (*Pismo greckie), był pismem artystycznym, czytelnym i czystym z małą ilością skrótów. W XV w. wprowadzono doń pewne zasady or-tografii.
435
436
Pismo cyrylickie zwane ustawem
Półustaw, pismo wywodzące się z ustawu, ale bardziej od niego swobodne. Powstało w południowej Słowiań-szczyźnie na przełomie XII i XIII w., na Ruś przeniknęło pod koniec XIV w. Charakteryzowały go litery mniejsze
hjcY
. U
Przykład półustawu
i pisane cieńszym piórem, dekoracyjne skróty wyrazów, ornament w formie plecionki, zdobienie liter pętlami i długimi wąsami. Na obszarze dawnej Rzeczypospolitej dla Rusi litewskiej wytworzył się odrębny typ półustawu, czytelny, prosty, pisany drobnymi literami. W półustawie moskiewskim ozdoby literowe zanikły już w XVI w., w litewskim przetrwały do w. XVII. Na kształcie półustawu drukarze wzorowali krój czcionek.
Skoropis, pismo pospieszne (odpowiednik kursywy), używane w piśmiennictwie świeckim. Powstał w końcu XIV w. w kancelarii książąt litewskich pod wpływem zachodniej i południowej Słowiańszczyzny. Oparty został na
437
EWoK 16
CYRYLICA
pomniejszonych literach półustawu, które zaopatrzono w wysokie laski. U Słowian wschodnich powstały trzy terytorialne odmiany skoropisu: litewski z charakterystycznym brakiem połączeń międzyliterowych, moskiewski, przyjęty prawdopodobnie w XVI w. z Rusi litewskiej, wyróżniający się swobodnym rozmachem, pismo bardzo
Skoropis z XVI w.
szybkie, pełne *ligatur i trudne do odczytania, oraz kijowski, powstały w końcu XVI w., od początku stosujący połączenia międzyliterowe. Wprowadził on również litery nowe, nie pochodzące z półustawu, własny system liter nadpisanych oraz odrzucił wpływy południowosłowiań-skie. Po przyłączeniu Kijowa do Państwa Moskiewskiego (1686) skoropis kijowski uległ całkowicie wpływom moskiewskim, natomiast moskiewski przejął z niego łączne pisanie liter.
Ty tło, nazwa znaków sygnalizujących skrócony zapis wyrazu (*Abrewiatura). Najczęściej używane jako kreska pozioma z zagiętymi w dwie różne strony końcami, umieszczona nad wyrazem, w którym opuszczono jedną lub więcej liter. Oznaczano nim również litery użyte w funkcji cyfr. Rzadszymi rodzajami tytła były: jerik (znak ściągnięcia) pionowy wężyk przypominający odwrócone s, oraz kamora mały łuk kreślony różnie nad wyrazem dla oznaczenia liter nadpisanych nad wierszem. Tytłem posługiwano się w skrótach dla pojęć religijnych i dla wyrazów często używanych. Do XIV w. używanie tytła było stałą regułą, później bywało niekiedy opuszczane. Litery nadpisane stosowano zwłaszcza w skoropisie.
Więź, ozdobny sposób pisania tytułów, powstały w XIII w. na modłę bizantyjską, polegał na umieszczaniu kilku liter na wspólnej lasce lub wpisywaniu jednych w drugie. Słowianie południowi wprowadzili trzy rodzaje więzi: roślinny, przejęty w końcu XIV w. przez Ruś litewską, geometryczny, zastosowany z dużymi zmianami przez Ruś
438
CYTAT
Przykład więzi i tytła
moskiewską, oraz typ pośredni. Litery więzi miały kształt Eter tekstu, były jednak węższe i wyższe. Rodzaje więzi najlepiej wskazują teren powstania rpsu. Więź została przejęta z książki rękopiśmiennej przez drukowaną i jako ulubiony ornament tytułowy przetrwała do początku XX w., głównie w wydawnictwach luksusowych.
*Kryptografia cyrylicka, przejęta z Bizancjum w XII w., była używana przez Słowian południowych ze względów politycznych lub osobistych. Na Rusi pojawiła się nieco później. Kryptografia cyrylicka posługiwała się czterema systemami: obcym alfabetem, niewykańczaniem liter, zmianą liter na cyfry lub zamianą liter według ustalonego klucza, tzw. litoreją, czyli pismem przepisywaczy ksiąg, co było systemem najbardziej rozpowszechnionym.
'. W.N. Szczepkin: Uczebnik russkoj paleografii. 1918. B. Horodyski: Podręcznik paleografii ruskiej. 1951. L.W. Cze-repnin: Russkaja paleografija. 1956. W.A. Istrin: 1100 Het ifa-wianskoj azbuki. 1963.
CYTAT (cytata, cytacja, termin ostatni dziś mało używany, przestarzały; łac. citare = wezwać na świadectwo, przytaczać): 1. Powołanie się (ustne czy na piśmie) na cudzą wypowiedź lub tekst pisany, którego nieodzowną cechą musi być dosłowne przytoczenie powołanego tekstu, z równoczesnym wskazaniem jego źródła i określeniem dokład-
nego miejsca w źródle. C. może być powtórzeniem jednego lub kilku wyrazów, całych zdań, a nawet dużych ustępów tekstu. W zależności od rozmiarów C. wyodrębnia się go w tekście drukowanym (i pisanym) cudzysłowem, odmiennym rodzajem pisma (kursywa) lub wydziela się C. dłuższy w osobne ustępy, drukowane albo przy zastosowaniu mniejszego stopnia pisma, albo mniejszego odstępu między wierszami (interlinii), albo w kolumnie zwężonej (wciętej z lewej strony) w stosunku do reszty tekstu. C. powinien być na tyle samodzielną jednostką treściową, ażeby do jego prawidłowego zrozumienia nie było potrzebne sięganie do *kontekstu. 2. W bibliotekarstwie termin C. bibliograficzny oznacza powołanie się na bibliografię przy katalogowym opracowaniu druków. Zob. też Cytata wydawnicza.
K. Górski: Sztuka edytorska. 1956. Słownik jeżyka poi. Red. W. Doroszewski. 1958.
CYTATA WYDAWNICZA, część *opisu bibliograficznego zawierająca informację, w jakim wydawnictwie zwartym lub ciągłym znajduje się opisywany utwór. C.w. ogranicza się do skróconego opisu danego wydawnictwa, formułowanego w zależności od przepisów przyjętych w danym kraju. Wg polskich norm bibliograficznych opis z C.w. wygląda następująco: Lewicka-Kamińska Anna: Narastanie zasobów starych druków Biblioteki Jagiellońskiej. Prz. bibliot. R. 32: 1964 t. 4 s. 209-218 (C.w. jest tu czasopismo); Mikulski Tadeusz: Historia literatury wobec zadań księgoznawstwa. W: Studia nad książką poświęcone pamięci Kazimierza Piekarskiego. Wrocław 1951 s. 65-67.
CYZJOJAN zob. CISIOJANUS.
CZACKI Tadeusz (1765-1813), historyk, organizator szkolnictwa, bibliof ii, twórca bibl. w Porycku i Krzemieńcu. Korzystając z *Biblioteki Załuskich, nabrał zamiłowania do kolekcjonowania źródeł i pamiątek przeszłości. Przy poparciu Stanisława Augusta i prymasa Michała Poniatowskie-go penetrował bibl. klasztorne, pozyskując z nich rzadkie druki i rpsy w drodze kupna, daru, a nawet kradzieży. W 1797 król przekazał mu rpsy zebrane przez Narusze-wicza i *Albertrandego. Zbiory zgromadzone w Porycku w chwili śmierci Cz. liczyły 1578 rpsów i ok. 8500 wol. druków. Nabyte po śmierci właściciela przez A. J. *Czarto-ryskiego, zostały wcielone w 1819 do bibl. puławskiej. Również Cz. zawdzięcza swe powstanie (1805), organizację i rozwój Biblioteka Liceum Krzemienieckiego. Początek jej dał księgozbiór nabyty przez Cz. w 1804 od spadkobierców Stanisława Augusta, a w chwili śmierci fundatora liczyła 23092 wol. W 1834 zbiór przewieziono do Kijowa, gdzie stał się zaczątkiem Biblioteki Uniwersytetu. Z ogło-
439
440
CZASOPISMA ZAWODOWE
szonych prac największą sławę przyniosło Cz. dzieło O litewskich i polskich prawach (t. 1-2, Warszawa 1800-1801). Rozwinął w nim autor zasoby swej wielkiej erudycji i znajomości piśmiennictwa, cytując w przypisach mnóstwo znanych źródeł do historii prawa.
PSB IV. P. Chmielowski: Cz., jego życie i działalność" wychowawcza. 1898. K. Buczek: Przyczynki do dziejów Bibl. Poryckiej. "Prz. Bibl." 1936.
CZARLIŃSKI Roman (1867-1931), księgarz gdański. Przez krótki czas prowadził własną księgarnię w Gliwicach. W 1910 przeniósł się do Gdańska, gdzie założył przy ul. Garncarskiej pod własną firmą poi. księgarnię, która odegrała dużą rolę w życiu Polonii gdańskiej. Po 20 latach bardzo owocnej pracy Cz. z powodu choroby wycofał się, a księgarnię przejął A.J. Pilarczyk.
CZARNE RĘKOPISY, czyli pisane na pergaminie barwionym na czarno, znane były we Francji i Flandrii w XV w. Pergamin nie był pokrywany pokładem *farby, ale przesycony czarną farbą, zawierającą kwas siarkowy i tlenek żelaza. Ostre te składniki działały destrukcyjnie na karty pergaminowe i zapewne z tego powodu zachował się tylko jeden rps (i to w stanie zaawansowanego zniszczenia) : Modlitewnik Gian Galeazzo Maria Sforza, ilumin. przez anonimowego mistrza, pracującego dla księcia Antoniego Burgundzkiego. Rps, wykonany w 1. 1473-1475, znajduje się w Nationalbibliothek w Wiedniu (cod. 1856); pisany srebrem z użyciem złota, minuskułą gotycką (*Pismo gotyckie), zawiera miniatury calostronicowe oraz bogato zdobione *bordiury, *winiety kalendarzowe etc.
Zob. też Codex akgenteus, Kodeks Codex aureus.
E. Trenkler: Das schwarze Gebetbuch. 1948.
CZARNECKI Zygmunt (1823-1908), ziemianin wielkopolski, bibliofil. W Rusku koło Pleszewa zebrał bibl. obejmującą ok. 7000 t., z czego ponad połowę stanowiły rzadkie polonica XV-XVII w. Jednym z cenniejszych zespołów w jego bibl. był zakupiony w 1886 księgozbiór J. *Biergiela, zawierający unikalne materiały rękopiśmienne i drukowane do dziejów reformacji w Polsce. Zbiory Cz. w 1914 zakupione zostały do Biblioteki Baworowskich we Lwowie (obecnie w Bibliotece *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu).
PSB IV. K. Badecki: Biblioteka Z. hr. Cz. 1914. R. Ko-tula: Właściciele rpsów i starodruków zbiorów wielkopolskich Z. Cz. 1929.
CZARNOGÓRA zob. JUGOSŁAWIA Drukarstwo.
CZARTORYSKI: 1. Adam Jerzy (1770-1861), polityk, kurator okręgu naukowego wileńskiego, bibliofil,
właściciel biblioteki. W 1812 objął bibl. w Puławach, gdzie zamierzał utworzyć ośrodek badań nad dziejami Polski. W 1818 zakupił zbiory poryckie T. *Czackiego, a w 1823 sprowadził do Puław rodzinną bibl. z Sieniawy, doprowadzając księgozbiór do 16815 druków poi. i 22110 obcych (1824). Wyrok na Cz. i konfiskata jego majątku po powstaniu listopadowym spowodowały rozproszenie zbiorów puławskich i wyjazd Cz. do Paryża. Tu zgromadził (1834-1847) pokaźny i doborowy księgozbiór, który w 1876 syn Władysław sprowadził do Krakowa. Cz. był jednym z organizatorów ^Biblioteki Polskiej w Paryżu. 2. Władysław (1828-1894), polityk, bibliofil, założyciel bibl. i muzeum w Krakowie. Syn Adama Jerzego zgodnie z wolą ojca zabiegał o scalenie zbiorów rodzinnych (rozproszonych po 1831) i o stworzenie z nich Muzeum Narodowego. Zebrane zbiory z Puław, Sieniawy, Paryża umieścił w Krakowie, tworząc w 1876 Muzeum (i Bibliotekę) im. Czar-toryskich. Czynił starania o utworzenie ordynacji, aby zapewnić im trwałość istnienia. Powiększył znacznie zbiory biblioteczne, zwłaszcza rękopiśmienne, dotyczące historii Polski.
CZASOPISMA ZAWODOWE
Bibliofilstwo. Istniejące w wielu krajach tow. bibliofilskie posiadają własne Cz. fachowe. Tak np. w Austrii organem zał. w 1912 Wiedeńskiego Tow. Bibliofilów były "Mitteilungen", natomiast od 1950 ukazuje się "Der Bi-bliophile. Internationale Zeitschrift fiir Bucherfreunde", będący dodatkiem do Cz. "Das Antiąuariat". W Czechosłowacji od 1910 wychodził "Ćesky Bibliofil"; w 1. 20-tych powstały inne Cz., m. in. "Knihomil" (1917-1924). Najwybitniejszym Cz. bibliofilskim we Francji jest "Bul-letin du Bibliophile et du Biblio thecaire", natomiast w Niemczech ukazujące się od 1897 z inicjatywy F. von *Zobeltitza "Zeitschrift fur Bucherfreunde". W Szwajcarii od 1927 wychodzi periodyk "Schweizer Sammler". Z licznych Cz. ukazujących się w Wielkiej Brytanii do bardziej znanych należy "The Book Collector's Quarterly". We Włoszech od 1899 wychodzi "Bibliofilia". Pierwszą próbę wydawania Cz. dla miłośników książek w Polsce podjął w 1910 M. *Rulikowski. "Przewodnik Antykwar-ski Dwutygodnik dla bibliofilów i zbieraczów poświęcony bibliografii oraz miłośnictwu książek i zabytków sztuki i kultury" ukazywał się w Warszawie nakładem i pod redakcją założyciela od 16 XII 1910 do 16 VI 1911. Treść tego Cz. stanowiły wiadomości z ruchu bibliofilskiego w kraju i za granicą, korespondencje, informacje i ogłoszenia kolekcjonerskie oraz katalogi antykwarskie. Inicjatywa Rulikowskiego, ofiarnie realizowana jego skromnymi środkami materialnymi, nie znalazła zrozumienia wśród ówczesnych bibliofilów i upadła, nie mając oparcia w organizacyjnych formach miłośnictwa książek
441
442
CZASOPISMA ZAWODOWE
(pierwsze w Polsce *Tow. Bibliofilów Polskich w Warszawie powstało dopiero w 1921). Trwalsze podstawy materialne miało zał. w 1917 przez F. *Biesiadeckiego i jego kosztem wyd. we Lwowie Cz. "Ejdibris Pismo poświęcone bibliofilstwu polskiemu"; przeniesione (od t. 5,1924) do Krakowa, ukazywało się jako "Exlibris Organ TMK w Krakowie" do 1925 (zeszyty 2 i 3 ostatniego t. 7 wydane w 1929). Redaktorami ukazującego się nieregularnie Cz. byli kolejno wybitni bibliofile i księgoznawcy: archeolog i dziennikarz lwowski Bohdan Janusz (1887-1930), L. *Bernacki, F. *Biesiadecki, K. *Piekarski i A. *Bir-kenmajer. Na treść "Exh'brisu" składały się artykuły i rozprawy z dziejów książki poi., *miscellanea bibliofilskie i księgoznawcze oraz sprawozdania z *aukcji bibliofilskich i wyciągi z zagranicznych katalogów antykwarskich. W "Exlibrisie" ogłaszane były również liczne materiały źródłowe z zakresu księgoznawstwa, a w 1918 W.T. *Wis-łocki na jego łamach rozpoczął publikację bieżącej Bibliografii bibliofilstwa i bibliografii polskiej (w t. 2-4 ukazały się materiały bibliograficzne za 1. 1914-1920). Poziomem naukowym i wytworną szatą zewnętrzną "Exlibris" dorównywał najlepszym Cz. bibliofilskim za granicą; drukowany był na luksusowym papierze w nakładzie 200-275 numerowanych egzemplarzy i bogato ilustrowany oryginalną grafiką (liczne *ekslibrisy) i reprodukcjami. Będąc od po-początku istnienia osią poczynań bibliofilskich w Polsce, przyczynił się do powstania pierwszych tow. bibliofilskich w kraju (*Organizacje). Kontynuacją wypracowanego przez "Exlibris" typu wydawnictwa bibliofilskiego było od 1925 Cz. "Silva Rerum Miesięcznik *Tow. Miłośników Książki w Krakowie". Redagowane kolejno przez Władysława Klugera, K. Piekarskiego i Halinę Zdzi-towiecką-Jasieńską, wydawnictwo to ukazywało się nieregularnie do poł. 1931. Mimo stosunkowo wąskiego kręgu odbiorców (nakład 400-500 egz.) było ono wyrazem silnie rozwiniętego w tym czasie poi. ruchu bibliofilskiego, który dopiero po 1930 załamał się pod naciskiem nie sprzyjającej wszelkim poczynaniom kulturalnym i artystycznym koniunktury gospodarczej. Wznowione po siedmiu latach staraniem i pod redakcją zasłużonego prezesa TMK w Krakowie, Kazimierza Witkiewicza, ukazywało się jeszcze do listopada 1939 nakładem Stefana Kamińskiego, ale nie zdołało już osiągnąć poziomu pierwszej serii i zostało ostatecznie przerwane z chwilą wybuchu drugiej wojny światowej (ostatni, drukowany w 1939, nr 10 ocalał jedynie w kilku egz. odbitki korektowej). Lukę powstałą w 1931 po zawieszeniu publikacji "Silva Rerum" starało się wypełnić wychodzące w Warszawie w 1. 1932-1934 Cz. "Wiadomości Bibliofilskie ŚŚ Miesięcznik wydawany przez Towarzystwo Bibliofilów Polskich". Zasadniczą treść tego wydawnictwa stanowiły katalogi warszawskich aukcji bibliofilskich, a cennym ich uzupełnieniem były liczne miscel-
lanea bibliofilskie oraz doniesienia o działalności miłośników książki w kraju i za granicą. Bardzo efektownie zapowiadało się Cz. "Bibliofil Polski", zaplanowane jako kwartalnik, ale zaniechane po wydaniu w 1933 jednego zaledwie zeszytu pod redakcją Jana Lorentowicza (1868-1940), nakładem warszawskiego księgarza F. *Hoesicka. Na bogatą i urozmaiconą treść tej *efemerydy złożyło się kilka rzeczowych omówień rozwoju ruchu bibliofilskiego w Polsce i innych krajach europejskich oraz Bibliografia polskich wydawnictw bibliofilskich, zestawiona przez Justyna Sokul-skiego. Liczne artykuły z zakresu historii książki i bibliofilstwa zamieszczał także (w dwu początkowych rocznikach pod redakcją Bolesława Olszewicza, 14 zeszytów) miesięcznik "Szpargały Czasopismo poświęcone miło-śnictwu i zbieractwu książek oraz wszelkich osobliwości bibliograficznych", wyd. od 1934 do chwili wybuchu drugiej wojny światowej przez Antykwariat K. *Fiszlera i Syna w Warszawie i publikujący katalogi antykwarskie firmy nakładczej. Ostatnią przed wznowieniem "Silva Rerum", również i tym razem nietrwałą, próbę wydawania Cz. bibliofilskiego podjęło warszawskie Tow. Bibliofilów Polskich. "Miesięcznik Graficzny", zapoczątkowany w 1937 jako prywatne wydawnictwo drukarni Mariana Drabczyńskiego w Warszawie, od numeru 1(4) za 1938 ukazywał się z podtytułem "Wydawnictwo Towarzystwa Bibliofilów Polskich i Drukarni M. Drabczyńskiego" pod redakcją S.P. *Koczorowskiego, T. *Cieślew-skiego syna i M. Drabczyńskiego. Czasop. to, wyposażone w bogatą, stojącą na wysokim poziomie artystycznym i technicznym szatę ilustracyjną, było poświęcone przede wszystkim zagadnieniom grafiki książkowej i drukarstwa artystycznego. Główną przyczyną słabości i nietrwałości poi. czasopiśmiennictwa bibliofilskiego w okresie międzywojennym była jego elitarność i brak trwałych podstaw finansowych.
J. Wadowski: ,,Exlibris" czasop. księgoztwwców i bibliofilów. "Rocz. Bibl. Nar." 1966.
Bibliotekarstwo. Już w pierwszej poł. XIX w. pojawiły ' się próby stworzenia fachowych Cz. bibliotekarskich, mających jednak wówczas charakter księgoznawczy, bibliograficzny czy literacki. Pierwszym natomiast Cz. ściśle bibliotekarskim był zał. przez M. *Deweya w 1876 "American Library Journal" (później "Library Journal"). Silny rozwój Cz. nastąpił zwłaszcza po drugiej wojnie światowej (najwięcej w USA). W związku z różnicowaniem się służby bibliotecznej i specjalizacją bibliotekarską zaczęły pojawiać się Cz. dotyczące: rodzajów bibl., poszczególnych dziedzin (zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej) lub poszczególnych zagadnień. Wyd. w 1961 przez *Między-narodową Federację Dokumentacji (FID) wykaz wymienia ok. 390 Cz. bibliotekarskich i dokumentacyjnych (Library and documentation journals, The Hague). Na terenie
443
444
CZASOPISMA ZAWODOWE
Afryki ukazuje się kilka fachowych Cz. bibliotekarskich: w Egipcie miesięcznik "Al-Alam al-Maktabat" ("Świat Bibliotek", od 1946), w Nigerii "The Library Record", w Republice Południowoafrykańskiej (Pretoria) "South African Libraries". W Austrii Cz. bibliotekarskie wydają liczne tu tow. oświatowe (np. wychodzący od 1952 "Biblos"). W Bułgarii od 1945 jest wyd. "Godisznik na Balgarskija Bibliografski Institut" (co kilka lat tom), zaś od 1954 "Bibliotiekar". W Czechosłowacji od 1956 "Knihovnik" oraz roczniki: "Knihovna. Vedecko-teore-ticky sbornfk" (od 1957) i in. We Francji Naczelna Dyrekcja Bibliotek wydaje miesięcznik "Bulletin des Bibliotheques de France". Prócz tego od 1834 wychodzi w Paryżu "Bulletin du Bibliophile et du Bibliothecaire" (Cz. z pogranicza literatury). W Indiach (New Delhi) od 1954 ukazuje się "Annals of Library Science". W Izraelu organem bibliotekarzy jest "Yad la Korę". W Japonii od 1907 wychodzi Cz. bibliotekarskie "Toshokan-zasshi". "WJugosławii ukazują się: "Biblio-riekar" (od 1949) i "Vjesnik Bibliotekara Hrvatske" (1950). W Niemczech w XIX w. pojawiły się pierwsze Cz.: "Serapeum. Zeitschrift fur Bibliothekswissenschaft, Handschriftenkunde und altere Literatur" (1840-1870), "Anzeiger fiir Literatur der Bibliothekswissenschaft" (później "Anzeiger fiir Bibliographie und Bibliothekswissenschaft"), wyd. w Dreźnie w 1. 1840-1886 przez J. *Petzholta, "Zentrallblatt fiir Bibliothekwessen" (od 1884), który kontynuowany jest obecnie obok wychodzącego od 1947 Cz. "Der Bibliothekar" w Niemieckiej Republice Demokratycznej. We Frankfurcie n/M. (NRF) od 1954 wychodzi "Zeitschrift fiir Bibliothekswesen und Bibliographie". Cz. bibliotekarskimi Rumunii są: "Calauza Bibliotecaruli" (1948) oraz "Studii si Cer-cetari de Bibliologie" (od 1955; tom co kilka lat). W Stanach Zjednoczonych prócz wspomnianego już "Library Journal" ukazują się: organ Stów. Bibliotekarzy (ALA) "ALA Bulletin" (od 1901), "College and Research Libraries" (od 1939), "School Libraries" (od 1951), "Library Resources and Technical Services" (od 1957), "Journal of Education for Librarianship" (od 1960). W Szwajcarii organem zał. w 1897 przez Stów. Bibliotekarzy jest miesięcznik "Nouvelles de 1'Association de Bibliothecaires Suisses et de l'Association Suisse de Do-cumentation". Prócz tego od 1925 wychodzi "Nachrich-ten, Vereinigung Schweiz. Bibliothekare". W Szwecji zał. w 1915 Stów. Bibliotekarzy wydaje "Biblioteksbla-det". W Wielkiej Brytanii od 1899 ukazuje się w Londynie "The Library Association Record". Na Węgrzech ukazują się: "Magyar K6nyvszemle" (od 1885) oraz "A K6nyvtaros" (od 1951). We Włoszech "Accademie e Biblioteche d'Italia" (od 1927). Pierwsze rosyjskie Cz. "Bibliotiekar" było wydawane w 1. 1910-1915 przez
Tow. Bibliotekarzy w Petersburgu, natomiast pierwszym Cz. bibliotekarskim w Związku Radzieckim był ukazujący się w 1. 1923-1941 "Krasnyj Bibliotiekar" (od 1946 kontynuowany pod nazwą "Bibliotiekar"). W następnych latach powstały m. in.: "Sowietskaja Bibliografija" (1933-1941, wznowiona w 1947), "Bibliotieki SSSR. Opyt Raboty" (od 1952), "Tiechniczeskije Bibliotieki SSSR" (od 1961) oraz roczniki wielkich bibl. i instytutów bibliotekarskich. Po drugiej wojnie światowej ukazuje się kilka Cz. międzynarodowych: wydawany przez *UNESCO od 1947 "Bulletin de 1'Unesco a 1'Intention des Bibliotheques" (także w wersji ang. i hiszp., a od 1957 w ros.); wyd. od 1950 w Kopenhadze "Libri"; wydawnictwo Międzynarodowego Stów. Bibliotek Muzycznych "Fontes Artis Musicae" (od 1954) i in. W Polsce pierwszym Cz. bibliotekarskim był "Przegląd Biblioteczny. Czasopismo poświęcone bibliotekoznawstwu, bibliotekarstwu i bibliografii", wyd. przez Tow. Biblioteki Publicznej w Warszawie w 1. 1908-1909 pod red. S. *Dembego. W 1919 ukazywał się "Bibliotekarz. Organ Sekcji Bibliotek Powszechnych. Miesięcznik poświęcony sprawom bibliotek powszechnych" (pod red. Wandy Dąbrowskiej), w 1. 20-tych zaś pojawiły się dwa nowe Cz. wychodzące z przerwą wojenną do dziś: "Przegląd Biblioteczny. Wydawnictwo Związku Bibliotekarzy Polskich" (1927-1939, wznowiony w 1946; pierwszy redaktor: E. *Kuntze) oraz "Biuletyn Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy" (później pt. "Bibliotekarz"; 1929-1939, wznowiony w 1945). Żywszy rozwój Cz. nastąpił po drugiej wojnie światowej. Oprócz kwartalnika "Przegląd Biblioteczny", organu naukowego Stów. Bibliotekarzy Polskich, oraz wydawanego przez toż Stów. miesięcznika "Bibliotekarz", poświęconego głównie problemom bibl. powszechnych i czytelnictwa, pojawił się w 1949 "Poradnik Bibliotekarza", miesięcznik popularny informacyjno-metodyczny dla szerokich kręgów pracowników bibl. powszechnych. Od 1957 ukazują się "Roczniki Biblioteczne. Organ naukowy bibliotek szkół wyższych", od 1965 zaś wychodzi "Rocznik Biblioteki Narodowej", zamieszczający artykuły z dziedziny szeroko pojętej nauki o książce. Do innych zasługujących na wzmiankę Cz. należą: "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" (od 1959) oraz "Z Doświadczeń Bibliotek Szkolnych i Pedagogicznych" (rocznik, od 1959). Pojawiają się też Cz. regionalne, wyd. przez wojewódzkie bibl. publiczne, zawierające materiały metodyczne oraz dotyczące działalności bibl. w danym regionie, np. "Informator. Wojewódzka Biblioteka Publiczna Województwa Warszawskiego" (od 1953) czy "Bibliotekarz Lubelski" (od 1956). Nadto niektóre biblioteki publikują periodyczne biuletyny zawierające oprócz wykazów nabytków informacje z życia bibl., np. "Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" (od 1949). Osobną grupę stanowi kilka
445
446
CZASOPISMA ZAWODOWE
wydawanych przez bibliotekę Cz., zawierających opracowania historyczne, oparte na materiałach bibl., edycje tekstów należących do zbiorów oraz informacje o zbiorach i bibl. Należą tu: "Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich" (nieregularnie: t. 1 1927; t. 5 1957), "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" (nieregularnie: z. 1 1929; z. 9/10 1968), "Ze Skarbca Kultury. Biuletyn informacyjny Zakładu Narodowego imienia OssolińskichBiblioteki PAN" (nieregularnie; z. 1 1951; z. 19 1967), "Rocznik Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie" (od 1955).
R. Stokes: Post-war deuelopments in periodicals of librarianship and documentation. "Journ. of Doc." 1954. Library and documen-tation periodicals. 1956 FID (2 wyd. pt. Library and documentation journals. 1961). H.E. Wessels: Bibliographical and library science periodicals {in the USA). "Libr. Trends" 1961.
Dokumentacja. Jako pierwsze Cz. dokumentacyjne można traktować organ Międzynarodowego Instytutu Bibliograficznego (MIB), dwumiesięcznik "Bulletin de 1'Institut International de Bibliographie", wychodzący pod red. H. La Fontaine'a i O. *Otleta w 1. 1895-1914. Kontynuator MIB, Międzynarodowy Instytut Dokumentacyjny (późniejsza *Międzynarodowa Federacja Dokumentacji), wydaje od 1934 "IID [Institut International de Documentation] Communicationes", które stało się Cz. międzynarodowym, czego wyrazem jest ostatnia nazwa: "Revue Internationale de Documentation". Właściwy rozwój Cz. dokumentacyjnych nastąpił po drugiej wojnie światowej. Z powstałych wówczas Cz. do najważniejszych należą: "Journal of Documentation" (London, od 1945), "Aslib Proceedings" (London, od 1949), "American Documentation" (od 1950), "Nachrichten fur Dokumenta-tion" (Frankfurt n. M., od 1950), "Dokumentation" (Leip-zig, od 1953; od 1965 pt. "ZIID Zeitschrift"), "Metodika a Technika Informaci" (Praha, od 1960), "Nauczno-Tiech-niczeskaja Informacija" (Moskwa, od 1961), "Bulletin de 1'Association Internationale des Documentalistes et Tech-niciens de 1'Information" (Paris, od 1962). Od 1961 *UNESCO wydaje Cz. informacyjne "Bibliographie, Documentation, Terminologie" (także w wersji ang. i ros.), dotyczące stanu i organizacji bibliogr. i dokumentacji w skali światowej. Problemami dokumentacji zajmują się także Cz. poświęcone bibl. specjalnym i technicznym, m. in. "Special Libraries" (New York, od 1910), "Technicka Knihovna" (Praha, od 1958), "Tiechniczeskije Bibliotieki SSSR" (Moskwa, od 1961). Rysem charakterystycznym ostatnich lat jest pojawienie się Cz. poświęconych dziedzinom lub zagadnieniom dokumentacyjnym, np. Cz. międzynarodowe "Methods of Information in Medicine" (Bielefeld, od 1957), "Traduction Automatiąue" (Paris, od 1960), "Journal of Chemical Documentation" (Boston, od 1961), "Reprographie" (Bad Homburg, od 1961), Cz. międzynarodowe "Information Storage and Retrievał"
(Oxford, od 1963). Polskim Cz. dokumentacyjnym jest kwartalnik "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji", wyd. przez *Centralny Instytut Informacji Na-ukowo-Technicznej i Ekonomicznej (od 1953, pierwotnie pt. "Aktualne Problemy Dokumentacji Naukowo-Tech-nicznej").
Drukarstwo. Cz. poligraficzne w Polsce wywodzą się od wyd. we Lwowie w końcu 1871 "Czcionki", ukazującej się początkowo jako dwutygodnik, następnie zaś jako tygodnik. Pierwszym redaktorem i wydawcą był działacz Tow. Postępowego, Szczęsny Bednarski, od nr 3 Leon Zubalewicz. Pismo miało charakter oświatowo-zawodowy. Za kontynuatora "Czcionki", zlikwidowanej (1877?) z powodu trudności finansowych, uważano Cz. "Praca", dwutygodnik poświęcony sprawom drukarskim (od 1878) pod red. J. Daniluka, organ lewicy ruchu robotniczego nie tylko wśród drukarzy, lecz i całej klasy robotniczej (od 1879). W 1. 1889-1892 wychodził we Lwowie "Przewodnik dla spraw drukarsko-litograficznych" pod red. Juliana Obirka. W 1896 założono dwutygodnik "Ognisko" pod red. Józefa Hudeca, do 1918 organ lwowskiego oddziału Związku Austriackich Stów. Drukarzy w Wiedniu, od tego czasu do 1939 organ Związku Drukarzy poi. we Lwowie. W Krakowie od 1883 ukazywał się dwutygodnik "Budzik" pod red. F. Rymanowskiego i J. Englicha. W 1915 wyszedł pod red. M. Baranowskiego jedyny numer Cz. "Krakowskie Ognisko", zaś w 1. 1917-1918 organ Związku Drukarzy "Ognisko" (początkowo miesięcznik, następnie dwutygodnik), pod red. L. Misiołka. Pismem o charakterze naukowo-zawodowym był ukazujący się w 1. 1905-1908 z inicjatywy W. Teodorczuka miesięcznik "Poradnik Graficzny". W Warszawie w 1. 1878-1879 wychodziło Cz. "Z Dziedziny Sztuki Drukarskiej", będące dodatkiem do "Gazety Przemysłowo-Rzemieślniczej" (pod red. Ignacego Zawiszewskiego). W 1. 1908-1939 ukazywało się pismo zawodowo-drukarskie "Wiadomości Graficzne" pod red. A. Witkowskiego, które wznowione w 1945 w Krakowie przetrwało do 1950, kiedy to przeniesiono je do Warszawy jako organ Związku Zawodowego Pracowników Poligrafii (z końcem 1964 został zamknięty 44 rocznik tego Cz.).W 1938 wychodził "Drukarz Związkowiec", pismo lewicowe pod red. E. Minicha, R. Janickiego i A. Sława. W 1. 1930-1934 ukazywał się dwumiesięcznik "Grafika", organ Związku Artystów Grafików i Zrzeszenia Kierowników Zakładów Graficznych, pod red. Franciszka Siedleckiego, Tadeusza Gronowskiego i Adama *Półtawskiego. W 1. 1947-1949 Centralny Zarząd Przemysłu Graficznego w Warszawie wydawał Cz. "Poligra-fika", od 1951 wychodzące jako organ Sekcji Poligrafów przy Naczelnej Organizacji Technicznej. Od 1966 ukazuje się jako dodatek do miesięcznika "Poligraf ika" specjalne czasopismo poświecone m. in. sprawom liternictwa, pt.
447
448
CZASOPISMA ZAWODOWE
"Litera", redagowane przez R. Tomaszewskiego. Na przełomie 1952/1953 staraniem Sekcji Tłumpczy Drukarni Nr 3 ukazało się kilka numerów miesięcznika szkole-niowo-informacyjnego "Przegląd Poligraficzny" pod red. kolegium redakcyjnego złożonego z pracowników tej drukarni. W Poznaniu w 1919 powstał z inicjatywy Edwarda Pawłowskiego tygodnik "Przegląd Graficzny", w 1. 1929-1939 ukazujący się jako dwutygodnik "Przegląd Graficzny, Wydawniczy i Papierniczy", organ Korporacji Zakładów Graficznych na Polskę Zachodnią. Kolejni redaktorzy: Teodor Kryg, Karol Kobielski i Henryk Orchowski. Organem poznańskiego Związku Drukarzy w okresie międzywojennym był "Informator", wychodzący w 1. 1924-1939 pod kolejnymi redakcjami: Adama Brzezińskiego, Ignacego Tasiemskiego, Edmunda Palczewskiego, Antoniego Drabowicza i Czesława Grajka. Tow. Graficzne wydawało w Poznaniu w 1.1927-1930 "Technikę Graficzną", Cz. nieperiodyczne, pod red. Ludwika Iczakowskiego. Do Cz. poligraficznych należy też zaliczyć wychodzący w 1. 1928-1930 miesięcznik "Polska Gazeta Introligatorska", pod red. Ignacego Kozłowskiego. W Toruniu w 1. 1933-1939 wychodził "Drukarz Pomorski, Informator Związku Zawodowego Drukarzy i Pokrewnych Zawodów w Polsce. Oddział Pomorski", miesięcznik pod red. F. Pielawy, F. Iceka, Tadeusza Ziółkowskiego i Jana Byszewskiego. W Łodzi Związek Zawodowy Drukarzy w 1. 1935-1939 wydawał miesięcznik "Drukarz Łódzki" pod red. Zygmunta Tylma-na i okresowo Stanisława Białkowskiego. W Katowicach z inicjatywy Związku Zawodowego Drukarzy Okręgu Śląskiego w 1. 1927-1930 i 1938-1939 ukazywał się miesięcznik "Typografia" pod red. Jana Urbańskiego.
Księgarstwo. Cz. księgarskie, wydawane najczęściej przez organizacje księgarskie, poświęcone są sprawom zawodowym, często spełniają też funkcję bibliogr. bieżącej, zawierającej ogłoszenia księgarskie, reklamy, wiadomości o aukcjach itp. Pierwsze, mające często charakter magazynów ogólnonaukowych, powstały w XVIII w., głównie w Niemczech. Do najważniejszych Cz. tego okresu należały: "Buchhandlerzeitung" (Hamburg 1778-1786), wyd. przez J.G.J. *Breitkopfa "Magazin des Buch-und Kunsthan-dels" (Lipsk 1780-1782) oraz "Neues Archiv fur Gelehrte, Buchhandler und Antiquare" (Erlangen, 1795 nn.). Od poł. XIX stulecia nastąpiła specjalizacja Cz. i ich szybki rozwój, idący w różnych krajach różnymi drogami, analogicznie do rozwoju księgarstwa. W Argentynie ukazują się Cz. księgarskie: "Alada", "Biblos" i "El Libro". W Australii "Ideas". W Austrii od 1860 wychodzi fachowe Cz. "Osterreichische Buchhandler-Correspondenz". W Belgii "Journal de la Librairie". W Danii organami fachowymi księgarzy są: "Det Danske Bogmarket" (do 1948 pod nazwą "Dansk Boghandlertidende"), "Bo-
gormen", "Boghandleren", "Antikvarboghandlcren". We Francji wśród licznych Cz. fachowych do znaczniejszych należą: "Bulletin des Librairies", "Le Bouquiniste Fran-cais" (od 1920), "Bibliographie de la France" oraz (od 1958) "Bulletin du Livre" wszystkie wyd. w Paryżu. W Indiach związki wydawców i księgarzy w Bombaju i Delhi wydają "The Indian Publisher and Bookseller" i "Book News". W Jugosławii organem Związku Księgarzy jest "Glasnik Knjizara", ukazujący się od 1. 30-tych. W Kanadzie ukazuje się "Quill andQuire" (Toronto). W Niemczech wychodzą: od 1907 "Jahrbuch der Bucherpreise" informujący o cenach książek uzyskiwanych na aukcjach (od 1951 w NRF pt. "Jahrbuch der Auktionspreise fiir Biicher und Autographen"), "Łiternationales Adressbuch der Antiquare", międzynar. księga antykwariuszy (poraź pierwszy w 1926 w weimarskim wydawnictwie Straubing und Muller) oraz "Borsenblatt fiir den Deutschen Bueh-handeł" (dwa niezależne od siebie Cz. w NRD i, NRF). W Norwegii organami fachowymi Stów. Księgarzy są: tygodnik "Norsk Bokhandlertidende" i "Krebsen" (od 1913). W Stanach Zjednoczonych z licznych Cz. księgarskich do ważniejszych należą: "Publishers'Weekly" (od 1872), "American Book-Prices Current" (od 1895) informujące o najważniejszych aukcjach i zawierające alfabetyczne wykazy sprzedawanych na nich książek, "Bookseller and Collector" informujące głównie o aukcjach i poszukiwanych książkach (poprzednio pod nazwą "The Bookseller and Print Dealers Weekly") oraz "Book Pro-duction". W Szwajcarii wspólnym organem związków wydawców i księgarzy jest "Der Schweizer Buchhandel" (La Librairie Suisse), ukazujący się w Zurychu. W Szwecji prócz odrębnych organów wydawców "Svensk Bokhan-delstidning" i asortymentystów"Svensk Bokhandlaren" wychodzi wspólne pismo "Svensk Bokhandel". Związek Wydawców i Księgarzy na Węgrzech wydaje organ fachowy "Corvina", którego założycielem był Petrik Geza (1845-1925), znany księgarz i antykwariusz. Tenże Związek wydał również rocznik "Irodalmi Tajekoztató" urzędowy informator. W Wielkiej Brytanii Cz. fachowymi są: "Book-Prices Current" (od 1888) Ś informujące o cenach książek uzyskanych na aukcjach, "Book-Auction Records" (od 1903) podające wiadomości o najważniejszych aukcjach, "The Publishers' Circular and Booksellers Record", "The Bookseller", "The Publishers" (od 1964), organ antykwariuszy "The Clique" i in. We Włoszech ukazują się: "Giornale delia Libreria", "La Libreria" (organ zrzeszenia asortymentystów), "Ćatalogo Colletivi delia Libreria Italiana" i "Annuario delia Editoria delia Libreria e delia Industria Grafiche". Pierwszym Cz. księgarskim rosyjskim był organ zał. w 1883 w PetersburT gu Stów. Wydawców i Księgarzy "Kniżnyj Wiest-nik". Obecnie księgarze i wydawcy w Związku Ra-
449
450
CZASOPISMO
dzieckim posiadają liczne Cz. fachowe, m. in. "Kniżnaja Targowla".
Pierwszym czasop. księgarskim w Polsce był "Przegląd Księgarski", dwutygodnik, organ Związku Księgarzy Polskich, ukazujący się w Warszawie w 1. 1910-1914. Wznowiony w 1918 po I Zjeździe Księgarzy Polskich jako miesięcznik, organ. Związku Powszechnego Księgarzy Poi., wyd. był do końca 1919, a w 1920 ukazał się tylko jeden, zeszyt jako nr 1/2. Od stycznia 1922 ukazywał się już regularnie jako organ Zw. Pow. Księg. i Wyd. Poi.; do końca 1924 w formie miesięcznika, 1925-1927 jako dwutygodnik. Po drugiej wojnie światowej w 1.1946-1947 ukazywał się w Poznaniu jako miesięcznik, następnie przeniesiony do Warszawy wychodził tam aż do likwidacji w sierpniu 1950 w formie dwutygodnika. Redaktorami czasop. byli kolejno: A. Turkuł, A. Heflicłi, M. *Rulikowski, S. *Lam, A. L. Szymański, który redagował pismo w 1922-1928 i 1935-1939, J. *Muszkowski, J. Dzierżyński, S. *Kowalczyk, B. Żynda, A. Bocheński oraz S. Podlewski. Roczniki "Przeglądu Księgarskiego" zawierają wiele cennego materiału do historii księgarstwa poi. i działalności organizacji zawodowych księgarskich w Polsce. W lipcu i w listopadzie 1913 zostały wydane w Krakowie dwa zeszyty kwartalnika "Księgarz". Redaktorami byli A.Z. Zembaty i A. Krawczyński. Pod tymże tytułem w 1. 1919-1927 ukazywał się (nieregularnie) w Warszawie przewidziany jako kwartalnik, organ Zw. Poi. Prac. Księg. Wznowiony w 1936, wychodził do września 1939 jako miesięcznik, organ Zw. Zaw. Prac. Ksiyg. w Polsce. Redagowali go: W.S. Biernacki, w 1. 1919-1939 E. Sałaniecki oraz F. Jasiński (nr 5-9 z 1939). Również w Warszawie w 1. 1936-1939 Poi. Tow. Wyd. Książek wydawało miesięcznik "Wiadomości Wydawnicze PTWK" z dodatkiem (w 1939) "Komunikat Księgarski". Redaktorem był T. Sawicki. Pierwszym poi. czasop. księgarskim po drugiej wojnie światowej był (odbijany na powielaczu) "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego" wyd. od 1945 w Łodzi z inicjatywy działu księgarstwa spółdzielczego Związku Rewiz. Spółdz. R.P. W 1947 przeniesiony do Warszawy, ukazywał się drukiem jako miesięcznik, od 1948 pod zmienionym tyt.: "Praca Księgarska Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", a następnie (1949) "Praca Księgarska, Wydawnictwo i Rozprowadzenie". Wydawcą była Centrala Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich. Do czasu likwidacji czasop. w końcu 1949 redagował Komitet w składzie: S. Malawski, S. Połeć i I. Poskoczym. Od maja 1946 ukazywał się (zaledwie pięć numerów) w Częstochowie, wyd. przez Koło Kieleckie Związku Księgarzy Poi., pod red. M. Stawarza, dwutygodnik "Bibliopola". Do "Arkusza Zamówień" dział propagandy i wydawnictw Domu Książki wydawał w 1952 dodatek drukowany pt.
"Wkładka dla księgarza", o zmienionym następnie (od lutego 1953 do maja 1954) tytule: "Naprzód dodatek do Arkusza Zajnówień". W maju 1954 dodatek ten przekształcono w samodzielne pismo pt. "Głos Księgarza", ukazujące się do lipca 1957. Dalszym jego ciągiem był tygodnik państwowych przedsiębiorstw księgarskich "Praca Księgarska", wyd. przez Centralny Zarząd Księgarstwa. Od stycznia 1958 do końca 1961 "Praca Księgarska" zawierała podtytuł "Biuletyn informacyjno-handlowy"; od marca
1962 do marca 1963 wyd. był przez Centralę Księgarstwa Domu Książki jako tygodnik bez podtytułu, od kwietnia
1963 jako dwutygodnik "Przegląd Księgarski i Wydawniczy". Powstałe z końcem 1956 Stów. Księgarzy Poi. podjęło 31 VIII 1957 wydawanie w Warszawie jako swego organu dwutygodnika "Księgarz", redagowanego przez kolegium, z W. Galsterem jako redaktorem naczelnym (w pierwszym roku). Od 1963 ukazuje się jako kwartalnik, w którym publikowane są artykuły problemowe i materiały o trwalszej wartości. Redaguje kolegium, naczelnym redaktorem jest S. Połeć.
R. Barker: Books for all. A Study of International Book Trade. 1956. M.Z. Szterngarc: Oczerki kniżnoj torgowli za rubieżom. 1962.
CZASOPISMO: 1. Zob. Periodyk. 2.Wydawnictwo periodyczne ukazujące się raz na tydzień lub rzadziej w odróżnieniu od *dziennika i *gazety. Ze względu na ^częstotliwość wychodzenia dzielimy Cz. na tygodniki, miesięczniki, kwartalniki i roczniki. Ze względu na treść i odmienny krąg czytelników wyróżniamy następujące kategorie Cz.: dotyczące społeczeństwa, państwa i prawa (do tej grupy zalicza się pisma omawiające politykę międzynarodową, zagadnienia prawne i ogólnopaństwowe, dzienniki ustaw oraz pisma partyjne i organizacji masowych), pisma dotyczące ekonomiki i techniki, naukowe i kulturalne, młodzieżowe i sportowe, dotyczące spraw kobiet i mody (*Żurnale), pisma rozrywkowe: ilustrowane, satyryczno-humorystyczne, *magazyny, rozrywki umysłowe (szarady, krzyżówki itp.), oraz Cz. religijne.
Zo1.. też Dodatek do czasopisma, Kolportaż czasopism, Kolumna, Prasa, Układ graficzny czasopisma, Zapas.
CZASO PIŚMIENNICTWO, ogół zagadnień dotyczących *prasy i jej dziejów. Pierwocin prasy można doszukać się już w starożytnym Rzymie, gdzie w I w. p.n.e. na polecenie Juliusza Cezara ogłaszano biuletyny zawierające protokoły obrad senatu (acta senatus) oraz wiadomości z życia obywateli (acta diurna populi Romani). Biuletyny te pisane na ozdobnych tabliczkach umieszczano w uczęszczanych miejscach. Poza Rzymem biuletyny tego rodzaju znane były na Wschodzie i w Chinach. Ponownie gazety
451
452
z
rękopiśmienne pojawiły się na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, a miejscami ich powstania stały się ośrodki życia handlowego i kulturalnego. W Wenecji zorganizowano cech pisarzy nowości (scrittori d'awisi); w Rzymie nazywano ich novellanti albo gazettanti. We Francji te pisane gazety, zamieszczające informacje o wydarzeniach oraz pogłoski z życia dworu, nazywały się nou-velles a la main, w Anglii zaś news letters. W Niemczech wielkim powodzeniem cieszyła się ręcznie pisana gazeta, wydawana przez dom handlowy Fuggerów w Lipsku, uzyskująca wiadomości za pośrednictwem agentów w licznych miastach świata. Po wynalezieniu druku już w 1502 ukazuje się w Niemczech drukowana "Neue Zeitung", a w 1609 wychodzić zaczyna w Strasburgu pismo tygodniowe "Relation". W XVII w. z tych przygodnie drukowanych relacji o głośnych wydarzeniach (tzw. efemeryd) rozwinęły się regularnie wydawane pisma tygodniowe. Z nich najbardziej znana była paryska "La Gazette", zał. W 1631; regularnie ukazywały się również niderl. "Nieuwe Tijdingen", wyd. w Antwerpii od 1616, oraz ang. "The Welke news from Itale, Germany", wychodząca od 1622. Codziennie ukazywać się zaczęła w 1660 w Niemczech "Leipziger Zeitung", w Anglii w 1702 "Daily Courant", we Francji w 1777 "Journal de Paris". Z czasop. wielkie uznanie w całej Europie zdobył "Journal des Savants", wyd. w Paryżu od 1665; na nim wzorowały się ang. "Phi-losophical Transactions" i niem. "Acta Eruditorum" (1682-1776). W XVIII w. duże znaczenie miały czasop. "moralne" (obyczajowe); ich przykład, a zwłaszcza wpływ wydarzeń politycznych, oddziałał na gazety, które wprowadzając publicystykę, z czysto informacyjnych przekształcały się w pisma polityczne o ambicjach czynnego uczestniczenia w życiu społeczeństwa. Ogromny rozwój Cz. datuje się od XIX w.; niektóre z pism tej doby przetrwały po w. XX. Najbardziej znane były m. in: we Francji "Journal des Debats" (od 1789), "Figaro" (1854), "Temps" (1861); w Anglii "Morning Post" (1772), "Times" (1785), "Manchester Guardian" (1821), w Niemczech "Vossische Zeitung" (1704), "Deutsche Alłgemeine Zeitung" (1862), w Stanach Zjednoczonych "New York Herald" (1835), "Sun" (1833). Wzrost wpływów prasy na życie polityczne spowodował wzmożenie kontroli państwowej i ograniczenie swobody wypowiadania się (*Cenzura),co z kolei wywołało reakcję w formie walki o wolność prasy. Doniosłe znaczenie dla dalszego rozwoju prasy miał postęp w środkach łączności (telegraf) i komunikacji (kolej) oraz nowe wynalazki w *drukarstwie. Już w 1814 zastosowano w *drukarni "Timesa" *prasy pospieszne F. *K6niga; w tej samej drukarni została w 1846 uruchomiona maszyna rotacyjna, która stała się prototypem obecnie pracujących maszyn tego typu. W ciągu XIX w. prasa zwiększyła nakłady i objętość poszczególnych numerów czasop. usprawniając
CZASOPIŚMIENNICTWO
jednocześnie informację i wzbogacając środki dziennikarskie i publicystyczne; zróżnicowaniu uległy również typy czasop. Dużą rolę w walkach politycznych odegrały organy partyjne, związane z poszczególnymi kierunkami politycznymi. W poł. XIX w. pojawiła się prasa robotnicza ("Neue Rheinische Zeitung" Marksa i Engelsa), później czołową rolę w międzynarodowym ruchu robotniczym zdobyły pisma socjaldemokracji niem. ("Sozialdemokrat", "Vor-warts", "Neue Zeit"). W pocz. XX w. powstała w Rosji prasa bolszewicka, której geneza wiąże się z narodzinami leninowskiej "Iskry" (1900), a później "Prawdy" (1912). W krajach burżuazyjnych kierowały prasą potężne koncerny, skupiające w swych rękach większość pism. Po drugiej wojnie światowej mimo konkurencji radia i telewizji nastąpił dalszy rozwój prasy. Pierwsze miejsce w tym zakresie zdobyły Stany Zjednoczone, po których idą Japonia, Związek Radziecki, Wielka Brytania i Francja. Do dzienników mających najwyższe nakłady należą: "Prawda" (ZSRR), "Daily Mirror" (Anglia) oraz "Asahi-shimbun" i "Mainichi-shimbun" (Japonia).
W Polsce czasopisma wzięły swój początek, jak i w całej Europie, od gazet pisanych. W XVI w. pojawiać się zaczęły ulotne druki z wiadomościami o wypadkach bieżących. Te gazetki ulotne nosiły zazwyczaj miano "Re-lacyj", "Awiz", "Nowin" lub "Opisań". Najstarsze drukowane pismo tego rodzaju pochodzi z 1557. Szczególną popularnością cieszyły się awizy drukowane w obozach królewskich w czasie wypraw wojennych oraz relacje sejmowe. Pierwszą poi. gazetą periodyczną, wychodzącą regularnie, był "Merkuriusz Polski Ordynaryjny" (od 3 I 1661), związany z polityką dworu królewskiego. W 1698 ukazywał się systematycznie "Mercurius Poloni-cus" (w j. łac). Właściwy rozwój Cz. poi. rozpoczynają "Nowiny Polskie", wyd. przez pijarów w 1729, wkrótce przemianowane na "Kurier Polski". W okresie Oświecenia rozwinęły się czasop. naukowe oraz przede wszystkim moralno-obyczajowe, kształtujące się pod wpływem wzorów zachodnioeuropejskich. Szczególnie doniosłą rolę odgrywał *"Monitor" (1765-1784),z którym współpracowali najwybitniejsi pisarze i myśliciele. Podwaliny pod prasę polityczno-informacyjną położyła "Gazeta Narodowa i Obca" (1791), organ patriotycznych posłów walczących o reformy i konstytucję. Propagandzie idei postępu i patriotyzmu poświęcona była prasa insurekcji kościuszkowskiej. Radykalny program polityczny głosik "Gazeta Obywatelska i Patriotyczna" oraz "Dziennik Powstania Narodu". Po utracie niepodległości ruch na niwie Cz. chwilowo zamarł, by odżyć dopiero po 1815, kiedy zaczęło wychodzić sporo nowych pism z "Pamiętnikiem Warszawskim" (1815-1821) na czele. Ukazywały się wówczas organy opinii liberalnej "Orzeł Biały" (1819), "Dekada Polska" (1821), później "Gazeta Polska" (1826) i "Kurier
453
454
CZASOPIŚMIENNICTWO
MERKVRYVSZ POLSKI
ORDYNARYINY. Od dnia iff. do aj. Fcbruarij, i Altiihydu 24, DecemLtu, f tf
PRZYIEMNE y POŻYTECZNE Z sIawhych wieku tsoo
ZEBRANE
r7
H#r: Epirt: L, 1.13.
i. częsc 1.
Za fozwouetiehZwxekschnóLcj
Lttbatiy ts. Dectmhm, |S<3"O.
ANNO
KURYER-sf
V'. Kil sKI.
GAZETA WARSZAWSKA
ZAŁOŻONA W R 1774
f.~: 29 srasif i
Prcf.
65SP0DS8CZS POUKl! "ŚW1A T"
ZAMIARY KONSTYTUCYJNE ?. (AM
.5W1AT"
MINISTROWIE POMOCNIKAMI AFERZYSTY
STAWISKł SPÓUKUEM ALEKSANDREM ./r..
GAZETA LUBELSKA
u&ta, *** 5 Hmm 1*** .
W
w WARSZAWIE, 1770. Wakłailera MichaU Groła J, K. Met
Strony tytułowe czasopism polskich: "Merkuryusz Polski Ordy-naryjny" nr 13 z 1623 II 1661 r.; "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" t. 1 z 1770 r.; "Kuryer Polski" nr 50 z 1729 r.; "Gazeta Warszawska" nr 24 z 2411934 r.; "Gazeta Lubelska" nr 1 z 3 VIII 1944 r.
455
456
CZASOPIŚMIENNICT W O
Polski" (1829). Również poza Królestwem Kongresowym rozwijały się czasop. poi. (szczególnie w Wilnie). W czasie powstania listopadowego nastąpił krótkotrwały rozkwit prasy politycznej. Największy wpływ na opinię publiczną miały: organy radykalne "Nowa Polska" i "Gazeta Polska", liberalny "Kurier Polski" oraz konserwatywny "Polak Sumienny" i "Zjednoczenie". Po upadku powstania rozwinęła się bujnie prasa emigracyjna. We Francji wychodziły m. in. "Kronika Emigracji Polskiej", "Nowa Polska", "Trzeci Maj", "Demokrata Polski", "Orzeł Biały", "Dziennik Narodowy", "Wiadomości Polskie". Rozwój prasy krajowej krępowała ostra cenzura. Z upadkiem dzienników wzrosło znaczenie czasop. literackich i naukowych. W 1841 powstała "Biblioteka Warszawska", niezwykle cenny miesięcznik literacko-naukowy. Czołową rolę odegrał wyd. w Poznaniu "Tygodnik Literacki" (1838-1845). W Warszawie pod red. E. Dembowskiego ukazywał się "Przegląd Naukowy" (1842-1848). Wiosna Ludów ożywiła dziennikarstwo galicyjskie i poznańskie. Okres reform dziennikarskich rozpoczął "Czas" krakowski (1848-1939), oparty na nowoczesnych wzorach i o ambicjach kierowania opinią publiczną. W zaborze ros. reforma dziennikarstwa warszawskiego szła w kierunku rozwinięcia informacji politycznej z zagranicy i wzbogacenia felietonu. Ukazywały się wówczas: konserwatywny "Dziennik Warszawski", "Kurier Warszawski" wierny dawnym tradycjom oraz "Gazeta Codzienna" potem "Gazeta Polska"). W okresie powstania styczniowego rozwinęła się prasa tajna (ok. 100 tytułów, m. in. "Ruch", "Strażnica", "Pobudka", "Doniesienia z Placu Boju"). Wkrótce rozpoczął się żywy ruch w piśmiennictwie tygodniowym; tzw. "Młoda Prasa" ("Przegląd Tygodniowy", "Prawda", później "Głos") propagowała idee pozytywizmu. Wysoki poziom i dużą po-czytność osiągnęły czasopisma ilustrowane (1864-1914): "Kłosy", "Tygodnik Ilustrowany", "Wędrowiec", "Biesiada Literacka". Na przełomie XIX i XX w. nastąpiło dalsze przeobrażenie prasy poi. związane z postępem technicznym w drukarstwie i środkach łączności. Zwiększono formaty i objętość pism. Pojawiły się *depesze telegraficzne, własny *serwis informacyjny. Nastąpiło zróżnicowanie dzienników. Czołowe dzienniki warszawskie drukowały dwa wydania dziennie. W drugiej poł. XIX w. wykształciła się prasa polityczna. Utrwalały się związki prasy z partiami politycznymi i sferami gospodarczymi kraju. Nowy etap w historii dziennikarstwa stanowią narodziny prasy robotniczej, wydawanej i kolportowanej nielegalnie jako tzw. "bibuła". Początek jej daje w 1879 "Równość" wyd. w Genewie, a następnie "Proletariat", zał. przez L. Waryńskiego, "Przedświt" i "Walka Klas". Głównym pismem PPS był "Robotnik"; organem nielegalnym SDKPiL był "Czerwony Sztandar". Prasa robotnicza buj-
457
nie rozwinęła się w okresie rewolucji 1905. Obok prasy codziennej politycznej okres rozkwitu przeżywały tygodniki społeczno-polityczne i literackie, pisma satyryczne, magazyny, pisma kobiece, dziecięce, fachowe. Prasa ludowa zaczęła się rozwijać po 1875 ("Przyjaciel Ludu", "Gazeta Świąteczna"). Po krótkim zastoju w okresie pierwszej wojny światowej prasa wróciła do swej świetności z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości. W 1928 wychodziły 2353, a w 1935 Ś 2854 pisma. Z pism prorządowych najważniejsze były: "Gazeta Polska", "Kurier Poranny", "Polska Zbrojna". Prasa KPP od początku prawie była nielegalna. Największe nakłady w okresie międzywojennym osiągnęły czasop. wydawane przez koncerny prasowe: "Ilustrowany Kurier Codzienny" w Krakowie oraz "Ex-press Poranny" i "Kurier Czerwony" w Warszawie. W okresie okupacji hitlerowskiej ukazywała się prasa podziemna zorganizowana przez poi. ruch oporu. Początkowo w 1939 posługiwano się biuletynami radiowymi z nasłuchu. Już na przełomie 1939/1940 pojawiły się pisma polityczno-programowe oraz informacyjne. Organizacja Spartakusa wydawała "Strzały", komuniści krakowscy "Polskę Ludową", lewica PPS "Proletariusza", "Robotnika i Chłopa". Szeroki zasięg miały: wydawany przez ZWZ, później przez AK, "Biuletyn Informacyjny", lewicowa "Barykada Wolności", "Wola Ludu", "Chłopskie Jutro", "Rzeczpospolita Polska" oraz wydawane przez PPR: "Trybuna Wolności", "Trybuna Chłopska", "Biuletyn Radiowy", "Gwardzista" i "Głos Warszawy". Z czasem miejsce prymitywnych środków nasłuchu zajęła dobrze zorganizowana służba. Wiele pism było drukowanych, a nawet ilustrowanych. Nakłady dochodziły do kilku tysięcy. Znaczna ilość gazet mimo aresztowań ukazywała się regularnie; niemal każde większe miasto posiadało własny tytuł. Katalog poi. czasop. konspiracyjnych obejmuje 1085 tytułów, z czego 239 wychodziło regularnie ponad dwa lata, 90 w ciągu czterech lat, 17 przez pięć lat. Ukazywało się.20 pism kulturalnych, 10 pism satyrycznych; 14 pism w j. niem. prowadziło propagandę dywersyjną wśród Niemców. W 1944 w dzielnicach Warszawy objętych akcją powstańczą ukazywało się ok. 100 pism różnego rodzaju. Prasa w Polsce Ludowej datuje się od pojawienia się pierwszych pism w wyzwolonym Lublinie w 1944 "Rzeczypospolitej", "Gazety Lubelskiej" i "Zielonego Sztandaru". Drukowano je w jedynej ocalałej drukarni Szczuki. W tymże roku wychodziły już regularnie 22 pisma, wśród nich sześć dzienników, m. in. organ PPS "Robotnik" i "Życie Warszawy" oraz czasop., jak "Trybuna Wolności", "Odrodzenie", "Walka Młodych", "Wici". W 1945 następuje olbrzymi wzrost ilościowy wydawano już wtedy 407 pism. Pisma o największym zasięgu i największej liczbie czytelników wydawały wówczas: RSW "Prasa", wydawnictwo PPS "Wiedza" i wydaw-
458
CZASOSŁOW
nictwo "Czytehiik". Globalne nakłady prasy (dzienników i czasop.) wynosiły w 1959 ponad dwa miliardy egz. Wśród gazet największą poczytnością cieszą się obecnie "Trybuna Ludu", katowicka "Trybuna Robotnicza", "Życie Warszawy" i "Express Wieczorny"; z tygodników: "Przekrój" i "Polityka"; olbrzymie nakłady osiąga tygodnik "Przyjaciółka" oraz gazeta "Gromada Rolnik Polski". W 1960 "Ruch" rozprowadzał na terenie kraju 50 dzienników, 111 tygodników, 48 dwutygodników, 182 miesięczniki, 145 dwumiesięczników, kwartalników itp. Wydawano 8 pism kobiecych, 16 młodzieżowych, 6 dziecięcych, 15 sportowych, 16 katolickich i 457 pozostałych. W 1960 eksportowała Polska 781 tytułów, a jednorazo-
O Y A R
Czasosłow. Druk poczajowski z XVIII w.
wy nakład wysłanej prasy wynosił 432700 egz. Prasę poi. czytano w 95 krajach.
Zob. też Prasa gadzinowa, Prasa ruchu oporu w l. 1939-1945, Prasoznawstwo.
CZASOSŁOW, książka Uturgiczna bizantyńsko-słow., zawierająca porządek Służby Bożej, jako codziennej oficjalnej modUtwy Kościoła. Cz. mieści w sobie teksty niezmienne oraz zmienne, odnoszące się do liturgii cyklu tygodniowego bądź rocznego. Cz. w węższym zakresie zawiera dziewięć godzin kanonicznych, w szerszym zakresie ponadto teksty wybrane z: *kanonnika, *oktoicha, *triodi postnej, *triodi cwietnej i lokalne oficja. Na końcu Cz. umieszczony jest: *miesacesłow, paschaUa, indikcjon (tab-Uca z wykazem 532 lat, krzyżująca cykl słoneczny z cyklem księżycowym dla odnalezienia dat świąt ruchomych) i łuruiik (zestawienie faz księżycowych dla poszczególnych miesięcy). W Cz. ros. sprzed poł. XVII w. porządek Utur-giczny rozpoczynały nieszpory (wieczernia), w późniejszych wyd. nokturny (połunoszcznica). Odpowiednikiem Cz. w liturgii rzymskiej jest *brewiarz.
CZCIONKA, podstawowy *materiał zecerski, prostopadłościan metalowy, mający górną część tak uformowaną, że daje w druku odbitkę Utery, cyfry, znaku lub ornamentu. Poszczególne części Cz.: główka o wysokości a górna część Cz. zawierająca *oczko; oczko B górna powierzchnia główki dająca w druku odbicie obrazu litery, cyfry, znaku lub ornamentu; Unia pisma C-D Unia równoległa do górnej krawędzi ścianki sygnaturowej, będąca dolną granicą rysunku liter (tekstowych i wersaU-kowych), bez uwzględnienia dolnych wydłużeń Utery. Jej odległość od ścianki (odsadka) została znormaUzowana w 1905 dla wszystkich *krojów pisma jednego *stopnia i dzięki temu zecer ma możność składać je na równym po- Czcionka ziomie (tzw. Unia normalna); ^sygnatura E rowek na przedniej ściance Cz. (nazwanej dlatego sygnaturową), równoległy do
459
460
CZECHOSŁOWACJA
Unii pisma, służący do odróżniania podobnych krojem pism oraz ułatwiający właściwe ustawienie Cz. w *wier-szowniku; ścianka sygnaturowa (przednia) F ścianka Cz. od strony dolnej części rysunku litery, cyfry, znaku lub ornamentu; ścianka tylna (niewidoczna na rysunku) ścianka Cz. przeciwległa do ścianki przedniej; ścianki boczne G ścianki Cz. prostopadłe do ścianek przedniej i tylnej; stopka K dolna ścianka Cz.; odsadka (dawniej abzac, z niem.) i odległość płaszczyzny ścianki sygnaturowej od Unii pisma (w punktach typograficznych wynosi 1,4 dla nonparelu, 1,9 dla petitu, 2,4 dla garmondu, 2,9 dla cycera, 3,9 dla tercji); wysokość Cz. h odległość od oczka do stopki; stopień Cz. / wymiar Cz. między ścianką sygnaturową a ścianką tylną; szerokość Cz. m wymiar Cz. między jej ściankami bocznymi; żłobek P rowek w stopce Cz., równoległy do Unii pisma.
Cz. drewniana (Cz. afiszowa, drewniak), Cz. stosowana przy składaniu afiszów o stopniu 2^2 i 3 kwadraty, wykonana z twardego drewna (grusza, wiśnia, śliwa i jabłoń). Dla stopni powyżej 3 kwadratów używane jest drewno bardziej miękkie (buk, brzoza, klon, Upa). Litery Cz.d. są wycinane na specjalnych frezarkach za pomocą wzorników wyciętych w blasze mosiężnej lub cynkowej.
Cz. metalowe są stosowane przy produkcji mniejszych stopni pisma. Do odlewu Cz. używa się przeważnie stopu zawierającego ołów, antymon i cynę. Zaczyna się je wyrabiać również z tworzyw sztucznych. W introUgator-stwie do wytłaczania napisów na skórze lub płótnie są używane specjalne Cz. wykonane z mosiądzu.
Zob. też Korekta, Logograha, Odlewanie czcionek.
CZECH Józef (1806-1876), księgarz-nakładca i właściciel drukarni. Po matce Apolonii, powtórnie zamężnej za J. Mateckim, przejął księgarnię i drukarnię, założoną przez Antoniego Groebla (1771), największą wówczas w Krakowie. Unowocześnił drukarnię; jego księgarnia odegrała dużą rolę w kulturalnym życiu miasta, prowadził też ożywioną działalność wydawniczą. Wydawał dzieła naukowe i Uterackie, głównie pisarzy krakowskich, w tym również własne przekłady i opracowania. Największą popularność zdobył Kalendarz, nawiązujący do starych tradycji; ukazywał się w 1.1832-1917, zachowując w tytule do końca nazwisko Cz. Pożar Krakowa (1850) spowodował upadek firmy, zlikwidowanej ostatecznie po śmierci właściciela.
CZECHOSŁOWACJA. Na ogólną Uczbę ludności 14240000 ilość bibliotek w 1966: narodowe 2, szkół wyższych razem z zakładowymi 73, szkolnych 14500, specjalnych 6000, powszechnych 18286. Wydano
w 1966: książek 8079 tyt., w tym przekładów 1763; czasopism 1248 tyt., w tym dzienników 27 tyt.
Bibliofilstwo. ZapoczątkowaUje Jan z Rabstejna (zm. 1473), B. Lobkovic (zm. 1510) i L. Bozkovic (zm. 1520). Po-siadaU oni książki w pięknych oprawach, zaopatrzone w *znaki własnościowe. W XIX w. w związku z rozwojem ilustr. książkowej wzrosła ilość wydań artystycznych, ozdobnych, co znacznie przyczyniło się do rozszerzenia zainteresowań bibUofilskich. Do wybitnych bibUofilów tego okresu należeU: A. Prochazka, S. Neumann,V. *Preissig, zwłaszcza zaś E. Langer (1852-1914). W XX w. powstały Uczne tow. bibUofilskie wydające własne czasop.
Bibliografia. Pierwszym bio-bibUograficznym dziełem powstałym w XVIII w. było opublikowane w Pradze w 1. 1776-1780 Bohuslava Balbina Bohemia doda. W XIX w. wydawnictwa czeskie wymienił J. Dobrovsky w Geschichte der bdhmischen Sprache und alteren Literatur (Prag 1818, wyd. czes. Praha 1936). Obraz piśmiennictwa czeskiego do 1846 dał J. *Jungmann (Historie literatury ieske, Praha 1849), słowackiego L.V. *Rizner w Bibliografie pi-somnictva slovenskiho od najstarsej doby do końca r. 1900 (t. 1-6, Martin 1929-1934). Pełną bibUogr. starych druków w j. czeskim zaczął wydawać Z. V. *Tobolka (po jego śmierci redakcję objął F. Horak) pt. Knihopis ćeskfch a slovenskych tisku od doby nejstarsi do końce 18 stoi. (cz. 1, obejmująca inkunabuły, została wyd. w 1925, cz. 2 ukazuje się od 1937). K. Nosovsky i V. Praźak opracowaU Soupis ceskoslovenski literatury za lita 1901 -1925 (t. 1-2, Praha 1931-1933). Bibliografia slovenskych knih 1901-1918 (Martin 1964) została opracowana przez M. Fedora. BibUogr. retrospektywną książek dotyczących Słowacji opracował J. Kuz-mik (Bibliografia knih v zapadnych reciach tjkaj&dch sa slo-venskfch vec{, Martin 1959, oraz Bibliografia slovenskfch knih tfkajucich sa slovenskfch ved, Martin 1955); bibliogr. czasop. słowackich i dotyczących Słowacji do 1918 M. Po-temra (Bibliografia slovenskfch novin a casopisov do roku 1918, Martin 1958, oraz Bibliografia inorećovfch novin a laso-pisov na Slouensku do roku 1918, Martin 1963). Bieżącą bibliogr. ogólną do 1922 stanowiły w różnych okresach czasop.: "Vestnik BibUograficky", "Slovansky Katalog BibUograficky", "Ćesky Katalog BibUograficky", "Ćeska Bibliografie", "Ćeskoslovenska BibUografie" i in. Od 1922 jest wyd. urzędowa bibUogr. narodowa "BibUograficky Katalog", dzieląca się od 1950 na: "Ćeska Kniha" (tygodnik) i "Slovenska Kniha" (miesięcznik). Uzupełniają je dodatki, wychodzące w różnej częstotUwości, pt. "Ćeske Hu-debniny", "Slovenske Hudobniny", "Noviny a Ćasopisy v Ćeskych Krajich" (od 1952), "Zahranicni Bohemica" (od 1956). BibUogr. zawartości czasop. stanowią, wchodzące w skład ,,Bibliografickeho Katalogu", "Ćeske Ćasopisy" (1953 i 1954), a od 1955 miesięczniki "Ćlanky v Ćeskych Ćasopisech" i "Ćlanky v Slovenskych Ćasopisoch".
461
462
I
CZECHOSŁOWACJA
Bibliogr. bibliografii za 1. 1929-1944 podaje czasop. "Bibliografia Ćeskoslovenske Knihovedy"; za okres późniejszy J. Kunc opracował Phhled ceski bibliografichi literatury v le-tech 1945-1955 w: V.N. Denisjev, Nalehavi otdzky bibliograf icke prace. "Bibliograf icky Katalog ĆSR Ćeske Kniliy" (1955. Zvlaśtru sesit4). Bieżąca bibliogr. bibliografii ukazuje się od 1956 pt. "Soupis Ćeskych Bibliografii" jako roczny dodatek do "Ćeskych Kniłi". Słowacką bibliogr. bibliografii opracował J. Kuzmik pt. Prehlad bibliografie slovenskej a bibliografie inorecouej so slovenskymi vztahami (Martin 1954). Organizacją i koordynacją prac bibliograficznych zajmuje się Państwowa Biblioteka (Statni Knihovna ĆSSR) w Pradze i Macierz Słowacka (Matica Slovenska) w Martinie. Prócz tego działa Komisja Bibliograficzna przy Centralnej Radzie Bibliotecznej w Ministerstwie Kultury i Szkolnictwa.
J. Drtina, J. Kuzmik: Tschechoslowakei. W: Die Biblio-graphie in den Europdischen Landem der Volksdemokratie. 1960. Zakłady bibliografia. 1965.
Biblioteki. Po przyjęciu chrześcijaństwa w X w. pojawiły się pierwsze biblioteki. Jednak do XIV w. istniały tylko niewielkie zbiory książek rękopiśmiennych, wyłącznie dla potrzeb religijnych. Wkrótce po założeniu Uniwersytetu Karola w Pradze w 1348 poczęły powstawać bibl. kolegiów tej uczelni, tworzące najstarszą część dzisiejszej Państwowej Biblioteki CzSR (Statni Knihovna ĆSSR). Po rewolucji husyckiej (XV w.) nastąpił rozwój bibl, miejskich i prywatnych księgozbiorów mieszczańskich oraz magnackich, z których najznakomitsze były bibl. rodów z Lob-kovic i z Rozmberka. Ta ostatnia została w 1648 wywieziona jako zdobycz wojenna do Szwecji. Przychylne warunki polityczno-ekonomiczne i stosunkowo wczesne wprowadzenie drukarstwa (1468) przyczyniły się do znacznego rozwoju bibliotekarstwa czes. XVI i pocz. XVII stulecia. Utrata niepodległości w 1620 spowodowała upadek kultury, nastąpił okres kontrreformacji, większość księgozbiorów przeszła w ręce jezuitów. Dopiero początki kapitalizmu i czeskie odrodzenie narodowe rozpoczęły nowy okres rozwoju. W końcu XVIII w. wiele bibl. kościelnych przeszło w ręce państwa. Był to pierwszy krok do powstania wielkich naukowych księgozbiorów. Zreorganizowana wówczas biblioteka premonstrantów w Strahowie pod koniec XIX w. osiągnęła liczbę 60000 wol. stając się podstawą utworzonego po drugiej wojnie światowej Muzeum Piśmiennictwa gromadzącego cenne rpsy i *inkunabuły. W 1777 przejęto od jezuitów ich Bibliotekę Clementinum w Pradze i połączono z uniwersyteckim księgozbiorem Carolinum. Stanowi ona obecnie część Biblioteki Narodowej (Biblioteca Patria) Czechosłowacji. W 1952 usamodzielniono Bibliotekę Narodową, będącą dotąd oddziałem biblioteki Uniwersyteckiej. W1818 została zał. Biblioteka Muzeum Narodowego, gromadząca bohemica od po-
czątków do 1900. Powstały też liczne bibl. uniwersalne i specjalne. W Słowacji rozwój bibl. nastąpił nieco później. Przełomowe znaczenie miało tu powstanie w 1863 Macierzy Słowackiej (Matice Slovenskej) w Martinie, społecznej instytucji oświatowej, przy której zorganizowano bibl., w 1954 oficjalnie uznaną za Słowacką Bibliotekę Narodową. W XIX w. zaczęły rozwijać się na ziemiach Czech i Słowacji bibl. powszechne. Początkowo były to niewielkie księgozbiory organizacji społecznych, z których później rozwinęły się bibl. publiczne. W nurcie tym postępową rolę odegrały bibl. robotnicze, powstające w końcu XIX w. wraz z rozwojem ruchu robotniczego. Uzyskanie w 1918 niepodległości otworzyło w Cz. nowy okres rozwoju bibliotekarstwa. W 1919 na bazie bibl. uniwersytetu węgierskiego powstała w Bratysławie Biblioteka Uniwersytecka. W tym samym roku została też uchwalona, jedna z pierwszych w Europie, ustawa biblioteczna. Spowodowała ona powstanie w Cz. jednej z najlepiej w świecie zorganizowanych sieci bibl. publicznych. W okresie międzywojennym rozwinęło się też szkolnictwo bibliotekarskie, na Uniwersytecie Karola w Pradze wprowadzono w 1927 studia bibliotekarskie. Okupacja niemiecka zdezorganizowała i zniszczyła bibliotekarstwo czechosłowackie. Po 1948 zorganizowało się ono na nowych podstawach, którym daje wyraz ustawa biblioteczna z 1959. Zob. tab. 8(1).
J. Cejpek: Strućny pfehled dtjin ćeskćho knihovnictvi. 1957. Knihavna Nńrodniho Musea. 1959. Z. Tobołka: Narodni a Unwersitnl knihouna v Praze... Dii 1. 1959. Unwerzitna kniz-nica v Bratislauie. 1959. F. Novotny: Ćeskoslovensk( knihovnicki zakonoda. 1962. A. Matovicik, P. Liba: Sto rokou Matice Slovenskej. 1963. J. Cejpek: Ćeskoslovenskiknihovnictvi. Posiani a organizace. 1965.
Dokumentacja. Zaczęła rozwijać się po drugiej wojnie światowej, głównie w dziedzinie techniki. W 1945 powstał Ośrodek Dokumentacji Technicznej przy Bibliotece Wyższych Szkół Technicznych w Pradze, kilkakrotnie reorganizowany. W 1958 został utworzony Instytut Informacji Technicznej i Ekonomicznej (Ostav pro Tech-nicke a Ekonomicke Informace UTEIN). Ustawa z 1959 ustaliła zasady organizacji ogólnokrajowej służby dokumentacyjnej, której organem nadrzędnym jest Państwowa Komisja Rozwoju i Koordynacji Nauki i Techniki, koordynująca służbę informacyjną poprzez UTEIN. Struktura organizacyjna sieci służby informacji technicznej i ekonomicznej jest trójstopniowa: ośrodki resortowe kierujące działalnością ośrodków branżowych w resortach ministerstw i urzędów centralnych; ośrodki branżowe (specjalistyczne), głównie przy instytutach naukowych oraz wybranych biurach projektowych i zakładach; ośrodki zakładowe. UTEIN ustala zasady organizacyjne i metodyczne dla całej sieci, prowadzi kształcenie kadr, wydaje karty dokumentacyjne opracowane przez ośrodki, koordynuje tłumaczenia piśmiennictwa zagranicznego oraz prowadzi cen-
463
464
CZECHOSŁOWACJA
tralną ewidencję tych tłumaczeń. Na podstawie 3300 cza-sop. zagranicznych wydaje miesięczną bibliogr. analityczną "Pfehled Technicke a Hospodafske Literatury" (od 1944 pięć serii dla różnych dziedzin techniki) oraz kilkanaście innych periodyków o charakterze informacyjnym, nadto czasop. metodyczne "Metodika a Technika Informaci" (miesięcznik, ukazujący się od 1959). UTEIN ściśle współpracuje z Państwową Biblioteką Techniczną (poprzednio Biblioteką Wyższych Szkół Technicznych), której sekcja dokumentacyjna stanowi jednocześnie jego sekcję. Jest członkiem narodowym FED. W 1966 został utworzony nowy centralny organ dla koordynacji, organizacji i badań w dziedzinie informacji technicznej i ekonomicznej pod nazwą Ustredni pro Vedecke, Technicke a Ekonomicke Informace (Ośrodek Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej). UTEIN i Państwowa Bibl. Techniczna zostały włączone do nowego organu jako dwa jego działy. Działalność w zakresie informacji naukowej prowadzą także placówki Czechosłowackiej Akademii Nauk. Przy instytutach naukowych Akademii Nauk funkcjonują ośrodki zakładowe informacji naukowej (w 1963 18), nadto przy kilku instytutach istnieją ośrodki specjalistyczne, które prowadzą i koordynują działalność informacyjną w skali ogólnokrajowej w poszczególnych dziedzinach (w 1963 5). Ośrodkiem resortowym AN sprawującym ogólną kontrolę jest utworzony w 1961 Ośrodek Patentowy AN. Komisja Informacji Naukowej jest organem doradczym Prezydium AN. Istnieją także inne, poza wspomnianymi sieciami, ośrodki, jak Państwowy Instytut Dokumentacji Medycznej (1949). W 1965 został utworzony w Pradze Międzynarodowy Ośrodek Koordynacji Informacji Naukowej w Dziedzinie Rolnictwa i Leśnictwa w krajach socjalistycznych.
M. Kunicki: Informacja techniczna i ekonomiczna w CSSR. "Aktualne Probl. Dok." 1961 nr 1. A. Derfl: Soustava tech-nickfch a ekonomickych informaci w CSSR. "Knihovna" 1962. M. Dorembowicz: Ośrodki dokumentacji i informacji w Czechosłowacji. 1963. J. Toman: Wissenschaftliche, technische und ókonomische Information in der CSSR. "Nachrichten f. Dok." 1966 H.5.
Drukarstwo. Pierwszym w Czechach ośrodkiem drukarstwa w poł. XV w. było Pilzno, gdzie zapewne po 1468 została wyd. Kronika trojańska (druk w j. czeskim) i gdzie działał *Mikulas Bakalaf, który wyprodukował dziewięć z 34 inkunabułów znanych w j. czes. Równocześnie rozwijało się drukarstwo w Pradze, gdzie pierwszym znanym nam typografem był Jonatan z Wysokiego Myta, który w 1487 wytłoczył drugie wydanie Kroniki trojańskiej. Płodniejsi od niego byli J. *Severyn i J. *Kamp. Najstarszy *sygnet nieznanego drukarza praskiego pochodzi z 1475. W końcu stulecia zostały zapoczątkowane zmiany, które przyczyniły się do ulepszenia druków: od 1484 wędrowny drukarz Johannes Alacraw zaczął je uzu-
pełniać spisem treści; od 1488 rozpowszechniły się ilustracje drzeworytowe; w 1493 drukarz Beneda wprowadził kartę tytułową. Początek XVI w. przyniósł dalszy powolny rozwój drukarstwa. W 1515 zaczęła się ukazywać pierwsza czes. gazeta, wydawana przez M. *Konaca, drukarza pierwszej pieśni z nutami o bitwie pod Mohaczem (1526); w 1518 Mikulaś Klaudian wydał pierwszą czes. mapę. Te skromne próby zostały zahamowane przez cesarza Ferdynanda I, który od 1537 zabronił drukować poza Pragą i Pilznem, a w 1562 nadał arcbpowi praskiemu prawo cenzury. Dlatego wspaniale wydany kancjonał Pesne chwal Boźskych wydrukował A. *Augezdecky (1561) w polskich Szamotułach. Najbardziej znanym drukarzem tego czasu był J. *Melantrich, kierujący z powodzeniem dawną oficyną B. *Netolickiego w Pradze (która przetrwała do wojny siedmioletniej). W XVI w. na Morawach dużą rolę odgrywała *Drukamia Jednoty w Kraikach. Poza Kraikami również Ołomuniec i Prościej ów stały się ośrodkami drukarstwa morawskiego. Na przełomie XVII i XVIII w. pewną rolę zaczęły odgrywać: drukarnia uniwersytecka prowadzona przez jezuitów oraz oficyny Kamenickich i Rosenmiiłlerów, a następnie (od 1776) drukarnia Szkoły Normalnej w Pradze, specjalizująca się w wydawaniu podręczników szkolnych. Od poł. stulecia zaczęły powstawać wielkokapitalistyczne przedsiębiorstwa poligraficzne, zapoczątkowane przez Jana Schonfełda (1750-1824) oraz Bogusława Haase i jego synów (1765-1824). Na przełomie XIX i XX w. najwybitniejszym drukarzem czes. był K. *Dyrynk, twórca trzech odmian *antykwy, autor wielu publikacji z dziedziny techniki i estetyki książki. W dziedzinie artystycznej typografii książkowej wyróżniali się: V.H. *Brunner, Z. *Braunerowa, Metody Kalab, Oldrich Menhart i V. *Preissig rysownik czes. antykwy, W Słowacji pierwszą drukarnię zał. w 1573 w Komjaticach Gavel Husar. Pracował w niej Piotr Bornemiśa, który potem dla własnej drukarni w Sintavie kupił urządzenia z Polski od M. *Wirzbięty, jako pomocnika zaś przyjął Polaka W. *Mączkowicza. W 1578 rozpoczęły pracę trzy słowackie warsztaty: w Bańskiej Bystrzycy (Krzysztof Skultety), w Trnavie (Mikulaś Telegdi do 1621) i w Bardiovie (Dawid Gutgesel), gdzie w 1581 ukazał się pierwszy druk w j. słowackim przekład katechizmu Lutra. W Bratysławie powstała drukarnia arcybiskupia (1609-1633) i kontrreformacyjna oficyna Bohumira Griindera (1669-1673) oraz w Levocy na wzór polski urządzona drukarnia Breuerów, z której w 1640 wyszedł pierwszy słowacki kalendarz, w 1685 zaś Orbis pictus Komenskiego z *drzeworytami Jana Bubenka. W drugiej poł. XVIII w. działający w Bratysławie i w Koszycach Landererowie wydali pierwsze zasady pisowni, dysertację o j. słowackim i pierwszą powieść (1787). W Skalicy pracowali Skarniclowie (1762-1898).
465
466
CZECHOSŁOWACJA
W XIX w. nastąpił wzrost produkcji graficznej w wyniku działalności Słowackiego Tow. Naukowego; nowością stało się założenie wszechstronnych spółek drukarskich: Minerwy (1869) i KUS (1870) w Martinie oraz (w końcu stulecia) powstawanie drobnych zakładów komercyjnych. Od 1918 (połączenie Czech i Słowacji w Republikę Czechosłowacką, od 1969 federacja państw czeskiego i słowackiego) zakładano liczne drukarnie, z których można wymienić większe nowoczesne: w Czechach Melantrich, Orbis, czeska Graficka Unia, w Słowacji Novina, słowacka Grafia i drukarnia komunistyczna we Vrutkach (1919-1949). Nacjonalizacja przemysłu poligraficznego po drugiej wojnie światowej (1948-1950) przyczyniła się do zbudowania od podstaw drukarskiego przemysłu maszynowego, odlewnictwa nowo projektowanych czcionek, drukarskiej literatury zawodowej oraz spowodowała szybki rozwój zakładów graficznych książkowo-czasopiś-mienniczych i akcydensowych. Do największych drukarni należą: Rude Pravo, Polygrafia, Svoboda, Mir, Zjednoczenie Rnihtisk oraz Nase Vojsko w Pradze, Straż w Pilznie, Severografia w Libercu, Tisk oraz Grafia w Brnie, Pravda i Polygraficke Zavody w Bratysławie. Wl. 1955-1962 produkcja przemysłu poligraficznego wzrosła o 50%.
M.A. Ćerna: Strulni iejiny knihtisku. 1948. F. Horak: Ćeski kniha v minulosti ajeji uyzdoba. 1948. J. Repcak: PrehUd dejln knihtlale na Slovensku. 1948. Zd. Tobołka: Kniha. Jej I vznik, vjvoj a rozbor. 1949. J. Princ: Polygrafia na Slouensku. 1958. A. Kawecka-Gryczowa: O pierwocinach drukarstwa na Morawach. "Roczniki Bibl." 1961. J. Spetko: Dejiny pisma a knihy, 1963.
flustratorstwo. Najstarszym zabytkiem ilustrator-stwa czes. j est Legenda o śiv. Wacławie Gumpolda rps iluminowany z ok. tysiącznego roku. Z ok. 1085 pochodzi Kodeks wyszehradzki albo Ewangelistarz koronacyjny najpiękniejszy zabytek wczesnoromański pochodzenia czes. Z rpsów późnoromańskich na wzmiankę zasługuje Codex gigas, czyli Liber aureus z ok. poł. XIII w., napisany i iluminowany w Podlazicach, zaś z gotyckich Żywot Kunhuty, córki Przemyśla Otokara II, przeoryszy klasztoru Św. Jerzego (z ok. 1320). Najwybitniejszą czes. Biblią ilustrowaną jest Biblia Velislava z ok. 1340, zawierająca 747 rysowanych i barwnych ilustracji. Czes. sztuka iluminatorska osiągnęła szczyty w okresie panowania Karol?. IV i Wacława IV. Z tego okresu pochodzą Liber uiaticus bpa oJomunieckiego Jana ze Stfedy (ok. 1364), Modlitewnik pierwszego arcbpa praskiego Ernesta z Pardubic, Ewangeliarz Jana z Opawy oraz zbiór rpsów należący niegdyś do bibl. Wacława IV, w który wchodzi m. in. sześciotomowa Biblia menniczego Rotdleva i mszał arcbpa praskiego Zbyńka Zajica z Hazen-burka, wykonany przez Vavfinca z Klatov, napisany i iluminowany w 1409. Podczas wojen husyckich zainteresowanie sztuką zdobniczą i ilustrowaniem książek 'zmalało, jednakże za panowania Jerzego z Podiebradu powstało
znów kilka cennych zabytków. Ilustracje drzeworytnicze inkunabułów czes. nie osiągnęły wysokiego poziomu w porównaniu ze wspaniałymi osiągnięciami w ilu-minatorstwie. Na -wyróżnienie zasługują dopiero pochodzące z pierwszej poł. XVI w. niektóre druki Pavla Severyna z Kapi Hory, ilustrowane prawdopodobnie przez Jana Severyna młodszego, w drugiej zaś poł. stulecia ilustracje w bibliach J. *Melantricha, w Herbarzu Petra Ondfeja Mathioli oraz ornamentacja w kancjonałach braci czeskich, drukowanych w Ivanci-cach i Kraikach. Wojny husyckie, a następnie wojna 30-letnia zahamowały rozwój drukarstwa, obniżył się również poziom ilustr. Wystąpienia antyklerykalne wywołały pojawienie się karykatury, która stała się zalążkiem późniejszej satyry politycznej i obyczajowej. W tym czasie wielu wybitnych artystów osiedlało się za granicą, jak np. działający w Anglii V. *Hollar, który dzięki wspaniałemu opanowaniu techniki kwasorytu wniósł nowe wartości do grafiki europejskiej. Pozostawił doskonale wykonane serie: Ornatus muliebris anglicanus (1640), Theatrum mulierum (1643) oraz serię kwasorytów wg Tańca śmierci Holbeina (1641, następne wyd. 1710, 1794, 1816), karty tytułowe i ilustr. dla wydawców ang. do Wergilego (1654), Ogilbe'go Bri-tannia i Ware'a Hibernia. Wśród artystów pozostałych w kraju należy wymienić Michała Rentza oraz Antonina Birckharta, którzy ilustrowali książki wg obrazów Karla Skręty, Kristiana Sebastiana Distmana, Jana Kryśtofa Liski, Jana Hiebla. Zaczęto ozdabiać foliały barokowe miedziorytowymi portretami panujących, uczonych, artystów i wojowników. W XVIII w. nieprzeciętnymi osiągnięciami mogą się poszczycić Balzerowie, bracia Salzer, a zwłaszcza Jan Berka, który pracował aż do 1836. Do podniesienia poziomu artystycznego ilustracji czes. w XIX w. przyczynili się J. i G. *Manesowie oraz Kareł Purkyne. J. Manes wywarł wpływ na genialnego M. *Alesa, autora ok. 8000 ilustracji, z którego sztuki korzystał A. *Kaspar. Zasługą czes. grafika i karykaturzysty V.K. Klica było wynalezienie druku wgłębnego. Z końcem stulecia grafika czes. uwolniła się od penetracji niem., wykształcając swój indywidualny charakter pod wpływem Paryża, gdzie tworzyli L. *Marold, A. *Mucha i F. *Kupka. Głównym ośrodkiem kształcenia artystów grafików stała się zał. w 1885 w Pradze szkoła przemysłu artystycznego. Na pocz. XX w. nowoczesna książka czes. najwięcej zawdzięcza poetom i krytykom: Arnośtowi Prochazce, Stanisławowi Kostce Neumannowi, Frantiskowi Ksave-remu Saldzie i malarce Z. *Braunerovej. Poglądy i wpływy W. *Morrisa wprowadzili do Cz. malarz i grafik V. *Pressig i jego uczeń K. *Dyrynk. Po pierwszej wojnie światowej czes. książkę artystyczną reprezentowali F. *Kob-liha, Jaroslav Benda, V.H. *Brunner, F. *Kysela, J. *Ćapek, J. *Lada i Jan Konupek. W czasie drugiej wojny światowej
467
468
CZECHOSŁOWACJA
wyróżnili się F. *Tichy i V. *Rada. Z artystów współczesnych należy wymienić przede wszystkim Karela Svo-linskiego, Vaclava Maska, Jana Rambouska, Karela Miillera, Vaclava Fialę, Cyrila Boudę, Frantiska Muzikę, Antonina Pelca, Jifiho Trnkę, Adolfa Zibranskiego, Antonina Strnadla, Josefa Lieslera, Kamila Lhotika, Amośta Pader-lika, Vaclava Sivka, Otę Janećka i in. Z artystów tworzących za granicą duże znaczenie osiągnął w ilustratorstwie, zwłaszcza w drzeworycie barwnym, R. Ruzićka działający w Stanach Zjednoczonych.
Księgarstwo. Pierwsze wzmianki o handlu książką zawdzięczamy księgarzom XV w. Do końca XVIII w. na terenie Cz. pracowali głównie księgarze niem. i austr. Pierwsza poł. XIX w., przynosząc odrodzenie literatury czes., stworzyła warunki do rozwoju narodowego księgarstwa. Do najbardziej zasłużonych firm księgarskich należały w 1. 30-tych tego stulecia V.M. Kramerius (ur. 1795), J. Landfrass w Jindrichove Hradci, Jan Hostivit Pospisil w Hradci Kralove. W 1. 60-tych wyróżniła się księgarnia J.L. Krobera, posiadająca przez okres przeszło dziesięcioletni największy wybór literatury czes: Do końca XIX w. duże znaczenie miały firmy: J. Otto, J.R. Vilimek, F. Riv-nać, F. Topie, Bursik i Kohout, w zakresie wydawnictw muzycznych F.A. Urbanek, teologicznych B. Styblo i G. Fraud (teologia katolicka) oraz F. Bastecky (teologia ewangelicka), A. Reinwart w zakresie wydawnictw gospodarczych. Księgarstwo komisowe zorganizowane było na wzór lipskiego. Do najważniejszych przedsiębiorstw tego typu należały firmy Hoher i Kloucek, Alois Srdce i A. Hy-nek. Wszystkie wymienione księgarnie mieściły się w Pradze. Na Morawach najpoważniejszymi księgarzami byli: w Brnie F. Barvic, w Ołomuńcu F. Promberger, w Opawie J.W. Schindler, którego drukarnia, zał. w 1716, odkupiona w 1780 przez J.J. *Trasslera, dała pocz. wielkiemu przedsiębiorstwu, składającemu się z drukarń, księgarń i Odlewni czcionek (filie w Brnie i Krakowie). W 1. 90-tych XIX w. literaturę czes. rozprowadzało ponad 150 firm, zrzeszonych od 1879 w Związku Czeskich Księgarzy i Wydawców (Spolku Ćeskych Knihokupcu a Nakladatelu), którego organem była "Kniha", dająca przegląd bieżącego piśmiennictwa czes. (później "Knihokupecky oznamova-tel"). Już w 1. 80-tych zorganizowano wśród księgarzy dobrą informację w zakresie bibliogr. Po drugiej wojnie światowej w Cz. upaństwowiono księgarnie (antykwariaty dopiero od 1949). W 1953 sieć księgarska, podlegająca dotąd poszczególnym wydawnictwom, organizacjom i instytucjom, została scentralizowana: na terenie Czech w ramach państwowego przedsiębiorstwa Książka (Kniha), w 1955 liczącego 472 księgarnie i 40 antykwariatów (15 największych księgarń w Pradze nie włączono do sieci księgarskiej Kniha), na terenie Słowacji w ramach takiegoż przedsiębiorstwa Książka Słowacka (Slovenska Kniha),
zrzeszającego 141 księgarń i 88 antykwariatów. Prócz tego istniało przedsiębiorstwo Książka Radziecka (Sovetska Kniha), rozprowadzające wydawnictwa radzieckie na terenie całej Cz. Zarówno Kniha, jak i Slovenska Kniha obejmowały trzy piony operatywne: hurt, detal, antykwariat. W 1960 rozwiązano centralne zarządy Knihy i Slovenskiej Knihy. Hurt przeszedł do Związku Czeskich Wydawców (Sdrużeni Ćeskoslovenskych Nakladatelstvi), zlikwidowanego w 1962, a dla detalu i antykwariatów utworzono 11 okręgowych przedsiębiorstw księgarskich (8 w Czechach i 3 w Słowacji), podległych odpowiednim okręgowym radom narodowym. Obecnie w Cz. istnieje 819 księgarń, nie licząc kiosków i punktów sprzedaży książek (dane z 1962) oraz 50 wydawnictw (państwowych, branżowych i wojewódzkich), z których większość powstała w 1953. W 1963 utworzono Zarząd Główny Kultury Książki (Ćeskoslovenske tJstfedi Kniżni Kultury), będący centralnym ośrodkiem zarządzania wydawnictw i firm księgarskich. Rada Centralnego Zarządu Kultury Książki zabezpiecza czytelnictwo, koordynuje podstawowe zagadnienia polityki wydawniczej, ustala plany wydawnicze itp. W 1962 wydano 8848 tyt., w tym najwięcej z zakresu nauk stosowanych, techniki, medycyny, rolnictwa (2782), nauk społeczno-ekonomicznych i prawniczych (1652), literatury pięknej i literaturoznawstwa (1630). Z ogóhiej liczby 1634 tłumaczeń 373 było z j. ros. Ilość wydawanych tyt. i wysokość nakładów (w 1963 70 000 000 egzemplarzy) stawia Cz. w pierwszej dziesiątce krajów o najwyższej produkcji światowej, a pod względem liczby przekładów na jednym z pierwszych miejsc (w 1961 trzecie). Jednocześnie rozwój techniki poligraficznej i wysoka kultura wydawnicza pozwalają zaliczyć książkę czechosłowacką do czołówki światowej (albumy z zakresu sztuki, książka ilustrowana dla dzieci, wydawnictwa naukowe w j. obcych). Dzięki temu oraz dzięki dobrej organizacji sprzedaży Cz. ma najlepsze spośród krajów socjalistycznych wyniki eksportowe, uzyskując m. in. dzięki ochronie prawnej w ramach *Universal Copyright Convention (Światowej Unii Prawa Autorskiego) również poważne sukcesy na rynkach USA i krajów "trzeciego świata". Zarówno w Czechach, jak i w Słowacji istnieje ścisła specjalizacja wydawnictw; do najważniejszych należą: wydawnictwo Orbis, którego celem jest popularyzacja podstawowych dziedzin nauki i techniki, sztuki, literatury krajoznawczej, prawniczej, wydawanie książek i czasop. w j. obcych, informacja (w 28 językach), wydawanie widokówek, etykietek zapałczanych, a także plakatów, szerzenie wiedzy o socjalistycznej Cz.; Artia wydające na najwyższym poziomie edytorskim wszelkiego rodzaju publikacje w j. obcych, przeznaczone dla czytelników zagranicznych (literatura piękna, dziecięca, sztuka, nauki przyrodnicze, encyklopedie, słowniki itp.). Artia podlega Centrali Handlu Zagranicznego
469
EWoK 17
470
CZECHOSŁOWACJA
pod tą samą nazwą, zajmującą się eksportem i importem książek; Odeon wydające dzieła z zakresu literatury i sztuki (twórczość rodzima i przekłady); Nakladatelstvi Ceskoslovenske Akademie Ved i Slovenska Akademia Ved wydające prace instytutów naukowych, akademii nauk, encyklopedie i literaturę popularnonaukową. Prócz tego istnieją liczne wydawnictwa techniczne, młodzieżowe, wojskowe i in. Ważną rolę odgrywają w Cz. kluby czytelnicze, które istnieją od 1890. 11 klubów czytelniczych (1964) zrzesza setki tysięcy czytelników, m. in. przy Odeonie Klub Literatury Pięknej, zrzeszający 300000 czytelników, przy Państwowym Wydawnictwie Literatury Pięknej Klub Książki Popularnonaukowej (80000 członków) i in., w Słowacji Gwiezdoslavova i Klub Przyjaciół Pięknych Książek (po 100000 członków), Klub Przyjaciół Poezji (30000 członków), Klub Młodzieżowy "Maj" (150000 członków), Klub Literatury Politycznej (60000 członków), Klub Młodych Czytelników (uczniowski, ok. 500000 członków). Odrębną organizację posiada Klub Miłośników Literatury Technicznej przy Państwowym Wydawnictwie Literatury Technicznej, zał. w 1960 jako pierwszy na świecie (w 1965 przekroczył 50000 członków), wydający własne czasop. fachowe. Jego członkowie nie otrzymują specjalnie wydanych serii klubowych, ale zamawiają książki na rok z góry na podstawie zapowiedzi wydawniczych wszystkich wydawców książek technicznych. Zaletą klubów książki jest możność uzyskania taniej książki, na co pozwalają wysokie nakłady.
J. Zika: Diejatiel'nost' izdatielstw i knigotorgowych priedprijatij w ĆSR. "Kniga" 1962.
Oprawy. Najstarsza oprawa luksusowa obciągnięta tkaniną pochodzi z ok. 1200. Oprawy złotnicze, z ozdobami rytymi w metalu, wysadzane kryształami, kamieniami półszlachetnymi, wykładane rzeźbą w kości słoniowej, pochodzą z okresu Karola IV i Wacława IV (1346-1419), gdy Praga była również stolicą Cesarstwa. W technice nacinania skóry (zwłaszcza cięciem płaskim) Czechy zajęły w XIV-XVI w. czołowe miejsce i oddziałały również na kraje sąsiednie (*Oprawa nacinana). Nawet oprawy w półskórek zdobiono techniką nacinania, istnieją także dwa egzemplarze z XV w. z rzeźbą w drzewie. Technika wycisku ślepego znana jest od 1404. Obok warsztatów introligatorskich klasztornych istniały pracownie introligatorów indywidualnych (np. B. *Trnka, którego warsztat posługiwał się tłokiem z herbem miasta Pragi, i in.). Oprawy osłaniały *okucia i klamry; dodatkową ochronę wnętrza księgi (najczęściej ksiąg ziemskich) stanowiło zamknięcie jej na klucz przy pomocy specjalnego zamka. W XV w. i później cenne księgi zaopatrywano w łańcuchy i przykuwano do pulpitów lub szaf (*Libri catenati). *Oprawa sakwowa nie zachowała się w oryginale, znana jest wyłącznie z przykładów dzieł sztuk plastycznych. Oprawa osłaniająca, której
miękka skóra ochrania z trzech stron brzegi książki, zachowała się w większej ilości egzempl. Tłoczenia złotem pojawiły się na oprawach późnogotyckich. Nowy styl ze złoconym wyciskiem negatywowych *tłoków reprezentują oprawy renesansowe z 1. 20-tych XVI w. Powstały one w wyniku działalności introligatorów poi., przybyłych do Pragi z Krakowa z własnymi narzędziami. Niebawem jednak ustalił się typ tzw. oprawy ze ślepym wyciskiem. Ogromne kancjonały ślepo tłoczone chronione są przez okucia wspaniałej rodzimej roboty. Znane są prace :licz-nych introligatorni renesansowych. Z 1541 pochodzi najstarszy datowany *superekslibris herbowy. Wybitne miejsce zajęła oprawa powstała w kręgu braci czeskich. Okres rozkwitu oprawy czes. obejmuje lata ostatniej ćwierci XVI i pocz. XVII w. Wojna trzydziestoletnia zahamowała rozwój oprawy. Zaznaczyły się wpływy obce, głównie fr., zarówno w kompozycji, jak i w pojedynczych motywach. Kult religijny uwidocznił się w stosowaniu emblematu IHS, monogramu Matki Boskiej, postaci świętych itp. Powstały wtedy wspaniałe oprawy kute w srebrze lub pozłacane na podkładzie z aksamitu. Koniec XVIII i pierwsza poł. XIX w. przyniosły rozwój klasycyzmu, *oprawy w stylu empire i oprawy romantycznej. W epoce postępującej industrializacji oprawy artystyczne powstawały jedynie na zamówienie z okazji wielkich uroczystości (J. Manes). Tak np. na wystawę jubileuszową w 1891 wykonano szereg prac na wzór dawnych szczytowych technik introligatorskich. Dążność do odrodzenia w zakresie kultury książkowej przez wpływy ang. znalazła pionierkę w osobie Z. Braunerovej. Dalszy postęp przyniosła współpraca artystów z introligatorami rzemieślnikami. Klasykami nowoczesnego czes. introligatorstwa są: L. Braddć, A. Malflc, A. Tvrdy. Najwybitniejsi z młodszej generacji, pracujący wg nowych zasad, to: O. Blaźek, J. Brousek, małżeństwo Jircutowie, K. Lindauer, M. Mali-kova, J. Olsak, P. Pospisilova, J. Rajman, J. Svoboda, J. Vyskocil.
P. Hamanova: Z de"jin knizni uazby... 1959. B. Nuska: Polski wpływ na formowanie się czes. renesansowej oprawy książkowej. "Ze Skarbca Kultury" 1964 z. 16.
Papiernictwo. W Czechach w 1499 wydano zezwolenie na założenie papierni pod Pragą, nie posiadamy jednak bliższych danych ojej działalności. Wiadomo natomiast, że już w 1505 istniała papiernia w Trutnowie. Papiernictwo czes. poniosło duże straty w okresie wojny 30-letniej, lecz w drugiej poł. XVII i pierwszej poł. XVIII w. nastąpił w tej dziedzinie widoczny rozwój, jak zresztą we wszystkich krajach europejskich w tym czasie. Nowe młyny papiernicze powstawały jeszcze w pocz. XIX w. W 1820 było w Cz. ponad 120 papierni. Powszechnie uważa się, że w Słowacji używanie papieru wprowadził w XIV w. węgierski król Karol Robert Anjou (1308-1342). Był to
471
472
CZERWIJOWSK1
papier przede wszystkim pochodzenia włoskiego. Wiadomości o pierwszym młynie w Levocy pochodzą z 1530, jego produkcja była jednak bardzo skromna. Dopiero w pocz. XVII w. powstała większa ilość papierni; dotychczas zidentyfikowano ich 21. Dalsze 37 wybudowano w XVIII, a nawet jeszcze w XIX w., gdy maszyna papiernicza wyrugowała czerpalnie. W Słowacji powstało ich jeszcze ponad 20. Dziś w Cz. zużycie papieru i tektury łącznie wynosi 44 kg na głowę, a produkcja 677 000 ton, w tym eksport 61900 ton. W oparciu o stosunkowo bogate zasoby leśne produkuje się 574900 ton mas papierniczych, zużywając do wyrobu papieru i tektury 206 800 ton makulatury. Pod względem zużycia papieru i tektury Cz. znajduje się wśród krajów socjalistycznych na drugim miejscu po NRD. Posiada dobrze rozwinięty przemysł sit i filców papierniczych, które m. in. importuje także Polska. Bogate złoża kaolinu papierniczego pozwalają na poważny eksport tego ważnego surowca papierniczego również do Polski, zdanej w tym zakresie całkowicie na import.
Zob. też Iluminatorstwo, Czasopisma zawodowe, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
CZEPIEL Mikołaj (1452-1518), prof. Akademii Krakowskiej, protonotariusz apostolski, sekretarz królewski, bibliofil. Swój niezwykle cenny księgozbiór, liczący ok. 250 dzieł treści prawniczej, filologicznej, filozoficznej i medycznej, zapisał Bibl. Akademii Krakowskiej .Wśród książek prawniczych znalazły się dzieła najwybitniejszych przedstawicieli szkoły glosatorów w Bolonii (Azona i Odo-freda), wielkiego Bartolo de Saxoferrato, jego ucznia Balda de Ubaldis i ich następców. Do najcenniejszych należała kolekcja książek gr., pierwsza w Polsce i jedna z pierwszych w Europie. Cz. zakupił prawie wszystkie druki gr., wydane nakładem Alda *Manutiusa, skoro jeszcze do dziś zachowały się 22 gr. aldy proweniencji Czepielowej. Gromadząc przede wszystkim wytwory tłoczni wł., Cz. postarał się o ich oprawę w stylu wł. Renesansu. Zachowały się dzieła oprawione we Włoszech w piękną kozłową skórę, zdobioną ślepymi *tłokami o motywach islamskiej plecionki. Najliczniejszą grupę stanowią oprawy poi. z warsztatów Wrocławia i Krakowa. Wśród krakowskich szczególnie interesujące są oprawy książek z tekstem gr., wykonane techniką grecko-bizantyjską, nie znaną dotąd poza Italią innym introligatorom europejskim (*Oprawa grecka). Niewątpliwie Cz. sam dostarczył introligatorowi krakowskiemu odpowiedniego wzoru przywiezionego wprost z warsztatu Alda z Wenecji. Korespondencja Cz. odnaleziona jako ^makulatura w oprawach dostarczyła dodatkowych wiadomości o czasie i miejscu powstania opraw.
A. Lewicka-Kamińska: Renesansowy księgozbiór M.Cz. w Bibl. Jagiellońskiej. 1956.
CZERNECKI Jan (1871-1955), właściciel drukarni, księgarz i wydawca. W 1912 otworzył w Wieliczce księgarnię i po otrzymaniu koncesji na drukarnię zaczął jednocześnie wydawać książki. Jednym z pierwszych wydawnictw Cz. była ukazująca się w zeszytach, starannie wyd. Kruszyńskiego Historia sztuki starochrześcijańskiej, a następnie seria Malarstwo Współczesne Polskie, obejmująca monografie malarzy z reprodukcjami ich dzieł, oraz Biblioteka Nowelistyczna, której ukazało się 30 tomików. W 1916-nabył znaczne zapasy wydawnictw i komisów po zlikwidowanej księgarni Spółki Wydawniczej Polskiej w Krakowie oraz przeniósł swą księgarnię i drukarnię do Krakowa,, gdzie przy Rynku Gł. 11 kontynuował bardzo już ożywioną działalność asortymentową i wydawniczą. Wydawał dużo, m. in. podręczniki, książki techniczne, prawnicze,, ekonomiczne, literaturę piękną i tomy Biblioteki Boya. Wydawnictwa własne oraz zapasy po Spółce Wydawniczej Polskiej znajdowały duży zbyt w Warszawie i w Królestwie, co skłoniło Cz. do otwarcia w 1918 w Warszawie własnej ekspedycji tych wydawnictw przekształconej wkrótce na księgarnię asortymentową w Al. Jerozolimskich 72a, która w 1928 przeniesiona została na Krakowskie Przedmieście 9, gdzie w 1. 1870-1927 mieściła się księgarnia E. *Wendego i Ski. W 1924 założył trzecią księgarnię połączoną z wypożyczalnią książek w Tarnopolu. Podczas kryzysu gospodarczego Cz. zmuszony został do ograniczenia działalności wydawniczej, w 1930 zlikwidował księgarnię i wypożyczalnię w Tarnopolu, a następnie w Warszawie. Ogółem Cz. wydał ok. 900 książek i broszur, z czego ponad 700 do 1924. W1933 księgarnię w Krakowie, drukarnię i zapas wydawnictw wystawiono na licytację. Z pozostałych resztek wydawnictw Cz. otworzył w Krakowie przy ul. Szewskiej, później przy ul. Jana 16,. antykwariat, który prowadził do 1945. Po wyzwoleniu przeniósł swą firmę na ul. Szewską 25, gdzie działała ona jako mała księgarnia asortymentowa, a od 1948, do likwidacji po śmierci Cz., już tylko jako antykwariat. W związku ze swymi zainteresowaniami Cz. zebrał cenną bibl. dzieł' historycznych i pamiętników.
CZERNIEJEWSKI Stanisław Kostka (1836-1903),. wydawca i redaktor. Działalność rozpoczął w Wielkopolsce i Częstochowie, skąd przybył do Piekar, gdzie objął redakcję wydawanej przez Franciszka Świdra "Gwiazdy Piekarskiej". W 1889 wspólnie z nim kupił drukarnię-Teofila Nowackiego w Piekarach, którą po wycofaniu się wspólnika prowadził sam. Po likwidacji "Gwiazdy Piekarskiej" w 1900 Cz. objął redakcję "Gazety Katolickiej"; wplątał się w proces sądowy o obrazę prasową i wkrótce po wyjściu z więzienia zmarł.
CZERWTJOWSKI Faustyn (1873-1944), bibliotekarz, działacz oświatowy, pionier bibliotekarstwa oświatowego
473
474
CZER.WIŃSKI
w Polsce. Wydalony w 1892 z gim. za udział w tajnym kole uczniowskim, zaangażowany następnie w konspiracyjnej robocie politycznej, zmieniał często miejsca pobytu i zatrudnienie (był m. in. górnikiem, stolarzem, zecerem). Przebywając w Zagłębiu Donieckim, a w 1. 1901-1902 w Anglii, Francji, Niemczech, Szwajcarii i Austrii, szczególnie interesował się zagadnieniami oświatowymi, a bibliotekarstwo poznawał praktycznie. Od 1904 w Warszawie, w 1906 został kierownikiem X Wypożyczalni * Wydziału Czytelń Warszawskiego Tow. Dobroczynności, a w 1907 rozpoczął pracę w Czytelni Naukowej *Tow. Biblioteki Publicznej, późniejszej ^Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy, której dyrektorem był w 1. 1913-1937. Po okresie trudnym (pierwsza wojna, nieuregulowany byt materialny) dzięki jego wysiłkom nastąpił wspaniały rozdwój Bibl. Szczególnie należy podkreślić rozbudowanie -w 1. 1928-1937 sieci miejskich placówek bibliotecznych. ŚCz. współdziałał w poczynaniach oświatowych lewico--wych stów. i związków, brał czynny udział w pracach Związku Bibliotekarzy Polskich, wchodząc od 1917 przez wiele lat w skład zarządu. W 1. 1918-1925 organizował i kierował wieloma kursami bibliotecznymi. Wykładał (do 1939) w założonej przez siebie Rocznej Szkole Bibliotekarskiej przy Bibliotece Publicznej oraz na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Z jego publikacji najważniejsze są dwa podręczniki bibliotekarstwa: Bibliotekarz (1912) i Biblioteki powszechne (1919).
K. Świerkowski: F. Cz. "Bibliotekarz" 1937/38 nr 7/9. P. Maślankiewicz: F. Cz. W: Z dziejów książki i bibl. w Warszawie. 1961.
CZERWINSKI Franciszek Hieronim (1837-1899), -drukarz, wydawca warszawski. Terminował w *Drukarni Misjonarzy (Nowy Świat 36), którą ok. 1868 nabył do spółki z S.P. *Niemirą. Razem wydrukowali ok. 72 pozycje, treści przeważnie religijnej. W 1883 Cz. założył własną drukarnię. Wyszło z niej 208 pozycji, w tym 62 jego nakładu. Ok. 72% stanowiła literatura religijna. Od 1890 Cz. był wydawcą kalendarza "Świt". Po jego śmierci drukarnię prowadzili spadkobiercy.
CZESKI BŁĄD zob. KOREKTA Znaki ko-fektorskie.
CZĘSTOCHOWA
Biblioteki. Od końca w. XIV aż po 1. 50-te w. XIX jedyną bibl. na terenie miasta była bibl. klasztoru oo. paulinów na Jasnej Górze. Na podstawie zachowanych rpsów pochodzących z w. XIV, a szczególnie kilku XV--wiecznych (1411, 1412, 1416, 1417), przyjąć trzeba jako pewne, że bibl. istniała już" na pocz. w. XV (1382przy-Łycie paulinów na Jasną Górę). Kilkakrotnie nawiedzające
475
klasztor pożary pogrzebały wiele dokumentów z danymi historycznymi odnoszącymi się do dziejów bibl. Na podstawie zachowanego fragmentu katalogu bibliotecznego z 1614 można stwierdzić, że zbiory były w tym czasie dość znaczne. Wyrazem troski o rozwój bibl. było ustalenie funduszu na zakup książek; tak np. w 1638 przeznaczono na ten cel 1/10 dochodów zakrystii, zaś w 1666 fundusz biblioteczny został ustalony na 300 zł + 15 dukatów z posiadłości ziemskiej Wilkowiecko. Początkowo bibl. mieściła się prawdopodobnie w wieży kościoła, stamtąd przeniesiono ją w 1711 (po pożarze w 1710) do klasztoru. W 1758 rozpoczęto prace nad zabezpieczeniem zbiorów. Dla wszystkich książek sporządzono drewniane futerały obciągnięte w półskórek. Na grzbietach futerałów wytłoczono złotem trzyczęściową sygnaturę: dział, półka i kolejny numer teki. Księgozbiór ustawiono w 18 działach reprezentujących wszystkie dziedziny ówczesnej wiedzy. Do 1747 bibl. pozostawała pod opieką profesora teologii moralnej, później Ś stałego, osobno mianowanego bibliotekarza. Katalog bibl. z 1762 wykazywał ok. 4000 dzieł. Obecnie Biblioteka Druków Starych liczy ok. 6000 dzieł. Gromadzone przez bibl. druki stały się podstawą do wyodrębnienia w 1800 drugiej jednostki Ś Biblioteki Nowej, której stan obecny wykazuje blisko 30000 tyt. Do dyspozycji czytelników pozostają dwa katalogi: alfabetyczny i systematyczny. Bibl. gromadzi dzieła z zakresu teologii, opracowania naukowe z filozofii i prawa kościelnego, natomiast literaturę z innych dziedzin o tyle, o ile stanowi ona podbudowę dla dziedzin zasadniczych. W 1958 z działu teologicznego wyodrębniono literaturę mariologiczną, co dało pocz. Bibliotece Maryjnej, specjalizującej się w gromadzeniu materiałów i opracowań dotyczących kultu maryjnego na świecie. Dział czasopism Biblioteki Jasnogórskiej liczy 292 tyt., z czego 101 przypada na aktualne. . Pierwszą bibl. założoną w mieście była Bibl. Magistratu, powstała w 1858 i ściśle związana z organami administracji miejskiej. W bibl.tej gromadzono przepisy prawne, instrukcje i ustawy. Całość zbiorów przechowywana jest obecnie w Archiwum Państwowym w Cz. W 1917 powstała Bibl. Publiczna im. Władysława Biegańskiego, do 1925 znajdująca się pod opieką Tow. Biblioteki Publicznej, które po rozwiązaniu się przekazało księgozbiór magistratowi. W 1939 stan księgozbioru wykazywał 10000 tomów. Czynna przy bibl. wypożyczalnia liczyła w tym czasie 850 stałych czytelników. Intensywny rozwój Bibl. Miejskiej przypadł na 1. 1945-1957. Powstało wówczas dziewięć placówek filialnych, księgozbiór wzrósł do liczby 85000 wol. i 100 tyt. czasop., czytelników 10192. Wg danych na koniec 1966 poza Bibl. Centralną, w której skład wchodziły: trzy wypożyczalnie (dla dorosłych, młodzieży i dzieci), trzy czytelnie (naukowa, czasop. i dziecięca) i ośrodek informacyjno-
476
CZĘSTOCHOWA
bibliogr., do sieci bibliotecznej włączonych było 16 filii i 4 punkty biblioteczne. Księgozbiór liczył 180591 wol. druków zwartych i 1451 wol. czasop. Większość (42,1%) stanowiła literatura beletrystyczna, 19,4% literatura dla dzieci. Specjalizacja bibl. zmierza w kierunku humanistycznym, chociaż trzon księgozbioru stanowi literatura popularnonaukowa ze wszystkich dziedzin wiedzy. Książka popularnonaukowa cieszy się dużym zainteresowaniem,
0 czym świadczy wysoki procent jej wypożyczeń 29,4% w porównaniu z przeciętną kraju ustaloną na 10,8%. Stałych czytelników bibl. posiada 30417. Katalogi: centralny (dla całej sieci), alfabetyczny i systematyczny w układzie dziesiętnym. W 1950 powstała w Cz. Bibl. Politechniki, której pocz. są związane z działalnością Szkoły Inżynierskiej zał. w 1949. Od 1955 (powstanie Politechniki) bibl. nosi oficjalną nazwę Bibl. Politechniki. Ówczesny jej zbiór, liczący 31833 jednostki, wkrótce został wzbogacony 31602 jednostkami pochodzącymi z księgozbioru zlikwidowanej w 1959 Wyższej Szkoły Ekonomicznej. Wg danych z końca 1966 Bibl. posiada 104877 jednostek bibl., z czego 63594 stanowią druki zwarte, 13763 wol. czasop., 27540 zbiory specjalne, w tym 26865 norm i patentów. W 1966 prenumerowano 748 czasop., z czego 382 krajowe
1 366 zagranicznych (w tym 173 radzieckie). Oprócz właściwej działalności Bibl. gromadzi materiały do bibliogr. przemysłu metalurgicznego Cz. za 1. 1918-1939. Aktualnie Bibl. wydaje "Bibliografię publikacji pracowników do składu osobowego i programu wykładów" oraz "Wykazy nabytków" (od 1958). W przygotowaniu znajduje się "Wykaz zbiorów wydawnictw ciągłych". W formie kartoteki pozostają: Kartoteka prac magisterskich uczelni oraz Kartoteka publikacji pracowników uczelni. Zał. w 1956 jako Bibl. Związku Nauczycielstwa Polskiego Bibl. Pedagogiczna, w 1958 została podporządkowana Inspektoratowi Oświaty. Obecnie księgozbiór jej liczy 7500 wol. Poza psychologią i pedagogiką Bibl. specjalizuje się w gromadzeniu literatury z dziedziny soc-jologi i etyki.
Drukarstwo. W 1692 dzięki fundacji Mikołaja Roz-rażewskiego i prowincjała Mikołaja Szotarewicza powstała pierwsza oficyna drukarska. W 1. 1695-1705 drukarnia była nieczynna z powodu kłopotów związanych z klauzurą i brakiem fachowców wśród zakonników. W 1706 została ponownie uruchomiona dzięki inicjatywie Rudolfa Pollacza, długoletniego jej prefekta. W tym samym roku otrzymała przywilej od Augusta II, potwierdzany kolejno przez Augusta III (1740) i przez Stanisława Augusta (1776). Przy drukarni istniała odlewnia czcionek, a od 1709 utrzymywano księgarza do rozprowadzania wydawnictw oficyny; w końcu XVIII w. (ok. 1794) założono też papiernię. Drukarnia, specjalizująca się głównie w wydawnictwach dewocyjnych, została zamknięta po powsta-
niu styczniowym w 1864. Jednocześnie zostały zlikwidowane działające w Cz. przed 1863 drukarnia i *litografia Pawła Szyszkowskiego oraz litografia Lipińskiego. Ponowny rozwój sztuki typograficznej zapoczątkował w 1869' Stanisław Oderfeld, który wraz z Wilhelmem Kohnem założył prymitywnie wyposażoną drukarnię i litografię.. Doskonale prosperująca firma od 1890 dysponowała już nowoczesnymi maszynami, których moc w 1926 wynosiła. 150 KM, a liczba pracowników sięgała 200.Wskutek niepomyślnych okoliczności w następnych latach zakłady znacznie podupadły, a w 1938 znajdowały się już w stanie-likwidacji. W 1886 powstała drukarnia akcydensowar M. Stochelskiego, którą w 1891 nabył Bronisław Świecki,, wprowadzając do niej także litografię oraz maszyny do druku gazet. Istniała do 1950. W 1899 Franciszek Dionizy Wilkoszewski uruchomił drukarnię akcydensową i gazetową, która przejęła wydawnictwo i druk "Gońca Częstochowskiego" (w 1926 zatrudniała 20 pracowników). W 1909 powstała spółdzielcza drukarnia "Udziałowa", przez wiele lat tłocząca "Kurier Częstochowski" (istniała jeszcze w 1938), a w 1912 drukarnia Samuela Kohna. Po 1918 zaczęły się rozwijać małe, nieźle prosperujące drukarnie: Stanisława Wajsa (późniejszego drukarza "Gazety Narodowej"), W. Zielińskiego.Władysława Szymy, Stanisława Junga, L. Cymermana, C. Bociana, J. Helfgata (drukującego m. in. socjalistyczny tygodnik "Częstochowia-nin"), drukarnia "Expressu Częstochowskiego", Zakłady Artystyczno-Litograficzne Walentego Kotwisa i Spółki oraz Zakład Katolickich Wydawnictw i Drukarnia prowadzona przez Tomasza Nagłowskiego (1892?), egzystujący do ok. 1950. Ogółem w 1926 było 14 drukarń. Obecnie do największych w Cz. należą Częstochowskie Zakłady Graficzne, stosujące w zasadzie tylko druk wypukły. Księgarstwo. W 1849 księgarnię (przeniesioną? następnie do Warszawy) założył Jan Poznański. W drugiej poł. stulecia powstały: księgarnia nakładowa Stanisława Oderfelda i Wilhelma Kohna (od ok. 1869), księgarnia i skład papieru M. Lipskiej (1881; działała ona jeszcze w okresie międzywojennym), księgarnia L. Kunowskie-go oraz M. Stochelskiego (obie przed 1892), zaś na przełomie wieków (przed 1905) zostały zał. i utrzymały się przez dłuższy czas m. in. firmy: Tomasza Nagłowskiego, F. Rolnickiego (dawniej A. Pański), braci Paciorkowskich, A. Gmachowskiego, Antoniego Egera oraz Franciszka Dionizego Wilkoszewskiego (dwie ostatnie przetrwały do ok. 1950). Prawie wszyscy wymienieni księgarze prowadzili też działalność wydawniczą.W 1920 było zarejestrowanych w Związku Księgarzy Polskich osiem księgarń; tyleż samo działało w 1948, w tym księgarnia Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" oraz Księgarnia Spółdzielcza "Oświata". Obecnie wszystkie księgarnie podlegają Przedsiębiorstwu Państwowemu Dom Książki.
477
478
CZĘSTOCHOWA
bibliogr., do sieci bibliotecznej włączonych było 16 filii i 4 punkty biblioteczne. Księgozbiór liczył 180591 wol. druków zwartych i 1451 wol. czasop. Większość (42,1%) stanowiła literatura beletrystyczna, 19,4% literatura dla dzieci. Specjalizacja bibl. zmierza w kierunku humanistycznym, chociaż trzon księgozbioru stanowi literatura popularnonaukowa ze wszystkich dziedzin wiedzy. Książka popularnonaukowa cieszy się dużym zainteresowaniem,
0 czym świadczy wysoki procent jej wypożyczeń 29,4% w porównaniu z przeciętną kraju ustaloną na 10,8%. Stałych czytelników bibl. posiada 30417. Katalogi: centralny (dla całej sieci), alfabetyczny i systematyczny w układzie dziesiętnym. W 1950 powstała w Cz. Bibl. Politechniki, której pocz. są związane z działalnością Szkoły Inżynierskiej zał. w 1949. Od 1955 (powstanie Politechniki) bibl. nosi oficjalną nazwę Bibl. Politechniki. Ówczesny jej zbiór, liczący 31833 jednostki, wkrótce został wzbogacony 31602 jednostkami pochodzącymi z księgozbioru zlikwidowanej w 1959 Wyższej Szkoły Ekonomicznej. Wg danych z końca 1966 Bibl. posiada 104877 jednostek bibl., z czego 63594 stanowią druki zwarte, 13763 wol. czasop., 27540 zbiory specjalne, w tym 26865 norm i patentów. W 1966 prenumerowano 748 czasop., z czego 382 krajowe
1 366 zagranicznych (w tym 173 radzieckie). Oprócz właściwej działalności Bibl. gromadzi materiały do bibliogr. przemysłu metalurgicznego Cz. za 1. 1918-1939. Aktualnie Bibl. wydaje "Bibliografię publikacji pracowników do składu osobowego i programu wykładów" oraz "Wykazy nabytków" (od 1958). W przygotowaniu znajduje się "Wykaz zbiorów wydawnictw ciągłych". W formie kartcteki pozostają: Kartoteka prac magisterskich uczelni oraz Kartoteka publikacji pracowników uczelni. Zał. w 1956 jako Bibl. Związku Nauczycielstwa Polskiego Bibl. Pedagogiczna, w 1958 została podporządkowana Inspektoratowi Oświaty. Obecnie księgozbiór jej liczy 7500 wol. Poza psychologią i pedagogiką Bibl. specjalizuje się w gromadzeniu literatury z dziedziny soc-jologi i etyki.
Drukarstwo. W 1692 dzięki fundacji Mikołaja Roz-rażewskiego i prowincjała Mikołaja Szotarewicza powstała pierwsza oficyna drukarska. W 1. 1695-1705 drukarnia była nieczynna z powodu kłopotów związanych z klauzurą i brakiem fachowców wśród zakonników. W 1706 została ponownie uruchomiona dzięki inicjatywie Rudolfa Pollacza, długoletniego jej prefekta. W tym samym roku otrzymała przywilej od Augusta II, potwierdzany kolejno przez Augusta III (1740) i przez Stanisława Augusta (1776). Przy drukarni istniała odlewnia czcionek, a od 1709 utrzymywano księgarza do rozprowadzania wydawnictw oficyny; w końcu XVIII w. (ok. 1794) założono też papiernię. Drukarnia, specjalizująca się głównie w wydawnictwach dewocyjnych, została zamknięta po powsta-
niu styczniowym w 1864. Jednocześnie zostały zlikwidowane działające w Cz. przed 1863 drukarnia i *litografia Pawła Szyszkowskiego oraz litografia Lipińskiego. Ponowny rozwój sztuki typograficznej zapoczątkował w 1869J Stanisław Oderfeld, który wraz zWilhelmem Kohnem założył prymitywnie wyposażoną drukarnię i litografię.. Doskonale prosperująca firma od 1890 dysponowała już nowoczesnymi maszynami, których moc w 1926 wynosiła. 150 KM, a liczba pracowników sięgała 200. Wskutek niepomyślnych okoliczności w następnych latach zakłady znacznie podupadły, a w 1938 znajdowały się już w stanie-likwidacji. W 1886 powstała drukarnia akcydensowa-M. Stochelskiego, którą w 1891 nabył Bronisław Świecki, wprowadzając do niej także litografię oraz maszyny do> druku gazet. Istniała do 1950. W 1899 Franciszek Dionizy Wilkoszewski uruchomił drukarnię akcydensową i gazetową, która przejęła wydawnictwo i druk "Gońca Częstochowskiego" (w 1926 zatrudniała 20 pracowników). W 1909 powstała spółdzielcza drukarnia "Udziałowa", przez wiele lat tłocząca "Kurier Częstochowski" (istniała jeszcze w 1938), a w 1912 drukarnia Samuela Kohna. Po 1918 zaczęły się rozwijać małe, nieźle prosperujące drukarnie: Stanisława Wajsa (późniejszego drukarza "Gazety Narodowej"), W. Zielrńskiego.Władysława Szymy, Stanisława Junga, L. Cymermana, C. Bociana, J. Helfgata (drukującego m. in. socjalistyczny tygodnik "Częstochowia-nin"), drukarnia "Expressu Częstochowskiego", Zakłady Artystyczno-Litograficzne Walentego Kotwisa i Spółki oraz Zakład Katolickich Wydawnictw i Drukarnia prowadzona przez Tomasza Nagłowskiego (1892?), egzystujący do ok. 1950. Ogółem w 1926 było 14 drukarń. Obecnie do największych w Cz. należą Częstochowskie Zakłady Graficzne, stosujące w zasadzie tylko druk wypukły. Księgarstwo. W 1849 księgarnię (przeniesioną? następnie do Warszawy) założył Jan Poznański. W drugiej poł. stulecia powstały: księgarnia nakładowa Stanisława Oderfelda i Wilhelma Kohna (od ok. 1869), księgarnia i skład papieru M. Lipskiej (1881; działała ona jeszcze w okresie międzywojennym), księgarnia L. Kunowskie-go oraz M. Stochelskiego (obie przed 1892), zaś na przełomie wieków (przed 1905) zostały zał. i utrzymały się przez dłuższy czas m. in. firmy: Tomasza Nagłowskiego, F. Rolnickiego (dawniej A. Pański), braci Paciorkowskich, A. Gmachowskiego, Antoniego Egera oraz Franciszka Dionizego Wilkoszewskiego (dwie ostatnie przetrwały do ok. 1950). Prawie wszyscy wymienieni księgarze prowadzili też działalność wydawniczą.W 1920 było zarejestrowanych w Związku Księgarzy Polskich osiem księgarń; tyleż samo działało w 1948, w tym księgarnia Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" oraz Księgarnia Spółdzielcza "Oświata". Obecnie wszystkie księgarnie podlegają Przedsiębiorstwu Państwowemu Dom Książki.
477
478
CZĘSTOTLIWOŚĆ WYCHODZENIA CZASOPISMA
CZĘSTOTLIWOŚĆ WYCHODZENIA CZASOPISMA stanowi kryterium, według którego dzielimy wydawnictwa periodyczne (*Periodyki) na następujące kategorie: dziennik gazeta ukazująca się codziennie, tygodnik raz w tygodniu, dwutygodnik dwa razy w miesiącu. Są to najczęściej czasop. publicystyczne, naukowe oraz rozrywkowe. Miesięcznik, czasop. wychodzące raz w miesiącu, zwykle o treści popularnonaukowej lub naukowej, często także rozrywkowej. Dwumiesięcznik, czasop. wychodzące sześć razy w roku, zwykle o treści naukowej, popularnonaukowej lub fachowej. Podobny charakter mają kwartalniki ukazujące się cztery razy do roku, półroczniki dwa razy i roczniki raz w roku. Dekadówka, czasop. wychodzące co dziesięć dni.
CZĘŚĆ, forma podziału książki, wynikająca z jej treści. Zaznacza się ją przez rozpoczęcie tekstu nieco niżej, na stronicy nieparzystej, a bardzo często oddzielną kartą tytułową z vacatem (*Strona) na odwrocie. Często Cz. stanowi oddzielny wolumen i dzieli się na *tomy, lub też tom dzieli się na Cz.
CZUBEK Jan (18491932), filolog, bibliotekarz. W 19031914 pracował w *Bibliotece Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Opracował i wydał Katalog rękopisów Akademii Umiejętności iv Krakowie (1906), obejmujący całość ówczesnego zbioru w układzie wg zespołów proweniencyjnych. W 1912 uzupełnił go dodatkiem, zawierającym nowe nabytki oraz dyplomy. Podejmując inicjatywę Akademii w kierunku inwentaryzowania prywatnych zbiorów rękopiśmiennych, opracował i ogłosił Katalog rękopisów hr. Branickich w Suchej (1910) oraz Rękopisy hr. Morstinów w Krakowie (1911). Był redaktorem "Przewodnika Bibliograficznego" (1906-1913), a następnie "Bibliografii Polskiej" (1914-1919). Wydawał krytycznie dzieła z literatury staropol. i nowszej oraz przekłady z literatury klasycznej.
CZWÓRKA zob. FORMAT BIBLIOTECZNY.
CZYNOWNIK, książka liturgiczna bizantyńsko-slow., zawierająca teksty i rubryki liturgiczne używane przez bpa przy spełnianiu czynności pontyfikalnych. Zawartość Cz. stanowią trzy porządki liturgii mszalnej (z uwzględnieniem liturgicznych tekstów i rubryk pontyfikalnych): Liturgia św. Jana Złotoustego, Liturgia św. BazylegoW., Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów św. Grzegorza Dialoga, Papieża Rzymskiego, następnie porządek udzielania poszczególnych święceń w sakramencie kapłaństwa {chirotoma), błogosławieństw (chirothesa) oraz poświęceń specjalnie zarezerwowanych dla bpa. Dodatkowo umieszczane bywają niektóre formularze nieszporów i jutrzni,
modlitwy i dziękczynienia komunijne oraz kalendarz. Odpowiednikiem C. w liturgii rzymskiej jest *pontyfikał łącznie z ceremoniałem biskupim.
CZYSTODRUK, *odbitka wykonana w dowolnej technice graficznej po przeprowadzeniu ostatecznej *ko-rekty, *rewizji, *przyrządu, uregulowaniu na maszynie farby i podpisaniu do druku.
CZYSTOPIS, rps lub maszynopis przepisany na czysto, bez poprawek, w odróżnieniu od *brulionu.
CZYTANKI zob. WYPISY.
CZYTELNIA (łac. lectorium), *pomieszczenie biblioteczne przeznaczone do korzystania ze zbiorów na miejscu; wyodrębniła się w budynku bibliotecznym dopiero w drugiej połowie XDC w. Do tego czasu powszechnym typem bibl. była bogato zdobiona sala, która pełniła jednocześnie funkcje Cz. i magazynu. Teoretyczne uzasadnienie konieczności podziału budynku bibliotecznego na po-
Czytelnia główna w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie
mieszczenia czytelnicze i magazynowe dał L. delia Santa (*Budownictwo biblioteczne). I chociaż wybitne autorytety owego czasu (np. M. *Schrettinger) wypowiadały się przeciwko tworzeniu oddzielnych Cz., duży napływ czytelników i książek doprowadził do zróżnicowania pomieszczeń bibliotecznych. Zależnie od środowiska czytelniczego, zakresu księgozbioru podręcznego i rodzaju udostępnianych zbiorów dzielimy Cz. na ogólne i specjalne. Cz. ogólna przeznaczona jest dla najszerszych kręgów czytelniczych. Zaopatruje się ją z reguły w ^księgozbiór podręczny typu ogólnego. Za pierwowzór Cz. ogólnej uchodzi monumentalna Cz. rotunda otwarta w 1857 w *British Museum. Współczesne budownictwo biblioteczne zerwało z monumentalną Cz. ogólną, ale podstawowe zasady
479
480
CZYTELNICTWO
jej organizacji, szeroka dostępność i uniwersalny charakter księgozbioru podręcznego przetrwały i w zasadzie obowiązują nadal. Cz. specjalna powstała w wyniku rozwoju i specjalizacji nauki. Podstawą specjalizacji Cz. może być kategoria *czytelników (np. Cz. profesorów, studentów), rodzaj udostępnianych zbiorów (np. Cz. czasop. bieżących, rpsów) czy dziedzina wiedzy (np. nauk humanistycznych, biologicznych). We współczesnych bibl. najczęściej stosowanym i najważniejszym kryterium specjalizacji Cz. jest dziedzina wiedzy. Cz. specjalne dzięki starannie dobranemu księgozbiorowi podręcznemu i fachowej obsadzie personalnej pełnią często rolę ośrodków informacyjno-bi-bliograficznych (^Informacyjna służba biblioteczna). Rozwój Cz. specjalnych nie przekreśla potrzeby istnienia Cz. ogólnych. Obydwa rodzaje uzupełniają się wzajemnie i tworzą zespół, którego charakter odpowiada specyfice bibl. i potrzebom jej czytelników. Najbardziej zróżnicowany system Cz. istnieje w bibl. radzieckich i amer. (np. *Bibliotieka Gosudarstwiennaja Publicznaja im. M.J. Sałtykowa-Szczedrina w 1961 miała 28 czytelń; *Biblio-tieka Gosudarstwiennaja SSSR im. W.I. Lenina 22). Zob. też Czytelnik, Czytelnictwo, Sprzęt biblioteczny, Transport i łączność w bibliotece.
J. Grycz: Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie. 1951. G. A b b, W.M. Luther: Bibliotheksbenutzung. W: Handbuch der Bibliothekswissenschaft. Bd. 2. 1961.
CZYTELNIA CZASOPISM, *pomieszczenie biblioteczne przeznaczone do korzystania na miejscu z wydawnictw periodycznych. W przeważającej większości bibl. jest to Cz. cz. bieżących, w niewielu tylko (np. w *Biblio-tiece Gosudarstw. Publ. im. M.J. Sałtykowa-Szczedrina) czasopism z lat ubiegłych. Jedną z najlepiej zaopatrzonych Cz. cz. bieżących posiada Bibl. Narodowa (*Bibliotheque Nationale) w Paryżu (ok. 10 000 tyt. czasop. fr. i 1400 zagranicznych). W związku z dużą ilością potrzebnego miejsca i koniecznością zabezpieczenia luźnych zeszytów periodyków w wielu Cz. cz. bieżących umieszcza się tylko ich ostatnie numery; w niektórych nie udostępnia się gazet, tworząc dla nich osobne Cz. Wzrost znaczenia czasop. bieżących, w których rozwój nauki znajduje bezpośrednie i żywe odbicie, sprawia, że Cz. cz. przestaje być jedynym miejscem ich udostępniania (np. w czytelniach specjalnych bibl. amer. i radzieckich umieszcza się wybrane tytuły bieżących czasopism specjalnych).
CZYTELNIA NAUKOWA zob. BIBLIOTEKA PUBLICZNA m. st. WARSZAWY.
CZYTELNIA ZBIORÓW SPECJALNYCH, *po-mieszczenie biblioteczne przeznaczone do korzystania z rpsów, starych druków, zbiorów kartograficznych,
graficznych, muzycznych, mikrofilmów itp., zapewniające tym cennym zbiorom specjalną ochronę i odpowiednie warunki udostępniania. W tym celu zaopatruje się Cz. z. s. w specjalny ^księgozbiór podręczny oraz meble i urządzenia, np. czytniki (*Sprzęt biblioteczny). Cz. zbiorów muzycznych urządza się w pomieszczeniach dźwiękochłonnych, wyposażonych w instrumenty muzyczne, magnetofony, adaptery itp. Zależnie od wielkości bibl. i jej specyfiki tworzy się jedną Cz. z. s. lub oddzielne dla każdego rodzaju zbiorów. Najwcześniej, bo już w drugiej połowie XIX w., powstały Cz. rękopisów w związku z ich unikatowym charakterem. Zorganizowały je Bibl. Watykańska (*Bibliotheca Apostołka Vati-cana) i Narodowa w Paryżu (*Bibliotheque Nationale), które dotąd słyną z dobrze zorganizowanego warsztatu pracy dla studiów nad rpsami. W Cz. rękopisów korzysta się na ogół także z inkunabułów i starych druków. Oddzielne czytelnie tych zbiorów należą do wyjątków (np. Bibl. Uniwersytecka w Warszawie, Ossolineum we Wrocławiu). Rzadko spotyka się oddzielne Cz. mikrofilmów; przeważnie korzysta się z nich w Cz. ogólnych lub specjalnych.
CZYTELNICTWO: 1. Czytanie *książek, *gazet, ^czasopism itp. jako zjawisko społeczne. 2. Zespół zagadnień związanych ze stosunkiem *czytelnika do książki. Uwarunkowane umiejętnością czytania, w miarę upowszechnienia oś waty staje się coraz bardziej powszechnym i złożonym zjawiskiem społecznym. Cz. wiąże się z proponowanym czytelnikowi wyborem książek, *polityką wydawniczą oraz z łatwością dostępu do książek; dostęp zależy od wielkości produkcji wydawniczej kraju, poziomu handlu księgarskiego, stanu *sieci bibl., cen książek, stopy życiowej mieszkańców, rozwoju życia społecznego, kulturalnego, naukowego itp. Stąd zakres Cz., jego struktura i natężenie kształtują się odmiennie w każdym kraju. Źródłami do dziejów Cz. są: znaki i zapiski na książkach, archiwalia, *inwentarze biblioteczne, prace bibliogr., rejestrujące częstotliwość wydań dzieła, jako wyraz jego poczytności itp. Cz. ograniczone w starożytności i w średniowieczu do wąskich kręgów najbardziej wykształconych, rozszerzyło się w okresie Odrodzenia i Oświecenia, nabrało na sile w XIX w., a w XX stało się zjawiskiem masowym. Cz. jest jednym z wykładników kultury społeczeństwa. Obejmuje ono zróżnicowane środowiska czytelników, którzy czytają z różnych powodów i z różnorodnym skutkiem. Cz. interesuje się wiele dziedzin naukowych: psychologia, socjologia, pedagogika, literatura, historia kultury, prasoznawstwo, bibliotekoznawstwo i od niedawna medycyna, w której ramach zaczęła rozwijać się biblioterapia (*Biblioteki szpitalne), badająca wpływ książek w leczeniu chorych. Badania Cz. roz-
481
CZYTELNIE DLA WSZYSTKICH
poczęto w drugiej połowie XIX w. Szczególne znaczenie miały prace Mikołaja *Rubakina (1862-1946) i Waltera Hofmanna (1879-1952). Rubakin, uważany za twórcę psychologii Cz., twierdził, że książka nie wywiera jednakowego wpływu na wszystkich czytelników, każdy z nich bowiem przetwarza jej treść na własny "wewnętrzny język" z reguły odmienny od "wewnętrznego języka" autora. W. Hofmann zajmował się socjologią Cz., uważając książkę przede wszystkim za narzędzie społecznego oddziaływania. Jej funkcję wychowawczą określają: "krąg życia" (wiek, płeć, klasa społeczna) i "krąg kultury" (elementy historyczne, demograficzne, geograficzne). Metodę analizy statystycznej zastosowaną przez W. Hofmanna do badań nad Cz. rozwinięto i zastosowano na szeroką skalę w USA (L.R. Wilson).
W Polsce zaczęto zajmować się problemami Cz. pod koniec XIX w. Wzrost zainteresowania przypada na drugie ćwierćwiecze XX w., kiedy to ukazują się prace Jana S. Bystronia, Maksymiliana Ziomka, Jana Kuchty, Marii Gutry i Barbary Grosglikowej, Anieli Mikuckiej, Wandy Dąbrowskiej, Zofii Hryniewiczowej, Ireny Jurgielewi-czowej i in. H. *Radlińska stworzyła w badaniach Cz. tzw. szkołę warszawską, której najważniejszą cechą było dążenie do ustalenia zarówno obiektywnej wartości książki, jak i jej indywidualnego oddziaływania na czytelnika za pomocą metod stosowanych w naukach społecznych (eksperyment, obserwacja, ankieta, wywiad w środowisku). Po drugiej wojnie światowej badania Cz. podjął Instytut Książki w Łodzi oraz instytucje wydawnicze: "Czytelnik", "Wiedza. Powszechna", "Iskry", "Nasza Księgarnia". W 1955 powstał przy *Bibl. Narodowej *Instytut Książki i Czytelnictwa, który prowadzi badania Cz. Wchodzi też ono w zakres zainteresowań: instytutów pedagogiki uniwersytetów krakowskiego, poznańskiego, warszawskiego (Zakład Czytelnictwa Dzieci i Młodzieży); instytutów bibliotekoznawstwa uniwersytetów w Warszawie i Wrocławiu; niektórych ośrodków socjologicznych i prasoznawczych; bibl. naukowych i powszechnych. W badaniach tych dominuje bądź kierunek psychologiczny, bądź socjologiczny. Pierwszy interesują procesy zachodzące podczas czytania, problemy poznawania, rozumienia i interpretacji czytanych tekstów, motywów i zainteresowań czytelniczych, wpływu i skuteczności lektury, formowania poglądów, kształtowania się świadomości czytelnika itp. Akcentuje on wychowawczą rolę książki. Kierunek socjologiczny wiąże Cz. z całokształtem spraw społecznych; analizuje znaczenie, warunki i społeczne efekty Cz.; z reguły wyodrębnia się tu zagadnienia odnoszące się do Cz. prasy, jako środka masowego oddziaływania, oraz książek i czasop. Badania socjologiczne obejmują różne grupy społeczne (klasowe, zawodowe, wg wieku, płci) i różne
środowiska (miejskie, wiejskie, fabryczne itp.). Problemy Cz. są współcześnie często wiązane z analizą procesów i środków masowego komunikowania (radio, film, telewizja) i z wykorzystywaniem wolnego od pracy czasu. Socjologia Cz. jest blisko związana z socjologią literatury, z teorią i krytyką literacką oraz z historią kultury, których badania, przeważnie o charakterze historycznym, rzucają niemało światła na kształtowanie się Cz. Dotychczasowe badania Cz. cechowała często fragmentaryczność, do-rywczość, zawężenie terytorialne i czasowe, niedosta-teczność precyzji metod. Dalsze badania, jeśli mają odsłonić niedostatecznie dotąd ujawnione prawidłowości w zakresie kształtowania się Cz., powinny być prowadzone przez możliwie długie okresy czasu, objąć szersze tereny i kręgi społeczeństwa, dążyć do wychwycenia zjawisk typowych, ujmować sprawy bardziej kompleksowo, oprzeć się na współpracy wielu ośrodków, rozszerzyć i udoskonalić metody i techniki badawcze.
Zob. też Pedagogika biblioteczna, Propaganda
BIBLIOTECZNA, STATYSTYKA BIBLIOTECZNA.
H. Radlińska: Książka wir&d ludzi. 1946. R. Escarpit: Sociologie de la litterature. 1958. J. Pięter: Czytanie i lektura. 1960. Problemy czytelnictwa w wielkich miastach. 1960. T. Par-nowski: Czytelnictwo dzieci i młodzieży w obliczu przemian. 1961. A. Przecławska: Książka w życiu młodzieży współczesnej. 1962. The American reading public. 1963. K. GJombiowski: Problemy historii czytelnictwa. 1966.
CZYTELNIE DLA WSZYSTKICH, nazwa nadawana bibl. powszechnym zakładanym w b. zaborze rosyjskim w okresie rewolucji 1905.
CZYTELNIE LUDOWE, nazwa nadawana zakładanym w drugiej poł. XIX w. *bibl. powszechnym w b. zaborze pruskim i austriackim. W 1861 otwarto Cz. 1. w Cieszynie, w 1880 zaczęło działać Tow. Czytelń Ludowych w Poznaniu.
CZYTELNIK: 1. Bezpośredni odbiorca zawartości *książki lub *czasopisma. 2. Korzystający ze zbiorów bibliotecznych. W bibliotekarstwie używa się terminów: Cz. indywidualny i Cz. zbiorowy. Ten ostatni oznacza grupę obsługiwanych zespołowo użytkowników, związanych bądź wspólnymi zainteresowaniami, bądź przynależnością do tego samego środowiska, jednej instytucji itp. Grupy takie o charakterze mniej lub bardziej trwałym, luźniej lub ściślej zorganizowanym, różniące się między sobą szczegółowymi zadaniami i szczegółowym zakresem działania, noszą rozmaite nazwy, np. aktyw czytelniczy, grupa czytelnicza, klub czytelniczy itp.
"CZYTELNIK" zob. SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA "CZYTELNIK".
483
484
ĆAPEK
CZYTELNOŚĆ PISMA. Długoletnie badania przeprowadzone przez specjalne instytucje zachodnioeuropejskie po pierwszej wojnie światowej doprowadziły do ustalenia warunków, od których zależy Cz.p. Są to: prosta i jasna konstrukcja litery, wyraźna różnica między literami, dobra proporcja poszczególnych części litery, wielkość i szerokość pisma, odstępy między wierszami. Badania te nie rozstrzygnęły definitywnie zagadnienia, jaki *krój pisma drukarskiego jest najbardziej czytelny. Przeprowadzone w 1. 1931-1932 przez Naukowo-Badawczy Instytut "Ogiza" w Moskwie badania przyznały lepszą czytelność pismom o kroju *antykwy renesansowej.
Zob. też Pisma drukarskie, Stopień pisma.
CZYTNIK (lektor), aparat projekcyjny, przeznaczony do odczytywania tekstu, rysunku itp., zanotowanego na *mikrofi]mie (lub innej formie *mikroreprodukcji) w postaci obrazu świetlnego. Pierwszy Cz. skonstruował w 1919 B.A. Fiske. Zasadniczymi częściami Cz. są: źródło światła, ramka do unieruchomienia mikrofilmu, obiektyw fo-fograficzny i ekran do odczytywania obrazu. Rozróżniamy Cz. stacjonarne, dające zazwyczaj obraz powiększony w stosunku do mikrofilmu ok. 1220 razy, oraz przenośne, małe, w których ekran zastąpiony jest kartką papieru, położoną obok Cz. Są Cz. posiadające projekcję obrazu
Czytnik
na ekran od przodu lub od tyłu, co umożliwia dodatkowe powiększenie obrazu przy pomocy lupy; inne wymagają zaciemnionego pomieszczenia lub posiadają obudowę osłaniającą ekran. Istnieją Cz. o dodatkowych urządzeniach, jak lustro do rzucania znacznie powiększonego obrazu na ścianę, przyrząd do wykonywania powiększeń na papierze fotograficznym z odczytywanej klatki mikrofilmu itp.
Reatling deuicesfor micro-images. By J. Stewart [i ia.]. 1960.
CZYŻEWSKI Józef (18571935), drukarz, działacz społeczny i narodowy na Pomorzu Gdańskim. Ok. 1878 przybył do Gdańska, gdzie najpierw założył wielkie warsztaty koszykarskie, które zapewniły mu niezależny byt. Porzuciwszy koszykarstwo kupił w Gdańsku drukarnię, otworzył hurtownię papieru i sklep z przyborami piśmiennymi. W 1891 przyczynił się do założenia "Gazety Gdańskiej"; w 1. 18941895 wydawał i redagował "Kuryer Gdański" i "Tygodnik Gdański". Z jego drukarni, zapisanej później synowi (Drukarnia H. Fellera, nast. S. Czyżewskiego), wyszło sporo druków poi., m. in. pierwsze zeszyty zasłużonego miesięcznika "Gryf" (1909). W drukarni tej pracowała niemal cała rodzina. Córki, Maria i Bronisława, jako pierwsze kobiety w Europie zdobyły dyplomy mistrza drukarskiego. Równolegle z pracą zawodową Cz. rozwijał szeroką, wielostronną działalność polityczną i społeczno-oświatową w Gdańsku i na północnym Pomorzu, szczególnie w powiatach kaszubskich. Założył w Gdańsku Tow. Ludowe "Jedność" (1884), w 1905 został mianowany starostą "Straży" na miasto Gdańsk i wiejskie powiaty gdańskie. Był inicjatorem Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, współzałożycielem Macierzy Szkolnej i prezesem Gminy Polskiej w Gdańsku. Jeżdżąc po miasteczkach i wsiach, szerzył słowo poi., rozdawał darmo książki, propagował czytelnictwo gazet w jęz. narodowym, wzniecał opór przeciwko wzmagającej się pod koniec XIX i na pocz. XX w. germanizacji, narażając się na represje. Działalność narodową w duchu katolickim prowadził również po 1920 w Gdańsku.
PSBW.
ĆWIARTKA zob. FORMAT BIBLIOTECZNY.
ĆAPEK Josef (18871945), malarz, grafik i pisarz czes. Ukończył Szkołę Przemysłu Artystycznego w Pradze, następnie studiował w Paryżu. Grafiką książkową zaczął zajmować się w 1918 jako członek grupy "Upartych". Ilustrował książki brata Karola i swoje własne. Poświęcił się głównie opracowaniu okładek książkowych za pomocą różnych technik i rozwiązań plastycznych (pismo, dekoracja, obraz). Twórczość jego uległa kolejno wpływom kubizmu, futuryzmu, dadaizmu i realizmu.
J. Pecirka:J.Ć. 1961.
485
486
D
DAGAEUS (zm. 587), mnich irlandzki, jeden z pierwszych znanych z imienia introligatorów.
DAGEROTYPIA, metoda wykonywania zdjęć fotograficznych, wynaleziona w 1837 przez Daguerre'a. Dobrze wypolerowaną, posrebrzoną płytę miedzianą umieszcza się w hermetycznym pudle i poddaje działaniu pary jodu. Na powierzchni płyty powstaje światłoczuła warstewka jodku srebra. W kamerze fotograficznej płyta ta poddawana jest naświetleniu i następnie w odpowiednim urządzeniu działaniu pary rtęci. Srebro w miejscach naświetlonych kliszy amalgamuje z rtęcią, tzn. powstaje jasny amalgamat srebrny, natomiast nie naświetlony jodek srebra jest rozpuszczany tiosiarczanem sodu. W miejscach kliszy, gdzie jodek srebra rozpuścił się, występuje ciemna miedź. Otrzymywane zdjęcia są odwrócone i nazywają się dagerotypami.
DAHL: 1. Johan (1807-1877), księgarz norw. W 1832 otworzył w Krystianii (obecnie Oslo) księgarnię, a wkrótce potem również wydawnictwo, wypożyczalnię i drukarnię. Dzięki osobistym kontaktom z literatami Kopenhagi (Oehlenschlager) stał się pośrednikiem między literacką Danią a tzw. "partią inteligencką". Prócz dziennika "Den Constitutionelle" wydawał dzieła naukowe i fachowe oraz dzieła nowszych pisarzy, jak BJ0rnsona i Ibsena; utrzymywał ścisły kontakt z autorami; był pierwszym nowoczesnym wydawcą norw. Ś 2. Svend (1887-1963), bibliotekarz duński, z wykształcenia biolog. Od 1907 pracował w Bibliotece Królewskiej w Kopenhadze, następnie w tamtejszej Bibliotece Uniwersyteckiej. W 1. 1920-1925 organizował i nadzorował biblioteki powszechne, po czym wrócił do Biblioteki Uniwersyteckiej. Przez 18 lat był jej dyrektorem, a od 1943 również kierownikiem Biblioteki Królewskiej i tym samym generalnym administratorem bibliotek w Danii. Funkcje te sprawował aż do przejścia na emeryturę w 1952. D. był teoretykiem i historykiem bibliotekoznawstwa i księgo-znawstwa, autorem podręczników bibliotekarskich, bibliogr., wydawcą oraz redaktorem publikacji leksy-
kalnych i bibliofilskich. Z prac tych najszerzej znana jest jego Bogens historie (1927), tłumaczona na obce języki i wielokrotnie przedrukowywana. Poi. tłum. uzupełnione dziejami książki poi. i słów. ukazało się w 1965 pt. Dzieje książki.
1. V. S0nstevold, H.L. Tveteras: De norske bokhandels historie. T. 1. 1936. 2. P. Birkelund: D. S. 1887-1963. Verden" December 1963 i odb.
DAHLBERG Erik (1625-1703), szwedz. architekt, inżynier wojskowy, rysownik. W 1655 mianowany przez króla Karola Gustawa naczelnym dowódcą szwedz. wojsk fortyfikacyjnych, które weszły do Polski. Działalność D. jako artysty to rys. miast względnie ciekawe z punktu widzenia architekta zamki i inne budowle. Większość tych rys. to najstarsze, a nawet dziś jedyne podobizny naszych miast i zamków. Na ich podstawie wykonano 112 miedziorytów do Samuela Puffendorfa (1632-1694) De rebus a Carolo Gustavo... gestis (Niirnberg 1697). Praca ta zawiera 60 plansz o tematyce poi., w tym 22 podpisane przez artystę.
DALEKOPIS, nowoczesny nadawczo-odbiorczy aparat telegraficzny sprzężony z maszyną do pisania, drukujący na taśmie papieru tekst nadawany w innej miejscowości. Znajduje duże zastosowanie w przekazywaniu przez *agencje prasowe lub *korespondentów informacji (zwłaszcza *depesz) poszczególnym *redakcjom dzienników. W bibl. D. jest używany do przesyłania kwerend i informacji bibliogr.-katalogowych, a zwłaszcza stosuje się go przy katalogach centralnych. Po raz pierwszy w bibl. zastosowano D. w Stanach Zjednoczonych w 1950 (Bibl. Publiczna w Racine). Pierwszą instalację D. w Europie ma Bibl. Publiczna w Manchester (od 1955). W Polsce pierwszą bibl., w której zainstalowano D., jest *Biblioteka Narodowa (1966). Dla ułatwienia korzystania z D. opublikowano wykaz bibl. posiadających dostęp do D. oraz międzynarodowy kod stosowany przy przesyłaniu informacji: A. Cockx, G. Schuurmans Stekhoven, IFLA-IATUL Tclecode and telex addtess code (2 wyd. London 1966).
487
488
DANIA
Dalekopisy: perforatory do automatycznego nadawania
L.J. van der Wolk: Tektype et microfiche entre bibliotheąues. "Buli. des Bibl. de France" 1959 nr 11. L.J. van der Wolk: Der Fernschreiber in Leihverkehr der wissenschaftlichen Biblictheken. "Nachrichten f. Dok." 1960 H. 2. L.J. van der Wolk: The funcłion of telex in the union catalog. "Libri" 1961 nr 4.
DALLASTYPIA (fotogalwanografia), sposób wykonywania półtonowych form wklęsłodrukowych i typograficznych metodą galwanoplastyczną (*Galwano-plastyka) przy użyciu odpowiednio spreparowanej odbitki fotograficznej.
DANIA. Na ogólną liczbę ludności 4797000 ilość bibliotek w 1966: narodowe 2, szkół wyższych różnych typów 11, specjalnych 15, powszechnych 986. Wydano w 1966: książek 4895 tyt., w tym przekładów 1125; czasopism 577 tyt., w tym dzienników 74.
Bibliofilstwo. Historia jego sięga średniowiecza, kiedy zbiory rpsów gromadzili duchowni i szlachta. Od czasów reformacji aż po w. XIX zaznaczały się silne wpływy bibliofilstwa niem., chociaż obiektem gromadzenia było często piśmiennictwo narodowe. Do najwybitniejszych bibliofilów XVI-XVH w. należeli: H. Rantzau (1526-
1598), T. de Brahe (1546-1601), A.S. Vedel (1542-1616), A. *GJ0e; zbiory ich miały charakter naukowy. Szczytowy rozwój przypadł na XVIII w., gdy wielkie księgozbiory bibliofilskie stworzyli: H. *Hielmstierne, B. *Luxdorph, A. *Magnusson, T. Klevenfeldt (1710-1777), J. Bem-storff (1712-1772) i Otto Thott (1703-1785). Ich kolekcje sięgały 100000 tomów, a bibl. Thotta liczyła ich nawet 138000. W XIX w. duże bibl., głównie z literaturą duńską, posiadali m. in.: J. Biilow (1751-1828), R. Borch (1768-1846), C.F. Wegener (1802-1893). Wiele zbiorów bibliofilskich weszło w skład Biblioteki Królewskiej i Biblioteki Uniwersyteckiej w Kopenhadze. W XX w. powstało kilka tow. bibliofilskich. K.F. Plesner: Bager. 1942.
Bibliografia. Duńska bieżąca bibliogr. narodowa wydawnictw samoistnych "Dansk Bogfortegnelse" zaczęła się ukazywać w 1851; w 1861 została uzupełniona tomem retrospektywnym za 1. 1841-1858. Obecnie "Dansk Bogfortegnelse" wychodzi jako cotygodniowa rubryka w cza-sop. księgarzy "Det Danske Bogmarket" z samoistnymi *kumulacjami miesięcznymi, kwartalnymi i półrocznymi oraz ^komasacjami rocznymi i pięcioletnimi. Bibliogr. retrospektywną daników krajowych i zagranicznych Bibliotheca Donica za 1. 1482-1830 opracował Ch. Bruun (t. 1-4, Kebenhayn 1877-1902), uzupełnili ją L. Nielsen suplementem (*Aneks) i *indeksem (1914-1931) oraz H. Ehrencron-Muller suplementem za 1. 1831-1840 (1948); reedycja dzieła w pięciu tomach ukazała się w 1.1961-1963. Bibliogr. najdawniejszych duńskich druków opracował L. Nielsen w Dansk bibłiografi 1482-1600 (t. 1-2, 1919-1933 i indeks 1935). Od 1915 ukazuje się bieżąca roczna bibliogr. zawartości czasop. "Dansk Tidsskrift Index", a od 1940 bibliogr. zawartości gazet miesięcznik "Avis-Kronik--Index". Bibliogr. czasop. stanowi publikacja "Dansk Tidsskriftfortegnelse", przygotowywana w Państwowej Bibliotece w Aarhus i wyd. co kilka lat (od 1949). Większość wymienionych bibliogr. bieżących opracowuje w D. samodzielna instytucja bibliotekarska Bibliotekscentralen, która do 1963 nosiła nazwę Dansk Bibliografisk Kontor. Bibliogr. bieżącą narodową uzupełniają roczniki opracowywane w Instytucie Wymiany Międzynarodowej: bibliogr. wydawnictw urzędowych "Impressa Publica Regni Danici" (od 1948) oraz bibliogr. piśmiennictwa w jęz. obcych "Dania Polyglotta" (od 1945) uzupełniona za okres 1901-1944 (t. 1-3, 1947-1950). Bibliogr. bieżąca nut "Dansk Musik fortegnelse" jest wyd. przez Dansk Musikhand-lerforening (t. 1 za 1955-1959). Bibliografię dysertacji Danish theses for the doctorate za 1836-1926 i 1927-1958 wydała Biblioteka Uniwersytecka w Kopenhadze w 1929 i 1962. Przewodnikiem po bibliogr. duńskich jest praca E. Munch-Petersena Aguide to danish biblio-graphy (Copenhagen 1965).
489
DANIA
K. Larsen: Les seruices biblhgraphiąues nationaux. 1955. K. Ramlau-Klekowska: Służba bibliogr. w Danii. 1965.
Dokumentacja. Istnieją dwie instytucje o charakterze centralnym: Duński Ośrodek Dokumentacji (Dansk Central for Dokumentation DCD), utworzony w 1937 przy Bibliotece Technicznej (Danmarks Tekniske Bibliotek), członek krajowy FID (w 1.1932-1936 D. była reprezentowana przez Industrieforeningens Bibliotek); Duńskie Biuro Informacji Technicznej (Dansk Teknisk Oplysning-stjeneste) w Kopenhadze, utworzone w 1955 przy Radzie Badań Naukowych i Technicznych, pełni w pewnym stopniu funkcje centrali, koordynującej działalność dokumentacyjną, oraz komórki informacyjnej w dziedzinie przemysłu i techniki. D. bierze także udział we współpracy krajów skandynawskich (*Szwecja Dokumentacja).
Biblioteki. Pierwsze powstały we wczesnym średniowieczu, lecz ich zasoby zaginęły lub rozproszyły się po świecie w okresie reformacji. Najstarszą z istniejących jest Biblioteka Uniwersytecka w Kopenhadze(1482). Wprawdzie i ona straciła część swych zasobów (z dawnych pozostały tylko kolekcje rpsów staronorweskich i islandzkich), lecz pod koniec \XVII1 w., gdy zasiliło ją wiele zbiorów bibliofilskich (A. *Magnusson), zaczęła się rozbudowywać, głó\ "nie w zakresie piśmiennictwa przyrodniczego. Od 1938 podzielona na dwa działy: humanistyczny, ogólny, jako księgozbiór podręczny dla studentów; dział nauk medycznych i przyrodniczo-matematycznych, który stanowi centralę krajową dla literatury tych dyscyplin (700000 wol. książek i czasop., 340000 dysertacji). Druga chronologicznie, a odgrywająca dziś rolę pierwszorzędną w całej Skandynawii jest Biblioteka Królewska w Kopenhadze, zał. przez Fryderyka III w 1665. Już od 1697 zaopatrzona w *egzemplarz obowiązkowy, bogaciła się szybko w ciągu XVIII W. dzięki licznym darom, zakupom, a także zdobyczom wojennym, wśród których znalazły się kolekcje judaików i orientaliów, spuścizna astronoma duńskiego Tychona de Brahe i iluminowane rpsy średniowieczne. W 1793 oddana została do użytku publicznego; stanowi do dziś samodzielny warsztat pracy dla historyków krajów północnych. Po 1906 stała się bibl. narodową, a po 1926 także główną bibl. humanistyczną, dzieląc zakres specjalizacji z Biblioteką Uniwersytecką. Liczy dziś ok. miliona książek. W 1897 powstała publiczna Biblioteka Państwowa w Aarhus; przekształcona w 1928 na bibl. uniwersytecką, zachowała charakter centrali dla wszystkich duńskich bibl. powszechnych (liczy obecnie 460000 wol.). Ten ścisły związek między bibl. naukowymi i powszechnymi jest charakterystyczny dla bibliotekarstwa duńskiego. Zbiory biblioteczne posiadają drukowany *katalog centralny, zapoczątkowany przez F. Fabriciusa w 1. 1841-1850. Na wysokim poziomie
stojące dziś bibliotekarstwo powszechne rozwijało się w D. podobnie jak w krajach anglosaskich od końca XVIII w. na zasadach działalności filantropijnej. W 1882 wyszły pierwsze duńskie przepisy biblioteczne, centralizujące sprawy bibl. powszechnych w państwowym komitecie w Kopenhadze pod przewodnictwem Steenberga, który starał się zmodernizować bibliotekarstwo duńskie. Tej centralizacji przeciwstawiono w 1909 system centralizacji regionalnej, któremu odtąd poddane zostały bibl. powszechne. Ustawa biblioteczna z 1920 ustaliła udział państwa i gmin w finansowaniu bibl.; zrewidowana w 1950, obowiązek opieki finansowej powierzyła gminom. Obecnie jest w D. 1500 bibl. powszechnych, w tym 33 bibl. centralne okręgowe. Ponadto istnieją liczne bibl. dziecięce i szkolne oraz, podlegające powszechnym, bibl. szpitalne, więzienne, koszarowe itp.
A. Kyster: The Royal Library Copenhagen. 1938. I. Gawin-kowa: Biblioteki w Danii. "Bibliotekarz" 1957 nr 3. C. Thompson: Rola bibliotek duńskich w oświacie pozaszkolnej. "Zesz. Przekl. B.N." 1957 nr 1. K.C. Harrison: Libraries in Scan-dinavia. 1961.
Drukarstwo. Zapoczątkował je J. *Snell wydaniem w Odense dwóch druków (pierwszy: Breviarium Otho-niense, ok. 1482/3). Pierwszą oficynę w Kopenhadze uruchomił Niderlandczyk Gotfred van Ghemen (ok. 1489/90 -1510), który w 1495 wydrukował Den danske Kronikę (Ritn-kronike), pierwszą książkę w j. duńskim. Wkrótce po nim zaczął drukować pierwszy Duńczyk Poul Raeff (1513-1519), następnie Melchior i Balthasar Blumme (1520-1521) oraz Hans Vingaard (1532-1559). Poza Kopenhagą działały przejściowo oficyny: w Szlezwiku Stephana Arndesa (1486)i WalteraBrennera(1534/1535), w Riibe Matthaeusa Brandisa (1504), w Aarhus M. Blummena (1519) i P. Raeffa (1531-1533) oraz w Nyborgu też P. Raeffa (1522), Nieco dłużej były czynne warsztaty pozostające na usługach reformacji: w Malmo Olafa Ulricksona (1526-1556) i Johannesa Hoochstratena, w R0skilde Hansa Bartha (1534-1540) i w Holar (Islandia) Jona Matthiassona. Większość jednak druków duńskich w XVI w. wykonywana była w Paryżu, Antwerpii i w Niemczech, głównie w Lubece. Pewne ożywienie drukarstwa nastąpiło za Fryderyka II (1559-1588), który interesował się produkcją książki i założył na swym zamku drukarnię. Z powstających za jego przykładem drukarni prywatnych najsłynniejsza była oficyna astronoma Tychona de Brahe w Uraniborgu na wyspie Hven (1584). W XVII w. działało w D. 23 drukarzy, głównie w Kopenhadze. Wśród nich wyróżniali się Henrik Waldkirch (1598-1629), Salomon Sartor (1612- ok. 1644), Melchior Martzan (ok. 1694), który wydawał pierwsze czasop. (*Awizy) w D., oraz bracia Henrik i J6rg Gode (1654-1676). W XVIII w. na uwagę zasługują Joachim Wieland (1719-1730), rodzina Hopfherów (1731-1795) oraz Ernst Henrik Berling
491
492
DANIA
(1708-1750), założyciel (1740) pierwszej w D. *odlewni czcionek. W końcu stulecia wraz z ożywieniem ruchu umysłowego powstało większe zapotrzebowanie na książkę, jednak rozwój drukarstwa był krępowany przez cenzurę. Działalność oficyn prowincjonalnych była hamowana ograniczeniami cechowymi przez drukarnie kopenhaskie. Właściwym twórcą nowoczesnego drukarstwa duńskiego był Bianco Luno (1795-1852), który w 1831 uruchomił w Kopenhadze zakład wyposażony w dziewięć *pras pospiesznych. Niedoścignieni w drukach ilustrowanych i akcydensowych byli Hans i Andreas Thiele (od 1770), uczniowie *Brockhausa z Lipska, właściciele największej oficyny w D. Jako najlepsza drukarnia czasop. słynęła firma C. Freslaw et Co., która połączyła drukarstwo z *litografią i produkcją papieru. W zakresie ulepszeń technicznych w drukarstwie wyróżnili się szczególnie Lauritz Brandt (1807-1890), wynalazca maszyny odlewniczej, oraz Christian Sorensen (1818-1861), twórca prototypu maszyny zecerskiej *monotypu. W końcu
XIX w. działało w D. 175 oficyn (z tego 71 w Kopenhadze), posiadających 294 prasy pospieszne. W pocz.
XX w. D. posiadała już 725 drukarń, a w 1945 ok. 1000, w tym 425 w Kopenhadze. Stan ten niewiele się zmienił do chwili obecnej wobec importu wielu druków z Anglii, Szwecji, Niemiec Zach., a nawet z Polski. Z działających w kraju drukarń na uwagę zasługują: w Kopenhadze Det Berligske Bogtrykkeri, Langkjaers Bogtrykkeri, Nord-lundes Bogtrykkeri, Henry Thejls Bogtryk, w Odense Andelsbogtrykkeriet, w Ringkobing A. Rasmussens Bogtrykkeri oraz Poul Kristensen w Herning.
L. Nielsen: Den danske Bog. 1941. Nordisk Leksikon for Bogvaesen. Bd. I. 1949.
Ilustratorstwo. Pierwszą duńską książką ilustrowaną była Biblia, drukowana przez Ludviga Dietza w 1550, ilustrowana przez niem. grafika Erharda Altdorfera. W drugiej poł. XVI w. wiele książek drukowanych w Kopenhadze u Lorentza Benedickta, drukarza i drzeworytnika, było ozdobionych jego *drzeworytami. W XVII w. duńska ilustracja pozostawała pod wpływem ilustr. niem. Z końcem wieku wyszło kilka dobrze ilustrowanych książek, np. Jacobaeusa Museum Regium (1696) z opisem kolekcji króla Chrystiana V. W XVIII w. powstało wiele książek ilustrowanych scenami rodzajowymi w typie *Hogartha (Holberga Peder Poars, 1772) bądź przypominających wydania fr. (F.L. Nordena Voyage d'Egypte et de Nubie, 1755). W XLX w. ilustracją książkową zajmowało się wielu utalentowanych artystów. Z końcem stulecia rozwinął działalność Hans Tegner, który w 1. 1884-1888 ilustrował drzew, faksymilowymi i rylcowymi Comedies Holberga. Jego ilustr. Bajek Andersena (1900), obok ilustr. Pedersona, należą do najlepszych tego rodzaju. Jednym z najczynniejszych ar-
tystów tego czasu był Joakim Skovgaard (1856-1933), który rozpoczął działalność ilustracjami do czasop., odznaczającymi się liryzmem i romantyzmem. Był on, wraz z wielu wybitnymi artystami, jak Niels i Johannes Larsen, współpracownikiem zał. w 1877 przez drzeworytnika F. Hendriksena czasop. "Uda og Hjemme", w którym ilustrował stare religijne pieśni Den signede Dag. W1. 1889-1890 razem z A. Jerndorffem i Thorwaldem Bindesb0lem ilustrował zbiór baśni ludowych Troldtoj. Jego ścienne dekoracje katedry w Viborg, wykonane w 1906, wydane zostały w fotomechanićznych reprodukcjach w formie książki w 1909. Najwybitniejszym jego dziełem ilustratorskim jest Bibelsche Biłleder (Biblia obrazkowa, wyd. w 1915 przez zał. w 1865 tow. popierające sztukę książki Freem-tiden, po raz drugi przez P. Hoose w 1. 1923-1925), w której Skovgaard ilustrował również stare sagi i pieśni. Dalsi wybitni artyści to Axel Nygaard, mistrz winiety pełnej gracji i humoru, oraz Christian Kongstad, malarz i drukarz; jego ilustr. do Davida Copperfielda Dickensa odznaczają się dużymi walorami artystycznymi. Większość współczesnych grafików książki zaczęła swą działalność ilustratorską w czasop. Należą do nich Ib Andersen, który nie tylko ilustrował, ale i zaprojektował książkę Izaaka Waltona Compleat Angler (1923), oraz Axel Salto, który stworzył kilka pięknych *litografii do Owidiusza Ars amatoria. Współczesny sposób opracowania drzeworytu, z kontrastującymi silnie płaszczyznami czerni i bieli, reprezentowany jest w książce Scener af Adam Homo (1956), ilustrowanej przez Jane Muus. Najlepszym współczesnym ilustratorem jest Ernst Hansen, który wykonał kwasoryty (*Akwaforta) do Voluspa, poematu mitologicznego z drugiej poł. X w., łączącego prostotę pisma runowego i stylizację zwierząt rytowanych na skałach Skandynawii. Współczesna grafika ilustracyjna rozwój swój zawdzięcza dwom czynnikom: działalności Book Craft Society, które co roku dokonuje wyboru najlepszej książki pod względem typograficznym (*Typografia) i graficznym, oraz wpływowi szkoły graficznej.Jej założyciel, Axel Jorgensen, stworzył grupę utalentowanych grafików, jak Povl Christensen, twórca słynnych ilustr. wykonanych w technice litograficznej do zmodernizowanej wersji Orfeusza i Eurydyki oraz do bajki Andersena Cień, Sikker Hansen i Axel Salto.
Księgarstwo. Handel księgarski zaczął się w końcu XV w. od importu druków z Niemiec, w szczególności z Lubeki, a później z Hamburga. W XVII w. rozwijał się handel wymienny na międzynarodowych targach książki. W XVIII w. przyjęły się nowe formy rozpowszechniania: *aukcje, wypożyczalnie (od 1725), *prenumerata. Od końca tego wieku datuje się okres nowoczesnego księgarstwa duńskiego, którego głównym ośrodkiem stała się Kopenhaga, skupiająca obecnie ok. 90% firm wydawniczych
493
DANIEL Z ŁĘCZYCY
kraju. Do ważniejszych stołecznych wydawnictw należą: S0ren Gyldendal, zał. ok. 1770, CA. Reitzels Forlag (1819), Kfost & Sons Forlag (zał. A.F. Kkist, 1836), H. Hagerups Forlag (1852), G.E.C. Gads Forlag (1855), Det Sch0n-bergske Forlag (zał. Karl Schemberg, 1857), Thaning & Appels Forlag A/S (1866). Największym wydawnictwem jest *Gyldendalske Boghandel Nordisk Forlag A.S. W końcu XIX w. pomiędzy współpracującymi dotąd ściśle księgarzami i wydawcami zaczęły narastać tarcia zrodzone częściowo pod wpływem nowej formy sprzedaży ^kolportażu. Spowodowały one m. in. wystąpienie w 1917 (do 1958) firmy Gyldendala ze Związku Księgarzy. W 1963 liczba księgarzy uprawnionych do *rabatu, tzw. księgarzy A, wynosiła 687 (w 1950 645), natomiast księgarzy B, tj. sprzedawców (forhandlere) firmy Gyldendala 87 (w 1950 157). Ważniejszymi instytucjami księgarskimi D. są: ośrodek propagandy Duńska Służba Książki (Dansk Bogtjeneste); Terenowy Oddział Kolportażu (Provins-Boghandlernes Kolporta-geafdeling PBK); Szkoła Księgarstwa (Boghandler-fagskolen) w Kopenhadze (zał. 1897). Hurt księgarski, nowoczesny i wzorowo pracujący, opiera się na zasadzie wyłączności i prowadzony jest przez wspólne przedsiębiorstwo wydawców i księgarzy Danske Boghandleres Kommissionsanstalt (DBK). W 1963 wydano 4753 tyt., w tej liczbie z zakresu literatury pięknej i nauki o literaturze 1223, nauk stosowanych, medycyny, techniki i rolnictwa 771 oraz geografii, historii i biografii 673. Tłumaczeń było 1086, w tym 564 z j. ang. Łączny nakład roczny, nie licząc broszur, wynosi ok. 18000000 egzemplarzy. Rośnie popularność tanich serii kieszonkowych. Importuje się głównie z Wielkiej Brytanii, USA, NRF i Francji, eksportuje się przede wszystkim do Norwegii. Wydawnictwa polskie importuje firma Ejnar Munksgaard Ltd. w Kopenhadze. W Kopenhadze mieści się również większość firm księgarskich (Nordisk Boghandel, Danske Boghandels Bogimport i in.). Mniejszymi ośrodkami są m. in.: Aarchus, Tender, Aabenraa i Semdeborg.
A.G. Hass: Den danske Boghandelerforenings Historie gennem hundrede Aar. 1937. A. Marcus: En bog om bogen. 1950. Publishers' International Year Book. 1962.
Oprawy. Pierwsza znana oprawa z przełomu XII i XIII w. (srebrna, rytowana, z pozłacanymi figurami) była prawdopodobnie pracą obcego artysty, działającego na gruncie duńskim. W XV i XVI w. powstały (wzorowane na niemieckich) oprawy zdobione wyciskiem ślepym, w okresie późniejszym złoconym przy pomocy *tłoków, radełek i *plakiet (np. oprawy zdobione radeł-kiem z herbami Danii i m. Kopenhagi, plakietami z portretami Fryderyka II i jego małżonki lub w oryginalnej sakwie księgajutlandzka z 1579). Zainteresowanie dekoracją złoconą uzewnętrzniło się na oprawach dla Tychona
de Brahe, a zwłaszcza w okresie baroku na kosztownych oprawach dla Chrystiana V (wzór *semis z koroną i monogramem króla). W XVII i częściowo w XVIII w. przeważał wpływ fr. (styl *Le Gascona i M. *Ruette), a w 1. 1725 1775 wpływ ang. Pojawiły się *oprawy haftowane. Powstał oryginalny styl duński, wyrażający się m. in. w niezwykłej formie oprawy z klapą w kształcie serca (wyciętą w pośrodku *zwierciadła), w którego wnętrzu tłoczono imię. L. 1830-1850 przyniosły skromne oprawy w stylu empire i naśladownictwo opraw J.*Thouvenina i R. *Simiera. W drugiej poi. XIXw. dążność W. *Morrisa zmierzająca do odrodzenia kultury książkowej znalazła oddźwięk także w D., gdzie pod przewodnictwem artystów-plastyków oraz architektów (Hendriksen, Bin-desboll, Tegner i in.) doszło do współpracy z introliga-torami-rzemieślnikami (Anker Kyster, Aimon Bernsteen, August Sandgren, Jakob Baden, Oscar Jacobsen i in.).
E. Hannover: Kunstfardige gamie Bogbind indtill 1850. 1907. Nordisk Lexikonfór bokvasen. 1949.
Papiernictwo. Pierwsza papiernia powstała w 1. 1590-1592 na wyspie Hven, zał. przez słynnego uczonego astronoma Tycho de Brahe. Obecnie zużycie papieru i tektury łącznie wynosi na głowę 112 kg przy produkcji 197000 ton i eksporcie 28100 ton. Na dynamikę rozwoju przemysłu celulozowo-papierniczego wskazuje fakt podwojenia produkcji od 1950 mimo braku własnych surowców włóknistych. D. pod względem zużycia papieru zajmuje piąte miejsce w świecie (po Wielkiej Brytanii i przed Szwajcarią) oraz trzecie w Europie. Produkuje się papiery wyższej jakości, importując służące do masowego zużycia, jak gazetowy, workowy i in.
Zob. też Czasopisma zawodowe, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
DANIEL Z ŁĘCZYCY (ok. 1530-1600=), drukarz związany z ruchem różnowierczym, prowadził na zlecenie zboru małopol. oficynę w Pińczowie (1558-1562), następnie kierował drukarnią Kawieczyńskich w Nieświeżu (1562-1571). W 1574 przeniósł się do Łoska, do drukarni zamkowej Jana Kiszki, protektora unitaria-nizmu. Stamtąd wyjechał do Wilna, gdzie pozostawał na usługach bądź katolików, bądź kalwinów. Dla pierwszych pracował w Drukarni Mikołaja Krzysztofa *Radzi-wiłła (1576-1580) i w *Drukarni Akademii Wileńskiej (1592-1594), dla drugich w oficynie przy zborze (1581-1591). W końcu założył własny warsztat (1594-1600), publikujący głównie dzieła jezuickie.
Drukarze. T. 5. 1959.
DANIELEWICZ Władysław (1849-1919), drukarz warszawski. W końcu XIX w. D. został właścicielem
495
DATOWANIE
niewielkiego warsztatu, znanego jako Drukarnia Naukowa. Nie prowadził działalności nakładowej i wydawniczej. W 1911 Druk. Naukowa przeszła na własność J. *Mort-kowicza, pozostając nadal pod kierownictwem D. Zasłużył się jako autor Podręcznika dla zecerów wyd. w 1892, w którym usiłował wprowadzić poi. słownictwo fachowe z zakresu drukarstwa. D. był również długoletnim działaczem Zgromadzenia Drukarzy Warszawskich.
PSB V. W. Budka: Biblioteki D. "Silva Rerum" 1928 i odb.
DANIELEWSKI Ignacy (1829-1907), drukarz i wydawca, pisarz ludowy i działacz narodowy, nauczyciel w Trzemesznie i Bydgoszczy. W 1855 rozpoczął pracę w "Nadwiślaninie" w Chełmnie, gdzie też prowadził drukarnię i wydawnictwo. W 1872 przeniósł się do Torunia, gdzie wydawał "Przyjaciela" i był zastępcą redaktora "Gazety Toruńskiej". Wydawał kalendarze (1862-1887), powiastki i broszury patriotyczne. Więziony w fortecy wisłoujskiej, ułożył znaną pieśń Wisło moja. Poseł na sejm pruski 1863-1866, organizował wiece szkolne, był też korespondentem "Słowa Warszawskiego".
PSB IV. J. Podgóreczny: Pamięt o nich nie powinna zaginąL 1959.
DANTYSZEK (von Hófen, Dantiscus) Jan, przydomek rodowy Flachsbinder, pseud. Linodesmon (1485-1548), bp chełmiński, a następnie warmiński, dyplomata, poeta nowolaciński, bibliofil. Utrzymywał żywe kontakty z wybitnymi przedstawicielami świata kultury w całej Europie. W siedzibie biskupiej w Lidzbarku Warmińskim stworzył humanistyczny ośrodek nauki i sztuki; opiekował się uczonymi, poetami i artystami. Oprócz bogatej galerii obrazów i zbioru numizmatycznego posiadał doborową bibl. humanistyczną (liczne erasmiana), która w XVII w. została wywieziona do Szwecji (pojedyncze egz. zachowały się w zbiorach poi.). Książki swoje zaopatrywał w *superekslibrisy i ekslibrisy.
PSB IV.
DAR zob. GROMADZENIE ZBIORÓW.
DATA. W praktyce wydawniczej rozróżniamy: D. *copyrightu, czyli D. zarejestrowania dzieła w Copyright Office; D. druku, D. ukończenia druku ew. *metryki książki, umieszczanej bądź na odwrocie karty tytułowej, bądź też na ostatniej stronie dzieła; D.imprima-tur, D. udzielenia zezwolenia władz kościelnych na druk dzieła, zwykle religijnego; D. pod tekstem, D. ukończenia dzieła przez autora; D. wstępu, D. umieszczana przed lub po wstępie; D. wydania, nadruk informujący o roku wydania dzieła, umieszczany zazwyczaj na karcie tytułowej obok miejsca wydania i wydawcy (*Datowanie).
DATACJA zob. DATOWANIE.
DATOWANIE (datacja, z łac. datum = dane), oznaczenie czasu (dnia, miesiąca i roku) oraz miejsca powstania dokumentu. W rękopiśmiennych dokumentach prawnych D. podawane było z reguły jako element istotnej wagi i jedna z formuł eschatokołu (części końcowej). D. umieszczano prawie zawsze w *kolofonie. Datę dzienną oznaczano najczęściej wg świąt i świętych (określając stosunek danego dnia do najbliższego ważniejszego święta). Zwyczaj ten dopiero w XVII w. zaczął ustępować miejsca rachubie używanej dzisiaj, ale stosowano go jeszcze do końca XVIII w. W wypadku braku D. czas powstania rpsu określa się na podstawie takich elementów, jak treść, pismo, dekoracja, materiał pisarski (gatunek pergaminu lub papieru, znaki wodne) itp. W rpsach typu książkowego D. stosowano we wcześniejszym średniowieczu bardzo rzadko (na zachodzie Europy pojawia się czasem w XII w.), powszechniej dopiero w XIV i XV w. Wczesne drukarstwo przejęło Śwszystkie sposoby D. z ksiąg rękopiśmiennych. W *inkunabułach najczęściej umieszczano datę w kolofonie (na końcu, ad calcem), niekiedy tylko w tekście przedmowy lub dedykacji. Pierwszym drukiem datowanym jest tzw. Psałterz moguncki z 1457 (Moguncja, Fust i Schoffer). Oznaczanie czasu druku stosowano wg roku kościelnego, stylów lokalnych i kalendarza rzymskiego (*Rachuba czasu). Zwłaszcza w inkunabułach wł. powstają często wątpliwości co do roku, gdyż stosowano tam też calculus florentinus lub pisanus (pocz. roku 25 marca). Pomocą służą wtedy lata panowania księcia lub papieża, jeśli je wymieniono w druku. Datę w cyfrach rzymskich wyrażano bądź przez dodawanie: MDCLXV = = 1000 + 500 + 100 + 50 + 10 + 5, tj. 1665, odejmowanie i dodawanie: MVD = 1000 + (500 mniej 5) tj. 1495, rzadziej przez mnożenie: M III C m XX VIII = = 1000 + (4 x 100) + (4 x 20) + 5 + 3, tj. 1488. W XVII w. rozpowszechnił się zakonspirowany sposób podawania dat w *chronogramach. W drukach współczesnych D. występuje z reguły w *adresie wydawniczym lub *metryce drukarskiej. W bibliotekarstwie, przy *opracowaniu dokumentu i ustaleniu jego daty powstania, druku czy wydania, konieczna jest dobra znajomość rachuby czasu, aby dawne daty sprowadzić do obecnie stosowanych.
Antedatowanie, opatrywanie dokumentu datą wcześniejszą od faktycznej daty jego powstania.
Postdatowanie, opatrywanie dokumentu datą późniejszą od faktycznej daty jego powstania.
W Polsce pierwsze rpsy datowane pochodzą z XIV w. Pierwszym datowanym inkunabułem był Francisci de Pla-tea Opus restitutionum 1475 (Kraków, K. Straube?). Po
497
498
DAUBIGNY
wprowadzeniu kalendarza gregoriańskiego (1582) w D. obejmującym dzień i miesiąc spotyka się nieraz daty starego i nowego stylu, zwłaszcza w drukach urzędowych, przeznaczonych dla dawnych ziem pol.-ruskich. Zob. też Data.
H. Grotefend: Zeitrechnung des deutschen Mittełahers und der Neuzeit. T. 1-2. 1891-1898. Chronologia polska. Red. B. Wło-darski. 1957.
DAUBIGNY Charles-Francois (1817-1878), fr. malarz i grafik pejzażysta, jeden z głównych przedstawicieli szkoły Barbizon. Brał udział przy ilustr. Chants et chansons populaires de la France (3 t. Paris 1843, stalor.). Ponadto ilustrował Laborde'a VersaiUes ancien et modernę (Paris 1839, drzew.), S. Pellica Mes prisons (Paris 1844, rys. do stalor.), Cahiers d' eaux-fortes (1851, 21 akwaf. i tytuł) oraz J. Janina Bretagne (1844), V. Hugo Notre-Dame de Paris (1844), E. Suego Mysteres de Paris (1843-1844), Biarneza Les grands vins de Bordeaux (1849).
A. Rtimann: Das illustrierte Buch des XIX. Jhrh. 1930.
DAUBMANN: 1. Jan (zm. po 26 VIII 1573), drukarz i księgarz w Norymberdze 1545-1554, sprowadzony do Królewca przez ks. Albrechta w 1554. Był zależny głównie od księcia, od którego uzyskał przywilej, ale obsługiwał również, mimo licznych zatargów, Akademię Albertinę. Drukarnia rozwijała się wchłaniając pozostałości po miejscowych warsztatach: H. *Luffta, A. *Au-gezdeckiego i J. *Maleckiego. W ciągu 20 1. wydała co najmniej 240 pozycji w ok. 3366 arkuszach w j. łac, gr., niem., lit. i poi. Produkcja nastawiona była na potrzeby miejscowych instytucji, ale w nie mniejszym stopniu na propagandę literatury różnowierczej w całej Rzeczypospolitej, dokąd D. często wyjeżdżał handlując książkami. Współpracowali z oficyną: J. *Seklucjan, Jan Radomski, H. *Malecki i in. Po śmierci D. przedsiębiorstwo prowadzili Dziedzice.2. Bonifacy, syn Jana, podpisał kilka druków w 1575. Od tegoż roku drukarnię przejął zięć Jana D., J.*Osterberger.
Drukarze. T. 4. 1962.
DAUMIER Honore (pseud. Rogelin, 1808-1879), fr. malarz, rysownik, grafik i rzeźbiarz, a przede wszystkim mistrz karykatury. Uczeń Rameleta, Lenoire'a i Boudina. Wzorował się na sztuce antycznej i dziełach Rubensa, które kopiował. Wykształcił własny mistrzowski styl karykatury społecznej i politycznej, w której satyrą zwalczał rządy trzech monarchii. Słynne stały się karykatury Ne vous y frottez pas, Enfonce" La Fayette, La rue Transnonain, seria Caricaturana (1836-1838, 120 plansz). Współpracował z wydawcą Ch. Philiponem, z pismami "Caricature" (do chwili zamknięcia przez cenzurę w 1835) oraz "Chari-
vari". Ilustrował Contes Lafontaine'a (1848), Le Małade imaginaire Moliera, dzieła Cervantesa, La Muette A. Pot-heya (1870), Les Chdtiments V. Hugo (ok. 1871). Pozostawił przeszło 4000 *litografii i blisko 1000 rys.
Hazard et Delteil: Catalogue de Voeuvre Htographie de H.D. 1904. J. Adhćmar: H.D. 1954. Ph. Hofer, M. Garvey: The artist and the book. 1961.
DAWID, introligator krakowski, czynny od lat trzydziestych XVI w. Oprawiał księgi rachunków królewskich, rachunków żup wielickich i bocheńskich, księgi miejskie z tzw. archiwum kaliskiego. Jego dziełem były oprawy znacznej części bibl. króla Zygmunta Augusta, a także bibl. Melchiora *Krupki i in. Oprawy D. usztywniane deską pokrywała brązowa cielęca skóra, zdobiona na okładzinach ślepymi i złoconymi *tłokami. Wśród narzędzi tego warsztatu wyróżniają się radełka wiciowe, figuralne, medalionowe, w tym również datowane (np. z apostołami, 1539), *plakiety ze sceną w raju, z Dawidem, z Herodem, medalion arabeskowy, w kształcie owalu kończystego oraz drobne tłoki, jak listki, kwiatki, wazony, napisy itd. Warsztat D. przeszedł na własność J. *Moellera w drugiej poł. XVI w. Zachowała się oprawa z zapiską na wyklejce: "a labofre] 5 gr intro[ligatori] Dawid".
K. Piekarski, "Spraw. PAU" 1939 nr 1. A. Lewicka-Kamińska: Katalog wystawy polskiej książki renesansowej. 1953 nr 149.
DAY (Daye) Stephen (ok. 1594-1668), pierwszy drukarz na terenie Stanów Zjednoczonych, z pochodzenia Anglik. Kierował drukarnią zał. pod koniec 1638 w Cambridge Mass. Jej właścicielką była wdowa po pastorze Jose Glover, który wiózł oficynę z Anglii, zmarł jednak w drodze. Preserem w tej drukami był prawdopodobnie syn Stephena, Matthew (zm. 1649). Pierwszy jednokartkowy druk, The Oath of a Free-man, ukazał się w 1638 egzemplarze nie zachowały się. Pierwszą znaną dziś książką D. jest tzw. Bay Psalm Book (1640). Po 1648 kierownictwo tłoczni objął Samuel Green.
G.P. Winship: The first press in English America. "Gutenberg Jhrb." 1939.
DĄBROWA - DĄBROWSKI Eugeniusz (1870 -ok. 1936), malarz, dekorator wnętrz i autor prac z zakresu przemysłu artystycznego. Działał w Krakowie, od początku I wojny światowej do 1926 przebywał w Paryżu, następnie osiedlił się w Warszawie. Wykonywał okładki i ozdoby (np. Katalogu Wystawy Jubileuszowej Tow. Przyj. Sztuk Pięknych w Krakowie, 1904), stosując stylizowane motywy ludowe. Współpracował z czasop. "Tygodnik Ilustrowany" (1898, 1904, 1908), "Sztuka Stosowana" (1906), "Świat" (Warszawa 1906) i "Architekt" (1907).
499
500
DE CtViTATE DEl
DĄBROWSKI: 1. Jan Henryk (1755-1818), twórca legionów polskich, zapalony miłośnik książki. Z jego polecenia organizowano bibl. żołnierskie w podległych mu oddziałach wojskowych we Włoszech. Sam posiadał doborową bibl., w której większość stanowiły militaria. Z książką nie rozstawał się nawet na polu walki. Swoje życie w bitwie pod Novi zawdzięczał książce (drugi tom Wojny 30-letniej Schillera obecnie w zbiorach Muzeum WP), którą miał w kieszeni munduru i został w to miejsce trafiony kulą karabinową. D. zbierał i kompletował mapy i plany oraz książki z zakresu wiedzy wojskowej. W 1818 księgozbiór ten przekazała jego żona Warszawskiemu Tow. Przyjaciół Nauk. Z prywatnego księgozbioru generała zachowało się niewiele. W zbiorach *Centralńej Biblioteki Wojskowej znajduje się sześć dzieł (głównie regulaminy piechoty i kawalerii) opatrzonych podpisem D., a przekazanych w okresie międzywojennym jako dublety przez bibl. warsz. Narodową i Uniwersytecką.
2. Wiktor (zm. 1871), właściciel drukarni i księgarni w Warszawie. Drukarnia D., otwarta w 1805, uchodziła za jedną z lepszych i bardziej czynnych w Warszawie", była należycie urządzona i posiadała piękne czcionki.
3. Stanisław, syn Wiktora, prowadził zakład po śmierci ojca, lecz drukował niewiele. Ogółem z drukarni D. wyszło ok. 100 tytułów z dziedziny medycyny, filozofii, historii i militariów łącznej objętości ok. 1250 arkuszy.
DE BELLO IUDAICO Józefa Flawiusza, żyd. histo-ryka-hellenisty (37-110) nie dochowało się w pierwszej wersji, pisanej prawdopodobnie w j. aramejskim. Ponownej redakcji dokonał Flawiusz w j. gr., w którym napisał też trzy pozostałe dzieła: Antiąuitates Iudaicae zajmujące się dziejami narodu żyd. od pocz. świata do 66 n.e., Contra Apionetn oraz Vita. Zostały one przełożone na j. łac. w ciągu V-VI w. (Antiquitates i Contra Apionetn z inicjatywy *Kasjodora). Pisma Flawiusza cieszyły się niezwykłą po-czytnościa w świecie chrześcijańskim i obok dzieł Arystotelesa stanowiły jedną z podstawowych pozycji w każdym większym księgozbiorze średniowiecznym. Poczytność Bellum i Antiąuitates, najczęściej spisywanych razem, przyczyniła się do wczesnych przekładów tych dzieł na j. narodowe (najwcześniej we Francji, ok. 1410). Z 13 inkunabułów dzieł Flawiusza wg L. Haina dwa stanowiły przekład fr., jeden hiszp., jeden wł. Na j. poi. po raz pierwszy przełożył Bellum Iudaicum w 1555 Lenart z Urzędowa. Zarówno Wojna żydowska, jak i Dawne dzieje Izraela były zwykle bogato ilustr. Specjalny typ dekoracji tych kodeksów reprezentują rpsy fr. związane z manierą przyjętą przez Wielkie kroniki jrancuskie. Do najbardziej znanych należy egz. Antiauites judaiaues ilustr. ok. 1470 przez J. *Fou-queta, do którego nawiązują liczne późniejsze egz.
Flawiusza. W zbiorach polskich rękopiśmienne kodeksy dzieł Flawiusza są nieliczne, gdyż pojawiły się dopiero w XV w. i szybko zostały zastąpione przez książkę drukowaną. Dotąd notowane są trzy rpsy: dwa frag-
^^3
a
Rękopis De bello iudaico (Biblioteka Narodowa)
menty Bellum w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, z których jeden pisany przez św. Jana Kantego, oraz jedyny kodeks iluminowany w Bibliotece Narodowej w Warszawie, pochodzący z dawnej Biblioteki Tynieckiej, pisany w 1466 przez tamtejszego brata zakonnego, zawierający Antiąuitates i Bellum, ozdobiony siedmioma miniaturami figuralnymi i licznymi inicjałami.
E. Dąbrowski: wstęp do: J. Flawiusz: Dawne dzieje Izraela Antiąuitates Iudaicae. 1962.
DE CIVITATE DEI św. Augustyna, dzieło powstałe w 1. 413-426, składa się z 22 ksiąg. Na zlecenie Karola V ok. 1373 Raoul de Praelles dokonał przekładu na j. fr. (Paryż, Bibliotheque Nationale, Mss fr. 22912-13), który stał się podstawą większości ilumin. egzem-
501
EWoK 18
502
DE LA HAYE
plarzy. Tylko nieliczne spośród 60 rpsów ilumin. zbadanych przez De Laborde'a pochodzą sprzed w. XIV (Florencja, Biblioteca Laurenziana, Plut. XII CXVH lat.; Pforta, Ms Lat. A10; Praga, Biblioteka Kapitulna Ms A 21). Najcenniejsze egz. późnośredniowieczne powstały we Francji w 1. 1373-1410 i 1460-1500 oraz we Flandrii w 1. 1410-1460. Wczesne rpsy zawierają wizerunek autora i syntetyczne przedstawienie Ciyitas Dei lub także Civitas
Początek tekstu De Chiiate Dei (Rzym 1467)
terrena (społeczeństwo ludzkie reprezentowane przez cesarstwo rzymskie). Część posługuje się obiegowymi tematami bez ściślejszego związku z tekstem. Począwszy od powstania przekładu R. de Praelles programy ikonograficzne ustalane przez teologów-erudytów rozrosły się w ścisłym powiązaniu z tekstem. Obejmują one od 22 do kilkuset miniatur. De Laborde wyróżnia pięć grup ikonograficznych. Dzieło rozpoczyna miniatura dedykacyjna lub alegoryczna ilustr. prologu R. de Praelles oraz przedstawienia dwu państw lub tylko Ciyitas Dei. Ilustracje
cz. pierwszej związane z historią Ciyitas terrena są szczególnie interesujące i odmienne w różnych grupach rpsów. Odnoszą się do historii starożytnej, kultu bóstw pogańskich i starożytnych systemów filozoficznych. Cykle ilustrujące cz. drugą wiążą się tematycznie z *Biblią.
A. de Laborde: Les Manuscrits a peinturcs de la Cite de Dieu de Saint Augustin. 1909.
DE LA HAYE Karol (zm. po 1712), rytownik (może identyczny ze sztycharzem Charles de la Haye, ur. w Fontainebleau w 1641, rytującym w Rzymie sceny biblijne i mitologiczne). Przybył do Gdańska z Francji w 1682. Obok portretów gdańskich patrycjuszy był także autorem rycin, wchodzących w skład dedykowanego królowi J. Sobieskiemu dzieła *tfeveliusa Firmamentum Sobiescianum. Ok. 1689 przeniósł się do Warszawy, a pod koniec życia do Wiednia, o czym świadczy ryc. do dzieła Fischera v. Erlach Entwurf einer histor. Architektur (1712). Z ilustrowanych w Warszawie dzieł wymienić należy S. Witwickiego Synodus Posnaniensis (Varsaviae 1689), M. Chwałkowskiego Effata Regum Poloniae (Varsaviae 1694), S. Hozjusza Theses Philosophicae... Reginae Mariae Yirgini in Ecclesia Lindensi... Consecratae (Varsaviae 1694), A. Wołodkowicza Canones ex uniuersa Philosophia (Wilno 1699). Utrzymywał stałe stosunki z Gdańskiem, czego dowodem było m. in. zlecenie wykonania karty tyt. do dzieła B. Ranischa Beschreibung aller Kirchengebdude d. Stadt Danzig (Danzig 1695).
PSB IX.
DE VINNETheodoreLow(1828-1914), drukarz amer., autor wielu prac z zakresu historii i techniki drukarstwa. Naukę zawodu odbył w drukarni "Gazette" w Newburgh NY, w 1847 zaczął pracować w Nowym Jorku w oficynie Francisa Harta, stając się ok. 1858 jego wspólnikiem, a po śmierci partnera (1877) jedynym właścicielem. W 1883 zmienił firmę na Theodore L. De Vinne and Comp., w 1908 na De Vinne Press, która miała opinię najlepszej drukarni w Stanach Zjednoczonych. Początkowo specjalizował się w wydawaniu ilustrowanych czasopism, później poświęcił się raczej drukarstwu książkowemu. De V. był jednym z założycieli stów. bibliofilów nowojorskich The Grolier Club (zał. 1884) i drukarzem wielu jego wydawnictw, m. in. Philobiblonu Ryszarda de Bury. Zorganizował związek drukarzy nowojorskich, później amerykańskich pod nazwą United Typothetae (1887), był jego pierwszym wieloletnim przewodniczącym. Najważniejsze dzieła: The Invention of Printing (1876), The Practice of Typography (seria czterech podręczników, 1900-1904), Notable printers of Italy during the Fifieenth Century (1910).
J.H. Brainerd: History of the De Vinne Press. 1934.
503
504
DECRETALIA
DEBIT, zezwolenie na rozpowszechnianie danego druku lub czasop. na terenie państwa. Władze państwowe mogą odebrać D., tzn. zakazać sprowadzania z zagranicy, prenumerowania i rozpowszechniania określonego wydawnictwa. Niektóre państwa nie zezwalają na D. pism zagranicznych. W Polsce Ludowej cofnięcie D. następuje wówczas, gdy treść danego druku bądź czasop. godzi w ustrój państwa lub narusza dobre obyczaje.
DEBUCOURT Philibert Louis (1755-1832), fr. malarz, rysownik i grafik, uczeń Viena. Od 1785 uprawiał wyłącznie grafikę. Obok *Janineta był jednym z pionierów barwnej grafiki rytowanej lub trawionej w metalu (głównie *akwatinta). Interpretował początkowo własne rys., potem m. in. C. Verneta i J.P. *Norblina. Sięgał po tematy dworskie, obyczajowe oraz karykaturę. Ilustrował Modes et manieres du jour a lafin du XVIII siecle (Paris 1768-1808), almanach Etrennes du jour de l'an 1790, poemat grecki Hero i Leander (1801).
Fenaille: L'oeuvre grave de P.D. 1898.
DEBURE: 1. Guillaume Francois młodszy (1731-1782), księgarz, jeden z pierwszych antykwariuszy fr., bibliograf, autor cenionego przez współczesnych poradnika bibliofilskiego Bibliographie instructiue ou traite de la con-naissance des Iwres rares et singuliers (t. 1-7, Paris 1763-1768). *Opisy bibliograficzne oparł głównie na drukach znajdujących się w bibl. księcia L.C. de *La Valliere i bibl. królewskiej. Dalsze tomy dzieła (8 i 9) to Supplement a la Bibliographie instructhe ou Catalogue des Iwres du Ca-binet de feu M. Louis Jean Gaignat (Paris 1769) i t. 10 (tamże 1782) opracowany przez J.F. Nee de la Rochelle, zawierający indeks do druków anonimowych, opisanych w bibliografii i rozprawkę tegoż autora Discours sur la science bibliographique et sur les deuoirs du bibliographe. Pomimo licznych niedokładności Bibliographie instructive zachowała wartość aż do ukazania się dzieła J. Ch. *Bru-neta. D. wydał ponadto: Musaeum typographicum seu collectio... omnium fere librorum (1755); Catalogue des liures du cabinet de M.G.D.P. (Girardot de PreTonds, Paris 1757); Catalogue des livres provenans de la bibliotheaue de M.L.D.D. L.F.(leDucde La Valliere, Paris 1767). 2. Guillaume (1734-1820), księgarz fr., autor szeregu katalogów bibl. prywatnych, m. in. czterech katalogów bibl. księcia L.C. de La Valliere, wyd. w 1. 1772-1783.
1. K.R. Simon: Istorija inostrannoj bibliografii. 1963.
DECJUSZ (Dietz, Decius) Jodok (Jost) Ludwik starszy (ok. 1485-1545), dworzanin królewski, historyk ijekonomista, mecenas uczonych, nakładca i bibliofil. Pochodził z Wissemburga w Alzacji, ok. 1507 przybył do Krakowa i tu szybko wzbogacił się dzięki poparciu wpły-
wowego bankiera i żupnika Jana Bonera (zm. 1523). Był m. in. sekretarzem królewskim, rajcą krakowskim i zarządcą mennic królewskich. Utrzymywał żywe kontakty z wybitnymi humanistami poi. i obcymi (m. in. z *Erazmem z Rotterdamu). Wydawał do spółki zj. *Hal-lerem lub sam liczne pisma liturgiczne dla diecezji poi., łożył na druk Kromki Macieja z Miechowa (1519, 1521) i innych dzieł pisarzy Renesansu. Zgromadził piękną bibl. złożoną przeważnie z dzieł historycznych, którą do ok. 450 pozycji pomnożyli jego synowie Jodok Ludwik młodszy (ok. 1520-1567) i Ludwik (zm. 1576). Bibliofilstwo Decjuszów opiewał A. *Trzecieski młodszy w epigramacie De Justi Ludovici Decii et jiliorum eius bibliotheca. Księgozbiór Decjuszów po 1591 od spadkobierców nabył prawdopodobnie wójt i bibliofil krakowski Paweł Pernus (zm. 1599).
PSB V. W. Budka: Biblioteka D. "Silva Rerum" 1928 i odb. 1929.
DECKER, rodzina drukarzy niem., pochodząca z Eisfeld w Turyngii. W XVII i pierwszej poł. XVIII w. członkowie jej przebywali w Bazylei jako drukarze uniwersyteccy, następnie w Neubreisach i Kolmarze: 1. Georg Jakob starszy (1732-1799), przez małżeństwo w 1756 stał się wspólnikiem oficyny Grynaus et Decker w Berlinie, a w 1763 jej właścicielem. W 1765 otrzymał prawa nadwornego drukarza królewskiego i założył odlewnię czcionek, dla której nabył matryce *Baskerville'a i *Fourniera. Zorganizował także i prowadził z powodzeniem zakład wydawniczy. Jako ilustratora zatrudniał D. *Chodowieckiego. Na mocy przywileju Fryderyka Wilhelma II z 1782 zwał się uprzywilejowanym drukarzem dworskim i miał prawo drukowania dzieł Fryderyka Wielkiego w specjalnie zbudowanej w pałacu królewskim drukarni. W 1792 przekazał całe przedsiębiorstwo synowi. 2. Georg Jakob młodszy (1765-1819), syn Georga J. starszego, zajął się głównie drukarnią. Sprowadzał matryce od *Bodoniego, Haasa i *Didota. Założył liczne filie, m. in.w Poznaniu, gdzie w 1.1794-1819 działała drukarnia firmy Decker et Comp. 3. Karl Gustav(1801-1829)i4. Rudolph Ludwig(1804-1877), synowie Georga Jakoba młodszego doprowadzili drukarnię i wydawnictwo do wielkiego rozkwitu. W 1852 Rudolph Ludwig nabył fabrykę papieru w Eichberg na Śląsku. Spod jego prasy wyszło wiele bardzo pięknych druków. Po śmierci Rudolpha Ludwiga firma została zamknięta i sprzedana państwu. W 1879 połączono ją z Pruską Królewską Drukarnią Państwową pod nazwą Reichsdru-ckerei.
DECRETALIA (łac): 1. *Dekret Gracjana. 2. Popularny zbiór rozporządzeń prawa kościelnego, nie znaj-
505
506
DEDYKACJA
dujących się w zbiorach wcześniejszych; nazwa poprawna Liber extravagantium, spisany w pierwszej poł. XIII w. z polecenia papieża Grzegorza IX. Inne zbiory dekretów, jak Bonifacego VIII, Klemensa V, Jana XXII, nie noszą nazwy D.
DEDYKACJA, formuła (albo list) napisana lub wydrukowana zwykle na pierwszej stronie książki albo tuż po tytule (np. utworu muzycznego czy poszczególnych utworów zebranych w jednym wol.), w której autor, wydawca albo drukarz przypisuje komuś swoje dzieło. Zwyczaj pisania dedykacji sięga czasów starożytnych.
Dedykacja A. Mickiewicza dla Jundziłła
Celem D. było wyrażenie wdzięczności bądź uzyskanie mecenatu czy protekcji adresata. D. miały rozmaitą formę w zależności od epoki, w której ukazywało się dzieło. Obecnie D. są krótkie, treściwe i poświęcone zwykle pamięci bliskich lub będące wyrazem czci wobec osób czy instytucji.
K. Schottenloher: Die Wiimungsvorrede im Buch des XVI. Jhrdts. 1953. A. Czekajewska: O listach dedykacyjnych w poi. książce XVI w. "Roczniki Bibl." 1956 z. 12.
DEFEKT, egzemplarz druku z brakami powstałymi bądź przy wytwarzaniu (np. strona nie odbita, brak kolejnych *arkuszy, map, tablic, ilustracji), bądź przez późniejsze uszkodzenie lub usunięcie całych lub części kart. W typografii termin D. iżywany jest na oznaczenie uszkodzonych czcionek, również błędów druku spowodowanych takimi czcionkami.
Zob też Destrukt.
DEFENSORIUM VIRGINITATIS MARIAE przypisuje się dominikanowi, Fr. de Retza, który odpiera w nim ataki na dogmat dziewictwa Marii. Pierwsze wyd. tego
dzieła pochodzi z 1470, składało się z 16 kart, z których każda (z wyjątkiem dwóch pierwszych i siódmej) ozdobiona była czterema postaciami. U dołu pierwszej karty znajduje się monogram "f.W.", który Schreiber uważa za *sygnaturę Fryderyka Walthera z Dinkelsbiihl, osiadłego w Nordlingen w 1460. Drugie wyd. przypisuje się L. Ysen-hutowi z Bazylei.
DEFORMACJA LINIOWA WŁASNOŚCI PAPIERU.
PAPIERU zob.
DEHNELOWIE, rodzina papierników: 1. Dawid, papiernik, był budowniczym i dzierżawcą wieczystym w 1. 1753-1788 papierni w Bledzianowie k. Ostrzeszowa w dobrach marszałka koronnego Franciszka Bielińskiego. Córka Dawida była żoną papiernika Tustala, dzierżawcy sąsiedniego młyna w Olszynie. 2. Jan, syn Dawida, prowadził papiernię bledzianowską do 1794. 3. Jan Rudolf dzierżawił papiernię Radziwiłłowską w Bolimo-wie w 1.1779-1788.
DEICHMAN Carl (ok. 1705-1780), bibliofil norw. Zebrał bibl. liczącą ok. 6000 tomów (głównie rpsy, dokumenty i mapy). W 1785 Deichmanske Bibliotek stała się własnością narodową, a w 1898 została zamieniona na miejską bibl. publiczną w Oslo. Cenniejsze pozycje ze zbiorów D. zdeponowano w Bibliotece Uniwersyteckiej w Oslo.
DEICHMANN Jacob (1788-1853), księgarz duński. Dzięki małżeństwu z córką S0rena Gyldendala przejął firmę *Gyldendalske Forlag w Kopenhadze. Rozwinął handel asortymentowy. Dzięki nawiązaniu stosunków z firmami zagranicznymi D. poprawił znacznie zaopatrzenie rynku krajowego w literaturę obcą. Wydawał głównie dzieła naukowe (przede wszystkim historyczne i prawnicze). W 1837 powstał z jego inicjatywy Duński Związek Księgarzy; D. był jego pierwszym prezesem.
O. Tryde: J.D. "Bogormen" 1941. L. Nielsen: Gyl-dendal gennen 175 Aar. 1945.
DEKADA (gr. deka=dziesięć), dawniej używana nazwa określająca sposób rozczłonkowywania tekstów filozoficznych i historycznych, bądź to ze względu na ich rozległość, bądź też z uwagi na chronologię wewnętrzną (np. Liwiusza Ab Urbe conditd), oraz wielotomowych wydawnictw książkowych.
DEKIEL zob. PRASA P. drukarska.
DEKLARACJA CZYTELNIKA zob. WYPOŻYCZALNIA.
507
508
DELLA BELLA
DEKRET GRACJANA (Decretum Gratiani), kompilacja prawa kanonicznego ułożona ok. 1140 przez kame-dułę Gracjana z Bolonii jako tzw. Concordia discordantium canonum, oparta na dawnych zbiorach prawa kanonicznego i współczesnych G. *kanonach soborowych i dekreta-liach papieskich, które autor zbioru starał się ujednolicić. W XIII w. zbiór ten pod nazwą D.G. wszedł jako cz. pierwsza do *Corpus iuris canonici, od tegoż stulecia rozpoczęto kodeks głosować i komentować. Pierwszy druk D. nastąpił w 1471. Rpsy D. były zazwyczaj zdobione inicjałami, a do częstych wyobrażeń należały m. in. *personi-
H
Ś "-rut.
mraiafutvń udimtu'
til 5Oir,fitancue moaftęTunnfhK.
Iluminacja z Dekretu Gracjana
f ikacje prawa. Szczególnie ozdobne kompozycje stanowiły umieszczane tablice pokrewieństwa i powinowactwa (arbor consaguinitatis et affinitatis). Do poł. w. XIII centrum produkcji kodeksów Gracjana była Bolonia, od drugiej poł. w. XIII Paryż. W średniowiecznych księgozbiorach poi. D.G. należą do wcześniejszych rpsów sprowadzanych do rodzimych ośrodków prawniczych. Trzy
kodeksy są przechowywane w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie (pochodzenia wł., Ms 27 i 28 z pocz. w. XIII, Ms 76 z końca w. XIII), jeden w Bibliotece PAN w Gdańsku (wł., w. XIII). Kodeks pierwszy ma wykwintny, ozdobny zapis podkreślony delikatną kaligrafią marginalną, drugi posiada dwie całostronicowe kompozycje tablic pokrewieństwa i powinowactwa.
A. Vetulani: Les Manuscrits du Dhret ie Gratian et les oeuv-res des Dćcretalistes dans les bibliotheąues polonaises. 1953. Studia Gratiana I.
DELACRODC Eugene (1798-1863), fr. malarz, grafik, ilustrator. Najwybitniejszy przedstawiciel romantyzmu w malarstwie i grafice, którą zajmował się od 1814, tworząc ^akwaforty w typie Goyi. Jako jeden z pierwszych artystów zajął się od 1817 *litograf ią. Pierwsze jego ilustracje pojawiły się w czasop. satyrycznym "Miroir". Słynne ilustracje do Fausta Goethego (17 litogr. z tekstem w tłum. fr. A. Stapfera) wyszły w 1828 u Mottea i Sauteleta. W 1. 1834-1843 opracował 16 ilustr. litograficznych do Hamleta (druk Villaina), z których ukazało się tylko 13; w 1. 1836-1843 7 litogr. do Goethego Goetz von Berlichin-gen. Poza tym ilustrował poszczególne sceny dziel Szekspira [Makbet, Henryk VI), Byrona i W. Scotta.
L. Delteil: Peintre-graveur. T. 3. E. Benezit: Diction-nairedes peintres, sculpteurs ... T. 3. R. Escholier: Delacroix. 1929.
DELEATUR zob. KOREKTA Znaki korek-torskie.
DELISLE Leopold (1826-1910), bibliotekarz fr. Po ukończeniu Ecole de Chartes został (1852) bibliotekarzem w Bibliotece Narodowej w Paryżu, od 1871 kierownikiem oddziału rpsów, w 1. 1874-1905 dyrektorem całej bibl. D. był wybitnym znawcą rpsów; jego publikacja Gabinet des manuscrits de la Bibliotheaue Nationale (t. 1-3 1868-1881) zyskała mu europejską sławę. W związku z tym dziełem opracował i ogłosił pierwszą szczegółową instrukcję katalogowania rpsów bibliotecznych (1910). W 1897 rozpoczął, do dziś wychodzące, monumentalne wydawnictwo "Cata-logue General des Livres Imprimes de la Bibliotheque Nationale", stanowiące nieomal bibliogr. retrospektywną i podstawę do identyfikacji najwybitniejszych dzieł literatury światowej.
DELLA BELLA Stefano (1610-1664), florencki malarz, rysownik i rytownik stosujący głównie akwafortę. Jego twórczość obejmuje 1052 ryc. Uczeń malarza Gio-vanni Batt. Vanniego i Cesare Dandiniego oraz Remigio Cantagalliny. Uległ wpływom akwafort J. *Callota, lecz stworzył własny styl. Podejmował tematy z aktualnego życia, np. słynny wjazd J. Ossolińskiego do Rzymu z 1633
509
510
0EMBY
w postaci wielkiego fryzu 2łożonego z 6 ryc. W 1. 1639--1650 był czynny w Paryżu, gdzie stworzył szereg najlepszych prac. Najbardziej oryginalne w jego twórczości są serie ornamentyki (np. fryzy, ornament groteskowy, kartusze, wazy). Wykonał liczne frontispisy i szereg winiet do wielu dzieł. Spośród szczególnie licznych, frontispisów warto wymienić niektóre do dzieł poetyckich P. Strozziego Orazione... (Firenze 1637), do Oeuurespoetiaues Desmaretsa (Paris, Henri le Gras 1641) do książki A. Philippona Le Veritable plan... de la maison Miraculeuse de la St Vierge (Pierre Mariette 1649), do Dialogo di Galileo Galilei... sopra i due massimi sistemi del Mondo... (Firenze, G.B. Landini 1632) oraz do dzieła P. Fabio Ambrogio Spinoli Com-pendio delie meditazioni (Firenze 1659, ryc. należy do rzadkości).
Thieme-Becker III. A. Vesne: Le peintre-graueur italien. 1900.
DEMBY Stefan (1862-1939), organizator i pierwszy dyrektor *Biblioteki Narodowej, bibliotekarz, bibliograf. W 1887 współdziałał w zakładaniu czytelń na terenie Warszawy. W 1897-1905 prowadził w Warszawie księgarnię oraz wydawnictwo. W 1907 należał do organizatorów *Tow. Biblioteki Publicznej i uczestniczył w założeniu Instytutu Bibliograficznego przy *Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy, zainicjował i redagował (1908-1911) "Przegląd Biblioteczny". W 1918 pracował w *Bi-bliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, a od 1919 w Wydziale Bibliotek Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Mianowany w 1925 naczelnikiem, oddał się pracy nad organizacją *Biblioteki Narodowej. Gromadząc zbiory, zabiegając o lokal, fundusze i personel, opracowywał jednocześnie jej przyszłą strukturę wewnętrzną. Po otwarciu Bibl. w 1930 został jej kierownikiem a w 1934 dyrektorem. Zorganizowany pod jego kierunkiem Instytut Bibliograficzny wydawał bieżącą bibliogr. narodową "Urzędowy Wykaz Druków" (*"Przewodnik Bibliograficzny"). Gromadził materiały biobibliograficzne, z których powstał Album pisarzy polskich (1901). Z in. prac należy wymienić: Bibliografię pism Aleksandra Swicto-chowskiego (1899), Bibliografię pism Z. Glogera (1910), O miłości do ksiąg w Polsce (1925), Bibliotekę Narodową (1928-1930). W rpsie pozostawił bibliogr. Sienkiewicza.
H. Więckowska: S.D. "Przegl. Bibl." 1946.
DENIS: 1. Michael (1729-1800), pisarz, historyk literatury, bibliograf austr. Z wykształcenia teolog, był (1757-1784) wykładowcą literatury i księgoznawstwa w wiedeńskim Theresianum. Następnie (1785-1800) przeszedł do Biblioteki Nadwornej w Wiedniu. Oprócz prac językoznawczych i literackich w j. łac. pozostawił wiele publikacji bibliotekoznawczych. Reprezentował kieru-
511
nek utożsamiający bibliogr. z historią piśmiennictwa. Opublikował: Grundriss der Bibliographie (1774), Grundriss der Literar-Geschichte (1776), Einleitung in die Biicherkunde (Bd. 1-2, 1757-1777, 2 wyd. 1795-1796; jest to najbardziej zwarta koncepcja nauki o książce). Uzupełniając do 6311 poz. katalog *inkunabułów M. Maittaire'a w pracy Annalium typographicorum Michaelis Maittaire supplementum (1789), ulepszył metodę opisu przejętą następnie przez G. *Panzera. Opublikował także katalog rpsów Biblioteki Nadwornej w Codices manuscripti theologici BibliothecaePalatinae Vindobonensis... wol. 1-2 (1793-1802). Oprócz drobniejszych rozpraw dotyczących historii bib!, ogłosił Wiens Buchdruckergeschichte von 1482 bis 1560 (1782) oraz Nachtrag (1793). 2. Maurice (1870-1943), fr. malarz, ilustrator, teoretyk nowoczesnej sztuki. Studiował w Akademii Juliena, w której wokół niego i Serusiera zgrupowali się Bonnard, Vuillard, K.X. Roussel, Renę Piot i Ranson. Związany z nabistami i grupą artystów z koła Gauguina, którzy wpłynęli na niego w kierunku uduchowienia sztuki (symbolizmu) i uproszczenia budowy obrazu w oparciu o prymitywną sztukę i syntetyzm Gauguina. Ilustracje D. miały przełomowe znaczenie przez wprowadzenie barwnych płaszczyzn i konturowych rysunków do *drzeworytu, w którym klasyczne poczucie formy łączy się z prymitywizmem. Drzew, jego były cięte przeważnie przez braci Beltrand. Pierwszą jego książką ilustrowaną była E. Dujardina Re"ponse de la bergere au berger (1892), która jest realizacją jego teorii. W Voyage d'Urien Andre Gide'a (1893) ozdobionej 30 czarnymi i kolorowymi litogr. D. osiągnął szczyt zdobnictwa książki bez intencji interpretacji tekstu. Książkę tę dedykował Gide Oscarowi Wilde'owi. W 1907 ilustrował Dantego Vita Nuova. Na zamówienia^*Vollarda wykonał 72 różnobarwne drzew., cięte przez J. Betranda do Paul Verlaine'a Sagesse. Rysunki do tej książki przygotował w 1889 i wystawiał je z Niezależnymi w 1891. Występuje tu zdecydowane zerwanie ze stylem narracyjnym ilustr. XIX-wiecznej. D. wprowadził asymetrię stronic, płasz-czyznowość i uproszczenie pełnego wyrazu rysunku. Podobnie jak w twórczości malarskiej sięgał często do tematów religijnych. Dla Vollarda ilustrował Ulmitation de Jesus Christ (wyd. w 1903 z 216 drzew., które wykonał wcześniej i wystawił w Salonie 1893), św. Franciszka z Asyżu Le Petites fleures z kosztownymi barwnymi drzew, wg jego rys. (1911), P. Claudela Sainte Therese (1916), Alfreda de Vigny Eloa ou La soeur des anges (1917), R.P. Lacordaire'a Vie de Saint Dominiąue (1919), H. Ghe-ona Le Miroire de Jesus (1920), Vie de Frere Genievre (1923), Brillanta La bienheureuse Therese de L'Enfant Jesus (1923), Le Livre de Tobie (1929). Jako autor tekstu i ilustrator występuje w Carnets de Voyage en I'Italie (1921-1922). Poza tym ilustrował M. Barresa La Mort de Yenise (1930),
512
DERÓME
M. Robinsona Un jardin italien (1931), Fr. Jammesa Ma filie Bemadette (1931), Ch. Maurrasa L'avenir de VintelUgence (1925), A. Suaresa Le Crepuscule sur la n:er (1933), F. Thomp-sona Poemes (1936), P. Claudela Hannonce faite a Marie (1940), L. de Launaya Orphee (1942), Ronsarda Poemes (1944).
DEPOZYT, zespól dokumentów albo pojedynczy obiekt biblioteczny, powierzony na przechowanie przez osobę prywatną lub instytucję, z zachowaniem prawa własności depozytora. Złożony w bibliotece na określony przeciąg czasu tzw. D. czasowy wymaga przedłużenia umowy depozytowej przed wygaśnięciem terminu jej ważności. Akt depozytarny zawiera zwykle zastrzeżenia dotyczące przechowania, opracowania i udostępniania D. (zwłaszcza D. rękopiśmiennych). D. wieczysty (bezterminowy) wymaga również zachowania warunków umowy, ale jest prawie równoznaczny z darem. Przy wpływie większej liczby D. wskazane jest prowadzenie ewidencji D., umów depozytowych i depozytorów w Księdze D. Przepisy prawne dotyczące przechowania D. zawiera Kodeks zobowiązali. D. raczej nie otrzymuje *znaku własnościowego bibl. lub otrzymuje je w formie pieczątki lub ^ekslibrisu z napisem: "Z depozytu..." Czasem zachowują własną numerację lub wydziela się dla nich w *inwentarzu osobną grupę nrów. Obecnie D. są mało spotykaną formą uzupełniania bibl.
DERAIN Andre (1880-1954), fr. malarz, grafik, rzeźbiarz, ilustrator, należący do pionierów kubizmu we Francji. Studiował w L'Academie Carriere'a, gdzie zetknął się z *Matissem. Poznanie Vlamincka w 1899 wpłynęło na jego orientację artystyczną. Był jednym z pierwszych, który odkrył piękno prymitywnej sztuki ludów egzotycznych, bogactwo folkloru i sztukę Quatrocenta, oraz jednym z aktywnych famdstów, później kubistów. Ze współczesnych malarzy wpłynęli na niego Gauguin, Van Gogh, Matisse. Jako grafik i ilustrator posługiwał się drzeworytem, litografią i akwafortą, i tu podobnie jak w malarstwie na pierwszy plan wysuwa się u niego kompozycja obrazu. Pierwszych ilustr. dostarczał do paryskich czasop., w 1902 ilustrował książkę Vlamincka D'un lit dans Vautre z fotomechanicznymi reprodukcjami rys. utrzymanych w stylu *Toulouse-Lautreca i *Steinlena. W ilustr. książki wprowadził zupełnie nowe ujęcia, będące realizacją założeń fauvistów w grafice. Jego 31 drzew, do G. Apolli-naire'a L'Enchanteur pourissant (1909) było wybitnym wydarzeniem w historii książki XX w. Czarne szerokie kontury określające akty i ornament, wypełniające całą stronicę, silnie kontrastują z bielą papieru. W 1912 ilustrował drugą serię (64 drzew.) Maxa Jacoba Oeuvres buriesaues et mysti-ques de frere Matorel, mort au couuent (pierwszą i trzecią ilust-
rował Picasso). W 1916 wykonał ilustr. do Mont de Piete Andre Bretona, w 1919 do Renę DahWa Balladę du pauvre Macchabe mai enterre i w tym samym roku cztery litogr. do Vlamincka A la sainte du corps. Były to pierwsze ilustr. wykonane litogr. w stylu monumentalnym, zanim zaczął stosować bardziej dekoracyjny. W 1920 ilustrował Andre Salmona Le Calumet oraz szereg dzieł, jak G. Ga-bory'ego La Cassete de plomb i Le nez du Cleopatre (1922), P. Reverdy'ego Etoile peinte (akwaf. 1921), w 1927 F. Caro La Bohemę et mon coeur i V. Muselli Les Travaux et les jeux (40 litogr., 1929), w 1938 Les Heroides Owidiusza (15 kwasorytów i 30 culs de lampę w drzew.). W tym samym roku ilustrował Oscara Wilde'a Salonie dla Limited Editions Club of America. Powojenne ilustr. należą do najwybitniejszych, np. Pantagruel Rabelais'ego (179 drzew, barwnych, 1946). Jest to rzadki przykład wielobarwnego drzew., w którym zamiast zastosować osobne klocki do każdego koloru D. ciął białą linię na każdym klocku, aby oddzielić płaszczyzny barw. Każdy klocek był barwiony kilkoma kolorami przez Lacourriere'a. W 1950 wydano Contes et nou-velles Lafontaine'a z 67 litogr. D., a Le Satiricon Petroniusza Arbitra z 33 miedzior. i 43 drzew, ornamentalnymi w 1951. Odes anacreontiaues w tłum. Leconte'a de Lisie z 50 litogr. w wyd. bibliofilskim (Lyon 1955) były ostatnim dziełem D. wyd. za jego życia.
Cailler. "Les Cahiers d'Art" 1959 nr 13.
DEREJ Błażej z Siewierza (ok. 1587-1666), skryptor i *iluminator; dominikanin. Przebywał m. in. w Krakowie, Poznaniu, Przemyślu. W 1630 był kapelanem Jana Bykow-skiego, starosty sieradzkiego. Prace D.: antyfonarz z 1627, mszał dla klasztoru w Piotrkowie z 1630, graduał dla do-minikanek tamże, t. 1-3 z 1. 1632-1635 (wszystkie trzy przechowywane w Krakowie w klasztorze dominikanów), psałterz z 1661 (Kraków, Biblioteka Czartoryskich), graduał dla klasztoru w Łucku z 1642 (Żytomierz, Biblioteka Seminarium Duchownego). Rpsy D. posiadają interesującą dekorację kaligraficzną.
F. Kopera i L. Lepszy: Iluminowane rękopisy księgozbioru oo. dominikanów i oo. karmelitów w Krakowie. W: Zabytki Sztuki w Polsce. T. 2. 1926. PSB V.
DERMATOID, rodzaj imitującego skórę płótna introligatorskiego o deseniu groszkowym.
DERÓME, rodzina introligatorów fr. (trzy generacje w ciągu XVIII w.). Wśród wielu Deróme'ów dwóch było najsławniejszych: Jacques-Antoine (zm. 1760), zwany starszym, i jego syn, Nicolas-Denis (1731-1789), zwany młodszym. Ich atelier było czynne od 1720-1789. Ojciec, mistrz od 1718, rywalizował z *Padeloupem w wykonywaniu *opraw mozaikowych i tworzył wspaniale deko-
513
514
DESKA
racje koronkowe wzorowane na haftach. Syn przewyższył ojca osiągnięciami swego warsztatu. Został mistrzem w 1761. Był ceniony przez współczesnych, zyskał przydomek "Feniksa introligatorów". Tworzył wiele opraw mozaikowych, a do perfekcji i niezwykłej lekkości doprowadził złoconą dekorację w stylu "a la dentelle" (*Oprawa koronkowa). Charakterystycznym elementem w kompozycji jego opraw był motyw małego ptaszka z rozpostartymi skrzydełkami, tłoczony w narożnikach okładzin. Pod koniec życia D. młodszy zmodyfikował całkowicie swe narzędzia, wprowadzając motywy *plecionki i wici "a la grecque" (*Oprawa grecka). Przeciążony nadmiarem pracy, nie mógł wszystkiego sam dokonać, a współpracownicy nie potrafili mu dorównać. Dlatego niektóre oprawy z jego warsztatu są mniej doskonałe. Najwięcej opraw obu Deróme'ów zachowało się w Paryżu i New Yorku.
Devauchellc II. L.M. Michon: Les reliures mosaiques iu XVllU s. 1956.
DESKA, w drukarstwie przyrząd do przechowywania *składu zecerskiego zaopatrzony w nóżki, tj. listwy, które umożliwiają ustawienie jednej D. na drugiej bez obawy uszkodzenia znajdującego się na nich składu. D. zecerskie wyrabia się z drewna lub tworzyw sztucznych i impregnuje olejem lnianym (tzw. pokostem), nieraz obija blachą cynkową.
DESKA w introligatorstwie zob. OKŁADZINY DREWNIANE.
DESKRYPTORY (łac. describo = opisuję), określenia (lub niekiedy określenie kilkuwyrazowe) wyrażające jednoznacznie i wyczerpująco poszczególne elementy treści dokumentu. Deskryptory są ustalane przy dokonywaniu analizy treściowej dokumentu zgodnie z *tezaurusem danej dyscypliny.
DESTRUKT, egzemplarz druku uszkodzony w stopniu uniemożliwiającym włączenie go do zbioru bibliotecznego; także *arkusz uszkodzony w czasie druku.
Zob. też Defekt.
DETERMINATYW zob. PISMO P. wyrazowe.
DEUTSCHE BUCHEREI (Niemiecka Książnica) w Lipsku, NR.D, powstała w 1912 z inicjatywy Związku Księgarzy Niemieckich (B6rsenverein der Deutschen Buchhandler). Idea utworzenia bibl. gromadzącej całość piśmiennictwa niem. sięga 1848 i wiąże się z utworzeniem przy Niemieckim Zgromadzeniu Narodowym we Frankfurcie n./M. Biblioteki Rzeszy. Późniejsze próby obarczenia ogólnonarodowymi zadaniami bibliogr. jednej z bibl.
krajowych nie dały rezultatu. Zabiegi Związku Księgarzy Niemieckich i przychylność władz miejskich Lipska oraz rządu saskiego zostały uwieńczone powodzeniem za sprawą K. Sigismunda, E. Ehlermanna i A. Brockhausa. W 1916 ukończono budowę gmachu, który już wymagał w 1935 rozbudowy. Zniszczony częściowo w czasie drugiej wojny, został całkowicie odbudowany. Zadania książnicy wyznaczają jej funkcje bibl. narodowej. Jest typowym przykładem zespolenia interesów księgarskich i bibliotekarskich w służbie nauki. Gromadzi całość piśmiennictwa w j. niem. od 1913 niezależnie od miejsca druku i piśmiennictwo w j. obcych dot. Niemiec lub przez Niemców napisane (przekłady); po 1945 również piśmiennictwo emigracyjne, płyty muzyczne i literackie, bibliogr., grafikę, kartografię, nuty. D.B. stanowi nadto centrum prac bibliogr. (ok. 16 wyd. periodycznych), archiwum piśmiennictwa niem., ośrodek międzynarodowego piśmiennictwa bibliologicznego, jest siedzibą Muzeum Książki i Pisma (Deutsches Buch- u. Schriftmuseum). Od 1937 wydaje centralnie drukowane karty katalogowe niem. nowości tzw. Leipziger Titeldrucke. W 1961 liczyła 2900000 wol. książek i czasop., 28000rpsów, 335000 dysertacji (ogól-noniemiecka bibliogr. dysertacji), 17300 tyt. czasop. niem. i 4500 zagranicznych, duży zbiór muzykaliów, ikonografii, patentów, kartografii i płyt. Ma charakter *bibl. prezencyj-nej, posiada trzy czytelnie z 450 miejscami (księgozbiór podręczny 40000 wol.) oraz trzy katalogi: alfabetyczny, działo-wo-przedmiotowy i wydawców. Dokumentuje działalność edytorską firm i instytucji wydawniczych. Kierowana była przez wybitnych bibliotekarzy i naukowców (m.in.: G. Wahl, G. Minde-Pouet, H. Uhlendahl, C. Fleischhack).
Deutsche Biicherei. 1912-1962. Festschrifi... 1962. H.M. Plesske: Pięćdziesięciolecie Książnicy Niemieckiej w Lipsku. "Prz. Bibl." 1962 z. 3.
DEUTSCHE STAATSBIBLIOTHEK (Niemiecka Biblioteka Państwowa) w Berlinie, NRD, powstała z bibl. dworskiej (Kurfiirstliche Bibliothek), utworzonej edyktem wielkiego elektora Fryderyka Wilhelma w 1659. Pierwszym bibliotekarzem był Johann Raue. Za Fryderyka II Wielkiego (1712-1786) liczyła 72000 wol., w tym liczne *cimelia. Gdy wspaniała sala barokowa przestała wystarczać, wzniesiono nowy budynek (1774-1780). Zbiory, stale pomnażane wartościowymi kolekcjami, liczyły już wtedy ok. 150000 wol. W 1. 1803-1831 pełniła funkcje bibl. uniwersyteckiej i stała się wzorem dla niem. bibl. naukowych. Pod koniec XIX w. stanęła w rzędzie największych bibl. naukowych Europy; w 1914 uzyskała nowy budynek. Po pierwszej wojnie światowej zmieniła nazwę na Pruską Bibliotekę Państwową (Preussische Staatsbibliothek). Dyrektorami byli m. in. A.V. Harnack i F. *Milkau. Okres hitleryzmu zaciążył na kompletowaniu piśmiennictwa
515
516
Śk.
zagranicznego i formach udostępniania zbiorów. Podczas drugiej wojny światowej liczący przeszło 3000000 wol. księgozbiór ewakuowano, co spowodowało duże straty. Po wojnie alianckie władze okupacyjne zezwoliły na uruchomienie bibl. w zniszczonym gmachu. Otrzymała nazwę Publicznej Biblioteki Naukowej, zmienioną w 1954 na należną jej nazwę Niemieckiej Biblioteki Państwowej. W odróżnieniu od *Deutsche Biicherei posiada charakter uniwersalny i pełni funkcję wiodącą dla wszystkich bibl. naukowych NRD. Posiada łącznie ze zbiorami specjalnymi 3746500 wol. (1963), z których 1800000 pozostaje w Marburgu (NRF). Roczny wpływ ok. 75000 wol. Posiada ^egzemplarz obowiązkowy i kontakty wymienne z ok. 600 bibl. Od 1892 publikuje drukowane karty katalogowe dla nabytków zagranicznych, nową serię od 1954, tzw. Berliner Titeldrucke. Prowadzony od 1903 centralny katalog bibl. naukowych Niemiec stał się punktem wyjścia dla organizacji wypożyczania międzybibliotecznego. Od 1905 D.S. posiadała wielkie Biuro Informacyjne (Auskunft-biiro), rekonstruowane po wojnie. Grupując wybitnych bibliotekarzy, wywiera silny wpływ na Instytut i Katedrę Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Berlińskiego. Jest podporządkowana Sekretariatowi Stanu Szkolnictwa Wyższego i Zawodowego. Prowadzi: sześć czytelń, nadto osobne zbiorów specjalnych (rękopisy, muzykalia, orien-talia, kartografia i oddz. książki dla młodzieży); biuro informacyjne; wypożyczalnię międzybiblioteczną; stację fotograficzną. Redaguje i wydaje Gesamtkatalog der Wie-gendrucke oraz liczne publikacje własne, m. in.: "Jahrbuch der Bibliotheken... der DDR" (1959), bibliogr. czasop. z różnych dziedzin i bibliogr. selekcyjne. Zob. tab. 8.
Deutsche Staatsbibliothek. 166i-i961. Bd. 1-2. 1961. E. Pau-nel: Die Staatsbibliothek zu Berlin. 1965.
DEVERIA AchilleJ.J.M. (1800), fr. malarz, rysownik i grafik, bibliotekarz i konserwator. Uczeń Lafitte'a i Giro-deta, znakomity portrecista epoki romantyzmu. "W ogromnej spuściźnie pozostawił szereg rysunków i litografii. Ilustrował Oeuvres de Moliere (1819-1825, winiety), Don Quichotte Cervantesa (1821, 12 rys. sztychowanych przez Vallota, Simoneta i Ruhierre'a). W 1826 wg rys. D. wykonano 12 stalor. do Oeuvres completes Lafontaine'a i 30 winiet drzewor. Thompsona (do tego samego dzieła). Z 1828 pochodzą winiety D. do pierwszego wyd. Vigneł-tes romantiaues Champfleury'ego i do Chansons Berangera. Współpracował z Recueil de scenes de la vie parisienne w Paris auXIX siecle. Pozostawił ważny zbiór dokumentacji ikonograficznej zebranej przez siebie, którą przejęła po jego śmierci Biblioteka Narodowa w Paryżu.
J. Laran: UEstampe. I. 1959.
DEVONSHIRE, ang. książęta z rodziny Cavendish, prawie wszyscy bibliofile. Dużą bibl. założył William
DĘBICKI
of D. (1672-1729) w Chatsworth, Derbyshire. Był on jednym z pierwszych znawców *inkunabułów. Bibl. w Chatsworth została powiększona przez jego następców. Księgozbiór D. obfitował w inkunabuły, *aldyny, pierwsze wydania klasyków gr. i łac.
DEWANAGARI zob. PISMO INDYJSKIE.
DEWEY Melvil (1851-1931), bibliotekarz amer. W 1874 ukończył Amherst College, w którego bibliotece pracował do 1876. W 1. 1883-1888 był dyrektorem Biblioteki Columbia College w Nowym Jorku, od 1888-1906 dyrektorem Biblioteki University of the State of New York. D. jest twórcą *klasyfikacji dziesiętnej {Dedmal Classifkation, 1876; wyd. 16 1958), która znalazła szerokie zastosowanie, doczekała się szeregu wydań i zapewniła autorowi trwałe miejsce w historii bibliotekarstwa. Zorganizował pierwszą w Stanach Zjednoczonych szkołę bibliotekarską (School of Library Economy, 1887) przeznaczoną przede wszystkim dla zaspokajania potrzeb rozwijającego się bibliotekarstwa powszechnego. W 1. 1876-1880 był pierwszym redaktorem nowo założonego czasop. "Library Journal". Brał czynny udział w pracach konferencji, na której powołano do życia Stowarzyszenie Bibliotekarzy Amerykańskich (American Library Asso-ciation, 1876); w 1. 1876-1890 był sekretarzem, a w 1890-1893 przewodniczącym tegoż Stowarzyszenia. Z jego inicjatywy powstało kilka instytucji i tow., związanych z działalnością biblioteczną, jak Readers and Writers Economy Company, Library Bureau, Lakę Placid Club.
G. Dewey: M.D., seer, inspirer, doer. 1851-1931. 1932. F. Rider: M.D. 1944.
DEWIZA zob. EMBLEMAT.
DEZYDERAT zob. AKCESJA Kartoteka dezyderatów.
DEZYNFEKCJA KSIĄŻKI zob. KONSERWACJA ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH.
DĘBICKI Stanisław (1866-1924), malarz, grafik i ilustrator. Pochodził z Małopolski Wschodniej. Studia artystyczne odbył w Krakowie, Wiedniu, Monachium i Paryżu. W 1909 został prof. Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Od 1894 był czynny we Lwowie i związany zwłaszcza z wydawcą lwowskim *Altenbergiem, opracował dla jego firmy najwięcej projektów zdobniczych, wyklejek, znaków drukarskich i wydawniczych, okładek i ilustr. Rysował także *ekslibrisy. Na specjalną uwagę zasługują ozdobniki, winiety i przerywniki na kartach "Chimery" (1901). Spośród opracowanych przez D. ksią-
517
518
DIAGRAM
żek wymienić trzeba m. in. Lucjana Rydla Bajkę o Kasi i królewiczu (1905), Jana Kasprowicza Bajki, baśnie i klechdy (1902), Edwarda Porębowicza Pieśni ludowe celtyckie (1909), Andrzeja Niemojewskiego Legendy (1901). PSB V. Z.K. Remerowa: O grafice S.D. 1929.
DIAGRAM (gr. diagramma = rysunek, figura geometryczna), wykres unaoczniający zależność między zmiennymi wartościami liczbowymi dwu wielkości, np. frekwencja różnych grup czytelniczych w- bibliotece, zmiany w strukturze ludnościowej kraju itd. Wykres bywa zespołem linii, figur i brył geometrycznych lub różnych znaków symbolicznych, zespołem figur ludzkich, zwierzęcych itp.
DIAMENT zob. STOPIEŃ PISMA.
DIAPOZYTYW, przezroczysty *pozytyw, wykonany na podłożu z tworzywa organicznego lub na szkle.
DIARIUSZ (z łac. diarium = dziennik), nazwa stosowana w dawnej Polsce dla *dzienników w ogóle, póź-
'DYAUYUSZ'
S E Y M U ^
tCONroCATIONI&h pcd czas Interregnum
po Łp. Króla jAui ,,
A U G U S T A II. śmierci
w WAESZAWIE 27 -4p/. J73J-
ZACZĘTEGO.
li, mfrtfem
: $il Sjur-b.-lr S.iiop K
i!if ' ^P J.'t< iitTJi %Vtia JrK^r M1-
iMU, . LaWUki, łmć P. lotii, Jait t. R*
5 I .L C^
Diariusz sejmowy z r. 1773
mej utarła się zwłaszcza dla dzienników opisujących wydarzenia publiczne (poselstwo, bezkrólewie, wojnę itd.), w szczególności zaś dla sprawozdań z przebiegu obrad sejmowych. D. sejmowe zaczęto w Polsce pisać od 1548.
DIBDIN Thomas Frognall (1776-1847), bibliofil i bibliograf ang., bibliotekarz lorda G.J. *Spencera. Najważniejsze dzieła: The Bihliographical Decameron (t. 1-3, London 1817), praca bogato wyposażona pod względem ilustracyjnym i zawierająca dużo wiadomości z zakresu *księgoznawstwa, spełniała rolę przewodnika bibliofilskiego; Bibliomania or Book madness (1809); Typographical antiąuities (t. 1-4, 1810-1819); Bibliophobia (1832). Jako autor Bibliotheca Spenceriana (t. 1-4, London 1814-1815) przyczynił się D. do rozsławienia za granicą biblioteki Spencera w Althorp. Duże znaczenie w rozbudzeniu za-miłowaii kolekcjonerskich miały jego sprawozdania z podróży bibliofilskich do Francji i Niemiec (1821) i do płn. części Anglii i Szkocji (1838). D. był jednym z założycieli i wiceprezesem Roxburghe Club (1812). Jego imieniem nazwano klub bibliofilów w Nowym Jorku.
M.B. Stern: Th.F.D., bibliographer extraordinary. "Publ. Weekly" 1947 sect. 2 nr 26. F. Cordasco: A bibliography of Th. F.D. 1950. EJ. 0'Dwyer: T.F.D., bibliographer and bibliomaniac exteraordinary. 1967.
DICTIO PROBATORIA (łac), jeden lub dwa początkowe wyrazy tekstu drugiej składki rpsu średniowiecznego. Podobnie jak *incipit służą do identyfikacji tekstu.
DIDOT zob. ANTYKWA, PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
DEDOT, rodzina fr. księgarzy, rytowników i odle-waczy czcionek, drukarzy oraz wydawców: 1. Francois (1689-1757), założyciel firmy, która przetrwała od 1713 do XX w." Wydał liczne tłumaczenia klasyków gr. oraz dzieło A.Fr. Prevosta Histoire ginerale des voyages (vol. 1-20, 1746-1789). 2. Francois--Ambroise (1730-1804), starszy syn Francois. Zmodernizował warsztat ojcowski, wprowadził nowy typ prasy, zorganizował odlewnię czcionek, wraz z synem Firminem stworzył nową czcionkę, którą podobno pod jego kierownictwem wyciął Pierre Louis Waflard. Ponadto ulepszył w 1775 system miary typograficznej, opracowany przez P.S. *Fourniera (system ten stosowany jest dotychczas) oraz wyprodukował miękki, gładki papier, zwany
Sygnet Didotów
519
520
welinowym (1780), wyrabiany w papierni Johannet d'Annonay. Wydał znany zbiór Collection de dwers ouura-ges jrancais imprimes par ordre du comte d'Artois oraz klasyków gr. i łac. *ad usum Delphini. 3. Pierre--Francois (1732-1793) zwany młodszym, brat Francois Ambroise, księgarz, drukarz i odlewacz czcionek. W 1757 objął księgarnię po ojcu, od 1777 został kierownikiem drukarni brata królewskiego z tytułem Impri-meur de Monsieur. Zaprojektował nową czcionkę na wzór "Romain du Roi", odlewaną w zakładzie zorganizowanym przez niego na Quai des Augustins. Założył papiernię w Essonnes. 4. Henri (1765-1852), syn Pierre-Francois, znany jako twórca bardzo czytelnej czcionki mikroskopijnej. Od 1790 objął po ojcu odlewnię czcionek. Drugi z kolei syn Pierre-Francois, Saint-Leger, zainicjował budowę maszyny do wyrobu papieru taśmowego, którą skonstruował w 1779 Louis Robert. 5. Pierre 1'Aine (1761-1853), starszy syn Francois-Ambroise, w 1789 objął drukarnię po ojcu i wytłoczył w niej m. in. kosztowne wydania dzieł Wergiliusza (1798), Horacego (1799) i Raci-ne'a (1801-1805), znane jako słynne *Editions du Louvre. 6. Firmin (1764-1836), młodszy syn Francois-Ambroise, najwybitniejszy drukarz czasów nowożytnych. W 1783 zaprojektował i wyciął 12-punktowy stopień kursywy, zaś w trzy lata potem dalsze stopnie 9 i 8 pkt. Zapoczątkował odlewy stereotypowe. W 1811 Napoleon mianował go dyrektorem odlewni Drukarni Cesarskiej. Wykształcony, obdarzony dużą kulturą, brał czynny udział w życiu społecznym i politycznym. 7. Ambroise (1790-1876), syn Firmina, uczony, historyk i hellenista, wydał wiele cennych prac naukowych. Posiadał bogatą bibliotekę.
8. Hyacinthe (1794-1880) oraz Frederic (1799-1836), bracia Ambroise, pracowali nad wyrobem papieru.
9. Alfred (1828-1913), syn Ambroise, kierował drukarnią.
G. Brunet: F.D. et sa familie. 1870. J. Veyrin-Forrer: Les premiers caradhes de F.A.D. 1781-1785. W: Meknges d'histoire du \ivre et de bibliotheques offert a M. Frantz Calot. 1960. J. Veyrin--Forrer: Les caracteres de P.F.D. 1783-1790. "Gutenberg- Jhrb." 1962.
DIEDERICHS Eugen (1867-1930), wydawca niem. Założył swą firmę w 1896 we Florencji, w 1904 przeniósł ją do Jeny. Był czołowym wydawcą niem. neoromantyzmu. Jego firma specjalizowała się w publikacjach z dziedziny religioznawstwa, historii sztuki i literatury pięknej; publikowała wyd. zbiorowe wybitnych autorów i serie wydawnicze. D. nadał swym publikacjom wysoki poziom graficzny. Był też działaczem związkowym wydawców niem. Po śmierci D. wydawnictwo przeszło na własność jego synów i od 1949 znajduje się w Dusseldorfie i w Kolonii.
60 Jahte E.D.Yerlag. Ein Almanach. 1956.
DIGEST
DIETRICH: 1. Fryderyk Krzysztof (1779-1847), ur. w Wirtembergii, zm. w Łodzi. Rytownik, syn nadwornego złotnika ks. Hohenlohe. W 1. 1807-1817 pracował w Amsterdamie, Londynie, Berlinie, skąd przeniósł się do Poznania. Główną twórczość ilustratorską rozwinął w Warszawie, gdzie w 1817 powołał go S. Kostka Potocki do wykonania tablic do albumu Monumenta Regum Po-loniae Cracoviensia (24 akwatinty wg rys. M. *Stachowicza). W 1820 wykonał 10 widoków do Guide du voyageur en Pologne J.W. Krasińskiego, w 1829 rytował dla J.F. *Piwarskiego Wnętrza Zbrojowni Warszawskiej, w 1831 cykl Powstanie i Ubiory wojska polskiego, obydwa skonfiskowano po upadku powstania. Po powstaniu pracował głównie dla wydawcy F. S. *Dmochowskiego, wykonując wspólnie z synem Adolfem ilustr. do czasop. "Muzeum Domowe" i serii Podróże Malownicze po Europie i in. 2. Adolf Fryderyk (1817-1860), rytownik i litograf, syn Fryderyka Krzysztofa. Ur. w Amsterdamie, zm. w Warszawie. Był uczniem swego ojca, 1828-1830 uczęszczał jako "nie zapisany amator" na Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego. Współpracował z ojcem przy wykonywaniu rys. do wydawnictw F. S. *Dmochowskiego. Samodzielnie ilustrował Włochy (1837). Posługiwał się różnorodnymi technikami, pierwszy w Polsce wykonywał *staloryty oraz ilustr. typograficzne przy pomocy *galwanoplastyki. Stosował też *litografię, głównie w zakresie grafiki użytkowej, również w wykonaniu mechaniczno-drukarskim. Wykonał ponad 100 ryc. (portrety, widoki, sceny obyczajowe) oraz liczne prace z zakresu grafiki użytkowej. Prowadził zakład po wycofaniu się ojca z zawodu. Pracował dla Jana Feliksa Piwarskiego przy wydawnictwie Wzory i nauka rysunku (1840-1842), w 1848 dla Oskara Kolberga, Bolesława Podczaszyńskiego {Pamiętnik sztuk pięknych, 1854) i Aleksandra Wejnerta {Starożytności warszawskie). 3. Maurycy (ur. po 1818, data śmierci nieznana), syn Fryderyka Krzysztofa, młodszy brat Adolfa Fryderyka. Rytownik, wykształcony być może w Warszawie w warsztacie sztycharskim ojca. W 1860 wykonał do Księgi świata, wg rys. Adolfa, rycinę przedstawiającą nagrobek Ignacego Komorowskiego na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
PSB IH, V.
DIETZ Jodok Ludwik zob. DECJUSZJodok Ludwik.
DIGEST (ang.): 1. Zwięzłe sprawozdanie lub streszczenie. 2. Zbiór streszczeń różnych dzieł i artykułów. Miesięcznik amerykański "The Reader's Digest" (od 1922), zawierający obszerne streszczenia, wychodzi w kilkunastu różnych wydaniach w różnych krajach, nadto w alfabecie *Braille'a i na płytach dla niewidomych.
521
522
DINNIES
DINNIES Karol Gustaw (XVIII w.), księgarz gdański. Działał w końcu XVIII w., jak na to wskazują zachowane katalogi księgarskie, np. z 1. 1792-1794, drukowane u D.L. *Wedla i E. F. Miillera w Gdańsku.
DISSOLUTA(łac. = rozproszone), pojedyncze Rękopisy pochodzące z uporządkowanych zbiorów bibliotecznych lub archiwalnych, które uległy rozproszeniu.
DJ.TTOGRAFIA (gr.), błąd w rękopisie (czasem nawet i w druku) polegający na niewłaściwym stosowaniu dwu liter lub zgłosek zamiast poprawnej jednej, np. ex-press zamiast expres.
Zob. też Haplograha.
DIVES Stefan, zwany Bogaczem (przed 1550-1596), księgarz i kupiec. Pochodził z Francji. Przybył do Krakowa ok. 1582. Prowadził dobrze prosperujący handel księ-garsko-winny w Rynku "Pod Baranami". Utrzymywał żywe kontakty z Francją, Włochami i Węgrami, dostarczając książek (i win) na dwór królewski (stąd serwitoriat), magnatom i duchowieństwu wszelkich wyznań; sam był prawdopodobnie kalwinem. W 1587 zrezygnował z ser-witoriatu, przyjmując prawo miejskie.
PSBV.
DMOCHOWSKI Franciszek Salezy (1801-1871), syn Franciszka Ksawerego, literat, tłumacz, redaktor, wydawca, nakładca, właściciel drukarni i księgarni. W 1820 rozpoczął działalność na polu czasopiśmiennictwa jako redaktor i współpracownik licznych pism, m. in. "Biblioteki Polskiej" (1825-1827), "Kroniki Wiadomości Krajowych i Zagranicznych" (1859-1860), "Przeglądu Europejskiego Naukowego, Literackiego i Artystycznego" (1863). W 1826 D. zał. w Warszawie przy Nowosenatorskiej 476 księgarnię i niewielką drukarnię, która używała czasami nazwy "Drukarnia Gazety Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" (od redagowanej i drukowanej tu przez D. w 1826-1830 gazety pod tymże tytułem ).W 1836 powiększona księgarnia przeniesiona została na Miodową 497. W 1. 1829-1833 D. posiadał także drugą księgarnię w Radomiu, a w 1830 zorganizował księgarnię wędrowną, ale eksperyment nie opłacił się. Działalność wydawniczą rozpoczął D. od wydania 25-tomowego wyd. powieści W. Scotta. Zachęcony powodzeniem wydał w serii Biblioteka Narodowa dzieła F. Zabłockiego i F. Kniaźni-na oraz Iliadę Homera i Eneidę Wergiliusza. Następnie wydawał tanie i popularne serie: Czytelnię Najnowszych Powieści (1834), Gabinet Czytania (1834), Gabinet Powieści i Romansów (1835), Czytania Przyjemne (1835-1839), Podróż Malowniczą po Europie (1837-1838) oraz czasop. literackie "Muzeum Domowe" (1835-1839). W 1839 D.
523
sprzedał drukarnię M. Chmielewskiemu,' a w 1842 także księgarnię z działającą przy niej wypożyczalnią. Z zakresu księgoznawstwa D. opublikował m. in. O handlu księgarskim ("Muzeum Domowe" 1835) oraz O wydawnictwie warszawskim od początku bieżącego stulecia do roku 1840 ("Przegląd Europejski" 1863 t. 3 oraz w: F.S.D.: Wspomnienia, Warszawa 1959). Pod koniec życia przygotowywał wydanie pism K. Brodzińskiego.
PSB V. W. Giełżyński: Prasa warszawska. 1962.
DNI KSIĄŻKI, okres specjalnego nasilenia propagandy *czytelnictwa i *reklamy książki, trwający od kilku do kilkunastu dni i mający zazwyczaj charakter akcji ogólnokrajowej. D.k. mogą być imprezą ogólnokultu-ralną (np. organizowane dorocznie w maju "Dni Oświaty, Książki i Prasy"), mogą też być imprezą kładącą szczególny nacisk na upowszechnienie czytelnictwa określonej literatury (np. "Dni Książki i Prasy Technicznej" organizowane dorocznie w październiku, "Dni Książki Radzieckiej"
Kiermasz z okazji Dni Książki (Bydgoszcz 1961 r.)
w listopadzie itp.). Historia DOKiP sięga okresu dwudziestolecia międzywojennego, kiedy to organizowano okresowo tzw. "Święto książki". W 1946 na mocy uchwały Rady Ministrów urządzono pierwsze w Polsce Ludowej "Święto Oświaty" w dn. 13 maja. W 1949 czas trwania Święta Oświaty rozciągnięto na okres tygodnia i nazwano "Tygodniem Oświaty, Książki i Prasy". Zachowując rozpiętość czasu trwania imprezy, w 1951 zmieniono jej nazwę na obecną. D.k. poprzedza odpowiednia informacja prasowa i radiowa o przygotowanych i organizowanych imprezach. Na program D.k. składa się m. in. wzmożona propaganda książki i czytelnictwa w prasie, radiu i telewizji oraz w radiowęzłach, artykuły publicystyczne i reportaże, wywiady i konkursy czytelnicze, spotkania z pisarzami w bibl., księgarniach, szkołach
524
DODATEK DO CZASOPISMA
i zakładach pracy. Do stałych atrakcji D.k. należą *kierma-sze książki, stoiska uliczne, sprzedaż wędrowna (*bibliobus księgarski) oraz dekoracja wystaw księgarskich, konkursy na najlepszą dekorację *okna wystawowego itp. Organizatorami D.k. są z reguły instytucje księgarskie i wydawnicze współdziałające z władzami administracji terenowej oraz z organizacjami społecznymi, szkołami, bibl., zakładami pracy itp. Dniom Oświaty, Książki i Prasy patronuje Min. Kultury i Sztuki, Dniom Książki i Prasy Technicznej Komitet do Spraw Nauki i Techniki przy Radzie Ministrów, zaś Dniom Książki Radzieckiej Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Przygotowanie i przeprowadzenie D.k. wymaga od księgarzy uzupełnienia asortymentu książkowego, specjalnej dekoracji okien, witryn, wykorzystania odpowiednich plakatów, rozpowszechniania ulotek, szerokiej propagandy imprez przewidzianych na ten okres w prasie, radiu itp. D.k. bądź podobne imprezy pod innymi nazwami odbywają się również w innych krajach, np. bardzo popularne są w Bułgarii.
DO UŻYTKU SŁUŻBOWEGO, formułka oznaczająca zakaz rozpowszechniania zwykłymi sposobajni publikacji przeznaczonych wyłącznie dla określonego kręgu odbiorców. W bibl. tego typu publikacji nie włącza się zwykle do zasobu udostępnianego.
DOBIERANIE BARW. Przez mieszanie *farb drukarskich powstaje farba ciemniejsza niż farby składowe, ponieważ barwniki (*Surowce do produkcji farb) każdej farby pochłaniają wszystkie barwy z wyjątkiem jednej, którą odbijają. Takie mieszanie, które prowadzi do otrzymywania coraz ciemniejszych barw, aż do czarnej włącznie, nazywa się substraktywnym. Poza tym zasada D.b. opiera się na kręgu barwnym, gdzie rozmieszczono barwy zasadnicze: czerwoną, żółtą i niebieską, a następnie barwy dopełniające, które dla każdej z barw zasadniczych są połączeniem dwóch pozostałych, a więc: dla żółtej fioletowa, dla czerwonej zielona i dla niebieskiej Ś pomarańczowa. W D.b. są pomocne tablice dające próbki kolorów o określonej zawartości składników (barwy żółtej, niebieskiej i czerwonej).
DOBRZAŃSKI: 1. Jan (1819/1820-1886), lwowski publicysta, właściciel drukarni, wydawca, redaktor, działacz polityczny i społeczny, dyrektor teatru. Od 1841 współpracownik redakcji "Gazety Lwowskiej", od 1845 "Dziennika Mód Paryskich". W 1848 redaktor "Rady Narodowej", później nazwanej "Gazetą Narodową". Po kapitulacji Lwowa wcielony karnie do wojska. W 1854 założył z J. Dzierzkowskim "Nowiny" (redagował je do 1856) i prowadził do 1865. W 1. 1862-1885 redaktor "Gazety Narodowej". W 1885 przeszedł całkowicie do pracy
w teatrze lwowskim. 2. Mirosław (1848-1914), drukarz, wydawca, poeta. Od 1898 Śwłaściciel drukarni w Piotrkowie, którą prowadził do końca życia i w której w 1.1896-1906 drukował i redagował "Tydzień". Drukarnia miała trzy maszyny płaskie, pracowało w niej 16 osób. 3. Tadeusz (1880-1955), syn Mirosława, drukarz. Unowocześnił i dobrze wyposażył odziedziczoną po ojcu drukarnię w Piotrkowie. Zatrudniał w niej 18 pracowników. Podobnie jak księgarze piotrkowscy: Adolf Pański, Daniel Neufeld i Feliks Jędrzejewicz, tłoczył druki urzędowe dla wielu instytucji miejscowych, a w 1. 1917-1918 wydawnictwa Naczelnego Komitetu Narodowego i legionowe.
DOBRZYŃSKA-RYBICKA Ludwika (1868-1958), bibliotekarka. Od 1909 pracowała w Bibliotece Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu, w 1. 1919-1937 jako kierownik. Opublikowała wiele prac na temat zasobów bibliotecznych, m. in.: Z dziejów starych ksiąg ("Zapiski Muzealne" 1917), Dwie wielkopolskie biblioteki klasztorne (tamże 1918), Biblioteka Tow. Przyjaciół Nauk (w: Biblioteki imelkopolskie i pomorskie, 1929 i odb.); z A. Koehle-równą: Katalog druków polskich XVI w. znajdujących się w Bibliotece Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu (1929).
A.Koehlerówna: L.D.-R. "Prz. Bibl." 1959 z. 4.
DOCTRINALE, wierszowany (2645 leoninów) zarys gramatyki łac. autorstwa Alexandra de Villa Dei (ur. ok. 1170 w Normandii). Był to szeroko rozpowszechniony szkolny podręcznik gramatyki używany aż do czasów humanizmu. W Polsce w średniowieczu służył jako podręcznik uniwersytecki. Wykładano go w Akademii Krakowskiej do 1503.
Zob. też Donat.
D. Reichling: Dos Doctrinale des Alexander de V\\\a Dei. 1893. Monumenta Germaniae Paedagogica XII.
DODATEK, uzupełnienie do książki luźno z nią związane. D. jest pod względem autorskim i edytorskim autonomiczny, z książką związany pod względem treści i funkcj i w sposób ogólny albo szczegółowy, wydawniczo ew. intro-ligatorsko przygotowany najczęściej jako oddzielna jednostka bibliologiczna (w postaci książki, zeszytu, planszy). Np. C. Norwid: Dzieła zebrane. T. 1-2: Wiersze. (Wol.2:) Dodatek krytyczny.
Zob. też Addenda.
DODATEK DO CZASOPISMA, wyodrębniona pod względem graficznym i treściowym część czasop. D. nadzwyczajny (wydanie nadzwyczajne), specjalne, nieprzewidziane wyd. dziennika uzasadnione niezwykłymi wydarzeniami. Wydawany bez względu na porę, poza czasem normalnego ukazywania się czasop. D. spe-
525
526
DODATEK PAPIERU
-- -- -Ś-!Ś.' -
Barwna rycina mód jako dodatek do tygodnika "Motyl" z 1829
cjalny do numeru czasop. ma odrębną, treść i formę graficzną; zwykle w postaci książki, broszury, kalendarza, reprodukcji obrazu. D. specjalny otrzymują zwykle stali prenumeratorzy. W okresie rozwojowym prasy poi. wiele czasop. stosowało D. specjalny, by zachęcić czytelników do prenumeraty i uzyskać w ten sposób wzrost ilości abonentów i zwiększenie nakładów. Ś D. ilustrowany, osobna wkładka do czasop,. zawierająca głównie aktualne zdjęcia fotograficzne.
DODATEK PAPIERU, w drukarstwie pewna ilość arkuszy papieru potrzebnego maszyniście drukarskiemu ponad nakład. Ten D.p. służy do przyrządzania (w *dru-ku typograficznym), do dopasowania *registru, do próbnych odbitek przy dobieraniu koloru farby i do zamiany źle wydrukowanych arkuszy. Introligator potrzebuje na wykonanie swojej pracy także pewnego D.p., ponieważ u niego również psuje się pewna.ilość arkuszy, zwłaszcza przy oprawie maszynowej. D.p. jest w pewnej mierze niezależny od nakładu, ponieważ przy najmniejszym na-
wet nakładzie wykonywanego druku trzeba zużyć tę samą ilość arkuszy papieru na czynności przygotowawcze związane z uruchomieniem maszyny; różnica powstaje tylko w papierze przeznaczonym na zastąpienie *makula-tury w czasie właściwego druku, jest ona bowiem zależna od nakładu. D.p. określa się w procentach, zależnie od nakładu, od trudności wykonywanej pracy, rodzaju papieru itp. Stąd przy niewielkim nakładzie procent D.p. jest większy niż przy dużym, np. przy druku zwykłym dwustronnym w nakładzie 1000 egz. D.p. wyniesie 5,9%, a powyżej 10000 egz. 2,3%. Przy druku offsetowym i rotograwiurowym D.p. jest uzależniony od nakładu i ilości kolorów, np. dla offsetu przy druku czterokolorowym o nakładzie poniżej 3000 egz. wyniesie 10,6%, a dla druku rotograwiurowego czterokolorowego przy nakładzie poniżej 3000 egz. 21,5%.
DODRUK, używany potocznie przez wydawców termin na zwiększenie *nakładu książki przez dodatkowy druk z *matryc lub zatrzymanego *składu w ramach jednego wydania; również dodatkowy druk poszczególnych *arkuszy, jeśli z powodu ich wad lub zniszczenia w czasie oprawy drukarnia nie mogłaby dostarczyć wydawcy pełnego nakładu.
DOKLEJKA, kartka przyklejona do ostatniego *ar-kusza książki, zawierająca koniec tekstu, lub *errata. Może to być także kartka doklejona do *szpalty korektowej, zawierająca tekst opuszczony w czasie składania lub dodany w korekcie przez autora.
DOKUMENT (łac. documentum od docere = uczyć): 1. W znaczeniu ściślejszym: dowód pisemny stwierdzający jakiś stan prawny (pismo urzędowe). Ś 2. W znaczeniu ogólniejszym: utrwalony wyraz myśli ludzkiej. 3. W znaczeniu najszerszym: wszelki przedmiot użyty w celu stwierdzenia lub udowodnienia jakiegoś faktu. Pojęcie D. rozumianego jako utrwalony wyraz treści myślowej obejmuje swoim zakresem zarówno pojęcie *książki w najszerszym znaczeniu bez względu na formę wydawniczą, jak i teksty nie powielane (rękopisy, maszynopisy); zarówno teksty utrwalone na papierze, jak i na innych materiałach, bez względu na sposób utrwalenia lub powielenia (np. błona filmowa, taśma magnetofonowa, płyta gramofonowa). W praktyce bibliotekarskiej i dokumentacyjnej wyróżnia się najczęściej następujące trzy typy D.: D. graficzne, zawierające tekst wyrażony przy użyciu odpowiedniego zespołu znaków (liter, cyfr, znaków nutowych); D. oglądowe, w których część myślov a przedstawiona jest za pomocą obrazu (rysunki, grafika, mapy, fotografie, filmy, przeźrocza); D. słuchowe zawierające utrwalony tekst słowny lub muzyczny, odbierany za pomocą słuchu
527
528
DOKUMENT RĘKOPIŚMIENNY
(płyty, filmy dźwiękowe, taśmy magnetofonowe). Dwie ostatnie grupy D. obejmowane są zazwyczaj wspólnym terminem: D. słuchowo-oglądowe lub audiowizualne (*Materiały audiowizualne). Wśród D. graficznych najważniejszą grupę stanowią D. piśmiennicze, zawierające tekst słowny. Pojęciem D. graficznego obejmuje się czasem również część D. oglądowych (rysunki, wykresy, grafikę, mapy), co jest konsekwencją podwójnego znaczenia wyrazu "graficzny": wyrażony za pomocą wykresu, rysunku lub jedną z technik grafiki oraz wyrażony na piśmie, pisemny (wg Słownika języka polskiego PAN). Można również klasyfikować D. ze względu na ich formę wydawniczą, wyróżniamy wtedy D. samoistne i niesamoistne pod względem wydawniczym (książki, czasop., wydawnictwa seryjne i zbiorowe, artykuły). Ze względu na formę piśmienniczą rozróżniamy: monografie, podręczniki, normy, patenty, wydawnictwa informacyjne (bibliografie, encyklopedie, słowniki itp.). Pojęcie D. obejmuje teoretycznie okazy wszelkich form piśmienniczych łącznie z gatunkami literackimi, w praktyce jednak stosuje się tę nazwę najczęściej do tekstów zawierających utrwaloną informację z zakresu nauki, techniki oraz wszelkich dziedzin życia praktycznego. Wiąże się to z faktem, że pojęcie D. w szerokim znaczeniu zostało wprowadzone w związku z powstaniem i rozwojem ^dokumentacji i informacji naukowej. Dla potrzeb dokumentacji zostały też wprowadzone pojęcia D. prymarne-go i D. pochodnego. D. prymarnym nazywa się utrwaloną informację o wynikach badań naukowych (lub o faktach z zakresu życia praktycznego) podaną w formie oryginalnej, tj. nadanej lub przewidzianej przez autora (*Oryginał). D. pochodnym jest informacja sporządzona na podstawie D. prymarnego: *opis bibliograficzny (zasadniczy lub adnotowany), spis bibliograficzny ^Bibliografia), *przegląd dokumentacyjny itp. Zob. też Dokument lokacyjny.
W.A. Połuszkin: K oprieiieleniju ponjatija "iokumient". "Nauczno-Tiechn. Inf." 1964 nr 5. M. Dembowska: Dokumentacja i informacja naukowa. 1965.
DOKUMENT LOKACYJNY (z lac. locatio = umieszczenie) określał prawa i obowiązki nowych osadników (lub dotychczasowych mieszkańców) na terenie zakładanej wsi lub miasta. Wprowadzał nowe normy ustrojowe, oparte na prawie magdeburskim, które odpowiadały szybkiemu rozwojowi gospodarki towarowo-pienięż-nej XII-XIV w. Wydawał go dla tzw. zasadźcy (późniejszego sołtysa wsi lub wójta miasta) książę panujący lub inny pan feudalny zależny od księcia, duchowny lub świecki, np. na podstawie przywileju książęcego. W Polsce po okresie osadnictwa opartego na prawie zwyczajowym (bez wystawiania D.) pierwsze D.l. poja-
wiły się w końcu XII w. w dobrach klasztornych na Śląsku, a następnie w ciągu XIII i XIV w. w Wielkopolsce i na Mazowszu, najpóźniej w Małopolsce.
DOKUMENT RĘKOPIŚMIENNY, pisemne oświadczenie, sporządzone wg obowiązujących form (zmieniających się zależnie od osoby, miejsca, czasu i treści), które służy jako wiarygodne świadectwo faktów natury prawnej. Stosunek do treści prawnej, którą zawierają D.r., decyduje o ich podziale na dwie wielkie grupy: D. po-świadczeniowe (notitia), które są świadectwem faktów prawnych powstałych niezależnie od D. i przed jego wystawieniem, oraz D. prawotwórcze albo dyspozytywne (carta), których wydanie stwarza dopiero stan prawny dotychczas nie istniejący. Przy powstawaniu D. działają zawsze dwie strony: wystawca D. i jego odbiorca. Ponadto współdziała z nimi pisarz lub kancelaria, najczęściej wystawcy, sporządzający D. Ze względu na sposób zredagowania i cechy wewnętrzne każdy D. średniowieczny i nowożytny aż do XVIII w. dzielił się na trzy ściśle określone części: protokół (część wstępna), tekst właściwy i eschatokoł (część końcowa). Zwykle zawierał kolejno następujące formuły określone zwyczajem lub przepisami: inwokację wezwanie imienia boskiego słowne lub symboliczne przez postawienie znaku krzyża; intytulację Ś imię i tytuł wystawcy z formułą dewocyjną (konwencjonalnym zwrotem określającym zależność stanowiska wystawcy od instancji boskiej, np. "z bożej łaski", "servus servorum Dei"); inskrypcję adres zawierający imię i tytuł odbiorcy z formułą sałutacyjną (konwencjonalnym zwrotem wyrażającym pozdrowienie, np. "bratu pokój i pozdrowienie"...); arengę ogólne motywy wystawienia D.; publikację lub promulgację zawiadomienie zainteresowanych o treści; narrację lub ekspozycję opowiedzenie przyczyn i okoliczności, z których wynikła czynność prawna; dyspozycję przedstawienie właściwej treści prawnej jako woli wystawcy; sankcję zagrożenie karami doczesnymi i duchowymi za złamanie postanowień D.; korroborację zawiadomienie o sposobie uwierzytelnienia D.; subskrypcję podpisy wystawcy, urzędników kancelarii i świadków; datację miejsce i czas wystawienia; aprekację życzenie pomyślności i trwałości dla dokonanej czynności prawnej. W Polsce D.jako akt prawny pojawia się dopiero w XII w. (bądź na przełomie XI i XII w.). Do tego czasu prawo zwyczajowe poi. opierało się na ustnych świadectwach. Konieczność posiadania D. pisemnego dla stwierdzenia nadanych przez monarchę uprawnień wysunęły przede wszystkim zakony, zwłaszcza cystersi, w XII w. Znaczenie D. książęcego, a następnie królewskiego ugruntowało się w świadomości prawnej od poł. XIII w., powstały wtedy również zorganizowane kancelarie książąt dzielnicowych, które prócz
529
530
DOKUMENTACJA
Dokument rękopiśmienny. Wyrok na Janka z Czarnkowa
wystawiania D. monarszych stwierdzały także ważność D. prywatnych: możnowładców duchownych i świeckich. Zgodnie z rozwojem form prawnych najwcześniejsze D. dochowały się z poł. XII w. i wyjątkowo D. Władysława Hermana z 1085.
D. iluminowane pojawiły się w XII w. w dyplomatyce papieskiej, zapoczątkowane ozdobnymi literami w inicjałach imion papieskich, formułach "In perpetuum" i monogramie "Benevalete". W ciągu XIII i XIV w. litery tego typu wykształciły się w samodzielne kompozycje zdobnicze. Współcześnie z nimi rozwijało się zdobnictwo D. w kancelariach świeckich, cesarskich (Fryderyka II, Karola IV) i królewskich (Ludwika VIII i IX, Karola V) oraz prywatnych, biskupich i książęcych. Większą okazałością odznaczały się przywileje odpustowe, supliki papieskie i D. nobilitacyjne, stosujące obok liter ozdobnych miniatury inicjałowe i samodzielne oraz bogatą dekorację marginalną. Zdobnictwo tej grupy D. rozwijało się po raz pierwszy w okresie awiniońskim, po raz drugi zaś od poł. XV do poł. XVI w. WPolsce pierwsze ozdobne inicjały na D. pojawiły się za Kazimierza W. W XV w. osiągnęły one swój szczytowy rozwój zarówno pod względem formy, jak i wielkości. Obok D. królewskich wyróżniały się tu przede wszystkim D. bpów krakowskich (Zbigniewa Oleśnickiego, kard. Fryderyka Jagiellończyka). Iluminacja barwana D. poi. wystąpiła dopiero w XVI-XVIII w. Najzdobniej iluminowane były przywileje dla miast i cechów (herby miejskie i cechowe, godło państwowe i cechowe). Do bardziej znanych należy przywilej Krzysztofa Szydłowieckiego dla miasta Opatowa z 1519.
Oprócz barwnych herbów występowały w tym czasie także złocenia liter inwokacji i intytulacji.
W. Semkowicz: Paleografia łacińska. 1951.
DOKUMENTACJA: 1. Zbiór dokumentów; w szczególności "dokumentacja techniczna (fabryczna)" oznacza zbiór materiałów dotyczących produkcji określonego obiektu (np. budowy gmachu). 2. Spis dokumentów dotyczących określonego tematu. 3. Działalność polegająca na udostępnianiu w różnych dziedzinach informacji o wynikach nauki lub osiągnięciach praktyki w celu ich wykorzystywania w dalszym rozwoju nauki lub doskonaleniu działalności praktycznej. W tym znaczeniu używane są zamiennie terminy: "informacja naukowa", "dokumentacja i informacja naukowa", przy czym "informacja" pojmowana jest szerzej niż "dokumentacja", obejmując swoim zakresem również przekazywanie informacji bez pośrednictwa dokumentów, drogą kontaktów osobistych (np. podczas konferencji naukowych), przez radio lub telewizję. Powstanie D. w końcu XIX w. wywołane zostało wielkimi postępami nauk ścisłych i technicznych, specjalizacją wiedzy i coraz szybszym wzrostem piśmiennictwa, zwłaszcza artykułów w czasop. Potrzeba szybkiego dostarczenia informacji o treści bieżących publikacji pracownikom nauk ścisłych i fachowcom różnych dziedzin, zwłaszcza techniczno-przemysłowych, stała się przyczyną powstania specjalnych placówek spełniających te zadania: bibl. specjalnych i ośrodków (biur) dokumentacji (informacji), ponieważ wielkie bibl. uniwersalne nie mogły zaspokoić tych potrzeb. Działalność placówek dokumenta-
531
532
DOKUMENTACJA
cyjno-informacyjnych polega na gromadzeniu różnego rodzaju dokumentów z zakresu określonej specjalizacji, opracowywaniu materiałów informacyjnych w postaci ^bibliografii (zwłaszcza bieżących analitycznych, przeglądów dokumentacyjnych, zestawień tematycznych), problemowych opracowań syntetycznych, streszczeń, tłumaczeń itp. oraz na przekazywaniu informacji drogą rozpowszechniania (publikowania) tych materiałów lub dostarczania informacji indywidualnej na konkretne zapotrzebowanie użytkownika. W działalności dokumenta-cyjno-informacyjnej, która opiera się w swych podstawowych czynnościach na metodach wykształconych przez praktykę bibliotekarską i bibliograficzną, wykorzystuje się nowoczesne osiągnięcia techniki do celów reprodukcji dokumentów oraz przechowywania, wyszukiwania i przekazywania informacji. D. naukowo-techniczna interesuje się szczególnie takimi typami dokumentów, jak *normy, *patenty, ^literatura firmowa (prospekty, katalogi fabryczne itd.). Rozwój działalności dokumentacyjno-infor-macyjnej idzie w kierunku coraz większej specjalizacji, czego wyrazem jest mnożenie się placówek dokumentacji i informacji, obejmujących coraz węższe zakresy wiedzy. Jednakże ze Śwzględu na zasadniczą jedność nauki istnieje potrzeba sprawnego przekazywania informacji pomiędzy różnymi dziedzinami, co z kolei wywołuje potrzebę organizacji działalności dokumentacyjno-informacyjnej i ujednolicenia jej podstawowych metod w skali krajowej i międzynarodowej. Organizacją i koordynacją działalności dokumentacyjno-informacyjnej w poszczególnych krajach zajmują się odpowiednie instytucje lub organizacje, np. w Polsce ^Centralny Instytut Informacji Naukowo-Tech-nicznej i Ekonomicznej, podległy Komitetowi Nauki i Techniki, i Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk; w Związku Radzieckim Wszechzwiązkowy Instytut Informacji Naukowej i Technicznej (WINITI); w W. Brytanii Stowarzyszenie Bibliotek Specjalnych i Ośrodków Informacji (*ASLIB); we Francji Francuska Unia Dokumentacyjna (UFOD); w Stanach Zjednoczonych Narodowa Fundacja Naukowa (National Science Foundation). Na terenie międzynarodowym reprezentuje D. *Międzynarodowa Federacja Dokumentacji (FED). Od 1962 istnieje Międzynarodowe Stowarzyszenie Dokumentalistów i Pracowników Informacji (Association Internationale des Documentalistes et Techniciens de 1'Information) z siedzibą w Paryżu. Organizacją D. na gruncie międzynarodowym zajmuje się również *UNESCO oraz, pośrednio, ^Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO), ustalając zalecenia dotyczące m. in. opracowywania bibliogr., ukształtowania publikacji i *reprografii. Zagadnieniom D. i informacji naukowej poświęcane są specjalne konferencje międzynarodowe, wśród których wymienić należy: Światowy Kon-
gres Dokumentacji Powszechnej w Paryżu w 1937, konferencję na temat informacji naukowej, zorganizowaną przez Towarzystwo Królewskie (Royal Society) w Londynie w 1948, konferencję w Waszyngtonie w 1958, zorganizowaną przez Narodową Fundację Naukową, Akademię Nauk USA i Amerykański Instytut Dokumentacji oraz międzynarodowy kongres dokumentacji i informacji naukowo-technicznej w Rzymie w 1964. Do najważniejszych problemów D. i informacji naukowej należą zagadnienia: wytwarzanie *dokumentów prymarnych i pochodnych (odpowiednie ukształtowanie publikacji, zwłaszcza artykułów w czasop., normalizacja terminologii, normalizacja bibliograficzna), *klasyfikacja, reprografia, mechanizacja czynności dokumentacyjnych, kształcenie dokumentalistów i użytkowników informacji naukowej, organizacja działalności dokumentacyjno-informacyjnej w skali krajowej i międzynarodowej (w szczególności koordynacja bibliogr. specjalnych bieżących). Prace naukowo-badawcze nad działalnością dokumentacyjno-informacyjną w celu wypracowania najbardziej racjonalnych i skutecznych metod prowadzone są na największą skalę w ZSRR, USA i W. Brytanii. Intensywne badania skierowane są zwłaszcza na opracowanie odpowiednich systemów mechanizacji przy użyciu maszyn elektronicznych. Podejmowane są próby teoretycznego usystematyzowania zagadnień D. i informacji i wydzielenia ich w odrębną dyscyplinę. Pierwszą koncepcję takiej dyscypliny stworzył P. *Otlet, nazywając ją dokumentologią; współcześnie przyjmuje się termin: teoria informacji naukowej. Do jej zakresu wchodzą zagadnienia związane z krążeniem (przepływem) informacji od jej źródła do użytkownika, a więc zagadnienia wytwarzania dokumentów, ich gromadzenia, porządkowania, opracowywania i przekazywania zawartych w nich informacji. Stąd powiązanie z problematyką edytorstwa naukowego, bibliotekarstwa i bibliogr., łączące te dziedziny wspólnym celem przekazywania właściwej informacji na potrzeby nauki, techniki, produkcji i innych dziedzin działalności. Ustala się pogląd, że działalność dokumentacyjno-informacyjną stanowi istotną część procesu badawczego i musi być Śwykonywana przez pracowników
0 podwójnej specjalizacji w zakresie odpowiedniej dziedziny wiedzy oraz w zakresie metodyki i techniki pracy dokumentacyjno-informacyjnej. Kształcenie dokumentalistów (pracowników informacji naukowej) jest prowadzone w wielu krajach: w specjalnych szkołach, w ramach wyższych uczelni lub na kursach zorganizowanych przez zainteresowane instytucje (*Kształcenie i szkolenie zawodowe). Ważnym zagadnieniem jest również kształcenie użytkowników dokumentacji: pracowników naukowych
1 praktyków różnych dziedzin. W tym celu wprowadza się odpowiednie wykłady i ćwiczenia do programu studiów wyższych (np. w ZSRR, USA).
533
EWoK 19
534
DOKUMENTACJA
Polska. Niektóre formy działalności w zakresie D. i informacji naukowej istniały już w okresie międzywojennym, a nawet jeśli chodzi o *bibliogr. analityczne, jeszcze wcześniej. Przy Stowarzyszeniu Techników Polskich działała Sekcja Bibliograficzna, będąca Polską Sekcją Międzynarodowego Instytutu Dokumentacji (późniejszego FDD). Przy Sekcji utworzono w 1932 ośrodek informacji bibliograficznej, udzielający informacji na podstawie kartoteki obejmującej w 1939 ok. 100000 kart. Sekcja wydała także w 1928 Klasyfikację dziesiętną. Opis systemu i skrócone tablice oraz w 1938 obszerniejszy Skrót klasyfikacji dziesiętnej, autoryzowany przez FID. Po wojnie działalność dokumentacyjna zaczęła się rozwijać w niektórych instytutach naukowych, gdzie powstawały specjalne ośrodki dokumentacyjne. M. in. w 1948 w Głównym Instytucie Pracy utworzono Centrum Dokumentacji Naukowo-Technicznej. Zorganizowana i planowana działalność dokumentacyjna w skali ogólnokrajowej, zwłaszcza w dziedzinie techniki i gospodarki, zaczęła się jednak dopiero od 1950, kiedy to na bazie wspomnianego Centrum Dokumentacji w Gł. Inst. Pracy powstał Główny Instytut Dokumentacji Na-ukowo-Technicznej (od 1960 *Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej CIINTE). Obecna organizacja służby informacji naukowo-technicz-nej i ekonomicznej w Polsce jest oparta na Uchwale Rady Ministrów nr 169 ("Monitor Polski" 1960 nr 60). Struktura sieci służby informacyjnej jest czterostopniowa: CIINTE, ośrodki resortowe, ośrodki branżowe (i działowe) oraz ośrodki zakładowe. CIINTE koordynuje działalność całej sieci i ustala metody pracy, wykonując także szereg funkcji centralnych o charakterze naukowym i usługowym; jest nadto ośrodkiem informacji dla władz centralnych. Ośrodki resortowe (w ministerstwach i centralnych urzędach) są w zasadzie komórkami o zadaniach orga-nizacyjno-administracyjnych: organizują i koordynują pracę ośrodków branżowych oraz są ośrodkiem informacji dla Śwładz resortu. Ośrodki branżowe (i działowe), istniejące głównie przy instytutach naukowo-badawczych i biurach projektowych, są podstawą działalności całej służby D. i informacji naukowej, prowadząc zasadnicze prace dokumentacyjne; dostarczają one materiałów informacyjnych dla ośrodków zakładowych i sprawują nad nimi opiekę merytoryczną, nadto są ośrodkiem informacji dla organizacji macierzystej. Zakładowe ośrodki informacji, umieszczone w zakładach pracy, informują o postępie naukowym i technicznym w ramach zainteresowania zakładu, posługując się przede wszystkim materiałami informacyjnymi sporządzonymi przez ośrodki branżowe. W 1966 istniały w ramach tej sieci 23 ośrodki resortowe, 161 branżowych i działowych oraz ok. 1600 zakładowych (łącznie z punktami informacyjnymi), zatrudniające ok. 4800 pracowników i posiadające zbiory w liczbie ok.
7000000 wol. W sieci tej publikowano w 1965 ok. 650 periodycznych wydawnictw informacyjnych (por. wyd. przez CIINTE Katalog krajowych wydawnictw informacyjnych, Warszawa 1965) i opracowano ok. 140000 *analiz. W strukturze organizacyjnej są także przewidziane wojewódzkie ośrodki informacji naukowo-technicznej i ekonomicznej działające przy Prezydiach Wojewódzkich Rad Narodowych. Na razie zostały w 1964 utworzone eksperymentalnie takie ośrodki w Szczecinie, Katowicach i Wrocławiu. Odrębna sieć ośrodków dokumentacji i informacji istnieje w pionie Polskiej Akademii Nauk. Od 1953 działa Ośrodek Bibliografii i Dokumentacji Naukowej PAN, przekształcony w 1961 w Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN, zajmujący się problemami związanymi z organizacją i koordynacją informacji naukowej w placówkach PAN i (od 1967) resortu oświaty i szkolnictwa wyższego oraz pracami badawczymi. Natomiast dla samej działalności informacyjnej przyjęto zasadę całkowitej decentralizacji. Zorganizowane formy tej działalności istniały w 1965 w 61 placówkach PAN. Rozwinięte działy dokumentacyjno-bibliograficzne posiadają m. in. Instytut Historii PAN, Instytut Badań Literackich. Działalność dokumentacyjna jest także prowadzona w niektórych ośrodkach poza tymi sieciami. Np. od 1959 działa Ośrodek przy Instytucie Naukowym Kultury Fizycznej w Warszawie; w 1962 powstał pierwszy ośrodek w dziedzinie medycyny przy Instytucie Reumatologicznym w Warszawie. Służba dokumentacyjna i informacyjna w Polsce nie tworzy jednak jednolitej sieci obejmującej wszystkie dziedziny, brak instancji nadrzędnej, która by zapewniła pełną koordynację w skali ogólnokrajowej (CIINTE, PAN i Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego). Zorganizowana forma szkolenia, poza kursami organizowanymi przez CIINTE, istnieje tylko dla średniej kadry pracowników technicznych w postaci utworzonej w 1958 Państwowej Szkoły Dokumentacji Naukowo-Technicznej w Warszawie.
Zob. też poszczególne kraje Dokumentacja, Czasopisma zawodowe, Mechanizacja w bibliotekarstwie I DOKUMENTACJI, SELEKCJA MECHANICZNA,
Tłumaczenie maszynowe.
P. Otlet: Traki de documentation. 1934. Proceedings of the International Conference on Scientific Information, Washington, D.C. November 15-21, 1958. 1959 Modern documentation and informa-tion practices. Ed. O. Frank. 1961. Informator o ośrodkach działających na rzecz wszystkich zainteresowanych. 1963 CIINTE; Zmiany i uzupełnienia. 1965. M. Charewicz, J. Halwic: Informacja na-ukowo-techniczna i ekonomiczna (Przepisy prawne, komentarze, wyjaśnienia). 1964. A. Wysocki: Organizacja informacji naukowej w Polskiej Akademii Nauk. "Aktualne Probl. Inf. i Dok." 1964 nr 1. M. Dembowska: Dokumentacja i informacja naukowa. Zarys problematyki i kierunki rozwoju. 1965. A.I. Michajłow, A.I. Czernyj, R.S. Gilarewskij: Osnowy naucznoj informacii. 1965. W. Piróg: Piśmiennictwo techniczne i informacja naukowo-techniczna w 204eciu PRL. W: Rozwój techniki w PRL. 1965.
535
536
DOM KSIĄŻKI POLSKIEJ
S. Telechun: Zadania CIINTE oraz ośrodków informacyjnych w resortach gospodarczych. "Rocz. Bibl. Nar." 1965.
DOKUMENTACJA Bibliografie zob. KSIĘ-GOZNAWSTWO Bibliografie.
DOKUMENTOLOGIA zob. DOKUMENTACJA.
DOKUMENTY AUDIOWIZUALNE zob. MATERIAŁY AUDIOWIZUALNE.
DOKUMENTY ŻYCIA SPOŁECZNEGO, w bi-
bibliotekarstwie materiały, które, z uwagi na specyficzny charakter, nie są gromadzone w archiwach i nie były dotąd przedmiotem zainteresowania bibl. Nie są bowiem dokumentami urzędowymi ani nie znajdują się w handlu księgarskim. Chodzi tu głównie o dokumenty o krótkotrwałej w zasadzie wartości użytkowej, odzwierciedlające różne przejawy życia współczesnego, jak: prospekty reklamowe, programy różnego rodzaju imprez artystycznych, politycznych, naukowych, sportowych itp., rozkłady jazdy środków lokomocji, plakaty, ulotki, zaproszenia, cenniki, katalogi i prospekty handlowe, księgi adresowe i propagandowe, klepsydry, formularze ankiet, legitymacji i wiele in. podobnych dokumentów, znacznie zróżnicowanych w swej formie. Mogą one mieć zarówno postać rękopiśmienną, maszynopisową, drukowaną, hektografowaną (*Mała poligrafia) czy litografowaną (*Litografia), może to być również fotografia, mikrofilm, taśma lub płyta dźwiękowa. W zakres D.ż.s. wchodzą także czasop. stowarzyszeń, organizacji czy zakładów pracy, przeznaczone na użytek wewnętrzny. Intencją gromadzenia tych dokumentów jest zachowanie ich jako aktualnych lub potrzebnych w przyszłości przekazów źródłowych do badań w naukach społecznych. W bibl. pojedynczych D.ż.s. nie traktuje się jako odrębne jednostki katalogowe, lecz łączy w zespoły o charakterze rzeczowym lub formalnym i najczęściej przechowuje w tekach (pudłach). W bibl. polskich, zwłaszcza naukowych, tworzone są specjalne działy D.ż.s., które, zależnie od charakteru zbiorów, gromadzą dokumenty o tematyce literackiej, teatralnej, naukowej, gospodarczej czy politycznej, według przyjętego zasięgu terytorialnego, chronologicznego i według określonego profilu tematycznego. Działy takie istnieją już np. w *Bi~ bliotece Narodowej w Warszawie, w Bibliotece *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, w *Biblio-tece Jagiellońskiej w Krakowie i w Bibliotece Uniwersyteckiej w Łodzi.
Zob. też Druk ulotny.
Gruppowaja obrabotkaproizwiedienijpieczati. 1958. O. Tysz-ko: Das Problem der minderwichtigen Literatur in wissenschaftli-chen Bibliotheken. "Zentralbl. f. Bibliothekswesen" 1959 H. 2.
DOLIARIUS zob. WIETOR Hieronim.
DOM KSIĄŻKI, przedsiębiorstwo państwowe (pocz. jedno dla całego kraju, następnie przedsiębiorstwa wojewódzkie), podległe Min. Kultury i Sztuki. Celem statutowym D.K. jest urzeczywistnianie zadań polityki kulturalnej, gospodarczej i socjalnej państwa w dziedzinie upowszechniania ksićżki oraz oddziaływania na wzrost czytelnictwa. Przedmiotem działalności D.K. jest detaliczna sprzedaż wydawnictw, płyt gramofonowych itp. D.K. rozpoczął działalność w 1950, opierając się na bazie osobowej i materialno-technicznej księgarni i hurtowni należących poprzednio do powiatowych i wojewódzkich spółdzielni księgarskich oraz do państwowych i spółdzielczych instytucji wydawniczych. Do 1954 D.K. stanowił jedno przedsiębiorstwo o zasięgu ogólnokrajowym z 14 ekspozyturami wojewódzkimi. Od 1954 ekspozytury zostały przekształcone w samodzielne przedsiębiorstwa D.K., zaś Dyrekcja Naczelna w Centralny Zarząd Księgarstwa. W 1954 wojewódzkie hurtownie ekspozytur D.K. zostały zlikwidowane i w rezultacie stopniowej reorganizacji w 19E6 powstało P.P. Hurtu Księgarskiego D.K., które następnie stało się bazą dla utworzonej w 1956 *Składni-cy Księgarskiej. Od 1959 Centralny Zarząd Księgarstwa został przekształcony w Centralę Księgarstwa D.K., posiadającą uprawnienia zjednoczenia. Obecnie Centrali Księgarstwa D.K. podlegają: 18 wojewódzkich przedsiębiorstw D.K., przedsiębiorstwo Powszechna Księgarnia Wysyłkowa w Warszawie, *Zal ład Obrotu Wydawnictwami Artystyczno-Graficznymi (ZOWAG) w Warszawie, działający na szczeblu hurtu, oraz Introligatornia we Wrocławiu, wykonująca oprawy reprodukcji dzieł sztuki. Sieć D.K. w końcu 1962 liczyła 1315 księgarni, w tym w miastach wojewódzkich 369, w miastach powiatowych 578 i w małych miasteczkach i osiedlach 368. Sieć uzupełniającą stanowiło ok. 16500 kolporterów zakładowych, ulicznych i wiejskich (*Kolportaż księgarski).
S. Malawski: Obrót księgarski. Organizacja i technika. 1960. S. Połeć: Organizacja i ekonomika księgarstwa. 1962.
DOM KSIĄŻKI POLSKIEJ, hurtownia dla księgarzy i wydawców w Warszawie, powołany do życia w myśl uchwał powziętych w 1918 na I zjeździe księgarzy poi. w Lublinie, powstał w 1921. Założycielami D.K.P. i pierwszymi udziałowcami było 196 księgarzy i wydawców z Z. *Arctem, J. *Mortkowiczem i H. Rygierem na czele. Głównym zadaniem D.K.P., który mieścił się przy pl. Trzech Krzyży 8, był handel hurtowy, komis hurtowy i pośrednictwo między wydawcami a księgarstwem asortymentowym na terenie całego kraju. Dyrektorami byli kolejno: J. Gniewkowski, G. Szylling, L. Briesemeister i E.W. Szelążek. W 1. 1926-1932 D.K.P. wydawał własne
537
538
DOM SŁOWA POLSKIEGO
czasop. "Kurier Domu Książki Polskiej", zmienione w 1927 na "Kurier Księgarski" i w 1930 na "Kurier Księgarski dla Wszystkich". Poza tym wydawał katalogi ogólne i działowe, powielane biuletyny nowości i prospekty. Od 1927, prócz sprzedaży hurtowej, prowadził działalność wydawniczą i do 1939 wydał 129 książek, głównie powieści. Jako hurtownia D.K.P. zakupywał wszelkie wydawnictwa od wydawców, przyjmował je w komis lub na skład główny, przede wszystkim od wydawców niezawodowych, i dostarczał je następnie w komis na trzymiesięczny okres księgarniom na terenie całego kraju jako nowości lub załatwiał zamówienia księgarzy za gotówkę lub na rachunek stały. Jakkolwiek D.K.P. dostarczał na zamówienia księgarzy wszystkie znajdujące się w handlu księgarskim wydawnictwa z rabatami wydawców i miał licznych i stałych odbiorców wśród księgarzy, to jednak nie spełnił swego zadania. Przede wszystkim nie zastąpił Śekspedycji własnych wydawców, tym samym nie uległy one likwidacji, asortymentystom zaś nie mógł dostarczyć szybko wszystkich zamawianych wydawnictw. Zbyt skromny kapitał zakładowy nie pozwolił również na zakupywanie całej czy częściowej produkcji u wydawców ani zaliczkowania tej produkcji. Podczas oblężenia Warszawy w 1939 duża część olbrzymich zapasów wydawnictw w magazynach D.K.P. spaliła się. W 1940 przeprowadzono licytację resztek wydawnictw. Część ich nabył E.W. Szelążek i założył przy ul. Krakowskie Przedmieście 5 duży antykwariat, który uległ zupełnemu zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego.
DOM SŁOWA POLSKIEGO w Warszawie, uruchomiony 22 lipca 1950, jest największym zakładem poligraficznym w Polsce, dysponującym trzema technikami druku (*Druk wypukły, *Druk płaski, *Druk Śwklęsły). D.S.P. jest kombinatem poligraficznym, w którym poszczególne wydziały produkcyjne (*drukarnie: Śdziełowa, prasowa, rotograwiurowa, offsetowa, *chemi-grafia i *introligatornia) pracują na własnym rozrachunku gospodarczym. D.S.P. posiada duży park *maszyn drukujących zarówno rotacyjnych, jak i arkuszowych offsetowych, typograficznych i rotograwiurowych, dzięki czemu jest największym producentem dzienników, czasop. ilustr. i książek. D.S.P. stosuje nowoczesną technologię przy produkcji *klisz do *druku typograficznego, m. in. dzięki maszynom do jednostopniowego *trawienia Lithotex oraz urządzeniom wario-kliszografii do elektronicznego grawerowania klisz wielobarwnych. D.S.P. dysponuje również agregatami do oprawy bezszwowej marki Martini, produkującymi 4000 broszur na godzinę, oraz linią potokową do oprawy twardej marki Smyth o wydajności 10000 opraw w ciągu 8 godzin. Transport i ekspedycja dużych ilości prasy codziennej oraz magazynów ilustr.
są ułatwione dzięki specjalnemu, liczącemu ponad 300 m długości, tunelowi komunikacyjnemu, łączącemu drukarnię gazetową D.S.P. z Centralą Kolportażu Prasy i Wydawnictw "Ruch".
DOMINIKANA zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Księgarstwo i ruch wydawniczy.
DONAT, potoczne skrótowe określenie podręcznika gramatyki Aeliusa Donata, rzymskiego gramatyka z IV w. n.e. Podręcznik dzielił się na Donatus minor, zarys elementarny, i Donatus maior, pełny, systematyczny wykład. Ceniono go bardzo już w starożytności, był też
*** * *
DONATI
jjL GRAMMATSCI *|S
|HEMENTA *S
H*'_;.;--'Una cum ExpHcatione fL
|* POLONICA *L
***" iwne prinnm in msliorem & |L 31* tolknrem msrhodum te- *gL 3&Y duaaoovi% fenteatiis *g
i* ILLUSTRATA * *l
3| Typis Univetfim* Ś
51* ZAMOSCEHSIS.
S* Anno M.DCC. LXX-IX.
i * ****.### *Ś*## ę
tfffflff*t?t?fYffffffffftfĄ
Jedno z późniejszych polskich wydań gramatyki Donata (Zamość 1779)
ulubionym podręcznikiem średniowiecza. Zwłaszcza Donatus minor doczekał się wielu opracowań i poszerzeń, natomiast Donatus maior został wyparty przez *Doctri-nale. W Polsce pierwsze wyd. D. ukazało się w 1505
539
540
DOYLE
(druk zaginiony). W Akademii Krakowskiej posługiwano się nim do 1538.
P. Schwenke: Die Donat-Kalendertype. Nachtrag u. Ober-sicht. 1903 (Veróffentlichungen der Gutenberg-Gesellschaft II).
DONKER Duyvis Frits (1894-1961), wybitny dokumentalista holend. Przyczynił się do założenia Neder-lands Instituut voor Documentatie en Registratur, którego był dyrektorem w 1922-1929 i wicedyrektorem w 1947-1961, zajmował nadto okresowo stanowiska przewodniczącego i wiceprzewodniczącego Urzędu Patentowego i Holenderskiego Komitetu Normalizacyjnego. Był długoletnim sekretarzem generalnym (1928-1959) *Mię-dzynarodowej Federacji Dokumentacji i redaktorem jej organu "Revue de la Documentation". Wiele wysiłków poświęcił propagowaniu Uniwersalnej *Klasyfikacji Dziesiętnej; m. in. był wydawcą jej 2 wyd. w j. fr. (1927-1933)
"Revue de la Documentation" 1954 nr 1 (z. poświęcony D.D.). F.D. His life and his work. 1964.
DONNELLY R.R. & Sons Comp. (Lakeside Press), jedno z najpotężniejszych prywatnych przedsiębiorstw wydawniczych na świecie z siedzibą w Chicago. Zostało założone w 1846 przez Churcha, Grodmana i Don-nelly'ego. D. jest wydawnictwem wszechstronnym, a specjalizuje się w wydawaniu książek adresowych, telefonicznych i katalogów oraz druków bibliofilskich. Wydane tu w 1930 Four American Books zapoczątkowały nowoczesną produkcję książki amer. Od 1908 firma D. posiada własną szkołę drukarzy. Prezesem spółki jest obecnie Thomas E. Donnelly, a kierownikiem artystycznym wydawnictwa Walter L. Howe.
F. Clark: The printing trades and their workers. 1932.
DOPPELCICERO zob. STOPIEŃ PISMA.
DORE Louis Auguste Gustave (1832-1883), fr. malarz, grafik, rysownik i rzeźbiarz, najwybitniejszy ilustrator książek okresu romantyzmu (ok. 90 pozycji). Współpracował z wydawcą Philiponem w "Le Journal pour rire" i "Le Journal amusant". Od 1852 prawie wyłącznie poświęcił się ilustr. książkowej, której najwybitniejszymi pozycjami są: Oeuvres illustrees du bibliophile Jacob Paula Lacroix (1851-1853), Histoire pitłoresque de la Sainte Russie (1884), Oeuvres de Rabełais (1854 i 1873), Contes drolatiaues Balzaka (1854-1855), Yoyage aux Pyrenies Taine'a (1855 i 1859), La Legendę dejuiferrant Suego oraz Oeuvres Byrona (1856), Le Roi des montagnes Abouta (1860-1861), L'Enfer Dantego (1861), Miinchhausen Contes Perralta (1862), Don Quichotte Cervantesa (1863), La Bibie (1866), Fables Lafon-taine'a (1868), Poemes Tennysona (1867), London Jerrolda
Ś:
jflt i
i:" ,
Ilustracja drzeworytowa G. Dorego
(1872), L'Espagne Davilliera (1874), Histoire de croisade Michauda (1877), Roland furieux (1879). Bogactwo form i motywów, swoiste architektoniczne tła w połączenia z światłocieniem i głębią tła krajobrazowego złożyły się na nieprzemijające wartości jego najpopularniejszego dzieła, Sainte Bibie (1866). Dzieła z ilustr. D. wydano w przekładach w wielu krajach, m. in. w Polsce.
Duplessis: Catalogue des dessins... de G.D. Exposes mars 1885. Rumann: G.D. 1921. K. Farner: G.D. der industria-lisirte Romantiker. 1963.
DOVES PRESS
Thomas James.
zob. COBDEN-SANDERSON
DOYLE Richard (1824-1883), ang. rysownik-kary-katurzysta i ilustrator. W 1. 1843-1850 był karykaturzystą "Puncha", którego okładka, niezmieniona aż do naszych dni, była rysowana przez D. Jego rysunki satyryczne znajdują się w: Mr Pips diary (1849), The foreign tour of messrs Brown, Jones and Robinson (1854) i in. Był pełnym fantazji i uroku ilustratorem książek dziecięcych, z których najwybitniejsze są: W. Allinghama Infairyland (1870) i Ruskina The king of the Golden River (1851).
541
542
DRELINKIEWICZOWIE
DRELINKIEWICZOWIE, rodzina introligatorów i księgarzy krakowskich XVTI-XIX w. Wywodzili się ze Śląska (Drelinkowie): 1. Grzegorz(1658-1707) zapoczątkował linię introligatorów krakowskich. Wnuk jego 2. Fabian Sebastian (1718-1799) zajął się także księgar-stwem.W kamienicy Tref lerów w Rynku 9 prowadził księgarnię, a przy "Szarej Kamienicy" miał kram introligator-sko-antykwaryczny. Nie mając własnej drukarni wydał X. Goussalta Portret damy poczciwej (1777), Kalendarz polsko-ruski (1778, 1783) oraz kilka katalogów księgarskich (od 1780). Utrzymywał bliskie kontakty z czołowymi bibliofilami, jak I. Czartoryska czy J.M. *Ossoliński. Kościuszko nagradzając go za pożyczkę, udzieloną regimentowi Czackiego, powierzył mu rozprowadzanie druków powstańczych (1794). D. zakupił sklep w Sukiennicach "Pod Rakiem", W momencie śmierci majątek D. był oceniany na 50000 zł (32419 dzieł, licząc w to własne wydawnictwa). Wdowa Apolonia prowadziła przedsiębiorstwo do 1801, wydając Kantyczki krakowskie (1800). 3. Mateusz Kazimierz (ur. 1755), najstarszy syn Fabiana, z żoną Wiktorią prowadził na własny rachunek handel księgarski za Wisłą (Podgórze). 4. Jacek Bartłomiej (1768-1843), najmłodszy syn Fabiana, studiował filozofię i prawo na Akademii Krakowskiej. Po śmierci matki (1801) przejął firmę. Mając ambicje literackie drukował własne utwory, utrzymywał rozlegle stosunki z bibliofilami Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego, m. in. z Arturem i Alfredem Potockimi, prymasem Szczepanem Hołowczycem, generałami J.H. ^Dąbrowskim, A. Mada-lińskim, Ł. Biegańskim, J. Niemojewskim, S. Grabow-skim, ks. A. *Czartoryskim.
PSB' V. J. Pachoński: Zmierzch sławetnych. 1957. J. Pachoński: Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1750-1815. 1963.
DREWNIAK zob. CZCIONKA.
DREWNO, podstawowy surowiec włóknisty (*Su-rowce do produkcji papieru), używany do produkcji *mas celulozowych i *ścieru. Stosuje się zarówno D. drzew iglastych (świerka, jodły, sosny), jak i liściastych (osiki, topoli, brzozy, buka itp.). W D. iglastym włóknami w sensie papierniczym są komórki przewodząco-wzma-cniające, tzw. tracheidy, stanowiące ok. 90% objętości tkanki drzew iglastych. W drewnie liściastym są to komórki wzmacniające, tzw. włókna drzewne, stanowiące ok. 50% objętości tkanki drzew liściastych. O przydatności D. do wyrobu papierniczych półproduktów włóknistych decyduje jego skład chemiczny (głównie zawartość celulozy), skład morfologiczny (wymiary komórek) oraz własności fizyko-chemiczne (słoistość drewna). D. dostarcza się do zakładów celulozowo-papierniczych przeważnie
w postaci tzw. papierówki. Są to wyżynki strzały (dłużycy) o długości ok. 1 m i średnicy 5 do 30 cm. Papierówka jest korowana w lesie lub w zakładzie produkcyjnym. Poza papierówką wykorzystuje się w przemyśle papierniczym D. w postaci odpadów tartacznych oraz żerdzi.
DROLERIE (fr. drólerie = żartobliwe scenki), motywy groteskowe, ludzkie, zwierzęce i fantastyczne wprowadzane do dekoracji marginalnej, szczególnie popularne w epoce gotyku. Często spotykane w iluminatorstwie ang.
Fragment bordiury droleryjnej "l Graduału Olbrachta
i fr. XIII i XIV w. Motywom droleryjnym nadawano zarówno znaczenie symboliczne, jak też stosowano je jako zwykły element dekoracyjny. W zabytkach polskich szczególnie bogate motywy D. posiadają *Psałterz floriański i *Graduał Olbrachta.
L.M.C. Randall: Images in the margins of Gothic manuscripts. 1966.
DRUGULIN Wilhelm Eduard (1822-1879), anty-kwariusz, właściciel drukarni, odlewni czcionek i księgarni nakładowej w Lipsku. W 1868 kupił od K.B. *Lor-cka drukarnię i odlewnię, które do 1856 działały pod firmą "Fried. Niessche Buchdruckerei und Schriftgiserei". Nieś założył ją w 1804 dla tłoczenia tekstów hebr., arab., gr. oraz *hieroglifów. D. kontynuował tradycje swoich poprzedników. Kupił od K. *Tauchnitza matryce oraz pisma wycięte w Indiach przez kierownika odlewni Me-tzgera. Po śmierci D. firmę prowadziła żona Eliza, a następnie zięć Johann Baensch (ur. 1858; od 1882 współwłaściciel) pod nazwą Johann Baensch-Drugulin. Baensch zaopatrzył firmę w nowe komplety czcionek arab., hebr., nowohebr., nestoriańskich, pismo khmerskie oraz *pismo klinowe. Słynnym wydawnictwem firmy Baensch-Drugulin było Merksteine der Weltliteratur in Original-schriften (1902), wydrukowane czcionkami 34 języków.
543
544
DRUK
W 1919 odlewnię nabyła firma D. Stempel A.G. we Frankfurcie n/M. W 1928 drukarnia została połączona z Druckerei Haag i pod nazwą Offizin Haag - Drugulin w 1930 przeszła w posiadanie firmy *Koehler u.Volckmar. H. Barge: Geschichte der Buchdmckerkunst. 1940.
DRUK w ^poligrafii oznacza: 1. Wytwór sztuki drukarskiej (książkę, broszurę, ulotkę itp.) lub wykonaną odbitkę z *formy drukowej, np. każdy arkusz druku. Ś 2. (Dawna nazwa: tłoczenie). W ogólnym znaczeniu powielanie różnymi metodami oryginałów dwuwymiarowych przez odciskanie pokrytej farbą formy drukowej na rozmaitych materiałach, jak: papier, folia, tektura, płótno; w ściślejszym znaczeniu czynność polegająca na właściwym *drukowaniu określonej ilości egz., zwanej *nakładem.
Przekrój formy do druku wypukłego, płaskiego,
i wklęsłego 1 cylinder drukowy, 2 papier,
3 farba, 4 forma
Główne rodzaje D. oparte na różnych technikach -.
*D. wypukły (D. typograficzny D. anuinowy), polega na tym, że wszystkie elementy drukujące formy drukowej są wypukłe, a elementy nie drukujące są niżej położone.
*D. płaski (*Litografia, *Offset i *Światłodruk), elementy drukujące i nie drukujące formy drukowej znajdują się na jednej płaszczyźnie, a druk polega na zasadzie chemicznej łączenia się tłuszczów (np. tłustej farby), a odpychania wody.
*D. wklęsły (*R.otograwiura, *Heliograwiura i takie ^ilustracyjne techniki artystyczne, jak miedzioryt, akwaforta, akwatinta, mezzotinta itp.), elementy drukujące formy są położone niżej, a nie drukujące wyżej.
Istnieje szereg odmian D., które mają następujące nazwy:
D. akcydensowy, dział D. typograficznego, który polega na wykonywaniu *akcydensów. Pracę tę wykonuje składacz ręczny i maszynista drukarski. Do składania akcydensów poza zwykłymi krojami czcionek używa się specjalnych *pism drukarskich, zw. akcydensowymi. Stąd przygotowanie i D. takich robót wymaga starannego wykonania i dużego poczucia estetyki *składacza i maszynisty.
D. artystyczny, ogólna, nieokreślona i dziś już mniej stosowana nazwa każdego lepiej wykonanego D., zwłaszcza ilustr. i druków barwnych. Wyrażeniem tym chętnie posługiwano się przy określaniu pewnych droższych rodzajów reprodukcji, jak druk czterobarwny typograficzny, heliograwiura, heliografia itp. Zob. też Ilustracyjne techniki artystyczne.
D. barwny, druk ilustr. półtonowych (*Autoty-pia) w kolorach. Zob. też D. czterobarwny, D. wielobarwny.
D. brązowany, odbitka o metalicznej powierzchni druku, wykonanej w ten sposób, że albo w mocny podkład, jeszcze nie wyschnięty po wydrukowaniu, zostaje wtarty proszek brązowy za pomocą kłębka waty, a nadmiar jego z podkładu usunięty, albo druk wykonuje się farbą będącą mieszaniną złotego lub srebrnego proszku ze specjalnym pokostem; nie daje to jednak takiego połysku, jak brąz proszkowany.
D. czterobarwny, fotomechaniczny sposób reprodukcji oryginałów barwnych przy zastosowaniu trzech podstawowych kolorów (żółtego, czerwonego i niebieskiego) i czwartego dodatkowego szarego lub czarnego. Czwarty kolor stosuje się w tych wypadkach, gdy w reprodukowanym oryginale jest dużo barw ciemnych, których nie można oddać za pomocą trzech kolorów zasadniczych. D. czterobarwny wykonywany jest najczęściej metodą typograficzną.
545
546
DRUK
D. dwutonowy, rodzaj D. typograficznego, w którym, pomimo jednorazowego przejścia papieru przez maszynę, odbitka robi wrażenie D. w dwu kolorach. Pochodzi to od użytej do niego farby dwutonowej, w której nośnik barwnika i pokost są jednakowo zabarwione. Poza tym do farby dodano barwnika tłuszczowego o takiej konsystencji, że rozlewa się on na papierze, tworząc małą otoczkę dokoła punktu autotypijnego, i wywołuje przez to wrażenie D. dwukolorowego.
D. dziełowy, nazwa D. książek w przeciwieństwie do D. czasop. i akcydensów.
D. ilustracyjny, D. ilustr. lub reprodukcji obrazów, które albo są uzupełnieniem tekstu, albo stanowią samoistną jednostkę. D. ilustr. niegdyś wykonywano z drzew., wprowadzenie *klisz kreskowych i autotypii doprowadziło do rozkwitu tego D. Obecnie D. ilustr. czarnych można wykonywać jednocześnie z tekstem lub oddzielnie, wielobarwnych oddzielnie w postaci D. trój- lub cztero-barwnego. D. ilustr. stawia duże wymagania drukarzowi i maszynie i potrzebuje szczególnych starań w czasie przyrządzania formy i drukowania nakładu, zastosowania specjalnych farb, odpowiedniego papieru itp. D. ilustr. można Śwykonać także na offsecie lub rotograwiurze. Zob. też Ilustracyjne techniki artystyczne.
D. jednostronny (przy D. z form wykonywanych w drzewie D. anopistograficzny, *anopistografia), wykonany tylko po jednej stronie papieru. D. dwustronny (z form wykonanych w drzewie D. opistó-graficzny, opistografia), określenie D., w czasie którego papier zostaje zadrukowany po obu stronach jednocześnie albo w dwu etapach. D. pierwszej strony, nazwa czynności polegającej na zadrukowaniu najpierw jednej strony arkusza. D. drugiej strony, powtórzony D. tego samego arkusza, w czasie którego zostaje zadrukowana druga strona papieru.
D. kolorowy, jest to D. tekstów, rysunków kreskowych (nie półtonowych) i tła w kolorach. Do D. kolorowych zalicza się kolorowe roboty akcydensowe nie zawierające klisz siatkowych.
D. nakładu albo D. nakładowy następuje po zakończeniu przyrządzania formy, tzn. gdy rewident (*Rewi-zja) stwierdzi brak błędów, przede wszystkim zaś właściwe rozstawienie kolumn (stronic). *Przyrząd formy polega na czynnościach przygotowawczych, np. na dopasowaniu stronic, aby po wydrukowaniu ich po obu stronach papieru dobrze na siebie padały, na "podłożeniu" formy tak, aby wszystkie jej elementy odbijały się z właściwą wyrazistością na papierze. D. nakładu oznacza wydrukowanie takiej ilości egz., jaka jest podana w zamówieniu.
D. negatywowy jest odwrotnością D. pozytywowego, tzn. pismo, rysunek lub ornament w D. negatywowym jest biały na czarnym tle.
D. pojedynczy, luźna karta dowolnego formatu, jedno-, dwu- lub czterostronnie zadrukowana. Może to być formularz do wypełniania, ulotka reklamowa, zawiadomienie; na ogół druk nie związany z książką.
D. rotacyjny jest oparty na zasadzie D. "cylinder do cylindra", tzn. że forma drukowa i płyta dociskowa są wykonane w postaci cylindrów stycznych do siebie. Metoda ta umożliwia znaczne zwiększenie szybkości D. Należy odróżniać D. rotacyjny arkuszowy od rolowego. Obydwa rodzaje mają zastosowanie w D. typograficznym, offsetowym i rotograwiurowym.
D. stereotypowy, nazwa D. ze *stereotypów, tj. odlewów całych stronic w postaci płyt umocowanych na podstawkach, dających razem wysokość czcionki. D. stereotypowy stosuje się do D. książek wtedy, gdy ponowny nakład wydaje się bez żadnych zmian w stosunku do pierwszego nakładu, wykonanego ze składu. Stereotypy powstają przez zmatrycowanie kolumn składu i wykonanie z matryc odlewu. D. stereotypowy jest zazwyczaj gorszej jakości niż D. ze składu, jakkolwiek przy starannym przyrządzeniu prawie się od niego nie różni.
D. tłoczony, metoda D., w której za pomocą formy do tłoczenia w postaci grawerowanej kliszy lub czcionek otrzymuje się wklęsły lub wypukły odcisk. Użycie farby nie jest konieczne (tzw. suche tłoczenie). Stosuje się go do wykonywania D. reklamowych, kopert, blankietów, biletów wizytowych itp., przy czym dla pisma wypukłego używa się raczej D. w kolorze z silnym połyskiem. Osiąga się go za pomocą tzw. farb proszkowych na gorąco.
D. tęczowy (irys), metoda D. polegająca na włożeniu do specjalnie utworzonych przegródek kałamarza maszyny drukującej kilku farb kolorowych, które po roztarciu na wałkach stopniowo zachodzą na siebie. W takim stanie dostają się na formę i są jednocześnie drukowane; pewna część formy zostaje wydrukowana od razu w kolorze, np. różowym, inna niebieskawym, a pozostałe zielonawym. Na stykach kolorów uzyskuje się interesujące przejścia barwne. Konieczne jest dokładne odgraniczenie farb w kałamarzu i minimalne boczne przesunięcie wałków rozcierających maszyny. Metody tej nie można stosować w rotograwiurze i D. anilinowym, ponieważ wymagają one farb o rzadkiej konsystencji, których nie można rozdzielić w kałamarzu.
D. wielobarwny, wykonywanie druków w więcej niż jednym kolorze. D. wielobarwny jest stosowany we wszystkich metodach druku, a więc w typografii, rotograwiurze, offsecie, heliografii. Przygotowanie form do D. wielobarwnego może być ręczne lub fotomechaniczne. To ostatnie polega na sporządzaniu fotograficznych wyciągów barwnych w trzech barwach zasadniczych: żółtej, czerwonej i niebieskiej. Odpowiednio do ilości kolorów farb użytych do D. wielobarwnego mówi się o długiej albo
547
548
DRUK WYNALAZEK
krótkiej *skalibarw. D. typograficzny i rotograwiurowy oraz światłodruk mają krótką skalę, wystarczają bowiem trzy farby dla rotograwiury i trzy lub cztery dla typografii. Dłuższą skalę barwną (sześć i więcej kolorów) stosuje się najczęściej w druku offsetowym. Najdłuższa skala barwna była używana do druku litograficznego (nawet do dwudziestu kolorów). ŚŚ Asynchroniczna metoda druku barwnego to druk wielobarwny z kilku form drukowych, w przeciwieństwie do metody synchronicznej, gdzie druk wielobarwny płaszczyzn wykonuje się z jednej tylko formy drukowej. W wypukłym druku synchronicznym forma składa się z oddzielnych kolorowych elementów o jednakowym nasileniu tonów. Na elementy te nanosi się różne kolory farb za pośrednictwem odpowiednio wyciętych wałków farbowych, co umożliwia diuk jednoczesny kolorowych płaszczyzn rysunku przy jednym obrocie maszyny. Citochromodruk, metoda szybkiego wykonywania odbitek wielobarwnych, w której najciemniejsze partie obrazu są zadrukowywane w pierwszej kolejności. Praktycznie oznacza to, że jako pierwszy drukowany jest kolor czarny, na który następnie nakłada się lazurowymi farbami pozostałe kolejne kolory: żółty, czerwony, niebieski. Metoda ta eliminuje konieczność pogłębiania tonów obrazu przez nakładanie na siebie warstw różnych farb, co wpływa na zwiększenie szybkości wykonywania druków. Fotochromolitografia, wielobarwny druk płaski z form wykonanych metodą przedruku fotolitograficznego. Zob. też Uvachromia.
D. z połyskiem, jest to D. wykonany farbą z połyskiem, która błyszczy po wyschnięciu na wydrukowanej odbitce.
D. pastelowy zob. Kredkowy sposób.
Zob. tab. I; 24, 25.
Zob. też Cynkotypia, Druk anastatyczny, D. aubela,
D. DLA NIEWIDOMYCH, D. GRECKI, D. NUT, D. ORIENTALNY
w Polsce, Fotografia reprodukcyjna, Gigantograha,
MlKRODRUK 2, TESSAROTYPIA.
DRUK WYNALAZEK, mechaniczne *powiela-nie tekstu przy pomocy tłoczenia *składu złożonego z ruchomych *czcionek. Prób dokonywano niezależnie od siebie w dwóch ośrodkach: na Dalekim Wschodzie w Chinach i Korei oraz w różnych krajach Europy. Po okresie odbijania tekstów z płyt kamiennych i drzeworytowych pojawiły się w Chinach ruchome czcionki z wypalanej gliny, które wynalazł kowal Pi Sheng (1040-1048). Później sporządzano czcionki z cyny i brązu, ale rozwój techniki drukarskiej hamowała potrzeba zbyt wielkiej ilości czcionek dla tamtejszego pisma wyrazowego. W Korei zaczęto drukować miedzianymi czcionkami ruchomymi w 1403. Wynalazek europejski nie wywodzi się z blokowych książek drzeworytowych (*Książka ksy-
Drzeworyt J. Ammana z 1568 przedstawiający odlewanie czcionek
lograficzna), mimo że ich produkcja była chronologicznie wcześniejsza. Pomysł polegał na rozwinięciu techniki tłoczenia napisów na wyrobach płatnerskich czy złotniczych, na pieczęciach i oprawach rękopisów przy pomocy punconów (*Patryca) i literowych tłoków. Pretendentów do miana wynalazcy druku było kilku: Jan Brito z Brugii, lekarz Pamphilo Castaldi z Feltre, czeski złotnik Prokop Waldfogel działający w Ayignonie oraz jako najważniejsi L. J. *Coster i J. *Gutenberg. Coster wedle przestarzałych dziś poglądów Zedlera miał jakoby odlewać z formy piaskowej oczka czcionek i osadzać je na słupku, Guten-bergowi przyznaje się wynalezienie maszynki odlewniczej, przy której pomocy w oparciu o metalową *matrycę można było odlać z odpowiedniego stopu dowolną ilość identycznych czcionek (ok. 1440). Sporządzanie matryc przy pomocy patryc, receptura stopu oraz dostosowanie *prasy papierniczej i introligatorskiej do potrzeb druku to dodatkowe elementy wynalazku Gutenberga. Tłoczenie wielobarwne tekstu, zastąpienie drewnianej śruby w prasie metalową, wreszcie przejście do pras w całości metalowych były kolejnymi etapami rozwoju pierwotnej techniki
549
550
DRUK ANASTATYCZNY
drukarskiej trwającej w konserwatyzmie aż do wynalazku F. *K6niga w pocz. XIX w. Zob. też Drukarstwo.
G.A.E. Bogcng: Geschichte der Buchdruckerkunst. T. i. 1930. L.C. Wroth: A history of the printed book. 1938. H. Barge: Geschichte der Buchdruckerkunst von ihren Anfangen bis zur Gegen-wart. 1940. D.C. McMurtrie: The hwention of printing. A bibliography. 1942. E. von Rath: Buchdruck u. Buchillu-stration bis zum Jahre 1600. W: Handbuch der Bibliothekswissen-schaft. T. 1. 1950.
Zob. teź bibliografię pr2y artykułach Coster i Gu-
TENBERG.
DRUK ANASTATYCZNY, odmiana metody przedruku stosowana do odtwarzania tekstów i rys. kreskowych, np. starych *litografii, *miedziorytów, *drze-worytów, bez korzystania z fotograficznych zdjęć. Przeznaczony do reprodukcji druk nawilża się wodą z dodatkiem sody lub amoniaku czy gumy arabskiej i nadmiar wilgoci usuwa się między arkuszami bibuły. Na tak przygotowany druk nanosi się tłustą farbę przedrukową. W ten sposób spreparowana odbitka nadaje się do przeniesienia jako przedruk na *kamień litograficzny, cynk itp. materiał formowy. Jakość przedruku sposobem anastatycznym uzależniona jest od gatunku papieru reprodukowanego oryginału. Papiery kredowe nie nadają się do tego celu.
Zob. też Izograha, Metoda przedruku.
DRUK ANILINOWY, metoda D. wypukłego, której cechą charakterystyczną jest forma elastyczna i stosowanie do niej rzadkich *farb drukarskich, rozpuszczalnych w spirytusie. Formę stanowią przeważnie klisze gumowe umocowane na cylindrze drukowym albo grawerowane cylindry drukowe. Maszyny do D. anilinowego pracują na zasadzie *maszyn rotacyjnych. Dawniej do tego D. używano farb anilinowych, stąd pochodzi nazwa tej techniki. Obecnie stosuje się farby przeźroczyste, które składają się z barwników organicznych, rozpuszczalnych w spirytusie (*Surowce do produkcji farb drukarskich). Można stosować do D. anilinowego farby kryjące, ale maszyna musi wolniej pracować. D. a. ma głównie zastosowanie przy drukowaniu opakowań.
DRUK AUBELA, fotograficzny kreskowy negatyw wykonany na płycie szklanej pokrywa się po stronie emulsji cienką warstwą chromowanej żelatyny i naświetla od strony szkła. Po naświetleniu wywołuje się w wodzie, suszy i podobnie jak w *światłodruku stosuje się do wykonywania małych nakładów lub przedruków.
DRUK BARWNY zob. GRAFIKA KOLOROWA.
DRUK BRAJLOWSKI zob. DRUK DLA NIEWIDOMYCH.
DRUK BROMOSREBRNY, mechaniczna metoda fotograficznego powielania. Odpowiednio przygotowany negatyw kopiowany jest automatycznie w specjalnej maszynie na światłoczułą taśmę bromosrebrnego papieru, następnie w jednym cyklu produkcyjnym wywoływany, utrwalany, płukany i wysuszany.
DRUK DLA NIEWIDOMYCH, umożliwiający czytanie dotykiem, zastosowano w 1786 w Paryżu, z inicjatywy V. Haiiy. Tekst układano na tablicy ramowej, z czcionek wyciętych na kształt dużych liter łac, dochodzących początkowo do 20 nim wysokości, po czym gruby papier nałożony na tejże tablicy poddawano ciśnieniu prasy. Dla nadania większej trwałości literom sklejano po dwie karty wklęsłościami do siebie. Z chwilą wynalezienia sześciopunktowego pisma przez L. *Braille'a (1825) przystąpiono po wielu próbach do drukowania tym nowym systemem, posługując się normalną techniką zecerską jak przy druku dla widzących, z tą jedynie różnicą, że nakładany na czcionki (składające się z wypukłych punktów-liter) gruby papier był uprzednio zwilżany, a więc podat-niejszy na ciśnienie walców względnie prasy. W 1837 w Instytucie dla Niewidomych w Paryżu została wydrukowana pierwsza książka brajlowska [Prids sur l'histoire de France). Druk ten, podobnie jak przy stosowaniu metody Haiiy, był jednostronny. W 1849 Laas d'Aguen zarzucił dotychczasowy skład czcionkowy na rzecz techniki stereotypowej. Na blasze miedzianej lub cynkowej grubości 0,25 mm i wielkości formatu książki wybijał stalowym dłutkiem osobno każdy punkt, tworzący wypukłość na odwrocie. Dla większego wykorzystania powierzchni papieru podjęto próbę zrealizowania powstałej już wcześniej koncepcji (Fournier, d'Aguen, Levitte) poszerzenia odstępów między wierszami do trzech punktów, tj. do wysokości litery brajlowskiej, i wytłoczenia w uzyskanej wolnej przestrzeni tekstu czytelnego również na odwrotnej stronie karty. W tym celu na podwójnym tym razem arkuszu blachy, wybijając w sposób wyżej opisany litery kolejno, po jednej i drugiej stronie tegoż złożonego arkusza, otrzymano kliszę brajlowską składającą się z dwóch identycznych matryc. Włożony pomiędzy nie papier przyjmował pod ciśnieniem wypukłości i wklęsłości punktów po obu stronach. Dotychczasowa zadrukowana kartka mieszcząca 21 wierszy mogła obecnie zmieścić po 14 wierszy na każdej ze stron. Pierwsze książki wydane drukiem dwustronnym międzyhniowym ukazały się w 1878 w Paryżu. Dalsze udoskonalenie D.d.n. było dziełem Victora Ballu, który biorąc za podstawę rozmieszczenie druku jednostronnego (odstępy między wierszami równające się wielkości jednego
551
552
DRUK GRECKI
Druk dla niewidomych. Przygotowywanie matrycy blaszanej
punktu), wykorzystał przy zastosowaniu wielkiej precyzji wolne1 przestrzenie między wypukłymi punktami i wtłoczył w nie inne litery wychodzące wypukło po odwrotnej stronie, uzyskując w ten sposób D. dwustronny międzypunktowy. System ten wszedł w użycie ok. 1888, ale klisze przygotowywane były nadal tym samym żmudnym sposobem przy użyciu dłutka i młotka. Dopiero w ostatnim dziesiątku lat ubiegłego wieku zaczęto stopniowo modernizować narzędzia pracy w drukarniach brajlowskich. "Wprowadzono udoskonalone klawiszowe maszyny do sporządzania klisz dwustronnych międzypunkto-wych. Ręczne prasy zastąpiono elektrycznymi o wydajności do 800 kartek na godzinę. "Wobec zwiększających się nakładów czasop. brajlowskich wprowadzono po pierwszej wojnie światowej maszyny rotacyjne (tłoczące) o wydajności do 10000 kartek na godzinę. Do maszyn tych stosuje się takie same klisze, jak wyżej opisane. "W 1955 w Londynie z inicjatywy Royal National Institute for the Blind zastosowano tzw. solid dot, którego technika w końcowej fazie polega na nakrapianiu pisma punktowego specjalną cieczą plastyczną po obu stronach cienkiego, mocnego papieru. Zaletą solid dot jest nadzwyczajna trwałość punktów, jednak ze względu na wysoki koszt ten rodzaj D. może być stosowany tylko przy większych nakładach. W Anglii i w USA drukuje się ponadto książki i czasop. systemem Moona. Pismo to, istniejące od 1849, przeznaczone zostało dla ludzi tracących wzrok w późniejszym wieku. Składa się ono z wypukłych znaków liniowych przedstawiających niektóre bardzo uproszczone drukowane litery łac. Moon, opierając się na ośmiu znakach, z których pięć ustawia w czterech różnych pozycjach, otrzymał pełny alfabet. Wzorując się ponadto na używanym przez starożytnych Greków układzie pisma, zwanym boustrophedon (*Pismo greckie), wprowadził dwukierun-
kowy sposób drukowania tekstu, czytelny od lewej do prawej i na odwrót. Dla lepszego zorientowania niewidomego na końcu każdego wiersza znajduje się linia łącząca, która wskazuje kierunek dla czytającego palca.
DRUK GRECKI, którego pierwsze próby datują się od 1465 w Niemczech i we Włoszech, używany był pierwotnie do drukowania tylko cytatów gr. Wycinano je w całości na klockach drewnianych i wstawiano w pozostawione wolne miejsca druku. Z czasem zaczęto odlewać czcionki dla poszczególnych liter. Krój ich do 1495 był różny; naśladował kształt liter łac, tzw. krój grecko-łaciński, lub odtwarzał odręczne *pismo greckie. Próby wprowadzenia do druku pięknego kształtu liter gr. podejmowali Wendelin ze Spiry (1472) i N. *Jenson (1472). Pod wpływem gr. humanistów: Demetriusza Chalkondyla-sa, K. i J. *Laskarisów oraz Marka Musurusa zaczęto drukować całe książki gr. Pierwsza datowana i podająca drukarza (Demetriusa Damilasa) pojawiła się w 1476 w Mediolanie
f tv ijui.ęanfip MtaT&v$(ifwit).Tt> Ł-łriśrt -nn-^sw/,/-(aAńiJ
^f' 'rhh
yinre
yj i
Druk grecki Macieja Szarfenberga z r. 1537
553
554
DRUK HOMOGENOWY
('EniTOftrj K. Laskarisa). Książki gr. tłoczono również we Florencji i Wenecji. Powstały nowe kroje, z których czcionka A. *Manutiusa wprowadzona w 1495 w pierwszym wyd. dzieł Arystotelesa dała początek trwałej tradycji D.g. Była to kursywa pochyła, używana powszechnie w korespondencji, charakteryzująca się dużą ilością *ligatur, które stopniowo redukowano. Przeniesiona do Niemiec i Francji, uległa pewnym modyfikacjom. Na polecenie ^Franciszka I C. *Garamond odlał nową odmianę gr. czcionki według kaligrafii Angelosa Vergetiosa, znaną jako czcionka gr. królewska (Grecs du Roi). Posługiwała się nią pierwotnie paryska drukarnia R. *Estien-ne^a. Czcionka ta panowała przez 200 lat w drukarstwie i zahamowała dalszy rozwój czcionki gr. W XVIII w. godna uwagi stała się czcionka G. *Bodoniego, bardzo jasna, znacznie wyokrąglona, bez ligatur. W XIX w. kursywa ustępowała z wolna na rzecz czcionki prostej. Formą przejściową była tzw. grecka antykwa, wprowadzona przez R. Porsona. W XX w. ukazała się piękna czcionka R. *Proctora o kształcie kwadratowym, wzorowana na Biblii kompluteńskiej (1514-1517), lub inna odmiana prosta zwana nowogrecką. Niezależnie od tych tendencji nadal pozostała w użyciu również czcionka kursywna. W Polsce na pocz. XVI w. w drukarni J. *Hallera stosowano wstawianie do tekstu łac. klocków z wyrazami gr. Ruchome czcionki (uproszczona forma aldyńska) wprowadził FL *Wietor w 1522 lub wcześniej. Od niego pochodzi pierwsza, znana dziś, książka w j. gr.: Moschusa Amor fugitivus (Kraków 1524).
V. Scholderer: Greek printing types. 1465-1927. 1927.
DRUK HOMOGENOWY, odmiana *druku płaskiego, mająca na celu poprawę gradacji tonów przy reprodukcji mało zróżnicowanych półtonowych oryginałów. Efekt ten uzyskuje się przez zmianę grubości nakładanej na papier warstwy farby, podobnie jak to dzieje się w heliograwiurze i *światłodruku. W tym celu na ziarnowanej płycie formowej wykonuje się wizerunek reprodukowanego obrazu przy pomocy specjalnej zabarwionej emalii, rozcieńczanej spirytusem. Zależnie od stopnia rozcieńczenia emalii otrzymuje się na płycie większą lub mniejszą jej grubość, od której zależy ilość wchłanianej wody i grubość nanoszonej na papier farby.
DRUK HOMOGRAFICZNY, naśladujący wiernie *rękopis lub *stary druk, wykonany na podobnym papierze, w tym samym formacie, tym samym krojem czcionek itp.
DRUK KSYLOGRAFICZNY zob. KSIĄŻKA KSYLOGRAFICZNA.
DRUK MANULOWY, rodzaj druku, w którym wykorzystuje się kopię refleksową. Aby otrzymać tego rodzaju kopię, pokrywa się szklaną płytę chromowaną warstwą światłoczułą, np. z kleju rybiego, przykłada stroną emulsji do reprodukowanego oryginału i następnie naświetla się przez płytę w kopioramie. Emulsja na płycie podczas kopiowania garbuje się (^Garbowanie) w różnym stopniu, zależnie od ilości światła odbitego od oryginału. W czasie wywoływania naświetlanej płyty wodą poszczególne ciemne partie zostają odpowiednio wymyte. Po wywołaniu płyta zostaje zabarwiona, tworząc odwrócony negatyw, nadający się do kopii offsetowej (*Offset).
DRUK MERTENSA, druk z zastosowaniem *helio-grawiury do wykonywania ilustracji typu gazetowego. Na papierze rolowym najpierw drukowano oddzielnie ilustracje na maszynie rotograwiurowej, a następnie zadrukowaną taśmę przekazywano na rotację typograficzną (*Druk typograficzny), gdzie następowało wdrukowywanie tekstu, krojenie i *falcowanie.
DRUK NUT. Początki D.n. sięgają XV w. Drukowano wtedy nuty z dwu drzeworytów: jako pierwszą formę drukowano linie, jako drugą znaki nut. Ponieważ metoda ta była powolna i kosztowna, podjęto próby D.n. z odlewanych czcionek nutowych. Sposób ten nie utrzymał się długo, gdyż cała pięciolinia i znaki nutowe pocięte były białymi przerwami, spowodowanymi niedopasowaniem do siebie poszczególnych czcionek. Problem prawidłowego składu nut rozwiązał dopiero J. *Breitkopf, drukarz i odlewacz czcionek w Lipsku. System Breitkopfa polegał na odlewaniu znaków nut razem z odcinkami linii. Pierwszy zbiór pieśni złożony czcionkami Breitkopfa ukazał się w 1756. Mimo dalszych wysiłków nowatorskich system ten przetrwał do pocz. XX w. a więc do czasu, kiedy w drukarstwie znane już były wszystkie trzy podstawowe
Maszyna do składu nut (prototyp, wynalazek pracowników PWM)
555
556
DRUK SITOWY
techniki (*Druk). Najwięcej nut drukowano na maszynach litograficznych. Do wykonania formy litograficznej potrzebny był rysunek nut wykonany tłustą farbą na kalce litograficznej lub druk z matrycy na papierze przedrukowym. Sposoby te starano się ulepszyć. System sztychowania matryc nutowych znany już był i szeroko stosowany za granicą. Matrycę sporządzano z blachy cynkowej, na której rylcem pięcioliniowym ryto przede wszystkim pięciolinię. Znaki nutowe wykonywano ze stempli, którymi przez uderzanie młotkiem wytłaczano na powierzchni matrycy odpowiednie wgłębienia. Po uzupełnieniu brakujących elementów i przeprowadzeniu korekty nut sztycharz przekazywał wyrytą matrycę prze-drukarzowi, który wypełniał zagłębienia w cynku farbą. Po odpowiednim spreparowaniu matrycy przedrukarz 'wykonywał odbitkę na papierze przedrukowym, przetłaczał ją następnie na kamień litograficzny lub po powtórnym przetłoczeniu na papier na płytę offsetową. Proces ryto-wania był dość pracochłonny. Sposób kreślenia nut w dobie obecnej jest niezwykle precyzyjny i odbywa się mechanicznie na kalce litograficznej. Przeprowadzane były także próby skonstruowania odpowiedniego *linotypu do maszynowego składania nut, jednakże wypadły one negatywnie. W 1930 udało się dyrygentowi Andrea Ferreto z Mediolanu skonstruować maszynę do pisania nut. Maszyna ta, nazwana "Daktilomusicograph", wykonuje odbitki do przedruku na płyty offsetowe. W Polsce drukarstwo muzyczne powstało prawdopodobnie w końcu XV w. (druki liturgiczne), w każdym razie w poi. XVI w. osiągnęło już bardzo wysoki poziom. W następnym stuleciu, podobnie jak w całej Europie, powrócono do ręcznego zapisywania nut. Ponowny renesans poi. drukarstwa muzycznego nastąpił w końcu w. XVIII, a w epoce Królestwa Polskiego jego ważnym ośrodkiem stała się Warszawa (druki wczesnych dzieł Chopina). Technika druku nut wzorowana była na zachodniej. Po pierwszej wojnie kwiatowej zaczęto stosować nowoczesną, litograficzną metodę druku. Pierwszą sztycharnię i drukarnię nut założyli w 1. 20-tych bież. stulecia Stanisław Dąbrowski i Tadeusz Dębski w Krakowie. Drukarnię wyposażono w maszynę typograficzną przerobioną i dostosowaną do druku z kamienia litograficznego. Pracownia zatrudniała siedmiu pracowników, m. in. warszawianina Pawła Zwodzie-jasza, jednego z pionierów sztycharstwa nut w Polsce.
DRUK OFERTOWY zob. REKLAMA I PROPAGANDA KSIĘGARSKA.
DRUK ORIENTALNY W POLSCE występował w dawnym drukarstwie przy cytowaniu krótkich tekstów w j. orientalnych (poza hebrajskim i ormiańskim). W tym celu ryto w drzewie specjalne czcionki, później nawet
klisze, lub wypożyczano z zagranicy (np. z Wiednia) całe składy. Większe teksty drukowano za granicą i łączono z tekstem złożonym czcionką łac. W Stambule np. złożono tekst tur. do książki J. Grzegorzewskiego Z sidżyl-latów rumelijskich (Lwów 1912). Na potrzeby orientalistyki w okresie międzywojennym zaopatrzono Drukarnię Uniwersytetu Jagiellońskiego (^Drukarnia Akademii Krakowskiej) w Krakowie w czcionkę hebr., arab. i devana-gari. W 1. 1952-1953 warszawska *Drukarnia im. Rewolucji Październikowej uzyskała czcionki hebr., arab., abisyńskie i chińskie.
DRUK PŁASKI, technika druku, której zasada polega na tym, że wizerunek *formy drukarskiej, np. tekst lub rysunek, może być naniesiony sposobem ręcznym lub fotomechanicznym na kamień albo metalową płytę. Wizerunek ten jest wykonany tłustym tuszem, farbą lub innymi środkami względnie utworzony z dwu warstw różnych metali. Po naniesieniu obrazu formę zwilża się wodą. Woda zatrzymuje się tylko na miejscach niedru-kujących. Nadawana w czasie druku farba pokrywa więc tylko właściwy rysunek. Do techniki druku płaskiego należą *litografia, *offset i *światłodruk.
Zob. też Montaż, Algrafia, Aquaton, Chromo-kollotyha, Druk homogenowy, Druk D. wielobar-wny, Fotocynkograha, Metalografia.
DRUK POŚREDNI zob. OFFSET.
DRUK PRÓBNY zob. ODBITKA O. próbna.
DRUK ROZSTRZELONY zob. MATERIAŁ ZECERSKI Justunek drobny (spacja).
DRUK SITOWY (serigrafia, sitodruk, druk szablonowy, druk filmowy), najmłodsza ze Śwspółczesnych technik *grafiki artystycznej i *poligrafii. Jest to metoda druku, w której formę drukową stanowi rama z napiętą siatką jedwabną lub inną z odpowiednio zakrytymi wszystkimi miejscami niedrukującymi. Ramę kładzie się na zadrukowywany arkusz lub inny przedmiot i gumowym ściągaczem (rakiem) przesuwa się farbę po wewnętrznej powierzchni siatki. Farba przenika przez nie zakryte na siatce elementy rysunku i układa się równomiernymi warstwami na podłożu. D.s. znajduje coraz szersze zastosowanie w praktyce nie tylko do druku płaszczyzn, ale również i do druku rys. kreskowych oraz rastrowych do 24 linii na cm. D.s. nadaje się również do druku przedmiotów wypukłych, w kształcie cylindrycznym lub stożkowym. Wszystkie druki wykonywane przez siatkę odznaczają się dużą światłotrwałością oraz siłą krycia ze względu na grubość nakładanej warstwy farby. Takiej grubości pokrycia nie
557
558
DRUK SŁOWIAŃSKI
daje żadna inna technika druku. Formy do D.s. sporządzać można różnymi sposobami: metodą bezpośredniego uczulania siatki emulsją światłoczułą i wkopiowywania obrazu, metodą kopii pośredniej na papierze pigmentowym i następnie przenoszenia wywołanej kopii na siatkę, metodą wycinania szablonów i przylepiania ich na siatkę i wreszcie metodą indywidualnego rysowania na siatce tłustą kredką na podobieństwo *autografii. Tę ostatnią metodę, pod nazwą serigraf ii, stosują szeroko graficy fr. Jako materiału na siatkę używa się jedwabnej gazy młyńskiej względnie tkaniny nylonowej o oczku 0,2 do 0,08 mm. Druk odbywa się na stołach lub na specjalnych maszynach sitodrukowych, których wydajność dochodzi do 1500 druków na godzinę. D.s. opłaca się bardziej od innych technik przy małych nakładach w drukach użytkowych, a w grafice artystycznej pozwala na uzyskiwanie grubych, barwnych faktur przez tłuste nakładanie się farby.
DRUK SŁOWIAŃSKI występuje w produkcji drukarskiej tych krajów i narodowości południowych i wschodnich Słowian, które w piśmie posługiwały się lub jeszcze posługują alfabetami słowiańskimi, jak: *głagolica, *cyry-lica, *grażdanka. Najstarszą książką słowiańską odbitą głagolicą był chorwacki Misal, drukowany w Wenecji w 1483 u Andreasa Torresanusa de Asula. Głagolicą drukowano do XVm w. w części Chorwacji, w Dalmacji drukuje się nią jeszcze dzisiaj. Pierwsze książki drukowane czcionką cyrylicką, ukształtowaną na wzór ręcznego pisma zwanego półustawem (zob. cyrylica), wyszły spod prasy Sz. *Fiola w Krakowie ok. 1491. Od tego czasu Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy oraz prawie wszystkie narody słowiańskie z południa Europy drukowały cyrylicą aż do przeprowadzenia reformy pisma za Piotra Wielkiego w Rosji, a następnie w innych krajach. Cyrylicą drukowali również Rumuni do poł. XIX w., do dzisiaj drukują nią Mołdawianie. Grażdanki użyto w druku po raz pierwszy w Moskwie w 1708. W XVIII w. pojawiła się ona również w drukach ukraińskich. Białorusini wprowadzili ją po Rewolucji Październikowej w 1918. Narody Jugosławii, z wyjątkiem Chorwatów i Słoweńców, oraz Bułgarzy zaczęli używać w druku grażdanki w wersji narodowej w początkach XIX w. We wszystkich krajach posługujących się grażdanką używa się również czcionki cyrylickiej do druku ksiąg liturgicznych, których duże ilości produkuje się także m. in. w Rzymie.
DRUK TYPOGRAFICZNY, wynaleziony przez J. Gutenberga (*Druk wynalazek), polega na zastosowaniu oddzielnych *czcionek metalowych do sporządzania lub wypełnienia *formy drukowej. Elementy drukujące są wypukłe, pobierają więc farbę z wałków (dawniej
z tamponów). Elementy niedrukujące farby nie pobierają. Do D.t. zaliczają się także metody druku ilustr., oparte na tej samej zasadzie (*Drzeworyt, *Linoryt). Od czasów Gutenberga D.t. był wykonywany na *prasie. D.t. składa się z dwu zasadniczych czynności: przygotowania do druku formy drukowej otrzymanej z *zecerni i z właściwego druku, czyli odbijania formy drukowej na papierze za pomocą *maszyny drukarskiej. W D.t. przygotowanie formy do druku, zwane *przyrządem, składa się z dwóch podstawowych procesów. Pierwszy nazywa się narządzaniem (zestawieniem) formy, drugi podkładaniem formy. W czasie druku trzeba czuwać nad wykonywaniem dobrych odbitek, regulować jednakowy dopływ farby na formę, nie dopuszczać do zmian na odbitkach i chronić je przed uszkodzeniem. Zależnie od rodzaju maszyny *ma-szynista drukarski ma do pomocy trzech pomocników.
DRUK ULOTNY (ulotka), druk o objętości do czterech stron, o bardzo różnej treści, najczęściej *dokument
i my W brjtnk- |W<1.; w*1gjć isiogii w obrani jweb
330298
Druk ulotny z powstania listopadowego
559
560
życia społecznego i *afisz. |D.u. o charakterze propagandowym (np. polityczne) lub reklamowym (np. księgarskie) są rozpowszechniane masowo bezpłatnie. Były znane już w XV-XVII w., od czasów reformacji publikowane w językach narodowych. Są ważnymi źródłami historycznymi, zwłaszcza dla tego okresu, w którym spełniały rolę dzisiejszych gazet. W odniesieniu do D.u. z XV-XVTII w. używa się nazwy wolant.
DRUK WKLĘSŁY, rodzaj techniki drukarskiej, w której elementy drukujące leżą poniżej powierzchni *formy drukowej. Formy do D.w. można podzielić na: wklęsłodrukowe z zastosowaniem mechanicznej obróbki, z zastosowaniem obróbki chemicznej i wykonane na elektronowych maszynach do grawerowania bez użycia *kopii i *trawienia. Farbę nanosi się na całą powierzchnię formy drukowej. Nadmiar jej zostaje usunięty z miejsc niedrukujących za pomocą tamponu lub stalowej cienkiej linii zwanej *raklem. Rakiel przesuwa się po całej powierzchni, ściśle do niej przylegając, i zbiera farbę tylko z miejsc nie posiadających wgłębień. Tkwiąca w wydrążonych partiach matrycy farba pod dociskiem w prasie wklęsłodrukowej przeniesiona zostaje na papier. Drugie rozróżnienie w technice D.w. to podział na ręczne i foto-mechaniczne sposoby przygotowania formy drukowej. Do pierwszej grupy zaliczamy ilustracyjne techniki graficzne: ^miedzioryt, *akwafortę, *akwatintę, *mezzo-tintę, *kamienioryt, *suchoryt i pochodne tych technik; do drugiej grupy *heliograwiurę i *rotograwiurę. Ręczne prasy wklęsłodrukowe działają na zasadzie dwóch walców napędzanych przy pomocy kołowrotu lub koła zamachowego. Płytę (matrycę) natartą farbą i podgrzaną, układa się na stole prasy (płyta żeliwna lub bakelitowa) i przykrywa zwilżonym papierem i filcem, który umożliwia wtłoczenie papieru w wydrążone elementy drukujące. Silny nacisk prasy w czasie przesuwania się płyty między walcami daje charakterystyczną dla D.w. wypukłość kreski na odbitce i wyraźny odcisk krawędzi płyty.
Zob. też Druk woodbury, Galwanografia, Maszyny WKLĘSŁODRUKOWE, TeXOPR1NT.
DRUK WOODBURY, rodzaj *druku wklęsłego. Fotograficzny żelatynowy relief obrazu lub jego odcisk wypełnia się zabarwionym roztworem żelatyny i nadmiar jej usuwa się. Po stężeniu i nabraniu odpowiedniej konsystencji pozostałą w zagłębieniach reliefu żelatynę przenosi się przez docisk na papier. W rezultacie otrzymuje się półtonowy obraz.
DRUK WYPUKŁY cechuje się tym, że wszystkie elementy drukujące leżą wyżej od pozostałych. Jest to najstarszy ze znanych sposobów druku. Podstawową tech-
DRUKARNIA
niką D.w. jest *D. typograficzny. Istnieje wiele technik drukarskich opartych na D.w.: *Congreve, *D. anilinowy, *Ektypografia, *Fotochromotypografia, *Galwa-notypia, *Heliografia, *Metalografia, *Unotypia. Z ilustracyjnych technik artystycznych wszystkie *drzeworyty, XV-wieczne *metaloryty i tzw. ryciny śrutowe oraz cynkografia oparte są na metodzie D.w.
Zob. też Autotypia, Klisza, Matryca, Patryca, Typolitograha.
DRUK ZBĘDNY, egzemplarz niepotrzebny bibliotece, najczęściej *dublet lub dokument wykraczający treścią poza zakres zbiorów gromadzonych przez bibliotekę.
DRUKARNIA (typografia, oficyna drukarska, tłocznia, zakład typograficzny, zakład graficzny, zakład poligraficzny), zakład zajmujący się wytwarzaniem *druków. Najprostsze urządzenie D. składa się z *prasy drukarskiej, pewnej ilości *kaszt z *czcionkami umieszczonymi w regałach i koniecznych narzędzi dla składacza ręcznego
Sala maszyn drukarskich we Wrocławskiej Drukarni Naukowej
i maszynisty. Taka D. może być obsługiwana przez jednego tylko pracownika, który umie składać i drukować. Dawniej przeważnie istniały tego rodzaju D., ale i dziś jeszcze trafiają się, np. w Niemczech, małe przedsiębiorstwa, zatrudniające 1-2 pracowników. Duże zakłady, z bogatym wyposażeniem i daleko idącym podziałem pracy, datują się od końca XV w.; np. A. *Koberger w Norymberdze miał w D. 24 prasy i powyżej 100 pracowników. *Plantin w Antwerpii (w. XVI) w 1590 miał 10 pras. J.G. *Breit-kopf w Lipsku (w. XVIII) zatrudniał 120 drukarzy i miał 400 kaszt pisma. Z reguły aż do XVI w. pisma używane w D. były w niej odlewane. Urządzenia do druku miedziorytów już -w XV w. znajdowały się w niektórych D.,
561
562
DRUKARNIA AKADEMII KRAKOWSKIEJ
okresowo zatrudniano tam również introligatorów. Postęp techniczny i gospodarczy w XIX w. wywołał rozwój D. w różnych kierunkach. Zaczęły powstawać zakłady mieszane, w których obok *typografii (z działami: *ze-cernia, hala *maszyn drukarskich, *przygotowalnia form typograficznych, często *stereotypia i *introligatornia) wykonywano druk innymi technikami, jak *litografia, *światlodruk, a na przełomie XIX i XX w. *offset i *rotograwiura. Jednocześnie jednak istniały liczne zakłady, gdzie stosowano jedną metodę druku. Urządzenia techniczne D. zostały zmienione. Ręczną prasę zastąpiono *maszyną płaską (1814), maszyną dociskową (1840) i rotacyjną (1863). Maszyny do składania (1900) zaczęły wypierać *skład ręczny. Urządzenia stereotypii powstały w dużych drukarniach około 1840. Zaczęto otwierać działy *chemigrafii i *galwanoplastyki z wieloma maszynami pomocniczymi. W Polsce liczba zakładów poligraficznych w 1960 wynosiła 595 z 36500 pracownikami. Rozróżniamy kilka typów D.:
D. akcydensowa, zakład specjalistyczny wykonujący druki okolicznościowe o charakterze prywatnym, jak bilety wizytowe, zawiadomienia ślubne itp., o charakterze urzędowym (druki manipulacyjne i formularze) oraz reklamowym (prospekty, katalogi, afisze, plakaty), zwane *akcydensami.
D. dziełowa, zakład zajmujący się specjalnie drukiem książek; często jednak D. dziełowe posiadają działy druku czasopism i akcydensów, nieraz nawet drukują gazety.
D. prasowa (dawniej gazetowa), zakład typograficzny zajmujący się drukiem gazet, a w czasie wolnym na maszynach rotacyjnych drukiem czasop., a nawet masowych wydań tańszych książek.
Zob. tab. 24, 25.
DRUKARNIA AKADEMII KRAKOWSKIEJ
powstała z podarowanej Akademii w 1674 przez S.T. Piotr-kowczyka oficyny A. *Piotrkowczyka. Wobec protestów jego siostry Akademia spłaciła drukarnię w 1676. W 1734 włączono do niej dzięki fundacji profesora Marcina Wa-leszyńskiego oficynę *Cezarych, która miała w swym wyposażeniu liczne klocki drzeworytowe, i nieco później drukarnię Seminarium Akademickiego, ofiarowaną przez J.S. *Załuskiego (1758), przez dłuższy czas jedynie admi-nistracyjnie połączoną z pozostałymi warsztatami. Działalność D. legalizowały przywileje z 9 IV 1676, 17 X 1697, 17 XII 1748, ponadto posiadała ona od 1726 wyłączne prawo druku ^kalendarzy. W 1. 1783-1784 jako Oficyna Szkoły Głównej Koronnej została odnowiona i przeorganizowana. W okresie tym tłoczyła przede wszystkim podręczniki szkolne. Uzyskane dość znaczne dochody pozwoliły D.A.K. w 1. 1790-1792 wydawać bezpłatnie publiczne
uniwersały i zarządzenia komisji wojskowo-cywilnej powiatu krakowskiego. Przekształcenie Akademii na uczelnię austriacką w 1. 1796-1809 znacznie ograniczyło możliwości D. Z chwilą oswobodzenia Krakowa w 1809 oficyna przejawiała bardziej ożywioną działalność, na krótko jednak, gdyż w 1. 1815-1835 została doprowadzona do zupełnej ruiny. W 1835 Senat Akademicki przejął placówkę i przeprowadził gruntowną renowację wg wskazówek J. *Mucz-kowskiego. W 1841 przemianowano ją na Drukarnię Uniwersytetu Jagiellońskiego, a kierownictwo jej objął Tomasz Szczurkowski. W trzy lata później otrzymała ona nową "ordynację", czyli statut, w 1848 zainstalowano maszynę pospieszną (*Maszyny drukujące). Straty poniesione w czasie pożaru w 1850 oraz wzmożenie akcji germanizacyjnej zahamowały rozwój oficyny. Unarodowienie Uniwersytetu oraz nadanie częściowej autonomii w 1861 i powstanie Akademii Umiejętności (1872) ożywiło działalność D. W 1885 umieszczono ją we własnym gmachu przy ul. Czapskich. Do rozwoju placówki w tym okresie przyczynili się prof. Bolesław Ulanowski, a przede wszystkim jej kierownik, Józef Filipowski. Do współpracowników D. należeli tacy graficy, jak J. *Bu-kowski i S. ^Wyspiański. Pierwsza wojna światowa spowodowała przejściowe kłopoty, lecz już od 1925 D. zmodernizowana, kierowana przez doskonałe siły fachowe, mogła realizować najtrudniejsze zlecenia, m. in. skład tekstów orientalnych. Uzyskiwane dochody przeznaczała na bezpłatny druk bardziej specjalistycznych, a przez to mniej kupowanych publikacji naukowych. W czasie okupacji w 1940 przejął oficynę Institut fur Deutsche Ostarbeit. Odbudowana po wojnie, została w 1952 odłączona od Uniwersytetu i pracowała jako Krakowska Drukarnia Naukowa. W 1956/1957 wróciła do swej macierzystej instytucji i poprzedniej nazwy: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest jedną z najlepszych w Polsce nowoczesną drukarnią naukową.
H. Barycz: Alma Mater JageHonka. 1958.
DRUKARNIA AKADEMII NAUK W PETERSBURGU, zał. w 1726, dysponowała dobrym wyposażeniem i bogatym materiałem typograficznym: zestawami pism w j. zachodnioeuropejskich i wschodnich (m. in. arabskim i gruzińskim). Obok publikacji naukowych wydawała literaturę piękną narodową i obcą. Przez cały XVIII w. posiadała przywilej na druk kalendarzy. W 1759-1766 działała też filia D.A.N. w Petersburgu. D.A.N. brała udział w organizowaniu nowo powstających w Rosji oficyn, m. in. przy Uniwersytecie w Moskwie, dostarczając czcionek, narzędzi, pras, fachowców.
Zob. też Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich i Rosja Drukarstwo.
563
564
TAB. I. ILUSTRACJA W TOKU KOLEJNYCH FAZ DRUKU WIELOBARWNEGO
Faza 1 czysty kolor żółty; Faza 2 czysty kolor czerwony; Faza 3 dwa poprzednie kolory połączone; Faza 4 czysty kolor niebieski; Faza 5 trzy kolory połączone; Faza 6 kolor czarny; Faza 7 cztery kolory połączone
lH______.
1
)
4/8 . 2/8
Niebiesko! Purpuro-B 2ótta
6/8
4/8
2/8
4/8
2/8
[iv
2/8 4/8
TAB. II. SKRÓCONA SKALA BARW DLA CZTEROKOLOROWYCH REPRODUKCJI WYKONYWANYCH TECHNIKĄ TYPOGRAFICZNĄ
Płaszczyznowe przedstawienie powstawania wszystkich kolorów wypadkowych z czterech barw podstawowych: żółtej, purpurowej, niebiesko-zielonkawej (zwanej również cyjano-niebieską); dla nadania rysunkowi plastyczności stosowany jest dodatkowo kolor czarny. O stopniu nasilenia odcienia każdego z kolorów wypadkowych decyduje udział procentowy koloru podstawowego, oznaczony na brzegach każdego z czterech kwadratów cyframi 8/8, 6/8, 4/8, 2/8. Kwadrat II przedstawia różne odcienie powstające ze skrzyżowań kolorów żółtego z niebiesko-zielonkawym, kwadrat III Ś odcienie ze skrzyżowań kolorów żółtego z purpurowym, kwadrat IV odcienie ze skrzyżowań kolorów purpurowego z niebiesko-zielonkawym. W kwadracie I nałożone (skizyżowane) są wszystkie 3 kolory podstawowe
DRUKARNIA I KSIĘGARNIA ŚW. WOJCIECHA
E.I. Kacprżak: Istorija knigi. 1964. Czetyriesta Het russkogo knigopieczatcmija. 1564-1964. T. 1. 1964.
DRUKARNIA AKADEMII WILEŃSKIEJ (1586? -1805), do 1773 stanowiła własność kolegium jezuickiego i była najstarszą, placówką wydawniczą tego zgromadzenia. Początek swój wzięła z Drukarni wileńskiej M.K. ^Radziwiłła darowanej ok. 1586 jezuitom. Ponad 200-letnia działalność oficyny nie przebiegała równomiernie, dzieje jej można podzielić na kilka okresów: do 1648 okres rozwoju upamiętniony działalnością *Daniela z Łęczycy i świetnym rozkwitem w dobie władysławowskiej; 1648-1749 okres upadku zarówno pod względem technicznym, jak i zawartości treściowej druków, które ograniczały się prawie wyłącznie do pisanych zepsutym, pol.-lac. j. panegiryków i druków dewocyj-nych; 1750-1773 okres prób odnowy oficyny, częściowo zrealizowanych. "W ostatnim okresie po kasacie zakonu hamująco na działalność oficyny wpłynął zły stan techniczny urządzeń. Komisja Edukacji Narodowej oddała warsztat w dożywocie M. Poczobutowi. "W 1809 administrację drukarni przejął R. Daniłowicz, który nie zdołał jej utrzymać. W roku następnym oficynę sprzedano J. Zawadzkiemu. Królowie polscy kilkakrotnie legalizowali działalność D.A.W. *przywilejami: w 1619 Zygmunt III, 1670 Michał Korybut, 1744 August III; w 1717 otrzymała prawo druku konstytucji, a od 1738 używała tytułu "królewskiej". Do znanych jej prefektów należeli: Walenty Rusconius 1595-1597, Franciszek Paprocki 1760-1763, Kazimierz Naruszewicz 1764-1766, Jan Cheyalier 1769-1770. Z drukarzy: Daniel z Łęczycy 1592, Krzysztof Patro 1596-1598, Krzysztof Wolbram-czyk 1594, Tomasz Lewicki 1604-1606. Ogółem drukarnia wydała ponad 1800 pozycji. Tłoczyła obok wspomnianych panegiryków i dewocjonaliów książki szkolne (słowniki, podręczniki, dysertacje), prace jezuitów, m. in. W. Kojałowicza, P. Skargi, F. *Bohomolca. Do znaczniejszych osiągnięć oficyny należy popularyzacja druków w j. lit. i łot. W poł. XVIII w. D.A.W. włączyła się do ogólnego ruchu czasopiśmienniczego, wydając m. in. "Kurier Litewski" 1760-1764 i "Gazetę Wileńską" 1761-1791.
Drukarze. T. 5. 1959.
DRUKARNIA ANCZYCÓW W KRAKOWIE zob. ANCZYCOWIE.
DRUKARNIA BANKU POLSKIEGO zob. WARSZAWA Drukarstwo.
DRUKARNIA "CZASU" W KRAKOWIE (1849-1934), związana z konserwatywnym dziennikiem o tej nazwie, powstała w 1849 (ul. Szczepańska 2), początkowo
jako własność spółki akcyjnej, a w 1. 1850-1855 A. Potockiego. Późniejszy właściciel(1855-1870), bankier W. Kirch-mayer, wyposażył ją w nowoczesny sprzęt i stworzył przy niej oddział litograficzny. Po bankructwie Kirch-mayera (1870) i sprzedaniu D. ^Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich (1872) nowa D. "Czasu" uruchomiona została we własnym budynku (ul. Św. Tomasza 32) dopiero w 1875 przez Bank Galicyjski dla Handlu i Przemysłu. Organizatorem jej był zasłużony zarządca J. Łakociński. Pod jego kierunkiem D. osiągnęła wysoki poziom uzyskując odznaczenia. W 1881-1898 właścicielem "Czasu" był F.K. Kluczycki, a po nim różne spółki (z Potockimi na czele). D. zatrudniała w 1. 1910-1934 maksymalnie 50 osób. Poza "Czasem" i "Kalendarzem" *Czecha (1874-1917) oraz masowymi wydawnictwami dewocyjnymi i ak-cydensowymi drukowało się tu ok. 20 książek rocznie oraz doskonałe technicznie kolorowe reprodukcje dzieł malarskich. W 1934 D. została zlikwidowana, dom zburzony, a dziennik przeniesiono do Warszawy, gdzie wychodził do 1939. Zarządcami D. byli kolejno: Antoni Czapliński 1849-1858, Stanisław Gralichowski 1858-1859, Antoni Rother 1859-1865, Seweryn Dobrzański 1865-1869 Józef Łakociński 1869-1905, Aleksander Świerzyński 1905-1916, Mieczysław Sebastiani 1916-1917 i Leopold Wójcik 1917-1934.
DRUKARNIA "DZIENNIKA POZNAŃSKIEGO" mieściła się przy ul. Pocztowej 15. Była to od 1852 drukarnia Zoerna, którą nabył w 1867J.I. *Kraszewski i przewiózł do Drezna. W 1871 dr Łebiński przeniósł D. z powrotem do Poznania, gdzie nadal istniała pod firmą Kraszewskiego. W 1888 nabyła ją spółka akcyjna założona przez Hipolita Cegielskiego i Władysława Bentkowskie-go dla druku wychodzącego od 1858 "Dziennika Poznańskiego". Posiadała jedną maszynę rotacyjną i cztery lino-typy. W okresie międzywojennym kierownikiem jej był Z. Gottowt. W 1945 na skutek działań wojennych D. została zniszczona.
DRUKARNIA I KSIĘGARNIA ŚW. WOJCIECHA w Poznaniu; księgarnia powstała w 1884, zaś drukarnia została założona w 1899 przez arcybiskupa Floriana Stablew-skiego dla druku istniejącego już od 1895 "Przewodnika Katolickiego". Założono również wydawnictwo i filie księgarni w Warszawie, Lublinie, Wilnie i Krakowie. W 1914 zainstalowano w drukarni pierwszą w Polsce Sygnet sprzed 1939 maszynę rotograwiurową. Zakład i obecny powiększony, został także przez
565
EWoK 20
566
DRUKARNIA "ILUSTR. KURYERA CODZIENNEGO"
włączenie do niego drukarni Franciszka Ziółkowskiego z Pleszewa, który objął kierownictwo firmy. Od 1919 do 1939 kierownikiem Drukarni był Franciszek Kusz, zaś działu wydawniczego Szczepan Jeleński. W 1919 instytucja założyła własną papiernię "Malta" pod Poznaniem i fabrykę miazgi papierniczej "Kostuchna" na Górnym Śląsku. W czasie wojny D. pracowała pod zarządem okupanta. Podczas oblężenia w 1945 została poważnie zniszczona. W trakcie odbudowy włączono do niej część uratowanych urządzeń Drukarni Polskiej oraz poniemiecką drukarnię "Concordia". W 1945 administrację D. objął Centralny Zarząd Przemysłu Graficznego; nazwa jej została zmieniona na Zakłady Graficzne im. M. Kasprzaka. Reaktywowana została również działalność księgarni i wydawnictwa.
DRUKARNIA "ILUSTROWANEGO KURYERA CODZIENNEGO" została zał. przez Mariana Dąbrowskiego (1878-1958) na potrzeby własnego koncernu wydającego pismo codzienne (pierwszy numer 18 XII 1910). Był to pierwszy koncern prasowy w historii prasy poi. Uruchomiona (16 III 1927) w Krakowie w tzw. Pałacu Prasy nowoczesna D. wyposażona została w dwie maszyny rotacyjne (drukujące na godzinę 50000 egz. 16-stronicowej gazety), maszynę rotograwiurową (pierwszą takich rozmiarów w Polsce), liczne linotypy, stereotypię, cynkografię. Wartość urządzeń redakcyjno-drukarskich była oceniana na 1200000 dolarów. "Spółka Wyd. Kuryer s.a.", zatrudniająca 1000 osób, drukowała tygodniowo ok. 1500000 egz. "IKC" (dzienny nakład 150000-260000 egz.) i 7 samodzielnych Śwydawnictw tygodniowych. W 1945 D. została upaństwowiona przez Centralny Zarząd Przemysłu Graficznego; obecnie pracuje jako Drukarnia Prasowa dla wychodzących w Krakowie dzienników i tygodników.
DRUKARNIA IM. REWOLUCJI PAŹDZIERNIKOWEJ w Warszawie, jeden z największych zakładów poligraficznych w Polsce, uruchomiony 7 listopada 1950, nastawiony głównie na druk książek naukowych i technicznych o skomplikowanych składach. D.R.P. jest przykładem udanej architektury przemysłowej oraz dobrze funkcjonalnie rozplanowanego kombinatu poligraficznego, stosującego dwie techniki druku: *druk typograficzny i *offset. Zakład ma największą w Polsce zecernię ręczną, dostosowaną do dużej produkcji trudnych składów dziełowych; ma on m. in. również czcionki do składania wydawnictw orientalnych (np. w j. koptyjskim, hebr., arab., chińskim itd.). Poza dużą i nowocześnie wyposażoną zecernią (ręczną, linotypową i monotypową) D.R.P. ma dobrze urządzoną ^stereotypię, zarówno płaską, wy-
567
konującą odlewy płyt płaskich do druku na maszynach arkuszowych, jak i okrągłą, dostarczającą odlewy płyt pół-cylindrycznych do druku na *maszynach rotacyjnych. Stereotypia tego zakładu pracuje na metalu drukarskim oraz na tworzywach sztucznych (semperit, grafolit, wiru-dur). Dobrze zorganizowana *chemigrafia produkuje klisze typograficzne metodą klasyczną oraz przy pomocy maszyn do jednostopniowego trawienia. Poza tym D.R.P. dysponuje dużym parkiem *maszyn drukujących; arkuszowych i rotacyjnych, typograficznych i offsetowych oraz nowoczesną, prawie całkowicie zmechanizowaną introli-gatornią.
DRUKARNIA JEDNOTY W KRALICACH na
Morawach, majątku należącym do Jana i Karola starszego z Żerotina, gorliwych opiekunów braci czes., zgrupowanych w tzw. Jednocie czes.-morawskiej. Drukarnia znajdowała się na zamku, dokąd wiosną 1578 przeniesiono ją z Ivancic, gdzie w 1562 założył ją Jan Blahoslav, biskup Jednoty. Zarówno w Ivancicach (do 1576), jak i w Krali-cach tłoczono druki konspiracyjnie, co było możliwe dzięki bezpośredniemu rozprowadzaniu wydawnictw wśród -wiernych. Przy drukarni istniała introligatornia i składnica księgarska. Zasłużonym kierownikiem tłoczni kralickiej był Zachariasz Solin, po którym funkcję tę przejął drzeworytnik Wacław Elam. Drukarnia zasłynęła z kilku edycji Biblii: największa, sześcioczęściowa wyszła w 1. 1579-1594, jednoczęściowa w 1596 i 1613. Ponadto wychodziły tu Nowy Testament, śpiewniki itp., głównie po czesku. Dla przekładu Biblii sprowadzono zespół tłumaczy. Wśród nich znajdował się znawca j. hebr., Ł. *He-licz z Poznania. W Kralicach uczył się drukarstwa D. *Vet-ter. Jeszcze przed klęską białogórską drukarnia zawiesiła działalność w 1619. Ukrywaną i przewożoną z miejsca na miejsce przeniesiono w 1629 lub 1630 do *Leszna. Niedawno, podczas prac wykopaliskowych znaleziono w Kralicach duże ilości czcionek i innych materiałów drukarsko--introligatorskich.
M. Dankova: Bratrske tisky wanBckć a kralicke. 1951. M. Dankova: Kralice. 1959. Ś V. Fialova: Prenesenl bratrske tiskarny z Kralic de Leśna. W: Archiv pro badani o zwott a dile J.A. Komenskeho. 1962. Ś A. Kawecka-Gryczowa: Leszno Ś ośrodek wydawniczy Jednoty. "Odrodzenie i Reformacja w Polsce" 1964.
DRUKARNIA JEZUITÓW W WARSZAWIE
powstała -w 1716, gdy na prośbę Stefana Puzyny, jezuity warszawskiego, brat jego Michał Puzyna, pisarz litewski, zakupił w Gdańsku drukarnię i ofiarował ją kolegium warszawskiemu. Od 1717 zaczęły ukazywać się w rozbudowanej tłoczni liczne publikacje o treści religijnej, przeznaczone głównie na zaspokojenie wewnętrznych potrzeb zakonu. Z biegiem czasu jezuici zaczęli dążyć do zdobycia
568
DRUKARNIA MUZEUM PRZEMYSŁOWEGO
^przywilejów i zagwarantowania D. działalności na użytek publiczny. Otrzymali od Augusta III, wychowanka jezuitów, przywileje z 17 XII 1734, 22 XI1735 i 16 11737, które uwieńczyły ich dążenia i otwarły możliwość podejmowania szerokiej akcji wydawniczej. Protestowali, bezskutecznie zresztą, przeciwko powstaniu D.j. pijarzy, posiadający jedyną na terenie Warszawy "drukarnię JKM-ci i Rzeczypospolitej" oraz monopol na druki urzędowe. Obok druków treści religijnej wydawali jezuici od 1735 także podręczniki szkolne, gazety, druki urzędowe, publicystykę, dzieła naukowe i literackie. Szerszą działalność rozwinęła D., gdy w 1762 prefektem jej został F.*Boho-molec, znany komediopisarz, publicysta i edytor. W czasie kasaty zakonu. D.j. została przemianowana na Drukarnię Nadworną JKM-ci. Przywilejem z 9 XI 1773 Stanisław August powołał Bohomolca na jej dyrektora, a po jego śmierci kierownictwo D. przeszło w ręce dotychczasowego jej współpracownika, S. *Matcińskiego, który prowadził oficynę do końca jej istnienia. W poł. 1784 tłocznia przyjęła tytuł Drukarni Narodowej JKM-ci i Komisji Edukacji Narodowej, w większym niż dotychczas zakresie wydając odtąd podręczniki szkohie. W czasie powstania kościuszkowskiego występowała pod nazwą Drukarni Wydziału Instrukcji Narodowej; po stłumieniu powstania została zlikwidowana przez władze pruskie w 1797.
Zob. też Drukarnie zakonne.
DRUKARNIA KRÓLEWSKA zob. RIE ROYALE.
IMPRIME-
DRUKARNIA "KURIERA WARSZAWSKIEGO" powstała o cztery lata wcześniej niż sam "Kurier". Założył ją B. *Kiciński w 1817 przy ul. Gęsiej 2286. Ok. 1819 przeniesiono D. na Świętojerską 1782, a stąd w 1822, po nabyciu "Kuriera" przez Ludwika Adama Dmuszew-skiego, na Wierzbową 473c. Tutaj D. pozostała do 1890, kiedy to po raz ostatni "Kurier" i wszystkie jego zakłady przeprowadziły się na Krakowskie Przedmieście 40. Będąca najstarszą tłocznią warszawską D. przestała istnieć w 1939. Początkowo wyposażona była w jedną tylko *prasę ręczną (w 1828 pracowało w niej dwu składaczy). Dopiero w 1850 zainstalowano pierwszą prasę pospieszną. W 1896 istniały tu już cztery tego typu maszyny. D. liczyła wtedy już 32 pracowników. W 1926 posiadała sześć *lino-typów i trzy *maszyny rotacyjne. *Stereotypię wprowadzono do niej w 1878, oświetlenie gazowe w 1866. Właścicielami D. byli m. in. Gustaw Gebethner (1872-1887) oraz F.S. *Lewental (1887-1902?). Pierwszymi pracownikami D.K.W. byli Józef Radwan Michczyński (zm. 1858) jako dyspozytor tej oficyny oraz Maciej Brochnocki (1800-1882), który pracował tu od 1828 aż do śmierci.
DRUKARNIA ŁAZARZOWA zob. JANU-SZOWSKI JAN, ŁAZARZ ANDRYSOWIC.
DRUKARNIA MISJONARZY W WARSZAWIE powstała na mocy przywileju Stanisława Augusta z 25 X 1780 oraz przyzwolenia Magistratu Miasta Starej Warszawy na założenie własnej D. w stolicy. Przywilej dawał misjonarzom prawo tłoczenia i kolportażu druków o tematyce religijnej, pedagogicznej, naukowej i moralistycznej. D. uruchomili w styczniu 1781. Mieściła się ona w budynku klasztornym przy Krakowskim Przedmieściu 408. W 1784 posiadała trzy prasy i rozporządzała dobrym sprzętem technicznym. Z prefektów znani są: Wawrzyniec Zolski (1782-1783) i Jan Kanty Gór-nicki (1793). Największa aktywność wydawnicza D. przypadła na 1. 1781-1792. W tym okresie spod jej pras wyszła spora liczba dzieł autorów polskich, rekrutujących się spośród duchowieństwa świeckiego i zakonnego, oraz przekłady dzieł obcych autorów, zwłaszcza fr. Najliczniejszy zespół stanowiły wydawnictwa religijne i moralis-tyczne. Prócz tego misjonarze przywiązywali znaczną wagę do wydawania dzieł dydaktycznych i o dydaktyce, m. in. drugie wyd. Elementarza dla szkół parafialnych z 1782. Z D.m. współpracował blisko T. *Podlecki jako redaktor i wydawca "Dziennika Handlowego" i "Przewodnika Warszawskiego", w 1. 1786-1791 tłoczonych u misjonarzy. Po 1792 działalność D. ogromnie zmalała i nastawiona została głównie na wydawanie drobnych utworów i książek treści religijnej. Tłocznia ta istniała do lat sześćdziesiątych XIX w. Swoją produkcję wydawniczą reklamowała w 1. 1781-1790 w "Gazecie Warszawskiej", zaś w 1792 w "Gazecie Narodowej i Obcej". Zob. też Drukarnie zakonne.
J. Szczepaniec: Towarzysze kunsztu drukarskiego w Warszawie drugiej poł. XVIII w. "Roczniki Bibl." 1963 z. 3/4.
DRUKARNIA MUZEUM PRZEMYSŁOWEGO W KRAKOWIE powstała w 1914 przy ówczesnej szkole inwalidów, pomyślana jako zakład szkoleniowy i przystosowana do wykonywania akcydensów. W 1.1923-1930 rozbudował ją i zreorganizował Stefan Baranowski (1894-1930), kierownik D. od 1918. Pod jego kierownictwem D. stała się zakładem szkoleniowo-doświadczal-nym, z którego wyszło wiele udanych druków. Baranowski drukarz-artysta, wychowanek krakowskich warsztatów artystycznego rękodzieła pozostawał pod wpływami miejscowego malarza Karola Homolacsa. Posługiwał się tylko materiałem drukarskim, odrzucając wszelkie zbyteczne zdobniki. Tłoczył czcionką Bertholda, jako element zdobniczy wprowadzał czerwony kolor i duże, łatwo czytelne inicjały. Pozostawił spory dorobek; obok akcydensów znane są "Rzeczy Piękne", czasop. "Mu-
569
570
DRUKARNIA MUZEUM PRZEMYSŁOWEGO
*przywilejów i zagwarantowania D. działalności na użytek publiczny. Otrzymali od Augusta III, wychowanka jezuitów, przywileje z 17 XII 1734, 22 XI1735 i 16 11737, które uwieńczyły ich dążenia i otwarły możliwość podejmowania szerokiej akcji wydawniczej. Protestowali, bezskutecznie zresztą, przeciwko powstaniu D.j. pijarzy, posiadający jedyną na terenie Warszawy "drukarnię JKM-ci i Rzeczypospolitej" oraz monopol na druki urzędowe. Obok druków treści religijnej wydawali jezuici od 1735 także podręczniki szkolne, gazety, druki urzędowe, publicystykę, dzieła naukowe i literackie. Szerszą działalność rozwinęła D., gdy w 1762 prefektem jej został F.*Boho-molec, znany komediopisarz, publicysta i edytor. W czasie kasaty zakonu. D.j. została przemianowana na Drukarnię Nadworną JKM-ci. Przywilejem z 9 XI 1773 Stanisław August powołał Bohomolca na jej dyrektora, a po jego śmierci kierownictwo D. przeszło w ręce dotychczasowego jej współpracownika, S. *Matcińskicgo, który prowadził oficynę do końca jej istnienia. W poł. 1784 tłocznia przyjęła tytuł Drukarni Narodowej JKM-ci i Komisji Edukacji Narodowej, w Świększym niż dotychczas zakresie wydając odtąd podręczniki szkolne. W czasie powstania kościuszkowskiego występowała pod nazwą Drukarni Wydziału Instrukcji Narodowej; po stłumieniu powstania została zlikwidowana przez władze pruskie w 1797.
Zob. też Drukarnie zakonne.
DRUKARNIA KRÓLEWSKA zob. IMPRIME-RIE ROYALE.
DRUKARNIA "KURIERA WARSZAWSKIEGO" powstała o cztery lata wcześniej niż sam "Kurier". Założył ją B. *Kiciński w 1817 przy ul. Gęsiej 2286. Ok. 1819 przeniesiono D. na Świętojerską 1782, a stąd w 1822, po nabyciu "Kuriera" przez Ludwika Adama Dmuszew-skiego, na Wierzbową 473c. Tutaj D. pozostała do 1890, kiedy to po raz ostatni "Kurier" i wszystkie jego zakłady przeprowadziły się na Krakowskie Przedmieście 40. Będąca najstarszą tłocznią warszawską D. przestała istnieć w 1939. Początkowo wyposażona była w jedną tylko *prasę ręczną (w 1828 pracowało w niej dwu składaczy). Dopiero w 1850 zainstalowano pierwszą prasę pospieszną. W 1896 istniały tu już cztery tego typu maszyny. D. liczyła wtedy już 32 pracowników. W 1926 posiadała sześć *lino-typów i trzy *maszyny rotacyjne. *Stereotypię wprowadzono do niej w 1878, oświetlenie gazowe w 1866. Właścicielami D. byli m. in. Gustaw Gebethner (1872-1887) oraz F.S. *Lewental (1887-1902?). Pierwszymi pracownikami D.K.W. byli Józef Radwan Michczyński (zm. 1858) jako dyspozytor tej oficyny oraz Maciej Brochnocki (1800-1882), który pracował tu od 1828 aż do śmierci.
DRUKARNIA ŁAZARZOWA zob. JANU-SZOWSKI JAN, ŁAZARZ ANDRYSOWIC.
DRUKARNIA MISJONARZY W WARSZAWIE powstała na mocy przywileju Stanisława Augusta z 25 X 1780 oraz przyzwolenia Magistratu Miasta Starej Warszawy na założenie własnej D. w stolicy. Przywilej dawał misjonarzom prawo tłoczenia i kolportażu druków o tematyce religijnej, pedagogicznej, naukowej i moralistycznej. D. uruchomili w styczniu 1781. Mieściła się ona w budynku klasztornym przy Krakowskim Przedmieściu 408. W 1784 posiadała trzy prasy i rozporządzała dobrym sprzętem technicznym. Z prefektów znani są: Wawrzyniec Zolski (1782-1783) i Jan Kanty Gór-nicki (1793). Największa aktywność wydawnicza D. przypadła na 1. 1781-1792. W tym okresie spod jej pras wyszła spora liczba dzieł autorów polskich, rekrutujących się spośród duchowieństwa świeckiego i zakonnego, oraz przekłady dzieł obcych autorów, zwłaszcza fr. Najliczniejszy zespół stanowiły wydawnictwa religijne i moralis-tyczne. Prócz tego misjonarze przywiązywali znaczną wagę do wydawania dzieł dydaktycznych i o dydaktyce, m. in. drugie wyd. Elementarza dla szkół parafialnych z 1782. Z D.m. współpracował blisko T. *Podlecki jako redaktor i wydawca "Dziennika Handlowego" i "Przewodnika Warszawskiego", w 1. 1786-1791 tłoczonych u misjonarzy. Po 1792 działalność D. ogromnie zmalała i nastawiona została głównie na wydawanie drobnych utworów i książek treści religijnej. Tłocznia ta istniała do lat sześćdziesiątych XLX w. Swoją produkcję wydawniczą reklamowała w 1. 1781-1790 w "Gazecie Warszawskiej", zaś w 1792 w "Gazecie Narodowej i Obcej". Zob. też Drukarnie zakonne.
J. Szczepaniec: Towarzysze kunsztu drukarskiego w Warszawie drugiej poi. XVIII w. "Roczniki Bibl." 1963 z. 3/4.
DRUKARNIA MUZEUM PRZEMYSŁOWEGO W KRAKOWIE powstała w 1914 przy ówczesnej szkole inwalidów, pomyślana jako zakład szkoleniowy i przystosowana do wykonywania akcydensów. W 1.1923-1930 rozbudował ją i zreorganizował Stefan Baranowski (1894-1930), kierownik D. od 1918. Pod jego kierownictwem D. stała się zakładem szkoleniowo-doświadczal-nym, z którego wyszło wiele udanych druków. Baranowski drukarz-artysta, wychowanek krakowskich warsztatów artystycznego rękodzieła pozostawał pod wpływami miejscowego malarza Karola Homolacsa. Posługiwał się tylko materiałem drukarskim, odrzucając wszelkie zbyteczne zdobniki. Tłoczył czcionką Bertholda, jako element zdobniczy wprowadzał czerwony kolor i duże, łatwo czytelne inicjały. Pozostawił spory dorobek; obok akcydensów znane są "Rzeczy Piękne", czasop. "Mu-
569
570
DRUKARNIA NARODOWA
zeum". Zdobył opinię najwybitniejszego drukarza poi. w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Tow. Miłośników Książki powierzało Baranowskiemu opiekę typograficzną nas swoimi wydawnictwami. W 1950 część zasobów D. została przejęta przez Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie.
DRUKARNIA NARODOWA W KRAKOWIE
zob. TELZ Napoleon.
DRUKARNIA S. ORGELBRANDA zob.WAR-SZAWA Drukarstwo.
DRUKARNIA PIJARÓW w Warszawie rozpoczęła działalność w 1682. W skład jej weszła część dawnej oficyny Elerta, a po 1692 również warsztat K.F. *Schrei-bera. Powstała ona z inicjatywy rektorów miejscowego kolegium: Franciszka Haligowskiego i Benedykta Zawadzkiego. Przywileje królewskie Jana III z 6 X 1694, Augusta II z 23 EX 1701 i prymasa Teodora Potockiego z 5 VI 1733 potwierdziły oficynie wszystkie uprzednie uprawnienia przynależne drukarni Elerta: monopol drukarski na terenie Warszawy, prawa tłoczni urzędowej łącznie z pozwoleniem na druk gazet oraz zwolnienie od wszelkich ciężarów. W pocz. XVIII w. (1717) wbrew tym uprawnieniom powstała w Warszawie nowa *drukarnia jezuitów. Fakt ten stał się przyczyną wieloletniego sporu, zakończonego w 1739 niepowodzeniem pijarów. W 1734 pijarzy utracili na rzecz jezuitów prawa drukarni urzędowej, a tym samym monopol prasowy, uzyskali natomiast w 1757 zezwolenie na druk czasop. w j. fr. i niem. W 1. 30-tych patronat nad drukarnią objął Stanisław Konarski, czyniąc z niej narzędzie swych reformatorskich poczynań. Owocem jego starań było 6-tomowe wyd. *Volumina legum (1732-1739, dokończone w 1782). W okresie tym opracował również Konarski specjalną instrukcję dla D. pt. Ordinatio typographiae Varsaviensis (wyd. 1753). W 1. 1776-1794 pijarzy oddali swe prasy na usługi *Komisji Edukacji Narodowej, drukując nowe *podręczniki szkolne i druki akcydensowe (*Akcydensy). Po upadku powstania kościuszkowskiego i trzecim rozbiorze Polski rozpoczął się powolny zmierzch oficyny. Zakon pijarów wierny tradycjom narodowym naraził się władzom carskim, które doprowadziły do całkowitej jego likwidacji (1864). Oficyna drukarska działała jeszcze do poł. XIX w. (1858=), nie odgrywając większej roli w życiu kulturalnym stolicy. D.p. należała do najdłużej działających oficyn na terenie Warszawy. W pocz. XVIII w. posiadała sześć, a w 1784 cztery prasy drukarskie. Zasób typograficzny był kilkakrotnie odnawiany i uzupełniany zarówno w krajowych, jak i zagranicznych odlewniach. Do wybitniejszych
prefektów D.p. należeli: Bonawentura Raciborski (1731-1732?), Walenty Kamieński (1734-1736!), Jakub Pregler (1751-1761), Bernard Rzążewski (1767-1769, 1770-1775), Filip Zdziebłowski (1777-1787), Idzi Klużyński (1787-1792) i Szymon Bielski (1792-1817). Z D.p. wyszło wiele pozycji cennych i nowatorskich. Popularyzowała ona prace autorów zagranicznych z zakresu literatury pięknej, historii i filozofii, wydając dzieła Woltera, J. Locke'a J.B. Bossueta, J. Owena, K.F. Millota, F. Callieresa, J. Lafontaine'a. Z poi. zaś m. in. S. Konarskiego, J.A. *Za-łuskiego, J.E. Minasowicza, F. Dmochowskiego, E. Druż-backiej, F. Karpińskiego i F. Jezierskiego. Doceniając znaczenie prasy, D. p. już w 1729 rozpoczęła druk "Nowin Polskich" przekształconych wkrótce na "Kurier Polski" (1729-1736). Po utracie monopolu prasowego drukowała czasop. w j. obcych, jak "Warschauer Zeitung" (1757-1763), "Gazette de Varsovie" (1758-1764) oraz czasop. naukowe: "Różne Uwagi Fizyczno-Chymicznego Warszawskiego Towarzystwa..." 1769, "Zbiór Różnego Rodzaju Wiadomości z Nauk Wyzwolonych, Filozofii, Prawa Przyrodzonego, Historii..." 1770. Zob. też Drukarnie zakonne.
K. Budzyk: Studia z zakresu bibliogr. iksiegoznawstwa. 1956.Ś Historia Domus Varsaviensis Scholarum Piarum. Oprać. L. Chmaj. 1959.
DRUKARNIA STAUROPIGIALNA zob. STAU-ROPIGIALNA DRUKARNIA.
DRUKARNIA "TIMESA" pracująca do dziś w Londynie, powstała w 1783 jako drukarnia dziennika "The Universal Daily Register", zamienionego w 1788 na "Times". Jej właściciel, wydawca obu gazet, John Walter, dążąc do przyspieszenia produkcji pisma zastosował metodę *logograf ii, zaprojektowaną przez składacza Henry Johnsona, a w listopadzie 1814 uruchomił pierwsze dwie maszyny pospieszne. (*Maszyny drukujące), skonstruowane przez F. *Koeniga, drukujące 1600 odbitek na godzinę. W 1816 wybudował Koenig dla "Timesa" ulepszoną maszynę o szybkości 2000 egz. na godzinę. W 1827 Applegath i Cowper skonstruowali dla Waltera cztero-cylindrową maszynę pospieszną a w 1846 Hoe maszynę rotacyjną z czteropiętrowym nakładaniem o produkcji 25000 egz. na godz. Maszyny Alegata i Hoego, poprawione przez Bullocka w Filadelfii, posłużyły Walterowi jako wzory do wybudowania w 1866 w warsztatach "Timesa" maszyny rotacyjnej, zwanej Walter-Press, która stała się wzorem dla obecnie budowanych *maszyn rotacyjnych. Walter zastosował także jako pierwszy przy druku na maszynie rotacyjnej odlewy stereotypowe, wykonane z matrycy papierowej. W drukarni Waltera znalazły zastosowanie pierwsze maszyny do składania konstrukcji
571
572
DRUKARNIE PRYWATNE
Kastenbeina, które pracowały od 1872, zastąpione w 1908 przez składarki i odlewarki monotypowe. S. Jennet: Pioneers in printing. 1958.
DRUKARNIA UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO zob. DRUKARNIA AKADEMII KRAKOWSKIEJ.
DRUKARNIA WOLNA zob. POTOCKI Jan.
DRUKARNIA WYDAWNICZA W KRAKOWIE zob. ANCZYCOWIE.
DRUKARNIE MAGNACKIE zob. DRUKARNIE PRYWATNE.
DRUKARNIE MIESZCZAŃSKIE zob. DRUKARNIE PRYWATNE.
DRUKARNIE NAUKOWE, zakłady poligraficzne nastawione na produkcję książek i czasop. naukowych i technicznych. Przykładem D.n. są *drukarnie uniwersyteckie i drukarnie Polskiej Akademii Nauk. Podstawowym wyposażeniem D.n. jest duża *zecernia ręczna, dysponująca specjalnymi znakami matematycznymi i chemicznymi, czcionkami greckimi, akcentowanymi itp., oraz ^monotypami w zecerni maszynowej. Pozostałe wyposażenie D.n. nie różni się w zasadzie od innych drukarni typograficznych. W Polsce istnieją tylko dwie drukarnie, które w nazwie mają określenie "naukowa": w Warszawie i we Wrocławiu.
DRUKARNIE ORMIAŃSKIE W POLSCE działały we Lwowie. Już w 1616 Ormianin Ter Owanes Karmatanenc (Jan Karmadjan) wydał tam we własnej oficynie Psałterz w j. orm., a w 1618 modlitewnik w j. kipczacko-orm., poza tym podobno druki lekarskie i astrologiczne. D. ta wkrótce upadła. W 1674 koadiutor cm. Wartan Humanian przywiózł lepsze czcionki z P^zymu, dokąd jeździł na studia i po sakrę biskupią; w parę lat później teatyni próbowali wskrzesić D. Czcionki zakupił w XIX w. drukarz lwowski Schneider.
J.R. Daszkiewicz: Armianskaja kniga na Ukrainie u> XVII stoletii. "Kniga" Sb. 6. 1962.
DRUKARNIE PRYWATNE są to warsztaty drukarskie pracujące dla zaspokojenia prywatnych upodobań lub potrzeb naukowych, a nie dla celów handlowych. Należy do nich zaliczyć D. zakładane przez bibliofilów, gdzie tłoczono piękne druki w bardzo małych nakładach (np. Officina Arbuteana Horacego Walpole), warsztaty organizowane dla tłoczenia dzieł jednego autora
(np. Regiomontanus w Norymberdze 1471), D. królewskie i książęce, gdy nie miały charakteru państwowego ("Au donjon du chateau" Fryderyka Wielkiego 1749). D.p. najliczniej reprezentowane były w Anglii, zwłaszcza od poł. XVIII w. Wspomniana Officina Arbuteana Horacego Walpole w Strawberry Hill (1757-1797), Kelmscott Press W. *Morrisa (1891-1898), który wywarł wielki wpływ na podniesienie poziomu artystycznego druku i ilustracji książkowej, Vale Press (1894-1904) zał. przez Ch. *Ricketta, *Ashendene Press (1894-1935) Johna Hornby, który wzorował się na drukach z Subiaco, Doves Press (1900-1917) w Hammersmith, gdzie T.J. *Cobden-Sanderson naśladował pismo *Jensona. Istniały również D.p. w Stanach Zjednoczonych. Najciekawszą z rich była D. w Chilicothe założona przez D. *Huntera ok. 1920 oraz Laboratory Press w Pittsburgu (1923). W Niemczech pierwszą D.p. Janus-Presse (1907-1923) założyli w Lipsku C.E. *Poeschel i W. Tiemann. Prócz tej wymienić należy Bremer-Presse (1911-1934) w Monachium oraz Officina Serpentis w Berlinie, zał. w 1911 przez E.W. Tieffenba-cha, gdzie drukowano wyłącznie na ręcznych prasach. Wiele spośród D.p. zasłużyło się dla podniesienia estetyki książki.
W Polsce D. p. zakładane były od XVI w. Ich profil wydawniczy kształtował się w zależności od zainteresowań właściciela bądź celów, dla jakich zakładał on oficynę. D. te dzieliły się na dwie zasadnicze grupy: uczonych i magnackie. Do pierwszych należała oficyna Jakuba Przy-łuskiego zał. we wsi Szczucinie, następnie przeniesiona do Krakowa. W 1. 1551-1553 Przyłuski wydał w niej swoje dzieło Leges seu Statuta. Podobnie prawnik Paweł Szczerbie, z pochodzenia mieszczanin, wydał opracowane przez siebie Speculum Saxonum ijus municipale we własnej tłoczni we Lwowie w 1. 1578(0-1581. Taki sam charakter miały dwa siedemnastowieczne warsztaty uczonych gdańskich: astronoma J. *Heveliusa w 1. 1662-1679 i botanika Jakuba Breyna w 1.1678-1680(>). Zostały one zał. dlatego, że właściciele ich chcieli sami czuwać nad publikacją swych dzieł, wymagających specjalnego wyposażenia typograficznego oraz wielkiej poprawności druku. Wydawnictwa tych D. zaliczają się do najpiękniejszych nawet w skali europejskiej. Osiemnastowieczna oficyna P. *Patera, matematyka, zał. również w Gdańsku, działała w 1.1710?-1724 i pełniła rolę szkolnego warsztatu przygotowującego młodzież do zawodu. Stanisław Kożuchowski nawiązał do tradycji XVI w. i założył w Mokrsku nad Nidą drukarnię dla wydania opracowanego przez siebie inwentarza konstytucji oraz statutów koronnych i litewskich. Mikołaj Ligęza Spytek wydał w Dąbrowie Scholajesu Christi meditationum mentalium (1618). D. magnackie były najliczniej zakładane w drugiej poł. XVIII w. albo "dla umniejszenia pisaniny administracyjnej", albo w celach literackich, naukowych
573
574
DRUKARNIE RÓŻNOWIERCZE
lub politycznych. Należą tu oficyny *Radziwiłłów w Nieświeżu (1750-1751, 1774-1781?), Wacława Rzewuskiego w Podhorcach (1766), Michała Ogińskiego w Słonimiu (1777-1782), "Waleriana Dzieduszyckiego w Jaryszowie (1790-1792), którą Stanisław Szczęsny Potocki przeniósł najpierw do Tulczyna (1792-1794), a następnie Antoni Protazy Potocki do Machnówki (1796-1807); wreszcie szlachecka oficyna Ignacego Marchockiego w Minkow-cach na Podolu 1794P-1829. W XIX w. Czartoryscy założyli w Puławach Oficynę Biblioteczną, kierowaną przez K. *Sienkiewicza. Działała ona w 1. 1828-1831. Ogółem wydała ok. 18 pozycji w nakładzie 500-600 egz., wyróżniających się staranną szatą graficzną. Do celniej-szych jej osiągnięć należy czasop. "Skarbiec dla Dzieci", redagowane w j. poi., ang. i fr.
Zob. też Drukarnie różnowiercze w dawnej Polsce, Drukarnie ruskie w dawnej Polsce, Drukarstwo.
W. Ransom: Privale presses and their books. 1929. D. Gru-nenberg: Prhatpressen in Deutschland. Nachricht von passionirten Biichermachern. 1963.
DRUKARNIE RÓŻNOWIERCZE W DAWNEJ POLSCE. Edykty Zygmunta Starego (pierwszy w 1520) wstrzymały nie tylko napływ literatury różnowierczej z zagranicy, ale hamowały także rozwój drukarstwa na usługach reformacji. Toteż pierwsze druki różnowiercze były wyd. od 1543 w Prusach protestanckich, lennie Rzeczypospolitej pod rządami ks. Albrechta Hohenzollerna. Dużą rolę odegrali w tej akcji wydawniczej J. *Seklucjan oraz*Maleccy: Jan z Sącza i Hieronim, wszyscy korzystający z usług drukarni J. Weinreicha, A. *Augezdeckiego, J. *Daubmanna, J. *Osterbergera, a ponadto sporadycznie z drukarni w *Ełku. Po śmierci króla Zygmunta (1548) reformacja objęła kraj, powodując rozwój drukarstwa głównie w j. poi. D.r. przechodziły jak cały kierunek, któremu służyły ewolucję od konserwatywnych stanowisk: luteranizmu szerzącego się głównie na północy kraju, kalwinizmu (zwłaszcza w Małopolsce) oraz wyznania braci czeskich, tzw. Jednoty (w Wielkopolsce), do coraz bardziej skrajnych: antytrynitaryzmu i unitarianizmu (głównie w Małopolsce i W. Ks. Lit.). Oficyny powstające pod protektoratem możnowładców nie trwały długo, natomiast utrzymywały się przez wieki w zamieszkałych przeważnie przez ludność protestancką miastach północnych, które cieszyły się dużą autonomią. W rzadkich wypadkach znajdowały oparcie w gminach zborowych.
Małopolska i Wielkie Księstwo Litewskie. W czasie tzw. "ucisku biskupów" (1550/1551) i akcji katolickiej w 1554 zmierzających do rozgromienia reformacji pierwszą w kraju D.r. otworzył w 1553 szwagier królewski, Mikołaj Czarny Radziwiłł w Brześciu Litewskim. Zarządzał nią B. *Wojewódka, po dłuższej przerwie
575
S. *Murmelius, później C* Bazylik, który wreszcie przejął oficynę na własność. Jej głównym dziełem była tzw. Biblia brzeska lub Radziwiłłówska (1563). Zbór małopolski, po zorganizowaniu się w ówczesnej "stolicy" Pińczowie, urządził tu D. Prowadził ją *Daniel z Łęczycy od 1558. Rozłam ideowy zboru małopolskiego spowodował osłabienie grupy kalwińskiej i upadek oficyny pińczowskiej. Daniel przeniósł się do Nieświeża (1562), gdzie zwyciężył antytrynitaryzm, a następnie prowadził D. na zamku Jana Kiszki w Łosku (1574). Również pod protektoratem Kiszków działał warsztat w Węgrowie (Podlasie), gdzie w 1570 Piotr z Goniądza wydawał swe dzieła antytryni-tarskie. Przypuszcza się, że zasób typograficzny został stąd przeniesiony do Łoska. Tutejsza oficyna oddana była na usługi skrajnego unitarianizmu. Po Danielu kierował nią J. *Karcan, wreszcie Feliks Bolemowski (1586-1589). Dwaj pierwsi drukarze łoscy usiłowali znaleźć pewniejszy grunt w Wilnie. Wśród ostrych starć wyznaniowych ich warsztaty służyły bądź obydwu obozom na zmianę (Daniel pod koniec życia został drukarzem jezuitów), bądź tylko ewangelikom (Jakub Markowicz 1592-1607, *Sultze-rowie i pomniejsi). Wskutek wzrastającego w Wilnie prześladowania ewangelików P. Blastus *Kmita założył w 1612 oficynę w Lubczu nad Niemnem (po Piotrze Jan, wreszcie Jan Lange), która przetrwała do 1655/1656. Efe-merydą była D. w Oszmianie (1615). W drukarstwie ruskim na terenie W. Ks. Lit. ośrodkiem propagandy różnowierczej stała się oficyna Bazylego Ciapińskiego (w 1. 1565-1604?). W Małopolsce niemal jednocześnie z oficyną pińczowską powstała w 1557 w *Krakowie D. kalwina M. *Wirzbięty, która utrzymała się aż do pocz. XVII w. Korzystali z niej wybitni pisarze z Rejem i Kochanowskim na czele. Każda grupa starała się o własny warsztat, toteż i "dwójbożanie" tłoczyli książki z Śwykładem swej nauki w Lusławicach (1573-1575). Natomiast socynianie, później zwani też braćmi polskimi lub arianami, dysponowali w Krakowie pokaźną D.A. *Rodeckiego (od 1574), który na skutek prześladowań przeniósł tłocznię pod koniec XVI w. do Rakowa (siedziby Jakuba Sienieńskiego, jedynego wówczas w Polsce magnata oddanego arianizmowi), przekazując ją zięciowi S.*Sternackiemu. Zreorganizowana przez Sternackiego, zajęła jedno z przodujących miejsc w pierwszej poł. XVII w.; jej wytwory docierały daleko na Zachód. Zamknięcie szkoły i D. w 1638 położyło kres bogatej akcji wydawniczej, stając się jednym ze świadectw zwycięstwa kontrreformacji. Kalwinizm małopolski usiłował w XVII w. stworzyć konkurencyjne w stosunku do ariańskich warsztaty, ale przeważnie były to efemerydy: w Paniowcach (1608-1611), być może w Łasz-czowie (ok. 1611), w Wielkanocy (1625/1626) i w Bara-nowie; tą ostatnią kierował w 1628-1632 Andrzej Piotr-kowczyk (nie krakowski wybitny drukarz), w 1635-1647
576
Jerzy Twardomęski. Do czasu powstania oficyny baranow-skiej małopolscy pisarze kalwińscy przeważnie korzystali z warsztatu przeciwników w Rakowie. Po jego zaś upadku często drukowali w Lesznie Wielkopolskim.
Wielkopolska i Pomorze polskie. Odmiennymi drogami rozwijało się drukarstwo na północnych ziemiach Rzeczypospolitej. Bliskie sąsiedztwo Niemiec i Prus Książęcych spowodowało tu nasilenie wpływów luteranizmu. Z czasem obok tego kierunku występował kryptokalwi-nizm. Bracia czescy, zwani też Jednotą, po wygnaniu z Czech (1548) znaleźli swych zwolenników także w tej części Polski. Właśnie ich członek, A. *Augezdecki, poprowadził od 1558 do 1561(?) pierwszą w Wielkopolsce D. na zamku Łukasza Górki w Szamotułach (najwybitniejsze dzieło oficyny: Piesne chwal boźskychw j. czes.). Natomiast w Grodzisku, stolicy wielkopolskiego luteranizmu, pod protektoratem małżonków Oleśnickich istniała D. Jana Glicznera (1572-1573), później M. *Neringa. Nering, pierwszy drukarz *Poznania (od 1576), naraziwszy się tam jezuitom, przeniósł warsztat do *Grodziska (1579), a następnie do *Torunia. W XVII w. stolicą różnowierstwa wielkopolskiego stało się *Leszno, gdzie skupiły się władze Jednoty polskiej i czeskiej. Znaczna część tej drugiej napłynęła po klęsce białogórskiej. Uciekinierzy przywieźli ok. 1630 z Kralic na Morawach warsztat, który rozbudował i sprawnie poprowadził jako placówkę poi. D. *Vetter (1632-1656). Dla uciekinierów luteran ze Śląska pracowała D. Wiganda Funcka (1634-1656?). Potop szwedzki zniszczył ostatnie niemal placówki protestanckie. W Lesznie utrzymywały się jeszcze u schyłku XVII i w XVIII w. warsztaty luterańskie M. Buka i Presserów, nie miały one jednak znaczenia dla kultury poi. Na Pomorzu polskim, w miastach korzystających ze znacznej autonomii, gdzie ludność była w większości protestancka, drukarstwo, popierane przez zarząd miasta i społeczeństwo mieszczańskie, znajdowało zazwyczaj lepsze oparcie ekonomiczne. W *Elblągu pierwszy drukował Wolfgang Dietmar (1557-1564), a pierwszą stałą D. zał. Wendel Bodenhausen (1604-1617), w Toruniu po krótkotrwałej działalności S. *Worffschauffla (1568) zał. trwałą oficynę M. Nehring (1581); z czasem stała się ona własnością władz miejskich i gimnazjalnych, wydzierżawianą różnym drukarzom. W *Gdańsku założycielem pierwszej trwałej tłoczni miejskiej był F. *Rhode (1538); obok niej działały inne, nieraz i po trzy w jednym czasie, nie licząc *drukarń prywatnych uczonych (*Heveliusa, Breyna). Te oficyny utrzymywane w miastach pomorskich miały zapewniony byt i przetrwały niekiedy do XIX i XX w.
Zob. też Księgarstwo ugrupowań wyznaniowych.
DRUKARNIE RUCHU OPORU W LATACH
1939-1945. Antyhitlerowski ruch oporu, inspirowany
DRUKARNIE RUCHU OPORU
głównie przez partie komunistycne, zrodził się najpierw w Niemczech (1933), Austrii (1938) i Czechosłowacji (1939). Większość z publikowanych przezeń wydawnictw (prasa, broszury, ulotki) wykonywano tam potajemnie w legalnych drukarniach. W 1. 1940-1944 podobnie było w Belgii, Danii, Francji, Holandii i Norwegii, natomiast w Jugosławii, Grecji i we Włoszech większość nielegalnych wydawnictw drukowano na obszarach opanowanych przez partyzantów. Inaczej było w Polsce, gdzie wydawnictwa takie, najliczniejsze z wszystkich okupowanych krajów, wykonywano w ok. 90% w blisko 200 tajnych drukarniach i powielarniach, z których co najmniej połowa znajdowała się w stolicy. Pierwsze tajne drukarnie i powielarnie powstały w Warszawie w październiku 1939, początkowo jednak korzystano również z usług drukarń legalnych. Tak np. w 1. 1939-1940 wydawnictwa SZP ZWZ (Służba Zwycięstwu Polski Związku Walki Zbrojnej) składano w drukami Matuszewskiego. Największym ośrodkiem drukarskim stały się Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze (TWZW), podległe Biuru Informacji i Propagandy (BIP) AK. Założone w 1941, na przełomie 1943/1944 posiadały sześć warsztatów drukarskich (w tym dwa zapasowe), introligatornię, litografię i chemigrafię, pracujące na zasadzie ścisłej kooperacji. Na wypadek powstania posiadano maszynę rotacyjną. W grudniu 1943 zakłady zatrudniały 56 pracowników etatowych, a miesięczna produkcja wydawnicza (prasa centralna, książki, broszury, ulotki) wynosiła wówczas 314100 egzemplarzy (w tym 248500 egzemplarzy czasop. i 65600 broszur i ulotek). TWZW wyposażyły ośrodki prowincjonalne w 50 małych drukarń pedałowych. Polska Partia Robotnicza posiadała tzw. Centralną technikę, kierowaną przez Zenona Kliszkę, która w poł. 1944 składała się z trzech drukarń i kilku powielani, będących pod zwierzchnictwem Ryszarda Strzeleckiego. Ponadto istniała Centralna technika Gwardii Ludowej oraz sześć technik obwodowych, mających swe drukarnie i powielarnie w obwodach warszawskim, lubelskim, kieleckim, krakowskim, śląskim i łódzkim. W 1. 1942-1944 Centralna technika wydawała 22 pisma centralne PPR, GL, AL, ZWM i KRN. W poł. 1944 drukowano tam siedemnaście czasop. w jednorazowym nakładzie 33300 egzemplarzy. Mniejsze zespoły drukarskie posiadały: Departament Informacji (DI) Delegatury Rządu na Kraj, gdzie wydano m.in. dwadzieścia broszur, oraz Stronnictwo Ludowe (Roch), mające w Warszawie drukarnię Batalionów Chłopskich. Kilka tytułów czasop. i kilkanaście broszur wytłoczyły też drukarnie: Konwentu Organizacji Niepodległościowych (KON), "Miecza i Pługa", "Racławic", "Warszawskiego Głosu Narodowego", "Wiary i Ojczyzny" (WO), Wolność (prywatna drukarnia Tadeusza Tyszki), Związku Syndyka-
577
57ż
DRUKARNIE RUSKIE
listów Polskich i in. Ponadto istniało w Warszawie ok. sto niniejszych tajnych drukarń i powielam. Drugi ważny ośrodek wydawniczy mieścił się w Krakowie, gdzie od 1942 działały Konspiracyjne Wojskowe Zakłady Wydawnicze (KWZW), podległe AK i drukujące czasop., broszury i ulotki, prócz tego zaś Obwodowa technika PPR i kilkanaście innych tajnych drukarń i powielani. Trzeci ośrodek mieścił się we Lwowie. Pracowały tam trzy tajne drukarnie podległe AK, drukarnie i powielarnie posiadały też Konwent i Lwowskie Wydawnictwo Narodowe. Mniejsze ośrodki wydawnicze znajdowały się w Kielcach, Łodzi, Miechowie, Pińczowie, Wilnie i in. miastach, a także we wsiach, np. w Markowej, pow. Przeworsk (drukarnia Batalionów Chłopskich), oraz w Wiśnie-wie, pow. Siedlce, gdzie w miejscowej powielarni B.Ch. wydawano czasop. i broszury. Istniały wreszcie drukarnie i powielarnie partyzanckie, np.: drukarnia "Odwetu", Drukarnia Leśna i in.
Zob. też Prasa ruchu oporu w l. 1939-45, Wydawnictwa zwarte ruchu oporu w i. 1939-45.
K. Banach: Drukarnia B.Ch. W: Żelazne kompanie B.Ch. br. J. Sawajner: W podziemiach tajnej drukarni. 1947. J. Bo-dalska: Drukarnia [Związku Syndykalistów Polskich]. "Stolica" 1948 nr 4-12. M. Turlejska: W podziemnych drukarniach "Trybuny Wolności" w latach 1942-1944. "Trybuna Wolności" 1952 nr 5. K. Stefański: Drukarnia konspiracyjna Rocha. "Kierunki" 1958 nr 33. B. Hillebrandt: Centralna technika PPR. "Z Pola Walki" 1962 nr 1. B. Gajdziński: Podziemna drukarnia na Dobrej. "Wrocł. Tyg. Katolików" 1965 nr 47. J. Pieśniewski: Chemigrafia. "Prz. Techniczny" 1966 nr 9. A. Horodyski-Kotecki: Saperska oficyna. "Prz. Techniczny" 1966 nr 10.
DRUKARNIE RUSKIE W DAWNEJ POLSCE
powstały w XV i XVI w. na leżących w ówczesnych granicach Rzeczypospolitej ziemiach ruskich zamieszkałych w większości przez Ukraińców oraz w W. Ks. Lit., którego znaczną część mieszkańców stanowiła ludność białoruska. Rusini, wyznający prawosławie lub katolicyzm obrządku greckiego, zakładali dla druku ksiąg, zwłaszcza cerkiewnych, D. tłoczące *cyrylicą. Pierwszą z nich, a jednocześnie pierwszą w Europie posługującą się czcionką cyrylicką, była D. zał. przez Sz. *Fiola i Jana Turzona ok. 1486 w Krakowie. Na terenie W. Ks. Lit. pierwszą oficynę założył doktor F. *Skaryna, który przeniósł swoją D. z Pragi (1517-1519) do Wilna (1524-1526?). Po nim drukowali typografowie związani z ruchem reformacyj-nym: Maciej Kawieczyński w Nieświeżu ok. 1561/1562 i Bazyli Ciapiński z Ciapina po 1570. W 1. 1567-1570 I. *Fiodorow prowadził D. u Grzegorza Chodkiewicza w Zabłudowie, skąd wyjechał do Lwowa, a wspólnik jego Piotr Mścisławiec do Wilna, gdzie do 1577 współpracował z oficyną *Mamoniczów, działającą w 1. 1574-1624. W 1582 uruchomił tam warsztat Wasyl Haraburda.
W Wilnie w XVI-XVIII w. działały nadto konkurujące ze sobą D.: unicka oo. bazylianów (1628-1839) osiadłych przy cerkwi Św. Trójcy, należącej dawniej do prawosławnego bractwa o tej samej nazwie, i prawosławna Bractwa Św. Ducha (1588?, 1596-1610, 1615 do pocz. XVIII w.). Zgromadzenie to do 1609 nosiło nazwę Bractwa Św. Trójcy. Druga D. unicka oo. bazylianów (1695-1804?), mieszcząca się w Supraślu, do 1697 wydała kilka druków liturgicznych obrządku gr. Po przerwie 1697-1711 wznowiła działalność, wydając coraz więcej druków poi., pocz. głównie kalendarzy. Obok liturgicznych ksiąg unickich tłoczyła również cyrylicą liturgiczne dzieła dla staro-wierców. W 1804 oficyna została sprzedana kupcowi białostockiemu Aronowi. Ośrodkiem drukarstwa prawosławnego, prócz Wilna, było również Jewie, dokąd przeniosło swoją oficynę (1611-1615) wileńskie Bractwo Św. Ducha. Działalność drukarską kontynuowało tam miejscowe Bractwo Św. Ducha do 1646. Wielką rolę w krzewieniu prawosławia wśród ludności białoruskiej odegrał Spiridion Soból, pracujący najpierw w Kijowie (1627-1630), w D. zał. przez Jowa Boreckiego, następnie w przyklasztornej typografii w Kuteinie (1631-1632), w Bujniczach w D. przyklasztornej (1635), w Mohylowie (1636-1638) w D. przycerkiewnej pod nazwą "Wjazd do Jerozolimy"; Borecki odrestaurował tam prawdopodobnie stary warsztat z 1. 1616-1619. D. w Kuteinie pracowała nadal do 1653, a w 1655 przeniesiona została do Tweru. Oficyna w Mohylowie działała jeszcze pod kierunkiem Maksyma Woszczenki w 1.1693-1704, a sporadycznie wydawała druki do 1771. Na Ukrainę wprowadził sztukę drukarską Iwan Fiodorow. Po wyjeździe z Zabłudowa założył własną D. we Lwowie (1572-1574), w 1. 1578-1581 prowadził D. księcia Konstantego Ostrogskiego w Ostrogu, w 1538 powrócił do Lwowa. Śmierć przerwała mu pracę nad uruchomieniem nowej własnej oficyny. Część wyposażenia typografii Fiodorowa przeszła w ręce Sączki Sien-kowicza i Sienki Korunki, którzy posiadali D. w 1. 1586-1588. Główna część warsztatu stała się podstawą jednej z największych ukraińskich oficyn, mianowicie *Stauro-pigialnej Drukarni we Lwowie (1586 XX w.). W późniejszych latach prócz oficyny Bractwa Stauropigialnego działały we Lwowie także D. prywatne, prawosławne: M. *Śloski i Arseniego Żeliborskiego (1644-1646) oraz drukarnie unickie: bpa Józefa Szumlańskiego (1687-1688) i oo. bazylianów (1700-1708). Poza Lwowem istniały D. Ostrogskich w Ostrogu (1578-1581) i w Dermaniu (1603-1605). W ślad za tymi pojawiły się nowe typo-grafie: Gedeona i Teodora Bałabanów w Stratyniu (1602-1606), kierowana przez uczonego i typografa z Mołdawii Panwa Beryndę, i w Krylosie (1606). Obie typo-grafie Bałabanów ze Stratynia i Kryłosia kupił dla Ławry Pieczerskiej w Kijowie Elizej Pleteniecki. Cyryl Stawro-
579
580
wiecki Trankwillon założył dla tłoczenia wyłącznie swoich dzieł D. w Uniowie (1617?), Poczajowie (1618), Rachma-nowie (1619), Czernihowie (1626-1646). Paweł Lutko-wicz prowadził D. w Uhercach (1618-1620), Czetwertni (1624-1625), Łucku (1625P-1628) i w Czernej (1628-1635). W Mohylowie w 1797 funkcjonowała również prywatna D. prawosławna. Wielkim ośrodkiem wydawniczym drukarstwa ukraińskiego był Kijów, pozostający w granicach Rzeczypospolitej od 1569 do 1667. Elizej Pleteniecki założył tam w 1616 D. przy Ławrze (klasztorze) Pieczer-skiej, działającą jeszcze w XX w. Drukarnia Ławry stała na bardzo wysokim poziomie. Szczytowy okres jej rozkwitu przypadł na 1. 1624-1648. Oprócz dzieł tłoczonych cyrylicą wydawała także druki w j. poi. W Kijowie funkcjonowały krótko także inne D.: Timofieja Werbi-ckiego (1624-1625), Jowa Boreckiego, w której drukował Spiridion Soból. Przez krótki czas należały do Rzeczypospolitej D. powstałe dzięki staraniom Łazarza Baranowicza w Nowogrodzie Siewierskim (1675-1679) i w Czernihowie (1646-1818), w którym ukazało się kilkanaście pozycji drukowanych po poi. Na ziemiach ruskich wydawały swoje dzieła warsztaty unickie, prowadzące walkę z prawosławiem i zwalczane przez Stauropigialną Drukarnię we Lwowie oraz przez Ławrę Pieczerską w Kijowie. Należały tu oficyny: w Uniowie (1648-1770) przy miejscowym klasztorze oraz oo. bazylianów w Poczajowie, zał. 1735. Bazylianie przeszli na prawosławie w 1811, a D. ich, produkująca już dla nowego wyznania, przetrwała do 1918. W Kamieńcu Podolskim zał. została (1798) oficyna rządu gubernialnego, drukująca głównie w XIX w. po poi. i po ros. Drukarstwo ukraińskie w Rzeczypospolitej w końcu XVI i w XVII w. wywarło duży wpływ na słowiańskie drukarstwo w Rumunii i Mołdawii, zwłaszcza w zakresie zdobnictwa. W Braszowie przedrukowywano wydawnictwa Iwana Fiodorowa i wzorowano się na jego winietach. Wzorowano się również na inicjałach i drzeworytach oficyn w Ostrogu i Krylosie. Dzięki kontaktom nawiązanym przez wojewodę Basaraba z Piotrem Mohiłą Timo-fiej Werbicki z Kijowa drukował w Długopolu, a w innych typografiach pracownicy Stauropigialnej Drukarni we Lwowie: Iwan Kunotowicz, Wasyl Stawnicki, Andrzej Skulski. D. rumuńskie korzystały również z materiałowej pomocy oficyn we Lwowie i w Kijowie. Wydawały także dzieła autorów ukraińskich z terenów dawnej Polski.
Drukarze. T. 5. 1959. T. Kamieniewa: Czernigowskaja tipografija, jejo diejatielnost' i izdanija. "Trudy". T. 3. 1959. G.J. Koljada: Iz istorii knigopieczatnych swiaziej Rossii, Ukrainy i Rumuni u> XVI-XVII ww. W: U istokow russkogo knigopieczata-nija. 1959. ŚŚ A. Ziornowa: Tipografija Mamoniczej w Wilnie (XVII w.). "Kniga". Sb. 1. 1959. S. Kliepikow: Izdanija Nowgord-Siewierskoj tipografii i łożnoczernigowskije izdanija 1674-1679 godów. "Kniga". Sb. 8. 1963. A. Ziornowa: Pierwo-
DRUKARNIE ZAKONNE
pieczatnik Piotr Timofiejew Mstishwiec. "Kniga". Sb. 9. 1964. A. Ziornowa: Bietoruski pieczatnik Spiridion Soból. "Kniga". Sb. 10. 1965.
DRUKARNIE SYNODALNE w Rosji utworzone zostały z działających już typografii podporządkowanych na polecenie Piotra I Wielkiego Synodowi, instytucji kościelnej powołanej przez Senat 14 II 1721. Pod zarząd Synodu, polegający głównie na ścisłej cenzurze wydawnictw, przechodziły kolejno: Sanktpietierburgskaja Tipografija (pierwsza drukarnia w Petersburgu, zał. 1711), nazywana od tego czasu również Synodalną, Moskowskaja Tipografija (dawny *Pieczatnyj Dwór), a 22 II 1721 drukarnie w Kijowie i Czernihowie. Mocą rozporządzenia Synodu z 4 X 1727 typografie Sanktpietierburgskaja i przy Aleksandrowskim Klasztorze (zał. 1720; ponownie otwarta w Petersburgu w czterdziestych latach XVIII w.) zostały przeniesione z Petersburga do Moskwy. Po połączeniu z Moskiewską Typografią utworzono z nich jedną oficynę Synodu. Moskowskaja Tipografija jako D.s. przetrwała do 1917. Posiadała bogatą bibl., liczącą m. in. ponad sto rpsów gr. Oprócz D.s. w Moskwie była uruchamiana dwukrotnie przy Synodzie Sanktpietierburgskaja Synodal-naja Tipografija w Petersburgu. W 1. 1736-1752 wyposażona w sprzęt i obsługiwana przez drukarzy w Moskiewskiej Typografii pracowała nad drukiem nowego wydania Biblii. Od 1763 do 1917 funkcjonowała przy Synodzie ze względu na łatwiejszą kontrolę drukowanych tekstów. Sprzętem i ludźmi wspomagała ją wielokrotnie Moskiewska Typografia.
A.W. Gawrilow: Oczerk istorii S.-Pietierburgskoj Synodalnoj Tipografii. "Wyp. 1. 1711-1839. 1911. Czetyriesta Het russkogo knigopieczatanija. T. 1.1964.
DRUKARNIE UNIWERSYTECKIE, zakłady poligraficzne powołane do obsługi drukarskiej wyższych uczelni. W Anglii i w Stanach Zjednoczonych A.P. są to nie tylko drukarnie, lecz zarazem duże instytucje wydawnicze: *Oxford University Press i ^Cambridge Univer-sity Press w Anglii oraz Association of University Press w Stanach Zjednoczonych. W Polsce istnieją pod tą nazwą dwie D.u.: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (*D. Akademii Krakowskiej) i Drukarnia Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Prócz tego wszystkie szkoły wyższe mają zakłady małej poligrafii (dziesięć ma duże zakłady, tzw. gospodarstwa pomocnicze), wyposażone w maszyny powielaczowe lub offsetowe. Pod względem wyposażenia D.u. dostosowane są do wykonywania *składów naukowych i technicznych.
DRUKARJSIIE ZAKONNE organizowane były głównie dla trzech celów: jako poważne źródło dochodów, jako pomoc w pracy duszpasterskiej i naukowej
581
582
DRUKARNIE ZAKONNE
wiecki Trankwillon założył dla tłoczenia wyłącznie swoich dzieł D. w Uniowie (1617?), Poczajowie (1618), Rachma-nowie (1619), Czernihowie (1626-1646). Paweł Lutko-wicz prowadził D. w Uhercach (1618-1620), Czetwertni (1624-1625), Łucku (1625P-1628) i w Czernej (1628-1635). W Mohylowie w 1797 funkcjonowała również prywatna D. prawosławna. Wielkim ośrodkiem wydawniczym drukarstwa ukraińskiego był Kijów, pozostający w granicach Rzeczypospolitej od 1569 do 1667. Elizej Pleteniecki założył tam w 1616 D. przy Ławrze (klasztorze) Pieczer-skiej, działającą jeszcze w XX w. Drukarnia Ławry stała na bardzo wysokim poziomie. Szczytowy okres jej rozkwitu przypadł na 1. 1624-1648. Oprócz dzieł tłoczonych cyrylicą wydawała także druki w j. poi. W Kijowie funkcjonowały krótko także inne D.: Timofieja Werbi-ckiego (1624-1625), Jowa Boreckiego, w której drukował Spiridion Soból. Przez krótki czas należały do Rzeczypospolitej D. powstałe dzięki staraniom Łazarza Baranowicza w Nowogrodzie Siewierskim (1675-1679) i w Czernihowie (1646-1818), w którym ukazało się kilkanaście pozycji drukowanych po poi. Na ziemiach ruskich wydawały swoje dzieła warsztaty unickie, prowadzące walkę z prawosławiem i zwalczane przez Stauropigialną Drukarnię we Lwowie oraz przez Ławrę Pieczerską w Kijowie. Należały tu oficyny: w Uniowie (1648-1770) przy miejscowym klasztorze oraz oo. bazylianów w Poczajowie, zał. 1735. Bazylianie przeszli na prawosławie w 1811, a D. ich, produkująca już dla nowego wyznania, przetrwała do 1918. W Kamieńcu Podolskim zał. została (1798) oficyna rządu guberniałnego, drukująca głównie w XIX w. po poi. i po ros. Drukarstwo ukraińskie w Rzeczypospolitej w końcu XVI i w XVII w. wywarło duży wpływ na słowiańskie drukarstwo w Rumunii i Mołdawii, zwłaszcza w zakresie zdobnictwa. W Braszowie przedrukowywano wydawnictwa Iwana Fiodorowa i wzorowano się na jego winietach. Wzorowano się również na inicjałach i drzeworytach oficyn w Ostrogu i Rryłosie. Dzięki kontaktom nawiązanym przez wojewodę Basaraba z Piotrem Mohiłą Timo-fiej Werbicki z Kijowa drukował w Długopolu, a w innych typografiach pracownicy Stauropigialnej Drukarni we Lwowie: Iwan Kunotowicz, Wasyl Stawnicki, Andrzej Skulski. D. rumuńskie korzystały również z materiałowej pomocy oficyn we Lwowie i w Kijowie. Wydawały także dzieła autorów ukraińskich z terenów dawnej Polski.
Drukarze. T. 5. 1959. T. Kamieniewa: Czernigowskaja tipografija, jejo diejatielnost' i izdanija. "Trudy". T. 3. 1959. G.J. Koljada: Iz istorii knigopieczatnych swiaziej Rossii, Ukrainy i Rumuni w XVI-XVII ww. W: U istokow russkogo knigopieczata-nija. 1959. A. Ziornowa: Tipografija Mamoniczej w Wilnie (XVII w.). "Kniga". Sb. 1. 1959. S. Kliepikow: Izdanija Nowgord-Siewierskoj tipografii i tożnoczernigowskije izdanija 1674-1679 godów. "Kniga". Sb. 8. 1963. A. Ziornowa: Pierwo-
pieczatnik Piotr Timofiejew Mstislawiec. "Kniga". Sb. 9. 1964. A. Ziornowa: Biełoruski pieczatnik Spiridion Soból. "Kniga". Sb. 10. 1965.
DRUKARNIE SYNODALNE w Rosji utworzone
zostały z działających już typografii podporządkowanych na polecenie Piotra I Wielkiego Synodowi, instytucji kościelnej powołanej przez Senat 14 II 1721. Pod zarząd Synodu, polegający głównie na ścisłej cenzurze wydawnictw, przechodziły kolejno: Sanktpietierburgskaja Tipografija (pierwsza drukarnia w Petersburgu, zał. 1711), nazywana od tego czasu również Synodalną, Moskowskaja Tipografija (dawny *Pieczatnyj Dwór), a 22 II 1721 drukarnie w Kijowie i Czernihowie. Mocą rozporządzenia Synodu z 4 X 1727 typografie Sanktpietierburgskaja i przy Aleksandrowskim Klasztorze (zał. 1720; ponownie otwarta w Petersburgu w czterdziestych latach XVIII w.) zostały przeniesione z Petersburga do Moskwy. Po połączeniu z Moskiewską Typograf ią utworzono z nich jedną oficynę Synodu. Moskowskaja Tipografija jako D.s. przetrwała do 1917. Posiadała bogatą bibl., liczącą m. in. ponad sto rpsów gr. Oprócz D.s. w Moskwie była uruchamiana dwukrotnie przy Synodzie Sanktpietierburgskaja Synodal-naja Tipografija w Petersburgu. W 1. 1736-1752 wyposażona w sprzęt i obsługiwana przez drukarzy w Moskiewskiej Typografii pracowała nad drukiem nowego wydania Biblii. Od 1763 do 1917 funkcjonowała przy Synodzie ze względu na łatwiejszą kontrolę drukowanych tekstów. Sprzętem i ludźmi wspomagała ją wielokrotnie Moskiewska Typografia.
A.W. Gawriłow: Oczerk istorii S.-Pietierburgskoj Synodalnoj Tipografii. "Wyp. 1. 1711-1839. 1911. Czetyriesta liet russkogo knigopieczatanija. T. 1.1964.
DRUKARNIE UNIWERSYTECKIE, zakłady poligraficzne powołane do obsługi drukarskiej wyższych uczelni. W Anglii i w Stanach Zjednoczonych A.P. są to nie tylko drukarnie, lecz zarazem duże instytucje wydawnicze: *Oxford University Press i ^Cambridge Univer-sity Press w Anglii oraz Association of University Press w Stanach Zjednoczonych. W Polsce istnieją pod tą nazwą dwie D.u.: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (*D. Akademii Krakowskiej) i Drukarnia Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Prócz tego wszystkie szkoły wyższe mają zakłady małej poligrafii (dziesięć ma duże zakłady, tzw. gospodarstwa pomocnicze), wyposażone w maszyny powielaczowe lub offsetowe. Pod względem wyposażenia D.u. dostosowane są do wykonywania *składów naukowych i technicznych.
DRUKARNIE ZAKONNE organizowane były głównie dla trzech celów: jako poważne źródło dochodów, jako pomoc w pracy duszpasterskiej i naukowej
581
582
DRUKARNIE ŻYDOWSKIE
oraz w celach, misyjnych. Pierwsze zakonne warsztaty powstały w XV w. W okresie tym najczynniejsi byli benedyktyni, którzy prowadzili D. w Augsburgu, Erfurcie, Ottobeuren, Tegemsee (Bawaria) i Kempten. Nieco mniejszą aktywność wykazywali *bracia wspólnego życia, stów. działające w XIV-XVI w., utrzymujące warsztaty drukarskie w Brukseli, Goudzie, Louvain, Marienthalu i Rostocku. Augustianie założyli D. w Norymberdze (1479), dominikanki we Florencji (1476-1483), kartuzi w Parmie (1477). Dla walki z szerzącą się reformacją zakon jezuitów zakładał wiele oficyn; do znaczniejszych należały w Wiedniu i Dillingen. Największa rola przypadła D. misyjnym zakładanym przez różne zakony, a przede wszystkim przez jezuitów. Oficyny te miały poważne znaczenie w rozwoju j. narodowych, tłoczyły bowiem podręczniki (np. gramatyki) i słowniki do użytku szkolnego oraz dzieła religijne w j. tubylców. Żywą działalność prowadziły one w Ameryce Płd. i Środkowej. W Limie (Peru) już w 1584 zał. jezuici pierwszy na tej ziemi warsztat, kierowany przez Antoniego Riccardo. Nieco później uruchomili oficynę nad jeziorem Titicaca na granicy Peru i Boliwii, w 1705 w Paragwaju, gdzie przy drukowaniu i wykonywaniu ^miedziorytów pracowali Indianie; ponadto w Santa Maria la Mayor, Loreto, San Francisco, Javier, w Argentynie (Cordoba), w Ekwadorze i Kolumbii. Na Filipinach istniały obok D. jezuickich franciszkańskie, dominikańskie i augustianów. Jezuici zakładali D. w Chinach i Japonii, a w Indiach powstały warsztaty jezuickie w Goa (1557), w Rachol (1616), w Ko-chin (1660). Do większych oficyn jezuickich nowszych czasów należy D. w Bejrucie, zał. w 1853, w której wydano w 1886 Biblię w j. arab. Dominikanie otworzyli D. w Mosulu (Irak), gdzie drukowali w j. tur., arab., syryjskim, chaldejskim i fr. Karmelici działali w Mannam we wschodnich Indiach, drukując w miejscowych dialektach. Franciszkanie rozwinęli żywą działalność w nowszych czasach, zwłaszcza w Brazylii w San Salvador, Kurytybie i Lages. Lazaryści założyli D. w Urmie w Persji, drukując w j. syryjskim, armeńskim i perskim. Ojcowie Św. Ducha (duchacy) drukowali w Afryce, w Angoli, w j. mbundu. Towarzystwo Słowa Bożego działało w Steyl, Marianie w Loreto (na wyspie Viti). D. posługiwały się w pracy misyjnej również i żeńskie klasztory. Siostry franciszkanki (Trzeci Zakon) wydawały w Anpol od 1891 przy pomocy indiańskich dziewcząt miesięcznik "Ii Mis-sionero Franciscano". Liczne D. zakładali również salezjanie. Odmienny charakter od omówionych oficyn miała D. franciszkanów w Quarachi pod Florencją, która wydawała liczne źródła i teksty do dziejów zakonu. W Polsce pierwsze D.z. powstały w 1. 80-tych XVI w. Do wybitniejszych należały D. jezuitów, pijarów i bazylianów. Na czele każdej D. stał prefekt, należący najczęś-
ciej do grona duchownych profesorów miejscowej szkoły; stroną techniczną zajmowali się bądź pracownicy świeccy, bądź przyuczeni do fachu zakonnicy. Dzieje drukarstwa zakonnego zapoczątkowali jezuici, zakładając pod koniec XVI w. drukarnie, przeznaczone głównie do walki z szerzącym się różnowierstwem. W 1. późniejszych, po upadku reformacji, zmienił się charakter tych oficyn. Tłoczyły one głównie wydawnictwa dewocyjne, podręczniki szkolne przeznaczone na potrzeby -własnych kolegiów oraz popularne panegiryki. Breve kasacyjne z 1773 położyło kres działalności oficyn (prócz Połocka). W większości przejęte przez Komisję Edukacji Narodowej, działały do upadku państwa polskiego. Pierwszą D. jezuicką była zał. w Wilnie *D. Akademii Wileńskiej, następne powstawały w Kaliszu 1636-1773, Lwowie 1646-1773, Poznaniu 1675-1773, Lublinie 1683-1773, Braniewie 1697-1773, Sandomierzu 1716-1773, *D. jezuitów w Warszawie 1716-1773, Wrocławiu 1726-1774, Pińsku 1729(?) -1793(?), Nieświeżu 1751-1773, Przemyślu 1759-1773 i Połocku 1787-1820. D. pijarskie reprezentowane były przede wszystkim przez dwie placówki: w Warszawie (1683-1799) i Wilnie (1754-1840). Odegrały dużą rolę w rozwoju kulturalnym kraju, propagując nowe kierunki w zakresie pedagogiki i wprowadzając nowe podręczniki do nauki zarówno przedmiotów klasycznych, jak i nowszych. Wydawały prace z zakresu prawa i historii (m. in. M. Dogiela Codex diplomaticus, 1758), dbały o dobry poziom techniczny swoich publikacji. Najmniejszą rolę odegrała oficyna w Piotrkowie, działająca w 1. 1792-1799. Inną rolę pełniły na terenach Rzeczypospolitej oficyny bazylianów, których celem była latynizacja kościołów unickich. W XVII w. działalność ich ograniczała się do druku książek religijnych przede wszystkim w j. cerk.--słow. W XVIII w. zakres publikacji bazyliańskich znacznie się rozszerzył, przewagę miały druki w j. poi. i łac, częstokroć dążące do wprowadzenia reform w wychowaniu, nauce i literaturze. Bazylianie założyli oficyny w Wilnie (1628-1839), Supraślu (1695-1804), Lwowie (1700-1708), Poczajowie (1735-1831), Mińsku (1790-1793) i Ży-towicach w końcu XVIII -w. Pozostałe oficyny zakonne nastawione były głównie na zaspokajanie wewnętrznych potrzeb samego klasztoru lub jego fundatora. Dominikanie posiadali niewielkie warsztaty w Słonimiu (1777) i Łucku (1787-1831); franciszkanie w Wilnie (1671-1781) i Lwowie (1769?-1774); trynitarze w Lublinie (1781-1818); karmelici w Białyniczach (1638?-1653?) i Berdyczowie (1760-1844). W Warszawie w 1781 powstała *D. misjonarzy.
Zob. też Księgarstwo ugrupowań wyznaniowych.
DRUKARNIE ŻYDOWSKIE W POLSCE skupiały się głównie w Krakowie, Lublinie, Żółkwi oraz na
583
584
DRUKARNIE ŻYDOWSKIE
Śląsku w Brzegu Dolnym. Prawie wszystkie warsztaty przezwyciężać musiały trudności finansowe wynikające z konkurencji D. wł., niem., czes., a od XVII w. i holend. Królowie poi. udzielali bowiem poza ^przywilejami drukarskimi zezwoleń na import ksiąg hebrajskich z zagranicy. D. ż. tłoczyły przede wszystkim publikacje potrzebne szkołom i synagogom, jak śpiewniki, modlitewniki, księgi biblijne z komentarzami, *Talmudy z komentarzami oraz ich późniejsze kodyfikacje, ponadto dzieła kaba-listyczne i literaturę (przeważnie utwory ludowe) w j. żyd. M. in. kilkakrotnie wznawiano powieść rymowaną
0 Teodoryku z Werony i rycerzu Hildebrandzie (pierwsze wyd. 1597) i pierwszy drukowany romans tzw. Bovo Buch Eliasza Lewity z Wenecji. Zarówno dzieła w j. hebr., jak
1 żyd. (jidysz) tłoczono tym samym alfabetem (*Pismo semickie Ś P. hebrajskie). Pierwsza drukarnia hebr. powstała w 1530 w Oleśnicy na Śląsku, zał. przez Cha-ima Schwarza z Pragi i Dawida ben Jonathana. Istniała do 1532, nie dając trwalszych podstaw stałemu drukarstwu. Krótko trwały też D.ż. *Heliczów: Samuela w Oleśnicy (1535) i Pawła w Psim Polu (1543). Natomiast znaną oficyną żyd. była zał. w 1. 60-tych XVII w. drukarnia hebr. w Brzegu Dolnym. W dziejach jej naj-trwalej upamiętniła się rodzina Bassów, która kierowała oficyną prawie przez cały XVIII w. W 1775 nabył ją Michel Lobel-May. Przetrwała do 1834. W Krakowie pierwszą oficynę założyli w 1535 bracia Samuel, Eliakim i Aszer Heliczowie. Przyjęcie chrztu przez Heliczów w 1537 stało się przyczyną upadku oficyny, która działała zaledwie do 1540. Kilka lat później, w 1569, I. ben Aron *Prostitz zorganizował nowy warsztat, który w 1. 1600-1626 prowadzili trzej jego synowie: Aron, Mojżesz Josue, Isachar Ber. Oficyna poza drukiem dzieł teologicznych (m. in. dwa wydania Talmudu) wydała szereg utworów w j. żyd. W 1631 otworzył D. Menachem ben Mosze Samson, zwany Nachum Meisels, i prowadził ożywioną działalność do 1659. Oficynę przejął zięć. W Lublinie powstała D. ż. ok. 1554, zał. przez Izaaka ben Chaima i Józefa Jakara. W 1559 przywilej na wyłączny druk książek hebr. otrzymali Chaim, syn Izaaka, i Anna, córka Józefa Jakara. W 1566 wspólnikiem firmy był K. *Jaffe, który w 1574 został jej jedynym właścicielem. W rękach rodu Jaffów pozostawała drukarnia do 1682. Dłuższe przerwy w 1. 1579-1590 spowodowały trudności finansowe, w 1656-1672 pożary. Drukarnia Jaffów wydała ok. sto pozycji. W 1790 zał. w Lublinie nową firmę rabin Szaweł. W Żółkwi działała w 1. 1693-1709 zał. przez Uri Foebusa Halevy z Amsterdamu oficyna, która dała początek trzem liniom drukarzy żółkiewsko-lwowskich. Po śmierci założyciela prowadzili ją wnukowie: Aton i Gerson, a D. została podzielona. W 1. 80-tych XVII w. wszystkie warsztaty żółkiewskie przeniesiono do Lwowa.
Po śmierci Arona D. prowadził syn Chaim Dawid z przydomkiem Madfes, następnie wnuk Aron Madfes i wreszcie Abraham Józef. Istniała ona do końca XIX w. Linia Gerso-na przyjęła przydomek Letteris i powróciła ok. 1793 do Żółkwi. W 1791 założył w Żółkwi nową firmę Abraham Judah Loeb Mayerhoffer, po którego śmierci w 1811 przejął ją syn Mojżesz, a w 1890 wnuk Saul. We Lwowie prócz firmy Madfesa i jego rodziny działała w 1.1800-1813 oficyna Rubinsteinów, a od 1830 Bałabanów. W poi. XIX w. powstało wiele krótkotrwałych warsztatów. Ś Na Wileńszczyźnie działała przeszło sto lat D. Rom-mów. Barueh Józef Romm (zm. 1803), drukarz, rabin, przybył prawdopodobnie do Grodna przed 1788 i objął tam kierownictwo (lub dzierżawę) Drukarni JKM-ci. W 1792 nabył zapewne na własność hebr. część drukarni, a w 1799 przeniósł się do Wilna, dając początek znanej D. Rommów, istniejącej jeszcze do 1925. Po śmierci Barucha firmę odziedziczył syn Menachem Man (zwany Manes, zm. 1841). W 1835 podjął on 30-tomowe wydanie Talmudu, które zapewniło D. rozgłos w całym żydowskim świecie. W 1836 Śwładze rosyjskie zamknęły D.ż. pozostawiając tylko po jednej w Wilnie i Kijowie. Dało to oficynie Rommów monopol na druki żyd. na obszarze Litwy i Białorusi. Istniała także filia D. Rommów w Petersburgu. Ok. 1903 D. była własnością towarzystwa akcyjnego. W Warszawie prawo druku ksiąg hebrajskich posiadali w XVIII w.P. *Zawadzki i P. *Du-four. W innych miastach działały m. in. oficyny: w Tartakowie (1750-1754), w Oleksińcu (1760), w Tur-ce (1764), w Nowym Dworze (1781-1814), w Meży-rowie (1787), w Radziwiłłowie (1787-1814), w Połonnem (1788), w Grodnie (1788-1802), w Korcu (1790-1829), w Sławucie (1790;), w Ostrogu (1792, 1796-1821), w Minkowicach (1792-1798), w Dubnie (1794), w Pod-bereżcach (1796), w Sudyłkowie (1798-1839), pod koniec XVIII w. w Samborze i Sokalu, w Berdy-czowie (1807-1825), w Józefowie (1826-1860), w Ko-pyściu (1804-1828), w Międzyrzeczu (1808-1810). W drugiej poł. XIX i w XX w. (do 1939) prawie każde większe skupisko żydowskie posiadało D. Tłoczono w nich w dalszym ciągu tradycyjne publikacje: Biblie, Talmudy, literaturę rabinistyczną i chasydzką (na tym polu wyróżniły się D. w Wilnie, Piotrkowie, Lublinie i Przemyślu,) oraz liczne dzieła odrodzonej świeckiej hebr. i żyd. literatury pięknej i naukowej we wszystkich dziedzinach. Bogato reprezentowana była prasa codzienna i czasop., szczególnie w okresie 20-lecia międzywojennego. Po drugiej wojnie światowej wychodzą nadal publikacje w j. żyd., m. in. książki i czasop. tłoczy specjalna oficyna w Warszawie.
Zob. też Księgarstwo żydowskie.
M. Bałaban: Z historii Żydów w Polsce. 1920. M. Ba-
585
586
DRUKARSTWO
łaban: Drukarstwo żydowskie w Polsce XVI w. W: Pamiętnik Zjazdu Nauk. im. J. Kochanowskiego. 1931. Ś B. Friedberg: Geschichte der hebraischen Typographie in Polen, ihre Enstehung im Jahre 1534 u. Entwicklung bis zur Gegenwart. 1932 [dr. czcionką hebr.]. A. Yaari: Hehrew Printers'Marks. 1943.
DRUKARSTWO, dawniej rzemiosło polegające na powielaniu tekstów, obecnie pojęcie obejjnujące *przemysł poligraficzny; w węższym znaczeniu D. nazywa się technikę *druku wypukłego.
Dzieje. Powielanie tekstów sposobem litograficznym, ksylograficznym, a nawet przy pomocy ruchomych czcionek znane było na Dalekim "Wschodzie już w II w. n.e. (*Chińska Republika Ludowa). Sposoby te nie miały wpływu na narodziny D. europejskiego. Jego rodowód wywodził się z doświadczeń złotników, introligatorów, drzeworytników i przemysłu tekstylnego. Bezpośrednim poprzednikiem druku była *książka ksylograficzna. Wynalazek druku przyspieszyły bodźce ekonomiczne i społeczne Renesansu: rosnący dobrobyt mieszczaństwa, odkrycie nowych dróg handlowych, laicyzacja i rozwój nauki, szersze udostępnienie zdobyczy umysłowych i kulturalnych świata starożytnego. Potrzeba łatwo dostępnej i szybko dostarczanej lektury spowodowała podjęcie nie-
Wnętrze dawnej drukarni
mai w tym samym czasie prób w różnych punktach Europy, zmierzających do zastąpienia żmudnego procesu pisania sposobem szybszym i rentowniejszym (*Druk wynalazek). Największy sukces w tych próbach odniósł J. *Gutenberg dzięki wynalezieniu ok. 1440 prasy i farby drukarskiej oraz maszynki odlewniczej, pozwalającej uzyskać dowolną ilość ruchomych czcionek. Wielkim osiągnięciem mogunckiego warsztatu Gutenberga była łac. Biblia zwana 42-wierszową, drukowana w 1452-1455. Wierzyciel Gutenberga, J. *Fust, przejął następnie drukarnię i pro wadził ją wraz z P. *Sch6fferem. Arcydziełem tej spółki i pierwszym w ogóle drukiem zaopatrzonym w datę
oraz nazwiska wykonawców był Psałterz mogwicki (1457). Utrzymywany przez Gutenberga w tajemnicy wynalazek rychło stał się własnością jego uczniów i naśladowców. Przede wszystkim rozprzestrzenił się on w Niemczech, ojczyźnie odkrywcy (Strasburg 1458, Bamberg 1459-1460, Kolonia 1465, Augsburg 1468 itd.); szybko dotarł też do innych krajów: Włoch (K. *Sweynheym i A. *Pannartz w Subiaco i Rzymie od 1464, Johann ze Spiry w Wenecji od 1469), Szwajcarii (w Bazylei od 1468), Czech (w Pilźnie po 1468), Francji (U. *Gering i jego towarzysze w Paryżu od 1470, G. *Le Roy w Lyonie 1473), Węgier (A. *Hess w Budzie od 1473), Polski (Kraków od 1473/1474), Hiszpanii (w Sewilli 1470, gdzie później działali Meinard Ungut i ^Stanisław Polak), w Niderlandach (poza próbami drukarza "wczesnoholenderskiego" w Haar-lemie, L. *Costera (;), pierwsze datowane druki pochodzą z Alost 1473), Anglii(W. *Caxton w Londynie od 1476). Ogółem w XV w. działały drukarnie w ok. 250 miejscowościach. Łączną ich produkcję oblicza się na ok. 40000 druków (^inkunabułów), co przy przeciętnej nakładu 200-300 egzemplarzy (a bywały i kilkutysięczne) daje ok. 12-14000000 egzemplarzy, rzuconych na rynek czytelniczy w ciągu 50 lat. Na czoło ówczesnych ośrodków drukarskich wysunęła się bogata Wenecja, gdzie wydajnością i świetnym poziomem swych publikacji wyróżnili się N. *Jenson, E. *Ratdolt oraz A. *Manutius. Do poważnego znaczenia doszła też Norymberga, głównie dzięki oficynie wydawniczej A. *Kobergera, utrzymującego swe filie m. in. w Polsce. W XVI w., w okresie pełnego rozkwitu Renesansu i ruchów związanych z reformacją rola książki oraz zasięg jej oddziaływania jako narzędzia walki o nowy światopogląd jeszcze bardziej się rozszerzyły. Mnożyły się wielkie firmy wydawnicze, utrzymujące kontakty handlowe z całą Europą: we Włoszech obok Manu-tiusów działała oficyna *Giuntów; we Francji prym wiodła paryska firma *Estienne'ów, w Lyonie Sebastiana Gry-phiusa, J. de *Tournesa; w Szwajcarii, w Bazylei przodowali J. *Froben i J. *Oporinus; w drugiej poł. stulecia najznakomitszym ośrodkiem stała się Antwerpia dzięki oficynie Ch. *Plantina i jego zięcia B. *Moretusa. Drukarze Renesansu dbali o poprawność tekstu i estetykę książki: we Francji wśród licznych artystów książki zasłynął G. *Tory, spośród zaś rytowników czcionek twórca nowej *antykwy i greki "królewskiej", C. *Garamond, a ponadto Ph. *Grandjean i G. *Le Be. W Szwajcarii współpracował z Frobenem H. *Holbein młodszy, w Niemczech z różnymi wydawcami *Cranachowie i A. *Diirer. Gdy drukarstwo niem. przeszło w służbę reformacji, rozwinęła się wprawdzie masowa produkcja książki, ale o mniejszych walorach estetycznych. Wśród drukarzy wyróżnili się H. *Lufft, główny wydawca dzieł Lutra, we Frankfurcie n.M., wielkim ośrodku handlu książką
587
588
DRUKARSTWO
łaban: Drukarstwo żydowskie w Polsce XVI w. W: Pamiętnik Zjazdu Nauk. im. J. Kochanowskiego. 1931. B. Friedberg: Geschichte der hebraischen Typographie in Polen, ihre Enstehung im Jahre i534 u. Entwicklung bis zur Gegenwart. 1932 [dr. czcionką hebr.]. A. Yaari: Hebrew Printers'Marks. 1943.
DRUKARSTWO, dawniej rzemiosło polegające na powielaniu tekstów, obecnie pojęcie obejmujące *przemysł poligraficzny; w węższym znaczeniu D. nazywa się technikę *druku wypukłego.
Dzieje. Powielanie tekstów sposobem litograficznym, ksylograficznyjn, a nawet przy pojnocy ruchomych czcionek znane było na Dalekim Wschodzie już w II w. n.e. (*Chińska Republika Ludowa). Sposoby te nie miały wpływu na narodziny D. europejskiego. Jego rodowód wywodził się z doświadczeń złotników, introligatorów, drzeworytników i przemysłu tekstylnego. Bezpośrednim poprzednikiem druku była *książka ksylograficzna. Wynalazek druku przyspieszyły bodźce ekonomiczne i społeczne Renesansu: rosnący dobrobyt mieszczaństwa, odkrycie nowych dróg handlowych, laicyzacja i rozwój nauki, szersze udostępnienie zdobyczy umysłowych i kulturalnych świata starożytnego. Potrzeba łatwo dostępnej i szybko dostarczanej lektury spowodowała podjęcie nie-
Wnętrze dawnej drukarni
mai w tym samym czasie prób w różnych punktach Europy, zmierzających do zastąpienia żmudnego procesu pisania sposobem szybszym i rentowniejszym (*Druk wynalazek). Największy sukces w tych próbach odniósł J. *Gutenberg dzięki wynalezieniu ok. 1440 prasy i farby drukarskiej oraz maszynki odlewniczej, pozwalającej uzyskać dowolną ilość ruchomych czcionek. Wielkim osiągnięciem mogunckiego warsztatu Gutenberga była łac. Biblia zwana 42-wierszową, drukowana w 1452-1455. Wierzyciel Gutenberga, J. *Fust, przejął następnie drukarnię i prowadził ją wraz z P. *Schofferem. Arcydziełem tej spółki i pierwszym w ogóle drukiem zaopatrzonym w datę
587
oraz nazwiska wykonawców był Psałterz moguncki (1457). Utrzymywany przez Gutenberga w tajemnicy wynalazek rychło stał się własnością jego uczniów i naśladowców. Przede wszystkim rozprzestrzenił się on w Niemczech, ojczyźnie odkrywcy (Strasburg 1458, Bajnberg 1459-1460, Kolonia 1465, Augsburg 1468 itd.); szybko dotarł też do innych krajów: Włoch (K. *Sweynheym i A. *Pannartz w Subiaco i Rzymie od 1464, Johann ze Spiry w Wenecji od 1469), Szwajcarii (w Bazylei od 1468), Czech (w Pilźnie po 1468), Francji (U. *Gcring i jego towarzysze w Paryżu od 1470, G. *Le Roy w Lyonie 1473), Węgier (A. *Hess w Budzie od 1473), Polski (Kraków od 1473/1474), Hiszpanii (w Sewilli 1470, gdzie później działali Meinard Ungut i *Starrisław Polak), w Niderlandach (poza próbami drukarza "wczesnoholenderskiego" w Haar-lemie, L. *Costera (e), pierwsze datowane druki pochodzą z Alost 1473), Anglii (W. *Caxton w Londynie od 1476). Ogółem w XV w. działały drukarnie w ok. 250 miejscowościach. Łączną ich produkcję oblicza się na ok. 40000 druków (^inkunabułów), co przy przeciętnej nakładu 200-300 egzemplarzy (a bywały i kilkutysięczne) daje ok. 12-14000000 egzemplarzy, rzuconych na rynek czytelniczy w ciągu 50 lat. Na C2oło ówczesnych ośrodków drukarskich wysunęła się bogata Wenecja, gdzie wydajnością i świetnym poziomem swych publikacji wyróżnili się N. *Jenson, E. *Ratdolt oraz A. *Manutius. Do poważnego znaczenia doszła też Norymberga, głównie dzięki oficynie wydawniczej A. *Kobergera, utrzymującego swe filie m- in. w Polsce. W XVI w., w okresie pełnego rozkwitu Renesansu i ruchów związanych z reformacją rola książki oraz zasięg jej oddziaływania jako narzędzia walki o nowy światopogląd jeszcze bardziej się rozszerzyły. Mnożyły się wielkie firmy wydawnicze, utrzymujące kontakty handlowe z całą Europą: we Włoszech obok Manu-tiusów działała oficyna *Giuntów; we Francji prym wiodła paryska firma *Estienne'ów, w Lyonie Sebastiana Gry-phiusa, J. de *Tournesa; w Szwajcarii, w Bazylei przodowali J. *Froben i J. *Oporinus; w drugiej poł. stulecia najznakomitszym ośrodkiem stała się Antwerpia dzięki oficynie Ch. *Plantina i jego zięcia B. *Moretusa. Drukarze Renesansu dbali o poprawność tekstu i estetykę książki: we Francji wśród licznych artystów książki zasłynął G. *Tory, spośród zaś rytowników czcionek twórca nowej *antykwy i greki "królewskiej", C. *Garapiond, a ponadto Ph. *Grandjean i G. *Le Be. W Szwajcarii współpracował z Frobenem H. *Holbein młodszy, w Niemczech z różnymi wydawcami *Cranachowie i A. *Diirer. Gdy drukarstwo niem. przeszło w służbę reformacji, rozwinęła się wprawdzie masowa produkcja książki, ale o mniejszych walorach estetycznych. Wśród drukarzy wyróżnili się H. *Lufft, główny wydawca dzieł Lutra, we Frankfurcie n.M., wielkim ośrodku handlu książką
588
firnay *Wechelów i S. *Feyerabenda. Powstające już u schyłku XV w. odlewnie czcionek w ciągu XVI w. wyodrębniały się coraz częściej jako osobne przedsiębiorstwa. W XVII w. przodujące miejsce przypadło Niderlandom, głównie za sprawą *Elzevierów prowadzących domy wydawnicze w Lejdzie i Amsterdamie. W innych krajach (Francji, a zwłaszcza Niemczech) wskutek wojen i ucisku wewnętrznego (m. in. zaostrzenia *cenzury kontr-reformacyjnej i absolutystycznej) D. podupadło. We Włoszech górowała nad wszystkimi drukarnia rzymska Kongregacji do propagowania wiary (*Tipografia delia Congregazione di propaganda fide). W. XVII był świadkiem narodzin sztuki typograficznej w Stanach Zjednoczonych A.P. (Cambridge Mass. 1638).Odmienna w charakterze książka tłoczona czcionkami głagoli-ckimi (*Głagolica) i cyrylickimi (*Cytylica) podlegała odmiennym prawom rozwojowym. Druki te w przeważającej większości przeznaczone były na użytek cerkwi. Dla Słowian południowych drukowano glagolicą w Wenecji (1483,1493) i Senju (Chorwacja 1494), cyrylicą w Cetinje (Czarnogóra 1493/4). Najwcześniejsze druki cyryłiekie ukazały się w Krakowie u Sz. *Fiola ok. 1490-1491, przeznaczone były one wszakże dla Słowian Europy wschodniej. W pierwszej poł. XVI w. F. *Skaryna wydawał w Pradze i w Wilnie Biblię oraz książki modlitewne dla ludności białoruskiej. D. na obszarach państwa moskiewskiego rozwinęło się dopiero w drugiej poł. XVI w., a mianowicie z inicjatywy cara Iwana Groźnego założono w Moskwie tzw. drukarnię anonimową działającą w 1. ok. 1555-1568 (;). Pierwszym znanym z imienia typografem moskiewskim był I. *Fiodorow (pierwszy jego druk to Apostoł 1564). On też zapoczątkował D. na wschodnich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej Polskiej (*Drukarnie ruskie w dawnej Polsce). W Moskwie po przerwie trwającej od 1569-1586 odnowił D. A. *Niewieża. Zasadnicze znaczenie dla rozwoju D. miało założenie państwowej typografii *Pieczatnego Dworu (1614), który przetrwał do 1721. Na przełomie XVII i XVIII w. wychodziły też książki cyryłiekie w Amsterdamie, u Jana Tessinga (1696-1702, ok. 200 pozycji, niektóre do spółki z Eliaszem Kopijewiczeni). Już tu wprowadzono pewne uproszczenia w rysunku czcionki. Reformę pisma przeprowadzono jednak w Moskwie z inicjatywy Piotra Wielkiego w 1708, zastępując cyrylicę tzw. grażdanką (tylko w drukach świeckich); laicyzacja treści i uproszczenie pisma zwiększyły poczytność książek. Wszystkie drukarnie w Rosji były rządowe, dopiero za Katarzyny II powstały też prywatne. Od 1726 również Petersburg stał się ważnym ośrodkiem wydawniczym, głównie dzięki działalności Akademii Nauk. Okres Oświecenia był w Rosji szczegól-niepojnyślny dla rozwoju książki i jej ilustracji, stojącej na wysokim poziomie. Duże zasługi położyli zwłaszcza
DRUKARSTWO
N.I. *Nowikow, wydawca ok. 1000 książek i wielu czasop., oraz M.W. Łojnonosow. Odnowa ruchu wydawniczego w Europie przypadła na wiek XVIII, biorąc swe początki w Anglii (W. *Caslon i J. *Baskerville). Wkrótce objęła Francję (P.S. *Fournier i *Didot) oraz Włochy (G. *Bodoni) i Hiszpanię (M.J. *Ibarra). Wynaleziono system mierzenia czcionek, *stereotypię i inne ulepszenia techniczne. Wprowadzano nowe *kroje pism, a także nowe kanony estetyczne, oparte wyłącznie na walorach typograficznych (Baskerville, Bodoni) jako reakcję na przeładowanie elementami zdobniczymi w stylu barokowym i rokoko. W Niemczech powstały wielkie firmy wydawnicze (J.G.I. *Breitkopf, J.F. *Unger, J.F. *Cotta). Na przełomie XVIII i XIX w. produkcja książki Zaczęła przestawiać się ze sztuki rękodzielniczej na mechanizację i uprzemysłowienie. W. XIX obfitował w duże zmiany w technice pracy i wyposażeniu drukarni. Przewrót w technice druku zapoczątkował F. *Koenig w 1811 dzięki wynalazkowi *prasy pospiesznej. W 1835 powstał pierwszy model typograficznej maszyny rotacyjnej wg projektu R. Hilla. Druga poł. XIX w. przyniosła przewrót w technice składu drukarskiego. W 1886 Otrnar Mergenthaler wybudował pierwszą maszynę do składania i odlewania wierszy zwaną *linotypem, wreszcie w 1897 Tolbert Lanston wynalazł *monotyp, czyli dwuczęściową maszynę (taster i odle-warka) do składania i odlewania pojedynczych liter i znaków drukarskich. W 1878 Kareł Klic wynalazł *heliogra-wiurę, w 1890 zaś *rotograwiurę, całkowicie zmechanizowaną i nowoczesną formę *druku wklęsłego. Również w końcu XIX w. rozwinęła się *chernigrafia; podwaliny pod jej rozwój położył Georg Meisenbach dzięki wynalezieniu w 1881 *rastra umożliwiającego wykonywanie *klisz siatkowych, tzw. autotypii, służących m. in. do reprodukcji zdjęć fotograficznych, obrazów, sztychów itp. W 1903 zbudowano w Stanach Zjednoczonych pierwszą maszynę do druku offsetowego, który rozwinął się z litografii (czyli druku z kamienia, wynalezionego przez A. *Senefeldera w ostatnich 1. XVIII w.). Uprzemysłowienie i umasowienie produkcji obniżyło estetyczne walory książki. Rozpoczęto walkę o ich przywrócenie w Anglii pod przewodem W. *Morrisa, T.J. *Cobden-Sandersona i in. Ruch ten objął wkrótce Francję, Niemcy (tu głównym ośrodkiem ruchu wydawniczego i drukarstwa stał się teraz Lipsk) oraz inne kraje europejskie. Ostatnie zdobycze dowiodły, że nawet przy zmechanizowaniu produkcji książki i jej urnasowieniu w skali dotąd nie znanej można jednocześnie uzyskać jej piękną szatę zewnętrzną. W XX w. D. staje się poważną gałęzią przemysłu, dostarczającą na rynek czytelniczy milionowe nakłady książek, czasop., magazynów ilustr., gazet i innych druków. Stało się to możliwe dzięki dalszym wynalazkom i szeroko stosowanemu postępowi technicznemu w *poligrafii. Druk
589
590
DRUKARSTWO
dużych nakładów ułatwia stereotypia. Mało wytrzymały na ścieranie i nie obojętny dla zdrowia ludzi jnetal drukarski (ołów Ś ołowica) jest wypierany przez tworzywa sztuczne, jak polistyren używany m. in. do produkcji czcionek, winidur (polichlorek winylu) oraz mieszaniny kauczuku lub sztucznej gumy z asfaltem (sepiperit, grafolit itp.), służące do sporządzania stereotypów. Uzyskiwanie dużych nakładów z jednej formy w druku offsetowym stało się możliwe dzięki płytom bimetalowym (np. chro-mo-miedziowym) oraz wprowadzeniu tzw. suchego i wgłębnego offsetu. Szybkość w wykonywaniu klisz chemi-graficznych uzyskuje się obecnie dzięki maszynom do jednostopniowego *trawienia. Przewrotem w dotychczasowej produkcji klisz do druku typograficznego stało się elektroniczne grawerowanie klisz w maszynach zwanych *kliszografami (*Maszyny elektronowe) z pominięciem chemicznego trawienia klisz kwasami. Współczesna technika wypiera tzw. *skład gorący, tj. odlewanie czcionek i wierszy w metalu drukarskim i wprowadza "skład zimny", czyli tzw. fotoskład (np. monofoto, lumityp itd.) dający w efekcie film (negatyw lub pozytyw) z wyświetlonym na nim tekstem, który może być wykorzystany do wszelkich technik drukarskich. Nowoczesna poligrafia rozwinęła również tzw. *druk sitowy, jego domeną są szyldy, reklamy, wywieszki, ulotki, plakaty, okładki, napisy na środkach lokomocji itd. Nowoczesne D. dotarło również do biur, urzędów, instytutów naukowo-badawczych, central handlowych itd. pod postacią tzw. *małej poligrafii. Chodzi tu nie tylko o mmiaturyzację urządzeń drukarskich, ale także o taniość, podręczność i powszechność tych urządzeń, które każą je traktować jako poligrafię domową, pracującą na wewnętrzny użytek.
Polska. D. pojawiło się najpierw w ówczesnej stolicy kraju, w *Krakowie. Pierwszy warsztat działał ok. czterech lat (1473-1477), a jego właścicielem był wędrowny drukarz, najprawdopodobniej K. *Straube z Bawarii. Drugą krakowską oficynę, znaną z wydawnictw, założył Sz. *Fiol do spółki z Janem Turzonem. Wydała ona ok. 1490-1491, jako pierwsza w Europie, cztery druki tłoczone czcionkami cyrylickimi. WXV w. istniały ponadto drukarnie: K. *Elyana we *Wrocławiu (1475-1483), Jakuba Karweysego w Malborku (1492), K. *Baumgartena w *Gdańsku (1498-1499). Wg najnowszych badań działał w Polsce szósty warsztat (w 1. 1473/4-1477/8) znany dotąd p.n. Ty-pograf Kazań papieża Leona I. W XVI w. ośrodkiem D. był dalej Kraków. Nieprzerwany ciąg D. poi. datuje się od 1503, kiedy kupiec i nakładca krakowski J. *Haller sprowadził z Niemiec K. *Hochfedera, zadośćczyniąc tym sposobem zapotrzebowaniu na książki, jakie zgłaszały przede wszystkim Akademia Krakowska i Kościół. Do tego czasu Haller i inni księgarze musieli zamawiać podręczniki i księgi liturgiczne w zagranicznych drukar-
niach. Od 1505 Haller, korzystając z monopolistycznych przywilejów, poprowadził sam oficynę. Jego uprzywilejowane stanowisko, hamujące swobodny rozwój D., zostało przełamane w 1517; fakt ten, jak również sprzyjające warunki ekonomiczne i rozkwit życia umysłowego pod wpływem Odrodzenia zachęciły do otwierania nowych warsztatów. W pierwszej poł. XVI w. istniały w Krakowie cztery oficyny wydawniczo-drukarskie: oprócz Hallerowskiej F. *Unglera, H. *Wietora oraz dwóch linii rodziny *Szarfenbergów: jednej Marka księgarza oraz drugiej, wywodzącej się od Macieja drukarza. Oficyny Hallera i Macieja Szarfenberga pracowały głównie na użytek Akademii, ponadto pierwsza z nich specjalizowała się w wydawaniu druków liturgicznych. Natomiast tłocznie Unglera i Wietora zasłużyły się dla rozwoju literatury w języku narodowym. Pierwsza znana książka w j. poi. wyszła u Unglera w 1513 (Raj duszny w przeróbce Biernata z Lublina). Wietor związany był ponadto z kołami humanistów krakowskich (m. in. wydał pierwszą w Polsce książkę po grecku). Drukarnię Wietora po Barbarze i jej drugim mężu, *Łazarzu Andrysowicu odziedziczył syn, J. Łazarzowic *Januszow-ski. Znana od 1578 jako Drukarnia Łazarzowa zajęła pierwsze miejsce wśród tłoczni poi. XVI w. Januszowski, prawnik, literat, wydawca Kochanowskiego, zapisał się w dziejach kultury narodowej m. in. jako twórca oryginalnej czcionki, tzw. polszczyzny, oraz jako autor próby ujednolicenia ortografii poi. (Nowy karakter polski, 1594). Do wyróżniających się w drugiej poł. stulecia należały firmy wydawnicze: kalwina M. *Wirzbięty, arianina A. *Rodeckiego, A. *Piotrkowczyka oraz M. i J. *Sieben-eycherów, spadkobierców oficyny Macieja Szarfenberga, wreszcie Mikołaja i Stanisława Szarfcnbergerów, dziedziców Marka. Ogółem w drugiej poł. XVI w. Kraków (ok. 28000 ludności) liczył 12 oficyn (w tym jedna *dru-karnia żydowska). Od poł. XVI w. D. rozprzestrzeniło się w całej Rzeczypospolitej, głównie dzięki Reformacji. Początkowo dostawcą druków różnowierczych w j. poi. był Królewiec, stolica Prus, poi. lenna. Pod opieką ks. Albrechta wydawcy rozwijali tu ożywioną działalność, m. in. J. *Seklucjan, J. i H. *Maleccy przy pomocy drukarni Jana Weinreicha, A. *Augezdeckiego, J. *Daubman-na i J. *Osterbergera. W 1. 1543-1552 ukazało się w Królewcu więcej książek poi. (ok. stu), niż wydano ich w tym czasie w całej Polsce. Z czasem, gdy Reformacja utrwaliła swe pozycje, powstawały liczne warsztaty na terenie Korony i W. Ks. Litewskiego pod ochroną wpływowych magnatów: w Brześciu Litewskim, Pińczowie, Nieświeżu, Węgrowie, Łosku, Szamotułach, Grodzisku, Lutosławi-cach (*Drukarnie różnowiercze). Mimo pozytywnych dla kultury osiągnięć tego ruchu ujemną jego stroną była nie-trwałość prowincjonalnych placówek. Trwalsze podstawy
591
592
DRUKARSTWO
bytu zapewniły D. miasta północnej Polski: *Gdańsk i *Toruń (w niniejszym stopniu *Elbląg) dzięki przyznanym im swobodom społecznym i religijnym, zamożności opartej na handlu i rzemiośle, a także dzięki szkolnictwu gimnazjalnemu na wyższym poziomie. W Gdańsku na pocz. wieku osiedlali się najpierw wędrowni drukarze: Marcin Tretter (1505-1506) ijan Weinreich (1512-1523); pierwszą stałą drukarnię założył tam dopiero F. *Rhode, która w 1619 przeszła w ręce rodziny *Rhete. Od 1605 istniała tam druga oficyna, Wilhelma Guilemonthana, a następnie A. Hiinefelda i odtąd te dwie drukarnie tłoczyły m. in. setki druków pol.-ewangelickich. Największy po Gdańsku ośrodek drukarski znajdował się w Toruniu, gdzie w 1568 powstała na krótko oficyna S. *Worffschauffla (Reissa), a w 1581 stała drukarnia M. *Neringa, którą w 1587 przejął A. *Koteniusz. Ośrodkiem drukarskim działającym od poł. XVI w. na Pomorzu Zachodnim, był *Szczecin. Reformacja również pośrednio przyczyniła się do zagęszczenia sieci katolickich placówek wydawniczych. Przeciwstawiając się bowiem różnowierstwu Kościół katolicki powoływał do życia warsztaty drukarskie, w czym przodowali jezuici (w Wilnie, *Poznaniu, *Braniewie). Oficyny te początkowo służyły głównie polemice religijnej, ale także zaopatrywały szkoły zakonne w podręczniki. Ze szkolnictwem związana była Drukarnia Akademii Zamojskiej, założona przez J. *Zamoyskiego przy współudziale Sz. *Szymonowica (1594). Wyrosła z założeń ideowych Odrodzenia, podupadła rychło po śmierci fundatora i z upadku tego do końca swego istnienia (aż po w. XVIII) nie podniosła się. Ogółem w drugiej poł. stulecia działało na terenie Rzeczypospolitej (łącznie z ziemiami lennymi) 55 oficyn w 24 miejscowościach, z których najliczniej obsadzone były dwie stolice: Kraków i Wilno. Przyjmując, że przeciętna nakładu wynosiła 500 egz., produkcję XVI w. obliczyć można na 3500000 egz. wydanych dla ponad sześciomilionowej ludności. Niemało wydawnictw w j. poi. dostarczał Śląsk. Najstarszym na Dolnym Śląsku ośrodkiem drukarskim był *Wrocław (1475). Tłocznie uzyskały też: *Legnica (1528), *Oleśnica (1529) i Psie Pole k. Wrocławia, gdzie w 1543 istniała drukarnia P. *Helicza, a następnie (po przesunięciu się granicy śląsko-lubuskiej) ^Zgorzelec (1545) i *Żary (1588). Na Śląsku Górnym i Cieszyńskim drukarstwo rozwijało się wolniej i później. Najwcześniej otrzymały oficyny drukarskie miasta leżące w pobliżu Dolnego Śląska, jak np. *Nysa (ok. 1555). Zapotrzebowanie na książkę i na usługi typografów w P. było jednak znacznie większe od możliwości oficyn, dlatego też wielkie dzieła autorów poi. o międzynarodowym znaczeniu tłoczono za granicą. Wiek XVII wraz z pogarszającymi się warunkami politycznymi, społecznymi i ekonomicznymi przyniósł upadek kultury książki: jej zawartości i wyposażenia zewnętrzne-
go. Regres ten zaznaczył się głównie od poł. stulecia aż po czasy saskie. W pierwszej poł. wieku warsztaty mieszczańskie dawnego typu utrzymywały się jeszcze na dobrym poziomie, np. w Krakowie oficyny *Cezarych i Piotr-kowczyków. Mimo nacisku kontrreformacji nieliczne ośrodki różnowiercze kontynuowały lub podejmowały od nowa akcję wydawniczą (w Lubczu, *Lesznie, Baranowie, Rakowie). Ariańska oficyna w Rakowie (przeniesiona przez A. Rodeckiego z Krakowa i kierowana sprężyście przez S. *Sternackiego) zajęła jedno z przodujących miejsc, sięgając swymi wydawnictwami poza granice kraju. Prymat w dziedzinie wydawniczej przypadł jednak Gdańskowi, gdzie obok drukarni miejskiej rozwijały się warsztaty mieszczańskie, a nawet prywatne tamtejszych uczonych (J.*Heveliusa, J.Breyna). Przewyższała je wszystkie firma wydawniczaJ. *Forstera, utrzymującego filie w całej Polsce. Natomiast w Warszawie istniejąca od 1624 stała oficyna (J. *Rossowskiego, a po nim Jana Trelpińskiego, Piotra Elerta i in.) nie miała większego znaczenia. Ujemnym zjawiskiem tego okresu były stopniowa likwidacja i zubożenie warsztatów mieszczańskich przy jednoczesnym rozroście oficyn zakonnych i kościelnych oraz zaostrzaniu się cenzury kościelnej. Wśród *drukarń zakonnych wyróżniały się pijarskie (Warszawa, Wilno) i jezuickie (*Kalisz, *Poznań, *Warszawa, Wilno, Jarosław, *Przemyśl, *Bra-niewo). W Królewcu drukarnię po spadkobiercach Oster-bergera przejmowali: Wawrzyniec Segebade (1623-1638), Paschen Mensę (1642-1674) i in. W 1639 założył w Królewcu nową oficynę Jan Reussner. Na Pomorzu Zachodnim poza Szczecinem powstały najwcześniejsze drukarnie w Dębnie (1571) i Kołobrzegu (1653). Po przeniesieniu się władz do Stargardu w 1669 drukarnia kołobrzeska działała jeszcze do 1688. Dużym ośrodkiem drukarskim był Stargard, gdzie w 1671 po przeniesieniu siedziby władz z Kołobrzegu powstała drukarnia Bergera Campego (1675-1677 i 1683-1685), którą rozwinął jego następca Jan Mikołaj Ernst (1686-1716). Powstało też wiele oficyn na Śląsku Dolnym (*Głogów 1606, *Brzeg 1610, Bytom Odrzański 1616, *Kłodzko 1619, *Świdnica 1620, *Żagań przed 1629, Ścinawa 1660, Jawor 1683, *Lubań 1684, Krosno n. Odrą 1688, Brzeg Dolny 1689), Górnym (*Głogówek 1631) i Cieszyńskim. Mimo różnorodnych przeszkód rozwinęło się teraz D. cyrylickie, zainicjowane w poprzednim wieku przez I. *Fiodorowa. Działalnością swą obejmowało ono ludność białoruską i ukraińską na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej szlacheckiej (^Drukarnie ruskie). Wiek XVIII. Zasadniczą odmianę w ruchu wydawniczym przyniosły dopiero czasy stanisławowskie. Już przedtem idące poprzez miasta północne (Gdańsk, Toruń) prądy oświeceniowe wzmogły produkcję wartościowych i starannie wydawanych książek. Na pierwsze miejsce wysunęła się jednak wkrótce Warszawa i prymat
593
594
DRUKARSTWO
ten utrzymała na stałe. Rozkwit literatury i publicystyki, związanej zwłaszcza z Sejmem Czteroletnim i powstaniem kościuszkowskim, narodziny teatru narodowego i *czaso-piśmiennictwa (politycznego i literackiego), laicyzacja szkół i wychowania wpłynęły na rozwój produkcji wydawniczej. Warszawa (ok. 90000 mieszkańców) w drugiej poł. stulecia utrzymywała 11 oficyn wydawniczych (w tym cztery o b. dużej wydajności), Śwśród których przodowały firmy M. *Grolla i P. *Dufoura. Ich książki cechowała estetyczna, nowoczesna w swej prostocie i kształcie szata zewnętrzna. Poprawność tę, utrzymaną i w pierwszych dziesiątkach XIX w. przez inne oficyny, zapewniały m. in. nowe odlewnie czcionek: najpierw P. ^Zawadzkiego w Warszawie, później Zymela Nochimowicza w Grodnie. Pojawiły się także nowe oficyny w Królewcu, jak np. w 1709 "Drukarnia Polska", w 1714 słynna później oficyna *Hartungów, z którymi konkurowali *Kanterowie, specjalizujący się też w wydawaniu poi. kalendarzy i katolickich książeczek. W XVIII w. w Królewcu pracowało łącznie 12 drukarń, które wytłoczyły co najmniej 322 druki w j. poi., w tym 200 książek, 41 roczników czasop. i kalendarzy i 79 urzędowych edyktów. Nowe oficyny pracowały też na Śląsku Dolnym (*Jelenia Góra 1709, Kożuchów 1711, Strzegom 1712, Kamienna Góra 1720, Bolesławiec 1759, Kowary, gdzie Immanuel Krahn młodszy miał drukarnię w 1. 1788-1790) i Górnym (Piekary 1736, Opole przed 1755). Wiek XIX. Po chwilowym zastoju, spowodowanym trzecim rozbiorem, nowe placówki wydawnicze służyły odbudowie życia umysłowego, skupiającego się w Warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk (w drugiej poł. wieku w Szkole Głównej), w lwowskim Ossolineum (*Zakład Narodowy im. Ossolińskich), w Poznaniu i Kórniku (*Biblioteka Kórnicka), wreszcie w Krakowie (dzięki Uniwersytetowi, a od 1873 także Akademii Umiejętności). Drukarnie warszawskie: Drukarnia Banku Polskiego, N. *Gliicksberga, S. *Orgel-branda i in., a także licznych czasopism ("Tygodnik Ilustrowany", "Kłosy", "Bluszcz" i in.) upowszechniały sztukę ilustratorską i popularyzowały piśmiennictwo. Druga poł. stulecia była świadkiem narodzin zasłużonych dla kultury narodowej domów wydawniczych: *Gebeth-nera i Wolffa oraz M. *Arcta. *Kasa im. Mianowskiego przejęła rolę nie istniejącego mecenatu państwowego w dziedzinie nauki i publikacji na wysokim poziomie. Poza Warszawą do najruchliwszych należała firma J. *Za-wadzkiego w Wilnie, w zaborze pruskim w Poznaniu J.K. *Żupańskiego i W. *Stefańskiego, w zaborze austr. we Lwowie Ossolineum, w Krakowie Drukarnia Uniwersytecka (*Drukarnia Akademii Krakowskiej), A.L. *An-czyca, Drukarnia Narodowa (N. *Telz). W poł. wieku ożywiło się drukarstwo na Pomorzu Gdańskim (w *Toru-niu 7 drukarń, od 1827 silny ośrodek w *Grudziądzu, oficy-
ny w *Brodnicy, Lubawie, od 1846 w Świeciu, od 1868 w Pelplinie) i Pomorzu Zachodnim (w 1846 w 35 miastach istniało 59 drukarń). Na Pomorzu Wschodnim w 1805 założył drukarnię w Gąbinie J.F. Hartung, którą w 1819 sprzedał Fryderykowi Krauseneckowi. W Ełku w 1833 Wilhelm. Menzel założył zakład litograficzny, a następnie księgarnię i drukarnię, która zasłynęła z czasop. i kalendarzy poi. Wśród paru innych drukarń tłoczących tam książki poi. wyróżniała się drukarnia i księgarnia "Gazety Ludowej" (1895-1901), pierwsza poi. placówka zorganizowana dla budzenia polskiej świadomości narodowej. Nieco wcześniej od Ełku powstał ośrodek wydawniczy w Morągu, gdzie w 1828 Karol Ludwik Rautenberg (1803-1873) założył drukarnię, tłoczącą poi. kalendarze, podręczniki szkolne i katolickie druki dewocyjne; w 1831 powstała tam nowa drukarnia Karola Henryka Haricha (zm. 1855), który już w następnym roku otworzył filię w Olsztynku (tłoczącą obok poi. druków dewocyjnych czasopisma pol.-niem.), a w 1844 w *Olsztynie, gdzie z biegiem czasu powstał główny ośrodek wydawniczy dla regionu. Obok Harichów działał tam później *Buchholz, wydawca poi. książek i czasop., ale największą rolę odegrała rodzina ^Pieniężnych, która stworzyła przy "Gazecie Olsztyńskiej" poi. ośrodek wydawniczy. Ogółem w 1. 1905 -1939 wydano tam kilkadziesiąt książek i kilkanaście czasop. i kalendarzy, ale tysiące innych książek poi. bądź sprzedawano w księgarni, bądź rozdarowywano tytułem premii czytelnikom gazet. Mniejszą rolę w zakresie wydawniczym odegrało *Szczytno, natomiast bardzo silny ośrodek wydawniczy poi. druków ludowych powstał w *Piszu i *Ostródzie. W wyniku budzenia się poczucia narodowego na Śląsku powstały drukarnie w Oleśnie (1801), *Raciborzu (1802), *Cieszynie (1806), *Gliwicach (1826), *Mikołowie (1836), *Mysłowicach (poł. XIX w.) i *Rybniku (1871). Inne miasta, nawet tak poważne, jak Bytom, Chorzów, Katowice, Lubliniec, Prudnik i Tarnowskie Góry, doczekały się drukarni dopiero w początkach następnego wieku. Ogólnie panująca tendencja do przyspieszenia produkcji w związku z wzrastającym zapotrzebowaniem na wiedzę i oświatę emancypującego się "trzeciego stanu", a zarazem dążenie do zwiększenia zysków przerodziły dawne rzemiosło w przemysł, coraz bardziej mechanizowany ze szkodą dla estetyki i poziomu technicznego druku. Odnowę piękna książki podjął S. *Wyspiański i grono artystów krakowskich skupiających się przy redakcji czasop. literackiego "Życie" (1897-1900). Podobną rolę w Warszawie odegrała "Chimera" (1901-1907) Z. *Przesmy-ckiego (Miriama). Wiek XX. Do wybuchu pierwszej wojny światowej D. poi. koncentrowało się" głównie w Warszawie, Lwowie i Krakowie, gdzie w 1. 1909-1911 skupiało się 3/4 całej produkcji wydawniczej na ziemiach poi. Najwięcej drukani było w Warszawie (w 1898 aż 77).
595
596
DRUKARSTWO
Ogromną większość istniejących wówczas drukarń stanowiły małe, prymitywnie wyposażone warsztaty rzemieślnicze, zajmując się głównie drukiem akcydensów na potrzeby rozwijającego się handlu i drobnego przemysłu. Niski poziom techniczny drukarń oraz brak zorganizowanego szkolnictwa zawodowego powodował niedostateczny poziom wykonywanych druków. Na tym tle wyróżniały się starania niektórych większych zakładów
0 unowocześnienie maszyn i urządzeń drukarskich oraz stosunkowo wysoką jakość wykonywanych przez nie prac. Wolno, lecz stale rozwijał się zapoczątkowany w poprzednim wieku postęp w technikach graficznych. W 1877 powstała w Warszawie pierwsza w Polsce "trawiarnia *klisz cynkowych" (początkowo tylko kreskowych). *Chemi-grafia pozwalała wówczas na systematyczne zastępowanie drogich i nietrwałych klocków drzeworytniczych przy druku ilustracji techniką typograficzną. W 1897 powstały również w Warszawie Zakłady Graficzne B. *Wierzbicki
1 Sp. posiadające nowocześnie wyposażone i dobrze pracujące działy: chemigrafii (już z zastosowaniem rastrów do produkcji *klisz siatkowych), litografii, *offsetu i *ty-pografii. Dobrą jakością wyróżniały się nadal powstałe w ubiegłym wieku w Krakowie: Drukarnia A.L. Anczyca, Drukarnia Narodowa, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz *Drukarnia Św. Wojciecha w Poznaniu. W okresie międzywojennym D. poi. ożywiło się. Kiedy w okresie zaborów, np. w Królestwie Polskim w 1885, pracownicy przemysłu poligraficznego stanowili tylko 7,7% ogółu zatrudnionych w fabrykach, to w 1. 1927-1938 stosunek ten wynosił ponad 11% (w 1937 11,4%). W dalszym jednak ciągu D. poi. było rozdrobnione i słabo wyposażone. W tym okresie zarejestrowano ponad 4600 drukarń, lecz zaledwie kilkanaście zatrudniało ponad 100 pracowników. Warszawa była nadal największym ośrodkiem D. poi. (w 1937 na stonce przypadało 36,3% ogółu zatrudnionych w drukarstwie; w 1938 prawie 50% drukarń znajdowało się w Warszawie). Do wybijających się jakością swoich prac warszawskich oficyn należały: najstarsza, bo założona w 1821 *Drukarnia "Kuriera Warszawskiego" oraz Zakłady Graficzne E. i dra K. *Koziań-skich, sięgające swą tradycją drukarni S. Orgelbranda.Wśród nowoczesnych zakładów poligraficznych, dostosowanych również do druku prasy ilustrowanej, należy wymienić: *Drukarnię "Ilustrowanego Kuriera Codziennego" oraz Drukarnię Narodową w Krakowie, zakłady "Prasa" w Warszawie, zakłady Św. Wojciecha w Poznaniu, zakłady "Polonia" w Katowicach oraz drukarnię "Małego Dziennika" pod Warszawą. Spośród drukarzy Polski przed-wrześniowej na wyróżnienie zasługuje Z. *Łazarski, kierownik drukarni swego ojca, znanej pod firmą: Tłocznia Władysława Łazarskiego, która nawiązywała do pięknych tradycji Drukarni Banku Polskiego. Z. Łazarski wydał
m. in. własnym nakładem sześć tomów "Biblioteki Zawodowej Graficznej". Duże zasługi w realizowaniu pięknej książki położył J. *Mortkowicz oraz wybitny "artysta książki", A. *Półtawski, twórca poi. antykwy. *Poli-graficzny przemysł w Polsce Ludowej wobec zniszczeń wojennych w zasadzie był budowany od nowa. Dotyczyło to nie tylko nowych form organizacyjnych i nowych inwestycji budowlanych, ale i maszyn oraz nowej technologii produkcji. O rozmiarach dokonanego postępu świadczą liczby: w 1945 na terenie całej Polski były zaledwie cztery drukarnie, które posiadały *monotypy, natomiast w 1960 monotypy miało już 14 drukarń, dysponując łącznie 70 tastrami. Obecnie drukarń takich mamy prawie 20
0 łącznej liczbie około 100 tastrów monotypowych oraz kilku urządzeń do fotoskładu systemu "monofoto". Niektóre z tych drukarń mają również aparaty do elektronicznego grawerowania klisz jedno- i wielobarwnych, tzw. kliszografy i vario-kliszografy. Mimo dużej automatyzacji
1 mechanizacji pracy przemysł poligraficzny zatrudnia obecnie prawie 50 tysięcy pracowników. Niektóre zakłady poligraficzne rozwinęły się w oparciu o drukarnie istniejące przed wojną, np. Zakłady Graficzne im. M. Kasprzaka w Poznaniu rozbudowały się, wykorzystując dawną, bo założoną w 1899 Drukarnię Św. Wojciecha, *Zakłady Graficzne PZWS w Bydgoszczy prawie do trzykrotnej wielkości rozbudowały przedwojenną drukarnię "Biblioteki Polskiej". To samo odnosi się do aktualnego stanu rozbudowy i modernizacji Drukarni Narodowej w Krakowie, Drukarni Naukowej PAN w Warszawie i Wrocławiu (*Drukarnie naukowe), drukarni w Cieszynie, Zakładów Kartograficznych we Wrocławiu, Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych w Warszawie itd. O poziomie współczesnego drukarstwa poi. coraz wyraźniej decydują już nowe drukarnie, jak Zakłady Graficzne *Dom Słowa Polskiego, *Drukarnia im. Rewolucji Październikowej, Łódzka Drukarnia Dziełowa, Zakłady Graficzne PZWS w Łodzi, Drukarnia Wydawnicza w Krakowie, Wojskowe Zakłady Graficzne, Prasowe Zakłady Graficzne *Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej "Prasa" w Warszawie i Katowicach, Szczecińskie Zakłady Graficzne, Lubelskie Zakłady Graficzne, Rzeszowskie Zakłady Graficzne, Gdańskie Zakłady Graficzne, Warszawska Drukarnia Akcydensowa i Świele innych.
Zob. też Drukarnie ruchu oporu w l. 1939-45, Księgarstwo, Poligraficzny przemysł, Produkcja wydawnicza, Tajne wydawnictwa.
G.A.E. Bogeng: Geschichte der Buchdruckerkunst. Bd. 1-2. 1930-1941. A.A. Sidorow: Istorija oformlenija msskoj knigi. 1946. Ś A.S. Ziornowa: Naczało knigopieczatanija w Moskwie i na Ukrainie. 1947. D.B. Updike: Prinłing types, their history; forms and use. 1952. - M. Breyer: O starim i rijetkim jugoslo-uenskim knijgama. 1952. A. Kawecka-Gryczowa: Rola drukarstwa poi. w dobie Odrodzenia. 1954. A. Kawecka-Gryczo-
597
EWoK 21
598
DRUKARSTWO POL. ZA GRANICĄ
wa: Drukarstwo poi. w dobie Odrodzenia. W: Bibliogr. literatury poi. okresu Odrodzenia. 1954. L. Febvre, H.J. Martin: Uapparition du livre. 1958. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII w. T. 4-6. 1959-1962. K. Świerkowski: Przemiany drukarstwa poi. z biegiem wieków. W: Księga pamiątkowa Związku Zaw. Pracowników Poligrafii. 1960. A. Flocon: UUniuers des Iwres. itude historiąue des origines a la fin du XVIII s. 1961. H. Presser: Das Buch vom Buch. 1962. J. Benzing: Die Buchdrucker des 16. und 11. Jahrhunderts im deutschen Sprachgebiet. 1963. E.I. Kacprżak: Istorija knigi. 1964. S. Dahl: Dzieje książki. Wyd. poi. pod red. B. Kocowskiego. 1965. Polonia typographica saeculi sedecimi. Z. 1-7.1936-1970.
DRUKARSTWO POLSKIE ZA GRANICĄ datuje się od XV w., kiedy drukarze Polacy osiedlali się poza krajem z przyczyn przede wszystkim ekonomicznych. Naczelne miejsce zajmuje wśród nich ze Śwzględu na wysoki poziom i obfitość swej produkcji *Stanislaw Polak (zm. po 1514), który drukował od 1491 w Sewilli i w Alcala de Henares (1502-1504). W Neapolu, gdzie Stanisław Polak w oficynie Mateusza z Moraw rozpoczynał swą karierę, działał Joannes Adam de Polonia, podpisany tak w jednym druku: Antoninus Florentinus: Confessionak (1478). Wiadomo ponadto, że wspólnikiem jego był Nicolaus Jacobi de Luciferis, Neapolitańczyk, natomiast próby przypisania mu innych druków bądź utożsamiania go z ang. drukarzem nazwiskiem Joannes Lettou nie są dostatecznie udokumentowane. Ów Lettou, jak się przypuszcza pochodzący z Litwy, a więc z ziem stanowiących część dawnej Rzeczypospolitej, działał w Londynie od 1480, gdzie wydał najpierw trzy druki sam, potem pięć druków do spółki z Wilh' amem de Machlinia, następnie albo zmarł, albo wyemigrował z Londynu. W w. XVI i XVII powodem emigracji stały się również sprawy religijne. Zdecydowały one o losach R. *Skrzetuskiego Hoffhaltera (zm. 1568), znakomitego drukarza renesansowego, protestanta, pod koniec życia zwolennika anty-trynitaryzmu, który przebywał kolejno w Wiedniu, De-breczynie, Wielkim Waradynie i w Alba Julia. Syn Rafała, Rudolf Hoffhalter Tigurinus (zm. 1585/1586), drukował w 1. 1573-1574 w Alsólindva (dziś jug. Dolnja Lendava), w Nedelisće, w Debreczynie (od 1577) i w Wielkim Waradynie, wypuszczając druki węg. i chorw. Obydwaj Skrzetuscy zapisali się chlubnie w rozwoju drukarstwa węg. Z przełomu w. XVII i XVIII pochodzą niejasne ślady udziału Polaków w działalności oficyny zborowej w Koloszwarze, której fundatorką była Krystyna Kmi-towa. W 1640 osiedlił się w Wiedniu Stanisław Mateusz Cosmerovius (Kocmyrzowski), uczeń F. Cezarego z Krakowa. W 1649 przejął dużą oficynę Formików, prowadził też księgarnię sortymentową. Wydawał teksty łac, niem., wł., węg., w sumie 351 druków, co stanowi niemal 1/3 ówczesnej produkcji wiedeńskiej. Po jego śmierci przedsiębiorstwo prowadził syn, Johann Christoph
(1656-1685), następnie do 1686 wdowa po nim, Teresa, wreszcie do 1715 spadkobiercy. Współcześnie z Kocmy-rzowskimi przebywał w Wiedniu Lotaryńczyk F. de *Mes-gnien Meniński, w młodości związany z Polską, używający poi. formy nazwiska, wydawca dzieł orientalnych. W Amsterdamie prowadził oficynę Jan Crell młodszy (ur. ok. 1625), syn słynnego teologa, absolwent szkół ang., który po wygnaniu arian z Polski przybył do Niderlandów. Drukarnię przejął po nim syn, również Jan (zm. przed 1731). Niezależnie od działalności drukarzy Polaków ukazały się za granicą prace autorów poi. bądź dzieła zamawiane na wewnętrzne potrzeby kraju (np. przez J. *Hal-lera), tłoczone w oficynach obcych już w XV w. Do poł. XVII w. ukazały się w ten sposób 1274 jednostki wydawnicze o łącznej objętości 31000 arkuszy. Początkowo celowały w tym firmy drukarskie Moguncji, Norymbergi, Kolonii i Bazylei. Z biegiem czasu coraz więcej obcych drukarń tłoczyło książki poi., m. in. Ludovico Sevestre w Paryżu (1668) i G.J. *Decker, pierwszy drukarz berliński posiadający porządne czcionki poi. (druga poł. XVIII w.). Ponadto książki poi. drukowano w Amsterdamie, Lipsku, Nancy (kilka książek w XVIII w. za życia Stanisława Leszczyńskiego) i w innych miastach europejskich, ale zarówno poi. drukarnie, jak i druk poi. książek były do pocz. XIX w. zjawiskiem sporadycznym. Dopiero wielka fala emigracji po powstaniu 1830 wpłynęła decydująco na rozwój D.p. na obczyźnie, głównie we Francji, Anglii, Belgii i Szwajcarii. Drugi szybki, zwłaszcza ilościowy, wzrost poi. tłoczni rozsianych po całym niemal świecie związany był z początkami naszej emigracji zarobkowej w 1. 80-tych XIX w. Licznie powstające odtąd czasop. wychodźcze, często nie mogące korzystać z usług drukarń obcych, nie posiadających poi. czcionek, zmuszone były do zakładania własnych, choćby prymitywnych tłoczni. Część z nich wkrótce upadła; inne przetrwały przez długie lata, urastając nawet do sporych koncernów wydawniczo--poligraficznych. Tego typu drukarnie istniały, a i dziś nie należą do rzadkości, we wszystkich prawie krajach Europy, w obu Amerykach, a nawet w Azji.
Afryka. Przy końcu XIX w. drukarnię poi. utrzymywali oo. trapiści poi. w Marianhill w Natału w płd. Afryce. Od ok. 1885 wydawali oni miesięcznik "List Św. Józefa" a nieco później "Niezapominajki".
Argentyna. Pierwszym drukiem poi. była tu Ustawa Towarzystwa Demokratycznego Polskiego w Buenos Aires zawiązanego w 1890. Później dopiero powstały drukarnie poi., związane najczęściej ściśle z rozwojem prasy emigracyjnej. W Buenos Aires w 1912 b. członek partii Proletariat, zecer Adam Dąbrowski (1857-1914), zorganizował niemal kompletną drukarnię w celu wydawania pisma socjalistycznego. Plany te upadły, ale wysiłek Dąbrowskiego nie poszedł całkowicie na marne. W 1913 zaczęło się
599
600
DRUKARSTWO POL. ZA GRANICĄ
wa: Drukarstwo poi. w dobie Odrodzenia. W: Bibliogr. literatury poi. okresu Odrodzenia. 1954. L. Febvre, H.J. Martin: Uapparition du livre. 1958. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII w. T. 4-6. 1959-1962. K. Świerkowsfci: Przemiany drukarstwa poi. z biegiem wieków. W: Księga pamiątkowa Związku Zaw. Pracowników Poligrafii. 1960. A. Flocon: L'Univers des livres. Śtude historiąue dis origines a la fin du XVIII s. 1961. H. Presser: Das Buch vom Buch. 1962. J. Benzing: Die Buchdrucker des 16. und 17. Jahrhunderts im deutschen Sprachgebiet. 1963. E.I. Kacprżak: Istorija knigi. 1964. S. Dahl: Dzieje książki. Wyd. poi. pod red. B. Kocowskiego. 1965. Polonia typographica saeculi sedecimi. Z. 1-7.1936-1970.
DRUKARSTWO POLSKIE ZA GRANICĄ datuje się od XV w., kiedy drukarze Polacy osiedlali się poza krajem z przyczyn przede wszystkim ekonomicznych. Naczelne miejsce zajmuje wśród nich ze względu na wysoki poziom i obfitość swej produkcji *Stanisław Polak (zm. po 1514), który drukował od 1491 w Sewilli i w Alcala de Henares (1502-1504). W Neapolu, gdzie Stanisław Polak w oficynie Mateusza z Moraw rozpoczynał swą karierę, działał Joannes Adam de Polonia, podpisany tak w jednym druku: Antoninus Florentinus: Confessionałe (1478). "Wiadomo ponadto, że wspornikiem jego był Nicolaus Jacobi de Luciferis, Neapolitańczyk, natomiast próby przypisania mu innych druków bądź utożsamiania go z ang. drukarzem nazwiskiem Joannes Lettou nie są dostatecznie udokumentowane. Ów Lettou, jak się przypuszcza pochodzący z Litwy, a więc z ziem stanowiących część dawnej Rzeczypospolitej, działał w Londynie od 1480, gdzie wydał najpierw trzy druki sam, potem pięć druków do spółki z Williamem de Machlinia, następnie albo zmarł, albo wyemigrował z Londynu. W w. XVI i XVII powodem emigracji stały się również sprawy religijne. Zdecydowały one o losach R. *Skrzetuskiego Hoffhaltera (zm. 1568), znakomitego drukarza renesansowego, protestanta, pod koniec życia zwolennika anty-trynitaryzmu, który przebywał kolejno w Wiedniu, De-breczynie, Wielkim Waradynie i w Alba Julia. Syn Rafała, Rudolf Hoffhalter Tigurinus (zm. 1585/1586), drukował w 1. 1573-1574 w Alsólindva (dziś jug. Dobija Lendava), w Nedelisće, w Debreczynie (od 1577) i w Wielkim Waradynie, wypuszczając druki węg. i chorw. Obydwaj Skrzetuscy zapisali się chlubnie w rozwoju drukarstwa węg. Z przełomu w. XVII i XVIII pochodzą niejasne ślady udziału Polaków w działalności oficyny zborowej w Koloszwarze, której fundatorką była Krystyna Kmi-towa. W 1640 osiedlił się w Wiedniu Stanisław Mateusz Cosmerovius (Kocmyrzowski), uczeń F. *Ceza-rego z Krakowa. W 1649 przejął dużą oficynę Formików, prowadził też księgarnię sortymentową. Wydawał teksty łac, niem., wł., węg., w sumie 351 druków, co stanowi niemal 1/3 ówczesnej produkcji wiedeńskiej. Po jego śmierci przedsiębiorstwo prowadził syn, Johann Christoph
(1656-1685), następnie do 1686 wdowa po nim, Teresa, wreszcie do 1715 spadkobiercy. Współcześnie z Kocmy-rzowskimi przebywał w Wiedniu Lotaryńczyk F. de *Mes-gnien Meniński, w młodości związany z Polską, używający poi. formy nazwiska, wydawca dzieł orientalnych. W Amsterdamie prowadził oficynę Jan Crell młodszy (ur. ok. 1625), syn słynnego teologa, absolwent szkół ang., który po wygnaniu arian z Polski przybył do Niderlandów. Drukarnię przejął po nim syn, również Jan (zm. przed 1731). Niezależnie od działalności drukarzy Polaków ukazały się za granicą prace autorów poi. bądź dzieła zamawiane na wewnętrzne potrzeby kraju (np. przez J. *Hal-lera), tłoczone w oficynach obcych już w XV w. Do poł. XVII w. ukazały się w ten sposób 1274 jednostki wydawnicze o łącznej objętości 31000 arkuszy. Początkowo celowały w tym firmy drukarskie Moguncji, Norymbergi, Kolonii i Bazylei. Z biegiem czasu coraz więcej obcych drukarń tłoczyło książki poi., m. in. Ludovico Sevestre w Paryżu (1668) i G.J. *Decker, pierwszy drukarz berliński posiadający porządne czcionki poi. (druga poł. XVIII w.). Ponadto książki poi. drukowano w Amsterdamie, Lipsku, Nancy (kilka książek w XVIII w. za życia Stanisława Leszczyńskiego) i w innych miastach europejskich, ale zarówno poi. drukarnie, jak i druk poi. książek były do pocz. XIX w. zjawiskiem sporadycznym. Dopiero wielka fala emigracji po powstaniu 1830 wpłynęła decydująco na rozwój D.p. na obczyźnie, głównie we Francji, Anglii, Belgii i Szwajcarii. Drugi szybki, zwłaszcza ilościowy, wzrost poi. tłoczni rozsianych po całym niemal świecie związany był z początkami naszej emigracji zarobkowej w 1. 80-tych XIX w. Licznie powstające odtąd czasop. wychodźcze, często nie mogące korzystać z usług drukarń obcych, nie posiadających poi. czcionek, zmuszone były do zakładania własnych, choćby prymitywnych tłoczni. Część z nich wkrótce upadła; inne przetrwały przez długie lata, urastając nawet do sporych koncernów wydawniczo--poligraficznych. Tego typu drukarnie istniały, a i dziś nie należą do rzadkości, we wszystkich prawie krajach Europy, w obu Amerykach, a nawet w Azji.
Afryka. Przy końcu XIX w. drukarnię poi. utrzymywali oo. trapiści poi. w Marianhill w Natalu w płd. Afryce. Od ok. 1885 wydawali oni miesięcznik "List Św. Józefa" a nieco później "Niezapominajki".
Argentyna. Pierwszym drukiem poi. była tu Ustawa Towarzystwa Demokratycznego Polskiego w Buenos Aires zawiązanego w 1890. Później dopiero powstały drukarnie poi., związane najczęściej ściśle z rozwojem prasy emigracyjnej. W Buenos Aires w 1912 b. członek partii Proletariat, zecer Adam Dąbrowski (1857-1914), zorganizował niemal kompletną drukarnię w celu wydawania pisma socjalistycznego. Plany te upadły, ale wysiłek Dąbrowskiego nie poszedł całkowicie na marne. W 1913 zaczęło się
599
600
I
tu ukazywać "Echo Polskie", składane w jego zecerni, a odbijane w jednej z argentyńskich tłoczni. Własną drukarnię, prowadzoną przez Stanisława Czyżewskiego, miała ukazująca się w 1919 "Wolna Polska". Również dobrze wyposażoną drukarnią dysponował "Glos Polski" (1922-1935). Polski koncern prasowo-wydawniczy, publikujący własnym nakładem we własnych zakładach graficznych książki, kalendarze i czasopisma, powstał w 1931 w momencie przekształcenia tygodnika "Niezależny Kurier Polski w Argentynie" na dziennik. "Kurier" upadł w 1947, a drukarnię sprzedano Związkowi Słowian (Union Eslava de la Argentina). Drukarnię polską poza Buenos Aires zainicjował w Posadas (stan Mis-siones) w 1924 "Orędownik". Tłocznię tę przeniesiono wkrótce do Azara (tenże stan), gdzie przetrwała do 1950. W 1933 we własnej tajnej drukarni ukazywała się wydawana z ramienia Komunistycznej Partii Argentyny "Jedność Robotnicza". W tymże roku w Apostoles (stan Missiones) zaczął się ukazywać we własnej niewielkiej tłoczni "Osadnik", będący organem Związku Towarzystw Polskich w Missiones i w Paragwaju. Czasopismo to zlikwidowano w 1947. Przez ostatni i najdłuższy okres było ono redagowane, składane i odbijane przez samouka, stolarza Antoniego Skupienia. Obecnie współwłaścicielem polskiej drukarni w Buenos Aires jest były współpracownik "Niezależnego Kuriera Polskiego w Argentynie" Bolesław Lasecki.
Belgia. Pierwsze druki poi. pojawiły się w Brukseli w 1836-1837 w tłoczni Vogleta. Za namową J. *Lele-wela H. *Kałussowski założył w 1837 pierwszą poi. drukarnię i prowadził ją najpierw sam, a później do spółki z emigrantem A. Pauszą (do 1839) i Józefem Kleczyńskim. Później tłoczyli tu druki poi. Belgowie: ponownie Voglet, J.H. Briard (m.in. Kalendarzyk emigranta, 1843, poi. wydawcy Jana Nepomucena Młodeckiego), Dehou (ok. 1850) i Maquardt (1859).
Brazylia. Pierwszym poi. drukarzem i wydawcą w Brazylii był prawdopodobnie działający na przełomie XIX i XX stulecia w Kurytybie Feliks Zdanowski, który na pocz. swej pracy wydał w 1898 Kalendarz polski. Tłoczył także druki ros. W tymże czasie i mieście istniała także drukarnia "Gazety Polskiej" w Brazylii, a w Soro-caba tłocznia wdowy Durskiej. Drukarzem być może pracującym samodzielnie był także T. Kaźmierski w Sao Paulo. Szereg drukarenek poi. istniało przez krótszy lub dłuższy czas na prowincji. Prócz czasop. regionalnych wydawały one niekiedy książki. Jedną z nich była tłocznia "Polonia", działająca ok. 1910 w Ponta Grossa (stan Parana). Znaczny rozkwit poi. ruchu wydawniczego, a co za tym idzie i drukarstwa, zanotowano po 1914. Tylko w dziesięcioleciu 1914-1924 nie licząc czasop. ukazało się tu ponad 70 dzieł w j. poi. W Kurytybie
DRUKARSTWO POL. ZA GRANICĄ
działała w tym okresie oficyna lekarza Szymona Kosso-budzkiego (zm. 1934).
Francja. Pierwszym na większą skalę drukarzem tłoczącym w j. poi. był Barbezet, paryski wydawca dzieł I. Krasickiego (1830). W 1832 sprzedał on drukarnię A. Pinardowi, który w tymże roku drukował utwory Mickiewicza i Słowackiego oraz czasop. "Pamiętnik Emigracji" i "Pielgrzym Polski". W tym czasie tłoczyli też m. in. w j. poi.: w Paryżu Bourgogne i Martinet, P. Bau-douin i słynna oficyna *Didotów oraz w Wersalu Erasme Kleffer. Inicjatorem D.p. był tu E. *Januszkie-wicz, który w 1835 zawarł w Paryżu z Aleksandrem Jełowickim (1805-1877) spółkę: Księgarnia i Drukarnia Polska A. Jełowicki i Sp. W ciągu czterech lat wyszło z niej ok. 650000 arkuszy druków zwartych i czasop. Po wstąpieniu Jełowickiego do stanu duchownego spółka została rozwiązana (1839). Po roku Januszkiewicz odstąpił drukarnię Juliuszowi Marylskiemu (zm. 1888), który zlikwidował ją ok. 1842. Od tej pory aż do 1875 dla emigracji poi. obok wymienionych już pracowały m. in. następujące drukarnie paryskie: Maulde i Renou (dawniej Pinard), Bracia Rouge, Dunon i Fresne, Charles Tolmer i Isidor Joseph. Tamże po 1875 drukarnię poi. prowadzili: Konstanty Zabieha (1846-1881), a po jego śmierci do 1885 wdowa Adrianna; Adam'Bitis; Stanisław Kraków (1845-1892), powstaniec z 1863, miał drukarnię "fototypiczną"; Stefan Nieciuński; Al. Okęcki; Adolf Reiff (1832-1902) będący zarazem wydawcą "Kuriera Paryskiego" przemianowanego na "Wolne Słowo'tPolskie". W okresie późniejszym wspólnikiem jego został Hymann, który następnie (do 1916) prowadził już firmę samodzielnie. W pocz. XX w. w drukach poi. specjalizowała się również tłocznia Levego. W 1. 1831-1861 w 11 miastach (m. in. Avignon, Besancon, Bourges, Poitiers, Bordeaux, Mont-de-Marsan,. Ingouville, Wersal i Strasburg) pracowało ok. 20 drukarń poi. bądź wydających w dużej mierze druki poi. W 1842 we Francji mieszkało 125 drukarzy Polaków, nie licząc 21 drukarzy-litogfafów. M. in. zecerem w pierwszych latach tułaczki po powstaniu styczniowym był Walerian Wróblewski. Z później powstałych i istniejących do dziś drukarń poi. wymienić można tłocznię "Narodowca" przeniesionego w 1919 z Westfalii do Lilie, a następnie do Lens, drukarnię "Przewodnika Polskiego" w Lilie (od 1945), a w Paryżu Polskie Zakłady Graficzne "Ri-chard", Les Presses Rapides Franciszka Pielawy i drukarnię Ignacego Poręby. W Aix-en-Province oficynę bibliofilską prowadzą M. i F. Prochaskowie. W 1. 1940-1949 w Nicei działała filia f lorenckiej drukarni S. *Tyszkiewicza.
Izrael. W 1. 1942-1946 w Jerozolimie działała zorganizowana przez rząd emigracyjny w Londynie Placówka Wydawnicza, której zadaniem było przygotowanie podręczników szkolnych dla młodzieży poi. na obczyźnie.
601
602
DRUKARSTWO POL. ZA GRANICĄ
Pracowało dla niej 14 izraelskich drukarni posiadających czcionki poi. (w Jerozolimie, Tel Avivie i Etaifie).
Kanada. Obecnie istnieje znana drukarnia "Związkowca" w Toronto. Obok niej znajdują się tu prawdopodobnie i inne tłocznie poi.
Niemcy. Bezpośrednie sąsiedztwo sprawiło zapewne, że często drukowano tu książki poi. Na przełomie XVIII i XIX w. tłoczył je np. *Tauchnitz w Lipsku. Pierwszą poi. drukarnią była prawdopodobnie oficyna J.I. Kraszewskiego w Dreźnie, która w 1. 1868-1871 wypuściła 65 dzieł w 74 t. W 1. 90-tych pracowały w Berlinie dwie drukarnie poi.: F. Załachowskiego i Sp. (wydawcy tygodnika "Prawda") oraz Dziecichowicza. Przed Ś pierwszą wojną światową m. in. drukował w Oberhausen w Westfalii Józef Kawaler.
Stany Zjednoczone A. P. Pierwsza poi. książka Rozmowy do ułatwienia nauki jenzyka()) angielskiego dla Śemigrantów ukazała się tu w 1834 w filadelfijskiej drukarni Johna Younga. Ok. trzy lata później prowadził tu litografię M. Rosienkiewicz. Natomiast pierwszą poi. drukarnię założył wespół z Pickerem H. Schriftgiesser, który wyemigrował z Polski z nie znanych bliżej przyczyn politycznych. W 1. 1863-1865 drukował on w Nowym Jorku "Echo Polski", a po jego upadku przeniósł się do Waszyngtonu, gdzie wydał m. in. konstytucję Gminy Polskiej. Kolejne drukarnie powstawały od 1870, najczęściej wraz z nowymi czasop. wychodźczymi. Były to m. in. drukarnia "Orła Białego" w Waszyngtonie (1870), prowadzona przez Aleksandra Szczepankiewicza, a następnie przez Ignacego Wendzińskiego; Wodzickiego w Nowym Jorku (1872), tłocząca "Swobodę"; "Kuriera Nowojorskiego" (1875-1879); "Przyjaciela Ludu" w Milwaukee, a później w Chicago (1876-1884) i "Ogniwa" w Brookly-nie (1879). Po upadku tego czasop. w 1881 z tejże tłoczni poczęła wychodzić do dziś ukazująca się "Zgoda" (obecnie w Chicago). W 1. 1893-1904 wszelkich robót drukarskich podejmowała się także tłocznia E. L. Kolakowskiego, wydawcy "Kuriera Nowojorskiego". Pierwszym na wielką skalę wydawcą i drukarzem poi. w Stanach Zjednoczonych był Władysław Dyniewicz (1843-1928), który wyemigrował z Polski w 1866. W 1871 nabył w Chicago od Piotra KioJbassy małą księgarnię, przy której w następnym roku założył drukarnię. W 1. 1873-1913 wydawał i tłoczył "Gazetę Polską", a w 1890-1913 "Tygodnik Naukowo-Powieściowy". Ponadto w ciągu 40-letniej działalności spod pras jego wyszły setki tysięcy egz. broszur i książek poi., które rozchodziły się po całej Ameryce. Przedsiębiorstwo na podobną skalę prowadził Antoni Alfred Paryski (1865-1935). Do Stanów przybył w 1888, rozpoczynając od razu swą działalność wydawniczą i drukarską, najpierw w Nowym Jorku, później w Chicago i wreszcie w Toledo. Znany był głównie jako wydawca
i drukarz czasop. "Ameryka Echo". Wytłoczył ponadto ok. pół miliona poi. książek. Z innych drukarń poi. w USA w końcu XIX w. wymienić można m. in. tłocznię M. Twa-rowskiego w Nowym Jorku (ok. 1884); powstałą w 1884 w Detroit drukarnię publicysty i wydawcy tamtejszej "Gazety Narodowej" J. Piotrowskiego; oficynę Antoniego Malłka w Chicago (ok. 1887); drukarnię pisma "Czas" w Chicago (ok. 1890). Obok niektórych z wymienionych wyżej firm w okresie międzywojennym istniały bądź nadal istnieją m. in. następujące drukarnie: Sierocińca Św. Jadwigi w Niles; Polskiej Ludowej Spółki Wydawniczej w Chicago; Spółki Wydawniczej "Kuriera Polskiego" w Milwaukee i F. Lisieckiego w Nowym Jorku. W 1894 z inicjatywy drukarni dziennika "Telegraf" w Chicago powstało Stów. Drukarzy Polskich, będące jednocześnie członkiem Międzynarodowej Unii Drukarzy (International Typographical Union). W 1934 liczyło ono ok. stu członków.
Szwajcaria. Znany działacz polityczny Agaton Giller (1831-1887) prowadził drukarnię poi. w Bendli-konie w 1. ok. 1865-1866. Tłoczył tu przeniesioną z Lipska "Ojczyznę", a po jej zamknięciu (we wrześniu 1865) jeszcze przez ponad rok wydawał różne pisma emigracyjne. Przed 1868 w Zurychu powstała Drukarnia Polska Komitetu Reprezentacyjnego Emigracji Polskiej, działająca co najmniej do 1869. Drukowano tu m. in. organ Komitetu "Niepodległość". Początkowo prowadził ją Adam Maślankiewicz, a od marca 1868 pod własną firmą dzierżawca J. Kossobudzki. W 1. 1869-1870 istniała w Genewie oficyna L. Czernieckiego, który przeniósł się z Londynu. Od 1881 prawdopodobnie przez dziesięć lat istniała w Genewie drukarnia "Przedświtu".
Węgry. W końcu XIX w. w Czaca drukarnię Macierzy Polskiej prowadził K. Studencki. W okresie drugiej wojny światowej z inicjatywy przebywających tu poi. literatów i artystów i przy poparciu ich węg. kolegów powstał Dom Wydawniczy "Biblioteka Polska", który dysponował małą drukarnią. Zob. też R. Skrzetuski.
Wielka Brytania. Pierwsze druki poi. ukazały się w 1835 w Portsmouth u Gardnera (pisma Gromady Grudziąż) i w 1836 u T.R. Druzy'ego [Maria Malczewskiego odbita z czcionek zakupionych przez emigranta Jana Marcina Bansemera, 1802-1840). W 1838 Bansemer był już współwłaścicielem (z Żytogórskim) londyńskiej drukarni pod firmą Bronn et Co. Pierwszą poi. drukarnię w Londynie założyli jednak wcześniej, bo w 1837, Stanisław Milewski (1805-1843) i Aleksander Napoleon Dybowski (1810-1862), redaktor "Republikanina". W 1839, prawdopodobnie jako jej kontynuacja, istniała firma F. Gąsiewski (zm. 1845) i Sp. Ok. 1842-1857 działał w Londynie jako drukarz Eugeniusz Detkens (zm. 1857), emigrant z 1831, tłoczący głównie ang. druki związane z Polską. Od 1852
603
604
DRUKARSTWO POL. ZA GRANICĄ
funkcjonowała w Londynie drukarnia Aleksandra Ry-pińskiego. Wyszło z niej sporo poi. broszur i książek. Po uzyskaniu amnestii wyjechał on w 1857 do Polski. Również w Londynie powstała w 1853 w porozumieniu z A. Hercenem Drukarnia Tow. Demokratycznego Polskiego i Wolna Drukarnia Rosyjska. Rok później na wyspie Jersey poi. drukarnię założył Zenon Świętosławski (1813-1875), który po wytłoczeniu kilku książek (m. in. Lud polski na emigracji 1835-1846) przeniósł swą firmę do Londynu i połączył z drukarnią TDP, działającą później pod nazwą Drukarni Powszechnej (Universal Printing Etablishment). Do 1862 wyszło z niej ok. 50 druków, m.in. "Kołokoł" Hercena, pisma Karola Balińskiego, W. Hugo, G. Mazziniego i L. Kossutha. W 1862 drukarnię objęła redakcja pisma "Głos Wolny". W ostatnim okresie tłocznią TDP zarządzał Ludwik Czerniecki (zm. po 1870), który od 1863 do ok. 1867 prowadził w Londynie własną oficynę. Tamże w 1891-1905 działała drukarnia Polskiej Partii Socjalistycznej, która wydawała przede wszystkim "Przedświt" (1891-1902), drukowany od 1881 w Genewie, a następnie "Światło" (1898-1904), "KurierekZakordonowy i Zagraniczny" (1901-1904) oraz "Białostocczanina" (1899-1901). Głównym drukarzem był B.A. Jędrzejowski (pseud. Józef Kaniowski), a przez pewien czas Stanisław Wojcie-chowski, późniejszy prezydent, oraz Józef Piłsudski. Obecnie działa w Londynie kilkanaście drukarń i drukare-nek poi. Największymi i najbardziej znanymi są tłocznie: Katolickiego Ośrodka Wydawniczego "Veritas" (od 1948); "Gryf"; "Wbite Eagle Press"; Hornsey Printers i West London Offset Co. Ponadto w 1950 powstała tu Oficyna Poetów i Malarzy (własność Czesława i Krystyny Bednarczyków), której ambicją jest wysoki poziom artystyczny wydawanych książek. Z ciekawszych pozycji Oficyny zacytować można Vade-Mecum Norwida i Ostatnie utwory M. Jasnorzewskiej-Pawlikowskiej. Wykonuje też druki na zlecenie m. in. Mc Gili University z Kanady i wydawnictw ang. W 1. 1951-1956 wychodził tu dwutygodnik rysunkowy Feliksa Topolskiego "Kronika". W ciągu 15 lat spod jej pras wyszło 89 pozycji. Podobnymi założeniami kieruje się bibliofilska oficyna Stanisława Gliwy, który początkowo działał wraz z Bednarczykiem, a obecnie drukuje samodzielnie w Southend-on-Sea Essex (m. in. Samuel Tyszkiewicz artysta-typograf 1962). Niedawno na terenie W. Brytanii powstał związek Drukarzy Polskich.
Włochy. W 1. 1928-1954 we Florencji prowadził bibliofilską oficynę Samuel Tyszkiewicz. Znana w całym świecie Stamperia Polacca lub inaczej Tyszkiewiciana Tipographia wydała 49 pozycji ręcznie składanych, tłoczonych i zdobionych, nie licząc drobniejszych druków. Z usług jej korzystali m. in. uniwersytet we Florencji i Smith College w USA. W tym samym czasie druku
w j. poi. podejmowała się m. in. Scuola Tipografica Pio X w Rzymie. Z dużej poprawności składu sądzić można, że pracowali w niej poi. zecerzy.
ZSRR i Rosja. Pierwszy druk poi. wykonała w 1633 drukarnia zał. w 1616 przy klasztorze Kijowsko-Pieczerskiej Ławry (Mnemosnyje sławy prac i trudów... Piotra Mohiły... od studentów gynwasiutn w Bractwie Kijowskim... podana). W sumie w 1. 1633-1672 wytłoczyła ona 16 druków pol.-łac. Działalność w tym zakresie kontynuował jeszcze w XIX w. Karol Kraj (Kray) w 1. 1816-1853 właściciel poi. drukarni w Petersburgu, w której wytłoczył m. in. pierwsze wydanie Konrada Wallenroda Mickiewicza (1828) i "Rocznik Literacki" (1843, 1844 i 1846). W Petersburgu również od 1856 działała drukarnia M. *Wolfa, jako część dużej firmy księgarsko-nakładowej. W chwili upaństwowienia (1917) należała do największych koncernów wydawniczo-poligraf icznych w Rosji. W okresie późniejszym drukarnie poi. prowadzili tu: Ferdynand Suszczyński (zm. 1890), Edmund Nowicki i M. Głodkow-ski. W Kijowie godność drukarza Uniwersytetu Św. Włodzimierza piastował posiadający także księgarnię nakładową Józef Zawadzki (ur. 1818), syn założyciela firmy wileńskiej. W 1863, podejrzewany o sprzyjanie powstaniu zmuszony był sprzedać księgarnię, tracąc zapewne zarazem *przywilej drukarski. Bezpośrednio*przed 1863 w klasztorze Kijewsko-Pieczerskiej Ławry tajną rewolucyjną drukarnię zorganizował jeden z późniejszych przywódców powstania Stefan Bobrowski (1840-1863). Na przełomie XIX i XX w. w Kijowie obowiązywał zakaz drukowania w j. poi., zniesiony częściowo w 1905. Odtąd oprócz Pieczerskiej Ławry druki poi. wykonywały oficyny Frąckiewicza oraz J. Czokołowa, w której 1/3 udziału posiadał Władysław Idzikowski. Ok. 1916 istniała tu Drukarnia Polska, która w tymże roku wydała m. in. Kalendarz polski. W Odessie ok. 1875 Drukarnię Słowiańską prowadził J. Bukowiecki, a bezpośrednio po nim objął ją M. Gródecki. W tym samym mieście konspiracyjną drukarnię założył działacz robotniczy, członek PPS i SDKPiL Jan Grzelak (1881-1920). Wydawał i drukował w niej "Komunę". Druki poi. tłoczono także i w innych miastach, jak Moskwa (m. in. wspomniany już M. Głodkowski, ok. 1917), Rostów, a nawet na Syberii. Ok. 1912 w Odessie prowadziło drukarnię Akcyjne Polsko-Rosyjskie Tow. Sztuki Drukarskiej. Obecnie liczne wydawnictwa w j. poi. wykonują drukarnie radzieckie.
J.H. Retinge : Polacy w cywilizacji świata do końca w. XIX. 1937. Who's Who in Polish America. 1943. L. Gocel: Drukarnie poi na emigracji (1832-1862). "Kwart. Prasozn." 1958 nr 1/2. B. Czaykowski, B. Sulik: Polacy w W. Brytanii. 1961. S. Strumph-Wojtkiewicz: Książka szła za emigrantem. 1963. J. Śląski: Z działalności drukarzy poi. Skrzetuskich-Hoffhalterów na Węgrzech 1563-1586. "Odrodzenie i Reformacja w Polsce" 1965.
605
606
DRUKARZ
Stosunki społeczne przedstawione w dziełach obu tych myślicieli były zaprzeczeniem kapitalistycznych i opierały się na zasadach pełnego egalitaryzmu bez podziałów stanowych i klasowych. Podobne poglądy zawierał Kodeks natury... Morelly'ego (1755), a także dzieła Gabriela Mably: Wątpliwości przedstawione filozofom-ekonomistom... (1768), Zasady praw (1776), O prawach i obowiązkach obywatela (1789). Dzieła tych dwóch myślicieli fr. były inspiracją działalności Franciszka Babeufa i in. przywódców wielkiej rewolucji francuskiej, a stały się również w XIX w. natchnieniem szeregu wybitnych socjalistów utopijnych we Francji. Od Utopii Morusa pochodzi przymiotnik "uto-
I9 r. t*r. 1 . 90 Hm, >/*
DRUKARZ, w szerszym znaczeniu każdy pracownik przemysłu poligraficznego (*Poligraf), w węższym pracownik obsługujący maszynę drukarską zarówno w *typografii (zwany również typografem), jak w Offsecie i *rotograwiurze. W tym przypadku bardziej odpowiednia jest nazwa: *maszynista (drukarski, offsetowy, rotograwiurowy itd.). We wczesnych drukach łac. stosowano określenie impressor lub pressor (łac. = ten, który tłoczy).
DRUKI BLIŹNIACZE, dwa równocześnie ukazujące się *nakłady tego samego dzieła wydane w różnych miejscach. D.b. nazywamy również jeden nakład, którego część ze względu na bibliofilski charakter ma zmienione ustawienie kolumny, układ marginesów itp. f^ *? f* D lii fl li V CliTlllflll)
DRUKI SOCJALISTYCZNE. Mianem D.s. określa ULLllllUjfl UŁIhUUAiI
ii wydawnictwa polityczne, które w swej treści zgodne Ip rrtj Ismwą fjrtp faita) Fśti.
są z podstawowymi zasadami socjalizmu naukowego, lub szerzej Ś wszelkiego rodzaju wydawnictwa polityczne
afirmujące socjalizm jako określoną ideologię społeczną. *lfVż9 fS8ZHIta,
Do pierwszego typu D.s. należy zaliczyć zarówno dzieła aJ2!%L!i^*grXL?lS&& ~~";r;i5-vit: i'*;,^;1 twórców socjalizmu naukowego'Karola Marksa, Fry- -mmiSu ?>> ,. wii.n.i <*'*"*"L ""!"?"'... . deryka Engelsa, Włodzimierza Lenina i in. wybitnych kontynuatorów'jak również wszelkie wydawnictwa poli- &tŚSS^StiS^Siit^S!'L ^'-zt^-1^&--tyczne, wyrażające lub reprezentujące teoretyczny i pra- ' *"V^SUIł"!!Ł*iSima**- Ś**Ś * ******. ktyczny dorobek marksizmu-leninizmu. W drugim zna- SSSSSSSŚ^^JSSt SSiKTJrtKStSS* wv7i* czeniu mianem D.s. można określić dzieła prekursorów SjSSSm^&^^ratLiJl^tS^i 'SS^."^.*'5iJlXr^*"*a* socjalizmu naukowego i wydawnictwa (osoby, ugrupowania, organizacje polityczne) zbliżające się w swej treści ***"'..........""
do socjalizmu naukowego, jakkolwiek nie identyczne z nim czy nie identyfikujące się wa wszystkich kwestiach teorii i działania. W tym też znaczeniu D.s. rejestrowane są w opracowaniach bibliogr., ukazujących okres dojrzewania i krystalizacji socjalizmu naukowego zwłaszcza m***** w drugiej poł. XIX i w pocz. XX w. W literaturze poi. znalazło to wyraz w Materiałach do bibliografii druków socjalistycznych, opracowanych przez Żannj Kormanową. .',t,*'**'^ripw-"*n Długo trwał rozwój idei socjalizmu, zanim znalazł nauko- "SS?S'. wy wyraz w pracach Marksa i Engelsa. Przyjmując datę ?,V,KN wyd. Manifestu komunistycznego w 1843 za mom;nt prze- ~>"w łomowy, nie można pominjć najwybitniejszych przynaj- Strona tytułowa "Czerwonego Sztandaru" z 1919
mniej pozycji piśmiennictwa socjalistycznego, które stanowiło źródło inspiracji dla wielu myślicieli z twórcami socja- pijny", jakim klasycy marksizmu określali koncepcje socjalizmu naukowego włącznie. Najważniejszą pozycją czasów łistyczne, zawarte w dziełach takich twórców, jak Robert nowożytnych jest Prawdziwie złota książeczka o najlepszym Owen (Nowy pogląd na społeczeństwo... 1813, Rewolucja urządzeniu rzeczypospolitej i nowej wyspie Utopii Tomasza w umysłach i postępowaniu ludzkim 1850); Klaudiusz Henryk More'a, wyd. w j. łac. w 1516, której pierwszy przekład Saint-Simon {Rewolucja społeczeństwa europejskiego 1814, ang. ukazał się w 1551, a poi. w 1919. Podobny funkcję O industrializmie 1821, Nowe chrześcijaństwo 1825) czy Karol inspirującą w kulturze europejskiej psłniło dziełko Tomasza Fourier (Thćorie des ąuatre mouuements et des destinees Campanelli Miasto słońca, napisane w 1602, a wyd. po łac. ginźrales 1808, Le nouueau monde industrial et sociitaire 1828). w 1623. Pierwszy pełny przekład poi. ukazał się w 1955. Natomiast sam termin "socjalizm" pojawił się już w 1. 20-
607
608
-tych XIX w. dla określenia koncepcji Roberta Owena. Piotr Leroux, uważany za twórcę tego terminu, nadał mu jedynie szersze znaczenie jako nazwy określonej ideologii społecznej. W rozszerzonym znaczeniu D.s. nie możemy pominąć również dzieł rewolucjonistów i myślicieli poi. z pierwszej poł. XIX w., jak np. Edwarda Dembowskiego (Kilka słów o eklektyzmie 1843, Twórczość w żywocie społeczności 1843, Myśli o przyszłości filozofii 1845), Stanisława Worcella (O własności, O związkach przyrodzonych i spo-łeczeńskich), Tadeusza Krępowieckiego (Przemówienie 29X11832), Piotra Ściegiennego (Złota książeczka 1842), Henryka Kamieńskiego (Filozofia ekonomii materialnej ludzkiego społeczeństwa 1843-1845, O prawdach żywotnych narodu polskiego 1844, Katechizm demokratyczny... 1845) czy fragmentów dzieł Joachima Lelewela, w których głosił ideę gminowladztwa i rewolucji agrarnej. Wymienić tu należy również wydawnictwa Gromad Ludu Polskiego, utworzonych w Anglii w 1835 w porcie Portsmouth, w Londynie i na wyspie Jersey. Chodzi zwłaszcza o "odezwy" i "manifesty" Gromad: Grudziąż, Humań, Praga, Londyn oraz o opracowane przez nie Ustawy Kościoła Powszechnego, zawierające radykalny program rewolucji socjalnej. Podkreślić tu trzeba, że w wydawnictwach socjalistów poi. działających w okresie zaborów, podstawowa idea wyzwolenia społecznego występowała nierozłącznie ze sprawą niepodległości narodowej. W dziełach zaś Edwarda Dembowskiego pojawiły się tezy materializmu dialektycznego i historycznego, autor ich bowiem, podobnie jak Marks i Engels, był pod urokiem dialektyki Hegla i materializmu Feuerbacha. W piśmiennictwie poi. D.s. pojawiły się liczniej dopiero w drugiej poł. XIX stulecia. Za pierwsze chronologicznie wydawnictwo tego typu uchodzi czasop. "Gmina", tłoczone w Genewie w drukarni "Słowiańskiej" w 1. 1866-1867, a redagowane przez Józefa Tokarzewicza i Józefa Brzezińskiego. Zaznaczyli to nawet sami redaktorzy w podtytule, który brzmiał "Pierwsze socjalistyczne pismo polskie". Na miano socjalistycznego wszakże pismo to w pełni nie zasługuje. Bliższe socjalizmu naukowego było późniejsze czasop. "Zmowa" wyd. w Zurychu w 1870 przez Tokarzewicza, W. Roża-łowskiego i J.A. Medekszę. Oba te wydawnictwa pozostawały pod silnym wpływem ideologii rewolucyjno-demo-kratycznej. Pierwszym programowym wydawnictwem socjalistów poi. był Program brukselski, opracowany we wrześniu 1878, a wyd. w pierwszym numerze czasop. "Równość", które wychodziło w Genewie w 1.1879-1881 pod redakcją Kazimierza Dluskiego, Stanisława Mendel-sona, Szymona Dicksteina i Witolda Piekarskiego. "Równość" była w zasadzie pierwszym, sensu stricto, pismem socjalistycznym poi. Produkcja poi. wydawnictw socjalistycznych wzmogła się wydatnie w 1. 80-tych. Obok czasop. emigracyjnych pojawiły się krajowe, te ostatnie
DRUKI SOCJALISTYCZNE
zwłaszcza w drodze zmiany programu i orientacji politycznej, innej bowiem legalnej drogi nie było. W 1879 lwowski dwutygodnik "Praca" przekształcony został w organ robotniczy, a w 1883 podobny charakter przybrał warsz. "Przegląd Tygodniowy". W tym, samym roku ukazały się w Warszawie cztery pierwsze numery tajnego czasop. "Proletariat", organu partii socjalno-rewo-lucyjnej o tej samej nazwie, na której czele stał Ludwik Waryński. Jednocześnie przybywało wiele wydawnictw książkowych, broszurowych i ulotnych, drukowanych na emigracji, głównie w Genewie (z inspiracji Proletariatu i Stowarzyszenia Socjalistycznego "Lud Polski") i w Paryżu (z inicjatywy Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Robotników). Mnożyły się również tajne wydawnictwa krajowe. Podjęta została intensywna praca nad przyswojeniem ruchowi robotniczemu w Polsce najważniejszych dzieł twórców socjalizmu naukowego. W 1883 ukazało się pierwsze wyd. poi. Manifestu komunistycznego w przekładzie Witolda Piekarskiego, drukowane w Genewie czcionkami "Przedświtu", czasop. zał. w 1881 na miejsce "Równości". W 1884 wyszedł spod pras drukarskich w Weimarze pierwszy poi. przekład pierwszego tomu Kapitału, przygotowany przez Stanisława Krasińskiego i Ludwika Krzywickiego. Natomiast w wielotomowej serii Pisma Pomniejsze wydano w poi. przekładzie wiele prac Marksa (m. in. Osiemnasty Brumairea Ludwika Bonaparte, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej) i Engelsa (m. in. Socjalizm utopijny a naukowy, Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa). Wielonakładowe wydania tej serii miały następnie liczne wznowienia i kolportowane były w największych skupiskach robotniczych kraju. W trudnym okresie kształtowania się dążeń ruchu robotniczego oraz teorii i ideologii socjalizmu w Polsce ogromną rolę odegrała publicystyka i działalność organizacyjna wie-luset socjalistów, takich m. in. jak: Edward Abramowski, Bolesław Czerwieński, Ignacy Daszyński, Jarosław Dąbrowski, Szymon Dickstein, Feliks Dzierżyński, Bolesław Antoni Jędrzejowski, Kazimierz Kelles-Krauz, Stanisław Krasiński, Ludwik Krzywicki, Ludwik Kulczycki, Bolesław Limanowski, Róża Luksemburg, Julian Marchlewski, Jędrzej Moraczewski, Feliks Perl, Kazimierz Sosnowski, Jan Stróżecki, Adolf Warski, Ludwik Waryński, Walerian Wróblewski. Dorobek pisarski wielu spośród wymienionych, np. z zakresu ekonomii politycznej (Marchlewski), dziejów ruchów społecznych (Limanowski), socjologii i filozofii (Kelles-Krauz) czy strategii i taktyki ruchu robotniczego (Warski), posiada do dziś żywą i aktualną wartość. Ogromną rolę odegrały także prace popularyzatorskie, przeznaczone dla robotników, w których zabłysnął talentem Szymon Dickstein, piszący pod pseudonimami Jana Młota i Tomka Kujawczyka. Jego broszura pt. Kto z czego żyje?, popularyzująca główne tezy Kapitału
609
610
DRUKI SOCJALISTYCZNE
Marksa, osiągnęła do 1918 kilkadziesiąt wydań o dużym, nakładzie i tłumaczona była w wielu językach. Do 1918, tj. do momentu odzyskania niepodległości, kształtowanej Ś w pierwszym przynajmniej okresie Ś przez ruch robotniczy i socjalistów, ukazało się blisko 2000 tyt. samoistnych wydawnictw socjalistycznych i ponad 1500 tyt. czasop. Prawie połowę z tej liczby stanowiły wydawnictwa emigracyjne, krajowe natomiast, drukowane legalnie, miały z reguły charakter naukowy, zwłaszcza w zaborze pruskim i ros. Znaczna część krajowych wydawnictw socjalistycznych, głównie agitacyjnych, produkowana była nielegalnie. Największą stosunkowo swobodą cieszyły się w tym czasie drukarnie w zaborze austriackim, dlatego też PPSD Galicji i Śląska miała imponujące liczbowo osiągnięcia wydawnicze. Najwyższe nasilenie ruchu wydawniczego miało miejsce w latach rewolucji 1905-1907. D.s. tych lat stanowią 1/3 całej produkcji poi. wydawnictw socjalistycznych w okresie zaborów. Były to z reguły, szczególnie w zaborze ros., wydawnictwa tajne, drukowane konspiracyjnie przez członków PPS, rozbitej w 1906 na PPS-Lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną, oraz przez członków SDKPiL czy ugrupowań z tymi partiami współdziałających. Większość stanowiły broszury, pisma ulotne, odezwy lub czasop., których nakłady przekraczały nierzadko 50000 egz. Taki nakład osiągał do 1906 "Robotnik", organ PPS. W ogromnym nakładzie rozchodził się również "Czerwony Sztandar" wyd. tajnie w 1. 1902-1918 organ SDKPiL, tłoczony w drukarniach Krakowa, Warszawy, Berlina i Zurychu, a redagowany przez najwybitniejszych przywódców tej partii Feliksa Dzierżyńskiego, Juliana Marchlewskiego, Adolfa Warskiego i in. W 1906 nakład niektórych numerów tego pisma przekraczał 20000 egz., a dodatek do niego, zatytułowany "Z Pola Walki", przekraczał nakład 7500. Niektóre partie socjalistyczne, a zwłaszcza Proletariat, ZZSP, PPS, SDKPiL oraz PPSD, tworzyły serie wydawnicze (Biblioteka, Biblioteczka, Wydawnictwo itp.). Z reguły wielonakładowe, serie te składały się z kilku, kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu tomów lub broszur o zbliżonej tematyce, tworząc całość związaną wspólną nomenklaturą wydawniczą. Wzorowane były na Bibliotece "Równości", zapoczątkowanej w Genewie w 1881, i na Biblioteczce Socjalno-Demokra-tycznej, utworzonej w 1882 przez Bolesława Limanowskiego z inicjatywy Stów. Socjalistycznego "Lud Polski". Największe osiągnięcia w wydawnictwach seryjnych miały: Spółka Nakładowa "Książka" (1904-1913), reaktywowana w latach międzywojennych, Wydawnictwo "Latarnia" (1900-1911) oraz Biblioteczka Popularna "Życie" (1907--1913), działające w Krakowie i w Warszawie z inspiracji PPSD Galicji i Śląska. Ilość tyt. wym. serii sięgała blisko 200 pozycji książkowych. Nieco niższe osiągnięcia miała Biblioteka Socjal-Demokratyczna SDKPiL (Paryż, War-
szawa, Kraków 1895-1906), "Biblioteka Ludowa" (Warszawa 1906-1907) czy wydawnictwo Trybuna (Leningrad 1917-1918). W 1. 1914-1918 nastąpiło ponowne wzmożenie produkcji D.s., zwłaszcza ulotnych, byl to bowiem okres walki ugrupowań politycznych o poparcie opinii społecznej dla programów odbudowy niepodległej Polski. Wydawnictwa te propagowały postulaty robotnicze i program socjalistów w sprawach ustroju przyszłych władz państwowych, w sprawach gospodarczych, socjalnych i kulturowych oraz demaskowały dążenia polityczne ugrupowań zachowawczych. Wydawały je tajnie i rozpowszechniały działające wówczas partie socjalistyczne, jak PPS-Lewica, PPS-Frakcja Rewolucyjna, SDKPiL, Rady Delegatów Robotniczych oraz inne ugrupowania robotnicze i chłopskie. Znamienne, zwłaszcza pod koniec wojny w 1. 1917-1918, było pojawienie się wydawnictw, nierzadko periodycznych, drukowanych na terenie Rosji -w Moskwie, Piotrogradzie, Kijowie, Charkowie. Zwiastowało to późniejsze przeniesienie emigracyjnych ośrodków produkcji poi. D.s. z krajów zachodnioeuropejskich do Związku Radzieckiego. W okresie międzywojennym, w 1. 1918-1939, istotnie znaczna część poi. literatury socjalistycznej ukazywała się za granicą, głównie w ZSRR, lub tajnie drukowana była w kraju. Legalnie działały tylko wydawnictwa PPS oraz prawicowych odłamów poi. ruchu robotniczego, jak Narodowej Partii Robotniczej (NPR) czy Chrześcijańskiej Demokracji (ChD). Lewica nie miała praw wydawniczych, chociaż wolność druku zagwarantowana była konstytucyjnie i *cenzura prewencyjna w zasadzie nie działała. Surowe natomiast były przepisy cenzury represyjnej: druki lewicy socjalistycznej ulegały konfiskacie, a wydawcy byli surowo karani. Utworzona w grudniu 1918 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP) została zdelegalizowana już w styczniu 1919, a posiadanie jej wydawnictw było wystarczającym dowodem przynależności partyjnej i podstawą do wymiaru kary wieloletniego więzienia. Mimo to tajny ruch wydawniczy organizowany przez tę partię, przemianowaną w lutym 1925 na KPP, przybierał coraz większe rozmiary. W okresie od października 1923 do lipca 1924 Centralna technika partii wydała 222 tyt. o ogólnym nakładzie 1881500 egz., w tym 125 odezw w nakładzie 1154500 egz., 33 "motylki", czyli ulotki dwukartkowe, w nakładzie 401000, 26 broszur w nakładzie 228500 i 38 numerów czasop., liczących 97500 egz. W 1926 i w pierwszym półroczu 1927, a więc w okresie 18 miesięcy, wydano 490 tyt. broszur, czasop. i odezw w nakładzie 3500000 egz. Progresywny wzrost nakładów różnego rodzaju wydawnictw, głównie pism ulotnych, zbliżał się w 1. 30-tych do 100000 egz., gdy w 1923 wydawano je w nakładzie 8000. Analogiczne rezultaty wydawnicze pod względem ilościowym miała PPS, z reguły bowiem większość jej wydawnictw, zwlasz-
611
612
cza periodycznych i książkowych, była legalna i jawna. Z wąskiego więc strumienia D.s. w okresie zaborów, przeciekającego tylko do kręgu wtajemniczonych, utworzyła się w latach niepodległości szeroka rzeka pism ulotnych, odezw, czasop.i książek, które docierały do różnych kręgów społecznych, a głównie do robotników i inteligencji. Wydawnictwa te o rozległym wyborze tematycznym od tekstów klasyków socjalizmu naukowego przez literaturę piękną po uchwały, raporty i relacje dotyczące aktualnych wydarzeń Ś wpływały na kształtowanie świadomości i na postawy różnych warstw społecznych wobec wydarzeń politycznych w kraju i na świecie. Drobna tylko część tych druków, a mianowicie książki i broszury, ujęta została przez Ż. Kormanową w Materiałach do bibliografii polskiego ruchu robotniczego (1918-1939). Liczy ona 4664 pozycje, z czego 3503 przypada na wydawnictwa krajowe, 1047 na tyt. wyd. w ZSRR, reszta ponad 100 tyt. na publikacje wyd. w in. krajach europejskich lub pozaeuropejskich. Bibliogr. prasy socjalistycznej tego okresu znajduje się w opracowaniu, lecz ujęcie ewidencją, chociażby pobieżną, odezw i pism ulotnych jest zgoła niewykonalne. Spośród wielu tyt. czasop. socjalistycznych tego okresu przykładowo przynajmniej wkazać trzeba "Nowy Przegląd", wyd. w 1. 1922-1936 organ teoretyczny KPP, drukowany pocz. w Gliwicach, a następnie w Czechosłowacji, Francji i Belgii, redagowany również poza granicami kraju. Redaktorami byli m.in.: Adolf Warski, Maria Koszutska, Jan Hempel, Julian Leszczyński. Organami KPP były również: "Czerwony Sztandar" (1919-1938), "Gromada" (1918-1938, pismo dla wsi), "Towarzysz" (1922--1936, pismo dla młodzieży), "Pionier" (pismo dla dzieci), "Koszary" (pismo dla żołnierzy). Obok wielu innych były one redagowane i wyd. tajnie w Warszawie: Pismami legalnymi natomiast były: "Sztandar Komunizmu" ukazujący się w 1. 1918-1919, a następnie konfiskowane regularnie "Dwutygodnik Ilustrowany", "Walka Robotnicza", "Przekrój Tygodnia" i in. Ponadto w różnych okresach wyd. były w Warszawie z inpiracji KPP pisma literackie, jak "Kultura Robotnicza" (1922-1923), "Dźwignia" (1927-1928), "Miesięcznik Literacki" (1929-1931), które uchodziły za czasop. prywatne. W 1. 1936-1937, wspólnie z' lewicowymi działaczami PPS, redagowano "Dziennik Popularny", propagujący hasła frontu antyfaszystowskiego. Podobny charakter miały także pisma społeczno-kulturalne: "Epoka" (1932-1933 i 1936-1939), "Lewy Tor" (1935-1936), "Czarno na Białem" (1937--1939) czy "Oblicze Dnia" (1936). Osobne wydawnictwa prasowe miały PPS, NPR i ChD. Organami PPS w 1. 1918-1939 były m.in.: "Robotnik" (Warszawa), "Naprzód" (Kraków), "Gazeta Robotnicza" (Katowice), "Trybuna", "Światło", "Chłopska Prawda". NPR reprezentowały m.in.: "Sprawa Robotnicza", "Głos Robot-
DRUKI SOCJALISTYCZNE
nika", "Obrona Ludu", zaś ChD "Polonia". Należy silnie podkreślić, że działalność edytorska PPS i pozostałych partii była stosunkowo uboga w publikacje o charakterze teoretycznym. Uboga była również ilościowo, zważywszy jej legalność i możliwości finansowe partii. Działalność ta sprowadzała się przede wszystkim do zaspokajania bieżących potrzeb partyjnych. Analogiczną politykę wydawniczą prowadziła centralna instytucja wydawnicza PPS "Księgarnia Robotnicza", która unikała tyt. o większym ciężarze naukowym czy ideologicznym. Lukę tę wypełniały wydawnictwa KPP, krajowe i zagraniczne. W Warszawie działała *Spółdzielnia Księgarska "Książka", kierowana przez Marię Orsetti, Jana Hempla i Antoninę Sokolicz. Po likwidacji firmy pod zarzutem działalności antypaństwowej zadania jej, w skromniejszym zakresie, przejęło Wydawnictwo "Tom", występujące oficjalnie jako prywatne. Nakładem tych wydawnictw ukazało się wiele cennych publikacji, m.in. I t. Kapitału Karola Marksa, Utopia Tomasza More'a, Imperializm jako najnowszy etap w rozwoju kapitalizmu Włodzimierza Lenina. Większość najpoważniejszych tyt. z literatury socjalistycznej, naukowych i popularnych, została wyd. przez wydawnictwa KPP działające również za granicą, wśród nich: Biblioteka Włościańska (Charków 1927--1929), Biblioteczka Popularna (Bruksela 1937), Biblioteka Marksizmu-Leninizmu (Charków, Kijów, Mińsk, 1932-1937), Biblioteka Leninowska (Moskwa 1925--1927). D.s. w okresie II Rzeczypospolitej rozprowadzane były w najróżniejszych punktach księgarskich całego kraju zarówno w dużych firmach handlowych, jak w krami-kach na placach targowych czy w tajnych punktach kolportażu. Przenikały do szerokich warstw społecznych i przygotowywały grunt ideowy pod przyszłą przebudowę ustroju. W 1. 1939-1945 akcja wydawnicza tych druków nie została przerwana i pełniła doniosłą funkcję informatora, wychowawcy i organizatora życia zespołowego, chroniąc naród przed zalewem propagandy i dezinformacji okupanta. Pracę wydawniczą rozpoczęto już w październiku 1939. Za pierwszą chronologicznie pozycję uchodzi gazetka "Wolność", wyd. przez Związek Młodzieży Socjalistycznej "Spartakus", za drugą zaś, tegoż wydawcy, uważa się czasop. "Strzały", ukazujące się w 1. 1939-1941 w Warszawie. Na przełomie 1. 1939/1940 kilka tyt. wydawał utworzony przez Norberta Barlickiego Związek Chłopów i Robotników, m.in. czasop. "Chłop i Robotnik". Związek Rad Robotniczo-Chłopskich wydawał "Wieści", a od wiosny 1941 "Młot i Sierp". Ogólna ilość czasop., wyd. przez krajowe ugrupowania socjalistyczne, które następnie weszły w ramy organizacyjne utworzonej w styczniu 1942 Polskiej Partii Robotniczej, liczy 60 tyt. Ilość zaś wszystkich czasop. wyd. przez ludzi z kręgu PPR lub z jej inspiracji wynosi, wg dotychczasowych
613
614
DRUKMA
obliczeń, 216 tyt. Liczba ta nie obejmuje czasop. wyd. przez PPS, RPPS, WRN (Wolność, Równość, Niepodległość), PS (Polscy Socjaliści) czy przez ugrupowania chłopskie, związane z ruchem robotniczym. Przy uwzględnieniu ich liczba czasop. socjalistycznych ulegnie podwojeniu i stanowić będzie 1/3 wszystkich pism wyd. w tym czasie, których ilość wynosi ok. 1200. Natomiast przybliżona liczba wyd. w tym okresie książek i broszur szacowana jest na 1300 tyt., z czego analogicznie 1/3 można odnieść do wydawnictw socjalistycznych. Bibliografie czasop. i druków zwartych z 1. 1939-1945 znajdują się w opracowaniu, na pełną jednak ewidencję edytorstwa poi. tego okresu, łącznie z pismami ulotnymi i odezwami, długo przyjdzie poczekać. Dzisiaj wszakże już wiemy, że dorobek ten w relacji do warunków, środków i okoliczności historycznych, jak również w zestawieniu z osiągnięciami na tym polu w in. krajach, które w latach drugiej wojny znalazły się pod okupacją hitlerowską, jest imponujący. Zwłaszcza zaś dorobek edytorski socjalistów, szczególnie narażonych na najostrzejsze represje okupanta. Figurują w nim nie tylko druki polityczne, jak O co walczymy? Władysława Gomułki i Pawła Findera (1943), Zachodnie granice Polski, wydane najprawdopodobniej w tym samym roku, Ziemia dla chłopów (1944) itp., ale również wydawnictwa szkolne z serii Poradnika Oświatowego, jak O powstaniu kościuszkowskim Władysława Bieńkowskiego, Zarys ekonomii... Widy-Wirskiego (1942), oraz długi szereg wydawnictw naukowych, a nawet literackich. Wśród czasop. socjalistycznych natomiast znajdują się: wychodzące z dużą regularnością spod autentycznej prasy drukarskiej dwa razy w tygodniu "Głos Warszawy" (1942-1944) lub co dwa tygodnie "Trybuna Wolności" (1942-1944), "Gwardzista" (1942-1944) czy "Rada Narodowa" (1944), których jednorazowy nakład sięgał 7000 egz. W pewnych okresach wyd. były również czasop. społeczno-literackie, jak "Literatura Walcząca" (1942), "Przełom" (1942-1943) czy "Relacje" (1944). Ukazywały się także czasop. o problematyce zawodowej: "Głos Ursusa", "Tramwajarz", "Robotnik Skórzany". Nie tylko je drukowano, ale pisano na maszynie, powielano na hektografie (*Mała poligrafia) lub z braku innych możliwości przepisywano ręcznie przez kalkę. D.s. w latach wojny wydawano również poza granicami kraju, głównie na terenie Związku Radzieckiego, gdzie schroniło się wielu socjalistów poi. Obok wielona-kładowych książek i broszur politycznych oraz utworów literackich ukazywało się tam wiele czasop., wśród których najpoważniejszymi były "Czerwony Sztandar" (1939--1941), "Sztandar Wolności" (1940), "Nowe Widnokręgi" (1941-1946). Utworzony w 1943 Związek Patriotów Polskich wydawał organ "Wolna Polska" (1943-1946), którego nakład osiągał 40000 egz. Wydawnictwa socjalistyczne w j. poi., zwłaszcza pod koniec wojny, ukazy-
wały się także we Francji, Belgii i w in. krajach o dużym skupisku robotników poi. Wyzwolenie kraju w 1. 1944--1945 i rewolucja socjalistyczna, dokonana w strukturze ekonomicznej, społecznej, politycznej, kulturowej, otworzyły ogromne możliwości wydawnicze dla twórczości zaangażowanej w budowę socjalizmu w Polsce we wszelkich formach i rodzajach naukowych, literackich, artystycznych. Dla pełniejszej charakterystyki D.s. należy dodać, że bogactwu ich formy typograficznej towarzyszyła wielka rozmaitość treści, która oddziaływała nie tylko na kształtowanie intelektu, ale również uczuć i wyobraźni. Obok tekstów naukowych i politycznych występowały bowiem literackie poezja, proza, pieśni rewolucyjne, utwory dramatyczne, a także humor i satyra robotnicza. Przykładowo wymienić można pierwsze utwory poetyckie Wacława Sieroszewskiego, m.in. wiersz Czegóż chcą?, Warszawiankę Wacława Święcickiego czy Mazura kajda-niarskiego Ludwika Waryńskiego i wiele in., pełnych świeżości i wymowy wierszy napisanych w więzieniach Warszawy, Poznania i Krakowa przez pierwszych socjalistów poi. w 1. 1878-1881. W tym czasie powstał również pierwszy poi. hymn robotniczy Czerwony sztandar, napisany przez Bolesława Czerwieńskiego, oraz jego utwory dramatyczne, m.in. Niewolnik, zdjęty w 1881 z afisza przez cenzurę austr. Wymienić można tu również utw. poetyckie Jana Kasprowicza, zamieszczane w "Walce Klas" w 1.1884-1885, utw. Jana Franki, publ. przez "Pracę" w 1. 1878-1882, czy pełne ekspresji liryki Antoniego Langego, ogłaszane w 1. 80-tych i 90-tych w "Przedświcie", "Pobudce" i in. pismach socjalistycznych. Do D.s. należy niewątpliwie większa część twórczości literackiej Andrzeja Struga, Gustawa Daniłowskiego czy późniejszych Ś Brunona Jasieńskiego, Witolda Wandurskiego, Ryszarda Standego, a także Władysława Broniewskiego, Leona Kruczkow-skiego, Wandy Wasilewskiej oraz długiego szeregu nieżyjących oraz piszących współcześnie.
Zob. też Klasycy Marksizmu wydania, Manifest komunistyczny wydania.
Ż. Kormanowa: Materiały do bibliografii druków socjalistycznych na ziemiach polskich w 1. 1866-1939. T. 1-2. B. Limanowski: Historia demokracji polskiej w epoce porozbiorowej. 1957. B. Limanowski: Pamiętniki. T. 1-3. 1958, 1961. L. Dobro-szycki: Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej 1939-45. 1962. J. Kowalski: Zarys historii polskiego ruchu robotniczego 1918-1939. 1962. A. Przygoński: Prasa konspiracyjna PPR. 1966.
DRUKMA zob. ARKUSZ A. próbny.
DRUKOWANIE, wykonywanie *druków. Do czynności D. należy przygotowanie do druku przez *maszynistę drukarskiego *formy drukowej i maszyny drukującej, nadawanie farby na formę drukową, doprowadzenie do formy i nałożenie na nią papieru czy innego
615
616
tworzywa, odciśnięcie na nim formy i wyłożenie gotowej odbitki na zewnątrz. t
Zob. też Przyrząd, Narządzanie formy, Podkładanie, Rozstawienie kolumn, Pasowanie, Register, Spuszczenie formy na maszynę, Nakładanie, Odbijanie, Obciąg. Farby drukarskie, Kładzenie sig pisma, Użytek, W druku, Wady odbitek drukarskich, Zrywanie papieru. Maszyny drukujące.
DRUKOWNOŚĆ PAPIERU, zespół właściwości, który decyduje o przydatności papieru do *druku. Papier o dobrej D. powinien przyjmować właściwą ilość farby na danej powierzchni i nie może wpływać niekorzystnie na szybkość wysychania farby. Powinien wykazywać w określonym stopniu następujące właściwości: gładkość, chłonność farby drukarskiej i jej składników, białość, nieprzezroczystość, ściśliwość i elastyczność, wytrzymałość na rozciąganie, zginanie, zrywanie powierzchni. Nie powinien zawierać składników chemicznych ani wtrąceń mechanicznych, które wpływałyby ujemnie na trwałość i odcień odbitki oraz uszkadzały *formę drukarską. Około 1950 rozpoczęto badania papierów drukowych na specjalnych aparatach do badania drukowności. Są to małe *prasy drukarskie pozwalające na wykonywanie zadrukowania w stałych, ściśle określonych warunkach (ciśnienie, szybkość, rodzaj formy, rodzaj i ilość farby drukarskiej). W Polsce stosuje się dwa typy aparatów: holenderski o nazwie I.G.T., pracujący z szybkością przyspieszoną, i zachodnioniemiecki FOGRA, na którym drukuje się z szybkością stałą, regulowaną w granicach 0,58,0 m/sek. Badając ilościowo zjawiska przechodzenia farby z formy na papier, można dzięki tym aparatom ocenić przydatność papieru do druku wypukłego i offsetowego. Wykonuje się szereg zadrukowań różną ilością farby na formie i oznacza następujące wskaźniki: współczynnik przenoszenia farby, tj. stosunek ilości farby, która przeszła na papier, do ilości farby pozostałej na formie oraz jego zależność od ilości farby znajdującej się na formie przed drukiem, ilustrowaną krzywą rozdziału farby charakteryzującą chłonność papieru na farbę drukarską; gładkość drukową, tj. minimalną ilość farby, która nałożona na papier pozwala uzyskać całkowite pokrycie powierzchni papieru farbą; wytrzymałość na zrywanie powierzchni papieru mierzoną szybkością drukowania, przy której następuje uszkodzenie powierzchni papieru. Własność ta jest bardzo ważna dla papieru offsetowego, gdyż charakteryzuje jego skłonność do pylenia; pylenie papieru występuje przy zadrukowywaniu papieru metodą offsetową. Polega ono na odrywaniu od powierzchni papieru cząstek włókien lub wypełniaczy słabo związanych z papierem, co pogarsza jakość odbitek i zmniejsza wydajność produkcji ze względu na koniecz-
DRZEWICKI
ność częstego mycia gumy offsetowej. Występuje zazwyczaj przy papierach drzewnych lub też bezdrzewnych, wyprodukowanych z masy papierniczej zbyt słabo zmielonej, zwłaszcza przy stosowaniu farb drukarskich o bardzo dużej lepkości na szybkobieżnych maszynach drukarskich. Wskaźnikiem charakteryzującym skłonność papieru do pylenia jest wytrzymałość na zrywanie powierzchni papieru. W Polsce badaniem drukowności papieru zajmuje się Instytut Celulozowo-Papierniczy w Łodzi i Centralne Laboratorium Poligraficzne w Warszawie.
DRZEWICKI Maciej (1467-1535), arcbp gnieźnieński, kanclerz wielki koronny, humanista i mecenas kultury, bibliofil. Podczas podróży dypl. nabywał wiele książek i rpsów. Zgromadził bibl. zasobną zwłaszcza w dzieła autorów staroż. Część jej ofiarował bibl. kapitulnej w Gnieźnie, a reszta w spadku po bratankach D. przeszła do bibl. kolegiaty w Łęczycy. *Ekslibrisy D. z 1. 1516 i 1517 uważane są wśród polskich za najstarsze.
PSB V i poszerzona odb. K. Piekarski: Przyczynki do dziejów poi. ekslibrisu. 1. Ekslibrisy M.D. "Ekslibris" 1924 i odb. W. Pociecha: Drugi egzemplarz ekslibrisu M.D. z 1516 r. "Silva Rerum" 1927.
Drzewo Jessego^w psałterzu (ok. 1240) z klasztoru cysterek w Trzebnicy
617
618
DRZEWO JESSEGO
DRZEWO JESSEGO, *ornament przedstawiający drzewo genealogiczne Chrystusa wg księgi Izajasza 11,1 (*Biblia): et egredietur virgo de radice Iesse. Z leżącego Jessego, ojca Dawida, wyrasta pień drzewa, na którego gałęziach znajdują się główni przodkowi?, a w górze Maria z Dzieciątkiem lub Chrystus. Najstarszy przykład znajduje się w Ewangeliarzu wyszehradzkim (koniec XI w., Praga).
DRZEWORYT: 1. Technika artystycznego *druku, wypukłego, w której formę drukującą, matrycę, zrobiono z drzewa. Na dobrze wypolerowanej, zamalowanej białym gruntem desce z drzewa gruszy (jabłoni, buka) wykonywano piórem lub grafitem rysunek. Obie krawędzie każdej narysowanej kreski nacinano nożykiem, usuwając przy pomocy innych noży i dłut warstwę drzewa z nie zarysowanych przestrzeni między kreskami. Pozostawały wypukłe elementy rys., które zaczernione farbą przy pomocy pędzla, tamponu lub wałka, były odbijane na przyłożonym do klocka papierze. Technika ta nosi nazwę wzdłużonego lub sumikowego od podłużnego (z kierunkiem słoja) cięcia deski z pnia. Ze względu na sposób postępowania i wygląd odbitki określa się też taki D. terminem D. czarnoliniowy lub faksymilo-wy, ponieważ naśladuje (powtarza) czarną kreskę rys. wykonanego na desce przez artystę. Dalszym etapem rozwoju D. był zastosowany przez T. *Bewicka w 1790 D. sztorcowy (czołowy, poprzeczny, rylcowy), wykonywany na desce ciętej poprzecznie z twardego pnia bukszpanu. Gęste, z drobnymi słojami drzewo pozwalało na bardziej swobodne posługiwanie się małymi rylcami, którymi nie tylko można było precyzyjnie powtórzyć kreskowy rys. (sposób faksymilowy; tak cięte były np. ryciny G. *Dorego), ale i modelować przy pomocy drobnych nacięć i delikatnych białych kresek cienie, półtony i światła reprodukowanego obiektu (często rzeźb czy obrazów). Stąd też nazwa D. tonowy lub białolinio-wy. W 1. 1880-1890 posługiwano się kopiowaniem na pokryty emulsją światłoczułą klocek odbitki fotograficznej, odpowiednimi cięciami uzyskując efekty naturalis-tyczne. D. tonowy nigdy nie miał wybitnego znaczenia artystycznego. Przy jego stosowaniu wyraźnie zróżnicowały się zawody artystów projektantów i wysoko wykwalifikowanych ksylografów (drzeworytników), wycinających precyzyjnie, ale i zupełnie mechanicznie przygotowany przez rysownika klocek. Specjalizacja taka, rozwijająca się już od poł. XVI w., doprowadziła do zaniku artystycznych wartości D. Wielcy artyści Renesansu (L. *Cra-nach, A. *Diirer) stosowali rozwinięte formy techniki faksy-milowej (terminu tego nie należy rozumieć jako określenia równoznacznego z kopiowaniem). Renesans D. w XIX w. został spowodowany działalnością takich wy-
619
bitnych twórców, jak Munch, Vallotton, Gauguin, dla których punktem wyjśaia nie był przeznaczony do powtórzenia rys., ale właściwości samego klocka drewnianego i użytego narzędzia. W ich D. pojawiały się odbity z deski słój i szerokie pociągnięcie dłuta, służące wyrażeniu nowych ekspresyjnych treści współczesnego D. 2. Rycina wykonana tą techniką.
Dzieje. Odbijanie z drewnianych stempli znane było już w starożytności; na skórze i tkaninach wystąpiło w Europie w średniowieczu. Najstarszy zachowany przykład pochodzi z Burgundii (Bois Protat 1375). Rozwój rozpoczął się z chwilą wprowadzenia do Europy papieru na przełomie XIII/XIV w. Najwcześniejsze D. to obrazki dewocjonalne oraz karty do gry, które odznaczały się oszczędnością linii konturowych określających postać i fałdy szat. *Książki ksylograficzne, których tekst i obraz cięte były z jednego klocka, pojawiły się w pierwszej ćwierci XV w. Po wprowadzeniu druku D. zdobył ogromną dziedzinę ilustracji i książki. Pierwszymi ilustr. były konturowe obrazki przeznaczone do ręcznego kolorowania. Później, ok. 1430, kolorowanie było zbyteczne dzięki wydoskonaleniu techniki, w której za pomocą systemu kresek oddawano modelunek form i głębię perspektywiczną. Ok. 1490 wystąpiło skrzyżowanie kresek. Pierwsza ilustrowana książka drukowana w tłoczni A. *Pfi-stera w 1461, U. Bonera Edelstein, zawierała 101 średniej wielkości obrazów, z których każdy składał się z dwóch części. Ponieważ grubość klocka była większa niż grubość czcionki tekstu, najpierw odbito tekst, a później obraz. W drugim, nie datowanym wyd., klocek dostosowano już do grubości tekstu, tak że druk mógł nastąpić równocześnie z odbiciem obrazu. Również w Heiligenleben (w Winterteil), tłoczonym w 1471 u G. *Zainera, osobno musiały być drukowane tekst i ilustr. Ten sam przypadek wystąpił w holend. druka z tego samego roku, *Speculum hutnanae sahationis, z 58 ciekawymi pod względem artystycznym D. W Anglii pierwszą książką ilustrowaną licznymi D. była wyd. u W. *Caxtona w Westminster Minor ofthe World, 1480, w której poza ^diagramami były przedstawione sceny nauczyciela z uczniami (Magister cum discipulis). We Francji u M. Hussa w Lyonie wyszło Le Miroir de la Redempłion, ozdobione 256 D. W Rzymie pierwszym dziełem ilustrowanym były w 1467 Medita-tiones Jana de Turrecrematy z 34 D. W Austrii w 1482 u J. *Koblingera w Wiedniu wyszła Die Historiae von Sanct Roccus, ozdobiona D. tytułowym. W Hiszpanii pierwszy D. ukazał się w łac. wyd. Fasciculutn temporutn Rolewincka, drukowanym przez Alfonso Puerto i Barto-lome Segura w 1480 w Sewilli. W Portugalii *bordiury z gałązkami i zwierzętami na czarnym tle pojawiły się w 1489 w hebr. druku Eliezera Toledano w Lizbonie. W Szwecji w 1483 J. *Snell drukował w Sztokholmie
620
DRZEWORYT CHIŃSKI
Dialogus creaturarum ze 122 D. W Czechach ukazała się w 1488 u Stachela i Preinleina w Brnie *Chronka Hun-garorum, z 41 portretami książąt. W 1490 nastąpił ogromny postęp techniczny i artystyczny. Wyrazem tego były: *Schatzhehalter (1491) i Kronika świata Schedla (1493), wyd. u A. *Kobergera w Norymberdze, z drzew. M. Wohlgemutha i Pleydenwurffa, a także drzew. Diirera do Ritter von Thurn (1493) i do Branta Narrenschiff (1494). Szczytowym osiągnięciem ilustr. niem. były D. Diirera do * Apokalipsy (1498), do Wielkiej Pasji, Życia Marii i Małej Pasji. Wpływ Durera opanował całą grafikę niem. XVI w. Widoczne jest to przede wszystkim u tzw. Kleinmeistrów (*Akwaforta), jak H.S. *Beham, A. Alt-dorfer, którzy również wykonywali ilustr. drzeworytowe w szkole augsburskiej, realizującej zamówienia cesarza *Maksymiliana I na ilustr. do *Theuerdank i Weisskunig. Ilustr. drzeworytowe wykonywano m. in. w Witten-berdze u L. Cranacha, który już w 1509 próbował wprowadzić D. światłocieniowy. W Szwajcarii działali: Urs Graff w Bazylei, Manuel Deutsch w Bernie i najwybitniejszy z ilustratorów XVI w. H. *Holbein ze słynnymi ilustr. do Biblii i Totentanz, do których klocki ciął H. Liitzelbur-ger. W drugiej poł. XVI w. D. jako ilwstr. książkowa rozwijał się dalej w produkcji T. Stimmera, Josta Ammana i V. *Solisa. Później wskutek masowej produkcji rzemieślniczej nastąpił upadek D. pod względem artystycznym. W Niderlandach poza wielkimi osiągnięciami artystycznymi w książce ksylograficznej [Apokalipsa, *Ars mo-riendi, *Biblia pauperum, *Canticum canticorum, *Exercitium super Pater Noster, Speculum humanae saluationiś) i dziełami takimi, jak Dialogus creaturarum 1477-1487, Chevalier delibere Oliviera de la Marche, wyd. w Gouda u G. van Os (1486), D. ozdabiali książki najwybitniejsi mistrzowie, jak Jacob Corneliszen van Oostsanen, Jan Swart van Gro-ningen, L. van *Leyden, H. Liefrinck. We Włoszech w XV w. D. występował w ilustr., obok nielicznych *mie-dziorytów, w drukach Wenecji, Florencji i Mediolanie. Od 1490 całkowicie opanował ilustr. książkową. W 1493 powstała słynna Biblia Malermiego z konturowymi D., a w 1498 u A. *Manutiusa wyszła najpiękniejsza książka ilustrowana XV w.: *Hypnerotomachia Poliphili. W XVI w. D. we Włoszech osiągnął wysoki poziom w pracach artystów zgrupowanych wokół Tycjana, którzy interpretowali jego rysunki. W drugiej poł. XVI w. D. rozwinął się jako chiaroscuro (wł. termin stosowany w sztukach plastycznych na określenie światłocienia), którego głównym przedstawicielem był Ugo da Carpi. Technicznie wł. *D. światłocieniowy o wysokich walorach barwnych miał charakter malarski w przeciwieństwie do niem. rysunkowego, plastycznego. We Francji D., stosowany w XVI w. do ilustr. książki obok *metalorytu, osiągnął najwyższy poziom w twórczości G. *Tory'ego, który stworzył fr. styl o wy-
twornej kresce konturowej, szczególnie w *ornamentyce. W XVII i XVIII w. D., wyeliminowany przez miedzioryt z ilustr. książki, dopiero w XIX w. przeżył renesans dzięki Th. *Bewickowi, który zastąpił klocek cięty wzdłuż ciętym w poprzek nie linie, ale tony były elementem kształtującym formę. D. opanował ilustr. książkową na terenie Anglii, Ameryki, Francji i Niemiec. Uprawiali go: J. *Gigoux, T. *Johannot, C. Nanteuil, D. Vierge, A. *Menzel, A. *Rethel i nazarejczycy (grupa malarzy z pocz. XIX w. w Rzymie, propagująca powrót do natury, naśladownictwo malarstwa wczesnego Odrodzenia). W ostatnich 1. XIX w. nowe ożywienie w ilustr. drzeworytowej wyszło z Anglii od W. *Morrisa i E. *Gilla. Współczesny rozwój D. działającego szeroką płaszczyzną kontrastującą z bielą papieru zapoczątkował P. Gauguin (1848-1903), a do najwyższego poziomu w ilustr. doprowadzili go: Felix Vallotton, Maurice de Vlaminck, w Belgii F. Masereel, w Niemczech ekspresjoniści: Erick Heckel, K. Schmidt-Rottluff, Emil Nolde, M. *Pechstein, E.L. Kichner i E. Barlach. We Francji do ilustr. książkowej zastosowali D.: A. *Derain, A. Maillol, P. Picasso, Rouault i wielu innych wybitnych artystów. WPolsceD. był szeroko stosowany w ilustr. w XVI w. (sygnet krakowskiego drukarza K. *Hochfedera jest najstarszym D.). W XVII i XVIII w. występował jedynie w ilustr. literatury mieszczańskiej i ludowej. Dopiero w XIX w. zastosowali D. do czasop. i książek tacy artyści, jak W. *Smokowski, J. *Holewiński, J. *Styfi, F. *Te-gazzo, A. Zajkowski, A. Regulski, E. *Gorazdowski, L. Stypułkowski. Nowy kierunek nadali D. W. *Sko-czylas, Z. *Pronaszko, E. *Bartłomiejczyk, T. *Cieślewski, B. Krasnodębska-Gardowska, W. *Goryńska, M. Duni-nówna, S. Ostoja-*Chrostowski, W. Wąsowicz, W. Bo-rowski, L. Gardowski, T. Kulisiewicz, S. Mrożewski, L. Tyrowicz, M. Hiszpańska-Neumann, E. *Manteuffel, S. Wójtowicz, K. Sopoćko, K. Srzednicki, T. *Makowski (ilustr. do Pastorałek. T. Czyżewskiego), W. Waśkowski, T. Dominik, E. *Kuczyński, świetny technik S. Jurkie-wicz, S. Dretlin-Flin, M. Wejman, J. Panek, J. Gielniak, Z. Młodzianowski. Zob. tab. 9, 10.
Zob. też Drzeworytnie warszawskie, Grafika ludowa.
F. Lippmann: The Art of Woodengraving in Italy in the 15 Century. 1888. W.L. Schreiber: Manuel de l'amateurs de la gravure sur bois au XV siede. 1891. C. Dodgson: Cat. of early German and Flemish Woodcuts in the Brit. Museum. 1903. P. Heintz: Einbkttdrucke der XV. Jahrdt. 52 T. 1906. P. Kries-teller: Kupferstich u. Holzschnitt in vierJahrdt. 1922. K. Czarnooka: Półtora wieku grafiki. 1961.
DRZEWORYT CHIŃSKI: 1. Jedna z technik artystycznego *druku wypukłego, znana prawdopodobnie już w pierwszych w. n. e. i łącząca się z pocz. wynalezie-
621
622
DRZEWORYT JAPOŃSKI
nia papieru. Chińczycy stosowali dwa sposoby *powielania rysunków: tzw. stampaże, czyli rysunki grawerowane w kamieniu, który po powleczeniu farbą i wydrukowaniu dawał czarną odbitkę z białymi kreskami (forma ta przetrwała do ostatnich czasów w postaci kamiennych pieczęci znaków autorskich, odbijanych na klocku); D. typu faksymilowego (czarna kreska w białym tle) o technice takiej samej, jak w D. jap. Najstarsze datowane przykłady figuratywnego D. ch. pochodzą z LX-X w. (bóstwa buddyjskie z oazy Touen-Huang w chińskim Turkiestanie czy karta tyt. traktatu z 868). Średniowieczny D.ch. służył celom religijnym, przedstawiając bóstwa lub teksty magiczne czy sakralne (drukowane pocz. na długich rulonach, a później w tomach książkowych), albo też widoki klasztorów chińskich i tybetańskich. Chociaż z reguły były to D. czarno-białe, często kolorowano je później pędzlem. Początek XVII w. przyniósł laicyzację grafiki chińskiej i japońskiej, zapewne pod wpływem europejskim. Również rozwój D. kolorowego na tamtym terenie przypisywany jest kontaktom z europejskim *D. światłocieniowym. W. XVII i XVIII były okresem ponownej popularności stampaży znamy np. serię 60 portretów wybitnych dostojników z epoki Ming. Obok sztuki dworskiej rozwinął się, zapewne już przed XIX w., D. ludowy, ukazujący symboliczne Śwyobrażenia bogactwa, szczęścia, bóstw oraz sceny ze znanych dramatów i powieści. D.ch. w bardzo dużych formatach spełniał też funkcje dekoracyjne, np. w zdobieniu parawanów. 2. Rycina wykonana tą techniką.
DRZEWORYT JAPOŃSKI: 1. Jedna z technik artystycznego *druku wypukłego, różni się nieco od D. europejskiego. Rysunek wykonany na przejrzystej bibułce naklejano licem na deskę wiśniową i wycinano nożykami i dłutami. Do odbijania używano farb wodnych nanoszonych pędzlem na klocek, stosując wilgotny papier pocierany specjalnym tamponem. Uzyskiwano w ten sposób delikatne, akwarelowe efekty. D.j. pochodzi z VIII w., a poprzedzający go D. chiński znany był już w IV w. Charakterystyczny dla sztuki jap. D. kolorowy uprawiany był od pocz. XVIII w. (Hokusai i następcy). Polegał on na używaniu dwóch klocków: z jednego odbijano wszystkie kolory, z drugiego czarny rysunek. Wyspecjalizowani twórcy ŚŚ w Japonii zawsze istniał podział na artystę-rysownika, rytownika (krawacza) i drukarza osiągnęli świetne rezultaty w druku drzeworytniczym, który wpłynął na europejskich artystów (E. *Manet, V. Gogh, H. *Toulouse-Lautrec), a również na poi. sztukę plastyczną, zwłaszcza w okresie secesji (zbiory D.j. F. *Jasieńskiego). Współcześni graficy jap., reprezentujący wysoki poziom artystyczny, uprawiają obok D. również inne techniki, jak wskrzeszoną niedawno ^mezzotintę (Yozo Hamagi-
623
chi), *litografię (Kurni Sugai) i in. 2. Rycina wykonana tą techniką.
DRZEWORYT ŚWIATŁOCIENIOWY (wł. a chiaroscuro): 1. Jedna z technik *druku wypukłego. Pierwsza próba zastosowania druku barwnego pochodzi z XVI w. Z jednego klocka, w którym wycięte zostały białe partie świateł, odbijano podkład w tonie sepiowym, szarym, szarozielonym, błękitnym lub brązowym. Na. podkład ten nadrukowywano czarny rysunek wycięty w drugim klocku, otrzymując w ten sposób odbitkę np. czarno-brązową, wzbogaconą o białe partie świateł. Popularna później szkoła D.ś. we Włoszech używała innej nieco metody, polegającej na stosowaniu trzech do sześciu, a nawet więcej klocków do drukowania nasycanych tonów tego samego koloru, naśladujących w efektach lawowany rysunek sepiowy. Ten sposób używany był również w XVI w. w Niderlandach. 2. Rycina wykonana tą techniką. Dzieje. Technika ta powstała celem reprodukowania rys. mistrzów Renesansu, wykonanych kredką na kolorowych papierach, w których światło wydobyte było przy pomocy gwaszu (*Grafika kolorowa) lub lawowania (*Akwatinta). W Niemczech do D.ś. używano dwóch klocków. Najwcześniejszy D.ś. wykonał L. *Cra-nach w 1506 {Wenus). O przyznanie pierwszeństwa ubiegał się też Jost de Negker z Antwerpii, osiadły w 1508 w Augsburgu, gdzie opracowywał D.ś. Hansa Burgkmaira. H. Wechtlin miał już w 1506 wykonywać D.ś., a H.B. *Grien w 1510 (Sabat czarownic). We Włoszech D.ś. rozwinął się w oparciu o dzieła Rafaela, Parmigianina, Giulia Romano, Polidora da Carravagio. Wielkość i Śwartość swą osiągnął przez udział wybitnie uzdolnionych drzeworytników, których prace nie były w ścisłym znaczeniu reprodukcjami rys. Ugo da Carpi, Antonio da Trento, G.N. Vicentino podejmowali jedynie myśl kompozycyjną mistrzów, motywy, a układ płaszczyzn i barw sami tworzyli. Wł. D.ś. miał charakter malarski w przeciwieństwie do niem., linearno-plastycznego. Ugo da Carpi otrzymał w 1516 od Signorii weneckiej, a w 1518 od papieża w Rzymie przywilej wyłączności. D.ś. wykonywali w XVI w* we Włoszech Andrea Andreani, w XVII w. B. Coriolano,, w XVIII Zanetti; w Niderlandach H. Goltzius, Fr. Bloe-maert; we Francji w XVIII w. N. Le Sueur. W ilustr. książkowej D.ś. występował rzadko. Stosował go od 1510 J. Schott w Strasburgu w kartach tyt. i *bordiurach ornamentalnych; w Augsburgu J. *Schónsperger. W Anglii używany był ok. 1820 w efektownych ilustrowanych wydawnictwach Georga Baxtera, 1804-1867. W XX w. w Ameryce D.ś. zastosował Allen Lewis w książce La Motte Fouque Undine, wyd. przez Limited Editions Club 1930. Najpiękniejsze zbiory D.ś. posiadają: Muzeum w Bostonie, Bibliotheque Nationale w Paryżu.
624-
DUBLURA
W Polsce piękny zbiór D.ś. posiada Gabinet Rycin Biblioteki Uniwer. w Warszawie, jakkolwiek poniósł on pewne straty w 1.1939-1944. Zob. tab. 9(4).
L. Servolini: La Xilografia a chiaroscuro italiana nei secoli XVI, XVII e XVIII. 1930. S.M. Sawicka: Katalog wystawy drzeworytów włoskich a chiaroscuro ze zbiorów Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Muzeum Narodowe w Warszawie. 1936. A. Reichel: The Chiaroscurits of the XVI-XVII-XVIII Centuries. 1939.
DRZEWORYTNEE WARSZAWSKIE, zakładane przy drukarniach czasop. ilustr., wpłynęły na ich rozwój w drugiej poł. XIX w. D. zakładane przy drukarniach stanowiły pierwsze szkoleniowe ośrodki graficzne, których były pozbawione uczelnie artystyczne. Pierwszą D. zał. w 1857 J. Munchheimer, szkoląc w niej rytowników pod kierunkiem sprowadzonego z Belgii drzeworytnika
E. de la Haye. Z pracowni Miinchheimera wyszli pionierzy poi. ksylografii: J. *Styfi, K. *Krzyżanowski, A. Regulski,
F. Szymborski i in. Wykonywali oni ilustr. wg rys. W. *Gersona, J. *Kossaka, F. *Kostrzewskiego, H. *Pil-latiego i in., zarówno dla czasop. "Wolne Żarty" (1859) i "Przyjaciel Dzieci" (1861-1905), jak i dla "Kłosów", gdy tygodnik ten jeszcze własnej D. nie posiadał. Zasługą Miinchheimera było wprowadzenie metody dostosowania ilustr. do tekstu; poprzednio był praktykowany system odwrotny. Drugą szkołą ksylografów poi. była D. założona przy drukarni "Tygodnika Ilustrowanego" pod koniec 1859 przez J. *Ungera. Celem wyszkolenia poi. rytowników sprowadzono na kilkuletni pobyt ksylografów niem. G. Óahlego, M. Kublera, J. Schiibelera, Robera i in. W 1. 80-tych posiadała D. już własnych rytowników E. *Gorazdowskiego, J. *Holewińskiego, J. Łoskoczyń-skiego, E. Nicza, A. Zajkowskiego, a jej kierownikami artystycznymi byli znani malarze: J.F. *Piwarski, F. *Te-gazzo, J. Kossak, udzielający pracownikom lekcji rys. Trzecia D. istniała przy czasop. "Kłosy", zał. w 1865 przez F.S. *Lewentala, a redagowanym przez K. Wójcic-kiego. Tygodnik ten poświęcony był literaturze i sztuce. D. jego kierowali: najpierw A. Regulski, potem J. Styfi, zatrudniający rytowników: S. Antoszewicza, A. Mali-nowskiego, K. Pomianowskiego i K. Piastuszkiewicza. Czwartą D. zorganizowano w 1871 przy tygodniku "Wieniec", redagowanym przez S. *Orgelbranda. Wśród licznych czasop. wydawanych na terenie Warszawy do najpopularniejszych należały: tygodnik "Wędrowiec" (1863-1906), posługujący się zagranicznym materiałem ilustracyjnym ze względu na opisy wypraw podróżniczych z całego świata, oraz pismo tygodniowe dla kobiet "Bluszcz" (1865-1906), redagowane przez M. *Gliicksberga.
M. Opałek: Drzeworyt w czasop. poi. XIX stulecia. 1949. A. Banach: O ilustracji. 1950. K. Czarnooka: Półtora wieku grafiki poi 1962.
DRZEWORYTNIK zob. DRZEWORYT.
DU BARRY Jeanne Becu (1743-1793), faworyta króla Francji Ludwika XV. Zgodnie z panującą modą zebrała księgozbiór liczący ponad 1000 tomów, chociaż sama słabo czytała i pisała. Została skazana na śmierć przez trybunał rewolucyjny, a jej zbiory przeszły do bibl. publicznej w Wersalu.
DU CERCEAU JACQUES zob. ANDROUET JACQUES.
DU PRŚ (Dupre) Jean, drukarz lyoński w 1. 1487-1495 oraz 1498-1503. Tłoczył również w Salins (1484-1485), Uzes (1493) i Avignon (1497). Wydawał dzieła z zakresu teologii, prawa oraz teksty klasyczne, naśladując często druki paryskie, m. in. swego imiennika (J. *Dupre). Najwybitniejszym osiągnięciem wydawniczym D. było: La Mer des hystoires (1491).
A. Claudin: Histoire de l'imprimerie en France au XV et XVII s. 1900. R. Brun: Le Lwre francais. 1948.
DU SEUIL Augustin (1673-1746), introligator paryski, uczeń Philippe Padeloup. W 1715 był mistrzem, w 1728 został introligatorem królewskim. Oprawił znaczną część bibl. książąt de Berry. Zwolennik dekoracji XVI w., stosował na okładzinach delikatne *bordiury z trzech zaledwie linii złoconych, kreślonych fileta (*Tłoki introligatorskie), w narożnikach cztery wyciski kwiatonu, a środek *zwierciadła wypełniał medalionem lub *pla-kietą herbową. Styl ten nazwany "encadrement a la Du Seuil" naśladowali współcześni, również w Anglii. Opraw swych nie sygnował.
Devauchelle II.
DUBLET, drugi lub dalszy identyczny pod względem wydania i druku egz. biblioteczny odbity na identycznym materiale. Za D. nie uważa się jednak starych druków różniących się specjalną oprawą, rękopiśmiennymi notatkami, pochodzeniem (np. od ważnych historycznie osób, instytucji) itp.
DUBLURA, *oprawa podwójna, w której strona wewnętrzna okładki jest również ozdobna. Zwyczaj przyjęty z oprawy islamskiej, zwłaszcza z egipskich (np. dekoracja z wycinanymi w skórze filigranami pierwsza poł. XV w.); stosowali ją introligatorzy europejscy na Węgrzech i we Włoszech już w XV w., natomiast we Francji od XVII w. (F. *Badier i *Le Gascon). Część wewnętrzną okładki powlekano piękną skórą, zdobiono złotem i mozaiką lub (XVIII i XIX w.) pokrywano jedwabiem *zwierciadło i otaczano je *bordiurą skórzaną ze złoconymi kantami (*Bozerian, A. *Bauzonnet, G. *Trautz
625
626
DUBUISSON
i in.). W Anglii sporządzano D. z białego pergaminu ozdabianego ręcznym złoceniem.
Helwig I. J. Bielawski: Książka w świecie islamu. 1961.
DUBUISSON: 1. Renę, introligator paryski, mistrz 1710, w 1. 1759-1776 cechmistrz. Zyskał uznanie dzięki bogato oprawianym i złoconym Almanachom królewskim (Les Almanachs royaux), drukowanym w określonej ilości dla dworu królewskiego i dostojników. Oprawa tych książeczek miała charakter pracy seryjnej. Zdobienie i złocenie okładzin odbywało się za pomocą odcisku płyty metalowej z wyrytą dekoracją. 2. Pierre Paul, syn Renego, introligator paryski, mistrz 1746, od 1758 introligator królewski po A.M. *Padeloupie. Był doskonałym złotnikiem i świetnym rysownikiem. Jego praca przy oprawie koncentrowała się głównie na dekoracji złotem oraz na osygnowaniu piękną nalepką w kilku odmianach. Podpisywał się "PP Dubuisson Fils, genealogiste et do-reur du Roy".
Devauchelle II.
DUDKI (dutki), długie a wąskie księgi utworzone ze złożonych arkuszy, tzw. folio fracto (*Arkusz A. papieru). Były używane w XIV i XV w. do prowadzenia zapisów w aktach grodzkich, ziemskich i sądowych. D. były szczególnie rozpowszechnione na Mazowszu. Najdłużej używano tej formy ksiąg do metryk chrztu w parafiach.
DUDRAK Andrzej Jan (1835-1873), rysownik i drzeworytnik. Studia artystyczne odbywał w Berlinie na koszt Tytusa Działyńskiego. -W 1. 1858-1864 pracował w Kórniku, wykonując prace drzeworytnicze i snycerskie. Po śmierci Działyńskiego działał w Krakowie i w Warszawie. Wykonał drzeworyty wg rys. W. *Eliasza Radzikowskiego do wyd. przez J.K. Żupańskiego Ilustrowanego przewodnika do Tatr, Pienin i Szczawnic. Śmierć przerwała mu pracę nad wydaniem na kilkudziesięciu tablicach rzeźb z ołtarza Wita Stwosza. Drzew. D., umieszczane również w "Tygodniku Ilustrowanym", posiadają głównie -wartość dokumentalną.
DURER Albrecht (1471-1528), najwybitniejszy niem. malarz, grafik i rysownik. Już w latach nauki w Norymberdze w warsztacie Wohlgemutha zapoznał się z techniką drzeworytu i przypuszczalnie brał udział w pracach dla A. *Kobergera. Pierwsze ślady jego działalności ilustracyjnej rozpoznane zostały w drzeworytach do Bertholda Horologium 1489. W czasie swej -wędrówki do Bazylei i Strasburga wykonał szereg ilustr. dla wydawnictw bazylejskich. Najstarszym udokumentowanym dowodem jego pracy ilustratorskiej jest zachowany w Bazylei klo-
Drzeworyt Diirera w Życiu Marii (Norymberga 1511)
cek z wyciętą na odwrocie sygnaturą D., służący do odbicia karty tyt. do wyd. w 1492 w Bazylei u N. Kesslera Listów św. Hieronima, przedstawiający św. Hieronima w celi. D. wykonał ilustr. do Komedii Terencjusza, zachowane w rys. na klockach, i 45 drzew, do Ritter v. Thurn (druk u M. Furtera dla J. Bergmanna v. Olpe 1493), do S. Branta Narrenschiff (wyd. najpierw u J. Bergmanna w 1494), jak i 18-25 drzew, nie wydanego Modlitewnika (drzew, zużytkowane zostały w innych drukach bazylejskich, przeważnie oficyny Bergmanna). Ilustr. do Narrenschiff, o wybitnej wartości artystycznej, zdradzają wpływ Schongauera, któremu uległ młody D. Z pobytu D. w Strasburgu zachował się piękny Kanon w Missale speciale (Griinninger 1493), ponownie zużytkowany -w 1498 w Geilera Ewangelii. Odznacza się on delikatnością linii i kontrastów światła i cieni oraz ekspresją wyrazu. Dalsze ilustr. wykonał już D. w Norymberdze. W 1498 ukazała się w jego własnym wyd. *Apokalipsa w 15 planszach z tekstem niem. drukowanym u Kobergera. Karta tytułowa dodana była do łac. wyd. -w 1511. W tym samym
627
628
ffi u ro>qafi8 rfmpf*n)fmrf y&rfff&r$ $
(f c6ttwiir0a jwroft royimfs fonmotift rffroiwje ouif rfiottnietift
TAB. 9. DRZEWORYT
1. Św. Krzysztof, obrazek drzeworytowy z początku XV w. (Niemcy). 2 Ilustracja drzeworytowa z Histoire du chevalier Tristan (1499). 3. Drzeworyt ze Zwierciadła Reja (Kraków 1568). 4. Drzeworyt światłocieniowy U. da Carpi
*~Js9ł -
TAB. 10. DRZEWORYT
5. Drzeworyt sztorcowy T. Bewicka. 6. Ilustracja A.V. Beards-ley'a do Morte d'Arthur T. Malory'ego (1893-1894). 7. Baca. Drzeworyt W. Skoczylasa (1919). 8. Ilustracja M. Hiszpań-skiej-Neuman do Żakerii P. Merimćego (1952)
roku D. drzeworytowym rys. głowy z twarzą swego przyjaciela W. Pirckheimera zilustrował właściwości rozumu w druku Kobergera Trilogium animae Ludovici de Prussia. Wykonał również przy współudziale H. v. Kulmbacha dwa drzew, do Opera Hrosvitae (1501) i do K. Celtisa Quatuor libri amorum (1502), które powstały już wcześniej (ok. 1497). D. wykonywał ilustr. dla zaprzyjaźnionych pisarzy i wydawców. Ilustrował również Reuelationes St. Birgittae (Koberger, 1500 i 1502), jak również Salus animae (Holzel, 1503, zachowane tylko w dwóch egz.). Część serii drzew. Wielka Pasja, powstałą w łączności z Apokalipsą (7 drzew.), ukończył dopiero w 1510, dodając 4 drzew. Mała Pasja (37 drzew., zaczęta w 1509) i Życie Marii (16 drzew., zaczęte w 1504) wyd. zostały w 1511 z tekstem B. Chelidoniusa. Dalsze drzew. D. znajdują się jako ilustr. w Beschreibung des hl. Bischofs Eusebii (wyd. w Norymberdze u Holzela 1514), Kanon w Eich-stadter Missale (Holzel 1517), Stary Testament z niem. tekstem (Peypus 1524), norymberski herb do Reformation der Stadt Nurenberg (1521). Do Hallera Heiltumbuch (Halle 1520) zużytkowano portret miedz, kardynała Albrechta Brandenburskiego. Kartę tyt. z bodiurą wykonał do pism W. Pirckheimera drukowanych od 1513 w Norymberdze u Peypusa. Okres 1512-1519 wypełniony był pracą nad dziełami dla ces. ^Maksymiliana I: Ehrenpforte (1517) i Triumphwagen (1522). Najsławniejsze są rysunki marginalne do Modlitewnika, w którym udział brało siedmiu artystów. H. *Schonsperger st. w Augsburgu zaczął druk Modlitewnika (Gebetbuch) w 1512 frakturą, która miała robić wrażenie ręcznego pisma. Z dziesięciu egzemplarzy drukowanych na pergaminie, przeznaczonych dla zakonu rycerskiego św. Jerzego, zachowało się sześć. Najbogatszy z nich, z rys. D., L. *Cranacha, *Burgkmaira, H.B. *Grie-na, zachował się ze spuścizny kardynała Granvellego i dostał się do Besancon. Część z rysunkami D. i Cranacha została nabyta przez ks. Wilhelma V lub Maksymiliana I Bawarskiego; obecnie znajduje się w Bayer. Staatsbibl. w Monachium. Interpretacja rys. o zagadkowej treści zajmowała Goethego i wielu uczonych. M. Lanckorońska podaje wyczerpującą interpretację rys. określając je jako parafrazę tekstu w duchu symboliki chrześcijańskiej i walk religijnych w okresie reformacji. Na 1515 przypada wykonanie, na polecenie J. Stabiusa, mapy nieba do Aratei. Swoje teoretyczne pisma Vier Biicher von Menschlicher Proportion (Hieronimus Andreas Formschneider 1528) i Unterweisung der Messung (1525, wyd. 2 poprawione 1538) wyposażył bogato drzew, wg swoich rys., z których najbardziej znane są: "Rysownik lutni" i "Rysownik mężczyzny w pozycji siedzącej". Trzecią pracą teoretyczną jest Unterricht zur Befestigung der Stadte, Schldsser u. Flecken (1527), ilustrowane drzew, wg rys. D. Ekslibris W. Pirckheimera przypisywany jest D.
DUFOUR
H. Tietze, E. Tietze-Conrat: Kritischer Verzeichnis der Werke AD. 1938. E. Panowsky: AD. 1948. M. Lanckorońska: Die christlich-humanistische Symbolsprache. W: Stu-dien zur deutschen Kunsgeschichte. B. 319. 1958.
DUERNION (binion) zob. SKŁADKA.
DUFLOS Pierre (1742-1816), fr. rytownik. Należał do rodziny tradycyjnie zajmującej się rytownictwem. Pracował w Paryżu, wydając cykle ilustracyjne plansz związanych z kostiumologią różnych narodów i z historią. Rytował szereg ilustracji i winiet wg projektów Maril-liera i *Moreau do wyd. Pope'a Oeuvres (1779), Gesnera Oeuvres completes, J. J. Rousseau Oeuvres. Rytował też kartę tytułową i 18 ilustr. (wyd. poza tekstem) do wyd. La Pucelle d'Orleans Woltera z 1777 oraz Dorata Tragidies i Próneurs (karta tyt.) oraz Fables.
R. Portalis, H. Beraldi: Les Graueurs du dix-huitieme s. 1881. M. Sander: Die illustrierten franzosischen Biicher des 18. Jhrh. 1926.
DUFOUR: 1. Piotr (1729-1797), drukarz, księgarz, nakładca i wydawca warszawski. Wykształcenie zawodowe zdobył w Paryżu. Był drukarzem i księgarzem przysięgłym Akademii Francuskiej. Do Warszawy sprowadził go 23 V 1774 Adam Kazimierz Czartoryski. Otrzymał obywatelstwo Miasta Starej Warszawy i przywilej królewski na założenie własnej drukarni i księgarni (12 III 1775). Drukarnię uruchomił przed 25 III 1775. Mieściła się najpierw w Rynku Starego Miasta w kamienicy Fla-czkiewiczów, później przy ul. Świętojańskiej, zaś od 24 VI 1779 w kamienicy Jakuba de Roussi w Rynku pod nr 58. Wyposażona była w nowoczesny sprzęt techniczny. Oprócz czcionek sprowadzonych z Paryża i Holandii posiadała czcionki produkcji warszawskiej, pochodzące z odlewni A. *Gieryka Podebrańskiego oraz P. *Zawadzkiego. W 1784 pracowała na 5 prasach drukarskich. W 1. 1784-1794 D. był także dyrektorem Drukarni Korpusu Kadetów w Warszawę. Posiadając rozbudowaną drukarnię własną i kierownictwo nad oficyną Korpusu stał się D. obok *Gr6lla najwybitniejszym drukarzem warszawskim epoki Oświecenia. Tłoczył liczne czasop., gazety, dzieła naukowe i polityczne, dykcjonarze, publicystykę, podręczniki szkolne, kalendarze i druki urzędowe, ponadto wiele dzieł literackich w przekładach (Voltaire, Beaumar-chais, Rousseau, Montesquieu, M. Cervantes, Moliere, P. Marivaux, C. Goldoni, G.E. Lessing i in.). Specjalizował się zwłaszcza w wyd. dzieł teatralnych, które weszły w skład stworzonej przezeń introligatorskiej serii Teatr Polski, powstałej w 1. 1779 i 1794 w 56 t. obejmujących 175 pozycji wydawniczych. Drukował swoje wydawnictwa w j. poi., fr., sporadycznie niem., wł. i łac. Wiele pozycji ukazało się jego nakładem. Spośród poi. pisarzy związani
629
EWoK 22
630
DUFY
ŚWIĄTYŃIA
W K N I D O S.
w W A li S 7. A W I E V Drukami J, K. M;i y ll?CvZypvJi>o v l\ i> r o u u J 77 S
Karta tytułowa druku Dufoura
byli z D.: A.K. Czartoryski, F. Zabłocki, T.K. Węgierski, W. Bogusławski, J. Baudouin, J. Wybicia, G. Broniszew-ski, F. Podoski, J. Drozdowski, J. Kossakowski, F.S. Je-zierski, I. Bykowski, F. Makulski, W.I. Marewicz, A. Trę-becki i in. W początkach swej działalności D. pozostawał w kontakcie z *Komisją Edukacji Narodowej i zajmował się sprowadzaniem z Francji potrzebnych podręczników. W zakresie wydawania druków urzędowych współpracował z Radą Nieustającą, naczelnymi władzami powstania kościuszkowskiego, Magistratem Miasta Starej Warszawy i innymi instytucjami stołecznymi. Do 1780 znajdował opiekę u A.K. Czartoryskiego, w okresie późniejszym roztoczył nad nim mecenat sam król, udzielając mu kilku przywilejów: 26 VI 1780 na wydawanie druków w j. hebr. i tłoczenie nut, 6 II 1783 na wydanie 7 dzieł
631
i 2 czasop., zaś 15 IX 1786 na wydawanie druków cerkiewnych. W dowód szczególniejszego uznania dla działalności D. król obdarzył go 7 II 1784 tytułem konsyliarza nadwornego JKMci. Przy drukarni utrzymywał D. również księgarnię, w której kolportował głównie własne wydawnictwa. Reklamował je we współczesnej prasie warszawskiej i licznych katalogach. W 1785 posiadał skład swoich książek na jarmarku w Łowiczu, później podobny w Grodnie. Był autorem memoriałów, skierowanych na sejmy w 1. 1784 i 1789, postulując wprowadzenie reform w drukarstwie i stosunkach wydawniczych poi. na wzór fr. Testamentem z 3 V 1784 spadkobiercą swej firmy D. uczynił swego rodaka z Paryża, Tomasza Le-bruna (1752-1804), który prowadził ją do 1804. 2. Guillaume Henri (1787-1875), gen., polityk i kartograf szwajc. Przez 32 lata (od 1833) kierował zdjęciem topograficznym Szwajcarii (25 ark. w skali 1 : 100000) z rzeźbą przedstawioną kreskami, z zastosowaniem tzw. oświetlenia bocznego. Do dnia dzisiejszego uchodzi ono za arcydzieło. Wśród wybitnych współpracowników D. był i Polak Aleksander Stryjeński.
1. PSB. J. Szczepaniec: Drukarnia Mitzlerowska Korpusu Kadetów w Warszawie w 1. 1778-1783. "Roczniki Bibl." 1958 z. 1-2. Ś J. Szczepaniec: Towarzysze kunsztu drukarskiego w Warszawie w drugiej poł. XVIII w. "Roczniki Bibl." 1962 z. 3/4. Ś H. Oprawko, J. Szczepaniec: Materiały do działalności wydawniczej naczelnych władz powstańczych 1794 r. w Warszawie. "Ze Skarbca Kult." 1965.
DUFY Raoul (1877-1953), fr. malarz, grafik, ilustrator. W 1900 wstąpił do Ecole des Beaux Arts do pracowni P. *Bonnarda. Początkowo pozostawał pod wpływem impresjonistów i postimpresjonistów. W 1906 wystawiał z fauvistami. Jego pierwsza większa książka ilustrowana to Le Bestiaire ou cortege d'Orphie Apollinaire'a z 30 drzew, i 5 ornamentami (drugie wyd. 1919, Supplement au Bestiaire w 1931). D. zaprzyjaźniony z Apollinairem ilustrował jego Le Poetę assassine (18 litogr. poza tekstem i drzew, na okładce). Poza tym ilustrował Revala Royaume du printemps (1913), E. Verhaerena Poemes legendaires de Flan-dre et de Brabant (1916), G. Duhamela Bligies (1920), S. Mal-larmego Madrigaux (1920), Claudela Ode jubilaire (1921). Do najwybitniejszych ilustr. D., który przeprowadził specjalne studia w Marsylii, aby uchwycić atmosferę akcji, należy E. Montforta La Belle Enfant ou 1'amour a quarante (1930, 77 akwaf. w tekście i 16 poza tekstem). Również do wybitnych jego dzieł ilustrowanych należy Alfonsa Daudeta Aventures prodigieuses de Tartarin de Tarascon (1937) ozdobione 107 barwnymi litogr. i 34 barwnymi inicjałami. Osobliwą książką jest też Aphorismes et rarietes Anthelme'a Brillat-Sayarin (20 kwasor., 1940).
Roger-Marx: D. iłlustrateur de Renaissance. 1938. E. Be-nexit: Dictionnaire critiąue. III. 1948. P. Courthion: R.D. 1951. The Artist and the Book 1860-1920. 1961.
632
DUVET
DUKT, charakterystyczna właściwość prowadzenia linii każdego pisma. Rozróżniamy D. tzw. pisma ręcznego i konstruowanego, to ostatnie wywodzi się także z D. pisma ręcznego. D. pisma zależy od użytego narzędzia. Pióro miękkie kreśli silnie zróżnicowane szerokie i wąskie linie, twardsze Ś zmniejsza różnice grubości linii, skośne Ś daje specyficzny kształt pisma (rondo itp.), wreszcie pisaki, igły grawerskie, pędzle dają odrębne efekty. D. stanowi zasadniczą wskazówkę w czasie projektowania nowych pism- Przy kompozycji układów pism mieszanych harmonijne lub kontrastowe dobranie *kroju pisma drukarskiego wg jego D. jest dużą umiejętnością nabywaną zwykle w toku dłuższych ćwiczeń i praktyki.
DULAC Edmond (1882-1953), Francuz z pochodzenia, malarz i ilustrator. W 1912 osiedlił się w Anglii. Ceniono go zwłaszcza za ilustracje odznaczające się estetycznym zrównoważeniem kolorów, harmonijnością i ujęciem przypominającym lekkie akwarele obwiedzione konturem A.V. *Beardsleya, A. *Rackhama i prace Japończyków. Styl jego wykazuje wpływ sztuki Dalekiego Wschodu i prerafaelitów. Zyskał duży sukces akwarelami do 1001 nocy, reprodukowanymi następnie w książce z tekstami L. Housmanna (1900). Ilustrował wiele książek z dziedziny literatury pięknej: Szekspira The tempest (1908), O. Khayyama Rubaiyyat (1909), E.A. Poego Bells and other poems (1911), H. Andersena Snów queen and other tales (1912), Sindbad the Sailor (1914), Fairy book (1916), Flanglewood taks (1918), Treasure Island (1927), Quiller-Coucha Sleeping heauty (1927), Gods and mortals in love (1936), M. Crary'ego The daughters ofthe stars (1939).
DUNIN BORKOWSKI Stanisław zob. BOR-KOWSKI DUNIN Stanisław.
DUNIN WOLSKI Piotr zob. WOLSKI DUNIN
Piotr.
DUPLESSI-BERTAUX Jean (1747-1819), fr. rysownik i malarz. Uczeń Viena i Le Basa, pozostaje pod wpływem J. *Callota, zwłaszcza w mistrzowskich dziełach małych, formatów. Oficer, w 1. 1770-1776 wykładowca rys. w Ecole Militaire, zamiłowany był w tematyce historyczno-wojskowej (czasy rewolucji i napoleońskie) oraz podróżniczej. Ilustrował szereg publikacji: Petits conteurs i Re-cueil des meilleurs contes en vers (1778), La Pucelle d'Orleans Woltera i Voyage a Naples St. Nona (1780), Tableaux historiaues de la revolution francaise (1804), Recueil de cent sujets de divers genres (1814), Histoire de l'enfant prodigue (1816). Jako ostatnie dzieło powstały plansze do Cam-paigns oj field marshal the ditke ofWellington with twenty four emgravings by the celebrated D.-B. (1818).
J. Laran: UEstampe. I. 1959.
DUPLEX zob. AUTOTYPIA duplex, TEKTURA (jednostronnie kryta).
DUPRE (Larcher) Jean, księgarz i drukarz paryski w 1. 1481-1501. Sporadycznie drukował także w Chartres (1482-1483), Tours (1485) i Abevilłe (1486). Spod jego pras -wyszły pierwsze ilustrowane wydania paryskie (Missale Parisiense, 1481). D. odegrał wybitną rolę w rozwoju fr. ilustr. książkowej, m. in. stosując po raz pierwszy *miedzioryt (Heures a 1'usage de Rome 1488). Drukował głównie dzieła liturgiczne.
A. Claudin: Histoire de Vimprimerie en France au XV et XVII s. 1900. R. Brun: Le Liure francais. 1948.
DURINK Stanisław (zm. przed 1492), syn Piotra z Gliwic, obywatel krakowski, malarz i iluminator nadworny Kazimierza Jagiellończyka. W 1448 ilustrował Banderia Prutenorum Długosza (Kraków, Biblioteka Jagiellońska). W 1463 przebywał w Stobnicy, w 1478 u cystersów w Sulejowie, w 1481 w Piotrkowie, zapewne w związku z pracami malarskimi.
M. Walicki: Na marginesie nowej edycji "Banderia Prutenorum". "Biul. Hist. Szt." 1959 nr 3/4.
DUSZNIKI
Papiernie. Po raz pierwszy papiernia w D. została wymieniona w źródłach w 1562 przy okazji sprzedaży przez Antoniego Teppera na rzecz Mikołaja Kretschmera. Młyn dusznicki, istniejący prawdopodobnie od poł. XVI w., należał kolejno do rodzin: Kretschmerów (1562-1706), Hellerów (1706-1765) i Viehrów (XIX w.). Zniszczony przez powódź w 1601, w czetry lata potem został odbudowany przez G. *Kretschmera. Wzniesione wówczas budynki przetrwały do dziś, stanowiąc ciekawy, piękny zabytek wiejskiego budownictwa barokowego. W czasie wojny 30-letniej papiernia prawdopodobnie działała bez przerwy. Wysokość jej produkcji wynosiła w XVIII w. znacznie ponad 2000 ryz rocznie (w 1771 nawet 3410 ryz). Ok. 1709 na terenie D. powstał drugi młyn papierniczy, zał. przez Antoniego Hellera i prowadzony następnie przez A.B. *tfellera. Papier dusznicki uchodził powszechnie za najlepszy na Śląsku. *Znak wodny papierni - zgodnie z herbem miasta Ś przedstawiał apostoła Piotra z kluczami. Po wynalezieniu i rozpowszechnieniu *maszyny papierniczej z ciągłym sitem młyn dusznicki pozostał przy starym systemie produkcji, wyrabiając papier czerpany dla celów bibliofilskich aż do drugiej wojny światowej. Po wojnie w starym młynie powstało Muzeum Papiernictwa.
Zob. też Papiernie w Polsce.
DUVET Jean (1485- po 1561), pierwszy znany z nazwiska rytownik francuski, złotnik. W technice i w stylu
633
634
DWUCYCERO
uległ wpływom wł. Jego główna praca w zakresie ilustr. to 23 miedzioryty do Apokalipsy, które wykonał wl. 1546-1555 na polecenie królów *Franciszka I i Henryka II. Całość ukazała się w 1561 w Lyonie. W ilustr. widać wpływ włoskich niell (*Niello) i *Diirera. Jest to dzieło samodzielne, świadczące o dużej indywidualności i fantazji.
A. Linzeler: Inventaire du fonds francais graveurs du XVI s. 1932-35.
DWUCYCERO zob. STOPIEŃ PISMA. DWUGARMOND zob. STOPIEŃ PISMA.
DWUŁAMOWY UKŁAD (nazywany również niewłaściwie dwuszpaltowym), w drukarstwie układ *ko-lumny druku zestawiony z dwu *łamów.
DWUMITEL (Dwuśrednian) zob. STOPIEŃ PISMA.
DWUŚREDNIAN (Dwumitel) zob. STOPIEŃ PISMA.
DWUTERCJA zob. STOPIEŃ PISMA.
DYON Adam, drukarz, posiadał pierwszą stałą oficynę we Wrocławiu w 1. 1518-1534. D. wydawał pisma dotyczące kwestii religijnych okresu reformacji, śpiewniki luterańskie i podręczniki szkolne ogółem 38 znanych dziś druków. D. trudnił się również sprzedażą pism re-formacyjnych.
M. Burbianka: A.D. i Kasper Lybisch, wrocławscy drukarze reformacyjni. "Roczniki Bibl." 1961.
DYPLOMATYKA (z gr. diploma = arkusz złożony na pół), nauka pomocnicza historii zajmująca się badaniem dokumentu (aktu) średniowiecznej kancelarii, zwanego także dyplomem. D. posługuje się analizą historyczną, pozwala badać autentyczność dyplomów, określać czas i miejsce ich powstania, stwierdzać fałszerstwa. Za twórcę D. uważa się Francuza J. *Mabillona [De re diplomatica lihri VI, 1681).
A. Bouard de: Manuel de diplomatiąue francaise et ponti-ficale. 1929-1952. K. Maleczyński: Zarys dyplomatyki poi. wieków średnich. Cz. 1. 1951.
DYPTYK (dyptych): 1. Dwuczęściowa, czasem trzyczęściowa (tryptyk) lub kilkuczęściowa (poliptyk), związana *grzbietami składanka z *tabliczek woskowych służąca do ważniejszych zapisów. Strony wewnętrzne pokrywane bywały woskiem i zapisywane przy pomccy rylca lub wygładzane dla zapisów czernią. Strony zewnętrzne tabliczek z drzewa lub kości słoniowej pokrywane bywały
zdobnictwem płaskorzeźbowym. D. był pierwowzorem *kodeksu. D. konsularne, znane od IV w., po stronach zewnętrznych kunsztownie zdobione, zazwyczaj z portretem konsula, rozdawane bywały krewnym i znajomym z okazji uroczystości noworocznych. W okresie wczesno-
Dyptyk konsularny Boethiusa z kości słoniowej
chrześcijańskim D. służyły do spisywania zmarłych wiernych. 2. D. pięknie zdobiony służył jako oprawa ksiąg liturgicznych oraz stał się wzorem dla *opraw luksusowych.
DYRYNK Kareł (1876-1948), grafik i artysta-typograf czes. Był drukarzem, od 1919 dyrektorem technicznym Drukarni Państwowej, w ostatnich 1. życia właścicielem małej drukarni w Pradze. Zabiegał usilnie o odrodzenie sztuki drukarskiej jako redaktor czasop. "Typografie", jak również w pracach własnych. Opracował graficznie wiele druków czes. i był autorem kilku rodzajów pisma.
DYSERTACJA (łac. dissertatio = badanie, rozumowanie). 1. Rozprawa przedstawiana na wyższej uczelni lub w innej instytucji naukowej jako warunek uzyskania stopnia naukowego. Do XVIII w. D. nazywała się dyspu-tacją, była przedmiotem obrony publicznej i musiała być wydana drukiem, co obecnie obowiązuje tylko w niektórych państwach (np. w Szwajcarii, NRF; w Polsce dotyczy tylko prac habilitacyjnych). Istnieją *bibliografie bieżące D. lub także wszystkich prac publikowanych przez
635
636
DZIAŁYŃSKI
wyższe uczelnie. Ważniejsze z nich: "Catalogue des theses et ecrits academiqucs" (Paris, R. 1 za 1884); "Jah-resverzeichnis der deutschen Hochschulschriften" (Berlin, Leipzig, R. 1 za 1885/1886); "Jahresverzeichnis der schwei-zerischen Hochschulschriften Catalogue des ecrits aca-demiques suisses" (Basel, R. 1 za 1897/1898); "List of American doctoral dissertations" (Washington, R. 1 za 1912 R. 26 za 1938); "Doctoral dissertations accepted by American universities" (New York, R. 1 za 1933/1934); "Index to theses accepted for higher degrees in the uni-versities of Great Britain and Ireland" (London, R. 1 za 1950/1951); Katalog rozpraw doktorskich i habilitacyjnych. T. 1. 1959-1961 (od t. 2 rocznik). 2. W XVI-XVIII w. każda rozprawa naukowa.
S. Durovcik: Bibliogr. dizertalnych prac. ,.Bibliograficky Sbornlk" 1963.
DYSKOGRAFIA, uporządkowany spis płyt gramofonowych dobranych według określonych kryteriów. Mogą to być wykazy płyt muzycznych o zasięgu międzynarodowym, np. spis starający się ująć wszystkie wartościowsze płyty: F.F. Clough, G. Cuming, The WorWs encydopaedia of recorded musie (London 1952 i suplementy) lub rodzaj ^bibliografii selekcyjnej o zasięgu międzynarodowym: C. de Nys, La discotheąue ideale (1960). Spotyka się D. o specjalnym przeznaczeniu, np. wyd. przez *Libra-ry of Congress (Biblioteka Kongresu w Waszyngtonie) wykaz "książek mówionych" dla niewidomych (*Książka dla niewidomych) Catalog of talking books for the blind 1934-1948 (Washington 1949 i suplementy). W niektórych krajach są publikowane bieżące wykazy, np. Biblioteka Kongresu wydaje od 1953 wykaz płyt (wraz z nutami) pt. "Library of Congress ^Catalog. Musie and phonore-cords. A cumulative list of jWorks represented by L. of C. printed cards" (za pierwsze półrocza i roczniki). Sporadycznie D. stanowią działy lub samoistne człony *bibliograf ii narodowej. Np. od drugiego półrocza 1959 są uwzględniane w obydwu bieżących bibliogr. niem. płyty z tekstem słownym: w "Deutsche Bibliographie" (dział Sprechplatten), w "Deutsche Nationalbibliographie" (dział Schallplatten); nadto *Deutsche Biicherei wydaje, także od 1959, *koma-sację roczną jako zeszyt specjalny "Deutsche Nationalbibliographie" pt. "Das Gesprochene Wort. Jahresverzei-chnis der deutschen literarischen Schallplatten". Wyjątkami są retrospektywne D. narodowe, np. D. słowacka wykazująca płyty muzyczne wraz z tekstem słownym, wytworzone w Czechosłowacji i za granicą: L. Januśka Shvenskd diskografia (Martin 1959). W Polsce brak regularnej D. poza katalogami handlowymi producentów płyt, jak Katalog płyt gramofonowych "Polskich Nagrań". Spotyka się sporadyczne zestawienia, np.: wykaz nagrań z 1. 1919-1938 oprać, przez O. Straszyńskiego, Muzyka
polska na płytach gramofonowych ("Muzyka Polska" R. 5: 1938 nr 4-6 i odb.); A. Flisowska, Dyskografia płyt długo-grających produkcji polskiej ("Muzyka" R. 2: 1957 s. 102-116); K. Michałowski, Dyskografia Karola Szymanowskiego ("Muzyka" R. 2: 1957 nr 4). Bieżąca D.pol. ma być wydawana od 1970 przez Bibl. Narodową jako nowy człon bieżącej bibliogr. narodowej.
DYSPONENDA, zestawienie ilości nie sprzedanych książek komisowych znajdujących się w księgarni czy hurtowni w okresie obliczeniowym lub w terminie żądanym przez komitenta (wydawcę, dostawcę) i pozostających do jego dyspozycji. W Polsce D. również nazywamy podanie ilości książek własnych, zakupionych, znajdujących się bieżąco na składzie w sieci księgarń *Domu Książki, na żądanie władz księgarskich. Tego rodzaju D. sporządzane są w celach orientacyjnych czy gospodarczych, np. przy planowaniu nowych wyd. niektórych książek, przy przesuwaniu pewnych tytułów z jednej księgarni do drugiej lub z jednego rejonu kraju do innego.
DYSPOZYCJA ROZDZIAŁU, umieszczony na początku rozdziału, pismem o stopień lub dwa mniejszym od tekstowego, wykaz treści rozdziału.
DYSPUTACJA zob. DYSERTACJA.
DYWIZ (łac. divisus podzielony; łącznik), w drukarstwie czcionka dająca odbicie krótkiej kreski poziomej, używanej przy przenoszeniu wyrazów i łączeniu wyrazów dwu- lub wieloczłonowych. Dłuższa kreska pozioma oznacza pauzę (myślnik).
DYWIZOREK, w drukarstwie przyrząd do przytrzymywania rpsu przy składaniu. Składa się z uchwytu na maszynopis (tzw. tenakiel) oraz ruchomej linijki, która wskazuje składaczowi aktualnie składany przez niego wiersz maszynopisu.
DZIAŁYŃSKI: 1. Adam Tytus (1797-1861), twórca *Biblioteki Kórnickiej. Czynny we wszystkich dziedzinach życia narodowego, szczególnie zajmował się szkolnictwem i kulturalnym oraz ekonomicznym podniesieniem kraju. Gromadził ze znawstwem i nieprzeciętną orientacją w zakresie bibliogr. poi. materiały do historii politycznej i kulturalnej narodu. W 1828 przeniósł bibl. z rodzinnego Konarzewa do Kórnika, umieszczając ją w przebudowanym na ten cel zamku. Po powstaniu 1831 przebywał w Galicji, gromadząc obiekty muzealne, dawne zbroje i broń. Wróciwszy do Kórnika wznowił w 1. 1840-1861 działalność biblioteczną, zabiegając głównie o rpsy i polonica XVI w., rzadkie druki XVII w., polonica
637
638
DZIATZKO
oficyn obcych, z myślą o przekazaniu zbiorów w przyszłości na własność publiczną. Działalność wydawniczą w zakresie źródeł historycznych i pomników literatury rozwijał w oparciu o powyższe zbiory. 2. Jan Kanty (1829-1880), współtwórca Biblioteki Kórnickiej. W 1863 był organizatorem sił zbrojnych powstania w zaborze pruskim; skazany, przebywał na emigracji w Paryżu. W 1869 wrócił do Kórnika, biorąc żywy udział w życiu umysłowym, społecznym i gospodarczym Wielkopolski. Należał do wielu tow. naukowych i rozwinął działalność wydawniczą w zakresie nauk ścisłych, przyrodniczych i publikacji źródeł historycznych. W rodzinnym Kórniku pomnożył zbiory biblioteczne zakupami starych druków, rpsów i dzieł z dziedziny nauk ścisłych.
PSB VI. S. Bodniak: T.D. W: Wybitni Wielkopolanie KIX w. 1959.
DZIATZKO Karl (1842-1903), niem. filolog, bibliotekarz i historyk książki. Ur. w Prudniku na Górnym Śląsku, studiował filologię klasyczną we Wrocławiu i Bonn. Po krótkim okresie pracy nauczycielskiej został powołany na dyrektora kolejno trzech bibl. uniwersyteckich: 1871 we Fryburgu w Bryzgowii, 1872 we Wrocławiu i 1886 w Getyndze, gdzie równocześnie objął nowo utworzoną, pierwszą w Niemczech katedrę bibliotekoznawstwa. Reformy przeprowadzone przez Dz. w bibl. wrocławskiej (liberalizacja udostępniania, wypracowanie instrukcji katalogowania alfabetycznego), później jego działalność naukowa (przede wszystkim prace o początkach drukarstwa), dydaktyczna, wydawnicza i organizacyjna odegrały wielką rolę w rozwoju bibliotekarstwa niem. i przyczyniły się do usamodzielnienia i wzrostu znaczenia tego zawodu.
F. Milkau: Die Konigl. u. Unwersitats-Bibl. zu Breslau. 1911.
DZIEDUSZYCKI Józef Kalasanty (1772-1847), oficer, bibliofil i kolekcjoner. Założył (ok. 1812) bibl. w Poturzycy, pow. Sokal, zasobną w druki poi. i obce rpsy, archiwalia i zbiory ikonograficzne. Zbierał również dzieła sztuki i okazy przyrodnicze, które stanowiły część muzealną bibl. Syn jego Włodzimierz przeniósł po śmierci ojca bibl. do Lwowa (1857) i oddal ją do użytku publicznego. Zbiory przyrodnicze i bogatą kolekcję minerałów wcielono do zał. przez Włodzimierza (1868) Muzeum D. we Lwowie.
DZIEDZICKI Mateusz Kazimierz, zwany Maciejem (1778-po 1823), drukarz i introligator w Krakowie i Radomiu. Mimo wysiłków (1800-1801, 1803-1810) nie potrafił uratować drukarni matki, A. Hebanowskiej, przed zamknięciem; introligatornia wegetowała. W 1. 1811-1816 objął drukarnię departamentałną w Radomiu (Rynek, porem ul. Lubelska), do której zakupił wyposażenie
drukarni *Trasslera z Krakowa. Redagował "Dziennik Departamentowy Radomski", tłoczył druki rządowe. Po powrocie do Krakowa w 1816/1817 otworzył drukarnię (prasy wziął z dawnej oficyny matki) przy ul. Floriańskiej 535, gdzie m. in. drukował w 1. 1819-1821 "Pszczółkę Krakowską" i jej dodatek "Telegraf".
DZIEŁO, samoistna całość zawierająca kompletny lub fragmentaryczny przewód myślowy, pojęciowy, wyobrażeniowy lub emocjonalny o strukturze właściwej danej dziedzinie twórczości, ujęty w kształt materialny, w dziedzinie księgoznawstwa w kształt piśmienniczy (stąd również D. muzyczne, plastyczne, architektoniczne, teatralne, filmowe). D. jest przedmiotem ochrony prawnej w postaci *prawa autorskiego, bez względu na swą treść i wartość. D. pozbawione oryginalności w następstwie celowo nie ujawnionego przejęcia z innego D. jego pełnego kształtu, fragmentu lub podstawowego pomysłu strukturalnego, niezależnie od czasu, języka lub techniki, nosi nazwę *plagijtu.
Zob. też Jednostka katalogowa Dzieło współ-oprawne, Dzieło współwydane.
DZIEŁO PODRĘCZNE zob. KSIĘGOZBIÓR PODRĘCZNY.
DZIEŁO WOLNE, wydanie utworów, których *prawa autorskie już wygasły, lub reprodukcja dzieła sztuki nie mającego w ogóle ochrony prawnej.
DZIEŁO WSPÓŁOPRAWNE zob. JEDNOSTKA KATALOGOWA.
DZIEŁO WSPÓŁWYDANE zob. JEDNOSTKA KATALOGOWA.
DZIEŁO ZBIOROWE, *wydawnictwo zwarte zawierające prace więcej niż trzech autorów, objęte wspólnym tytułem, wydane przez redaktora lub komitet redakcyjny. D.z. są np. *encyklopedie i *księgi pamiątkowe. W niektórych D.z. praca każdego autora stanowi odrębną całość (np. w księgach pamiątkowych), w innych wkładu poszczególnych autorów nie da się wyraźnie wyodrębnić.
DZIENNIK: 1. Zob. Częstotliwość wychodzenia czasopisma. 2. Zapiski o wydarzeniach własnego życia lub współczesnych wypadkach publicznych, prowadzone na bieżąco, dzień po dniu. Najstarsze zachowane D. pochodzą ze schyłku średniowiecza; należy do nich D. anonimowego Florentczyka (Anonimus Florentinus z 1. 1358-1389) oraz Journal d'un bourgeois de Paris (1403-1431). Od XVI w. ta forma opisu wydarzeń stosowana była coraz częściej.
640
DZIERZKOWSKI
DZIENNIK PODRÓŻY'
. STAUlSbAWA STASZKA
(17771790
AUSTRYA NIEMCY HOŁLANDYA-.....ANGLIA
FRANCYA SZWAJCARYA WŁOCHY
2 autografa i jego kopii. dsateiśGaycfe w jjapierach po.b. Towarzystwie Królcwskfr-WarsMwskicm Przyjaciół Nk, znajdując!) się w diiate rękopisów BMifiteki Uniwersytecie w Warszawie
TOM PIERWSZY
/ 113169
""'' ' WARSZAWA.
5KŁAB GŁÓWNY W KSIĘGARNI E. WBNDK i SP. 1903
b^^HB^MHHHBR. ..........,......... ._".. ..:::L.,...
Karta tytułowa Dziennika podróży S. Staszica (1903)
Do najwcześniejszych i najpopularniejszych rodzajów należy D. podróży; prowadził go np. Kolumb w czasie pierwszej ze swych wypraw (1492-1493). Jako dokumenty mające charakter osobisty, D. bywają zazwyczaj ogłaszane po upływie pewnego czasu od okresu swego powstania, wyjąwszy oczywiście D. podróży.
W Polsce najdawniejszym zachowanym D. jest Itinerarium Jana Ocieskiego z podróży do Rzymu i Bari (1540-1541). W druku pojawiły się pierwsze polskie D., zwane w dawnej Polsce ^diariuszami, w w. XVIII; w w. XIX i XX drukowało się je równie często, jak *pamię-tniki. Wydane wówczas zostały m. in. Diariusz Stanisława Oświęcima z 1. 1637-1651 (w 1907), Dziennik podróży Stanisława Staszica (w 1903), Diariusz z Heilsberga ks. Foxa dotyczący Krasickiego (w 1898). Licznie też ukazywały się opisy podróży, np. Karola Kaczkowskiego (1825), niekiedy przymusowych, jak powstańca Józefa Kopcia (1837); wśród niedawno wydanych (1962) D. pod-
róży na uwagę zasługuje Antoniego B. Dobrowolskiego Dziennik wyprawy na Arktyką 2 1. 1897-1898. Różni pisarze wykorzystywali formę D. dla celów literackich, bądź opierając się na autobiografii (Seweryn Goszczyń-ski, Juliusz Słowacki), bądź pisząc D. sfingowane (np. Klementyna Tańska-Hoffmanowa, Dziennik Franciszki Krasińskiej, 1825). Wydarzeniem literackim stało się ogłoszenie Dzienników Stefana Żeromskiego (t. 1-3, Warszawa 1953-1956).
Zob. też Kronika.
R.M. Meyer: Zur Entwicklungsgeschichte des Tagcbuches. W: Gestalten u. Probleme. 1905. E. Maliszewski: Bibliogr. pamiętników poi. i Polski dotyczących. 1928.
DZIENNIKARSTWO, zawód polegający na zbieraniu materiałów prasowych oraz na ich opracowywaniu dla *gazet, ^czasopism, filmu, radia i telewizji. Początki Dz. są związane z pojawieniem się gazety jako nowego elementu życia społecznego. W procesie historycznym oddzieliła się funkcja *dziennikarza od stanowiska wydawcy, a obecnie następuje specjalizacja w ramach Dz. na prasowe, filmowe, radiowe i telewizyjne. Przez długi czas Dz. wymagało wszechstronności, co prowadziło do dyletantyzmu. Zapobiegła temu specjalizacja oraz rozwój szkolnictwa dziennikarskiego.
Zob. też Prasa.
DZIENNIKARZ, zawodowo uprawiający *dzien-nikarstwo pracownik *gazct, *czasopism, *agencji prasowych, radia, telewizji, filmu. Szerokie horyzonty umysłowe oraz umiejętność dostrzegania problemów społecznych z jednej strony, zdolność zwięzłego ujęcia treści, błyskotliwość formy, umiejętność przekonania czytelnika z drugiej pozwalają mu oddziaływać pozytywnie na opinię publiczną. Dz. odpowiada za prawdziwość i dokładność informacji, za rzetelność komentarza i za przestrzeganie zasad moralnych w wydawaniu ocen czyichś postępków.
Zob. też Korespondent, Publicysta, Reporter, S prawozdawca.
DZIEŃ KSIĄŻKI zob. DNI KSIĄŻKI. DZIERGANKA zob. KAPITAŁKA.
DZIERZKOWSKI Dobek Józef (1764-1830), adwokat lwowski i polityk, bibliofil. Jako przyjaciel J.M. *Osso-lińskiego i opiekun jego majątku, przyczynił się do zorganizowania i otwarcia *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. W cennej bibl. prywatnej posiadał liczne stare druki, m. in. wiele mszałów poi. i ruskich; własnoręcznie kopiował rpsy. Wszystkie *cimelia, w tym rpsy XV-XVIII w., zapisał Bibliotece Ossolineum; część zbiorów D. sprze-
641
642
DZIKI MĄŻ
dana została na licytacji, reszta zasiliła bibliotekę Cieńskich w Oknie (U.M. *Cieński). PSB VI.
DZIKI MĄŻ, motyw szczególnie rozpowszechniony w marginalnej *ornamentyce gotyckiej rpsów od XIII w. Twór wyobraźni średniowiecza, powstały na tle mitów starożytności i legendy Wschodu, istota łącząca cechy demoniczne, zwierzęce, bajeczne i humorystyczne. W plastyce wyobrażany jako postać ludzka, karłowata lub olbrzymia, pokryta sierścią, korą, liśćmi, kwiatami lub też zupełnie naga. Może być symbolem szatana, nie kontrolowanych sił natury, wyrażać stany uczuć miłosnych oraz spełniać funkcję tarczownika strzegącego emblematów herbowych. W polskim iluminatorstwie znany już od XIV w., licznie występuje w XV w. Najobficiej reprezentowany w *Graduale Olbrachta (t. 1, k. 263). We wczesnej książce drukowanej D.m. występuje często w drzeworytowych frontispisach (*Winieta).
R. Bernheimer: Wild mcm in the middle Ages. A Study in art, sentiment and demology. 1952.
DZIKOWSKI Mikołaj Franciszek Ksawery (1883-1957), bibliotekarz. Pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej w Wilnie w 1. 1924-1939, z krótką przerwą, kiedy w 1928 organizował Bibliotekę Miejską w Białymstoku. Był również zastępcą kierownika Biblioteki im. Wrób-lewskich w Wilnie. W Bibliotece Uniwersyteckiej uporządkował i skatalogował b. bogaty zbiór kartograficzny. W 1947 osiadł w Toruniu i w Bibliotece Uniwersyteckiej zorganizował katalog rzeczowy oraz dział kartograficzny. Obok zainteresowań głównych (przede wszystkim *karto-grafia i *katalogi) zajmował się filologią starożytną i literaturą wł. Z kilkunastu prac naukowych ważniejsze: Organizacja oddziałów kartograficznych w bibliotekach naukowych (w: IV Zjazd Bibliotekarzy Polskich. Referaty, Warszawa 1936); Katalog atlasów Biblioteki Uniwersyteckiej Stefana Batorego w Wilnie (Wilno 1935-1940); The Olbian Inscrip-tion C.I.G. 2030 ("Journal of Hellenie Studies" vol. 59).
M. Dunajówna: M.D. "Roczn. Bibl." 1959 t. 1/2.
DZWONKOWSKI Adam Księgarnia zob. GULDBERG & DZWONKOWSKI.
EBERT Friedrich Adolf (1791-1834), bibliotekarz, bibliograf niem. Był prekursorem samodzielności zawodu bibliotekarskiego i propagatorem publicznego udostępniania bibl. W bibliogr. odszedł od bibliofilskich koncepcji Ch. * Bruneta i J. *Graessego na rzecz piśmiennictwa naukowego. Pracował kolejno w Bibliotece Miejskiej w Lipsku, Uniwersyteckiej w Lipsku, Królewskiej w Dreźnie oraz jako kierownik bibl. książęcej w Wolfenbiittel (1823-1825). Podstawowe jego prace to: tJber die offentli-chen Bibliotheken... (1811), Die Bildung des Bibliothekars (1820, wyd. offset. 1958), Geschichte u. Beschreibung der Kgl. óffentlichen Bibliothek zu Dresden (1822), Allgemeines biblio-graphisches Lexicon. Bd. 1-2 (1821-1830, wyd. ang. 1837).
Do 2 wyd. Die Bildung des Bibliothekars (1827) dołączył katalog rpsów lac. z Wolfenbiittel i rozprawę o rękopiso-znawstwie, w której oddzielił rpsy biblioteczne od dyplomów. Do poglądów E. na zadania bibl., bibliotekarza i bibliogr. nawiązywał J. *Lelewel.
EDITIO: E. authentica zob. Wydanie autentyczne; E. castrata, wydanie okaleczone, okrojone przez *cen-zurę lub wydawcę; E. cum notis variorum, wydania klasyków gr. i łac, uwzględniające historię krytycznych badań nad tekstem. Ukazywały się głównie w Holandii i Anglii w drugiej poi. XVII w. Obok tekstu zawierały obszerne uwagi krytyczne wraz z objaśnieniami filo-
LIBERII DE INYENTIONE ET DISPOSITIONE EPICA
DE EXCOGITANDA FABUŁA, QUAM VUŁGO INVENTIONEM, SEU POEMATIS J ARGUMENTOM VOCANT
Principio constituendum cst id, quod epice imitaturi sumus. Id vero, ut dixi1, erit una aliąua et magna actio herois; quo ipso excluduntur actiones divinae et actiones praeterea fcminci sexus. Harum enim utraąue, ut doce-bimus1, per accidens tantum intrat epicąm poesin: illa ąuidem tamąuam
oactionum humanarum adminiculum, ista vero tamąuam occasio ąuaedam virtutis heroicae, puta continentiae, constantiae, ut in Didone Maroniana vides. Quare poema Claudiani3 De raptu Proserpinae, Nonni Pentapolitaeł Dionysiaca, Orphei6 Hymni, Metamorphosis Ovidii aliaąue id genus ab he-roica poesi excluduntur, quod vel deorum, vel feminarum actiones enarrant.
Adverte praeterea non esse totam alicuius herois vitam accipiendam pro argumento epopoeiae (hoc enim contra unitatem fabulae est, ut clarius per-spicies, cum de ea agemus6), sed unam dumtaxat integram actionem, hoc est ex pluribus connexis inter se actionibus conflatam, quale est v. g. excidium Troiae, seu Ilias, peregrinatio Ulixis, seu Odyssea, Aeneae in Italiam migra-
M tio, seu Aeneis, Iasonis in Colchidem navigatio, seu Argonautica *. Nam de ceteris, Thebaide Statii, immo et de Achilleide, de Bello Punico Silii, de Phar-salia Lucani, non ausim affirmare epica esse argumenta vereque heroicum poema, ut clarius ex seąuentibus colligere licebit'.
Haec porro actio herois una et integra ex historia9 guidem petitur, ut
J3 Aristoteles docet ">, hoc est certa persona et certa eiusdem personae ąctione constare debet. In comoedia tamen iudicio Aristotelis totum argumentum con-fingi potest, immo et tragoediae cuiusdam exemplum atfert, quae nullum
14 enarrent. Animadyerte A 1 25 et certa personae actio A 24 sq. tott. 9,5 I 2C !. 28, 1 Poet. 9,4 sq.
27
KSIĘGA U
INWENCJA I KOMPOZYCJA EPICKA
ROZDZIAŁ
O WYNAJDYWANIU FABUŁY. CO NA OGÓŁ NAZYWANE BYWA INWENCJĄ ALBO PRZEDMIOTEM POEMATU
Najpierw ustalić należy to, co mamy zamiar naśladować w formie epopei. Będzie to zaś, jak powiedziałem', jakaś jedna, wielka czynność bohatera. Tym samym nie wchodzą w rachubę czynności bogów, a ponadto czynności płci niewieściej. Jedne i drugie bowiem tylko okolicznościowo, jak to jeszcze okażemy*, wchodzą w zakres poezji epickiej: pierwsze jako wsparcie czynności ludzkich, drugie jako sposobność do okazania cnoty w stopniu bohaterskim, a mianowicie powściągliwości i stałości, jak to widać u Marona na przykładzie Dydony. Dlatego poemat Klaudiana* O porwaniu Prozerpiny, Dionizjaka Nonnosa z Pentapolis4, Hymny Orfeusza', Metamorfozy Owidiusza itp. nie należą do poezji bohaterskiej, ponieważ przedstawiają czynności bogów lub kobiet. Trzeba też pamiętać, że nie całe życie jakiegoś bohatera winno być brane za temat epopei (sprzeciwia się to bowiem jedności wątku, jak się to jaśniej okaże, gdy o niej będzie mowa'), lecz jedna jakaś zamknięta w sobie czynność, a to znaczy złożona z kilku powiązanych ze sobą czynności, jak np. zdobycie Troi, czyli Iliada, wędrówki Ulissesa, czyli Odyseja, przesiedlenie się Eneasza do Italii, czyli Eneida, wyprawa Jazona do Kolchidy, czyli Argonautika'. Bo o innych, o Tebaidzie Stacjusza, a nawet o Achilleidzie, o Wojnie punickiej Siliusza czy o Farsalii Lukana nie śmiałbym twierdzić, że są to wątki epickie i prawdziwie bohaterskie poematy, jak jeszcze jaśniej okaże się z dalszych wywodów *.
A dalej ta jedna, zamknięta w sobie czynność bohatera może być zaczerpnięta z historii', jak uczy Arystoteles10, a to znaczy winna obejmować określoną osobę i określoną czynność tejże osoby. Jednak w komedii można zdaniem Arystotelesa dowolnie wymyślić całą treść, a nawet przytacza on przykład jakiejś tragedii, która nie miała żadnego oparcia w tradycji.
Sublewski: O poezji doskona!q
27
O poezji doskonałej M.K. Sarbiewskiego w^wydaniu en regard
645
646
EDITION CONTREFAITE
logicznymi; E. definitiva, wydanie dzieła w formie ostatecznie ustalonego tekstu autora po przeprowadzeniu szczegółowych badań filologicznych; E. expurgata zob. E. purificata: E. in usum scholarum, wydanie przeznaczone dla szkół; E. ne varietur, wydanie, w którym autor składa oświadczenie, że dzieło jego stanowi zamkniętą całość i nie może ulegać żadnym zmianom; E. optima, wydanie dzieła uznane za najpełniejsze i najlepsze w odróżnieniu od wydań wadliwych i niepełnych *przedruków;E.posthuma zob. Wydanie W. pośmiertne; E. princeps, pierwsze drukowane wydanie dzieła, przeważnie w odniesieniu do klasyków gr. i rzym.; E. p u r i-ficata (castigata), wydanie oczyszczone z fragmentów uznanych (najczęściej przez -wydawcę) za nieodpowiednie; E. spuria zob. Wydanie W. nieautoryzowane. Zob. też Ad usum delphini.
EDITION CONTREFAITE (contrefacon), *prze" druk naśladujący oryginalne wydanie książki.
EDITION EN REGARD, wydanie tłumaczonego dzieła, w którym obok przekładu umieszcza się tekst oryginału.
EDITIONES BIPONTINAE, *seria wydań klasyków gr. i łac. tłoczona w drukarni książęcej i Towarzystwa Naukowego w Zweibriicken (po łac. Bipontes) w 1. 1779-1811. Seria odznacza się wysokim poziomem opracowania, obejmuje 196 t. Drugą serię klasyków drukował również w Zweibriicken Georg Ritter w 1. 1821-1848.
EDITIONS DU LOUVRE, *seria klasyków rzym. i fr. wydawana przez P. *Didota starszego w 1. ok. 1794-1801 w małym nakładzie, drukowana w Luwrze. Do najwybitniejszych druków tej luksusowej serii (* Wydanie W. luksusowe) należą: Wergiliusz (1798), Horacy (1799) i Radne w trzech toniach (1801-1805), uznany na wystawie w Paryżu 1801 za "najdoskonalszy wytwór typograficzny wszelkich krajów i wszystkich wieków".
EDWARDS James (1757-1816), introligator, księgarz, bibliofil i bibliograf ang. Od 1784, wraz z ojcem i bratem, był współwłaścicielem firmy Edwards & Sons w Londynie. Po ich śmierci prowadził przedsiębiorstwo samodzielnie. E. posiadał cenny księgozbiór w liczbie 830 wol., zawierający m. in. sławny mszał bedfordzki i jedyny znany pergaminowy egzemplarz pierwszego wyd. Liwiu-sza z 1469. Jako introligator E. znany jest dzięki swoim oprawom pergaminowym z obrazkami; kontynuował styl opraw *Mearne'a. Oprawy E. naśladowano we Francji jako tzw. Genre anglais riche.
P, \ IRGILII MARONIS
O P E li A
a c c ;; :f L r
M. M A N I L ! I A S T II O N O M I C O N
C I M KOTITl A ! I i Y, R Ą 8 1 A
STUDI1S SOCIETATIS BIPONTJN
BIPONTI
Ex TjfOGUPBU S o C I L T A T ! S
Dzieła Wergiliusza wydane w serii Editiones Bipontinae EDYCJA zob. WYDANIE.
EDYTOR (łac. edere = wydawać), osoba lub zespół ludzi o wykształceniu filologicznym, których zadaniem jest opracowanie do druku poprawnego tekstu cudzego autorstwa, przy czym za tekst poprawny uważa się tekst zgodny z intencją twórczą jego autora, a nie tekst oczyszczony z błędów rzeczowych, jeśli one pochodzą niewątpliwie od autora. Często używa się terminu E. w znaczeniu wydawca.
EDYTORSTWO NAUKOWE, posługując się metodami badawczymi filologii, ma na celu wydawanie drukiem wszelkiego rodzaju tekstów w sposób poprawny, tj. zgodny z intencją ich autorów i filologicznie udokumentowany. Metody opracowania tekstu zależą od jego charakteru (tekst literacki, źródłowy tekst historyczny, językowy, rozprawa naukowa, tekst publicystyczny etc.)
647
648
EGUTER
oraz przeznaczenia (opracowanie ściśle naukowe dla wąskiego grona specjalistów typ edycji A, opracowanie popularnonaukowe typ B, opracowanie popularne przeznaczone jako lektura dla młodzieży i dla szerokich kręgów czytelników typ C). Do zakresu E. n. należy w istocie tylko typ edycji A, a częściowo typ B. Cechą odróżniającą E.n. od E. publikacji popularnych i szkolnych jest naukowe uzasadnienie publikowanego tekstu w postaci mniej lub bardziej rozbudowanego opracowania krytycznego. E.n. obejmuje pracę nad tekstem (*Krytyka tekstu) oraz konstrukcję * aparatu naukowego. Sposób publikowania samego tekstu nie jest w E.n. jednolity; w Polsce został ujęty w zasady wypracowane przy realizacji dwóch serii Biblioteki Pisarzów Polskich Instytutu Badań Literackich PAN. Dla polskich tekstów najdawniejszych (mniej więcej do końca XV w.) z uwagi na nie ustaloną jeszcze w owych czasach pisownię i trudności odczytywania różnymi znakami graficznymi oddawanych liter przewidziano trzy równoległe przekazy: fototypiczną reprodukcję tekstu rękopiśmiennego czy egzemplarza drukowanego, * transliterację tekstu, *transkrypcję fonetyczną. Dla tekstów XVI w. przyjęto w zasadzie dwa równoległe przekazy: reprodukcję fototypiczną i transkrypcję (w razie dobrej czytelności druku Ś samą reprodukcję fototypiczną lub samą transkrypcję). Dla staropolskich tekstów od XVII do poł. XVIII w. przyjęto jako formę przekazu transkrypcję, wzorowaną na opublikowanych przez Instytut Badań Literackich Zasadach wydawania tekstów staropolskich (Wrocław 1955). Publikacja ta daje oddzielne opracowanie zasad transliteracji i transkrypcji dla tekstów średniowiecznych i oddzielnie dla tekstów od XVI do poł. XVIII w. Wprawdzie dla tekstów nowożytnych (od drugiej poł. XVIII w.) nie ma dotychczas obowiązujących ogólnie zasad, służą tu jednak za wzór wielkie edycje, będące dziełem wybitnych edytorów-filologów: Dzieła wszystkie J. Słowackiego pod redakcją Juliusza Kleinera; Dzieła A. Fredry i kilka wydanych tomów Dzieł K. Brodzińskiego pod redakcją Stanisława Pigonia, tzw. Wydanie Narodowe Dzieł A. Mickiewicza i rozpoczęta edycja naukowa Dzieł wszystkich A. Mickiewicza, którą realizują K. Wyka, K. Górski, W. Floryan, Cz. Zgorzelski i in. Próbą skodyfikowania zasad E.n. w zakresie tekstów literackich wraz z równoczesnym wskazywaniem za pomocą odpowiednio dobranego materiału przykładowego na konieczność stosowania w E.n. różnych metod i zabiegów indywidualnych w zależności od specyfiki i potrzeb, które narzuca publikowany tekst, jest książka K. Górskiego Sztuka edytorska (Warszawa 1956). Ogólnie biorąc w E.n. tekstów końca XVIII w. i wieków XIX i XX obowiązuje zasada zachowania indywidualnych cech języka twórcy, jego niekonsekwencji, błędów i naleciałości prowincjonalnych, używanej przez pisarza wymowy i niektórych cech pisowni, ulubionego
podziału syntaktycznego (interpunkcji) przy równoczesnej umiarkowanej modernizacji pisowni; obowiązuje nadto jako dokumentacja tekstu pełny * aparat naukowy.
EFEMERYDA (gr. ephemeris = przeznaczony na jeden dzień), materiał tekstowy o przemijającym znaczeniu, zarówno * wydawnictwo zwarte (* broszura, *druk ulotny), jak *jednodniówka i czasop. o krótkim okresie istnienia.
E.g. (łac. exempli gratia), na przykład.
EGENOLFF Christian (1502-1555), pierwszy osiadły , drukarz we Frankfurcie n. M. W 1528 uruchomił własny warsztat w Strasburgu. W końcu 1530 przeniósł się do Frankfurtu, gdzie wydał ok. 500 druków, w tym wiele dzieł historycznych i przyrodniczych. Druki jego były zdobione m. in. drzeworytami H. *Schauffeleina i H. *Be-hama. W 1. 1538-1543 posiadał filię w Marburgu, którą przejął następnie Andreas Kolbe. Wdowa po E. prowadziła oficynę frankfurcką do 1572, dziedzice do 1605.
J. Benzing: Ch. E. zu Strassburg u. seine Drucke. ,,Das Anti-quariat" 1954. J. Benzing: Drucke Ch. E. zu Frankfurt a. M. "Das Antiquariat" 1955.
EGIPCJANKA (pismo egipskie) zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO, PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
EGIPT zob. AFRYKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
EGUTER, jedno z urządzeń części sitowej maszyny papierniczej w postaci lekkiego walca wykonanego z prętów lub drutów, obciągniętego sitem. Walec ten toczy się po wstędze masy w obrębie działania skrzynek ssących. W tym miejscu masa jest odwodniona tylko do tego stopnia, że pod działaniem walca włókna mogą się jeszcze względem siebie przesuwać. Zadaniem E. jest wyrównywanie powierzchni papieru, poprawienie jego przezrocza, przyspieszenie odwodnienia oraz wykonanie na papierze *znaków wodnych, które mogą być jasne lub ciemne. Jasne znaki wodne uzyskuje się przez nałutowanie wzorów na sito E. Wzór zostaje wtłoczony we wstęgę masy wyciskając w tym miejscu pewną ilość włókien. Działanie ssące w następnej skrzynce ssącej zapobiega ponownemu wyrównaniu zagęszczenia, otrzymuje się więc w miejscach pod wzorem pilśń rzadszą, bardziej przejrzystą niż pozostała powierzchnia papieru. Przy wytwarzaniu znaków ciemnych wzór jest zagłębiony w sicie i pod nim następuje zagęszczenie masy, otrzymuje się w ten sposób miejsca o gęstszej strukturze, a więc mało przejrzyste. Roz-
650
EGZEMPLARZ
różnią się E. gładkie, tzw. welinowe, i E. do znaków wodnych.
EGZEMPLARZ: E. archiwalny, *dokument dostarczony bibliotece najczęściej jako E. obowiązkowy, przeznaczony do przechowania jako świadectwo kultury kraju, t regionu. Ze względu na przeznaczenie ota;zany specjalną opieką, udostępniany z ograniczeniami; E. autorski, książka dostarczona bezpłatnie autorowi przez wydawcę; ilość tych E. określa zwykle umowa autorska; E. bezpłatny, druk dostarczony nieodpłatnie przez wydawcę osobom lub instytucjom; E. dalszy, identyczny z podstawowym drugi i następny egzemplarz druku, włączony do księgozbioru biblioteki; E. dedykacyjny, książka z *de-dykacją podpisaną własnoręcznie przez autora; E. dowodowy, pozycja wydawnicza przechowywana w archiwach wydawcy i drukarni; E. gratisowy zob. E. bezpłatny; E. imienny, książka dostarczona przez wydawcę bezpłatnie imiennie określonej osobie; E. interfoliowany, książka z wszytymi (między kartki zadrukowane tekstem) czystymi kartkami dla umożliwienia wpisywania poprawek, uzupełnień, uwag itp.; E. kontrolny zob. E. dowodowy; E. nadzorczy, druk dostarczony przez wydawcę władzom nadzorczym; E. numerowany, książka z kolejno numerowanymi egzemplarzami w całym nakładzie lub jego części; E. okazowy, książka wysyłana bezpłatnie przez wydawcę instytucjom lub osobom najczęściej w celach reklamowych; E. nadliczbowe, E. książki wydrukowane w określonej liczbie powyżej ustalonej wysokości nakładu przewidzianego do sprzedaży. E. nadliczbowe przeznacza się na E. autorskie, obowiązkowe, dowodowe, recenzyjne oraz wszelkie gratisy dla celów rozpowszechniania i propagandy książki. Ilość E. nadliczbowych wykazana jest w *metryce książki; E. próbny, oprawiony lub zbroszurowany pierwszy E. książki przesłany przez drukarnię do wydawcy dla sprawdzenia i uzyskania zezwolenia na wykończenie introligatorskie całego nakładu; E. recenzyjny (prasowy) dostarczany jest przez wydawnictwa lub instytucje księgarskie odpowiednim osobom lub redakcjom gazet i czasopism dla przygotowania recenzji lub stałych przeglądów nowości na łamach pisma. E. recenzyjne dostarczane są bezpłatnie z E. nadliczbowych; E. sygnalny, jeden z E. określonej przez wydawcę ilości książek przesyłanych przez drukarnię jako dowód, że nakład jest gotowy do ekspedycji; E. wymienny, E. przeznaczony do wymiany z innymi instytucjami wydawniczymi na zasadzie wzajemnego porozumienia. Zob. też Egzemplarz obowiązkowy.
EGZEMPLARZ OBOWIĄZKOWY (biblioteczny), druk dostarczany z reguły nieodpłatnie przez drukarnię lub wydawcę uprawnionym do tego bibliotekom, na pod-
stawie specjalnych przepisów prawnych. Liczba E.o. i tryb dostarczania są różne w różnych krajach. Pierwszy akt prawny o E.o. wydał król fr. Franciszek I w 1537. Po rozszerzeniu się na inne kraje przepisy o E.o. służyły głównie cenzurze i nadzorowi państwa nad produkcją wydawniczą; obecnie są podstawą bieżącej rejestracji druków i statystyki ruchu wydawniczego oraz gromadzenia E. archiwalnego. W Polsce pierwszymi przepisami prawnymi były uchwały sejmowe z 1. 1780 i 1793, zapewniające E. wszystkich druków z terenu całej Rzeczypospolitej * Bibliotece Załuskich, z terenu Litwy Bibliotece Akademii Wileńskiej. Przepisy rządów zaborczych o E.o. służyły głównie *cenzurze. Akty prawne z 1.1919 i 1927 były zawarte w przepisach prasowych. Ustawa o E.o., obowiązująca dotychczas, ukazała się w 1932, uzupełniana rozporządzeniami wykonawczymi. Na podstawie ostatniego rozporządzenia wydanego przez Min. Oświaty 20 VI1947 oraz zarządzenia Min. Kultury i Sztuki z 25 V 1962 po dwa E. każdego wytworzonego w Polsce druku dostarczają drukarnie *Bibliotece Narodowej w Warszawie i *Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy. Ponadto Biblioteka Narodowa otrzymuje od wydawców po dwa E.o. sygnalne druków zwartych. Po jednym E. wszystkich druków obowiązane są drukarnie wysyłać do Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, bibliotek uniwersyteckich w Łodzi, Poznaniu, Toruniu, Warszawie, Wrocławiu i im. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Ponadto jeden E. każdego druku z obszaru poszczególnych województw, zwany potocznie E. regionalnym, dostarczany jest właściwej bibliotece regionalnej (wojewódzkiej, miejskiej). Utwory muzyczne bez tekstu słownego, druki ukazujące się w nakładzie do 100 E. oraz druki nie przeznaczone do sprzedaży otrzymuje tylko Biblioteka Narodowa w jednym E. Rozporządzenie Min. Kultury i Sztuki z 27 VII 1961 przyznaje Bibliotece Narodowej po jednym E. każdej płyty wyprodukowanej w Polsce. Zob. też Prawo biblioteczne.
E. Gaberle: Egz. obowiązkowy na ziemiach poi. dawniej i dziś. 1928. - E. Gaberle: Poi. produkcja wydawnicza a biblioteki. 1935. Le Dipót legał. Son organisation et son fonctionnement dans les diuers pays. 1938. K. Lewalski: Reforma ustawy o egz. obowiązkowym. W: II Konferencja Naukowa Komisji Bibliogr. i Bibliotekoznawstwa Wrocl. Tow. Nauk. 1957. J. Szczepaniec: Obowiązkowy egz. bibl. w Polsce w drugiej poi. XVIII w. "Rocznik Zakł. Nar. im. Ossolińskich" 1957. Rapport sur Vorganisation et le fonctionnement du depót legał dans les diuers pays. W: Actes du Conseil de la FIAB, 27e session 1961. 1962.
EISEN Charles (1720-1778), malarz, rytownik i ilustrator, ekslibrisista. Studiował rytownictwo w pracowni graficznej LeBasa. Uzyskał tytuł rysownika królewskiego i udzielał lekcji rys. markizie de Pompadour. Dostarczał grafikom rys. do ilustr. książkowych. Wykonywał też róż-
651
652
EKSLIBRIS
norodne prace związane ze zdobieniem książki: karty tyt., ilustr., lekkie winietki i przerywniki. Współpracował dwukrotnie przy ilustrowaniu Contes de Lafontaine (1762). Ilustrował Boileau (wyd. zbiorowe, 1747), Owidiusza Metamorphoses (1767),Woltera La Henriade (1769/1770), Recueil de divers pełiłs sujets agreables (1770), Recueil de petits sujets et cul-de-lampe (1770), Dorata Les baisers (1767). Wg jego rys. Longueil wykonał ilustr. do Sielanek poi. Szymo-nowica wyd. w 1778 u M. *Grolla w Warszawie. P. Baudicour: Le Peintre-graveur... 1861.
EKMAN Karl Daniel (1845-1904), inż. szwedz., po studiach w instytucie technologicznym (1865-1868) został w 1871 chemikiem, a następnie kierownikiem technicznym fabryki w Bergvik, gdzie w 1874 uruchomił pierwszą w Szwecji wytwórnię celulozy siarczynowej. Otrzymaną masę zastosował do wyprodukowania papieru. E. w 1883 objął kierownictwo techniczne ang. celulozowni firmy The Northfleet Paper & Pulp Co.
EKRUDA zob. PŁÓTNO INTROLIGATORSKIE.
EKSCERPT (łac), wyciąg z tekstu dzieła, utworu lub dokumentu; także skrót.
EKSLIBRIS (łac. ex libris = z książek), *znak własnościowy, najczęściej graficznie skomponowana kartka z napisem (imię i nazwisko, nazwa instytucji) lub symbolem (herb, gmerk), wskazującym właściciela książki, naklejana zwykle na odwrocie jej przedniej okładki. E. artystycznie wykonany w szlachetnej technice graficznej (^drzeworyt, *miedzioryt, *akwaforta, *akwatinta, litografia) podnosi walory estetyczne książki, dając tym samym świadectwo bibliofilskiego do niej stosunku. Genezę E. wywodzi się od herbu malowanego na kartach ksiąg rękopiśmiennych w charakterze znaku własnościowego co najmniej od połowy XIV w. (tzw. E. malowany). E. w postaci naklejanej kartki pojawił się w zach. Europie pod koniec XV w. Właścicielami najstarszych E. byli m. in.: ok. 1470 duchowny bawarski Hans Igler (Johannes Knabensberg, zm. 1501), w 1498 bp bazy-lejski Telamonius Limberger, w 1511 W. *Pirckheimer (drzeworyt A. *Diirera), w 1516 M. *Drzewicki. W XVI w. E. stał się najpopularniejszą obok *supereks-librisu formą znaku własnościowego książki. Grafika ekslibrisowa osiągnęła wtedy bardzo wysoki poziom artystyczny; tworzeniem nuków książkowych zajmowali się m. in. tacy artyści, jak A. Diirer, L. *Cranach starszy, H.B. *Grien, H. *Holbein młodszy i V. *So-lis. Większość szesnastowiecznych E. powstała w tech-
nice drzeworytu (odbitki niekiedy ręcznie kolorowano), a najczęściej wykorzystywanymi elementami zdobniczymi były motywy heraldyczne. Pod koniec XVI i w XVII w. nastąpiło pewne obniżenie się poziomu artystycznego twórczości ekslibrisowej. Miejsce dekoracyjnych znaków drzeworytowych zajęły teraz E. miedziorytowe, przybierając rozbudowane i przeładowane w treści formy barokowe. Spośród dużej ilości znaków, wykonanych w XVII w. przez sztycharzy o miernych raczej umiejętnościach, pod względem artystycznym wyróżnić można prace takich grafików, jak m. in. Aegidius Sadeler (1570--1629), J. *Ziarnko i S. *Leclerc. W ornamentyce E. oprócz motywów heraldycznych często pojawiały się w tym czasie także elementy architektoniczne, widoki wnętrz bibliotecznych, portrety, sceny religijne, motywy alegoryczne, symboliczne itp. W. XVIII zaznaczył się w E. przede wszystkim wprowadzeniem nowych technik graficznych Ś akwaforty i mezzotinty Ś oraz rozszerzeniem repertuaru zdobniczego o utrzymane w stylu rokoko motywy roślinne, pejzaże, sceny rodzajowe itp. W pracowniach grafików coraz częściej powstawały E. lekkie w kompozycji i subtelne w rysunku. Twórcami pięknych znaków książkowych w XVIII w. byli m. in.: W. *Hogarth, F. *Boucher, Ch.N. *Cochin syn, Ch. *Eisen, D. *Chodo-wiecki, A. *Saint-Aubin, J. M. *Moreau le jeune i Fran-cesco Bartolozzi. W XIX w. zwiększyła się wydatnie ilość wykonywanych E., obniżył się natomiast ich poziom artystyczny. Powszechnie były w użyciu E. drukarskie (typograficzne), w których napis własnościowy otaczała zwykle ramka akcydensowa. Niewiele większymi walorami estetycznymi charakteryzowały się też znaki książkowe realizowane w nowych, łatwiejszych, ale i mniej reprezentacyjnych niż poprzednie technikach graficznych: litografii, a następnie cynkografii. Zainteresowanie dla E. artystycznie wartościowego zaczęło odradzać się pod wpływem żywo rozwijającego się od połowy XIX w. zbieractwa znaków książkowych. Z inicjatywy zbieraczy ukazywały się popularne i naukowe publikacje na temat E., wychodziły specjalne czasop., powstawały stowarzyszenia miłośników i kolekcjonerów E., organizowane były liczne wystawy, aukcje, konkursy wśród artystów, kongresy itp. Prawdziwy renesans artystycznego znaku książkowego nastąpił w pierwszych dziesiątkach lat XX w. wraz z nawrotem do klasycznych technik graficznych: drzeworytu, miedziorytu i akwaforty. Dla wielu wybitnych grafików E. stał się ulubioną, a niekiedy nawet jedyną formą wypowiedzi artystycznej; jednocześnie jednak coraz wyraźniej zaczął tracić swoje znaczenie użytkowe jako znak własnościowy książki, stając się z czasem niemal wyłącznie obiektem kolekcjonerskim dla miłośników małej grafiki. Gromadzeniem E. dla celów naukowych i dokumentacyjnych zajmuje się też wiele bibl. publicznych; do najbogatszych
653
654
EKSLIBRISOLOGIA
w świecie należą obecnie kolekcje British Museum (ok. 100 000 znaków z daru Augustina Wollastona Franksa, zm. 1896), Óst. National Bibliothek w Wiedniu (ok. 35 000 znaków) oraz Bibliotheque Nationale w Paryżu (ok. 30 000 znaków). Wysoki poziom artystyczny grafiki ekslibrisowej utrzymuje się do dzisiaj; za najwybitniejszych współczesnych twórców w tej dziedzinie uważani są m. in.: drzeworytnik wł. Tranquillo Marangoni (ur. 1912), miedziorytnik i drzeworytnik holend. Wim Zwiers (ur. 1922), drzeworytnik i miedziorytnik hiszp. Julio Fernandez Saez (ur. 1924), drzeworytnik czechosł. Jaroslav Lukavsky (ur. 1924), drzeworytnik belg. Gerard Gaudaen (ur. 1927) oraz miedziorytnik poi. Wojciech Jakubowski (ur. 1929).
Polska należy do krajów o najstarszych tradycjach ekslibrisowych (po Niemczech ok. 1470, Szwajcarii 1498 i Francji 1501). Właścicielem najwcześniejszego E. poi. był prymas M. *Drzewicki (z 1516 datowany drzeworyt herbowy, sporządzony prawdopodobnie w wiedeńskiej oficynie H. *Wietora). Ok. 1517 powstał drugi znak książkowy M. Drzewickiego (drzeworyt herbowy z oficyny J. *Hallera). Wśród ponad 40 E.pol. XVI w. zdecydowaną większość stanowiły znaki drzeworytowe (dwa miedzioryty) o emblematyce przeważnie heraldycznej, charakteryzujące się wysokim na ogół poziomem artystycznym i niezależną kompozycją, wskazującą wyraźnie na ich pochodzenie z krajowych pracowni graficznych (np. piękny E. Jana Szykowskiego, tzw. Anonima herbu Prus I, przypisywany -warsztatowi drzeworytniczemu, współpracującemu z oficyną F. *Unglera). Mniejszymi walorami estetycznymi odznaczały się E. XVII w., których liczbę badacze określają na ok. 60. Przeważały wśród nich okazałe miedzioryty herbowe o rozbudowanym barokowym programie ikonograficznym; najwyższy poziom artystyczny reprezentował beznapisowy E. Piotra Daniiowi-cza (miedzioryt J. Ziarnki). Trwał jednak także, skromniejszy w treści, E. drzeworytniczy (np. dla Bibl. Rady Miejskiej w Poznaniu). W XVIII w. twórcami znaków książkowych dla poi. bibliofilów byli zarówno graficy krajowi: J.F. *Mylius, Paweł Józef Jędrzejewski, J.J. *Filipowicz, Franciszek Wacław Balcewicz, Karol Grołl i in., jak też artyści obcy, m. in. Martin Bernigeroth (1670-1733) i *Jean Martin Weis (1738-1795). Wśród kilkuset małowar-tościowych graficznie E. XIX w. wyróżnić można pod względem artystycznym ponad 20 akwafort K.W. *Kieli-sińskiego oraz kaligraficzne znaki S. * Olcszczyńskiego, wykonywane techniką litografii. Nowoczesny styl eks-librisowy (przełom XIX i XX w.) przejawił się w secesyjnych i symbolicznych pracach J. *Bukowskiego, J. *Me-hoffera, F. *Siedleckiego, później w akwafortach K. Bran-dla. Po pierwszej wojnie światowej w związku z rozwojem drzeworytu poi. (szkoła W. *Skoczylasa, "Ryt") E. osiągnął b. wysoki poziom. Do najbardziej zasłużonych na
tym polu grafików należeli m. in.: A. *Półtawski, E. *Bar-tłomiejczyk, T. *Cieślewski syn, S. Ostoja-*Chrostowski, E. *Kuczyński, S. Mrożewski i wielu in. Również obecnie grafika ekslibrisowa stoi na wysokim poziomie artystycznym, a do wyróżniających się w tej dziedzinie artystów zaliczam są m. in.: Stanisław Jakubowski, Konstanty Maria Sopoćko, Edward Grabowski, Wacław Waśkowski, Krystyna Wróblewska, Tadeusz Tuszewski, Stanisław Toepfer, Maria Hiszpańska-Neumann, Adam Młodzianowski, Ryszard Krzywka, Wojciech Maria Jakubowski i Andrzej Bortowski. Świadectwem żywotności zainteresowali ekslibrisowych w Polsce są liczne wystawy E.pol. i światowego, organizowane w muzeach (np. Międzynarodowe Biennale Ekslibrisu Współczesnego w Malborku 1963 i 1965, wystawy z okazji X Międzynarodowego Kongresu Ekslibrisu w Krakowie 1964 i wiele in.) oraz często ukazujące się publikacje eksłibrisologiczne. Kwitnie także zbieractwo znaków książkowych; najbogatsze zbiory E. poi. posiadają obecnie m. in.: Biblioteka *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (powiększone ostatnio bogatą kolekcją T. ^Solskiego), *Biblioteka Jagiellońska, ^Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy, Biblioteka Uniwersytecka im. M. Kopernika w Toruniu oraz zbieracze: Andrzej Ryszkiewicz w Warszawie, Włodzimierz Egiersdorff w Gdyni, Jerzy Fusiecki w Zabrzu, Przemysław Micha-łowski w Poznaniu i in. Zob. tab. 11-13.
Zob. też Ex libris, Czasopisma zawodowe Bibliofilstwo.
K.E. Leiningen-Westerburg: Deutsche u. osterreichische Bibliothekszekhen. W: Exlibris. 1901. W. Wittyg: Ekslibrisy bibliotek poi. Cz. 1-2. 1903-1907. W.J. Adariukow: Russkij kniżnyj zmife. 1922. J. Gelli: GHExlibris italiani. 1930. R.K. Donin: Stilgeschhhte des Exlibris. 1949. Z. Klemensiewicz: Bibliogr. ekslibrisu poi. 1952. E. Chwalewik: Ekslibrisy poi. XVIi XVII w. 1955. A. Ryszkiewicz: Ekslibris poi. 1959.
EKSLIBRISOLOGIA, jedna z nauk pomocniczych *księgoznawstwa, zajmująca się badaniem *znaków własnościowych, zwłaszcza ^ekslibrisów i *superekslibrisów, jako źródeł do dziejów bibliotek i bibliofilstwa. E. korzysta często z ustaleń innych nauk, np. historii sztuki, heraldyki, *genealogii. W Polsce wyniki badań ekslibri-sologicznych jako pierwszy wykorzystywał w swoich pracach Stanisław Józef Siennicki(1874, 1878). Autorami ważniejszych prac z tej dziedziny byli m. in. W. *Wittyg, K. *Reychman, K. *Piekarski i E. *Chwalewik. Zestawiona przez Z. *Klemensiewicza Bibliografia ekslibrisu polskiego (Wrocław 1952) objęła ok. 900 pozycji.
EKSPEDYCJA KSIĘGARSKA, dział w księgarni lub wydawnictwie, którego zadaniem jest realizacja i wysyłka zgłoszonych zamówień na książki. E.k. nazywa się
655
656
również sprzedaż bezpośrednią w księgarni, czyli tzw. sprzedaż frontową.
Zob. też Wysyłanie i opakowanie książek.
EKSPORT I IMPORT WSPÓŁCZESNEJ KSIĄŻKI zapoczątkowany został w Polsce zaraz po wojnie. W 1950 działalność eksportowo-importowa została scentralizowana w jednym przedsiębiorstwie pod nazwą Biuro Importu i Eksportu przy *Domu Książki. W 1952 instytucję tę przekształcono na Centralę Handlu Zagranicznego "Prasa i Książka", która w 1957 zmieniła nazwę na "Ars Polona". O stałym rozwoju E. książki poi. świadczy wzrastająca ilość egz. sprzedanych za granicę: w 1950 ok. 50000 egz., w 1965 ok. 1941000. Wzrasta również stale wartość usług poligraficznych i wydań książek autorów poi. w j. obcych do krajów kapitalistycznych: w 1958
24000 zł dew., w 1960 950000 zł dew., w 1964 3930000 zł dew. Ogólna wartość E. książki poi. i usług poligraficznych w 1963 wynosiła 8750000 zł dew. do krajów socjalistycznych (bez usług poligraficznych), 4640 000zł dew. do krajów kapitalistycznych; odpowiednio w 1964
9850000 zł dew. i 5290000 zl dew. Stopniowy wzrost E. spowodowany został przez: nawiązanie kooperacji wydawców poi. z zagranicznymi, co rozszerzyło E. całych nakładów książek poi., zagraniczne wyjazdy akwizycyjne pracowników Centrali i przedstawicieli wydawnictw, zorganizowanie corocznych Międzynarodowych Targów Książki w Warszawie i udział Polski w imprezach tego typu w innych krajach, udział producentów poi. książek w pertraktacjach z kontrahentami zagranicznymi. Terytorialnie zasięg E. poi. wydawnictw obejmuje obecnie wszystkie kraje europejskie (z wyjątkiem Portugalii), Stany Zjednoczone A.P., Kanadę, Japonię, Izrael i ChRL. Nawiązano również kontakty m. in. z Brazylią, Meksykiem, Indiami. Zamówienia poważniejszych odbiorców obejmują z produkcji bieżącej cały asortyment poi. wydawnictw z dominującą jednak przewagą jednego lub paru rodzajów piśmiennictwa, z produkcji specjalnej książki przeważnie z literatury naukowej i dziecięcej, drukowane w całych nakładach na zamówienia zagraniczne w j. ang., fr., holend., niem., ros., szwedz. i węg. Do ZSRR eksportujemy z produkcji bieżącej literaturę piękną, lektury szkolne w j. obcych, poradniki z dziedziny gospodarstwa domowego, książki naukowe i z dziedziny sztuki; z zakresu produkcji specjalnej literaturę naukową i popularnonaukową, książki dla dzieci, słowniki. Do CSRS z produkcji bieżącej literaturę piękną, techniczną, książki dla dzieci, przewodniki i mapy turystyczne. Do NRD z produkcji specjalnej literaturę naukową i książki dla dzieci. Na Węgry z produkcji specjalnej literaturę piękną i książki dla dzieci. Do Anglii E. z zakresu produkcji bieżącej obejmuje literaturę piękną i naukową (zajmuje się
EKSPORT I IMPORT
tym firma Cracovia Book Compańy, London), z zakresu produkcji specjalnej literaturę naukową i książki dla dzieci. Do NRF z produkcji bieżącej literaturę naukową, mapy, przewodniki turystyczne (importer: Kubon und Sagner, Monachium), z produkcji specjalnej literaturę naukową i książki dla dzieci. Do USA z produkcji bieżącej Ś literaturę naukową (matematyka), piękną (Ste-chert and Hafher, New York). Do Izraela z produkcji bieżącej literaturę piękną, techniczną, medyczną (Księgarnia Polska, Spedron, Tel-Aviv). Wszyscy odbiorcy wykazują poza tym zainteresowanie wydanymi w Polsce słownikami językowymi i technicznymi, encyklopediami, podręcznikami j. obcych i j. poi. dla cudzoziemców oraz informatorami i przewodnikami po Polsce. Z książek naukowych największym popytem cieszą się prace w j. obcych, a tematycznie Ś wydiwnictwa z dziedziny matematyki i językoznawstwa. W 1964 ok. 40% E. książek poi. stanowiły dzieła z zakresu matematyki, techniki i medycyny. Wśród beletrystyki w tymże roku największym powodzeniem cieszyły się Opowieści biblijne Z. Kosidowskiego, Popiół i diament J. Andrzejewskiego oraz Faraon B. Prusa. "Ars Polona" wydaje i wysyła za granicę w celach reklamowych miesięcznik "Nowości Wydawnictw Polskich" w j. ang., niem. i ros. oraz katalogi i prospekty w j. obcych. Poza tym rozsyła się ^"Zapowiedzi Wydawnicze" *Składnicy Księgarskiej oraz in. materiały informacyjne. Najcenniejsze pozycje są oferowane indywidualnie większym odbiorcom. Specjalną uwagę zwraca się na zaopatrywanie w materiały reklamowe polonii zagranicznej, która wykazuje coraz większe zainteresowanie poi. książką. "Ars Polona" zamawia z góry niektóre zapowiadane książki i zakupuje większość nowości bezpośrednio od wydawców, pozostałe tytuły ze Składnicy Księgarskiej. Książki, które już zainteresowały zagranicę lub powinny ją zainteresować, nabywane są w większych ilościach egzemplarzy, pozostałe Ś zgodnie z otrzymanymi zamówieniami. "Ars Polona" sprowadza książki ze wszystkich krajów socjalistycznych. Największymi ich dostawcami są: ZSRR literatura naukowa, piękna, albumy, literatura polityczna; NRD Ś przeważnie literatura naukowa; CSRS i Węgry przeważnie literatura naukowa i albumy. Importowane książki zamawiane są dla Składnicy Księgarskiej, która jest ich wyłącznym dystrybutorem. Wśród krajów kapitalistycznych największymi dostawcami książek są: Stany Zjednoczone A.P., Anglia, Francja i NRF. Importuje się przeważnie wydawnictwa naukowe i techniczne. Importowane książki zakupywane są na zamówienie Polskiej Akademii Nauk (Ośrodek Rozpowszecliniania Wydawnictw Naukowych), która zaopatruje bibl. swoje i wyższych uczelni, oraz Składnicy Księgarskiej, rozprowadzającej książki do księgarń, Klubów Międzynarodowej Prasy i Książki i bibliotek.
\
657
658
EKSTRAKT
EKSTRAKT (z łac), dawniej używane określenie wyciągu z tekstu dzieła, utworu lub dokumentu; również streszczenie.
Zob. też Ekscerpt.
EKTYPOGRAFIA, metoda druku typograficznego (*Druk wypukły) z foim wykonanych w następujący sposób: na płycie metalowej, pokrytej cienką warstwą asfaltu lub wosku, rytuje się lekko rysunek. W wyryte zagłębienia zapuszcza się farbę kwasoodporną. Po usunięciu asfaltu lub wosku miejsca nie zakryte farbą wytrawia się roztworami kwasów.
EKWADOR zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Biblioteki, Drukarstwo.
ELBLĄG
Drukarstwo i księgarstwo. W 1557 w związku z powstaniem szkoły protestanckiej (późniejszego gimnazjum) Wolfgang Dietmar założył tu drukarnię, którą prowadził do 1563. Następną oficynę uruchomił dopiero w 1604 Wendel Bodenhausen (zm. 1617). Syn jego, noszący również to samo imię, przejął ją w 1625, tłocząc m. in. niem.--pol. podręczniki. W 1646 właścicielem oficyny został Achacy Korei (1621-1659), pod którego kierownictwem znacznie się rozwinęła, wydając kilkadziesiąt książek rocznie, m. in. w j. poi. Następni właściciele znani są także z wydań poi. Byli to kolejno: od 1669 Achacy II Korei, Samuel Preuss (1661-1731, m. in. wytłoczył trzy wydania kancjonału), jego syn Krystian Kasper (1705-1738), a następnie Samuel Bogumił (1710-1753), od 1754 Jan Bogumił Nohrmann (1717-1800). W 1759 założył drukarnię i księgarnię J.J. *Kanter, lecz wkrótce je zlikwidował. Drukarnia Nohrmanna w wyniku odłączenia Pomorza od Polski mocno podupadła i nie mogła sprostać konkurencji powstałej w 1785 drukarni Fryderyka Traugotta Hartmanna (1749-1833), który w końcu wykupił ją w 1795. W 1798 pozwolono mu wydawać czasop. "Konigl. Westpreussische Elbingsche Zeitung". Z druków poi. wydał S. Ch. Dittmanna Nauką Jezusową (ok. 1790) oraz A. Manzoniego Piąty maja (1831). Po jego śmierci przejął drukarnię usynowiony przezeń F.W. Neumann-Hartmann, prowadząc ją do 1862. Obecnie działa w E. Drukarnia Przemysłu Terenowego i dwie księgarnie Domu Książki.
Drukarze. T. 4. 1962. W. Chojnacki: Drukarstwo poi. w Elblągu XVII-XIXu>. "Rocz. Elbląski" 1966.
ELDSNER Michał (zm. 1589), uprzywilejowany papiernik poznański, właściciel dwukołowej papierni w Kici-nie pod Poznaniem, od 1565 kierownik nowo wzniesionej papierni miejskiej w Poznaniu. Kierownik pierwszego stałego punktu sprzedaży papieru w mieście. Producent kart do gry.
ELEMENTARZ, czyli *podręcznik do nauki czytania i pisania. Początkowo pełniły tę rolę fragmenty *Biblii, ^psałterza i abecedariusze, wydawane od w. XVI. W Polsce za najwcześniejszą próbę E. uważa się tzw.
MHRJftN FALSKI
ELEMENTARZ POWIASTKOWY
DLft DZIECI
Z OBRflZKHMI KftMILfl MICKIEWICZA
153640
LWÓW WflRSZHWH
KSIA.ŹNICH POLSKA TOWARZYSTWA NAUCZYCIEL! SZKÓŁ WYZ
DRUKARNIA .GRAFIK- WE LWOWIE- KLISZE Z ZflKŁADl! CYNKO-
W. ,UN!,V - PISMO KALORAF. STEF. SZLA.ZAKA Z WARSZAWY
192!
Elementarz powiastkowy M. Falskiego z 1921 r.
"głośniki" dołączone do Katechizmu Jana Seklucjana (1547). Najstarszy E. pol.-łac. z poł. w. XVI zachował się we fragm., inne pod nazwą Nauka ku czytaniu pochodzą z końca w. XVI. Pod tym tytułem wydawano je jeszcze w w. XVIII. Termin E. wystąpił po raz pierwszy w XVII w. Wśród licznych późniejszych opracowań E. najważniejsze były: O. *Kopczyńskiego (1785, na zlecenie Komisji Edukacji Narodowej), Konstantyna Wolskiego (1811), Ewa-rysta Estkowskiego (1851), W.L. *Anczyca (1862), Konrada Prószyńskiego-Promyka (1882). Na uwagę zasługują
659
660
iCryM SAPi-ĘNTIAEtlMOKElMINJ
"" *Ś"....... I...............Ś......'...... . -
INSIGNE REVERENDISS. IN CHRISTO PA 1
TRJS. ET DOMINI DOMINI Ma TWE 0
DRLViai EPISCOPI WLADISUU l
VIENSIS. 3
N-R-
m yp
Z BIBLIOTEKI ORBTNACT1 ŻAM0TSK1EY
ROKF
TAB. 11. EKSLIBRIS
1. "Wilibalda Pirkheimera (drzeworyt A. Diirera, 1511). 2. Konrada Peutingera (drzeworyt kolorowany, 1516). 3. Macieja Drzewickiego (drzeworyt, 1516). 4. Jana Szykowskiego(j), tzw. Anonima herbu Prus I (drzeworyt, ok. 1530). 5. Jana Brożka (drzeworyt z pierwszej poł. XVII w.). 6. Michała Radziwiłła (miedzioryt Jana Marcina Weisa z drugiej poł. XVIII w.). 7. Henryka Lubomirskiego (miedzioryt z pocz. XIX w.). 8. Stanisława Za-moyskiego (miedzioryt, 1815)
TAB. 12. EKSLIBRIS
9. Teofila Żebrawskiegd (akwaforta Kajetana Wawrzyńca Kielisińskicgo, 1839). -~ 10. Józefa Muczkowskiego, prawnika 'i historyka (cyn-kotypia Jana Matejki, koniec Ś XIX w.). 11. Mielżyńskich (litografia z końca XIX w.). 12. T. Solskiego (akwaforta Wandy Korze-niowskiej). 13. K. Piekarskiego (drzeworyt Stanisława Jakubowskiego). 14. 4-^go PP (drzeworyt Edmunda Bartłomiejczyka). Ś 15. O. Nawłockiego (drzeworyt. Tadeusza Cieślewskiego syna). 16. T. Lesznera (drzeworyt Adama Półtawskiego)
CScltBrtf
15
16
f*f* **f(/
TAB. 13. EKSLIBRIS
17. L.B. Drobnerów (drzeworyt dwubarwny Stefanii Dretler-Fli-nowej). 18. Bibl. Uniw. Toruń (miedzioryt Wojciecha M.Jaku-bowskiego). 19. A. Kopyciń-skiego (drzeworyt Jana Standy).Ś
20. St. Aulicha (drzeworyt dwubarwny Ryszarda Krzywki). ;
21. J.S. Vrtel-Wierczyńskich (drzeworyt Antoniego Gołębniaka). Ś
22. A. Knota (drzeworyt Andrzeja Bortowskiego). 23. St. Gru-czyńskiego (linoryt Zygmunta
Waśniewskie go)
IS. ;'fill 1
Ś 'Ś$, Ś
m
1 I
1 1
H Hi i * B P!i W
Hi
m HI !w miai ran
m u IłlHHHIlil^H
BP
III
jJ--------------- Ś:-,..------^j, tojjl
||r:j ii* w i-S]
31 y
TAB. 14. SUPEREKSLIBRIS |
1. Rafała Wargawskiego (1542). 2. Samuela Maciejowskiego (1546). 3. Melchiora Krupki (1550). 4. Jana Bonera (ok. 1552). 5. Zygmunta Augusta (ok. 1555). 6. Marcina Gliciusa (1562). 7. Marii de Medici (XVI w.). 8. Jana Baptysty Colberta (XVII w.). 9. Jerzego III, króla ang. (XVIII w.)
ELZEYIER
edycje polskich E. w Królewcu (w. XVI), Gdańsku i Brzegu (w. XVIII i XIX) oraz w Chicago. Obecnie jest w użyciu E. Mariana Falskiego, wydawany z różnymi zmianami od 1910.
J. Madeja: Elementarze, ich dzieje, rola i stan obecny. 1946. J. Madeja: Elementarze i nauka elementarna czytania na Śląsku w w. XVIII i XIX. T. 1. 1960.
ELENCHUS (gr., łac. = rejestr, spis), w w. XVI--XVIII nazwa wykazów osób, miejscowości, książek, stąd np. Elenchus librorum tytułowano niekiedy katalogi książek. W Polsce pod takim tyt. ukazał się w 1679 *ka-talog bibl. lekarza gdańskiego Jerzego Segera. Począwszy od w. XIX poszczególne diecezje wydają Elenchus cleri, czyli spisy duchowieństwa.
ELIASZ RADZIKOWSKI Jan Kanty Walery (1841--1905), malarz, nauczyciel rysunków, ilustrator i popularyzator Tatr. Tworzył ilustr. do dzieł własnych, jak: Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, Konik Zwierzyniecki, Szczerbiec, miecz Bolę sław owski, Korony królów polskich, Ubiory w Polsce i u sąsiadów, Rok polski w obrazach, Kraków dawny i dzisiejszy oraz artykuły przeważnie o tematyce tatrzańskiej, zamieszczane w tyg. "Biesiada Literacka", "Kłosy" i in. oraz w redagowanym przez siebie "Pamiętniku Tow. Tatrzańskiego". Poza tym ilustrował Marię Malczewskiego, W. Pola Pacholę hetmańskie, L. Sie-mieńskiego Wieczory pod lipą, I. Czartoryskiej Pielgrzyma w Dobromilu, Kalendarz Tatrzański na r. 1892, B. Twardow-skiego Kościuszko w r. 1794, Kościuszko, jego żywot i czyny, W. Bełzy Dzieci polskie w dawnych czasach, M. Śleczkow-skiej Wśród dziejowej zawieruchy, Kolberga Chełmskie i in. Działalność E.R. obejmuje także wyd. zagraniczne: Óster-reichische Monarchie in Wort u. Bild, Drożą Tatry i czeskie czasop. "Svetozar".
ELYANKasper (ok. 1435-1486), pierwszy drukarz we Wrocławiu, pochodził z Głogowa. Od 1451 studiował z przerwami w Lipsku, Krakowie i Erfurcie, osiągając dwa bakalaureaty. Drukarstwa nauczył się zapewne w Kolonii u U. *Zella. W 1473 został E. zastępcą kantora przy kościele Św. Krzyża we Wrocławiu i przy finansowym poparciu interesujących się humanizmem kanoników kapituły uruchomił pierwszy w tym mieście warsztat drukarski, w którym od 1475 zaczął tłoczyć druki na potrzeby kleru. W następnych latach został kanonikiem katedralnym i zdobył tytuł licencjata prawa kanonicznego. Wysłany w 1483 przez bpa Jana IV Rotha do Rzymu, zmarł w drodze powrotnej do kraju. Produkcję typograficzną jego oficyny oblicza się na 9 dzieł, przy czym Tomasza z Akwinu De modo confitendi oraz Jana Gersona Donatus moralisatus wytłoczył E. dwukrotnie. Najsłynniejszym pro-
gc_ b| ą ptnk tó
tneit tuu.Cr gloria oni Tup te o;ra eft p> t amfculabifflt gtntcs m lumrne iuo n rcf
hfliC lU
gp
(Duisnon aomjrcturtnftcrio^niagntfu Omem.quis rtoit pcmiefcic no tam co:Di obeufi- Ibtoifurau cfr Facies fRoifi. feo nort poreratrt tntf ttbtre rn Faciem pultu* ttuB filii tfrab^nćpoterat mtenOerc po p\Au9 ftttagoge^t qu autc cortuerfaci ft bb J
sp <$ reliefu pulsus.tfte poteffc mtuerś glo nam f uirus eius.6t ftuc err^ficut oicit a poftolus jeiam?tł cft pofirii m Icdonern rctcrt5tcftamcnfit nuc moififs gtonft cato ptAm lcx|uirurfi?O gloziam c$ue efi: m pubu eius no pofTułtiue mcu^ri' "^oetreo aucem non pofTumus quu aobuc popuł? fumus.ee mcbtf ftu&t^mcłjił incruipluf
d lb bttT
plebs bat^mus-tTu autq oo. ^Fpon^tt fpłenoetJti nube fpu* farterua wfus dł.panmta pot aubita eft^ic cft filtus meu* oilectua m ąuo mćyi ojptacui i^mauoire v *dtgnruit i?ube obubranf
Stronica pierwszej książki Kaspra Elyana Historia de transfiguratione Domini
duktem warsztatu E. były Synodalia statuta episcoporum Vratislaviensium, wydrukowane 1475 i zawierające w swym tekście modlitwy codzienne w j. poi. Stanowią one w ogóle pierwszy poi. tekst drukowany, zachowany obecnie już tylko w dwóch egzemplarzach na świecie: w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu i w Pradze. B. Kocowski: Śląskie studia inkunabulistyczne.W: Z dziejów książki na Śląsku. 1953. Ś A. Gryczowa: Katalog inkunabułów Bibl. Zakl. im. Ossolińskich we Wrocławiu. 1956.
ELZEVIER (Elsevier), rodzina drukarzy i księgarzy holend. w XVI-XVII w. Protoplastą rodu był Lodevijk I (ok. 1540-1617), pochodzący z Louvain w Brabancji. W latach młodzieńczych przebywał w Antwerpii, gdzie zetknął się ze słynną firmą *Plantina. Jako kalwin, musiał uchodzić po 1567 przed prześladowaniami Filipa II na północ. W 1580 osiadł na stałe w Lejdzie, mieście uniwersyteckim. Tu rozwinął działalność introligatorską, następnie księgarską, zaś od 1592 również nakładową, wiążąc ją ściśle z potrzebami miejscowego uniwersytetu. Z czasem
661
EWoK 23
662
ELZEYIER
nawiązał kontakty handlowe z innymi ośrodkami księgarskimi Niderlandów i zapoczątkował ekspansję książki holend. na rynki zagraniczne (Frankfurt n. M., Lipsk, Paryż, Londyn, Wenecja, Kopenhaga). Pozostawił siedmiu synów, z których tylko Mathias Lodevijk II, Joost i najmłodszy Bonaventura poszli śladami ojca. Po śmierci Lodevijka II przedsiębiorstwo objęli synowie: najstarszy Mathias (1564-1640) i najmłodszy Bonaventura (1583-1652). Spółka ta trwała zaledwie kilka lat. W 1622 Mathias wycofał się z pracy księgarskiej i przekazał swoją część firmy najstarszemu synowi Abrahamowi I (1592-1652). Ta z kolei spółka trwała do 1652 i doprowa-
Frontispis "małej republiki" Elzevierów
dziła firmę do szczytów rozwoju i powodzenia. Przez wiele lat E. tłoczyli swoje nakłady w obcych drukarniach i odczuwali coraz bardziej potrzebę założenia własnej. Zamierzenia rodu zrealizował Isaak (1596-1651), drugi syn Mathiasa. Uruchomił własną drukarnię w Lejdzie w 1617 i odtąd zajmował się tłoczeniem dzieł wyd. nakładem rodziny. W 1620 Isaak uzyskał tytuł drukarza uniwersyteckiego, który pozostał w rodzie E. do 1712. Jego drukarnia należała do najlepiej zorganizowanych i wyposażonych technicznie w Niderlandach tego okresu oraz była dostosowana do tłoczenia różnych dzieł naukowych. Po śmierci Thomasa Erpeniusa (1584-1624), profesora języ-
ków orientalnych na uniwersytecie lejdejskim, Isaak nabył jego drukarnię, zał. ok. 1615, dla wydawania dzieł wj. wschodnich. Mimo wspaniałego rozwoju drukarni Isaak zerwał z zawodem typografa, w 1625 sprzedał ją spółce wydawców:stryjowi Bonaventurze i bratu Abrahamowi. Bonaventura prowadził odtąd działalność księgarsko-na-kładową, zaś Abraham drukarską. Po ich śmierci rozbudowaną firmę prowadzili ich synowie Daniel (1626--1680) i Jan (1622-1661). Daniel, najstarszy syn Bonaven-tury, odbywał studia uniwersyteckie w Paryżu, współpracował z ojcem w księgarstwie. W spółce z Janem, synem Abrahama, nie wytrwał długo, w 1655 opuścił Lejdę i przeniósł się do Amsterdamu. Po 1655 właścicielem firmy był Jan, który prowadził ją do śmierci. Pod koniec jego życia firma zaczęła przeżywać coraz poważniejsze trudności. Bezpośrednio po jego śmierci przeszła w posiadanie syna Abrahama II (1653-1712), prawnika z wykształcenia. Nie potrafił on zapobiec upadkowi firmy, który nastąpił ostatecznie wraz z jego śmiercią. Drukarnia E. została sprzedana na licytacji w 1713. Niedługo później przestała istnieć również księgarnia. Niezależnie od firmy lejdejskiej, głośnej i najbardziej zasłużonej, E. posiadali także firmy w innych miastach niderlandzkich. Od 1590 działał jako księgarz w Hadze Lodevijk II (ok. 1566-1621), drugi syn Lodevijka I. Po jego śmierci księgarnią opiekował się przez jakiś czas brat Bonaventura z Lejdy, który w końcu przekazał ją bratankowi Jacobowi, trzeciemu synowi Mathiasa. Jacob po kilkuletniej działalności wycofał się z zawodu księgarskiego i przeszedł do służby państwowej, opuszczona zaś placówka stała się filią domu lejdejskiego. Czwarty syn Lodevijka I, Joost (1575--1617), wyruszył z Lejdy do Utrechtu i tu założył własną księgarnię. Prowadził ją do śmierci, współpracując z domem lejdejskim. W drugiej poł. XVII w. Śksięgarnia ta działała pod firmą wnuka P eter a. Na terenie Amsterdamu nazwisko E. godnie reprezentował Lodevijk IH (1604-1670), najstarszy synjoosta z Utrechtu. Osierocony przez ojca, znalazł opiekę u stryja Mathiasa w Lejdzie, studiował na tutejszym uniwersytecie, a przy okazji zaznajamiał się z problematyką działalności drukarskiej i księgarskiej. Osiedlił się następnie w Amsterdamie, gdzie w 1638 założył księgarnię, zaś w 1640 drukarnię. Wkrótce potem jego firma rozwinęła się tak dalece, że mogła dorównywać firmie lejdejskiej. W 1655 przyjął do współpracy brata stryjecznego Daniela z Lejdy, powierzając mu działalność księgarsko-nakładową, sam zaś kierował drukarnią. W 1664 również drukarnię przekazał Danielowi i wycofał się z czynnego życia drukarskiego. Sam Daniel nie mógł podołać rozległym obowiązkom, dlatego chętnie korzystał z pomocy najpierw Jakoba Zettera, a później Heinricha Wetsteina. Po śmierci Daniela i jego żony (1681) firma z braku następców przestała istnieć. E. nie posiadali więk-
663
664
EMBLEMAT
szych aspiracji naukowych, jak niektórzy wydawcy, ale byli wybitnymi drukarzami, księgarzami i nakładcami, doskonałymi organizatorami i przedsiębiorcami. Chętnie natomiast zatrudniali doradców w sprawach naukowych, wydawniczych. Wielu takich doradców posiadał zwłaszcza dom lejdejski. Najwybitniejszymi spośród nich byli Hein-siusowie: Daniel (1580-1655), sławny filolog i krytyk, profesor uniwersytetu lejdejskiego, następnie zaś jego syn Nicolas (1620-1681), również znakomity filolog i krytyk. Osiągnięcia wydawnicze i nakładowe E. są olbrzymie i obejmują około 5000 pozycji. Składają się na tę ilość dzieła o najróżnorodniejszej tematyce. Poczesne miejsce w tym dorobku posiadają wznowienia dzieł pisarzy starożytnych, gr. i rzym. Przewagę stanowią pozycje pisarzy szesnastowiecznych i współczesnych, zwłaszcza fr., niem., wł., ang., holend. i poi. Wydawane przez E. dzieła były wyposażone często w karty tytułowe odbite techniką mie-dziorytniczą (frontispice). Wiele pozycji ukazało się w charakterystycznych najmniejszych formatach wygodnych w użyciu. W tym zakresie na uwagę zasługuje seria wydawnicza tzw. republik, realizowana przez dom lejdejski i amsterdamski w 1. 1625-1649. Były to tomiki o charakterze encyklopedycznym, poświęcone geografii, historii, prawodawstwu, ustrojowi, demografii i sytuacji spo-łeczno-politycznej poszczególnych państw Europy, Afryki, Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Opracowywali je dobierani znawcy przedmiotu. Największą ilość tych "republik" przygotował Jan de Laet, dyrektor Kompanii Wscho-dnio-Indyjskiej w Holandii. Tomik poświęcony Polsce ukazał się w 1627, a w 1642 został przedrukowany. W zakresie działalności księgarskiej E. panowali nie tylko na rynku wewnętrznym kraju, ale także na wielu rynkach zagranicznych: ang., fr., wł., niem. oraz duńskim i szwedz. Posiadali na składzie oprócz dzieł własnych także dzieła obcych drukarzy, współczesne i antykwaryczne. Organizowali reklamę księgarską przede wszystkim za pośrednictwem licznych katalogów księgarskich.
D. W. Davies: The world of the E. 1580-1712. 1954. S. L. Hart z: The E. and their contemporaries, an illustrated commentary. 1955.
ELZEWIR, ogólnie przyjęta nazwa druku posiadającego adres firmy drukarskiej, nakładowej lub księgarskiej *Elzevierów. Nazwą tą określa się zwłaszcza druki najmniejszych formatów, w których wydawaniu Elze-vierowie specjalizowali się i które w najwyższym stopniu upowszechnili w Europie.
EŁK
Drukarstwo i księgarstwo. W miasteczku, siedzibie poi. ministrów protestanckich J. i H. *Maleckich, ok. poł. XVI w. Jan założył drukarnię, sprowadziwszy czcionki z Krakowa. Wytłoczono w niej kilka druków, dziś zna-
nych tylko z pośrednich wiadomości (m. in. próbny arkusz Nowego Testamentu, 1552). W 1558 oficyna została sprzedana J. *Daubmanowi z Królewca. W 1833 Wilhelm Menzel (1799-1869) założył tu zakład litograficzny ^Litografia) przy pomocy Polaka, przybyłego z Warszawy po powstaniu styczniowym, a w 1840 drukarnię i księgarnię. Wydawał m. in. poi. czasop. i kalendarze, których był redaktorem, oraz poi. książki. W 1865 firmę kupił Emil Wiebe. Rozpowszechnianiem książek poi. zajmował się również księgarz Kopietz. Po 1850 działała w E. drukarnia Rudolfa Sieberta, tłocząca również poi. książki, podobnie jak i powstała w 1879 filia drukarni Fryderyka Jana Priddata z Węgorzewa, którą w 1893 kupił Oskar Auschwitz, kontynuując wydawanie książek poi. W 1888 drukarnię Sieberta przejął Albert Glanert, tłoczący również poi. druki. W 1. 1896-1901 działała drukarnia i księgarnia "Gazety Ludowej", zał. przez Karola Bahrkego, gdzie drukowano gazety, poi. broszury i pisma ulotne. Obecnie jest w E. Druk. Przem. Teren, i 2 księgarnie Domu Książki. Zob. też Nowa Wieś Ełcka. j
EM lub M, szerokość f iretu (*Materiał zecerski) monotypowego, zmiennej jednostki miary *składu monotypowego, wprowadzonej przez wynalazcę *monotypu Tolberta Lanstona dla określenia szerokości najszerszej litery w danym piśmie (zwykle litery M lub W).
EMALIOWA METODA KOPIOWANIA, foto-mechaniczny sposób kopiowania rysunku na *kliszach przy użyciu kleju rybiego lub innych koloidów uczulonych dwuchromianem amonu lub potasu. Naniesiona na płytę światłoczuła warstwa po naświetleniu i wywołaniu, wypalona w temperaturze około 200 C przybiera szklisty wygląd emalii, odpornej na kwasy podczas *trawienia.
EMBLIMAT (gr. emblema), w starożytności początkowo cząstki wprawiane w mozaikę, póiniej metalowe ozdoby naczyń, skrzyń i in. przedmiotów użytku codziennego. W różnych czasach zmieniało się znaczenie E. W nowoczesnej terminologii E. oznacza wyobrażenie o charakterze syntetycznym, składające się ze słowa (ew. krótkiego tekstu) i obrazu. Częściami składowymi E. są: lemma, tj. motto złożone z nie więcej jak pięciu słów, icon, czyli obraz, przedmiotowo nie ograniczony (jakkolwiek niektórzy teoretycy skłaniali się do niezaliczania do grupy E. wszelkich wyobrażeń personifikacyjnych), oraz epigram, czyli tekst objaśniający alegoryczny sens E., często w formie wiersza. E. znalazł również zastosowanie w książce, zarówno ilustrowanej jako uzupełnienie tekstu, jak i nie ilustrowanej, gdzie często zdobił stronę tytułową, np. w ^sygnetach drukarskich. Uproszczoną formą E. jest dewiza, składająca się z lemmatu i iconu z pominięciem
665
666
JEMBLEMATYKA
%o A n n r t m, M a x. Fredro
Peristroma XVII,
Ptima Tftfłmatia, fed tsmenoflociats fcnitari & circumfpećtioni etiam ??/,'< nimis tarcia fit nec afle&u gaudcat,
Emblemat z dzieła A.M. Fredry Scriptorum... fragmenta Gdańsk 1660,
epigramu. Szczególnie rozpowszechniony był E. w sztuce XVI i XVII w. E. uprawiały środowiska dworskie, gdzie przeważały wzory francuskie; ośrodki uniwersyteckie czerpały wzory głównie z E. włoskich. Osobną grupę E. two-izyły zakony, bractwa i stowarzyszenia, również środowiska protestanckie. Jako materiał źródłowy do powstawania E. służyły zarówno wzory współczesne, jak i średniowieczne, renesansowa hieroglifika, zabytki sztuki antycznej, tematy mitologiczne, ilustracje z traktatów zoologicznych, botanicznych, astronomicznych, *Biblia pau-pemm, *ars moriendi, bajki Ezopa, a także wyobrażenia zaczerpnięte z *heraldyki: Zbiory E. zachowały się w formie licznych i różnorodnych rpsów i wzorników drukowanych. Do najważniejszych wyd. E. zaliczamy: A. Al-
ciati, Emblematum liber (pierwsze drukowane wyd., wielokrotnie powtarzane i tłumaczone: Augsburg 1531, Paris 1534, Venezia 1546, Lyon 1548 itd.); G.P. Valeriano, Hieroglyphica sive de sacris Aegyptiomm aliarumque gentium literis (Basileae 1556); P. Iselburg, Emblemata poliłica... (1617); F. Picinelli, Mondo simbolico (Milano 1653, wyd. łac. Koln 1680); O. Scarłattini, L'Huomo, e sue parti figu-rato, e simbolico... (Bolonia 1684); Emblems for mortality (London 1789). Z wydań E. w Polsce: W. Barto-szewski, Emblema cnót Panów Kiszków (Wilno 1614); A.M. Fredro, Scriptorum seu Togae et belli notationum fragmenta (Gdańsk 1660); S.H. Lubomirski, Adverbiorum mora-lium... libellus (Warszawa 1691); A. Nieszporkowicz, Officina emblematum (Kraków 1691). Ważnym ośrodkiem alegoryki E. była w okresie XVI-XVIII w. Akademia Krakowska.
M. Praż: Studies in XVII century Imagery I, II. W: Studies ofthe Warburg and Courtauld Institutes. 1939, 1948. W.S. Heck-scher, K.A. Wirth: Reallexkon zur deutschen Kunstgeschichte. V. 1959. J. Landwehr: Dutch emblem books. A bibliography. 1962. E. Chojecka: Dekoracja malarska ksiąg promotionum i diligentiarum Uniwersytetu Jagiellońskiego XVI-XVIII w. 1965.
EMBLEMATYKA: 1. Nauka o ^emblematach. 2. Usystematyzowany repertuar emblematów, rozpowszechnionych w formie edycji książkowych od XVI w. Pierwsze podręczniki E. opracowali Włosi: Andrea Alciati (Emblematum liber, Augsburg 1531) i Paolo Giovio (Dia-logo delie imprese militari e amoroso, Roma 1555). Bogatym źródłem dla E. były też ilustrowane dzieła o mniej lub więcej naukowym charakterze, jak bestiariusze, hcrbaria (*Zielniki), *physiologus, oraz ichi specjalistyczna spuścizna: księgi ptaków, ziół itd. Liczne leksykony E. opracowane przez Włochów, Francuzów, Niemców i Holendrów pojawiły się w okresie manieryzmu i baroku. Dla kultury europejskiej podstawowe znaczenie miały emblematy wypracowane przez świat antyczny (zwłaszcza w związku z życiem politycznym i mitologią) i chrześcijańskie średniowiecze (emblematy religijne i heraldyczne). Nowy okres dziejów E. zapoczątkowało późne średniowiecze i Odrodzenie. Nie zrywając całkowicie z tradycją antyczną wypracowano wówczas nowy zasób emblematów o znaczeniu religijnym i świeckim, który utrzymał się do końca XIX w. W różnych epokach i różnych krajach uprzywilejowane były rozmaite kategorie pojęciowe i tematyczne przywiązane do emblematu: XVI w. wniósł wartości heroiczne, XVII w. etyczno-moralne, schyłek XVII i XVIII w. dydaktyczne. Włosi i Francuzi zasłużyli się zwłaszcza publikacjami na tematy teoretyczne E., Niemcy wnieśli do niej tematykę polityczną, Holendrzy erotyczną i zoologiczną, Hiszpanie dworską.
W.S. Heckscher, K.A. Wirth: Reallexicon zur deutschen Kunstgeschichte. V. 1959. Encyclopedia of world art. IV. 1961.
-4S67
668
EMENDACJA (łac. emendatio = poprawienie, ulepszenie), wynik jednej z podstawowych czynności *edy-tora-filologa nad *krytyką tekstu, zmierzającej w razie stwierdzenia skażeń tekstu do przywrócenia mu kształtu poprawnego, zgodnego z intencją autora. E. polega na poprawianiu miejsc zniekształconych na podstawie dostatecznie wiarygodnych źródeł (wypowiedzi samego autora, porównanie rpsów, kopii, wydań, przekładu z oryginałem obcojęzycznym, porównanie z materiałem językowym i stylistycznym z innych dzieł pisarza itd.).
EMULSJA, w fotografii światłoczuła jednorodna mieszanina dwu wzajemnie nierozpuszczalnych cieczy, w której kropelki jednej cieczy są równomiernie rozprzestrzenione w drugiej. Aby E. była trwała, tj. aby nie następowało ponowne łączenie się mikroskopijnych kropelek cieczy wewnątrz E., wprowadza się w jej skład niewielkie ilości specjalnych substancji-emulgatorów. Emulgatory rozmieszczają się na powierzchni kropelek E. w postaci bardzo cienkiej powłoki, uniemożliwiając łączenie się kropelek cieczy. E. bywają dwóch typów: olej (lub inna ciecz posiadająca podobne własności przy rozpuszczaniu) w wodzie; woda w oleju. Najprostszym emulgatorem oleju w wodzie jest zwykłe mydło. Emulgatorami wody w oleju mogą być sole rozpuszczalne w oleju (mydło wapniowe kwasu oleinowego).
EN (Nonparel) zob. STOPIEŃ PISMA. EN TETE zob. WINIETA.
ENCHIRIDION (gr. = to, co jest pod ręką), Śpodręcznik, krótki zarys. Najbardziej znany to Enchiridion Lutra, mały katechizm, który ukazał się w Wittenberdze w 1529. Równie znane są dwa erfurckie E. z 1524, najstarsze kancjonały domowe luterskie. W Polsce pod tym tyt. ukazał się m. in. Enchiridion medicinae Szymona z Łowicza (1537) i Enchiridion physiognomiae tegoż autora (po 1532).
ENCYKLIKA, początkowo nazwa wszystkich listów pasterskich, potem tylko listu papieskiego do całej społeczności wiernych. Po raz pierwszy terminem tym posłużył się w takim znaczeniu papież Benedykt XIV, powtórzono go w warszawskich przedrukach jego E. z 1744. W 1776 w tłumaczeniu poi. E. Piusa VI użyto zwrotu "E. albo list okólny".
ENCYKLOPEDIA (gr. enkyklios paideia = wykształcenie ogólne), dzieło zawierające krótkie informacyjne lub dłuższe artykuły, a nawet rozprawy z zakresu wszystkich dziedzin wiedzy i działalności praktycznej albo
ENCYKLOPEDIA
też ograniczone do jednej dziedziny, epoki czy terytorium-Obok tekstu słownego E. zawiera zazwyczaj ilustracje,, tablice i mapy. Na końcu artykułów bywa podawana Śbibliografia załącznikowa. E. jest z reguły *dziełem zbiorowym. Ze względu na zakres treści E. dzielą się na ogólne, czyli powszechne (np. Encyklopedia powszechna^ t. 1-28,1859-1868, S. *Orgelbrand), i specjalne (np.Mala-
GRAND
LAROUSSE
encyclopediąue
en dix yoiumcs
to mc premier
B R A I R 1 E
A R O V S S F
Karta tytułowa Encyklopedii Larousse'a
encyklopedia kultury świata antycznego, t. 1-2, 1958-1962). Ze względu na układ haseł wyróżnia się spotykane najczęściej E. o abecadłowym porządku haseł, często nazywane słownikami encyklopedycznymi (Grand La-rousse encyclopediąue en 10 vol., t. 1-10, Paris 1960-1965), i o układzie rzeczowym (Grandę encyclopedie, 1.1-31, Paris 1885-1902). Ze względu na objętość E. dzielą się na wielkie (Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 1--55: A Patroklos, Warszawa 1890-1914, S. *Sikorski), średnie (Encyklopediapowszechna, 1.1-16, Warszawa 1898-
669
670
ENDTER.
19.14, S. Orgelbrand) i podręczne (Mała encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1959 lub A-Z Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1961, 1962). E. są przeważnie wydawnictwami zwartymi, z rzadka ukazują się w postaci wydawnictw ciągłych ("Encyklopedia Współczesna". Miesięcznik. Warszawa 1957-1959). Niektóre wielkie E. publikują roczne uzupełnienia omawiające stan poszczególnych państw oraz najważniejsze wydarzenia roku sprawozdawczego ("Jeżegodnik Bolszoj Sowietskoj Encikłopiedii", Moskwa od 1957). Istnieją E. stale wznawiane (Petit Larousse illmtri, Paris 1906; od 1959 Petit Larousse, wznawiany co rok), w związku z czym powstało pojęcie "wydania bieżącego". Wydawcy Encyclopaedia Britannica (t. 1-3, Edinburgh 1768-1771, obecni; wyd. w Chicago, Londynie i Toronto) opracowali odrębne zasady jej publikacji: materiały w kartotekach są stale aktualizowane, zależnie od charakteru artykułu w różnych odstępach czasu, drukowana więc jest z częściowo tylko zmienionego składu i ukazuje się w miarę zapotrzebowania, zasadniczo co rok. E. są wydawane bądź przez wielkie instytucje wydawnicze, które publikują również inne prace (np. w Polsce przedwojennej *Trzaska, Evert i Michalski, obecnie *Państwowe Wydawnictwo Naukowe, we Francji *Larousse, w NR.D *Brockhaus), bądź przez specjalnie w tym celu powołane wydawnictwa, np. Gosudarstwiennoje naucznoje izdatielstwo "Sowiet-skaja Encikłopiedija" (wydaje również słowniki) lub Isti-tuto delia Enciclopedia Italiana.
L. Marszałek: Warsztat edytorski Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN. "Rocznik Bibl. Narodowej" 1966.
Dzieje. Dzieła o charakterze encyklopedycznym istniały już w starożytności, np. M. Terentiusa Varro (III w. p.n.e.) Disciplinarum libri IX. W średniowieczu Etymolo-giarwn seu Originum libri XX Izydora z Sewilli (ok. 560--636) stanowiły E. ówczesnej wiedzy. Pierwszy raz wystąpił wyraz E. w tytule dodatkowym u J. Stercka van Ringelbergha: Lucubrationes vel Potius absolutissima kyklo-paideia (Basileae 1541). W XVIII w. ukazała się Encyclo-pidie ou Dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des mi-tiers (t. 1-35, Paris 1751-1780) pod red. D. Diderota i J. d'Alemberta; zawierała dłuższe artykuły o abecadło-wym układzie haseł. Wykaz E. ogólnych i specjalnych znajduje się m. in. w bibliografii ze wstępem historycznym: Zischka G., Index lexicorum. Bibliographie der lexika-lischen Nachschlagewerke (Wien 1959) oraz w *bibliogra-fiach bibliografii i wydawnictw informacyjnych różnych krajów. W Polsce pierwsza oryginalna E. powstała w XVIII w.: B. Chmielowskiego Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej scjencji pełna (cz. 1-4, Lwów 1745-1746). Obecnie obok wymienionych już E. ogólnych ukazało się wiele E. specjalnych. Pełny wykaz E. poi. dał W. *Ffahn w Bibliografii bibliografij polskich (wyd. 3 Wrocław 1966).
Zob. też Ksicgoznawstwo Encyklopedie.
B. Wendt: Idee u. Bntwicklungsgeschichte der encyklopadischen Literatur. 1941. R.L. Collison: Encyclopaedias. Their history throughout the ages. 2 ed. 1966.
ENDTER Georg (1562-1630), wydawca i księgarz niem. Początkowo pracował jako introligator, od ok. 1590 posiadał wydawnictwo i księgarnię w Norymberdze, a od 1604 może i drukarnię. Część przedsiębiorstwa przekazał w 1612 synowi Wolfgangowi (1593-1659). Firma pozostała w rodzinie E. do 1717, a utworzona w 1643 osobna drukarnia do 1740.
ENGEL Jan (zm. 1788), muzyk, kompozytor i drukarz. Pochodził z Niemiec. Początkowo działał w Lipsku. W 1772 przybył do Warszawy, został kapelmistrzem na dworze królewskim, zaś od poł. 1773 kapelmistrzem w katedrze Św. Jana. W 1. 1773-1776 posiadał w Warszawie przy ul. Krzywe Koło pierwszą w Polsce drukarnię muzyczną. Do druku nut stosował czcionki ruchome, udoskonalone przez lipskiego drukarza J.G.I. *Breitkopfa, które na terenie Polski były całkowitą nowością. W 1773 E. wydał zbiór kompozycji Melanges de musiaue pour le cla-uecin, obejmujący kilka drobnych utworów klawesynowych Macieja Kamieńskiego. Oprócz tego drukował inne utwory muzyczne, a więc msze, motety, arie, duety, oratoria, symfonie, zarówno własnej, jak i obcej kompozycji. W 1776 skomponował i wydrukował dwanaście tańców redutowych na klawicymbał. Oprócz drukowanych posiadał na składzie także nuty pisane, cieszące się jeszcze wtedy dużą popularnością.
A. Chybiński: Słownik muzyków dawnej Polski do r. 1800. 1949. J. Prosnak: Kultura muzyczna Warszawy XVIII w. 1955.
ENSCHEDE EN ZONEN, istniejąca do dziś firma drukarska w Maarlemie: 1. Isaac (1681-1761), założył firmę w 1703; wkrótce wybiła się ona na czoło oficyn holend. XVIII w. Słynęła z odlewnictwa czcionek, czym szczególnie zajmował się syn Isaaca. 2. Johannes (1708-1780) był wspornikiem ojca od 1734. Interesował się historią drukarstwa i próbował udowodnić, że wynalazcą druku był L. *Coster. Zgromadził cenny zbiór ^inkunabułów oraz *stempli i matryc z XV-XVH w. Zbiór ten, powiększony jeszcze przez jego syna Johannesa II (1750-1799), w 1867 zlicytowano. Podobnie z nie ustalonych przyczyn w 1799 przetopiono ok. 300 alfabetów, w tym wiele zabytkowych. W pocz. XIX w. firma zatrudniała 34 pracowników w drukarni, a 15 w odlewni czcionek. Drukowała wiele reprodukcji, papiery wartościowe oraz prawie zmonopolizowała druk Biblii dla Holandii i Wschodnich Indii. Od 1923 współpracował z nią
671
672
ENDTER.
19.14, S. Orgelbrand) i podręczne (Mała encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1959 lub A-Z Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1961, 1962). E. są przeważnie wydawnictwami zwartymi, z rzadka ukazują się w postaci wydawnictw ciągłych ("Encyklopedia Współczesna". Miesięcznik. Warszawa 1957-1959). Niektóre wielkie E. publikują roczne uzupełnienia omawiające stan poszczególnych państw oraz najważniejsze wydarzenia roku sprawozdawczego ("Jeżegodnik Bolszoj Sowietskoj Encikłopiedii", Moskwa od 1957). Istnieją E. stale wznawiane (Petit Larousse illustre, Paris 1906; od 1959 Petit Larousse, wznawiany co rok), w związku z czym powstało pojęcie "wydania bieżącego". Wydawcy Encyclopaedia Britannica (t. 1-3, Edinburgh 1768-1771, obecni; wyd. w Chicago, Londynie i Toronto) opracowali odrębne zasady jej publikacji: materiały w kartotekach są stale aktualizowane, zależnie od charakteru artykułu w różnych odstępach czasu, drukowana więc jest z częściowo tylko zmienionego składu i ukazuje się w miarę zapotrzebowania, zasadniczo co rok. E. są wydawane bądź przez wielkie instytucje wydawnicze, które publikują również inne prace (np. w Polsce przedwojennej *Trzaska, Evert i Michalski, obecnie *Państwowe Wydawnictwo Naukowe, we Francji *Larousse, w NR.D *Brockhaus), bądź przez specjalnie w tym celu powołane wydawnictwa, np. Gosudarstwiennoje naucznoje izdatielstwo "Sowiet-skaja Encikłopiedija" (wydaje również słowniki) lub Isti-tuto delia Enciclopedia Italiana.
L. Marszałek: Warsztat edytorski Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN. "Rocznik Bibl. Narodowej" 1966.
Dzieje. Dzieła o charakterze encyklopedycznym istniały już w starożytności, np. M. Terentiusa Varro (III w. p.n.e.) Disciplinarum libri IX. W średniowieczu Etymolo-giamm seu Originum libri XX Izydora z Sewilli (ok. 560--636) stanowiły E. ówczesnej wiedzy. Pierwszy raz wystąpił wyraz E. w tytule dodatkowym u J. Stercka van Ringelbergha: Lucubrationes vel Potius absolutissima kyklo-paideia (Basileae 1541). W XVIII w. ukazała się Encyclo-pŁdie ou Dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des me-tiers (t. 1-35, Paris 1751-1780) pod red. D. Diderota i J. d'Alemberta; zawierała dłuższe artykuły o abecadło-wym układzie haseł. Wykaz E. ogólnych i specjalnych znajduje się m. in. w bibliografii ze wstępem historycznym: Zischka G., Index lexicorum. Bibliographie der lexika-Hschen Nachschlagewerke (Wien 1959) oraz w bibliografiach bibliografii i wydawnictw informacyjnych różnych krajów. W Polsce pierwsza oryginalna E. powstała w XVIII w.: B. Chmielowskiego Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej scjencji pełna (cz. 1-4, Lwów 1745-1746). Obecnie obok wymienionych już E. ogólnych ukazało się wiele E. specjalnych. Pełny wykaz E. poi. dał W. *Hahn w Bibliografii bibliografij polskich (wyd. 3 Wrocław 1966).
Zob. też Ksiżgoznawstwo Encyklopedie.
B.Wendt: Idee u. Entwicklungsgeschichte der encyklopadischen Literatur. 1941. Ś R.L. Collison: Encydopaedias. Their history throughout the ages. 2 ed. 1966.
ENDTER Georg (1562-1630), wydawca i księgarz niem. Początkowo pracował jako introligator, od ok. 1590 posiadał wydawnictwo i księgarnię w Norymberdze, a od 1604 może i drukarnię. Część przedsiębiorstwa przekazał w 1612 synowi Wolfgangowi (1593-1659). Firma pozostała w rodzinie E. do 1717, a utworzona w 1643 osobna drukarnia do 1740.
ENGEL Jan (zro. 1788), muzyk, kompozytor i drukarz. Pochodził z Niemiec. Początkowo działał w Lipsku. W 1772 przybył do Warszawy, został kapelmistrzem na dworze królewskim, zaś od poł. 1773 kapelmistrzem w katedrze Św. Jana. W 1. 1773-1776 posiadał w Warszawie przy ul. Krzywe Koło pierwszą w Polsce drukarnię muzyczną. Do druku nut stosował czcionki ruchome, udoskonalone przez lipskiego drukarza J.G.I. *Breitkopfa, które na terenie Polski były całkowitą nowością. W 1773 E. wydał zbiór kompozycji Melanges de musiaue pour le cla-vecin, obejmujący kilka drobnych utworów klawesynowych Macieja Kamieńskiego. Oprócz tego drukował inne utwory muzyczne, a więc msze, motety, arie, duety, oratoria, symfonie, zarówno własnej, jak i obcej kompozycji. W 1776 skomponował i wydrukował dwanaście tańców redutowych na klawicymbał. Oprócz drukowanych posiadał na składzie także nuty pisane, cieszące się jeszcze wtedy dużą popularnością.
A. Chybiński: Słownik muzyków dawnej Polski do r.1800. 1949. J. Prosnak: Kultura muzyczna Warszawy XVIII w. 1955.
ENSCHEDE EN ZONEN, istniejąca do dziś firma drukarska w Maarlemie: 1. Isaac (1681-1761), założył firmę w 1703; wkrótce wybiła się ona na czoło oficyn holend. XVIII w. Słynęła z odlewnictwa czcionek, czym szczególnie zajmował się syn Isaaca. 2. Johannes (1708-1780) był wspólnikiem ojca od 1734. Interesował się historią drukarstwa i próbował udowodnić, że wynalazcą druku był L. *Coster. Zgromadził cenny zbiór *inkunabułów oraz *stempli i matryc z XV-XVII w. Zbiór ten, powiększony jeszcze przez jego syna Johannesa II (1750-1799), w 1867 zlicytowano. Podobnie z nie ustalonych przyczyn w 1799 przetopiono ok. 300 alfabetów, w tym wiele zabytkowych. W pocz. XIX w. firma zatrudniała 34 pracowników w drukarni, a 15 w odlewni czcionek. Drukowała wiele reprodukcji, papiery wartościowe oraz prawie zmonopolizowała druk Biblii dla Holandii i Wschodnich Indii. Od 1923 współpracował z nią
671
672
ERZEPKI
grafik Johan van Krimpen, projektując wiele nowych pism, używanych do dziś. W 1932 firma przekształciła się w tow. akcyjne, zachowując dawną nazwę.
H.E. Waite: Enscheii of Haarlem. "Gutenberg-Jhrb." 1958.
EPAKTY zob. RACHUBA CZASU. EPHEMERIDES zob. PRACTICA.
EPHORINUS Anzelm (zm. 1566), lekarz i humanista krakowski, bibliofil. W gromadzonej z wyraźną myślą przewodnią bibl. posiadał przede wszystkim dzieła klasyków starożytnych i pisarzy renesansowych. Książki wykwintnie oprawiał w skórę i zaopatrywał w *supereksli-brisy. Bibl. E. była "bez wątpienia jednym z wybitniejszych przejawów bibliofilstwa w Polsce XVI w., w konsekwencji przeprowadzenia dorównując nawet księgozbiorowi Zygmunta Augusta" (Piekarski). Nieliczne egzemplarze książek E. znajdują się obecnie w *Bibliotece Jagiellońskiej.
PSB VI. J. Lachs: A. E. "Arch. Hist. i Filoz. Med." 1926 i odb. K. Pfiekarski]: Dalsze wiadomoki o bibl. A.E. "Silva Rerum" 1927.
EPIGRAFIKA (z gr. epigraphe = napis) zajmuje się badaniem rozwoju *pisma utrwalonego na materiale twardym, jak kamień i metal. Jako nauka wiąże się głównie z badaniami *inskrypcji na nagrobkach i pomnikach świata starożytnego. Z końcem XIX w. w zakres zainteresowań E. weszły również inskrypcje średniowieczne ryte w kamieniu (nagrobki, budynki), grawerowane lub odlewane w metalu (napisy na dzwonach i monetach), a także na pieczęciach.
R. Cagnat: Cours Sipigraphk latine. 1914. H. Dessau: Lateinische Epigraphik. 1925.
EPISTOLAE OBSCURORUM VIRORUM, łac. pamf let w formie listów, wydawany anonimowo w dwóch tomach w 1. 1515-1517 (autorami m. in. byli Ulrich von Hutten i Crotus Rubeanus). Bezpośrednią przyczyną ich powstania był spór o tzw. księgi żydowskie, toczący się głównie między teologami kolońskimi a Janem Reuchli-nem, wybitnym uczonym-humanistą i znanym ówczesnym hebraistą. Listy te, pisane w obronie Reuchlina i wolności nauki, są ostrą i dowcipną satyrą skierowaną przeciw nietolerancji i sztywnej scholastyce uniwersytetu koloń-skiego i paryskiej Sorbony. Poi. przekł. pióra Tadeusza Brzostowskiego ukazał się w 1961.
EPISTOLARIUM (łac. apostolarium, apostolarius, apostolicus, apostolus), średniowieczna mszalna księga łac, która zawierała *perykopy mszalne, uszeregowane wg ro-
ku kościelnego i świąt, wzięte ze Starego lub Nowego Testamentu, lecz nigdy z Ewangelii, jako jedno z uzupełnień *sakramentarza. E. istniało w Galii od V w., w Italii od VII w. Najstarszy zachowany znany tekst pochodzi z poł. VI w.
Zob. też Comes, Ewangeliarz, Lekcjonarz, Mszał.
EPITAFIUM (z gr. epitaphios = pogrzebowy, najczęściej razem z logos = mowa pogrzebowa): 1. Napis na nagrobku lub na tablicy ku czci zmarłego, umieszczanej zwykle w kościołach. 2. Forma krótkiego wiersza w stylu napisu nagrobnego dla uczczenia zmarłego, niekiedy też jako satyra na wady osoby żyjącej.
Zob. też Stela nagrobna.
EPITOME (gr., łac. epitoma), wyciąg, *streszczenie, skrócony przegląd jakiegoś dzieła. Ulubiona forma w rzymskiej literaturze, np. znana Epitome Justinusa z dzieła Pompejusza Trogusa; częsta także w piśmiennictwie humanistycznym.
EPREUVE D'ARTISTE (odbitka artysty) zob. GRAFIKA ORYGINALNA.
EPREUVE D'ESSAI (odbitka próbna) zob. GRAFIKA ORYGINALNA.
EPREUVE D'ETAT (odbitka stanowa) zob. GRAFIKA ORYGINALNA.
ERAZM z ROTTERDAMU (ok. 1467-1536), niderl. humanista, wybitny filolog, filozof, reformator religijny, bibliofil. Był wydawcą i komentatorem dzieł klasyków gr. i rzym. oraz Ojców Kościoła, współpracował z drukarzami A. *Manutiusem, J. *Frobenem i in. przy wydawaniu tekstów antycznych i starochrześcijańskich. Posiadał bogatą bibliotekę, którą w 1525 sprzedał za 300 zł Janowi Łaskiemu młodszemu (1499-1560), zastrzegając sobie jednak prawo jej użytkowania do końca życia. Część księgozbioru Erazma z Rotterdamu przywiózł do Polski A. Frycz Modrzewski; tu uległ rozproszeniu w 1. 1539-1556.
ERRATA (łac), dołączony do książki, najczęściej w postaci tabelarycznej, wykaz; błędów i omyłek dostrzeżonych po wydrukowaniu tekstu, zaopatrzony w sprostowania i uzupełnienia.
ERZEPKI Bolesław (1852-1932), bibliofil, bibliograf, bibliotekarz, archeolog, filolog. W 1. 1875-1928 ogłosił liczne przyczynki do dziejów literatury poi. od średniowiecza do współczesności. W 1. 1885-1908 był konserwatorem
673
674
ESCORIAL
zbiorów muzealnych i dyrektorem Biblioteki Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Pomnożył i opracował zbiory. Do 1928 był aktywnym członkiem Tow. Ogłosił Spis duplikatów Biblioteki Tow. Przyjaciół Nauk (Poznań 1891, 2 wyd. 1897, razem ok. 4000 poz.). Zgromadził własną bibliotekę.
ESCORIAL (Eskurial) biblioteka zob. BIBLIOTEKI DWORSKIE.
ESTIENNE (Stephanus), rodzina fr. drukarzy, wydawców i humanistów w Paryżu i Genewie: 1. Henri I (ok. 1460-1520), założyciel firmy, drukarz paryski. Współpracował początkowo z J. Higmanem i W. Hopylem. Od 1504 prowadził własną oficynę, którą po jego śmierci objął S. de *Colines do chwili pełnoletności syna Roberta I. Wydania Henri I odznaczały się wysokim poziomem sztuki drukarskiej. 2. Robert I (1499-1559), syn Henri I, humanista, filolog, drukarz. Praktykował pod kierunkiem swego ojczyma S. de Colines. W 1. 1526-1550 prowadził oficynę utrzymując ją na wysokim poziomie. Uzyskał tytuł drukarza królewskiego w zakresie wydawnictw hebr. i łac. (1539) oraz gr. (1540). Opowiedział się za reformacją i wyemigrował do Genewy zabierając ze sobą czcionki greckie (Grecs du Roi, *Druk grecki) ryte przez C. *Gara-monda. W Genewie tłoczył w 1. 1551-1559. Robert I specjalizował się w wydaniach Biblii, tekstów pisarzy starożytnych oraz prac o charakterze słownikowym. Wybitnym dziełem jego autorstwa był Thesaurus linguae Latinae (1531-1532). Wydawnictwa Roberta I wyróżniały się poprawnością filologiczną oraz walorami estetycznymi. Używał słynnego znaku firmowego Ś drzewa oliwnego. Robert I zapoczątkował działalność E. w protestanckiej Genewie, zakończoną przez jego syna Francois II. Synowie Antoine i Robert II powrócili do Paryża. 3. Frańc ois I (1502-1550), syn Henri I, nakładca paryski. Współpracował z S. de Colines. 4. Charles (ok. 1504-1564), syn Henri I, doktor medycyny i drukarz. W 1551 przejął oficynę paryską po wyjeździe brata, Roberta I, do Genewy i w tymże roku został drukarzem królewskim. Do znakomitszych jego wydań należy Dictionarium historicum acpoeticum (1553), pierwsza fr. encyklopedia. W 1561 Charles został osadzony za długi w więzieniu, gdzie zmarł. ŚŚ 5. Henri II (1531--1598), syn Roberta I, wybitny humanista, filolog, drukarz genewski. Objął warsztat po śmierci ojca (1559). Do 1568 występował jako drukarz Udalryka Fuggera, bankiera i mecenasa, który był zapewne jego nakładcą. Od 1585 wskutek zatargów z władzami kalwińskimi przebywał poza Genewą, dużo podróżując. Wydawał przeważnie teksty pisarzy starożytnych. Największy rozgłos jako humanista zdobył swym pięciotomowym dziełem Thesaurus Graecae linguae (1572). 6. Paul (1566-ok. 1627), syn
Henri II, przejął oficynę genewską po śmierci ojca (1598). Ok. 1620 brał udział, jako przedstawiciel króla Francji, w wykupie czcionek greckich przywiezionych do Genewy jeszcze przez Roberta I, a zastawionych przez Henri II. W 1627 sprzedał warsztat braciom Chouet. 7. Antoine (1592-1674), syn Paula, drukarz i wydawca paryski. Przeszedł na katolicyzm i wrócił do Francji, gdzie założył własny warsztat (1612-1674). W 1. 1613-1662 był drukarzem królewskim. 8.Joseph(1603-1629),syn Antoine'a, drukarz królewski w La Rochelle. 9. Jean-Jacques (ur. 1622), syn Antoine'a, drukarz paryski. 10. Henri V (1631-1661), syn Antoine'a, pracował w oficynie swego ojca. Otrzymał tytuł drukarza królewskiego (1652).
11. Robert II (1530- ok. 1570), syn Roberta I, drukarz paryski. Zwolennik katolicyzmu, wrócił z Genewy do Paryża, gdzie początkowo praktykował zapewne u stryja Charles'a, a następnie został drukarzem uniwersytetu. Od 1556 tłoczył samodzielnie. Uzyskał przywilej wydawania druków urzędowych (1561), a po śmierci Charles'a tytuł drukarza królewskiego. Oficynę po śmierci Roberta II prowadzili kolejno: wdowa z mężem Mamertem Patisson (1571-1604) oraz ich syn Philippe Patisson (1604-1606).
12. Robert III (ok. 1560-1630), syn Roberta II, prowadził warsztat paryski w 1. 1606-1630. 13. Robert IV, syn Henri III, który nie zajmował się drukarstwem, bratanek Roberta III, przejął oficynę po śmierci stryja i odstąpił zasób drukarski Jacques'owi Dugastcwi (1633). Ś 14. Francois II (ur. ok. 1536), syn Roberta I, drukarz genewski, prowadził własny warsztat w 1.1562-1582. Synowie Francois II byli nakładcami w Paryżu: Gervais (1612), Adrian (1614). Jeden z trzech synów Adriana, Jeróme, był ostatnim z rodu E. Ok. 1660, po blisko 160 latach pracy w służbie wydawniczo-typograficznej i księgarskiej, ród znakomitych drukarzy zakończył swe dzieje.
A. Renouard: Annales de l'imprimerie des E. ... 1843. E. Armstrong: Robert E. Royal Printer... 1954. P. Chaix: Recherches sur l'imprimerie a Geneue de 1550 a 1564. 1954. A. Flo-con: UUnivers des Hvres. 1961.
ESTREICHER: 1. Karol Jerzy Teofil (1827-1908), bibliotekarz, bibliograf, krytyk, historyk literatury i teatru. Studia prawnicze uzupełnił historią literatury u M. *Wisz-niewskiego i *bibliografią u J. *Muczkowskiego. Od końca 1862 poświęcił się zawodowi bibliotekarskiemu i pracy nad bibliogr. Był podbibliotekarzem w Bibliotece Szkoły Głównej w Warszawie, a także wykładowcą bibliogr. w tej uczelni (1865-1868); swój wykład inauguracyjny wydał pt. O bibliografii ("Biblioteka Warszawska" 1865 t. 2 i odb.). W tym czasie napisał rozprawę z dziejów drukarstwa (Giinther Zainer i Swietopełk Fioł. "Biblioteka Warszawska" 1867 t. 3 i odb.), która przyniosła mu doktorat filozofii. W 1868-1905 był dyrektorem ^Biblioteki Jagiellońskiej
675
676
eve
w Krakowie. Jego zasługą było wydatne powiększenie zbiorów i podniesienie Biblioteki do rangi najzasobniejszej na ziemiach poi. i najlepiej zaopatrzonej, pełniącej nieoficjalnie funkcję bibl. narodowej. W dziejach nauki i kultury poi. zapisał się trwale jako największy i najpracowitszy bibliograf piśmiennictwa poi. Od 1858 systematycznie zajmował się bibliogr. Największym jego dziełem jest monumentalna Bibliografia polska, rejestrująca piśmiennictwo poi. i polonica zagraniczne od XV do XIX w. (t. 1 z. 1 wydany w 1870). Zawiera ona: w części I (t. 1-7) materiały za okres 1800-1880; w części II (t. 8-11) rejestr piśmiennictwa okresu 1455-1889 w układzie chronologicznym; w części III (od t. 12) krytyczne opracowanie piśmiennictwa XV--XVIII w. w układzie abecadłowym. Tę ostatnią część doprowadził E. do końca litery M (t. 22). Synowi Stanisławowi, który mu pomagał w pracy bibliograficznej przez ostatnie dwadzieścia lat, pozostawił z grubsza przygotowany materiał do dalszych tomów Bibliografii. Pod redakcją K.E. przygotowano też Bibliografię polską XIX stulecia. Lata 1881-1900 (t. 1-4, 1906-1916), stanowiącą IV część Bibliografii polskiej. Dorobek naukowy E., w szczególności bibliograficzny, jest ogromny. Pierwszą poważną pracą bibliograficzną było Piśmiennictwo w Galicji (1859). Koncepcję i wstępne informacje o pracy nad Bibliografią polską ogłosił w rozprawie Bibliografia polskaXIX stulecia. Rzecz o bibliograficznych zbiorach po r. 1800 ("Biblioteka Warszawska" 1862 t. 3 i odb. pt. Bibliografia polska od 1800 do 1862 roku). Prócz 22 tomów Bibliografii polskiej E. ogłosił osobno m. in.: Bibliografię polską XIX stulecia. Zeszyt dodatkowy (1873), Bibliografię polską XV-XVI stulecia (1875), trzytomową monografię bibliograficzno-historyczną pt. Teatra w Polsce (1873). 2. Stanisław (1869-1939), prawnik, prof. i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, krytyk i publicysta. Syn bibliografa, Karola E., od młodości pomagał ojcu w pracy nad Bibliografią polską. Kontynuował jej opracowanie i wydał 11 tomów III części (t. 23-33). Ostatni tom (Wil-Y) podpisał do druku 25 VIII 1939; wydrukowany tom ocalili pracownicy Drukarni UJ. Uwięziony wraz z profesorami UJ przez hitlerowców, zmarł w obozie koncentracyjnym w Sachsen-hausen (Oranienburg). E. rozszerzył bazę materiałową Bibliografii, uwzględniając zbiory niedostępne jego ojcu, udoskonalił metodę opisu, wzbogacił dzieło cennymi informacjami rzeczowymi w adnotacjach. Prócz tego był wydawcą literatury pamiętnikarskiej (K.W. Wójcicki, A.St. Krasiński, W. Kopff, A. *Grabowski, P. Popiel). Przez dłuższy czas był redaktorem działu literackiego, później naczelnym publicystą "Czasu". Zasłużył się dla sprawy budowy gmachu Biblioteki Jagiellońskiej.
K. Grzybowska: Kronika rodzinna. 1969 1. K. Świer-kowski: K. E. Bibliogr. prac jego i literatury o nim. 1928. M. Dembowska: Metoda Bibliogr. poi. K. E. 1954. Ś "Przegląd
Biblioteczny" 1958 z. 4 (poświęconyE.).W. Jablońska: Nad rpsem wykładów K.E. w Szkole Głównej Warszawskiej. "Roczniki Biblioteczne" 1959 z. 1/2. "Roczniki Biblioteczne" 1959 z. 1/2 (poświęcone E.). Wstęp K. Estreichera (wnuka) do 2 wyd. Bibliogr. poi. XIX stulecia (T. 1. 1959). Księga pamiątkowa ku czci K.E. 1964.
2. PSB VI. W. Weintraub: Ostatni tom bibliografii E. "Nauka i Sztuka" 1945 nr 2/3. H. Barycz: S.E. i rozwój jego twórczości naukowej. "Pam. Liter." 1946 z. 1/2 i odb.
ETIOPIA zob. AFRYKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
ETZLAUB Erhard (1462-1532), mechanik i kartograf niem. z Norymbergi, autor pierwszych drogowych map Niemiec Dos ist der Rom Weg (ok. 1492 w skali ok. 1:5300000) i Das sein dy lantstrassen (1501 w skali ok. 1:4100000). Mapy te były wielokrotnie wydawane i przerabiane, m. in. przez M. *Waldseemullera i S. *M(instera.
EVANGELIARIUM, EVANGELISTARIUM zob. EWANGELIARZ.
EVANS Charles (1850-1935), bibliotekarz, jeden z najwybitniejszych bibliografów amer., autor monumentalnej retrospektywnej *bibliografii amer. American bibliography. A chronohgical dktionary ofall books, pamphlets and periodical publicationsprinted in the United States ojAmerica... (t. 1-12, Chicago 1903-1934). Dzieło to, nad którym E. pracował prawie 40 lat, miało rejestrować publikacje wydane do 1820, zostało jednak doprowadzone tylko do 1799, wykazując ok. 36000 pozycji wydanych od 1639. (Pod auspicjami American Antiquarian Society opublikowano w 1955 1.13 za 1799-1800 oprać, przez CK. Shiptona i w 1959 t. 14 obejmujący oprać, przez R. Pattrella indeks wspólny do 13 tomów). Każdy z tomów bibliogr., mającej układ chronologiczny, zaopatrzył E. w indeksy: autorów, zagadnień oraz drukarzy i nakładców. Dokładność opisów, szczegółowe adnotacje i wstępy do poszczególnych tomów czynią dzieło E. niezastąpionym źródłem do dziejów nie tylko wczesnego okresu drukarstwa, ale także życia umysłowego i całej kultury amer.
E.G. Holley: Ch.E. American bibliographer. 1963.
EVE, fr. rodzina introligatorów 1578-1635. Nicolas (zm. 1581) miał tytuł księgarza uniwersyteckiego i introligatora królewskiego. W 1579 oprawił 42 egzemplarze Statuts de YOrdre du Saint Esprit, którymi Henryk III obdarzył swoich przyjaciół. Oprawy Statutów w pomarańczowym maroquin ozdobił E. dekoracją *semis z powtarzających się odbić *tłoków (lilii i płomieni), a środek *zwierciadła wypełnił *superekslibrisem królewskim (herby Francji i Polski). Spełniając życzenie Henryka III, tłoczył również na oprawach symbole śmierci i Męki Pańskiej,
677
678
ĆYENTAIL
"memento mori", charakterystyczne tłoki łzowe, monogramy królewskie itp. Syn jego Clovis prowadził dalej introligatornię nadworną (1583-1635), oprawiając dla Henryka IV, Ludwika XIII, Małgorzaty Valois i Marii de Me-dici. Ojcu i synowi E. przypisuje się pomysł dekoracji "a la fanfarę" (*Oprawa a la fanfarę), ponieważ obaj stosowali ten styl na swoich oprawach, w istocie pierwsze próby tej dekoracji wykonano już ok. 1560 dla J. *Groliera i M. *Mahieu. Devauchelle I.
EVENTAIL (fr. = wachlarz), motyw dekoracyjny na oprawach książek w formie rozłożonego wachlarza, skomponowanego z poszczególnych ażurowych *tłoków introligatorskich. Mają one kształt skrzydełek wachlarza: wy-
Oprawa rękopisu z motywem wachlarza
dłużonych owali rozszerzonych u góry, wytłaczanych obok siebie. Tłoki te są często filigranowej delikatności. Komponowane są z nich ornamenty kątowe (ćwierćkola) i w środku ^zwierciadła oprawy rozety koliste, uzyskiwane przez wielokrotne odbicie tłoku. Spotykamy też tłoki wachlarzowe, małego przeważnie formatu, dające od-
bicie półkoliste, służące do wytłaczania rozetek wachlarzowych w *bordiurach, lub jako wachlarzowe półkola, stanowiące motyw wypełniający. Motywy wachlarzowe występują często na oprawach w połączeniu z innymi, drobniejszymi ornamentami filigranowymi. Do układu opraw wschodnich (*Islam Oprawy) nawiązują kompozycje z rozetą wachlarzową w środku zwierciadła, która przez dodanie odpowiednich ornamentów przekształcona bywa w rodzaj owalu kończystego, a ćwierćkola w narożnikach przez podobne ornamenty wydłużane do formy ćwierć-owali. Wachlarz staje się częstym motywem na oprawach ok. 1620 we Włoszech, rzadziej we Francji, spotyka się go w Niemczech, Szwecji, Austrii, niekiedy na oprawach flam. (Antwerpia) i ang. (Cambridge). W Polsce motyw wachlarza znajduje się w oprawie rpsu z 1630 w klasztorze oo. dominikanów w Krakowie, na rpsie Biblioteki Jagiellońskiej z 1651, na dyplomie szlacheckim z 1662, wreszcie na Spisie fundacji kapituły krak. z 1765 (Biblioteka Jagiellońska, rps 3296), gdzie występuje obok rokokowej bordiury.
M. Jarosławiecka-Gąsiorowska: Oprawy dyplomów XVII i XVIII w. w Bibl.Jagiell. 1929.
EWANGELIARZ (gr. i łac. Evangeliarium, Evan-gelistarium): 1. Księga zawierająca tekst czterech kanonicznych Ewangelii, tj. Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, służąca w średniowieczu przed wprowadzeniem *lekcjonarza również w liturgii mszalnej obrządku łac. 2. Mszalna księga liturgiczna, będąca w średniowieczu uzupełnieniem *sakramentarza, a w zasadzie różna od lekcjonarza, zawierała uszeregowane wg ^kalendarza kościelnego i świąt ewangeliczne *perykopy mszalne. Zarówno kodeksy zawierające pełne cztery Ewangelie, jak zawierające jedynie perykopy otaczane były od początku wielką czcią jako symbolizujące w liturgii Chrystusa. Rpsy kopiowane były szczególnie starannie, niekiedy na purpurowym pergaminie srebrem lub złotem, na zachodzie długo jeszcze pismem uncjalnym, nawet w epoce, w której go już na ogół nie używano. Kodeksy zdobiły często bogate iluminacje oraz *oprawy luksusowe, artystycznie wykonane ze szlachetnych metali, ozdabiane drogimi kamieniami, emalią itp. Przechowywane były w kosztownych futerałach. W czasie soborów E. spoczywa na ołtarzu, niejako przewodnicząc obradom. E. w obrządku słowiańskim: E. tetr zawiera teksty poszczególnych Ewangelii; E. aprakos zawiera teksty ewangeliczne podzielone na perykopy lekcyjne dla każdego dnia roku. Do E. dołączone są zwykle wykazy początków lekcji ewangelicznych wg kalendarza świąt ruchomych i nieruchomych. E. służący do odczytywania nazywa się Ewangelie uczitelnoje. E. ołtarzowy, zwany Ewangelie naprestolnoje, wydawany w formacie in folio i opatrzony na okładzinie wizerunkiem Chrystusa i czterech
679
680
EWANGELIARZ OSTROMIRA
ewangelistów, jest zawsze ze względu na swą szczególną v funkcję uosabiania Chrystusa ozdobnie oprawny. 3. E. bizantyńsko-słowiański charakteryzuje się tym, że używany był nie tylko przy sprawowaniu liturgii mszalnej, ale także w liturgii sakramentów, niektórych sakramen-taliów oraz w niedzielnej, świątecznej i wielkotygodniowej oficjalnej modlitwie Kościoła, ponadto zaś tym, że prócz podziału biblijnego zawiera liturgiczny podział na tzw. zaczała (początki lekcyjne). E. aprakos zawiera teksty ewangeliczne podzielone na perykopy lekcyjne dla każdego dnia roku wg cyklu świąt ruchomych i nieruchomych, perykopy wspólne, żałobne i na wszelkie potrzeby. E. tetr podziału takiego nie ma, posiada jednak załączone wykazy zaczął ewangelicznych w kalendarzu świąt ruchomych i nieruchomych oraz dodatkowo wykazy zaczął z przeznaczeniem dla pozostałych formularzy liturgicznych. E. ołtarzowy (Ewangelie naprestolnoje) wydawany był w formacie in folio, zazwyczaj bogato iluminowany, na wierzchniej okładzinie opatrzony zwykle wizerunkiem Zmartwychwstania Pańskiego, a na narożach wizerunkami ewangelistów; był zawsze ozdobnie oprawny ze względu na swą szczególną funkcję uosabiania Chrystusa. E. wykładowy (Ewangelie uczitelnoje) nie posiadał charakteru książki liturgicznej. Zob. tab. III.
Zob. też Biblia, Comes, Epistolakium, Kanon, Kapitularz ewangeliczny, Mszał.
P. Sczaniecki: Służba boża w dawnej Polsce. 1962.
EWANGELIARZ tzw. ANASTAZJI, rps z poł. XII w. zachowany w pierwotnej ozdobnej oprawie, stanowiącej jedyny w Polsce zabytek tego typu. Składa się ona z desek pokrytych srebrną trybowaną blachą, niegdyś pozłacaną. Płaskorzeźba na przedniej okładzinie przedstawia Ukrzyżowanie. Klęcząca u stóp krzyża postać kobieca z napisem "Anastasia" nie została dotychczas zidentyfikowana (może Wierzchosława, żona Bolesława Kędzierzawego). Na tylnej okładzinie Maiejtas Domini, tj. Chrystus w mandorli z symbolami czterech ewangelistów w narożnikach. Zabytek ma cechy szkoły mozańskiej, możliwe jednak, że został wykonany w Płocku, gdzie bp Aleksander z Malonne (zm. 1156) stworzył w tym czasie ośrodek kulturalny, skupiający artystów także zachodnioeuropejskich. E.A. przechowywany był w bibl. katedralnej w Płocku, dopiero bp Prażmowski (zm. 1836) ofiarował go Warszawskiemu Tow. Przyjaciół Nauk, z którego zbiorami został wywieziony do Petersburga. Obecnie w Bibliotece Narodowej.
M. Morelowski: Płaskorzeźby Ewangeliarza tzw. Anastazji a sztuka leodyjsko-mozańska XII w. Prace sekcji hist. sztuki Tow. Przyj. Nauk w Wilnie. T. 2.
EWANGELIARZ CARA IWANA ALEKSANDRA z 1356 należy do najcenniejszych rpsów bułgarskich
XIV w., stanowi bowiem najważniejsze źródło dla ilumi-natorstwa bułg. Miniatury jego są bardzo bliskie dekoracjom ewangeliarza gr. z XI w., przechowywanego w Paryżu w Bibliotheque Nationale (nr 74), o nieprzeciętnych walorach artystycznych. Obecnie w British Museum (add 39627).
B. Filow: Les Miniatures de Vivangi\e iu roi Jean Alexandre h Londres. "Monumenta Aitis Bulgariae". 1934.
EWANGELIARZ EMMERAMSKI, pochodzący ze *skryptorium klasztoru Św. Emmerama w Ratyzbonie, wykonany ok. 1110, reprezentuje późny okres działalności miniatorskiej szkoły ratyzbońskiej. Kodeks przybył do Polski prawdopodobnie za pośrednictwem małżonki Władysława Hermana, Marii Judyty Salickiej. E. zdobi 13 miniatur całostronicowych, przedstawiających m. in. cesarza Henryka V, synów cesarskich, opatów z klasztoru Św. Emmerama oraz czterech ewangelistów z *personifi-kacjami rzek rajskich, Chrystusa w Majestacie, Ukrzyżowanie i in. Przechowywany w Krakowie, w Bibliotece Katedralnej (nr 208). Zob. tab. m.
W. Semkowicz: Paleografia łacińska. 1951.
EWANGELIARZ KSIĘCIA MIROSŁAWA z końca XII w., napisany dla księcia Serbii Przymorskiej, Mirosława, stanowi charakterystyczny zabytek sztuki serbskiej nad Adriatykiem. Miniatury wykonane przez diaka Grigo-rija nie mają jednolitego charakteru: miniatura tytułowa jest raczej bizantyńska, natomiast wszystkie inicjały mają cechy sztuki romańskiej, motywy ornamentyki zwierzęcej oraz motywy rodzajowe, przypominające apulijską rzeźbę dekoracyjną.
L. Mirković: Miroslavljevo cvandjelje. 1950. S. Radojcić: Stare srpske minijature. 1959.
EWANGELIARZ MŚCISŁAWA oprócz starszego o pół wieku *Ewangeliarza Ostromira należy do najcenniejszych zabytków dawnej ruskiej sztuki pisarskiej i ilu-minatorstwa. Sporządzony został ok. 1115 na zlecenie księcia nowogrodzkiego Mścisława-Fedora przez Aleksego, syna prezbitera Łazarza, iluminację zaś wykonał inny mistrz. Tworzą ją inicjały "zastawki", czyli duże *winiety na szerokość kolumny na pocz. każdego rozdziału, oraz cztery całostronicowe miniatury z wyobrażeniami *ewan-gelistów. W 1125 wywieziono rps do Konstantynopola, gdzie otrzymał zachowaną do dziś kosztowną oprawę: deski pokryte srebrnym filigranem, z osadzonymi na. nim drogimi kamieniami i złotymi płytkami z emaliowymi wyobrażeniami świętych. Obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Historycznego w Moskwie.
EWANGELIARZ OSTROMIRA jest jednym z najstarszych zabytków piśmiennictwa starosłowiańskiego w re-
681
682
EWANGELIARZ PERESOPNICKI
dakcji ruskiej, a najstarszym datowanym. Pisany jest usta-wem, czyli uncjałą cyrylicką (*Cyrylica). Wykonał go na podstawie bułg. oryginału w 1. 1056-1057 w Kijowie diakon Grzegorz dla Ostromira, książęcego namiestnika Nowogrodu Wielkiego. Grzegorza uważa się również za jednego z dwóch autorów artystycznych iluminacji i miniatur. Po śmierci Ostromira E. znajdował się kolejno w cerkwi Sw. Zofii w Nowogrodzie i na Kremlu w Moskwie. W 1720 z rozkazu Piotra I przeniesiono go do Petersburga. Aleksander I podarował go Cesarskiej Bibliotece w Petersburgu (dziś Biblioteka im. M.E. Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie), w której znajduje się dotychczas.
A.N. Swirin: Iskusstwo knigi driewniej Rusi XI-XVII w. 1964.
EWANGELIARZ PERESOPNICKI, najcenniejszy zabytek iluminatorstwa ukr. epoki Renesansu, przedstawia również dużą wartość pod względem językowym jako oryginalna próba tłumaczenia tekstu Pisma św. językiem żywym. Formatu dużego folio o 480 pergaminowych kartach, zaczęty został w 1556 w monasterze w Dworcach k. Żółkwi, a skończony w 1561 w Peresopnicy na Wołyniu, staraniem tamtejszego archimandryty Grzegorza, przez "Michaiła Wasylewicza syna protopopy sanockiego". Nadzwyczaj bogate wyposażenie artystyczne E.p. posiada wiele cech charakterystycznych dla ukr. malarstwa książkowego tej epoki. Łączy ono bowiem tradycyjne wątki bizantyń-sko-ruskie, zarówno kompozycyjne jak formalne, z zachodnimi, w danym wypadku w duchu wł. Renesansu, i pod tym względem zbliża się do ówczesnego poi. iluminatorstwa. E.p. znajduje się obecnie w zbiorach Państw. Biblioteki Publicznej AN USRR w Kijowie. Opracowywany niejednokrotnie ze stanowiska filologii i historii sztuki, nie posiada dotychczas pełnego wydania.
EWANGELIARZ POPA DOBREJSZY z w. XE
(1221 ?), napisany prawdopodobnie w Macedonii, jeden z najciekawszych zabytków miniatorstwa średniowiecznego na Bałkanach. Jego miniatury różnią się bardzo od innych ilumin. rpsów bułgarskich, macedońskich, serbskich i bizantyńskich. Ornamentyka inicjałów o motywach zwierzęcych, żywym kolorycie i czarnych konturach różni się swoją jakością i wykonaniem od całostronicowych archa-izujących portretów *ewangelistów na tle architektury arkadowej. Technika E. posiada niewątpliwie związki ze sztuką wschodnią; reprezentuje osobną grupę ilumin. rpsów bułgarskich i serbskich, niezależną od wzorów bizantyńskich. S.Radojćić: Stare srpske minijature. 1950.
EWANGELIARZ Z ROSSANO (Codex Rossanen-sis), ewangeliarz gr. w katedrze w Rossano (Calabria), odkryty w 1879. Wykonany w VI w. w Antiochii lub Kon-
stantynopolu, pisany srebrem na pergaminie barwionym purpurą. Zachowany fragmentarycznie, zawiera tekst Mateusza i Marka. Posiada 12 *miniatur, dwie dekoracyjne strony tytułowe do kanonów i portret ewangelisty Marka. Reprezentuje wczesną fazę miniatorstwa bizantyjskiego. Wraz z fragm. ewangelii Mateusza z Sinopu (Paryż, Bi-bliotheque Nationale) jest najstarszym zachowanym ilustr. ewangeliarzem.
A. Muiioz: II codice purpureo di Rossano e U framtnento sino pense. 1907.
EWANGELIŚCI (gr. euangelefn = głosić dobrą nowinę), ci, którzy spisali ewangelię: Mateusz, Marek, Łukasz i Jan, stanowią częsty ^ornament ikonograficzny w sztuce. Najstarsze wizerunki występujące już w sztuce starochrześcijańskiej są dwojakiego typu: stojący ze zwojem w ręku i piszący w pozycji siedzącej, przedstawieni na tle architektury. Typ pierwszy, wzorowany na antycznym portrecie autorskim, najwcześniej występuje w ewangeliarzu syryjskim Rabuli z 587. Typ E. piszącego, często z dodaniem jego symbolu, który wtedy staje się jego *atrybu-tem, utrwali! się i pozostał właściwie niezmieniony. Symbole E.: Mateusza (anioł), Marka (lew), Łukasza (wół), Jana (orzeł) wywodzą się z Wizji Ezechiela i * Apokalipsy św. Jana i zostały ustalone w VII w. Często przedstawiano same symbole, które zastępowały postacie E., np. wokół postaci Chrystusa triumfującego i w Majestacie. Symbole E. przedstawiano także w formie jednej postaci o czterech głowach ŚŚ lwa, wołu, orła i człowieka, tzw. tetramorfa, lub w postaci E., których głowy tworzą ich symbole (*Księga z Kells). Postacie E. lub ich symbole występują z reguły w ilumin. ewangeliarzach.
A.M. Friend: The portrait of the Euangelists in greek and latin tnanuscripts. "Art Studies" 1927.
EX LIBRIS... (łac. = z książek), słowa najczęściej występujące w napisie własnościowym *ekslibrisu, poprzedzające nazwisko właściciela księgozbioru lub nazwę biblioteki. Zamiennie występują niekiedy również inne formuły łacińskie: liber, libri, bibliotheca, ex bibliotheca, collectio, ex collectione, donum, ex dono, ex musicis, ex eroticis itp., lub ich odpowiedniki polskie: książka, książki, biblioteka, z biblioteki, zbiór (księgozbiór), ze zbioru (z księgozbioru), dar, z daru, muzykalia, erotyki itp.
EXEMPLAIRE ENRICHI zob. UNIKAT.
EXERCITIUM SUPER PATER NOSTER, jedna z najstarszych niderł. *książek ksylograficznych, złożona z dziesięciu drzew, i tekstu objaśniającego, przeznaczona przede wszystkim dla kaznodziejów zakonnych. Znane są
683
684
EXULTET
trzy księgi ksylograf., z których dwie są pochodzenia flam. Najstarsza, chiroksylograficzna z lat ok. 1430-1440, znajdująca się w *Bibliotheque Nationale w Paryżu, stanowiła dzieło wybitnego artysty, wzorowane na rpsie z Bibliotheque Royal w Brukseli. Styl ryc. zbliżony jest do mistrzów flam., Rogera van der Weyden i Flemalle. W późniejszym wyd. tekst w j. łac. i flam. wycięty na desce, a kompozycje zostały przerobione (ubiory zmienione, rys. konturowy, fałdy zaokrąglone). Wyd. to pochodzi prawdopodobnie z trzeciej ćwierci XV w. i znane jest z dwóch egzemplarzy: z Bibliotheque Nationale w Paryżu i Bibliotheque Communale w Mons. Wyd. trzecie, z którego zachowała się tylko jedna karta, prawdopodobnie jest pochodzenia norymberskiego.
EXORCISMORUM LIBER (gr. i łac), księga liturgiczna obrządku łac, znana już w V w., zawierająca egzor-cyzmy nad opętanymi. E.l. włączano też do innych ksiąg liturgicznych, jak *pontyfikał i *rytuał. Formuły bywały różne, zależnie od diecezji, kraju i epoki, ujednolicone zostały dopiero przez ogólnie obowiązujący rytuał rzymski
od 1614. E.l. wręcza bp nowo wyświęconym egzorcystom jako symbol ich uprawnień.
EXPLICIT (z łac. explicare = rozwijać), w starożytności tytuł dzieła umieszczony na końcu *zwoju, a więc dostępny do odczytania po jego rozwinięciu. Nazwa ta przetrwała do czasów, gdy zwój wyszedł z użycia, zastąpiony przez *kodeks, i w odniesieniu do rpsów średniowiecznych oraz *inkunabułów ma znaczenia następujące: 1. Formułka umieszczona na końcu tekstu, oznajmiająca o zakończeniu dzieła lub jego części (księgi, rozdziału), a zaczynająca się od słowa E., po którym z reguły następuje tytuł. Często wyróżniana była odrębną formą graficzną lub barwą. 2. Końcowe słowa tekstu dzieła, zwane też inaczej conclusia. Podobnie jak *incipit są one ważnym elementem dla identyfikacji tekstów, toteż cytuje się je przy opisach rpsów i inkunabułów w *kata-logach. Zob. tak 46 (3).
EXULTET zob. ZWÓJ.
FABRICIUS (Faber) Paweł (zm. 1608), księgarz krakowski i warszawski, ożeniony z córką drukarza M. *Wirz-bięty, Rozyną. Założył w 1574 stałą księgarnię w Krakowie z filią w Warszawie, którą kierował Jakub Nie-ciecki. Fabricius przeniósł się do Warszawy ok. 1579. W 1586 uzyskał od władz miejskich przywilei na przeciąg 12 lat, zapewniający mu prawo wyłączności ia handel książkami. Jego konkurent, introligator Jan Modzelewski, dostał podobny przywilej w 1588, co było powodem długotrwałych sporów, zakończonych wyrokiem Zygmunta III (z 12 czerwca 1598) uprawniającym obu księgarzy do prowadzenia dwu księgarni w Warszawie. Fabricius utrzymywał stosunki księgarskie z Toruniem, Rakowem, Wrocławiem. Po jego śmierci wdowa Jadwiga prowadziła księgarnię dopiero od 1621, albowiem na okres wcześniejszy przywileje mieli Marcin Ryling i wdowa po Modzelewskim.
A. Wejnert: Wiadomośó o księgarniach najdawniejszych w Warszawie. "Bibl. Warsz." I 1874. PSB.
FABRYKA PAPIERU zob. PAPIERNIA.
FACECJE (łac. facetia = żart), zbiór krótkich żartobliwych opowiadań, szczególnie popularnych w epoce Odrodzenia, choć wywodzących się z czasów starożytnych i średniowiecza. Rozwój F. datuje się od wydania Libri IVfacetiarum Poggio Braccioliniego (1471). W Niemczech klasykiem F. łacińskich był Heinrich Bebel (Facetiae 1506-1509). Od początku XVI w. zaczęły ukazywać się w Europie zbiory F. w j. narodowych. Ś Pierwszym polskim zbiorem F. były wierszowane Figliki Mikołaja Reja (1562), największą popularność osiągnęły Facecje polskie (wydanie 1 ok. 1570, w XVII w. 8 wydań) oraz Co nowego (1650).
J. Krzyżanowski, K. Żukowska-Billip: Dawna facecja poi 1960.
FACSIMILE (łac. fac simile = czyń podobnie): 1. Wierna podobizna pierwotnego dokumentu rękopiśmiennego lub drukowanego, sporządzona ręcznie (odrys), me-
chanicznie lub fotograficznie. Najwcześniejsze znane F. pochodzi z oficyny *Plantinów, gdzie w 1626 odtworzono w miedziorycie Martyrologium Hieronymianum. Począwszy od wczesnych lat w. XIX w Europie wykonywano kopie rzadkich i dawnych druków. W Polsce jedną z pierwszych prób było wydanie przez Motty'ego "z naśladowaniem oryginału" tzw. Modlitewnika Nawojki (1823). Rozgłos zyskał poi. rytownik A. *Piliński (1810-1887), osiadły we Francji, pionier powielania litograficznego.
toUąnp^iuHipdp
Umotftwttonfobtt
Karta tytułowa Figlików M. Reja. 1574
687
688
Z jego warsztatu wyszły m. in. kopie Apocalypsis Reja (1876), Statutu wiślickiego (1877), Psałterza puławskiego (1880) oraz cała seria zabytków obcych: Monuments de la xylographie. W Warszawie wiele ulotnych tekstów muzycznych z w. XVI wydał w podobiźnie Józef Przyborow-ski (1823-1896), w Krakowie Władysław Bartynowski (1832-1918), numizmatyk i archeolog, który nadto zgromadził kolekcję kart tytułowych i dedykacyjnych w F. i ofiarował ją Muzeum Czapskich. Już w 1. 70-tych w. XIX zaczęto posługiwać się fotografią (m. in. D.E. Friedlein w Zabytkach sztuki drukarskiej 1877), pierwsze edycje "foto-typowe" ukazały się z pocz. w. XX, wśród nich fragment Zwierzyńca Reja (1905). Okres międzywojenny przyniósł szereg Śwydań cennych zabytków piśmiennictwa (fBiblia królowej Zofii 1930, *Psałterz floriański 1939). W okresie powojennym F., ułatwione rozwojem techniki fotooffseto-wej, staje się systematycznie rozwijanym dziełem naukowej produkcji wydawniczej dla zaspokojenia stale rosnących potrzeb bibl. naukowych. Serię F. zainicjowało Tow. Naukowe w Warszawie (Kronika Galia Anonima 1948, *Rozmyślanie przemyskie 1952). PIW wznowił metodą fototypiczną m. in. Słownik Lindego, Słownik warszawski, Teatra w Polsce Karola Estreichera. Planową akcję wydań F. podjął z inicjatywy głównie Polskiej Akademii Nauk *Zakład Narodowy im. Ossolińskich. W Bibliotece Pisarzów Polskich (12 tomów do 1967) ukazały się pod redakcją M.R. Mayenowej pełne i precyzyjne F. tekstów literatury staropolskiej. Z innych facsimilowych wydań Ossolineum do najważniejszych należą m. in. Biblia litewska Chylińskiego, Trybuna Ludów, rękopisy Słowackiego oraz Mickiewicza. PWN wydało m. in. F. Monumenta Poloniae Augusta Bielowskiego, Bibliografa historii Ludwika Finkla. Pod redakcją Hieronima Feichta ukazuje się seria F. średniowiecznych zespołów muzycznych z bibl. poi. pt. Anti-quitates Musicae in Polonia (do 1967 sześć tomów). PWM w Krakowie wydaje m. in. F. odręcznych zapisów Chopina oraz Dzieł wszystkich Oskara Kolberga (33 tomy w 1960-1966).
FAJANS Maksymilian (1827-1890), właściciel zakładu litograficznego, rysownik, malarz i litograf. W 1. 1844--1848 studiował w Warszawie, od 1849-1853 w Paryżu, gdzie uczył się dalej malarstwa (u A. Scheffera) i litografii w pracowni E. Lassalle'a. Praktykował w zakładzie chro-molitografii R.J. Lemerciera. Po powrocie założył największy w Warszawie zakład litograficzny, który położył nie tylko wielkie zasługi wydawnicze, ale skąd wyszli następnie samodzielni litografowie. Pod kierunkiem F. odbito rysowane przezeń Wizerunki polskie (14 zesz. od 1851), Wzory sztuki średniowiecznej A. Przeżdzieckiego i E. Ras-tawieckiego (od 1852) oraz Album widoków N. *Ordy (1873--1883), ogromną ilość litografii, także barwnych, luźnych
FALCK
druków okolicznościowych itp. Pod koniec życia F. specjalizował się w wydawnictwie fotografii.
PSB VI. A. Banach: Poi. książka ilustrowana 1800-1900. 1959.
FAKTURA KSIĘGARSKA, rachunek wystawiony przez dostawcę (hurtownię księgarską, wydawcę) przedsiębiorstwu księgarskiemu za dostawy książek. F.k. może obejmować jedną lub więcej dostaw skierowanych do księgarń danego przedsiębiorstwa księgarskiego.
FALC: 1. Zagięcie (złam) zadrukowanego arkusza, powstające przy składaniu go dla uzyskania kolejności stronic. 2. Wąski pasek mocnego papieru alho białego cienkiego płótna, rzadziej skóry, wszyty w grzbiet oprawnej książki, przeznaczony do przyklejania do niego tablicy, mapki lub wklejki.
F. grzbietowy, załamanie arkusza wszyte w grzbiet przy oprawianiu książki.
F. pergaminowy, nazwa paska pergaminu, dołączonego do arkusza sfalcowanego (*Składka) i przeszytego wraz z nim lub z wklejką, aby przeciwdziałać przerywaniu arkusza przez nitkę. Stosowany przeważnie w średniowieczu, robiony był często z pociętych cennych rpsów.
F. poprzeczny, załamanie sfalcowanego arkusza, znajdujące się w główce i prostopadłe do *grzbietu bloku książkowego, które obcina się przy oprawie twardej.
F. wyklejkowy jest przeznaczony do przyklejania lub przyszywania wyklejki; stosuje się go przy wykonywaniu mocnych opraw.
Zob. też Falcowanie.
FALCERKA zob. MASZYNY TORSKIE M. do złamywania.
INTROLIGA-
FALCK Jeremiasz (1609-1677), najwybitniejszy rytownik poi. XVII w., gdańszczanin. Wiele przebywał za granicą, we Francji, Niderlandach, Szwecji i Danii. L. 1649--1655 spędził w Sztokholmie jako nadworny rytownik królowej Krystyny. Często podpisywał swe ryc. J. Falck Polonus. Był autorem ponad 400 ryc, przeważnie grafiki reprodukcyjnej wg dzieł różnych artystów i o różnorodnej tematyce: portrety, ryc. treści religijnej, alegorycznej, mitologicznej, rodzajowej, ponadto wzory złot-nictwa, serie kwiatów oraz karty tyt. Ok. 100 ryc. o tematyce poi., w tym wiele sztychów, poświęcił rodzinnemu Gdańskowi. F. pozostawał w stałym kontakcie z gdańskim wydawcą J. *Forsterem. Wykonywał dla niego karty tyt., m. in. do Orationes kanclerza J. Ossolińskiego (1647), w tym samym roku do dzieła J. *Meveliusa Selenografia, w 1652 do Gestorum populi Poloni A.M. Fredry, w 1664 tegoż autora Monita poUtico moralia, a w 1673 do Machina coelestis
689
690
PALCOWANIE
J. Heveliusa. W Amsterdamie w 1. 1656-1658 rytował wraz z C. *Visscherem i T. Mathanem zbiór obrazów Gerrita Reynsta, burmistrza Amsterdamu. Ryc. ukazały się w 1660-1671 pt. Variarum imaginum a celeberrimis artificibus pktarum caelaturae... jako pierwsza holenderska publikacja galerii malarstwa.
PSB VI. Iwanoyko: J.F... 1952 (rec. M. Mrozińska: "Biul. Hist. Sztuki" XVI 1954 nr 1).
FALCOWANIE, w introligatorstwie składanie (załamywanie) wydrukowanych arkuszy na przewidziany *for-mat oprawianej książki. Zwykły 16-stronicowy *arkusz wydrukowanej książki zostaje złożony na połowę, równolegle do krótszego jego boku, z zachowaniem *registra, tzn. tak, aby stronice druku połowy złamanego arkusza padały dokładnie na stronice druku drugiej połowy arkusza. Po obróceniu arkusza o 90 wykonuje się drugie i trzecie zagięcie (*Falc). Przez F. musi powstać kolejność stronic w arkuszu. Zamiast pracy ręcznej stosuje się dziś do wykonywania tej czynności maszynę zwaną falcówką (*Maszyny introligatorskie). F. leporello, inaczej F. harmonijkowe albo F. w zygzak, to rodzaj F. równoległego, przy którym każdy następny złam wykonuje się w odwrotnym kierunku. Stosuje się je przy F. prospektów lub tabel. F. prostopadłe powstaje wtedy, gdy każdy następny złam jest prostopadły do poprzedniego. Ś F. równoległe zachodzi wtedy, gdy każdy następny złam jest równoległy do poprzedniego. F. serwetkowe posiada każdy następny złam wykonywany stale w jedną stronę. Przefal-cowanie: przy falcowaniu maszynowym trafiają się nieraz sfalcowane arkusze z niedokładnie padającymi na siebie stronicami druku. Należy je wówczas rozłożyć i ponownie sfalcować ręcznie na paginy, mocno zaprasowując kostką nowo powstałe złamy. Konieczność przefalcowania może wypłynąć przy oprawianiu broszur w oprawę twardą.
FALCOWNIK zob. MASZYNY INTROLIGATORSKIE M. do złamywania.
FALCÓWKĄ zob. MASZYNY INTROLIGATORSKIE M. do złamywania.
FALOWANIE PAPIERU zob. WŁASNOŚCI PAPIERU.
FALSYFIKAT (łac. falsificatus, falsus = fałszywy), dokument podrobiony w formie i treści całkowicie lub częściowo ŚŚ przez wprowadzenie do oryginalnego tekstu późniejszych dopisków. W literaturze F. oznacza fałszerstwo literackie utwór świadomie stylizowany na produkt innego pióra, często innej epoki. Do najsłynniejszych należą Pieśni Osjana (1765), ogłoszone przez Jamesa Mac-
phersona (1736-1796), cykl rzekomo archaicznych poematów ludowych szkockich. Z entuzjazmem przyjęte przez współczesnych, dopiero w 1840 zostały zdemaskowane jako twór samego Macphersona. Moda na prymitywną ludową twórczość wywołała następne mistyfikacje, jak wydany w 1819 przez Vaclava Hankę (1791-1861) tzw. Rękopis królowo&worśki i Rękopis zielonogórski, rzekome zabytki epiki ludowej czes. z w. X-XIII. Ostatnio budzi zastrzeżenia również autentyczność Słowa o pułku Igora, którego rps, podobno XVI-wieczny, spłonął w Moskwie w 1812.
J.A. Farrer: Literarische Falschungen. 1907. J. Tazbir: Z dziejów fałszerstw historycznych w Polsce w i poł.XIX w. "Prz. Hist." 1966 z. 4.
FAŁSZOWANIE OPRAW na szerszą skalę rozwinęło się w poł. XIX w., w okresie panującego w sztuce naśladownictwa dawnych stylów. Wysokie ceny płacone za oprawy sławnych bibliofilów skusiły nieuczciwych spryciarzy (Louis Hague w Londynie i Francji, Monte i Villa w Bolonii oraz in.) do kopiowania oryginałów. Dla stworzenia fałszywej ^proweniencji wprawiano rps lub stary druk do odpowiednio dobranej oprawy z epoki (*Remboitage) i uzupełniano dekorację stylowej oprawy dodatkowym wyciskiem dewizy, *emblematu, *mono-gramu lub nazwiska bibliofila. W ten sposób powstawały fałszowane oprawy J. *Groliera, T. *Mahieu, A. *Far-nese, *Corvinianów, a nawet sieneńskie (*Oprawa malowana). Falsyfikaty kupowały bibl. i muzea. Dopiero bibliotekarz włoski G. Fumagalli odkrył fałszerstwa boloń-czyków i w 1902 opublikował wzory fałszywych tłoków. Następnie G.D. Hobson podał charakterystyczne cechy fałszowanych opraw "Canevari" (Farnese) i zreproduko-wał fałszywe oprawy Groliera. Falsyfikaty ograniczone zazwyczaj do imitacji niektórych tylko elementów oprawy są stosunkowo łatwo rozpoznawalne dla specjalisty. Dziś ogromna literatura w tym zakresie, dobra znajomość stylów historycznych, zwłaszcza rozwoju techniki oprawy, oraz nowoczesne środki (np. promienie ultrafioletowe) pozwalają prawie bezbłędnie odróżnić falsyfikat od oryginału.
H. Helwig I.
FANFARĘ zob. OPRAWA A LA FANFARĘ.
FARBY (w iluminatorrtwie), mieszanina kolorowego proszku, zwanego pigmentem, ze spoiwem (*Surowce do produkcji farb). Materiał, narzędzia i sposoby wytwarzania F., przekazane średniowiecznym iluminatorom przez kulturę antyczną, pozostały prawie bez zmian. Barwne glinki lub minerały, soki roślinne czy zwierzęce były naturalnym materiałem barwiącym, używanym od tysiącleci. Umie-
691
692
TAB. 15. WYBRANE ZNAKI WODNE PAPIERNI POLSKICH
usraaidvd
kxvnz
-avi
FARBY
jętność przerabiania tego surowca na pigment oraz produkcję pigmentów z sztucznie wytwarzanych związków chemicznych znano od czasów starożytnych. Grudki kolorowych surowców, naturalnych i sztucznych, kruszono, oczyszczano i mielono. Od wielkości ziaren pigmentu zależał często odcień danego koloru. Równie stara była wiedza o przetwarzaniu nietrwałych soków roślinnych i zwierzęcych, rozpuszczalnych w wodzie na nierozpuszczalne pigmenty i laki, które mogły być przejrzyste, półprzejrzy-ste lub kryjące. Jako spoiwa (medium), sklejającego cząsteczki pigmentów i przytwierdzającego je do podłoża, używano specjalnie spreparowanego jajka kurzego, które było spoiwem słabym i kruchym, a takie gumy z drzew owocowych (np. arabska z drzewa acacia arabica i klej gluteinowy, który był mocnym spoiwem dla kolorów kryjących). W XIV w. guma arabska zaczęła wypierać białko. F. ucierane na gumie nabierały przejrzystości i głębi. W XV w. dla wydobycia bogactwa tonu dodawano do spoiwa żywice. Niektóre barwniki rozcieńczano winem, piwem lub sokiem owoców czy barwnym sokiem roślinnym. Dla większej elastyczności gruntu lub w celu opóźnienia jego wysychania dodawano do spoiwa żółtko z jajka, miód lub cukier. W VI-XVIw. używano w ilumi-natorstwie następujących F.:
Czernie: sadza, najczęściej z lampy oliwnej; węgiel drzewny, przeważnie z pędów winorośli.
Biele: biel ołowiowa zwana ceruzą (węglan ołowiu), kryjąca; biel z wypalonych kości drobiu lub skorupek od jajek; biel z mielonych muszli ostryg, charakterystyczna dla iluminatorstwa ang.
Czerwienie: rubrum (tlenek żelaza), minia (tlenek ołowiu), tania i łatwa w produkcji, kryjące; cynober (naturalny siarczek rtęci), bardzo drogi, piękny i trwały, kryjący (najlepsze gatunki sprowadzano z Hiszpanii; po XII w. rozpowszechnił się cynober wytwarzany sztucznie); synopia (czerwony tlenek żelaza), w iluminacjach rzadko spotykana.
Czerwienie pochodzenia organicznego (laki): grana, z barwnika wydobywanego z owadów żyjących na liściach dębu quercus coccifera, nietrwały; kermes, z barwnika pochodzenia zwierzęcego, nietrwały; koszenilia, barwnik pochodzenia zwierzęcego, popularny w XVI w., wyparł z użycia kermes i grane; laki z drzewa brazilium, sprowadzanego z Cejlonu, wytwarzane od XII w., przezroczyste i półkryjące; marzanna, czerwony barwnik z rośliny ru-bea tinctorum, znany od starożytności jako barwnik do tkanin, od XIV w. ceniony pigment, jest jednym z niewielu trwałych barwników organicznych; smocza krew, żywica z pnia lub owoców krzewu dracoena draco; fo-lium, czerwony barwnik pochodzenia roślinnego, używany wyłącznie do iluminowania rpsów, ma właściwości lakmusu: w środowisku kwaśnym czerwony, w obojętnym fioletowy, a w zasadowym błękitny; purpura z Tyru,
barwnik organiczny ze skorupiaka murex, w iluminator-stwie wyszedł z użycia ok. XI w., we wczesnym średniowieczu zastępowano go ze względu na cenę barwnikiem ze skorupiaków zbieranych u wybrzeży Anglii i płn. Francji; oricella, barwnik z mchu rocella tinctoria.
Błękity: ażuryt (naturalny węglan miedzi), w użyciu od XIII do XVII w.; ultramaryna naturalna (lapis lazuli, minerał kopalny), odznaczająca się trwałością, bardzo droga; indygo, sok z rośliny indigoferae z Indii; barwnik z rośliny urzet, isatis tinctoria, zastępował importowane drogie indygo.
Zielenie: zieleń malachitowa (węglan miedzi), minerał kopalny; ziemia zielona (tlenek żelaza), w rpsach, jak i w malarstwie sztalugowym, używana do podmalowy-wania *karnacji, przed XV w. mieszano ją z bielą; gryn-szpan, verdigris (octan miedzi), w XIV w. powoli wyszedł z użycia, w Anglii i Francji w XIV w. znano odmianę grynszpanu tzw. Rouen green.
Zielenie organiczne z soków roślinnych: barwnik z dojrzałych jagód szakłaka ciernistego (rhamnus) w późnym średniowieczu zastąpił grynszpan; zieleń z kwiatu irysów, lepki i gęsty sok używany bez spoiwa, popularny, jak i poprzedni, w XIV i XV w. W użyciu były również zielenie z mieszanych kolorów, np. ultramaryna z orpimen-tem lub grynszpan z szafranem. Mieszania więcej niż dwu, trzech kolorów prawie nie stosowano, odmienny ton lub kolor wydobywano raczej przez pokrywanie danego koloru innym, bardziej przejrzystym, tzw. laserunkiem. Bogata ilość zielonych kolorów, stosowanych w średniowieczu, zachowała się jedynie w iluminatorstwie. W malarstwie sztalugowym, pod wpływem powietrza, światła i wilgoci, zielenie organiczne uległy zmianom kolorystycznym lub wypłowiały.
Żółcienie: najniezbędniejszym kolorem średniowiecza było złoto, zadaniem żółcieni była jego imitacja, wzbogacanie zieleni i, w mniejszym stopniu, czerwieni; orpi-ment, auripigment (siarczek arsenu), używany w chryzo-grafii jako imitacja złota, wyszedł z użycia w późnym średniowieczu; realgar (dwusiarczek arsenu), w iluminacjach używany bardzo rzadko, przeważnie dodawany jako środek antygnilny do spoiw jajecznych; żółć wołowa, zastępowała orpiment; giallorino albo massicot (tlenek ołowiu); mosaic gold, sztucznie wytwarzany siarczek cyny, znany i często używany od XVI w. Inne żółcienie imitujące złoto do pisania: żółtko ucierane z rtęcią, lekko rozrzedzone wodą z domieszką szafranu (bardzo nietrwałe); złociste laki z soku aloesu, mieszane ze sproszkowanym srebrem lub cyną.
Żółcienie organiczne z soków roślinnych: szafran, sok odmiany krokusa jesiennego, w XIV i XV w. używany do wzbogacania zieleni, a w XV w. w Niemczech dodawano go do cynobru (używany też w postaci *inkaustu);
693
E WoK 24
694
FARBY DRUKARSKIE
sok niedojrzałych jagód szakłaku ciernistego (rhamnus), używany w XIV w. w stanie naturalnym, a w XV w. przerabiany na lak, pod nazwą giallo santo; arzika, lak z rezedy farbiarskiej (reseda luteola), szeroko używany w XIV w., produkowany w dwu odmianach: przejrzystej i półprzej-rzystej; ochra (tlenek żelaza), pigment w miniatorstwie używany przejściowo w późnym średniowieczu.
Metale: złoto (*Chryzografia, *Floryzowanie), srebro, cyna, w formie płatków lub blaszek oraz proszków mieszanych ze spoiwem.
Manuel de la conseruation et de la restauration des peintures. 1939. (Zawiera: Table des couleurs z nomenklaturą w czterech j., z podaniem składników chem., stosowania do miniatur i chronologią użycia). Ś A.P. Laurie: The techniaue ofthegreatpainters. 1949. C. Cennini: Rzecz o malarstwie. Kom. H. Jędrzejewska. 1955. D.V. Thompson: The materials and techniąues ofmedievalpaintings. 1956.
FARBY DRUKARSKIE sporządzane są z rozmaitych *surowców do produkcji F. (barwidła i spoiwa). Barwidłem w farbach czarnych, zwłaszcza w gorszych gatunkach, jest sadza płomieniowa; w lepszych gatunkach sadza lampowa i gazowa. Barwidłem w farbach kolorowych jest albo barwnik ziemny, mineralny, albo organiczny (F. teerowe i F. anilinowe). Spoiwem barwideł dla F. typograficznych, litograficznych, offsetowych i światło-drukowych jest pokost; dla F. rotograwiurowych (oleistych) najczęściej mieszanina żywicy i rozpuszczalnika w postaci węglowodoru (benzen, toluen, ksylen); w rzadkich przypadkach, dla F. wodnych rotograwiurowych woda. Dla tańszych F. gazetowych stosuje się pokosty zastępcze, z których najlepsze są otrzymywane z oleju wrzecionowego. Przygotowanie F.d. polega na wykonaniu odpowiedniego procesu produkcyjnego. Czynnością wstępną, przygotowującą barwidło i spoiwo do wspólnego ucierania, jest mieszanie farb w aparatach zwanych mieszalnikami. Produkt dokładnego wymieszania barwidła ze spoiwem nazywa się ciastem. Następnym etapem jest ucieranie, wykonywane na ucieraczkach, w których następuje rozdrobnienie barwidła, zwilżenie go i zdyspergowa-nie ze spoiwem, polegające na tworzeniu trwałych otoczek solwatacyjnych dokoła ziarenek pigmentu. Przez powiązanie tworzą one rodzaj siatki przestrzennej. W wyniku tego ciekłość zawiesiny maleje i następuje jej usztywnienie. Bezpośrednie przygotowanie F. do druku polega na wyjęciu jej z puszki, roztarciu za pomocą *szpachli na fundamencie, włożeniu jej do kałamarza urządzenia farbowego maszyny drukującej i doprowadzeniu z kałamarza do formy drukowej (*Zespół farbowy). Zmiana F.d. następuje przy druku kolorowym lub wielobarwnym, kiedy powinno się drukować np. kolor czerwony po żółtym. W tym celu trzeba wybrać farbę z kałamarza, następnie 'wyjąć wałki oraz umyć kałamarz i wałki, gdyż nie oczyszczone mogą
spowodować przy druku następnego koloru jego przybrudzenie lub zmianę barwy. Istnieją różne rodzaje F.d.:
Czerń drukarska, czarna F. typograficzna składająca się z sadzy (czernidło drukarskie) i pokostu.
F. akcydensowa, rodzaj tańszej czarnej F. typograficznej, przeznaczonej do druku *akcydensów.
F. do *druku anilinowego, grupa F. wyprodukowanych z aniliny, o małej światłotrwałości, przeznaczona do druku anilinowego, czyli fleksograficznego. Stanowią one wodny lub spirytusowy roztwór barwnika anilinowego.
F. do druku na celofanie, F. specjalne przeznaczone do druku na foliach. Mają własność szybkiego zasychania na zadrukowanej powierzchni.
F. dwutonowe, kolorowe, ciemne F. ilustracyjne, które przy druku *autotypii wytwarzają po pewnym czasie specjalny, jaśniejszy odcień wydrukowanych klisz siatkowych; każdy bowiem punkt siatki ma jasną otoczkę z F., która powstaje przez wypływanie mieszaniny barwnej rozpuszczonej w tłuszczu. Otoczki te, które czasami prowadzą do niepożądanego zjawiska przebijania F. przez papier, wypływają na zewnątrz i tworzą w ten sposób między punktami siatki jaśniejszy ton, dający złudzenie drugiego koloru. Odcień ten kształtuje się stosownie do użytego papieru i rodzaju F.d. bardzo rozmaicie i czasem daje niepożądane niespodzianki.
F. dziełowe, tańsze gatunki czarnej F. typograficznej, przeznaczone do masowego druku tekstów książek o mniejszych wymaganiach graficznych. Muszą one mieć zdolność schnięcia powierzchniowego, być tęższe od farb rotacyjnych i zawierać olej schnący.
F. gazetowe, najtańsze F. typograficzne o rzadkiej konsystencji do druku gazet na maszynie rotacyjnej.
F. ilustracyjne, droższe, czarne F. typograficzne o silnej konsystencji do druku klisz siatkowych. F. ilustracyjne muszą mieć głębszą czerń i zawierać, oprócz oleju lnianego i sadzy, podbarwiacze w postaci niebieskich pigmentów.
F. litograficzne mają bardzo dużą konsystencję i są "długie" (ciągliwe), tym głównie różnią się od F. offsetowych. Przy małej szybkości druku litograficznego ^Litografia) nie powoduje to niebezpieczeństwa rwania papieru. F. litograficzne utrwalają się przede wszystkim wskutek schnięcia pokostów, ponieważ papiery litograficzne są bardzo mało chłonne. Dłuższy proces schnięcia przy tak powolnym druku nie jest szkodliwy. Zarówno dzięki temu, że do farby o większej konsystencji można wprowadzić więcej pigmentu, jak i dzięki temu, że przy niechłonnych papierach prawie cała nałożona farba pozostaje na powierzchni, F. litograficzne dają intensywniejsze odbitki niż F. offsetowe. F. litograficzne muszą być odporne na działanie wody, która zwilża formę. Czarne F. litograficzne są pod względem właściwości poza konsystencją
695
696
FARBY INTROLIGATORSKIE
zbliżone do ilustracyjnych F. typograficznych. Na ogół zawierają one: sadzy gazowej 33%, sztucznego pokostu 47%, pigmentu milori 20%. W tańszych gatunkach używa się również pokostu asfaltowego. Kolorowe F. litograficzne wymagają lepszego spoiwa, jak np. pokost lniany. F. offsetowe dzieli się na dwie grupy: F. do druku na maszynach offsetowych rotacyjnych i arkuszowych. Różnią się one przede wszystkim konsystencją. "W technice druku offsetowego (*Offset) F. nanoszona jest na papier cienką warstwą w granicach l-l1/2 mikrona. Przy offsecie, który jest drukiem pośrednim, część F. pozostaje na cylindrze gumowym i dlatego F. offsetowa musi być dostatecznie intensywna. Nie można do wyrobu F. offsetowych stosować środków, które by zawierały składniki niszczące aluminiową, cynkową lub bimetalową *formę drukującą. F. offsetowe powinny zawierać pigmenty i laki całkowicie odporne na działanie wody. Zwykle czarne F. offsetowe zawierają ok. 30% sadzy, 50% pokostu, 17% pigmentu milori i 3% sykatywy olejowej.
F. do suchego offsetu są zasadniczo zbliżone do F. typograficznych, muszą jednak być intensywniejsze, a pigment powinien być miękki i drobnoziarnisty. Zasada suchego offsetu polega na tym, że forma drukarska posiada elementy drukujące wypukłe, po nałożeniu na nie F. następuje przeniesienie jej na gumę, a z gumy dopiero na papier.
F. rotograwiurowe różnią się zasadniczo pod wieloma względami od F. typograficznych, litograficznych i offsetowych. Powinny być płynne, aby łatwo napełniały zagłębienia siatki cylindra formowego, a następnie dobrze wsiąkały w papier. Mała lepkość tych F. umożliwia dokładne zebranie nadmiaru F. z powierzchni cylindra przez *rakiel. Muszą to być poza tym F. szybko schnące, aby z uwagi na małą lepkość nie przebijały na drugą stronę papieru. Spoiwa rotograwiurowe muszą zawierać rozpuszczalniki lotne, gdyż F. te utrwalają się przez odparowanie części ciekłych. Najczęściej stosowane są w drukarstwie F. toluenowo-ksylenowe. Spoiwo tych F. sporządza się przeważnie z kilku żywic lub pokostów i rozcieńczalników. W poszukiwaniu nietoksycznych i bezwon-nych F. rotograwiurowych opracowano F., w których składnikiem pokostu jest woda. Zastosowanie wody jako głównego rozpuszczalnika znacznie obniża koszty produkcji. F. wodne nie dają jednak odbitek o wysokiej jakości i zbyt silnie nawilżają papier. F. rotograwiurowe mogą być produkowane jako F. kryjące i przezroczyste oraz matowe i z połyskiem. Istotną jest rzeczą, aby F. rotograwiurowa nie wywoływała procesów chemicznych na bardzo delikatnej powierzchni miedzianej koszulek cylindra formowego. F. termiczne w temperaturze pokojowej są w stanie stałym i zestalone wrzuca się do kałamarza. Wskutek ogrzewania F. do temperatury około 65C staje się ona
płynna i łatwo wchodzi w zagłębienia cylindra. W chwili zetknięcia się z chłodnym papierem F. zestala się natychmiast. Przy druku wielobarwnym należy zachować różnicę temperatur topnienia F.: jeżeli np. pierwsza nałożona F. będzie miała temperaturę 65C, to druga powinna mieć 62C, a trzecia 60C.
F. szybko schnące, o przyśpieszonym czasie schnięcia dzięki zawartości suszek, stosowane są do druków wymagających szybkiego wykonania.
F. typograficzne, używane do druku wypukłego typograficznego. Powinny mieć następujące własności: trwałość, tj. wykazywać ścisłe związanie barwidła ze spoiwem; zdolność obracania się w kałamarzu; zdolność równomiernego rozcierania się na wałkach, niezasychania i niezdzie-rania masy walcowej; zdolność równomiernego nakładania się na formę drukową; zdolność przechodzenia na formę drukową w dostatecznej ilości, bez wsiąkania zbyt głęboko w papier; zdolność dawania odbitki w żądanym kolorze i światło trwałości. F. typograficzne czarne dzielą się na rotacyjne (tekstowe i ilustracyjne) i dziełowe (tekstowe, akcydensowe i ilustracyjne). F. rotacyjne są przeznaczone do druku wykonywanego na maszynach szybkobieżnych. Składają się one z sadzy, pokostu i pod-barwiaczy. Mają zdolność szybkiego utrwalania się dzięki łatwemu wsiąkaniu w papier. Są trzy rodzaje F. typograficznych kolorowych: przeźroczyste, kryjące i półkry-jące. F. przeźroczyste (transparentowe) przy nadruku dają barwy pośrednie, np. nadruk F. niebieskiej na żółtą daje kolor zielony. F. tego typu używa się do druków barwnych półtonowych. F. kryjące są stosowane do wykonywania takich druków kolorowych, w których kolory na siebie nie zachodzą. F. półkryjące mogą być stosowane w obu przypadkach.
Milori, F. niebieska z odcieniem zielonkawym powstała przez użycie pigmentu milori. Stosuje się ją też jako dodatek do F. czarnych dla pogłębienia koloru. Milori jest F. prześwitującą, o dużej światłotrwałości i kwasoodporności.
Zob. też Brązowanie druków, Dobieranie barw, Młynek do farb, Skala barw, Tonowanie, Triada farb, Tynktura, Zespół farbowy.
O. Sauberlich: Obrał Worterbuch. 1949. B.I. Berezin: Materiałoznawstwo poligraficzne. 1953. Cz. Gruszczyński: Farby graficzne. 1960.
FARBY INTROLIGATORSKIE stosuje się do druku tytułów i ozdób na okładkach twardych. Własności F.i. znacznie różnią się od własności *farb drukarskich, ponieważ drukuje się nimi na materiałach słabiej wchłaniających farbę. F.i. powinny mieć czysty żywy kolor, dużą światłotrwałość, dobrą zdolność krycia, zdolność szybkiego wysychania i gęstość większą niż farby drukarskie.
FARINOLA
FARINOLA zob. MĄCZKOWICZ Walenty.
FARMAKOPEA (łac. Pharmacopoea),'urzędowy spis leków zawierający obowiązujące normy ich składu, sposób przyrządzania i przechowywania. Terminu F. użył po raz pierwszy Jan Placotomus (Brettschneider 1514-1577), aptekarz i lekarz gdański, w dziele Pharmacopoea in com-pendium (Antwerpiae 1560). Zbiory przepisów aptecznych istniały już w starożytności, np. Galena De simplidum medicamentorum temperamentis et facultatibus; w dobie arab. znane Antidotarium Rhazesa (IX w.) oraz Avicenny Canon medicinae (X/XI w.) używany przez lekarzy i aptekarzy do końca XVI w.; w XII w. Antidotarium Mikołaja (Nicolaus Praepositus), przełożonego Szkoły Salernitańskiej, i wiele in. Pod koniec XV w. ukazały się pierwsze drukowane F. miejskie: we Florencji w 1498 Nuovo Receptario Composto, w 1546 Dispensatorium Norimbergense Valeriusa Cordusa. W XVII w. powstały F. o charakterze ogólnopaństwowym. W Prusach w 1698 Dispensatorium Brandenburgicum, w 1770 w Rosji Pharmacopoea Rossica, we Francji w 1818 Codex medicamentorum gallicus. Po drugiej wojnie światowej zrealizowana została przez Światową Organizację Zdrowia idea stworzenia F. międzynarodowej. W 1951 ukazał się jej pierwszy tom pt. Pharmacopoea internationalis.
W Polsce pierwszą F. było Dispensatorium Gedanense (1665) Jana Ernesta Schefflera i Jana Schmidta oraz Pharmacopoea Cracoviensis (1683) JanaWoyny, lekarza królewskiego. Najwcześniejsze wyd. o charakterze ogólnopaństwowym ukazało się w 1817 pt. Pharmacopoea Regni Połoniae, opracowane przez Radę Ogólną Lekarską. Po pierwszej wojnie światowej w 1937 wyszło drugie wyd. zatytułowane Farmakopea polska. W Polsce Ludowej urzędowym obowiązującym spisem jest Farmakopea polska, wyd. trzecie z 1954 (z dwoma suplementami wyd. w 1959 i 1962; w 1965 wyszedł t. 1 wyd. czwartego).
R. Rembieliński: Historia farmacji. 1963.
FARMINGTOŃSKI PLAN zob. GROMADZENIE ZBIORÓW.
FARNESE, rodzina wł. z XV, XVI w., z którą związana jest grupa opraw renesansowych, charakteryzujących się tym, że oprócz wstęgowych bordiur i arabesek w stylu A. *Manutiusa i J. *Groliera mają w środku zwierciadła poniżej tytułu odcisk medalionu w kształcie starożytnej kamei, przedstawiający Apollina wiodącego swój rydwan ku skale nad przepaścią. Medalion ów spotyka się odbity w dwóch wariantach: w poprzek na książkach mniejszego formatu (octavo i quarto) oraz wzdłuż owalu na formatach folio. Długi czas oprawy z Apollinem przypisywano De-metriuszowi Caneyari (1539-1625), lekarzowi papieża Ur-
bana VII. W 1902 G. Fumagalli pierwszy rozwiał "legendę Canevari" i wysunął hipotezę, podjętą następnie przez Hobsona, że oprawy te wykonano dla Pier Luigi F., księcia Parmy, zamordowanego w 1547. Inne rozwiązanie zaproponowała Schunke. Sądzi ona, że oprawy powstały na zlecenie papieża Pawła III (Aleksandra F.) dla jego wnuka, a syna Pier Luigi, Aleksandra F., kardynała, wicekanclerza i powiernika papieskiego. Jeszcze inna hipoteza (W. E. Moss) przyjmuje w oparciu o rachunki papieskie, że oprawy mogły być podarunkiem papieskim dla Oktawiana, drugiego syna Pier Luigi F. W rezultacie problem właściciela tych opraw, związanych niewątpliwie z rodziną F., pozostaje nadal nie rozstrzygnięty. Zbadanie makulatury opraw wyjaśniło, że oprawy sporządzono w Rzymie w czterdziestych 1. XVI w. T. de Ma-rinis dał wykaz 134 zachowanych do dziś opraw z Apollinem (w formatach: octavo 68, quarto Ś 26, folio 40). Wysoko cenione przezzbieraczy oprawy z Apollinem były fałszowane w XIX w. Z dworem F. wiąże się druga grupa opraw kameowych (zachowanych w 154 wol.), których właścicielem był Apollonio Filareto, sekretarz Pier Luigi F. Centralną ozdobę na oprawie stanowi odcisk kamei, wyobrażającej orła w locie nad skalistym krajobrazem z dewizą Wergiliuszową w otoku: "Procul este". Zdaniem Hobsona oprawy dla Filareta wyszły z tego samego warsztatu, co oprawy z Apollinem. Natomiast T. de Marinis przypisuje je raczej innej pracowni.
T. deMarinis: La Ugatura artistica in Italia nei secoli XV e XVI. Vol. 1. 1960.
FASCYKUŁ (z łac. fasciculus = wiązka, pęk): 1. Część dzieła (książki) wydana w formie zeszytowej. 2. *Poszyt archiwalny akt, zawierający zbiór pokrewnych tematycznie pism bądź grupę spraw załatwianych wg kompetencji przez określoną najniższą jednostkę organizacyjną w danym urzędzie.
FASETA, skośny brzeg płyty stereotypowej ^Stereotyp) lub *kliszy, służący do umocowania na podstawkach.
FASTI zob. KALENDARZ.
FAWORSKIJ Władimir (1886-1964), radziecki malarz, rytownik, inscenizator teatralny. Jedną z głównych dziedzin jego twórczości była ilustr. książkowa, wykonywana w technice drzeworytniczej. F. stosował nowoczesną formę wypowiedzi artystycznej nie oderwaną od rzeczywistości, którą jedynie przekształcał na drodze daleko idącej syntezy. Jego dzieła są nasycone bogatą treścią ideową, doskonale też wyczuwał ducha epoki. Sięgał często do wzorów średniowiecznej sztuki ros., zwłaszcza do ornamentyki.
699
700
FEYERABEND
Zakres jego zainteresowań był bardzo różnorodny: od ilustr. do biblijnej Księgi Ruth (1925), do scen zaobserwowanych bezpośrednio w przyrodzie w ilustr. do Opowiadań o zwierzętach Lwa Tołstoja (1929-1932) i do Żeń szeń Michała Priszwina (1933-1934). Wielkie osiągnięcie stanowią ilustr. do poematu ros. Słowo o pułku Igora (1950) oraz do tragedii Borys Godunow Aleksandra Puszkina (1954), w których zostały ujawnione epickie walory treści. Ilustrował też dzieła literatury obcej H. Balzaka, Dantego, P. Merimee, W. Szekspira. Był też twórcą wielu ekslibrisów.
A. Czegodajew: Puti razwitija russkoj sowietskoj kniżnoj grafiki. 1955. W.F.: Illustratiomn zu Werken der Weltliteratur. Wstęp M. Ałpatow. 1959.
FAZOWANIE, wykonywanie na specjalnych strugarkach ręcznych lub maszynowych skośnych *faset na kliszach metalowych lub stereotypach w celu umocowania ich na podkładkach.
FEDERATION INTERNATIONALE DE DO-CUMENTATION zob. MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA DOKUMENTACJI.
FEDERATION INTERNATIONALE DES AS-SOCIATIONS DE BIBLIOTHECAIRES zob. MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA STOWARZYSZEŃ BIBLIOTEKARZY.
FELIETON, artykuł publicystyczno-literacki o zwięzłej, zwartej formie i lekkiej, żywej, zajmującej treści. Wraz z ^reportażem i esejem zalicza się do utworów znajdujących się na pograniczu między *publicystyką a literaturą. Od in. rodzajów publicystyki odróżnia się możnością operowania fikcją literacką. Zasadniczą rolę odgrywają jednak w F. wypadki rzeczywiste, a elementy fikcji są tylko środkiem pomocniczym. W F. ceni się lekkość, dowcip, metaforę, obrazowość. Trwałe walory F. są zależne od wagi poruszanych problemów. F. zapoczątkował paryski "Journal des Debats", dodając do gazety luźne karty ogłoszeniowe, na których ok. 1800 poczęły się ukazywać krytyki teatralne, opisy podróży i krótkie opowiadania ks. de Geoffroy. Z czasem F. stał się częścią składową pisma (*Czasopismo), oddzielany od części politycznej grubą linią. W tej formie upowszechnił się w drugiej poł. XIX w.
FELL TYPES zob. PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
FENIG Jerzy (zm. 1538), księgarz poznański. Przybysz z Lipska, do Poznania zawędrował ok. 1527. Utrzymywał
ścisłe kontakty z Lipskiem i Krakowem. Jego nakładem odbito V 1538 w Lipsku u Melchiora Lottera Diurnale horarum ecclesiae Posnaniensis. Po śmierci F. firmę prowadziła wdowa Elżbieta (zm. 1559), która dalej podtrzymywała kontakty z Lipskiem, głównie zaś z księgarzami Peterem Schiirerem i Johannem Mauserem. Utrzymywała stosunki handlowe z Prusami, przy czym asortyment towarów nie ograniczał się tylko do książek. Wydawszy w 1551 córkę Annę za J. *Seklucjana, przebywała już to w Poznaniu, już to w Królewcu, dokąd przeniósł się Se-klucjan uciekając z Poznania. Firmą kierował syn Jerzy II. On też przejął oficynę po śmierci matki, lecz wkrótce (1560) opuścił Poznań. Pozostawione ruchomości rozlokował u mieszczan poznańskich, u których przeleżały do 1565, kiedy magistrat, nie znajdując spadkobierców, rozprzedał je, oddając m. in. Żydowi Tobiaszowi 510 egz. Diumaliów po złotym za 6 sztuk i resztę ksiąg na wagę po 14 złp. za cetnar.
PSB. VI. M. Wojciechowska: Z dziejów książki w Poznaniu w XVI w. 1927.
FERBER August (zm. 1621), drukarz w Rostoku 1575-1580, 1588-1602, Giistrow 1581-1582, Gryfii 1581--1607?, Toruniu 1609-1621. Był pierwszym drukarzem w Gryfii. W Toruniu nabył oficynę przekazaną Ekonomii tamtejszego gimnazjum przez Eufrozynę Koteniuszową. Jako drukarz Ekonomii wydał 95 druków w ok. 825 arkuszach.
Drukarze. T. 4. 1962.
FERNANDEZ Valentin z Czech założył wraz z Ni-colausem z Saksonii pierwszą stałą drukarnię w Lizbonie (Kito Christi Ludolfa z Saksonii w przekładzie portug. w 1495). Był drukarzem królewskim, wydawał Ordenacoes do Reino. Druki swe zdobił oryginalnymi drzeworytami.
FERS AZURJES zob. AZURES.
FETSCFIER: 1. Jerzy starszy, papiernik wrocławski. Do posiadania papierni doszedł w 1543 dzięki małżeństwu z Benigną, wdową po dwu papiernikach wrocławskich (S. *Stempferze starszym i Mikołaju Egerze). W 1557 dokonał przebudowy papierni wrocławskiej. W 1555 otrzymał również w spadku papiernię legnicką. 2.Jerzy młodszy, papiernik działający na Śląsku. W 1559 ubiegał się o zezwolenie na założenie papierni w Brzegu. W 1560 zakupił od swego krewnego, Jerzego Fetschera starszego, papiernię legnicką.
FEYERABEND Sigmund (1528-1590), wydawca. W 1559 osiedlił się we Frankfurcie n. M. Początkowo pracował jako drzeworytnik. Wkrótce rozwinął ożywioną
701
702
FEYNER
działalność wydawniczą, często w spółkach z drukarzami bądź nakładcami, uzyskując znaczny wpływ na całe księgarstwo frankfurckie. Wydawał głównie literaturę prawniczą, religijną i klasyków łac, a także niem. książki historyczne. Korzystając z usług znanych drzeworytników (m. in. Josta Ammana) publikował dzieła pięknie ilustrowane. Po śmierci F. firmę prowadzili opiekunowie jego syna, następnie do ok. 1600 sam syn Karl Sigmund (zm. 1609); później przeszła ona w ręce Eliasza Willera i Jana Rulanda.
H.Pallmau: SJ7.1881.
FEYNER Konrad zob. FYNER Konrad.
FIAB zob. MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA STOWARZYSZEŃ BIBLIOTEKARZY.
FIAŁEK Walenty (1852-1932), drukarz, wydawca i bibliofil. Kształcił się w zawodzie drukarskim w Chełmnie i Poznaniu, a w 1885 otworzył w Chełmnie drukarnię wydawniczą wraz z księgarnią, w której ukazało się jego nakładem przeszło 200 książek, broszur i kalendarzy dla ludu i młodzieży. Wydawnictwa jego o przeciętnym nakładzie 10-14000 egz. rozchodziły się na Pomorzu, Warmii i Mazurach, w Wielkopolsce i na Śląsku oraz w Westfalii i często na nich uczono dzieci czytać po polsku. W 1919 sprzedał drukarnię zachowując prawo wydawania książek. Zasłużył się nie tylko na polu narodowo-oświatowym, ale również jako bibliofil i zbieracz druków i rpsów dotyczących Pomorza Gdańskiego, których wielką ilość uratował od zagłady. Bibl. jego przechowuje *Książnica Miejska w Toruniu.
PSB VI.
FIBULA zob. ZAPIĘCIE BLOKU KSIĄŻKI.
FID zob. MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA DOKUMENTACJI.
FIETTA Ludwik (druga poł. XVIII w.), Włoch z pochodzenia, księgarz warszawski. Przybył z Londynu do Warszawy i tutaj założył w 1791 księgarnię, która mieściła się na Krakowskim Przedmieściu najpierw w kamienicy Miinkenbeka pod nr 457, od 1794 w kamienicy Zadera pod nr 437, zaś od 1795 w kamienicy Roslerowskiej pod nr 451. Razem z "kompanią" sprzedawał w księgarni miedzioryty ang., fr. i wł. Handlował też, zwłaszcza po rozbiorach, mapami i atlasami geograficznymi. Sporadycznie posiadał na składzie dzieła poł. Utrzymywał księgarnię jeszcze w 1805. Swoją działalność reklamował w prasie warszawskiej. W 1802 posiadał skład księgarski w Dubnie.
FILETA zob. TŁOKI INTROLIGATORSKIE.
FILIA BIBLIOTECZNA (łac. filia = córka), także bibl. filialna, placówka biblioteczna stanowiąca komórkę organizacyjną bibl. głównej, zlokalizowana (z reguły) poza jej obrębem. F.b. spotyka się najczęściej w ramach wielkomiejskiej sieci publicznych *bibliotek powszechnych. W warunkach poi. F.b. w przeciwieństwie do punktu bibliotecznego (*Sieć biblioteczna) dysponuje stałym księgozbiorem. Wyodrębnia się zwykle F.b. dla czytelników dorosłych i dla dzieci. F.b. mogą być organizowane również przez inne bibl. główne, np. przez główne biblioteki uniwersyteckie w domach studenckich.
FILIACJA TEKSTÓW (łac. filiatio = wywodzenie syna od ojca), ustalenie przez *edytora w wyniku szczegółowego *kolacjonowania wzajemnej zależności dwu lub więcej (kilku, kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu) autoryzowanych lub nieautoryzowanych tekstów (rękopiśmiennych lub drukowanych) tego samego utworu, wykrywanie ich wspólnego pierwowzoru, rozmieszczanie badanych przekazów w chronologicznym szeregu narastających pomysłów utworu.
Zob. też Krytyka tekstu.
FILIGRAN: 1. Zob. Znak wodny. 2. F. na oprawie, element jej ornamentu. Występują trzy rodzaje techniki filigranowej: F. srebrny lub pozłacany, którego technika złotnicza polega na wykonywaniu ozdób z druciku (f ilum) metalowego, ornamentalnie wyginanego i spajanego, często w połączeniu z drobnymi ziarenkami (gra-num) metalowymi w kształcie liści i arabesek. F. znany jest od dawna. Na *oprawach luksusowych pojawił się już w średniowieczu, szczególnie ulubiony na weneckich oprawach ksiąg małego formatu w XVI i XVII w. (w Polsce oprawa tzw. Modlitewnika wilanowskiego Bony, datowanego 1492). Oprawy z F. były nakładane na okładki obciągnięte poprzednio aksamitem. Techniką tą zdobiono modlitewniki i in. małe książeczki w XVII i XVIII w. F. pojawiał się na podobnych książkach także w okresie nawrotu do stylów historycznych (w. XIX); F. skórzany, technika stosowana na oprawach perskich (*Islam oprawy), polegająca na wycinaniu w cienko ściętej skórze bardzo delikatnych wzorów, wytłoczonych poprzednio przy pomocy matryc ze skóry wielbłądziej, rzadziej drewnianych, później metalowych. Wzory te wycinane były ręcznie, narzędziami o chirurgicznej precyzji i ostrości. Ośrodkiem F. w skórze był Herat; znane są nazwiska rzemieślników uprawiających tę trudną technikę. Tak sporządzano medaliony środkowe i ćwierćmedaliony w narożnikach wewnętrznych oprawy. Skóra wycięta jest z tych miejsc i po przygotowaniu wklejana w powstałe
703
704
FILMOGRAFIA
zagłębienia na podkładzie np. z jedwabiu (często niebieskiego) lub papieru. F. taki stosowano do pokrywania nieraz całych pól wewnętrznych opraw, mniej narażonych na uszkodzenia niż zewnętrzne strony; F. papierowy w XVI w. występował niekiedy na wewnętrznej stronie oprawy. Był to wzór wycinany z koronkową delikatnością w złoconym papierze i umieszczany na tle niebieskim, czerwonym, zielonym we wszystkich odcieniach oraz czarnym; Filigranowe *tłoki introligatorskie do dekoracji złotem. Efekt dekoracyjny, przypominający F. złotniczy, uzyskiwano przez wielokrotne wytłaczanie obok siebie drobnych punktowanych tłoków (spirale lub kształtu wolutowego), które tworzą dekorację jakby z posplatanych drucików srebrnych lub złotych. System ten stosowany jest w połączeniu z podziałem wstęgowym na ograniczone pola lub też jako oprawa medalionów, często barwnych, również bez obramowań. Występuje na oprawach *Le Gascona i *F. Badiera. Ś Zob. tab. 15-16.
H. Loubier: Der Bucheinbani. A.U. Pope: Masterpieces ofPersiano. 1945.
FILIPOWICZ Jan (zm. między 1767-1770), rytownik i drukarz lwowski, posiadający tytuł sekretarza J.K.M. Trudnił się głównie rytownictwem. W 1. 1741-1767 wykonał ok. 216 ryc, odznaczających się zarówno walorami artystycznymi, jak i technicznymi. Na mocy przywileju z 1752 uruchomił we Lwowie w roku następnym drukarnię. W 1757 uzyskał zezwolenie na druk książek cer-kiewnoslow., z którego nie skorzystał, gdyż przywilej ten, godząc w interesy Bractwa Stauropigialnego, mógł narazić go na długotrwałe procesy. Produkcja F. obejmująca ok. 44 pozycji ograniczała się do druków pol.-łac, głównie o tematyce religijnej i panegirycznej. Druki F. odznaczają się bogatą i estetyczną szatą graficzną. Spadkobiercy uzyskawszy w 1770 potwierdzenie przywilejów przekazali oficynę franciszkanom.
Drukarze. T. 6. 1960. E. Chwalewik: J.F., rytownik i drukarz. W: Studia nad książką poświecone pamięci Kazimierza Piekarskiego. 1951.
FILIPOWSKI: 1. Marcin (zm. 1650?), drukarz krakowski, działalność rozpoczął w 1621. W 1625 otrzymał prawo miejskie Krakowa, 3 lata później przywilej królewski zapewniający mu wyłączność druku kilku poczyt-niejszych publikacji, m. in. P. Simpliciana Szafarnia ohro-ków duchownych czy Viridariolum Marianum. W 1. 1637--1639 procesował się ze spadkobiercami S. Germańskiego. Zapewne wkrótce po sporządzeniu testamentu (1649) zmarł, gdyż rok 1650 kończy jego działalność. Ogółem wydał ok. 140 pozycji. 2. Józef (1870-1941), drukarz, zarządca Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 1897 przez
45 lat kierował tą o wielkich tradycjach drukarnią ^Drukarnia Akademii Krakowskiej), wykonującą jn. in. niemal wszystkie publikacje naukowe Polskiej Akademii Umiejętności. Prz;z cały ten okres, aż do wybuchu drugiej wojny światowej, modernizował zakład zarówno pod względem wyposażenia w nowe urządzenia, maszyny, zestawy pism, jak i nowoczesnej organizacji. W związku z tym odbywał podróże za granice dla zapoznania się z postępami techniki i organizacji w przemyśle drukarskim. W 1939 zaprojektował przebudowę starego gmachu drukarni, co zostało zrealizowane dopiero w Polsce Ludowej. Jako dyrektor drukarni odnosił się z wielką życzliwością do młodych naukowców i literatów, którym ułatwiał druk ich prac. Z jego pomocy korzystał też m. in. S. *Wyspiański, któremu F. udzielał na osobiste ryzyko długoterminowego kredytu, umożliwiającego poecie wydawanie własnych utworów; wiele z nich, w tym trzy wyd. Wesela, drukowano w Drukarni UJ. Poza tym F. ułatwiał Wyspiańskiemu dokonywanie w drukarni prób nowych układów typograficznych i popierał zapoczątkowany przez niego nowy styl pięknej poi. książki. Po zajęciu w 1939 Drukarni UJ przez hitlerowskich okupantów F., mimo ostrego zakazu i nadzoiu, zdołał uratować wszystkie znajdujące się w Drukarni przeznaczone na zniszczenie rpsy prac naukowych PAU; z narażeniem życia przy ofiarnej pomocy zaufanych pracowników uratował składy i wydrukował już w 1940 wiele rozpoczętych dzieł.
1. S. Tomkowicz: Przyczynki do historii kultury Krakowa w pierwszej poi XVII w. 1912. 2. PSB. T. 6. 1948.
FILMOGRAFIA, uporządkowany spis filmów; bieżącą ich rejestrację podejmuje się w niektórych krajach ze względu na rosnące znaczenie filmów dla kultury, nauki i oświaty.W Stanach Zjednoczonych od 1912 prowadzona jest rejestracja filmów zgłoszonych do *Copyright Office w odpowiedniej serii wydawnictwa "Catalog of Copyright Entries"; nadto w 1953 tenże Copyright Office opublikował trzytomowe zestawienie Motion pictures obejmujące trzy odcinki chronologiczne (1894-1949), z których dwa ostatnie są skomasowanymi spisami wykazów bieżących. Także bieżąco Biblioteka Kongresu (*Library of Congress) w Waszyngtonie publikuje od 1953 "Library of Congress Catalog. Motion pictures and f ilmstrips. A cumulative list of works represented by L. of C. printed cards" (kwartalnik z *komasacją roczną). Filmy dokumentalne były wykazywane w 1948-1963 w publikacji wyd. przez Kanadyjskie Stowarzyszenie Bibliotek wspólnie z Biblioteką Narodową "Canadian Index to Periodicals and Documen-tary Films" (miesięcznik z komasacją roczną; nadto komasacja za 1948-1963). W Anglii ukazuje się bieżąco od 1963 wykaz filmów fabularnych i dokumentalnych "The Bri-tish National Film Catalogue" (dwumiesięcznik z koma-
705
706
FILMOTEKA
sacją roczną). W Polsce roczne wykazy filmów wszelkich typów są publikowane od 1952 w "Kwartalniku Filmowym". Oprócz zestawień ogólnych spotyka się wykazy specjalne, np. roczną Filmografię teatru polskiego, ogłaszaną w "Pamiętniku Teatralnym".
FILMOTEKA (gr. theke = miejsce schowania): 1. Pomieszczenie, magazyn filmów w bibl., archiwach, ośrodkach dokumentacji, wytwórniach filmowych itp. instytucjach, gromadzących powyższe materiały. 2. Uporządkowany zbiór filmów.
B. Chibnal: Filmoteka Narodowa (w Londynie) i jej przepisy katalogowania. "Aktualne Problemy Dokumentacji" 1956 z. 6.
FILTRY ŚWIETLNE produkowane są w postaci odpowiednio zabarwionych i doszlifowanych płytek szklanych, folii żelatynowych lub kuwetek szklanych wypełnianych zabarwionymi roztworami. Służą one m. in. do selekcji kolorów przy *fotografiach reprodukcyjnych wielobarwnych. W zależności od zabarwienia przepuszczają lub pochłaniają różne zakresy promieniowania świetlnego. Do wykonania fotograficznych wyciągów barwnych przy reprodukcji oryginałów barwnych stosuje się trzy podstawowe F.: niebieski do wyciągu na kolor żółty, zielony na kolor czerwony, czerwony na kolor niebieski. F. tego typu są dostosowane do odpowiednich farb i barwo-czułej panchrornatycznej emulsji fotograficznej.
FINALIK zob. WINIETA.
FINKEL Ludwik (1858-1930), historyk, prof. i rektor Uniwersytetu Lwowskiego, bibliograf. Autor pierwszej poi. *bibliografii historycznej, obejmującej dzieje Polski od początku do 1815, pt. Bibliografia historii polskiej (t. 1-3, Dod. 1-2, Lwów-Kraków 1891-1914). F. opracował ją wraz z Henrykiem Sawczyńskim i gronem studentów Uniwersytetu Lwowskiego; wyd. 2 przejrzał i uzupełnił Karol Maleczyński (t. 1 z. 1, Lwów 1937); przedruk fotooffsetowy (t. 1-3) wyszedł w Warszawie w 1955. F. był też autorem kilku drobniejszych prac księgo-znawczych oraz edytorem źródeł historycznych. Swój bogaty księgozbiór ofiarował testamentem Bibliotece TSL w Tarnopolu.
PSB VI. T.E. Modelski: L.F. "Kwart. Hist." 1932 z. 1/2 i odb.
FINLANDIA. Na ogólną liczbę ludności 4505000 (analfabetów praktycznie nie ma) ilość bibliotek w 1962: narodowa 1 (1000000 wol.), szkół wyższych 13 (2849000 wol.), specjabych 233 (2113000 wol.), powszechnych 4100 (6500000 wol.). Wydano w 1962: książek 2680 tyt.,
707
w tym przekładów 695; czasopism 1982 tyt., w tym gazet 212.
Bibliografia. Pierwszą narodową bibliogr. retrospektywną była wyd. staraniem Fińskiego Tow. Literackiego, opracowana przez V. Vaseniusa Suomalainen kirjallisuus (t. 1-5, Helsinki 1878), rejestrująca piśmiennictwo zal. 1544--1877. Dalszy jej ciąg stanowią spisy obejmujące produkcję kilkuletnią, publikowane do 1938 pod tym samym tytułem, od tego zaś roku pt. "Suomen Kirjallisuus". Początkowo wydawało je Fińskie Tow. Literackie, od 1944 są opracowywane w Bibliotece Uniwersyteckiej w Helsinkach (pierwszy spis zawiera materiały za 1. 1944-1948, dalsze obejmują okresy trzyletnie). Szybkiej informacji o nowych wydawnictwach dostarcza bibliogr. księgarska: wykazy dwutygodniowe ogłaszane od 1898 w czasop. "Suomen Kirjakauppalehti" i komasowane od 1949 w roczniki "Suomessa Ilmestyneen Kirjallisuuden Luettelo". Roczną bibliogr. wydawnictw urzędowych "Valtion Virallisjul-kaisut" publikuje od 1961 Biblioteka Parlamentu. Wykaz czasop. można znaleźć w roczniku "Kotimaisten Sanoma-lehtien Hinnasto", wyd. przez Ministerstwo Poczty. Roczniki bibliogr. zawartości czasop. "Suomen Aikakauslehti-indeksi", opracowywane przez Bibliotekę Uniwersytecką w Turku, rejestrują materiały od 1959. Bibliografię bibliografii fińskich stanowi praca H. Gronroosa Suomen biblio-grafisen Kirjallisunden opas (Helsinki 1965). Bieżące prace bibliogr. od 1950 są wykazywane w spisie "Nordisk biblio-grafi och bibliotekslitteratur", ogłaszanym co dwa lata w czasop. "Nordisk Tidskrift for Bok- och Biblioteks-vasen".
Biblioteki. Do najstarszych, częściowo zachowanych, należy Biblioteka Katedraba w Turku (dawniej Abo) z XIV w. Po zniszczeniach wojennych jej ocalone resztki przejęła w 1640 Biblioteka Uniwersytecka, która za panowania szwedzkiego wzbogaciła się cennymi zbiorami zdobytymi w wyprawach wojennych na terenie Niemiec. W 1827 uległa pożarowi, resztki, przewiezione do Helsinek, stały się podstawą nowo zał. Biblioteki Uniwersyteckiej, pełniącej jednocześnie rolę bibl. narodowej (obecnie jako jeden z jej oddziałów) pod kolejnymi rządami administracji szwedzkiej, duńskiej i rosyjskiej. Dzięki *egzemplarzowi obowiązkowemu (od 1707), rozszerzonemu w 1820 przez Aleksandra I na całe imperium rosyjskie, a także dzięki licznym darom dostojników państwowych posiada kompletny zbiór literatury fińskiej i bogatą kolekcję literatury ros. XIX w. Przeznaczona jest prawie wyłącznie dla badaczy i profesorów. Potrzeby studentów zaspokaja oddzielna, jedyna w swoim rodzaju Biblioteka Stowarzyszenia Studentów Uniwersytetu w Helsinkach, zał. w 1892. Poza Helsinkami bibl. uniwersyteckie znajdują się w Turku (1919) i Oulu (1959). Istniejąca od 1899 Biblioteka Fińskiego Tow. Naukowego posiada
708
FINLANDIA
obok dzieł dotyczących historii Szwecji i F. bogatą kolekcję literatury ludowej (ok. 150000 druków i rpsów). Biblioteka Parlamentu (1872) specjalizuje się w naukach ekonomicznych i prawniczych. Bibliotekarstwo powszechne sięga 1. 60-tych XIX w. Pierwsze bibl. miejskie, w Helsinkach, potem w Turku i w Tampere, powstały staraniem Stów. Oświaty Ludowej, walczącego o szkołę narodową. Zorganizowaną sieć biblioteczną stworzono dopiero po 1928 (wydanie ustawy bibliotecznej, znowelizowanej w 1961). Po drugiej wojnie światowej bibliotekarstwo fińskie rozwinęło się w szybkim tempie, powstały nowe budynki z nowoczesnym wyposażeniem. W 1945 powołano do życia Stów. Bibliotekarzy, zreorganizowano system kształcenia.
K. Lausti: The library of the Student Union of the Unwersity of Helsinki. 1956. Libraries in Finland. 1965. P. Genzel: Das finnische BibUothekswesen. "Zentralbl. f. Bibliothekswcsen" 1965 H. 9.
Dokumentacja. W 1948 powstało Fińskie Stów. Dokumentacji (Suomen Kirjallisuuspalvelun Seura Sam-fundet for Litteraturjanst i Finland), członek krajowy FID. Do zadań jego należy m. in. szkolenie (kursy); w 1956 wydało skrócone tablice Uniwersalnej ^Klasyfikacji Dziesiętnej. Centralną komórką dokumentacyjną w dziedzinie techniki jest Oddział Informacji Państwowego Instytutu Badań Technicznych (Valtion Tcknillinen Tutkimuslaitos) w Helsinkach. F. bierze udział we współpracy państw skandynawskich.
T. Tera, E. Wartiovaara: Suomen erikoiskirjastojen luettelo. Guiie to special libraries in Finland. 1958.
Drukarstwo. Zainicjował je Mikael Agricola, magister wittenberski, reformator f iński, rektor szkoły w Turku (Abo), od 1550 tamtejszy bp, który dzieła swe drukował w Sztokholmie u Amunda Laurentssona, gdyż F. była wówczas szwedzką prowincją. Pierwszą książką wytłoczoną w j. fińskim był Agricoli katechizm połączony z elementarzem i zatytułowany Abckiria (1542), a następnie modlitewnik (1544), Nowy Testament (1548), psałterz (1551) oraz przekład z ksiąg proroków (1552). Również w Sztokholmie u Henrika Keysera wydrukowano w 1642 pierwszą kompletną Biblię fińską w nakładzie 1200 egzemplarzy. W tym roku otrzymała F. pierwszą drukarnię w Turku, przy uniwersytecie zał. w 1640 z inicjajtywy namiestnika Pera Brahe. Pierwszym drukarzem był Peder Eriksson Wald, pracujący poprzednio w Uppsali i w Vasteras. Drukował on przeważnie po łacinie, a gdy w 1653 zmarł, oficynę przez ożenek z wdową przejął Peder Hansson, drukujący więcej po fińsku, ale nie zadowalający wymagali uniwersytetu. Następcą Hanssona, też przez małżeństwo z pozostałą po nim drugą żoną, był od 1679 Johann Larsson Wall (zm. w 1710). Drugą oficynę w Turku założył bp Johann Gezelius w 1668, głównie dla drukowania podręcz-
ników szkolnych. Trzecią była drukarnia w Viipuri (Wi-borg w Karelii), powstała w 1689 z inicjatywy bpa Pedera Banga na potrzeby tamtejszego gimnazjum, a kierowana przez Daniela Medelplaana. W 1710, podczas wojny północnej, oficynę zniszczono, a uniwersytecką przeniesiono do Sztokholmu, skąd wróciła do Turku dopiero po zawarciu pokoju, w 1750 zaś została sprzedana prywatnym osobom. Szczyt rozwoju osiągnęła po 1763, gdy była w posiadaniu rodziny Frenckellów. Drukarnię Gezeliusa kupił w 1715 Henrik Christofer Merckell i uruchomił w Sztokholmie. W 1777 drukarnię otrzymało miasto Vaasa (Waza). W 1809 F. odpadła od Szwecji i jej nowa stolica Helsinki otrzymała w 1818 wraz z uniwersytetem drukarnię zał. przez J. Simeliusa, istniejącą pod tą firmą do obecnych czasów. Do nowej stolicy przesiedlił się w 1824 też Johan Christopher Frenckell III i w następnym roku po raz pierwszy wydrukował frakturą narodowy epos fiński Kalepala. W tym czasie liczba drukarń w F. szybko wzrastała. I tak miasto Oulu otrzymało oficynę w 1826, Porvoo w 1829, Kuopio w 1838, Hameenlinna oraz Mik-keli w 1846, Sortavala w 1847. Od poł. XIX w. zaczęły się łączyć drukarnie z wydawnictwami. W następnym stuleciu powstał już silny przemysł poligraficzny, którego czołowymi firmami były: Werner Soderstrom A.G. w Porvoo (1860), Wydawnictwo Otava w Helsinkach (1890) i Wydawnictwo Arvi A. Karisto w Hameenlinna (1900). W 1911 F. posiadała już 140 drukarń, w tym w Helsinkach 25. Gdy w 1918 F. odzyskała niepodległość, głównymi ośrodkami drukarstwa stały się Helsinki i Tampere (Tammersfors).
H. Bargc: Der Finnische Buchdruck von seinen Anfingen bis in dieNeuzeit. "Gutenberg-Jhrb." 1944-1949.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Od XVI w. niem., rzadziej szwedz., handlarze książek docierali do Abo (obecnie Turku) i Wiborga. W 1. 1642-1655 działał przy Akademii w Abo pierwszy fiński księgarz Laurentius Jauchius. Pierwszą księgarnię założyli w końcu XVIII w. tamże J. Arboren i M. Svederus. Na pocz. XIX w., po oddzieleniu się F. od Szwecji i włączeniu jej jako autonomicznego księstwa do Rosji, nastąpił szybki rozwój drukarstwa i księgarstwa. W Helsinkach znajdowały się dwie najznaczniejsze księgarnie kraju: G.O. Waseniusa (zał. 1823) i G.W. Edlunda (zał. w drugiej poł. XIX w.). W 1. 30-rych i 40-tych XIX w. powstały księgarnie w kilku innych miastach, m. in. firma A.C. Ohmans w Borga. Ok. 1850 istniały w F. cztery duże wydawnictwa. W ciągu stu lat (do 1963) liczba ich wzrosła do 28. W 1962 było 397 księgarń oraz 359 placówek (sprzedających prócz książek także inne artykuły), skoncentrowanych w większości w Helsinkach. Kilka firm zalicza się do największych na świecie, np. Akateeminen Kirjakauppa; Soumalainen Kirjakauppa (zał. w 1912) i Nordiska Anti-
709
710
FIODOROW
I
kvariska Bokhandełn. Zaopatrywanie księgarń odbywa się centralnie za pośrednictwem spółdzielczego przedsiębiorstwa Kirjavalitys. W stolicy grupuje się również większość firm wydawniczych, z których najważniejszymi są: Werner Sóderstrom (zał. w 1889, w 1963 wyd. 602 tyt.), Otava (w 1963 479 tyt.), Tanimi (w 1961 161 tyt.) oraz K.J. Gummerus (w 1961 128 tyt.). W 1962 ogółem wydano 2680 tyt., z czego 941 z zakresu literatury pięknej i nauki o literaturze, 625 z nauk społeczno-ekonomicz-nych i prawniczych oraz 321 z nauk stosowanych, medycyny, techniki i rolnictwa. Tłumaczeń było 695, najwięcej z j. ang. (378). Ok. 20% produkcji wydawniczej ukazuje się w j. szwedz. Przeciętny nakład wynosi ok. 2100 egzemplarzy. Olbrzymi udział w sprzedaży mają książki importowane, głównie ze Szwecji i Wielkiej Brytanii. Eksportuje się przede wszystkim do Szwecji.
A. Virtenen: Kirjakauppaoppi. 1950. Publishers' International Year Book. 1962.
Papiernictwo. Początki papiernictwa w F. sięgają poł. XVII w. i mają ścisły związek z przetłumaczeniem na j. fiński Nowego Testamentu i wynikającym z tego ożywieniem życia kulturalnego nielicznej zresztą ludności F. W 1640 powstała w największym wówczas mieście kraju, Turku, akademia, a w 1642 uruchomiono przy niej pierwszą w F. drukarnię. Wzrastało zapotrzebowanie na papier, w wyniku czego dzięki inicjatywie bpa Johanna Gezeliusa starszego powstała w 1667 w miejscowości Thomasbole pierwsza niewielka papiernia, z której papier miał być przeznaczony wyłącznie dla drukarni akademii oraz drukarni bpa, zał. przez niego w rok po papierni. Budowniczym i pierwszym jej mistrzem był przybyły ze Szwecji, niem. pochodzenia, Bertil Obenher (vel Obenhar). Następną papiernię założono ok. 100 lat później, a w poł. XIX w. pracowało w F. 11 młynów papierniczych, wyrabiających nie najwyższej jakości papier. Te skromne początki nie przeszkodziły dalszemu rozwojowi fińskiego przemysłu celulozowo-papier-niczego, który dysponuje potężnym zapleczem surowca drzewnego. Dziś należy on zarówno pod względem ilości, jak i doskonałej jakości swych wyrobów do pierwszych w świecie. Zużycie papieru i tektury wynosi łącznie 70 kg na głowę przy rocznej produkcji prawie 3000000 ton, co stawia F. na ósmym miejscu na świecie i czwartym w Europie (dane za 1964). Rozwój własnego przemysłu celulozowo-papierniczego wpływa na stale zmniejszający się eksport papierówki. Po drugiej wojnie światowej rozwinął się tu potężny, stale rozrastający się przemysł budowy maszyn i urządzeń do produkcji celulozy i papieru, którego wyroby zakupywane są w znacznych ilościach również i przez Polskę.
Zob. też Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, kongresy, konferencje.
711
FIODOROW: 1. Iwan (20-30 lata XVI w. w Moskwie 1583 we Lwowie), pierwszy znany drukarz moskiewski, autor pierwszej drukowanej gramatyki (elementarza) starosłow., przedmów i posłowi; wydawca, prawdopodobnie drzeworytnik. Drukował cyrylicą w Moskwie, być może już w tzw. Typografii Anonimowej od ok. 1553, a następnie w drukarni państwowej 1563-1565. Po opuszczeniu Moskwy tłoczył na ziemiach Rzeczypospolitej: u Grzegorza Chodkiewicza w Zabłudowie 1568-1570,
Frontispis i początek tekstu Apostoła
we Lwowie 1572-1574, w Ostrogu u Konstantego Ostrog-skiego 1578-1582 i znów we Lwowie 1583. Do najważniejszych druków F. należą: Apostoł (Moskwa 1564 i Lwów 1574), Gramatyka (Lwów 1574), Biblia ostrogska (Ostróg 1580/1581). F. uważany jest za twórcę stylu zdobniczego ruskiej książki drukowanej oraz za pioniera drukarstwa narodowego Rosji i Ukrainy. Zdobnictwo jego, wprowadzające elementy zachodnie, wywarło duży wpływ na książkę tłoczoną w XVI i XVII w. w Mołdawii i Rumunii. Z F. współpracował w Moskwie i Zabłudowie (1563-1565, 1568-1569) Piotr Timofiejewicz Mścisławiec, drukarz i prawdopodobnie drzeworytnik, który następnie przeszedł do drukarni *Mamoniczów w Wilnie (1569f-1577). 2. Iwan Fiodorowicz, syn Iwana, drukarz, księgarz, introligator, był prawdopodobnie współpracownikiem ojca i pracował w Ostrogu 1578-1582 oraz w Dermaniu 1604?
A.S. Ziornowa: Naczalo knigopieczatanija w Moskwie i na Ukrainie. 1947. Drukarze. T. 6. 1960. U isiokow russkogo knigopieczatanija. 1959. Czetyriesta liet russkogo knigopieczatanija. 1564-1964. T. 1. 1964. E. Niemirowskij: Wozniknowienije knigopieczatanija w Moskwie. 1964. W. Hubicki: Pierwszy drukarz Moskwy i Lwowa konstruktorem armat. Nieznany list I. Fedo-rowicza. "Kwart. Hist. Nauki i Techn." 1968 nr 1.
FIOŁ Szwajpolt z Frankfurtu (zm. 1525/1526), drukarz, hafciarz, wynalazca w górnictwie. Ok. 1483 założył w Krakowie drukarnię finansowaną przez Jana Tu-
712
t
FISCHER
HCKON
Kolofon z czasosłowu drukowanego w Krakowie u Szwajpolta Fioła w 1491 r.
rzona, w której tłoczył czcionką cyrylicką pierwsze na świecie liturgiczne księgi cerkiewnosłow. na potrzeby cerkwi wschodniej. Czcionki te sporządził Rudolf Bors-dorf z Brunszwiku na zamówienie F., zgodnie z umową zawartą 4 II 1491. Znane są cztery druki F.: *Czaso-słowicc i Oktoich z 1491 oraz Triod' postnaja i Triod' cwietnaja wydane prawopodobnie przed 1491. Wskutek posądzeń o herezję F. został wtrącony do więzienia (listopad 1491), a drukarnia jego przestała działać, podporządkowując się nakazowi Kapituły Gnieźnieńskiej z 13 I 1492. Do końca XV w. F. przebywał w Krakowie, potem przeniósł się na Śląsk i tam zajmował się górnictwem. W 1. 1502-1503 był nadwornym gór-mistrzem w Złotym Stoku u księcia Karola na Ziębicach i stał się jednym z inicjatorów najstarszego (1503) powstania górników śląskich. W 1511 przeniósł się do Lewoczy, gdzie miał rzekomo wydrukować zbiór pieśni religijnych Zlata studńa. Wiadomość to jednak nie potwierdzona. Pod koniec życia wrócił do Krakowa. Zmarł w końcu 1525 lub na pocz. 1526 jako obywatel tego miasta.
K. Heintsch: Ze studiów nad Szwajpoltem Fiołem. 1. 1957. M. Błońska: Próba nowego spojrzenia na dzieje krakowskiej oficyny drukarskiej Sz. F. "Rocznik Bibl. Narodowej" 1968.
FIRET zob. MATERIAŁ ZECERSKI Justunek.
FIRMA WYDAWNICZA, prawnie zastrzeżona nazwa przedsiębiorstwa wydawniczego (*Wydawnictwo instytucja) określająca typ wydawanych dzieł, nazwisko właściciela lub założyciela, charakter wydawnictwa (państwowe, spółdzielcze itp.) bądź nazwę specjalną.
FIRMIN-DIDOT zob. DIDOT.
FIRMOWA LITERATURA, wydawnictwa informacyjne przemysłowo-handlowe, jak katalogi wytworów przemysłu, cenniki, prospekty, publikacje reklamowe. F.l. ukazuje się w formie ulotek, broszur lub obszernych wydawnictw; zazwyczaj jest bogato ilustrowana. Odrębnym rodzajem są czasop. firmowe wydawane zwykle przez wielkie koncerny przemysłowe (np. przez International Business Machines "IBM Journal"). F.l. jest cennym źródłem informacji technicznej i tworzy ważną kategorię dokumentów w pracy informacyjnej ośrodków dokumentacyjnych i w zbiorach bibl. fachowych.
A.M. Drewing, N.J. Zmiejewa: Rabota so spiecialnymi widami tiechniczeskoj litieratury. 1957. K. Bartusch: Die Samm-lung u. Auswertung von Prospekten. "Dokumentation" 1963 H. 2. M. Mićatek: Firemna literatura.....Bibliogr. Sbor." 1964.
FIRSTER Konrad zob. FORSTER Konrad2.
FISCHER: 1. Samuel Gottlieb (XVIII w.), księgarz lub antykwariusz gdański. Znane są katalogi księgarskie z 1. 1784-1791, w których F. występował jako sprzedawca książek pochodzących z bibl. prywatnych. Z jego usług w sprowadzaniu książek dla swej bibl. korzystał J. Upha-gen (J.H. *Florke). 2. Gotfried (1709-1770), papiernik. Pochodził z Budziszyna. W 1732 nabył papiernię w Mużakowie. Według inwentarza tej papierni sporządzonego w 1731, tj. przed objęciem młyna przez F., posiadała ona dwa koła wodne, dwie stępy i jedną kadź. Produkcja papierni za czasów F. wynosiła 1500-2000 ryz rocznie. Papier z Mużakowa był eksportowany do pobliskich miejscowości oraz do Berlina i na targi frankfurckie. F. jest autorem pamiętnika stanowiącego cenne źródło do dziejów papierni mużakowskiej, a zarazem podającego wiele szczegółów rzucających światło na sytuację społeczną i obyczaje papierników. 3. Samuel (1859-1934), wydawca. W 1886 założył w Berlinie jedno z najznaczniejszych niem. wydawnictw literackich. Publikowało ono dzieła najwybitniejszych autorów niem. i zagranicznych, odegrało czołową rolę w upowszechnieniu i rozwoju naturalizmu w Niemczech. Od 1922 było w posiadaniu spółki akcyjnej, w 1. 1936--1945 działało na emigracji, od 1950 we Frankfurcie n. M. i w Berlinie zachodnim.
3. Vollstandiges Verzeichnis aller Werke... mit Anmerkungen zur Verlagsgeschichte 1886-1956. 1956.
713
714
FISZER
FISZER: 1. Ludwik (ok. 1843-1900), księgarz-na-kładca. W 1882 od C. Richtera w Łodzi nabył księgarnię, którą rozwinął i postawił w rzędzie najpoważniejszych firm w Królestwie. W 1895 założył filię w Warszawie. F. prowadził również wydawnictwo, dział nut, prenumeratę pism i wypożyczalnię książek. W zakresie wydawnictw specjalizował się w zagadnieniach pedagogicznych, wydając podręczniki szkolne oraz beletrystykę i książki dla dzieci i młodzieży. Po śmierci F. księgarnię prowadzili sukcesorowie do 1932. 2. Jan (1863-1909), księgarz i wydawca. W 1898 założył księgarnię asortymentową w Warszawie przy ul. Nowy Świat 9. Jednocześnie podjął żywą działalność wydawniczą w zakresie literatury pięknej, naukowej i popularnej. Wydawał bardzo starannie w okładkach projektowanych przez wybitnych grafików. Ogółem w ciągu dziesięciu lat samodzielnej działalności wydał ponad 400 książek i broszur, w tym wiele pozycji cennych i w niezwykle starannej szacie graficznej. Był m. in. wydawcą niektórych pisarzy Młodej Polski i wielu ówczesnych poetów. W księgarni F. przez dłuższy okres istniał pewnego rodzaju "salon literacki", gdzie zbierali się pisarze, dziennikarze, działacze oświatowi i nauczyciele. F. był również czynny w organizacjach społecznych. Księgarnię i wydawnictwo przejęła po jego śmierci żona Maria z Kwiecińskich (1869-1951), która prowadziła przedsiębiorstwo pod nie zmienioną firmą do 1912, kontynuując również działalność wydawniczą i wydając ok. 50 książek. W 1913 księgarnię asortymentową nabył faktyczny od śmierci jej założyciela kierownik Ignacy Rzepecki, M. Fiszerowa zaś pozostała przy wyd. książek i pod firmą Jan F., Księgarnia Nakładowa, prowadziła je do likwidacji w 1934. 3. Ludwik jun. (1890-1962), księgarz i wydawca. Praktykę odbył w 1. 1906-1909 w księgarni zał. w Łodzi przez ojca Ludwika, a prowadzonej wówczas przez matkę oraz wuja Pawła Miksa. W 1911 matka nabyła na jego imię od A. Turkuła i T. Hiża istniejącą od 1858 księgarnię E. *Wendego i Ski w Warszawie. F. pod kierunkiem dotychczasowych właścicieli rozszerzył działalność księgarni o nowe działy, np. z zakresu sztuki oraz wydawnictw w j. ang., rozbudował dział hurtowy i składów głównych, a także podjął działalność wydawniczą, dotąd w firmie E. Wendego i Ski dość skromną. M. in. zainicjował wydawnictwa seryjne: Biblioteka Naukowa Wendego i Wendego Biblioteka Klasyków Polskich. Wiele starań poświęcił sprawom reklamy i propagandy książki, szczególnie wydawnictw własnych i posiadanych na składzie głównym. Prócz miesięcznika "Książka", wydawanego przez firmę E. Wendego i Ski od 1901, wydawał od 1912 (w nakładzie 60000 egz.) pod red. M. *Rulikowskiego ilustrowany miesięcznik "Wśród Książek Księg. Wendego". W 1914 wydawał miesięcznik "Życie Polskie", wyróżniający się piękną szatą graficzną. W 1912 F. w imieniu firmy
Wendego nabył część udziałów księgarni i wydawnictwa H. *Altenberga we Lwowie. Odtąd zaczęła się trwająca do likwidacji spółki w 1920 ścisła współpraca obu tych firm i F. z Alfredem Altenbergiem. Podczas pierwszej wojny światowej F. mimo niezwykłych trudności wydał m. in. w nakładzie 300000 egz. nowy elementarz Chcę czytać. F. brał też czynny udział w organizowaniu wielu nowych firm księgarskich, np. powstałej w Warszawie w 1916 Polskiej Składnicy Pomocy Szkolnych, w 1919 Tow. Księgarń Kolejowych "Ruch". Również w 1919 wspólnie z J.I. Majewskim utworzył w Poznaniu firnie *Fiszer i Majewski. W 1920 F. założył wspólnie z grupą działaczy z PPS spółkę akc. Towarzystwo Wydawnicze "Ignis", w którym został prezesem zarządu. Wydawnictwo to w okresie do 1924 wydało wicie pozycji z historii, literatury pięknej, przede wszystkim utworów młodych poetów, oraz książek dla dzieci i młodzieży. Wydawało również w 1.1920-1924 miesięcznik "Skamander" i utwory tej grupy poetów. "Ignis" posiadało przez pewien czas oddziały i księgarnie w Bydgoszczy, Toruniu i Siedlcach. W 1923 F. wspólnie z A. Altenbergiem oraz grupą lekarzy założył we Lwowie spółkę wydawniczą "Ars Medica", z której wystąpił po śmierci Altenbcrga w 1924. W 1924 F. w obliczu wielkich trudności na poi. rynku księgarskim po wprowadzeniu złotego podjął rewolucyjną na ówczesne stosunki wydawnicze inicjatywę; wydawania poczytnych utworów literatury pięknej w cenie 95 gr za tom. Tania Bibl. Groszowa i Bibl. Powieści A. Dumasa, w których F. wydał ponad 200 tomów, miały wielkie powodzenie. W 1928 firmy E. Wende i "Ignis" uległy przymusowej likwidacji. W 1932 dzięki pomocy Remigiusza Kwiatkow-skiego F. objął jego księgarnię przy ul. Marszałkowskiej 96 i prowadził tam antykwariat, przeniesiony następnie na ul. Mokotowską; uruchomił tam również wypożyczalnię książek. Po likwidacji tego przedsiębiorstwa w 1939 otworzył nowy antykwariat wraz z wypożyczalnią książek przy ul. Marszałkowskiej 81, który po przeniesier-Ju do innego lokalu prowadził przez okres okupacji. Po oswobodzeniu Warszawy w zniszczonym i pozbawionym książek dawnym pomieszczeniu wznowił działalność antykwariatu i w różnych lokalach prowadził go do 1952. W okresie powojennym wydał parę książek, m. in. Godlewskiego Warszawę, Bystronia Historię miasta Warszawy, 3 tomy Poezji Asnyka. Od 1953 pracował w antykwariatach "Domu Książki" w Warszawie. Opublikował m. in. Krótki rys historii księgarstwa ("Księgarz Polski", Jednodniówka 1959) oraz Wspomnienia starego księgarza (1959). 4. Kazimierz (1895-1943), księgarz-wydawca w Łodzi i Warszawie. W 1. 1919-1932 prowadził księgarnię w Łodzi. Od 1922 posiadał również filię w Katowicach. F. prowadził działalność wydawniczą i wydał ok. 150 książek z różnych dziedzin wiedzy. Przeważały wśród
715
716
FLÓRKE
nich dzieła pedagogiczne, podręczniki dla szkół średnich oraz książki dla dzieci i młodzieży. Nakładem F. ukazały się znane serie wydawnicze: Biblioteczka Rzemieślnicza, Biblioteczka Techniczno-Naukowa dla Wszystkich, Skarbnica Pedagogiczna, Biblioteka Przygód i Podróży i in. F. został zamordowany przez hitlerowców na Pawiaku.
FISZER I MAJEWSKI, Księgarnia Uniwersytecka, Sp. z o.o., powstała z zakupionych w 1919 przez Ludwika F., właściciela księgarni E. Wende i Sp. w Warszawie, i Jana Ignacego M. z Warszawy, założyciela Tow. Księgarń Kolejowych "Ruch", księgarni i składu nut Mariana Niemierkiewicza w Poznaniu (pl. Wolności 3). Kierownikiem jej został Jan Jachowski. W 1921 prywatną 2-osobową spółkę zmieniono na spółkę z ogr. odp. Udziałowcami poza F. i M. zostało wielu profesorów wyższych uczelni. Za pewne świadczenia na cele naukowe senat Uniwersytetu Poznańskiego przyznał księgarni tytuł Uniwersyteckiej. Księgarnia wydała szereg poważnych dzieł naukowych. W 1929 udziały Fiszera i Majewskiego przejął Jachowski, a spółka przyjęła nową nazwę: Jan Jachowski Księgarnia Uniwersytecka, Sp. z o.o. Pod tą nazwą prowadziła księgarnia działalność wydawniczą aż do 1940, kiedy została zlikwidowana przez hitlerowców; książki zniszczono.
J. Jachowski: Wspomnienia poznańskiego księgarza i wydawcy. 1960.
FISZKA (z fr. fiche = kartka): 1. Kartka służąca do robienia notatek. 2. Kartka katalogowa, bibliograficzna, dokumentacyjna. 3. Formularz, blankiet służący do sporządzania zamówień dewizowych na książki, czasop. itp.
FISZLER Kelman, antykwariusz warszawski, założył antykwarnię ok. 1900. Syn jego Bernard, księgarz-na-kładca (ur. 1894), prowadził po ojcu antykwarnię przy ul. Świętokrzyskiej. Pod względem zasobu wartościowych dzieł naukowych postawił ją w czołówce antykwariatów warszawskich. Redagował i wydawał miesięcznik bibliofilski "Szpargały". Wydał ok. 30 firmowych Jcatalogów antykwarycznych.
Fl. (lac. floreat dates), przybliżone daty największej aktywności zawodowej lub naukowej danej osoby.
FLAVIUS MAGNUS Aurelius Cassiodorus KASJODOR.
zob.
FLAWIUSZ Józef zob. DE BELLO JUDAICO.
FLIPART Jean-Jacques (1719-1782), fr. rytownik, uczeń L. *Carsa i P. Aveline'a. Wg kompozycji *Bou-chera, *Cochina i *Gravelota ryto wał szereg ilustracji do
książki Le Decameron de Boccace (1757), posługując się techniką miedziorytu i akwaforty. Najczęściej wykonywał delikatne winiety wg projektów znanych rysowników i ilustratorów, m. in. do Nouvelle Heloise (1761), Oeuwes de Comeille (1764), Oeiwres de Radne (1768) i kartę tyt. do Oeuures de Voltaire (1768). Brał również udział w ilustrowaniu wielkiego wyd. Fabłes de Lafontaine wg rys. J.B. *Oudry.
L. Reau: La Gravure a"illustration en France au XVIII. 1928.
FLIZA, kamień litograficzny lub płyta stalowa, służące do rozcierania wałkiem *farby drukarskiej przed nadawaniem jej na *formę drukową.
FLÓRKE Jobst Herman (XVIII w.), księgarz gdański w 1. 1770-1787. Związany był z oficynami drukarskimi J.E.F. Mullera i T.J. *Schreibera w Gdańsku. W 1784 miał zamiar wydawać czasop. w Elblągu, a w 1785 na próżno robił starania o pozwolenie założenia tam księgarni. Pośredniczył w kupnie książek dla bibliofila gdańskiego J. Uphagena. Zachowało się kilka katalogów księgarskich F.
a f|żiumiamtfflfcna3Mi
>. ftwtantroailttinttwcfr
^rninfecniibtniR JJomitofoisccBiCinass
j^SiiOtianKamrotCłjiw etmuaittmMiicfr-yBhiim
?Ś a. [^MttKttwcjfSitKnłiiKnł irtinicwpjiraKwtBwifp % __ *tmfCBtngfTflił8fiu;
'" 'Ś ijsCntiaio!..!
| trtnt -tmiUgwTOnitn n
^ ratrttidtrfidit idi twcCR?ntSOT-wia:iinr
HuljawcEoimnccttr fnttrfniKaottaoinufjr
-vff thtm wt
Iwtt fetece
twtnt tRitcrwn banc
Dekoracja roślinna na karcie Psałterza floriańskiego
717
718
FLORATURA
FLORATURA (z łac. flos = kwiat), rozwinięta dekoracja (*Ornament) roślinna wypełniająca jeden lub kilka marginesów zdobionej karty. F. stanowi etap pośredni w rozwoju roślinnej dekoracji marginalnej między wieżą, wyrastającą najczęściej z *inicjału, a późnogotycką zamkniętą w obramienie *bordiurą. Roślinność F. często wzbogacają liczne elementy *drolerii, przejęte ze świata fauny, legendy, anegdoty i groteski, jak również motywy heraldyczne. W polskim malarstwie książkowym F. występuje od 1. 70-tych XIV w. (*Psałterz floriański); stosowana w zdobnictwie przez cały w. XV, ustąpiła miejsca ramowej dekoracji renesansowej w pocz. XVI w.
FLORILEGIUM zob. ANTOLOGIA.
ELORYZOWANTE, malowanie sproszkowanym złotem rozprowadzonym na spoiwie analogicznie do innych pigmentów barwnych. Technika specjalnie rozpowszechniona w miniatorstwie, często łączona z blaszkowym złotem o gładkiej polerowanej powierzchni, na której F. z matowego złota tworzy właściwy ornament.
Zob. też Chryzograha.
FLUOROFORTA: 1. Technika *druku wklęsłego zbliżona do *akwaforty, polega na wykonywaniu odbitek z płyty szklanej, wytrawionej kwasem fluorowodorowym. Prymitywny sposób odbijania (kruchość szkła nie pozwala na użycie prasy) oraz trudności w uzyskaniu gradacji kreski wpłynęły na zaniechanie F., która doczekała się tylko kilku prób Ruszczyca, *Wyspiańskiego i Wyczółkow-skiego (również F. wielobarwne), podjętych w 1902 pod wpływem sugestii Tadeusza Estreichera. 2. Rycina wykonana tą techniką.
FLYGE Jacob Ludvig (1849-1913), introligator duński. Początkowo był złotnikiem introligatorskim u D.L. Cle-menta i Emanuela Petersona. W 1880 został mistrzem, a w 1894 otworzył własny zakład introligatorski. Uznanie zdobył dzięki pięknym oprawom mozaikowym.
Helwig H.
FOCK Gustaw (1854-1910), księgarz i antykwariusz niem. Założył w 1879 w Lipsku księgarnię, z której powstał antykwariat, a później wydawnictwo. Antykwariat gromadził szczególnie drobne publikacje naukowe, a od 1884 pełnił funkcje centralnej składnicy dysertacji doktorskich; publikował liczne i cenne katalogi. F. gromadził też czasop. naukowe. Działające obecnie w Lipsku wydawnictwo naukowe Geest & Portig (jedno z najważniejszych w NRD) kontynuuje pracę wydawniczą firmy F.
FORSTER: 1. Kasper starszy (ok. 1574-1652), księgarz, nauczyciel gdańskiego Gimnazjum Akademickiego
719
(1603), kantor gimnazjum i przy kościele Św. Trójcy (1607), kapelmistrz przy kościele Mariackim (1627). W 1617 otrzymał F. zezwolenie od Rady Miejskiej na prowadzenie małej księgarni, która była przede wszystkim składem nut. Zaopatrywał w nie dwór królewski w Warszawie. 2. Jerzy (ok. 1615-1660), syn Kaspra, kształcił się we Włoszech i Holandii. W 1637 objął w Gdańsku księgarnię ojca i przekształcił ją w duże przedsiębiorstwo wydawnicze. W 1644 otrzymał przywilej królewski na handel książkami w Koronie i na Litwie, a w 1647 został "bibliopolą królewskim". F. wydał wiele cennych dzieł polskich, zaopatrzonych podpisem "in Bibliopolio Forsteriano" lub "sumptibus Georgii Forsteri". W 1668 "Bibliopolium Forsterianum" przeniosła wdowa Anna Konstancja Rei-niger do Amsterdamu.
PSB VII. Drukarze. T. 4. 1962.
FOGEL Joannes, introligator w Erfurcie, tam immatrykulowany w 1455. Oprawy F. łatwo rozpoznać dzięki wyciskom *tłoka z jego imieniem na tarczy oraz innym charakterystycznym tłokom, przedstawiającym mężczyznę grającego na lutni, anioła oraz motyw sznura. Kompozycja jego opraw składa się najczęściej z pasów pionowych, kreślonych rylcem na *zwierciadle i wypełnionych pojedynczymi tłokami. Zachowały się oprawy F. z 1.1455-1462.
FOLDER zob. PRZEWODNIK.
FOLGER Henry Clay (1857-1930), amer. prawnik, filantrop, kolekcjoner szekspirianów. Fundator naukowej Biblioteki Szekspirowskiej (Folger Shakespeare Library) w Waszyngtonie, otwartej w 1932. Bibl. ta jest największym i najbogatszym na świecie zbiorem dzieł Szekspira (m. in. cenna kolekcja pierwodruków) oraz literatury dotyczącej wielkiego dramatopisarza; nadto posiada duży zasób druków, rpsów, *teatraliów, materiałów graficznych, muzycznych itp. odnoszących się głównie do kultury ang. okresu Tudorów i Stuartów (XVT-XV1I w.). W 1961 liczyła ok. 250000 wol.
L.B. Wright: The Folger Shakespeare Library. "Library "World" 1963/1964 nr 765.
FOLIA INTROLIGATORSKA, błonka złota, srebrna lub kolorowa, podobna do złota listkowego, przeznaczona do tłoczenia napisów i ozdób na oprawach twardych; F.i. składa się z b. cienkiej suchej warstewki farby lub błon-ki metalowej i środka gruntującego. F. tłoczy się na gorąco.
FOLIACJA (z łac. folium = karta), foliowanie, numeracja *kart rpsu lub druku. Zaczęto ją stosować w XII w., ale większość rpsów średniowiecznych nie posiadała F.
720
format bibliograficzny
Początkowo oznaczano karty *cyframi rzymskimi, od XIV w. na zachodzie Europy weszły w użycie arabskie, czasem też litery.
Zob. też Paginacja.
FOLIANT (foliał, z łac. folium = karta): 1. Kodeks, którego karty powstały po złożeniu *arkusza na połowę. 2. Potocznie używane określenie grubej księgi wielkiego formatu.
FOLINO (Follino) Bartłomiej (1730-1808), rytownik pochodzenia wł., w Polsce od 1766 nauczyciel rysunków w Szkole Kadetów (do 1768), sztychował w 1770 mapę Polski niesłusznie uważaną za jego dzieło (Pertheyesa?).
FOLIO zob. FORMAT BIBLIOGRAFICZNY, FORMAT BIBLIOTECZNY.
FONOTEKA zob. ZBIORY MUZYCZNE.
FONTANUS Andreae Baltazar zob. ANDREAE Baltazar Fontanus.
FORMA DRUKOWA, w *typograf ii jest to *skład zestawiony z oddzielnych czcionek lub wierszy maszynowych, albo też płyty sporządzone ze składu, zwane *stereo-typami lub nawykami. W *druku płaskim F.d. jest rysunek wytrawiony na *kamieniu litograficznym albo blasze cynkowej lub aluminiowej; w *światłodruku - naświetlona i wywołana światłoczuła warstwa żelatyny (białka zwierzęcego z wygotowanych kości, chrząstek i skór), którą pokryta jest płyta szklana; w *druku wklęsłym wytrawiony cylinder miedziany.
Pasfbrma stosowana do druku wielokolorowego, gdzie do każdego koloru potrzebna jest oddzielna F. Poza F. zasadniczego koloru każda następna tak się nazywa. Muszą być one jak najstaranniej wyjustowane, aby przy druku poszczególne ich elementy wzajemnie do siebie pasowały.
Zob. też Klepulec, Merkurograha, Tampon drukarski, Reprodukcja.
FORMA ODLEWNICZA, metalowa forma składająca się z dwóch części, przeznaczona do otrzymywania *stereotypów odlewniczych. F.o. dla stereotypów płaskich składa się z dwóch płyt, dla stereotypów rotacyjnych zaś z wklęsłej czaszy i wypukłego rdzenia. Przed odlewem stereotypu na jedną z płyt lub do czaszy F.o. zakłada się *matrycę, na niej zaś metalowe kątowniki lub półpierście-nie i zamyka F. drugą płytą lub dosuwa się czaszę do rdzenia. Grubość stereotypu określa się grubością kątowni-
ków lub półpierścieni. Ponieważ format stereotypów rotacyjnych jest stały i związany z typem maszyny, ułożenie w formie półpierścieni nie ulega zmianom. Format stereotypów płaskich może ulegać zmianom w zależności od formatu składu i ilości kolumn. Dobór formatu odlewu stereotypów płaskich dokonuje się przez zmianę położenia kątowników.
FORMA PIŚMIENNICZA, forma, w jakiej wyrażona jest treść *dokumentu piśmienniczego: rodzaj piśmienniczy (np. *encyklopedia, *podręcznik, *monografia), kompozycja tekstu, język, gatunek literacki (np. dramat, opowiadanie, reportaż) itp.
FORMA WYDAWNICZA, forma opublikowania ^dokumentu, określona z punktu widzenia samoistności wydawniczej (np. *wydawnictwo, *utwór bibliograficzny, *odbitka, *nadbitka) oraz części wydawniczych dokumentu (wydawnictwo zwarte jedno- lub wielotomowe, czasopismo, wydawnictwo zbiorowe, wydawnictwo seryjne, wydawnictwo poszytowe itp.).
FORMANOWICZ Leon, ks. (1878-1942), od 1927 kanonik kapituły przy Katedrze Gnieźnieńskiej oraz archi-wariusz i bibliotekarz Bibl. Kapitulnej, w której zasobach odnalazł jedyny istniejący dziś w Polsce egz. książki Walentego Rozdzieńskiego Officina ferraria, odbity w Krakowie w 1612 w drukarni Sz. *Kempiniego. Kolekcjoner *ekslibrisu poi. i poi. hagiografii. Jest autorem prac: Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie (1929), Katalog druków polskich XVI-go wieku Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie (1930), Katalog inkunabułów Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie (1939). Zginął w Dachau.
FORMAT BIBLIOGRAFICZNY, termin używany dla określenia wielkości książki, zależny od wielokrotności złożenia *arkusza papieru ręcznie czerpanego; nazwę tę stosuje się przy oznaczaniu F. druków publikowanych do końca XVIII w. Arkusz nie złamany nazywa się piano, złamany raz tworzy *składkę o dwóch kartkach, tzw. folio, wyrażoną symbolem 2, złamany dwa razy daje quarto (4) o czterech kartkach, trzy razy octavo (8) o ośmiu kartkach, cztery razy sedecimo (16) o szesnastu kartkach itd. W większych F. łączono dwa lub więcej arkuszy w składkę, w małych formatach dzielono arkusz na kilka składek. F. duodecimo (12) uzyskany przez złożenie 1/3 arkusza wprowadził w 1567 Ch. *Plantin w Antwerpii. F. 24, tzw. elzewirowski, powstał z podziału arkusza na trzy części, z których każda dawała po 16 stron, czyli razem 48 stron. Ponieważ dostarczane przez papiernie arkusze papieru nie posiadały ustalonych wymiarów, pochodne od nich F. książki były różnorodne; np. format 8 miewał
721
722
FORMAT BIBLIOTECZNY
wysokość od 18 do 25 cm. Elementami, które bezbłędnie pozwalają określić F., są: kierunek kres papieru, położenie *filigranu i liczba kart w trzech sąsiednich składkach. Zob. też Foliant, Format książki, Kwartant, Oktant.
FORMAT BIBLIOTECZNY, wysokość grzbietu książki wyrażona umownymi symbolami bądź podana w centymetrach. Znaczenie symboli pochodzi od *for-matu bibliograficznego. W Polsce książki o wysokości do 20 cm oznacza się symbolem 16 (szesnastka, sedecimo), 2025 cm = 8 (ósemka, octavo), 2535 cm = 4 (czwórka, quarto, w potocznym języku wydawniczo-drukar-skim nazywany ćwiartką), powyżej 35 cm = 2 (folio). F. książek o nietypowych wymiarach podaje się w centymetrach. Gdy szerokość książki przewyższa jej wysokość, występuje tzw. F. podłużny leżący.
Zob. też Format książki.
FORMAT KSIĄŻKI jest oznaczeniem jej szerokości i wysokości. F. księgi rękopiśmiennej oznaczano nazwami: in maiori, in mediocri, in minori forma. W ^inkunabułach przeważały F.: wielkie folio forma regalis (70x50 cm) i małe folio forma mediana lub communis (50 X 35 cm). Z końcem XV w. wprowadzono oznaczenie F.k. zależnie od ilości złożeń *arkusza, tzw. *format bibliograficzny (folio, quarto, octavo, sedecimo itd.). Dopiero wprowadzenie w XX w. w Polsce *formatu papieru znormalizowanego ujednoliciło F.k. Dla książek ustalono dwa zasadnicze szeregi F. papieru: A i B oraz pochodne od nich (A,_13, B1_11), które przyjęto jako F.k. Poza tymi dwoma zasadniczymi F. wprowadzono ostatnio dla druku książek F. papieru 820x1040 mm i 840x1050, które przy czterokrotnym złamaniu dają F. węższy, więc optycznie wydłużony (130 mm) w stosunku do F. znormalizowanego (148 mm). W ramach F. znormalizowanych używa się również F. specjalnych: F. atlasowy nadawany książkom wielkim, pełnoarkuszowym, w których arkuszy ze względu na mapy lub ryciny nie zgina się (nie falowe), lecz przykleja w grzbiecie do *falcu. F. stojący posiadają druki, w których wysokość ma większe rozmiary niż szerokość. F. stojący wydłużony otrzymuje się przez złamanie np. A4 wzdłuż jego dłuższego boku. W takim F. drukuje się prospekty, cenniki, programy, rzadziej książki. F. podłużny leżący posiadają książki także o F. znormalizowanym, których grzbiet przechodzi wzdłuż krótszego boku, co daje szerokość większą od wysokości. Stosuje się go często w książkach dla dzieci, z ilustracjami dużych rozmiarów. F. angielski został ustalony dla książki przez The British Standarts Institution jako: foolscap, crown, large, post, demy, medium, royal, imperiał.
Zob. też Format biblioteczny, Format papieru.
FORMAT MIĘDZYNARODOWY zob. KARTA KATALOGOWA.
FORMAT PAPIERU, wymiar *arkusza papieru, dawniej zawsze prostokątny, o harmonijnym wzajemnym stosunku boków, podobnym do uzyskiwanego przy *zło-tym podziale, tj. 1,618:1, czyli 8:5; w papiernictwie europejskim do XVII w. nie przekraczał rozmiarów 74x54 cm i nie schodził poniżej 35 X 23 cm. Ręczne posługiwanie się sitem wraz z ramą nakładało ograniczenia rozmiarów zarówno tych narzędzi, jak i arkuszy otrzymywanych przy ich użyciu. F.p. arabskie ze względu na nieco różną od później stosowanej technikę czerpania papieru dochodziły do rozmiarów przewyższających maksymalne europejskie. Najstarsze przekazy o F.p. sięgają końca XIV w., pochodzą z Bolonii i wymieniają następujące nazwy dla arkuszy o wymiarach przeliczonych na cm: imperialle 74x50; realle 61,5x44,5; mecome 51,5x34,5; recute 45x31,5. F.p. stosowany przez Ulmana Stromera ok. 1390 w Norymberdze posiadał wymiary 42x30 cm. F.p. zmieniały nazwy i wykazywały odchylenia wymiarów zależnie od miejsca i czasu występowania. Zachodnioeuropejskie kraje, przodujące dawniej w ręcznej produkcji papieru, stosowały następujące nazwy określające najczęściej spotykane F.p. wymiarowane w cm (podany w zestawieniu stosunek boków odnosi się do arkusza złożonego w połowie boku dłuższego, jedynie pozycje oznaczone piano dotyczą pełnych nie składanych arkuszy):
Anglia
Imperiał 72x52,8
Elephant 67,2 x 55,2 1,64
Royal 60 x 48 1,6
Medium 57,6 x 45,6 1,58
52,8 x 43,2 1,565
Demy, Printing 52 x 42 1,55
Large Post 50,4 x 39,6 1,57
Demy, Writing 38 x 37,2 1,55
Crown 48 x 36
Foolscap 39,6 x 32,1
Francja
Grand Aigle 104 X 70
Grand Colombier 90 x 63
Colombier 85 x 62
Petit Colombier 80 x 60
Soleil 80 x 58
Jesus 76 x 56
Couronne 72 x 46 1,565 piano
Raisin 65 x 50 1,53
Royal 63 x 48 1,52
723
724
FORMAT PAPIERU
Carre Coquille Telliere Cloche
Imperiał Olifants Royaal Vierkant Folio Post Gr. Median Kl. Median Kl. Post Schrijfformaat
Imperiał
Regał (rok 1550)
Super Royal
Regał (rok 1501)
Lexicon
Kl. Median
Register
Bischof
Bienenkorb
Pro patria
56 X 45 56 X44 44x 34 40 x 30
Holandia
75 X56
72 x 62
62 x 52
62 x 41,5
56,5 x 43,5
56 x47
54 X44
48 x37
42 x 34
Niemcy
78 x 57 72 x 50 68 X 54 67 X 44 65 X 50 56 X 44 53 X 42 48 x 38 45 x 36 43 x 34
1,6
1,56 1,54
1,72 1,67
1,53
1,68 1,62 1,54 1,61
1,58
1,52 piano
1,54
1,57
1,58
1,58
1,6
1,58
W latach, dwudziestych XX w. na podstawie ustaleń *Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (ISO), opartych o projekt Wilhelma Ostwalda z 1911 i Ports-manna z 1914, wiele krajów przyjęło znormalizowane F.p. W USA powszechnie przyjętą praktyką jest określanie F.p. w calach i wagą ryz, a nie nazwą.
W Polsce F.p. określone normą PN/P-02001 oparte są na wymiarach arkusza, w którym stosunek boków równa się stosunkowi boku kwadratu do jego przekątnej, tj. jak l:]/2, a więc jak 1:1,14, co odpowiada w przybliżeniu stosunkowi 5 :7. Przy takich proporcjach wymiarowych stosunek wielkości boków pozostaje niezmieniony przy złożeniu arkusza na połowę, co jest zasadniczą cechą F.p. znormalizowanych. Wprowadzono trzy szeregi F.p.: A, B i C. Podstawowym wymiarem dla szeregu A jest arkusz o powierzchni jednego m2 (ściśle 9999,49 cm2), o bokach 841 X 1189 mm; dla szeregu B Ś arkusz o bokach 1000 X 1414 mm; dla szeregu C arkusz, którego długości boków są średnimi geometrycznymi długości boków szeregu A i B, czemu odpowiada wymiar 917 X 1297 mm. Symbolem liczbowym tych trzech wymiarów podstawowych jest 0 (zero), a więc A0, BO, CO. Przez podzielenie
725
EWoK 25
arkusza podstawowego na połowę, w poprzek boku dłuższego, otrzymuje się pierwszy format pochodny, a więc Al, Bl, Cl. Przez podzielenie na połowę formatu 1 otrzymuje się format A2, B2, C2; dalsze dzielenie daje nowe formaty pochodne, jak wskazuje poniższa tablica:
Znormalizowane formaty papieru
A B C
Symbol Format w mm Symbol Format w mm Symbol Format w mm U
A0 811x1189 1,00 m2 BO 1000x1414 1,41 m2 CO 917x1297 1,19 m2 Ilość arkuszy zark. A1.B1
Al 594x841 Bl 707x1000 Cl 648x917
surowy 610x860
A2 420x594 B2 500x707 C2 458x648 2
A3 297x420 B3 353x500 C3 324x458 4
A4 210x297 B4 250x353 C4 229x324 8
A5 148x210 B5 176x250 C5 162x229 16
A6 105x148 B6 125x176 C6 114x162 32
A7 74x105 B7 B8 88x125 C7 81x114 64
A8 52x74 62x88 C8 57x81 128
A9 37x52 B9 44x62 256
A10 26x37 B10 31x44 512
Ali 18x26 Bil 22x31 1024
A12 13x18 2048
A13 9x13 4096
Formaty A0, BO i CO są stosowane przy druku na wielkich nowoczesnych maszynach płaskich; wielkości szeregu C znajdują zastosowanie w postaci "opakowań" dla wielkości szeregu A (koperty, skoroszyty, teczki kartonowe) Typowymi F.p. dostarczanymi przez fabryki papieru są wielkości Al i Bl; arkusze Bl są dostarczane tylko w wielkościach ścisłych tego F., tj. 707 X 1000 mm (w praktyce 700 x 1000 mm), natomiast arkusze Al są dostarczane bądź w F. "obciętym", tj. 594 X 841, lub i to najczęściej w F. surowym, czyli 610 X 860 mm. F. surowy, większy od ścisłych wymiarów formatu Al o około 5% powierzchni, jest stosowany w celu zachowania znormalizowanego formatu gotowego już wytworu (książki, zeszytu) po obcięciu przez introligatora. Obok F.p. znormalizowanych występują również inne, jak np. wielkość arkuszy papieru drukowego 840 X 1050 mm oraz 820 X 1040 (przeznaczonego do druku książek o kształcie wydłużonym, przy czterokrotnym złożeniu arkusza). Zob. też Format książki.
726
FORMATOWNIKI
FORMATOWNKI zob. OBSADNIKI.
FORMULARZ, zbiór formuł i wzorów prawnych, którym posługiwał się pisarz przy wystawianiu* dokumentu. W Polsce ślady używania F. w kancelariach można zauważyć od końca XII w. W nowszych czasach były też w użyciu F. zawierające wzory listów okolicznościowych. Obecnie: drukowany schemat sprawozdania, rachunku, zamówienia, listu urzędowego itp. z rubrykami do wypełnienia.
Zob. też Akcydensy.
FORMUŁY, wzory i wiązania matematyczne i chemiczne występujące w dziełach naukowych i technicznych oraz w podręcznikach szkohiych. Przy wykonywaniu takich składów zecer posługuje się specjalnymi *kasztami matematycznymi. Do maszynowego składania F. tzw. systemu czterowierszowego najbardziej dostosowany jest *monotyp.
FORSTER: 1. Konrad, introligator w klasztorze dominikanów w Norymberdze w XV w. Znanych jest 86 opraw z 1. 1433-1461, których *bordiury wypełniał F. *tłokami pojedynczych liter (wycinanymi wklęsło jak na pieczęci), składających się na jego pełne imię i nazwisko (*Oprawa z inskrypcją). Posiadał bogaty zasób narzędzi introligatorskich. Współpracowali z nim Johann Hartloub, Wilhelm Krug i Johann Wirsing. 2. (Firster) Konrad prowadził odlewnię czcionek w Krakowie, zapewne już przy drukarni *Łazarza Andrysowica (od 1568). Zaopatrywał w czcionki drukarnie krakowskie (głównie J. *Janu-szowskiego), lwowskie, wrocławskie, frankfurckie (nad Odrą). W 1593 S. *Szymonowic zabiegał o sprowadzenie F. do Zamościa. Współpracownikiem F. był Mathias Genie z Wrocławia.
H. Hdwig I. Drukarze. T. 6. 1960.
FORZAC zob. WYKLEJKA.
POSTER Birket Myles (1825-1899), ang. malarz i ilustrator. Specjalnością jego było odtwarzanie idyllicznego krajobrazu wiejskiego. Pejzaże F., pełne specyficznego uroku, choć nie pozbawione sentymentalnej afektacji, zdobyły wielką popularność i reprodukowane w drzeworycie (czar-no-białyin i kolorowym) lub rzadziej w stalorytach zdobią szereg książek wyd. w ł. 50-tych XIX w. Szczególnie typowe dla sztuki F. są: Poetns Wordswortha (1859-1860), Pidures ofEnglish landscape (1863), Sabbath bells chimed by the poets (1856) i A book offavourite modern ballades (ok. 1860).
FOTOCHEMIA, dział chemii ogólnej obejmujący reakcje chemiczne zachodzące pod wpływem działania światła. F. znajduje b. szerokie zastosowanie we wszystkich technikach reprodukcyjnych przy sporządzaniu *form drukowych, poczynając od zdjęcia *negatywu i *pozytywu, kończąc na *kopii. Reakcje fotochemiczne w światłoczułych emulsjach zachodzą pod wpływem zmian spowodowanych przez zawarte w nich sole srebra, chromu, związki dwuazoniowe itp. substancje o zbliżonych własnościach reagowania na światło.
FOTOCHEMIGRAFIA zob. CHEMIGRAFIA.
FOTOCHROMOLITOGRAFIA zob. DRUK D. wielobarwny.
FOTOCHROMOTi~eOGRAFIA, sposób wykonywania wielobarwnego *druku wypukłego metodą pośrednią przez rozbarwianie oryginałów na *kamieniu litograficznym, a następnie wykonanie przedruku z kamienia na cynk w celu wytrawienia khszy.
FOTOCYNKOGRAFIA, *druk płaski z form cynkowych wykonanych fotomechanicznie.
FOTODRUK, metoda offsetowa (*Offśet) do foto-mechanicznego druku książek i druków reklamowych na małych maszynach typu Rotaprint, Multilith itp. w *for-matach A4 i A3. *Skład odbity na papierze transparentowym lub obrazy na błonach fotograficznych kopiowane są na cienkie folie metalowe, które następnie zakłada się na cylinder formowy maszyny offsetowej. Z folii metalowej druk przenosi się na papier za pośrednictwem cylindra obciągniętego pokrowcem gumowym. Druk wielobarwny wymaga odpowiedniej ilości folii metalowych, z których poszczególne kolory w podobny sposób przenoszone są na papier.
FOTOGRAFIA PRASOWA, zdjęcie posiadające wartość informacyjną. Jej podstawowym zadaniem jest przekazywanie czytelnikowi w formie reprodukcjiwczasop. bieżących wydarzeń. Jest jednym z podstawowych elementów w *prasie współczesnej. Spełnia różnorakie funkcje: informuje, przekonuje metodą obrazową itp. Jej zaletą jest ukazywanie tematu w sposób najprostszy, unikanie szablonu, poszukiwanie stale świeżej tematyki. Nie każda jednak fotografia, ukazująca się w prasie, zasługuje na miano F.p. Fotoreportaż to kilka zdjęć jednotematowych odzwierciedlających problemy dnia. Fotoserwis, stały *serwis fotograficzny nadsyłany przez *agencję fotograficzną, dotyczący aktualnych wydarzeń w kraju i za gra-
727
728
FOTOKOPIA
nicą. Fotomontaż, zestawienie kilku zdjęć lub odpowiednio dobranych, często w sposób zaskakujący, zdjęć na jednym obrazie, w celu wyrażenia jakiejś idei. Zob. też Ilustracja prasowa.
R. Burzyński: Fotografia w prasie i książce. 1958. S. P e-ters: Ilustracja prasowa. 1960.
FOTOGRAFIA REPRODUKCYJNA, fotograficzne odtworzenie przedmiotów płaskich, jak np. fotosów, rysunków, obrazów itp. na potrzeby różnych technik drukarskich. *Klisze do *druku wypukłego, zarówno kreskowe, jak i autotypijne, wykonywane są obecnie prawie wyłącznie przy użyciu fotografii reprodukcyjnej. Klisze kreskowe fotografowane są z oryginałów czarno-białych bez półtonów, natomiast klisze autotypijne wykonywane są przez *raster, który w czasie zdjęcia rozbija *półtony oryginału na układ punktów rozmieszczonych w ściśle określonym porządku, różniących się jednak między sobą wielkością powierzchni, zależnie od nasilenia tonu. Gęstość siatki rastra uzależniona jest od papieru przeznaczonego do druku oraz od rodzaju maszyny drukarskiej. Od gęstości siatki uzależnione jest odtworzenie na zdjęciu ilości drobnych szczegółów rysunku. Do druku na przeciętnych gatunkach papieru stosuje się zdjęcia na rastrach od 20 do 40 linii/cm, natomiast do druku na papierach ilustracyjnych i kredowanych od 48 do 120 linii/cm. Część fotograficzna procesu przygotowania formy do *druku wklęsłego polega na wykonaniu z dostarczonych ilustracji *negatywów, a następnie *diapozytywów, zarówno półtonowych, jak i kreskowych. Reprodukcje tekstu wykonuje się albo fotograficznie z odbitek na białym, gładkim papierze, albo też odbija się ze *składu bezpośrednio na przezroczysty celofan. Otrzymane w powyższy sposób diapozytywy montuje się na płycie szklanej i przekazuje do kopii na papierze pigmentowym. Zdjęć do wklęsłodruku zasadniczo nie rastruje się. Wkopiowanie siatki następuje w dalszych fazach przygotowania formy, aczkolwiek czynione są usiłowania wykonywania rastrowanych zdjęć bezpośrednio w aparacie reprodukcyjnym, dzięki czemu można by uniknąć wkopiowywania rastra na papier pigmentowy. Nowoczesny sposób przygotowania formy do *off-setu opiera się na kopii pozytywowej (lub negatywowej) na zasadzie procesów fotografii reprodukcyjnej. Stosowana dziś metoda offsetowej kopii pozytywowej (*Pozytyw) wymaga przygotowania zrastrowanych diapozytywów z przeprowadzaną dawniej ręcznie, ostatnio coraz szerzej korektą fotomechaniczną. Do wykonania zmechanizowanego *retuszu zarówno tonalnego, jak i kolorystycznego używa się różnego typu masek wykonanych fotograficznie, jak np. maski świateł, kompensatywy itd., lub też stosuje się metody oparte na zdjęciach w naturalnych kolorach typu Agfacolor, Kodachrom, Gevacolor itp. Teksty w offsecie
reprodukuje się, podobnie jak w ^rotograwiurze, drogą fotograficzną lub odbija się na celofanie. Zob. też Autotypia.
FOTOGRAFICZNY WYCIĄG BARWNY, w druku rozbicie barwnego oryginału na składniki kolorowe. Zbiorowy druk z płyt, odpowiadających poszczególnym wyciągom kolorowym, musi zarówno tonalnie, jak i kolorystycznie możliwie wiernie odpowiadać oryginałowi. Fotograficzne wyciągi kolorowe opierają się na prawach trójbarwnej syntezy i w zasadzie dostosowane są do druku trójbarwnego. Rozbicie oryginału na poszczególne podstawowe kolory odbywa się przez *filtry świetlne na odpowiednio barwoczułym materiale fotograficznym. Poszczególne filtry mogą przepuszczać tylko wąski zakres spektralnego promieniowania barwnego. Materiał fotograficzny powinien być czuły na cały zakres promieniowania widma świetlnego. Warunkowi temu odpowiada fotograficzna emulsja panchromatyczna. Bez wielkich uchybień dla jakości wyciągów można dla filtru niebieskiego stosować zwykłą emulsję (ślepą), czułą tylko na promieniowanie niebieskie, dla filtru zielonego emulsję ortochromatyczną, czułą na zieleń i żółcień, oraz dla filtru czerwonego emulsję panchromatyczna, doczuloną na cały zakres promieniowania spektralnego. Wzajemne ustosunkowanie się intensywności poszczególnych wyciągów zależne jest od czasu naświetlania i czasu wywoływania. Czas ekspozycji (naświetlania) uzależniony jest od temperatury barw)' źródła światła, natomiast czas wywoływania od materiału fotograficznego i składu wywoływacza. Dla kontroli poszczególnych wyciągów wskazane jest jednoczesne fotografowanie umieszczonej obok oryginału wielostopniowej skali szarości. Przy prawidłowych wyciągach skala ta na wszystkich trzech zdjęciach powinna wykazywać jednakowe zaczernienie wszystkich stopni szarości.
FOTOGRAFIKA, fotografia artystyczna w odróżnieniu od fotografii stosowanej.
FOTOKOPIA, jedna z metod *reprografii, technika fotograficzna polegająca na wykonywaniu zdjęć wprost na papier, bez pośrednictwa kliszy lub filmu, służy do sporządzania wiernych kopii dokumentów (tekstu, rysunku itp.). F. dzieli się na dwa typy stykową i optyczną. F. stykowa polega na prześwietlaniu pojedynczej kartki papieru, jednostronnie zapisanej, przyłożonej do papieru fotograficznego; daje po wywołaniu obraz wielkości naturalnej, negatywowy, zwykle odwrócony. F. optyczna wymaga specjalnego aparatu, tzw. fotokopiarki optycznej, daje obraz dokumentu negatywowy, ale czytelny (nie odwrócony), wielkości naturalnej lub zmniejszony. W obu wypadkach fotokopię pozytywową otrzymujemy wyko-
729
730
FOTOLITOGRAFIA
nując fotokopię fotokopii negatywowej. F. była dawniej techniką szeroko stosowaną, obecnie jest wypierana przez techniki nowsze, tańsze i szybsze (^kserografia, *termo-grafia itp.).
W.R. Hawken: Full-size photocopying. 1960.
FOTOLITOGRAFIA, wykonanie *formy drukowej na *kamieniu litograficznym z wykorzystaniem procesów fotograficznych. Proces ten odbywa się *metodą przedruku, bądź też bezpośrednią kopią na uczulonym światłoczułą emulsją kamieniu litograficznym. W pierwszym wypadku na papier pokryty uczuloną żelatyną chromowaną wkopiowuje się kreskowy lub zrastrowany negatyw i po wywołaniu i pokryciu przedrukową farbą przetłacza się go na kamień. Kopię bezpośrednią wykonuje się po uprzednim pokryciu powierzchni kamienia światłoczułą emulsją, naświetleniu negatywu, wywołaniu i wytrawieniu kamienia.
FOTOMONTAŻ zob. FOTOGRAFIA PRASOWA.
FOTOREPORTAŻ zob. FOTOGRAFIA PRASOWA.
FOTOREPORTER, dziennikarz wykonujący *foto-grafie prasowe z aktualnych wydarzeń.
IFOTOSERWIS zob. FOTOGRAFIA PRASOWA. FOTOSETTER zob. ZECERNIA.
FOTOTECHNIKA BIBLIOTECZNA. Fotografia Śwe współczesnej bibl. jest stosowana do konserwacji i uzupełniania zbiorów, tworzenia lokalnych i centralnych katalogów, obsługi wypożyczeń międzybibliotecznych, informacji nauk. itd. Pierwsze laboratorium fotograficzne powstało w 1877 w *Bibliotheque Nationale w Paryżu. Obecnie w każdej większej bibl. naukowej istnieją pracownie i laboratoria fotograficzne. Powstanie fotografii małoobrazkowej (*Mikroreprodukcja) umożliwiło szybki rozwój *mikrofilmu i coraz szersze zastosowanie go w pracach biblioteki. Mikrofilmy wykonane w krótkich odcinkach przechowuje się w teczkach podobnych do klaserów filatelistycznych, dłuższe nawija się na rdzenie i szpule plastykowe lub metalowe. Każdy mikrofilm ma swoją metryczkę. Bibl. posiadająca własną pracownię mikrofilmową gromadzi mikrofilmy w postaci negatywów i pozytywów, które są inwenta-ryzowane i katalogowane. Czytelnikom udostępnia się pozytywy. Zapis inwentarzowy obejmuje *sygnaturę, nazwisko autora i tytuł dzieła zmikrofilmowanego, dane prowenien-cyjne, opis postaci mikrofilmu. *Opis katalogowy jest
identyczny z opisem dzieła w formie oryginalnej. (Opis katalogowy mikrofilmu jest przedmiotem polskiej normy ustanowionej w 1962 jako PN-62/N-01171). Przechowywanie mikrofilmów wymaga pomieszczenia o stałej temperaturze i wilgotności względnej powietrza. Do korzystania z mikrofilmów służą *czytniki (lektory mikrofilmowe), których aparatura optyczna wielokrotnie powiększa obraz utrwalony na klatce mikrofilmowej, aparatura zaś mechaniczna pozwala na przesuwanie taśmy w dowolnym tempie. Mikrofilmowane są rękopisy, stare druki, dzieła rzadkie i cenne, czasop., gazety. Prace te prowadzone są w skali poszczególnych bibliotek, często w skali całego kraju. Mikrofilm jest środkiem zabezpieczenia oryginału przed zniszczeniem (zaczytaniem). W niektórych krajach ze względu na wielką oszczędność miejsca w magazynie mikrofilm jest jedyną postacią gromadzenia i udostępniania gazet. Uzupełnia on zbiory poszczególnych bibliotek, wielkie usługi oddaje w krajowym i międzynarodowym wypożyczaniu bibliotecznym. Znalazł też zastosowanie w tworzeniu centralnych katalogów bibliotecznych, dając znaczne oszczędności finansowe i skrócenie czasu budowy katalogów. Fotografia służy do szybkiej i bezbłędnej produkcji *kart katalogowych i do tworzenia ^katalogów zbiorów specjalnych, których karty zawierają zmniejszone fotografie strony tytułowej dzieła i wszystkie elementy przyjętego opisu katalogowego. Odmianą mikrofilmu jest *mikrokarta i *mikrobłona (mikrofiszka). Mikrokarta, podając opis bibliograficzny dzieła i w dużym zmniejszeniu jego tekst, zakłada całkowicie nową postać bibUoteki. Mikrofiszka jest wykonana z ciętej błony fotograficznej i zawiera opis bibliograficzny dzieła oraz kilkadziesiąt stron jego tekstu w znacznym pomniejszeniu. Do fotografii do-kumentarnej należą także: *fotokopia i *fotografia reprodukcyjna. Coraz większe zastosowanie w bibl. znajduje jedna z najnowszych technik *reprografii, *kserografia. Proces reprodukcji dokumentu polega tu na wykorzystaniu własności fotoelektrycznych półprzewodników.
Zob. też Mechanizacja w bibliotekarstwie i dokumentacji.
A. Wyczański: Mikrofilm nowa postać książki. 1960. S. Telechun: Reprografia i uwielokrotnianie dokumentów. W: Poradnik pracownika informacji. 1964.
FOTOTYPIA zob. ŚWIATŁODRUK.
FOUQUET Jean(ok. 1415-1420-ok. 1477-1481), znakomity *miniaturzysta, najwybitniejszy malarz fr. XV w. Pracował wyłącznie dla królów Karola VII i Ludwika XI oraz arystokracji dworskiej. Malarstwo jego bliskie jest mistrzom nidcrl. (choć niekiedy używał antyczno-rene-sansowego tła architektonicznego, będącego refleksem podróży do Włoch ok. 1443-1447). W miniatorstwie kon-
731
732
FRANCJA
tynuował mistrzowsko tradycje paryskiej szkoły ilumina-torskiej. Główne rpsy: Liure d'heures pour Etienne Chevalier z ok. 1450-1458 (podzielone między Chantilly, Luwr i Bibliotheąue Nationałe w Paryżu); Grandes chroniąues de France z ok. 1458 (Bibliotheąue Nationałe, Paryż); Cas des nobles hommes et femmes malheureux Boccaccia z ok. 1459 (Monachium); Status de 1'ordre de Saint-Mkhel z ok. 1469 (Bibliotheąue Nationałe, Paryż); Antiquites judaiquesj. Flawiusza z ok. 1470-1476 (Paryż, Bibliotheąue Nationałe).
K.G. PerlsrJ.R 1940. J. Porcher: UEnluminurefrancaise. 1959.
FOURNIER Pierre Simon (1712-1768), fr. rytownik, giser i typograf, autor licznych prac teoretycznych z zakresu rytownictwa i drukarstwa. Początkowo zajmował się drzeworytnictwem. Od 1736 objął odlewnię po ojcu i opracował nowe pisma: piękną antykwę oraz zasługujące na wyróżnienie tzw. oeil serre i poetiąue. Wprowadził do drukarstwa muzycznego czcionki nut o zaokrąglonej
MANUEL
TYPOGRAPHIQUE,
UTJLE
AUX GENS DE LETTRES,
& a ctux qui
A P-ARIS,
Impnmepar I'Auteur, me des Pfie$, LŚ fi vm4
Cha Barbou, nieS, Jacaues.
M. DCC, LXIV, Ś
Karta tytułowa Manuel typographiąue. Paryż 1764
główce. Stworzył system mierzenia czcionek przy pomocjr tzw. *punktu typograficznego, ulepszony następnie przez F.A. *Didota i stosowany do czasów obecnych. Spośród prac teoretycznych F. należy wymienić: Modeles des carac-teres de 1'imprimerie (Paris 1742); Dissertation sur 1'origine et les progres de Yart de graver en bois (Paris 1758); podręcznik odlewnictwa i wzorcownik Manuel typographique (Paris. 1764-1766); Traite historiaue et critiaue sur 1'ońgine et \es> progres des caracteKS de fontes pour l'impression de la musique (Paris 1765).
P. Beaujan: P.S.F. and XVHIth century ftench typography. 1926. E. Crous: P.S.F. W: Altmeister der Druckschrift. 194O-.
FRAGMENT BIBLIOGRAFICZNY, jednostka bibliograficzna (*Bibliografia 2) odpowiadająca rozdziałom, i ustępom ^wydawnictw lub *utworów bibliograficznych-
FRAGMENTY, w drukarstwie czcionki lub drobny justunek, które znalazły się w niewłaściwej *kaszcie zecerskiej lub *króbce. F. powstają w wyniku niestarannego-rozkładania lub nieełiminowania uszkodzonych czcionek w czasie rozbiórki wydrukowanych składów. F. zdarzają, się również w składzie maszynowym, np. wskutek obecności *matrycy petitowej w garmondowym magazynie *linotypu.
FRAKCJA górna lub dolna (*Materiał zecerski), rodzaj czcionki cyfrowej, literowej lub znaku o zmniejszonym oczku, odlanej u góry lub u dołu linii pisma podstawowego. Służy do formowania odsyłaczy, wskaźników itp. Cyfra frakcyjna lub podjustowana litera we wzorach matematycznych i chemicznych nosi nazwę indeksu.
FRAK.TUFA (littera grossa seu psalterialis) zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO, PISMA DRUKARSKIE Dzieje, PISMO GOTYCKIE.
FRANCISZEK I (1494-1547), król fr. Był namiętnym zbieraczem książek (głównie rękopiśmiennych), posiadał wspaniałą bibl. w Fontainebleau, do której dołączył w 1544 zbiory królewskie z Blois. Nabywał książki z różnych źródeł, m. in. kilkadziesiąt rpsów przywiózł mu z Grecji J. *Laskaris. W 1537 wydał zarządzenie zobowiązujące drukarzy fr. do oddawania na rzecz biblioteki królewskiej *egzemplarza obowiązkowego druków. Introligatorem F. był E. *Roffet.
FRANCJA. Na ogólną liczbę ludności 49400000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych 23 (w 1964), szkolnych 50000. Wydano w 1966: książek 19021 tyt., w tym przekładów 1810; czasopism 15091 tyt., w tym gazet 1009.
Bibliofilstwo. Tradycje jego sięgają średniowiecza.
733
734
FRANCJA
Pierwszymi bibliofilami byli królowie i arystokracja, np. *Karol V Mądry, *Franciszek I, *Katarzyna de Medicis, Diana de *Poitiers. W epoce Renesansu doszło do wspaniałego rozkwitu bibliofilstwa, charakteryzującego się zamiłowaniem zbieraczy do pięknych opraw. Wybitnymi miłośnikami książek byli w tym czasie: J. *Grolier, T. *Ma-hieu (Maiolus), J. de *Thou. W w. XVII duże księgozbiory bibliofilskie zgromadzili kardynałowie *Richelieu i *Ma-zarin, mężowie stanu P. *Seguier i J. *Colbert de Torcy. Prywatne zbiory posiadali też królowie: Ludwik XIV (1638-1715) i jego następcy. W XVIII w. obok książki starej i rzadkiej zaczęto zbierać także współczesną książkę ilustrowaną. Bibl. fr. wieku Oświecenia miały bogaty, reprezentacyjny charakter; pomieszczenia urządzone były często w stylu rokoko. Największymi bibliofilami tej epoki byli: markiz de Rothelin (1691-1744), książę *La Valliere i Mme de *Pompadour. W 1789 w rękach bibliofilów fr. znajdowało się ok. 13000000 tomów, lecz w wyniku rewolucji kolekcje te uległy rozbiciu, trafiając najczęściej na rynek księgarski. Od rewolucji datuje się nowy okres bibliofilstwa, charakteryzującego się rozproszeniem zbieractwa i wielką liczbą bibliofilów. W XIX w. działał J. *Brunet, który przez swe prace bibliogr. położył wielkie zasługi w rozwoju bibliofilstwa. Znanym bibliofilem był również Nicolas Ymcnez (1783-1871). W poł. XIX w. pojawiły się nowe kierunki: wzrosło zainteresowanie książką współczesną (E. Paillet i H. *Beraldi), zbierano dokumenty z czasów rewolucji (R. *Pixerecourt), lubowano się w książce rokokowej, ilustr. książkowej, *drze-worytach, w dziełach z dedykacjami, w wydaniach bibliofilskich. W XX w. ewolucja bibliofilstwa poszła w kierunku rozwijania upodobań artystycznych poprzez książkę, wzrosła znacznie liczba bibliofilów i wydawnictw bibliofilskich. Działają liczne stów. bibliofilskie, posiadające własne czasop. fachowe.
H. Furstenberg: Dos franzóńsche Buch im XVIII. Jhrt u. der Empirezeit. 1929. R. Hesse: Histoire des soditis de bibliophiles en France de 1820 a 1930. 1-2. 1929-1931.
Bibliografia. Pierwsze bibliogr. o charakterze narodowym, znane ze wspólnej edycji Les bibliotheques francaises (Paris 1772), opracowali w XVI w. F. La Croix Du Maine i A. Du Verdier. W XIX w. powstały dalsze bibliogr. narodowe: za XVIII i (częściowo) XIX w. La France littiraire J.M. *Querarda (t. 1-12, Paris 1826-1842), za 1. 1827-1840 La littirature francaise contemporaine, zapoczątkowana przez Querarda (t. 1-6, Paris 1840-1857), za 1. 1841-1925 Catalogue giniral de la librairie francaise, założony przez O. *Lorenza (t. 1-34, Paris 1867-1945). Od 1933 ukazują się kilkuletnie komasacje księgarskie pt. La librairie francaise, opracowywane na podstawie roczników "Les Livres de 1'Annee" (ostatnia za 1. 1946-1955, t. 1-3, 1957). Próbę bibliogr. bieżącej podjął L. *Jacob de Saint
Charles w 1. 1643-1653 (Bibliographia Parisina i Biblio-graphia Gallica). Urzędowa bibliogr. bieżąca, wyd. od 1811 (od 1814 "Bibliographie de la France"), obecnie składa się z serii oficjalnej (redagowanej przez Biblio theque Na-tionale w Paryżu) oraz działów: "Chronique" i "Annon-ces". Seria oficjalna obejmuje ukazującą się jako tygodnik część A, rejestrującą książki, i sześć dodatków publikowanych nieregularnie, wykazujących: czasop., ryciny, muzykalia, dysertacje, mapy i wydawnictwa urzędowe. Od 1933 "Biblio", miesięcznik z ^komasacjami rocznymi wyd. przez firmę Hachette, podaje bieżąco wydawnictwa fr. w zasięgu międzynarodowym. Bibliogr. czasop. pt. Ripertoire de la presse et des publications periodiąues francaises opracował H.F. Raux (wyd. 2, Paris 1961). Bibliogr. bibliografii fr. stanowi praca L.N. Malcles Les sources du travail bibliographiaue (t. 1-3, Geneve 1950-1958).
E. Slodkowska: Francuska retrospektywna bibliogr. narodowa. "Biul. Inst. Bibliogr." T. 6 1956 nr 2. E. Slodkowska: Bieżąca bibliogr. narodowa we Francji. "Prz. Bibl." 1960 z. 4. L.N. MalcUs: Manuel de bibliographie. 1963.
Biblioteki. Istniały już w starożytnej Galii jako prowincji rzymskiej. We wczesnym średniowieczu pierwsze rpsy docierały do F. przez mnichów gr. i z Bizancjum. Do dziś zachował się w *Bibliotheque Nationale manuskrypt gr., dar cesarza bizantyńskiego, ofiarowany Ludwikowi Pobożnemu w 827 dla opactwa St. Denis. W VII i VIII w. ośrodkami skupiającymi i kopiującymi księgi były klasztory, wśród których najsłynniejszy był Luxeuil w Wogezach. Karol Wielki dążył do scentralizowania prac tych ośrodków i w tym celu sprowadził z Anglii *Alkuina, zlecając mu zorganizowanie bibl. w opactwie St. Martin w Tours, gdzie komentowano, tłumaczono i przepisywano nie tylko dzieła teologiczne, lecz także teksty klasyczne. Tendencje te nie utrzymały się długo; po śmierci Karola W. bibl. upadła. W ciągu IX-XII w. liczne bibl. klasztorne rozsiane po całym kraju (Fleury, Chiny, St. Denis, Compiegne) poczęły znowu odgrywać poważną rolę w gromadzeniu i .kopiowaniu ksiąg. Od XIII w. obok klasztornych powstawały bibl. przy uczelniach z własnymi pracowniami kopistów. Najstarszą jest Biblioteka Sorbony, ufundowana w 1257 przez Roberta de *Sorbon. Jako jedna z pierwszych (druga po Ox-fordzie) wprowadziła nowy system ustawiania książek na pulpitach i przytwierdzania najcenniejszych łańcuchami (w 1321 wydano statut Biblioteki). O gromadzenie książek starali się też królowie. Ludwik LX (XIII w.) i *Karol V stworzyli w Luwrze bibl. na użytek uczonych. Trwalsze podstawy Biblioteki Królewskiej stworzył Ludwik XII, sprowadzając w 1500 księgozbiór książąt mediolańskich i umieszczając go na zamku w Blois. Franciszek I dołączył do niej zbiory otrzymane po swych przodkach, książętach Angouleme i Sa-
735
736
FRANCJA
Pierwszymi bibliofilami byli królowie i arystokracja, np. *Karol V Mądry, *Franciszek I, ^Katarzyna de Medicis, Diana de *Poitiers. W epoce Renesansu doszło do wspaniałego rozkwitu bibliofilstwa, charakteryzującego się zamiłowaniem zbieraczy do pięknych opraw. Wybitnymi miłośnikami książek byli w tym czasie: J. *Grolier, T. *Ma-hieu (Maiolus), J. de *Thou. W w. XVII duże księgozbiory bibliofilskie zgromadzili kardynałowie *Richelieu i *Ma-zarin, mężowie stanu P. *Seguier i J. *Colbert de Torcy. Prywatne zbiory posiadali też królowie: Ludwik XIV (1638-1715) i jego następcy. W XVIII w. obok książki starej i rzadkiej zaczęto zbierać także współczesną książkę ilustrowaną. Bibl. fr. wieku Oświecenia miały bogaty, reprezentacyjny charakter; pomieszczenia urządzone były często w stylu rokoko. Największymi bibliofilami tej epoki byli: markiz de Rothelin (1691-1744), książę *La Valliere i Mme de *Pompadour. W 1789 w rękach bibliofilów fr. znajdowało się ok. 13000000 tomów, lecz w wyniku rewolucji kolekcje te uległy rozbiciu, trafiając najczęściej na rynek księgarski. Od rewolucji datuje się nowy okres bibliofilstwa, charakteryzującego się rozproszeniem zbieractwa i wielką liczbą bibliofilów. W XIX w. działał J. *Brunet, który przez swe prace bibliogr. położył wielkie zasługi w rozwoju bibliofilstwa. Znanym bibliofilem był również Nicolas Ymenez (1783-1871). W poł. XIX w. pojawiły się nowe kierunki: wzrosło zainteresowanie książką współczesną (E. Paillet i H. *Beraldi), zbierano dokumenty z czasów rewolucji (R. *Pixerecourt), lubowano się w książce rokokowej, ilustr. książkowej, *drze-worytach, w dziełach z dedykacjami, w wydaniach bibliofilskich. W XX w. ewolucja bibliofilstwa poszła w kierunku rozwijania upodobań artystycznych poprzez książkę, wzrosła znacznie liczba bibliofilów i wydawnictw bibliofilskich. Działają liczne stów. bibliofilskie, posiadające własne czasop. fachowe.
H. Furstenberg: Dos franzosische Buch im XVIII. Jhrt u. der Empirezeit. 1929. R. Hesse: Histoire des sociiUs de bibliophiles en France de 1820 a 1930. 1-2. 1929-1931.
Bibliografia. Pierwsze bibliogr. o charakterze narodowym, znane ze wspólnej edycji Les bibliotheques francaises (Paris 1772), opracowali w XVI w. F. La Crobc Du Maine i A. Du Verdier. W XIX w. powstały dalsze bibliogr. narodowe: za XVIII i (częściowo) XIX w. La France littiraire J.M. *Querarda (t. 1-12, Paris 1826-1842), za 1. 1827-1840 La literaturę francaise contemporaine, zapoczątkowana przez Querarda (t. 1-6, Paris 1840-1857), za 1. 1841-1925 Catalogue giniral de la librairie francaise, założony przez O. *Lorenza (t. 1-34, Paris 1867-1945). Od 1933 ukazują się kilkuletnie komasacje księgarskie pt. La librairie francaise, opracowywane na podstawie roczników "Les Livres de 1'Annee" (ostatnia za 1. 1946-1955, t. 1-3, 1957). Próbę bibliogr. bieżącej podjął L. *Jacob de Saint
Charles w 1. 1643-1653 (Bibliographia Parisina i Biblio-graphia Gallica). Urzędowa bibliogr. bieżąca, wyd. od 1811 (od 1814 "Bibliographie de la France"), obecnie składa się z serii oficjalnej (redagowanej przez Biblio theque Na-tionale w Paryżu) oraz działów: "Chronique" i "Annon-ces". Seria oficjalna obejmuje ukazującą się jako tygodnik część A, rejestrującą książki, i sześć dodatków publikowanych nieregularnie, wykazujących: czasop., ryciny, muzykalia, dysertacje, mapy i wydawnictwa urzędowe. Od 1933 "Biblio", miesięcznik z ^komasacjami rocznymi wyd. przez firmę Hachette, podaje bieżąco wydawnictwa fr. w zasięgu międzynarodowym. Bibliogr. czasop. pt. Ripertoire de la presse et des publications periodiques francaises opracował H.F. Raux (wyd. 2, Paris 1961). BibHogr. bibliografii fr. stanowi praca L.N. Malcles Les sources du travail bibliographique (t. 1-3, Geneve 1950-1958).
E. Słodkowska: Francuska retrospektywna bibliogr. narodowa. "Biul. Inst. Bibliogr." T. 6 1956 nr 2. E. Słodkowska: Bieżąca bibliogr. narodowa we Francji. "Prz. Bibl." 1960 z. 4. L.N. MalcUs: Manuel de bibliographie. 1963.
Biblioteki. Istniały już w starożytnej Galii jako prowincji rzymskiej. We wczesnym średniowieczu pierwsze rpsy docierały do F. przez mnichów gr. i z Bizancjum. Do dziś zachował się w *Bibliotheque Nationale manuskrypt gr., dar cesarza bizantyńskiego, ofiarowany Ludwikowi Pobożnemu w 827 dla opactwa St. Denis. W VII i VIII w. ośrodkami skupiającymi i kopiującymi księgi były klasztory, wśród których najsłynniejszy był Luxeuil w Wogezach. Karol Wielki dążył do scentralizowania prac tych ośrodków i w tym celu sprowadził z Anglii *Alkuina, zlecając mu zorganizowanie bibl. w opactwie St. Martin w Tours, gdzie komentowano, tłumaczono i przepisywano nie tylko dzieła teologiczne, lecz także teksty klasyczne. Tendencje te nie utrzymały się długo; po śmierci Karola W. bibl. upadła. W ciągu IX-XII w. liczne bibl. klasztorne rozsiane po całym kraju (Fleury, Cluny, St. Denis, Compiegne) poczęły znowu odgrywać poważną rolę w gromadzeniu i .kopiowaniu ksiąg. Od XIII w. obok klasztornych powstawały bibl. przy uczelniach z własnymi pracowniami kopistów. Najstarszą jest Biblioteka Sorbony, ufundowana w 1257 przez Roberta de *Sorbon. Jako jedna z pierwszych (druga po Ox-fordzie) wprowadziła nowy system ustawiania książek na pulpitach i przytwierdzania najcenniejszych łańcuchami (w 1321 wydano statut Biblioteki). O gromadzenie książek starali się też królowie. Ludwik LX (XIII w.) i *Karol V stworzyli w Luwrze bibl. na użytek uczonych. Trwalsze podstawy Biblioteki Królewskiej stworzył Ludwik XII, sprowadzając w 1500 księgozbiór książąt mediolańskich i umieszczając go na zamku w Blois. Franciszek I dołączył do niej zbiory otrzymane po swych przodkach, książętach Angouleme i Sa-
735
736
FRANCJA
baudii, nabył też od papieża liczne rpsy greckie i orientalne, a w 1534 przeniósł je wszystkie z Blois do Fontaine-bleau. W 1537 ustanowił pierwszy w dziejach bibl. przymus dostarczania *egzemplarza obowiązkowego oraz zaangażował stałego bibliotekarza, tzw. maitre de la librairię (pierwszym był G. Budę, uczony teolog). Właściwy rozwój Biblioteki Królewskiej przypadł na w. XVII, ściślej na rządy *Colberta, który powiększył czterokrotnie stan zbiorów dzięki zakupom kolekcji prywatnych, przede wszystkim zaś dzięki darom napływającym z całego kraju od klasztorów i miast, od dostojników świeckich i duchownych, pragnących pozyskać względy wszechmocnego ministra. W skład Biblioteki weszły księgozbiory samego Colberta i jego pomocnika bibliotekarza Baluze oraz, przekazana przez Ludwika XV, kolekcja książek, rpsów, medali i monet, jaką dla osobistej rozrywki zgromadził w Wersalu Ludwik XIV. Wśród bibliotekarzy porządkujących te różnorodne zbiory odznaczyła się szczególnie cała dynastia bibliotekarska Bignonów, których pięciu pracowało tu kolejno przez sto lat. Jeden z nich, Jean Paul Bignon, w 1720 nadał Bibliotece Królewskiej pierwszą strukturę organizacyjną, dzieląc ją na cztery działy: rpsów, książek, genealogii i sztychów. W 1792 nastąpiła nacjonalizacja bibl., która stała się zalążkiem Biblioteki Narodowej w Paryżu. Pierwsze bibl. publiczne powstawały w XVII w. w Paryżu, fundowane przez dostojników duchownych i świeckich. Pierwszeństwo przypada Bibliotece Mazarina, otwartej w 1647 "dla wszystkich, którzy z niej chcą korzystać". Zgromadziła ona cenne zbiory książek i dzieł sztuki, zakupywane na całym świecie przez kardynała Mazarina. Organizację i charakter bibl. publicznej zawdzięczała swemu bibliotekarzowi G. *Naudemu, który był prekursorem idei bibl. dostępnej dla wszystkich. Rozproszona w czasie Frondy, wznowiona po zwycięstwie Mazarina, jest dziś poważnym warsztatem pracy badawczej nad historią F. i filozofią. W 1624 kardynał de la Rochefoucauld założył Bibliotekę Ste Genevieve, która upaństwowiona w 1790 i wzbogacona znacznie zbiorami humanistycznymi w okresie rewolucji pod nazwą Biblioteki Panteonu wchodzi do kompleksu bibl. Uniwersytetu Paryskiego, zachowując swój charakter publiczny. Biblioteka Arsenału w Paryżu powstała ze zbiorów markiza de ruumy, który od 1771 na jej stworzenie poświęcił całą swą fortunę. W 1785 sprzedana księciu d'Artois, przyszłemu Karolowi X, w 1792 uległa wraz z innymi dobrami szlachty fr. sekwestrowi, następnie pomnożona innymi zbiorami (ok. 120000 wol.) przekazana została ostatecznie pod zarząd Bibliotheque Natio-nale. (W 1. 1853-1855 pracował w Bibliotece Arsenału Adam Mickiewicz na stanowisku bibliotekarza). Poza Paryżem pierwsza i jedyna Miejska Biblioteka Publiczna w La Rochelle, ówczesnej stolicy hugenotów, skonfisko-
wana została przez zwycięskiego *Richelieu w 1628. Na przełomie XVII/XVIH w. powstawały w miastach prowincjonalnych: Besancon (1694), Dijon (1701), Orleans (1714) i in. bibl. fundacyjne zakładane przez duchownych, uczonych, instytucje świeckie i kościelne. Były to księgozbiory prywatne, choć najczęściej udostępniane publicznie. Na nowożytne ukształtowanie bibliotekarstwa fr. wpływ decydujący wywarła rewolucja 1789. Wszystkie zbiory uznane zostały za majątek narodowy i oddane do dyspozycji władz centralnych. Rozporządzeniem Zgromadzenia Narodowego z 1789 i 1790 utworzono ze skonfiskowanych zasobów duchowieństwa i szlachty wielkie zbiornice książek, zwane depóts litteraires, które uzupełniano zbiorami z krajów podbitych przez armie rewolucyjne i napoleońskie. Akcja ta doprowadziła do skupienia olbrzymiej masy książek, których uporządkowanie stało się najpilniejszym zadaniem. Już w czasie rewolucji powstała myśl opracowania centralnego katalogu wszystkich książek, będących majątkiem narodowym. Dekret z 1798 ustanawiał kursy bibliograficzne dla szkolenia specjalistów. Przez cały XIX w. główne wysiłki bibliotekarstwa skoncentrowały się na problemie opracowania zbiorów. Pod koniec stulecia powstały tak znakomite dzieła, jak Catalogue giniral des manuscrits des bibliotheaues publiques des departements, t. 1-7, 1849-1885, nadzorowany od 1870 przez L. *Delisle'a, tegoż Le cabinet des manuscrits de la Bibliotheaue Imperiale, t. 1-3, 1868-1881, oraz również przez Delisle'a zainicjowany Catalogue gćneral des livres imprimes de la Bibliotheaue Na-tionale, t. 1- ?, 1897, wychodzący do chwili obecnej. Zbiornice książek skupione w stolicy wzbogaciły przede wszystkim Bibliotekę Narodową i stały się podstawą licznych bibl. specjalnych: politycznych, administracyjnych i narodowych, jak Biblioteka Zgromadzenia Narodowego, Trybunału Kasacyjnego, Instytutu Francuskiego, Muzeum Sztuk i Rzemiosł, Szkoły Politechnicznej itp. Ta centralizacja zbiorów w Paryżu osłabiła prowincję, pozbawiając ją ośrodków kulturalnych, zwłaszcza w małych miastach, do większych bowiem dostało się trochę cennych rpsów z dawnych klasztorów i dzieł ze spuścizn arystokratów XVIII w., wśród nich wiele egzemplarzy unikalnych, znacznie wybiegających poza zasięg regionalny. Bibl. miejskie w Lyonie, Besancon, Grenoble, Tuluzie czy Bordeaux, zawierające do dziś bezcenne zbiory historyczne, są to raczej bibl.-muzea niż bibl. publiczne, przeznaczone nie tyle dla szerokiej publiczności, co dla badaczy i bibliofilów. Zastępują one często bibl. uniwersyteckie, które zaczęły się organizować dopiero pod koniec XIX w. Zbiory Biblioteki Sorbony, która w XVIII w. zwała się Biblioteką Wydziału Teologicznego, zostały w czasie rewolucji rozproszone (rpsy dostały się do Biblioteki Narodowej i tworzą tu tzw. "fonds de la Sorbonne"), dopiero dekret z 1861 nadał jej tytuł Biblio-
737
738
FRANCJA
teki Uniwersytetu Paryskiego. Bibl. gimnazjalna w Strasburgu (1531) została podniesiona do rangi uniwersyteckiej w 1621; zniszczona w czasie wojny prusko-fr. (1870) i zniemczona podczas okupacji, odbudowana została po 1918 i stała się bibl. uniwersytecką i narodową specjalizującą się w germanistyce. Z innych uniwersyteckich tylko bibl. w Bordeaux (1879), w Lilie (1883) i Nancy (1878) posiadają więcej niż 500000 wol. Jednolitą organizację nadało bibl. uniwersyteckim zarządzenie z 1886, poddające je władzy rektora i regulujące użytkowanie ich zbiorów (do poł. XIX w. dostępne były tylko dla profesorów). Właściwa modernizacja bibliotekarstwa fr. nastąpiła po drugiej wojnie światowej. W 1945 utworzona została przy Ministerstwie Oświaty Naczelna Dyrekcja Bibliotek (Di-rection Generale des Bibliotheques de France), której podlega ok. 90 bibl.: narodowe (Bibliotheque Nationale, bibl. Uniwersytecka i Narodowa w Strasburgu i do 1962 Bi-bliotheque Nationale d'Alger); uniwersyteckie (17), tow. naukowych: bibl. Instytutu Francuskiego, Bibl. Mazarina, Muzeum Przyrodniczego, Szkoły Narodowej Języków Orientalnych, Muzeum Człowieka, Akademii Medycznej; duże bibl. miejskie, tzw. bibliotheques municipales clas-sees (42). Inne bibl. miejskie (ok. 500), non-classees, zależne są od władz miejskich i otrzymują od rządu tylko dorywcze kredyty. Na ogół słabo zorganizowane, dostarczają książki szerszej publiczności i docierają na wieś za pośrednictwem bibl. ruchomych i bibliobusów. Bardzo intensywnie zajęła się Naczelna Dyrekcja Bibliotek budownictwem bibliotecznym, wznosząc lub restaurując przeszło 40 gmachów z zastosowaniem wymogów funkcjonalności, estetyki i daleko posuniętej ekonomiki. Zasługą jej jest również uporządkowanie spraw personalnych. Pracownicy bibl. podzieleni są na cztery kategorie: naukowi, techniczni, administracyjni i obsługi, z których każda posiada określone kwalifikacje, funkcje i pobory jednolite dla wszystkich typów bibl. Naczelna Dyrekcja Bibliotek wydaje miesięcznik "Bulletin des Bibliotheques de France", organizuje konferencje i zjazdy poświęcone problemom bibliotecznym, utrzymuje kontakty z instytucjami pokrewnymi. Zob. tab. 8(2).
R. Doncet: Les bibliotheques parisiennes du XVI* s. 1956. H. Więckowska: Organizacja bibliotekarstwa fr. "Prz. Bibl." 1958 z. 1. A. Masssn, P. Salvan: Les bibliotheąues. 1961.
Dokumentacja. Właściwy rozwój służby dokumentacyjnej w F. datuje się od 1. 40-tych XX w. Obecnie istnieje ponad 300 ośrodków przy większych zakładach przemysłowych, instytucjach naukowo-badawczych (np. przy Instytucie Badań Jądrowych w Saclay pod Paryżem), w niektórych bibl. naukowych i innych instytucjach prowadzących działalność informacyjno-dokumentacyjną. Największy jest Ośrodek Dokumentacji przy Krajowym Ośrodku Badań Naukowych (Centre de Documentation du Centre
National de la Recherche Scientifique CNRS), utworzony w 1940, który udziela informacji naukowych z różnych dziedzin; główne jego zadania: opracowywanie i publikowanie bibliogr. analitycznej "Bulletin Signaletique du CNRS" (od 1940, początkowo pt. "Bulletin Analyti-que..."), ukazującej się obecnie w 22 seriach miesięcznie 18 serii dla różnych dziedzin nauk ścisłych i technicznych oraz kwartalnie cztery serie z zakresu nauk humanistycznych; szybka informacja dotycząca zawartości czasop. poprzez wydawanie (w postaci mikrofilmu) miesięcznika "Revue des Sommaires", zawierającego reprodukcje spisów treści najważniejszych czasop.; dostarczanie reprodukcji ze wszystkich czasop.; służba przekładowa polegająca na prowadzeniu centralnej ewidencji tłumaczeń wykonanych przez ośrodki dokumentacyjne, publikowaniu katalogu tłumaczeń ("Catalogue Mensuel des Traductions") oraz sporządzaniu tłumaczeń na zamówienie. Obok CNRS istnieją jeszcze inne instytucje "entralne: Francuska Unia Dokumentacyjna (Union Francaise des Organismes de Documentation UFOD), zał. w 1932, wydaje od tegoż roku dwumiesięcznik "Documentation en France" oraz miesięcznik "Informations UFOD" (nowa seria od 1954), świadczy usługi w dziedzinie tłumaczeń, prowadzi (od 1945) kursy szkoleniowe. Szkolenie na wyższym poziomie prowadzi Narodowy Instytut Metodyki Dokumentacyjnej (Institut National des Techniques de la Documentation), utworzony w 1950 przy Conservatoire des Arts et Metiers. Komisja Dokumentacji przy Narodowym Tow. Badań Technicznych (Association Nationale de la Recherche Technique) interesuje się wymianą doświadczeń dotyczących dokumentacji w dziedzinie techniki. Francuski Komitet Dokumentacji (Comite Francais de la Documentation), utworzony w 1939, reprezentuje Francję w *FID (w 1. 1924-1938 członkiem krajowym FID było Bureau Bibliographique de Paris). Narodowe Stów. do Badań w Zakresie Automatyzacji Dokumentacji (Association Nationale pour 1' Etude de la Documentation Automa-tique ANEDA), utworzone w 1962, stawia sobie za cel organizowanie badań głównie w dziedzinie mechanicznej selekcji informacji.
" RapportduComitć d'Śtude "Documentation"de laD&igation Gl-nirale a la Recherche Scientifiaue. "Informations UFOD" 1963 nr 11. Rśpertoire des kibliothiąues d'itude et organismes de documentation. Vol. 1-3. 1963. A. Pietrzak: Ośrodki dok. i inform.^naukowej we Francji. 1965.
Drukarstwo. Z inicjatywy profesorów Sorbony zapoczątkowali je w 1470 trzej niem. drukarze: U. *Gering, M. Friburger i M. Crantz, zakładając warsztat na terenie Sorbony, a następnie (od 1473) własną oficynę. Pierwszą drukowaną przez, nich książką w F. było Epistolarum opus Gasparinusa Barziziusa (1470). W 1473 powstała pierwsza drukarnia w Lyonie, zał. przez G. *Le Roya.
739
740
Wkrótce drukarstwo rozpowszechniło się w dalszych miejscowościach, jak Albi (1475), Toulouse (ok. 1476), Poitiers (1479), Caen (1480), Chartres, Metz (1482), Troyes (1483) i in. W Lyonie ukazała się Legendę doree Jakuba de Voragine, pierwsza książka w j. fr., wyd. przez G. Le Roya w 1476, oraz pierwsza w F. książka ilustrowana Miroir de la redemption, tłoczona u Martina Hussa w 1478. Do końca XV w. w Paryżu działało już 60, zaś w Lyonie 50 oficyn drukarskich. Do wybitnych drukarzy i wydawców współczesnych należeli: J. *Dupre, P. *Le Rouge, J. *Petit, A. *Verard, G. *Marchant w Paryżu, J. *Trechsel, Jean de Vingle w Lyonie. Książkę fr. XV w. charakteryzowało użycie *pisma gotyckiego bas-tardowego, typowych inicjałów groteskowych (zwłaszcza *majuskuły "L"), całostronicowych *sygnetów wydawniczych na pocz. druku itd. Pod względem tematyki przeważały dzieła religijne, w tym modlitewniki zw. horae lub livres d'heures (*Godzinki), kompilacje historyczne, romanse rycerskie. W pocz. XVI w. książki fr., zwłaszcza wydania popularne, zachowywały jeszcze gotycki styl ubiegłego okresu, jednakże rosnący wpływ Renesansu wł. przejawiał się już stopniowo w użyciu pisma antykwo-wego (*Antykwa) czy w zmienionej architektonice książki, której pełny rozwój w nowym stylu zapoczątkował G. *Tory. Dużą rolę odegrali wówczas, zwłaszcza w dziedzinie książki ilustrowanej, drukarze paryscy: Denis Janot, Etienne Grouleau, Gilles Corrozet, oraz znakomity rytownik Oronce Fine. Ok. poł. XVI w. książka fr. wyzwoliła się całkowicie od wpływów obcych i osiągnęła pełnię oryginalności i perfekcji. Tematycznie odbijała ona wszystkie kierunki i zainteresowania ówczesnej myśli, co najdobitniej przejawiło się w działalności wydawniczej rodziny *Estienne. Do wybitnych drukarzy i wydawców renesansowych należeli: w Paryżu J. *Bade, S. de *Colli-nes, Robert I Estienne, a następnie Michel Vascosan, Jacques *Kerver, Frederic Morel, w Lyonie: Sebastien Gryphe, Olivier i Balthazar Arnoullet, J. de *Tournes, Guillaume Rouille. Z plejadą drukarzy współpracował szereg wybitnych ilustratorów, jak Bernard Salomon (z Jean de Tournes), oraz literników, jak C. *Garamond, R. *Granjon, G. *Le Be. Osiągnąwszy najwyższy poziom w drugiej ćwierci XVI w., drukarstwo fr. podupadło w dobie wojen domowych i religijnych. Okres ten wycisnął piętno na tematyce książki, w której przeważały polemiki, pamf lety, traktaty prawnicze itd. W XVII w. drukarstwo fr. znalazło się w stanie pewnej dekadencji, na którą złożyły się m. in. zaostrzenie cenzury państwowej i kościelnej, trudności z uzyskiwaniem przywilejów dla drukarzy oraz reglamentacje cechowe. Ustalił się podział na typografów tłoczących książki z samym tekstem oraz na miedziorytników i drzeworytników mających prawo wydawać jedynie albumy z ilustracjami. Centralizacja ży-
FRANCJA
cia kulturalnego w Paryżu wpływała ujemnie na drukarstwo prowincjonalne (z wyjątkiem Lyonu). Wśród paryskich tłoczni przodujące miejsce zajęła *Imprimerie Royale, zał. przez Ludwika XIII z inicjatywy kard. *Richelieugo w 1640. Wśród drukarzy fr. XVII w. do wybitniejszych należeli: Antoine Vitre, Pierre Moreau, Pierre Combe W Paryżu, Jean Jannon w Sedanie. Wybitnym rytownikiem i giserem obok Grandjeana był Jacques de San-lecque. W dziedzinie sztuki drukarskiej w stosunku do ubiegłego stulecia nie zaszły większe zmiany. Utrzymały się dawne kroje, a nawet zasoby pism. Rozpowszechniło się natomiast zastosowanie *miedziorytu i *akwaforty przy równoczesnym zarzuceniu techniki drzeworytowej. Pod względem tematycznym 3/ą produkcji drukarskiej przypadało na dzieła religijne i moralizatorskie. Znaczny udział miało także piśmiennictwo historyczne, wreszcie wydania klasyków fr. Pod koniec XVII w. wyczerpujące kraj wojny Ludwika XIV odbiły się ujemnie na produkcji książki i na jej poziomie. Wybitnym odnowicielem typo-grafii fr. stał się dopiero ok. poł. XVIII w. P.S. *Fournier le Jeune, autor podręczników Modeles des caracteres (1742) i Manuel typographique (1764-1766), którego nowe pisma, ozdobniki itd. nadawały książce charakter odpowiadający tendencjom stylu rokoko. On też wprowadził system mierzenia czcionek, udoskonalony następnie przez Francois--Ambroise Didota. Rodzina *Didotów odegrała doniosłą rolę w rozwoju sztuki drukarskiej. Wprowadzone przez Firmina Didota pisma o stylu spokojnym i poważnym, nawiązujące do czcionek Baskerville'a (*Krój pisma), przyjęły się powszechnie w okresie rewolucji i cesarstwa, a jego udoskonalenie *stereotypii zużytkował Pierre Didot Aine, jego starszy brat, wybitny drukarz i wydawca monumentalnej kolekcji łac. i fr. klasyków, tzw. *Editions du Louvre. Innym znakomitym drukarzem XVIII w., twórcą nowego typu *prasy, był Philippe-Denis Pierres. Spośród wydawców dużą rolę odegrał Ch.J. *Panckoucke. Wiek
XVIII stał się okresem rozwoju książki ilustrowanej (tzw. livres a vignettes) przy użyciu różnych technik (miedzioryt, akwaforta, malowanie ręczne), z przewagą małych formatów. W XIX w. ulepszenia techniczne (prasa metalowa, stereotypia) pozwalały tłoczyć większe nakłady, a zatem książkę tańszą. W typografii, utrzymywała się w początkach stulecia czcionka Didotów, dopiero ok. poł. wieku drukarz z Lyonu Louis Perrin stworzył nowy krój pisma, nawiązujący do wzorów renesansowych. Romantyzm wywarł duży wpływ na ilustrację książkową, której wybitnym przedstawicielem był L.A.G. *Dore. Do technik uprawianych w poprzednich stuleciach przybyła od pocz. XIX w. *litografia. Z wydawców XIX w. wyróżniali się: Paulin, inicjator sprzedaży tanich książek w zeszytach, H.L. *Cur-mer, Philippon, Hetzel. Pod względem tematyki pocz.
XIX w. charakteryzowała ogromna ilość druków urzędo-
741
742
FRANCJA
wych. Rosnąca w ciągu stulecia produkcja książki prowadziła do pogarszania się jej formy zewnętrznej. Reakcją na ten proces stał się "manifest" wybitnego wydawcy Edouarda Pelletana (1896), który domagał się odnowy walorów typograficznych książki. Podjęte przez szereg wydawców i drukarzy poszukiwania w tej dziedzinie doprowadziły do pełnego rozkwitu książki fr. w XX w., zwłaszcza w okresie międzywojennym. Obok licznych ilustratorów, literników itd. przyczynili się do tego tacy drukarze, jak Coulouma, Darantiere, Draeger-Freres, Ducros, Colas, Frazier-Soye, Gonin, Lahure, Pichon, Marius Audin (w Lyonie), autor Histoire de l'imprimerie par images (1928--1929). Druga wojna światowa nie zdołała załamać procesu rozwojowego drukarstwa w F. Obecnie największą drukarnią jest Imprimerie Nationale, która rozporządza 350000 punconów, pozwalających drukować we wszystkich językach starożytnych i współczesnych.
A. Claudin: Histoire de l'impritnerie en France au XV et au XVI siecle. T. 1-4. 1900-1914. G. Lepreux: Gallia typographica. T. 1-7. 1909-1913. R. Brun: Le Lwre jrancais. 1949. L. Feb-vre, H.J. Martin: L'apparition du livre. 1958.
Ilustratorstwo. W XV w. ilustracja książki drukowanej, rozwijająca się głównie w Paryżu i Lyonie, w zakresie zdobnictwa wzorowana była przede wszystkim na miniaturach, pod względem zaś technicznym na niderlandzkich *książkach ksylograficznych. Drzeworytnicy fr., kształcący się początkowo pod kierunkiem artystów sprowadzanych z Niemiec, Włoch i Bazylei, szybko rozwinęli własny styl ilustracji i zdobnictwa, przez co zapewnili książce fr. bardzo wysoki poziom artystyczny i popyt w całej Europie. Najwybitniejsze dzieła tej epoki odznaczały się jasnością kompozycji, wytwornością formy i czystością linii. W 1481 wyszła w Paryżu książka ilustrowana Le Missel de Paris, ozdobiona dwoma drzeworytami o wysokiej wartości artystycznej, wyd. przez J. *Duprego, który pięć lat potem wspólnie z Pierre Gerardem w Abe-ville wydał jedną z najpiękniejszych książek XV w.: św. Augustyna La Citi de Dieu (tłum. przez Raoula de Presle), w której ilustracje kopiowane były z miniatur wykonanych w 1466. Drukarzem i grafikiem, który kładł główny nacisk na artystyczne wyposażenie książki, był P. *Le Rouge. Jego Mer des histoires (1488-1489) należy do najbogaciej ilustrowanych książek XV w. Ze znanych wydawców paryskich A. *Vcrard i S. *Vostre rywalizowali ze sobą w wyposażeniu książki. Obok nich wybił się również G. *Marchant, wydawca słynnych Danse macabre des hommes (1485) i Danse macabre desfemmes (1486), wzorowanych na ściennych malowidłach kolumnowej hali cmentarza Innocentes w Paryżu. Jedyny egzemplarz tej książki znajduje się w Grenoble. Serie te, kilkakrotnie kopiowane i wznawiane, w 1491 zostały wcielone do Compost et calendrier des hergers, które Marchant
743
Śwydał w 1491. Oryginalność ilustracji fr. wystąpiła najwyraźniej w modlitewnikach dla laików, tzw. livres d'heures (*Godzinki). Wzorowane na iluminowanych modlitewnikach, były najczęściej drukowane na *perga-minie i zdobione bogato ornamentowanymi *bordiurami. Ilustracje wykonane były w drzeworycie i metalu *grosz-kowym sposobem. Powodzenie livres d'heures, które przetrwały do XVI w., sprowadziło do stolicy wielu wydawców. W dziedzinie wyposażenia książek skutecznie konkurował z Paryżem Lyon, gdzie rozwinęły się znaczne drukarnie i firmy wydawnicze. W 1478 wyszła tu pierwsza książka ilustrowana Le Miroir de la ridemption z 256 oryginalnymi bazylejskimi drzeworytami. Tu również powstały pierwsze drzeworyty do druków G. *Le Roya, znanego w 1. 80-tych wydawcy ilustrowanych romansów rycerskich. Oba wymienione miasta pozostały centrami wydawniczymi ilustrowanej książki również w XVI stuleciu. W Paryżu sławę najwybitniejszego artysty książki już u współczesnych zdobył G. *Tory, który obalił dotychczasowe zasady budowy książki w zakresie *formatu, *typografii, budowy *czcionki, ilustracji i zdobnictwa, wprowadzając drzeworytniczy ornament renesansowy do swych livres d'heures. Galliot Dupre drukował romanse rycerskie bastardą (*Pismo gotyckie) i starymi ^inicjałami, ale wprowadzał już renesansowe architektoniczne ujęcia *kart tytułowych. Wielkie znaczenie dla fr. ilustracji książki miała działalność Denisa Janota, królewskiego drukarza, który wydał poezje i przekłady Gillesa Corroseta i Rabelais'go z ciekawymi drzeworytami i bordiurami renesansowymi nieznanego mistrza, którego dawniej identyfikowano z J. Cousinem. U syna znanego wydawcy licznych livres d'heures T. *Kervera wyszło w 1546 pierwsze fr. tłumaczenie dzieła Hypnerotomachia Poliphili, ze wspaniałymi drzeworytami w stylu fr. manieryzmu, z wydłużonymi postaciami, będącymi swobodnym naśladownictwem ilustr. wł., które przypisywano wybitnemu grafikowi J. *Goujonowi. W 1. 1543 i 1551 wydał on dzieło z zakresu hieroglifiki, Horus Apollo, drukowane *anty-kwą C. *Garamonda i zdobione pięknymi drzeworytami. U Melchiora i Gaspara Trechselów wyszły słynne ilustr. do Biblii i Tańce śmierci z ilustr. H. *Holbeina. W poł. wieku szereg wartościowych pod względem artystycznym książek wydali wybitni drukarze lyońscy: J. de Tournes (Quadrins historiaues de la Bibie, 1535; Meta-morphoses Owidiusza z drzeworytami B. Salomona) i Guillaume de Roville (1545-1589). W XVII w., za panowania Ludwików XIII i XIV, ośrodkiem ilustrowanej książki drukowanej był wyłącznie Paryż. Intelektualne i towarzyskie życie dworu wpłynęło na rozwój *grafiki tak w zakresie treści, jak i formy. Ilustracja była skromnym dziełem bogato rozwiniętej grafiki, w której dominował *miedzioryt, pod względem zaś treściowym portret
744
f
i reprodukcja obrazów. Większość ówczesnych ilustratorów kształciła się we Włoszech, skąd przenieśli różne kierunki tamtejszych szkół. Duży wpływ na grafikę książki wywarł J. *Callot, wprowadzając *akwafortę dającą wrażenie swobody i lekkości (charakterystycznych np. dla ilustr. F. *Chauveau). W ilustr. panował przede wszystkim miedzioryt, drzeworyt stosowano w *winietach, finalikach i *nagłówkach. Zastosowanie technik metalowych Śwymagało innego układu książki, ponieważ ilustr. musiały być osobno odbijane i nie łączyły się z kolumną druku jak drzeworyt. Książki były przeważnie ozdabiane fronti-spisami i kartami tytułowymi występującymi powszechnie od 1624. Stanowiły one często jedyną ozdobę książki, skomponowane z elementów architektonicznych i dekoracyjnych. Głównymi ilustratorami stulecia byli: L. *Gaul-tier (Miroir des plus bełks courtisanes de ce temps z 20 planszami, 1630-1631,1635), C. de *Passe jun., Claude Vignon, A. *Bosse, F. Chauveau, R. de *Hooghe (pierwszy ilustrator Lafontaine'a), I. *Silvestre (serie widoków Francji i Anglii dla króla i dworu, ilustr. do luksusowych wydań), G. *Audran, S. *Leclerc, Albert Flamen, czynny w 1650-1670 (setki kart tytułowych, topograficzne ryciny Paryża, ilustr. do Lubina Orbis Augustianus). Wśród sztycharzy ornamentów najczynniejsi byli Charles Errar, autor dzieła
0 budownictwie i wielu wzorników, i J. *Le Pautre, autor wielu wzorników ornamentów, ilustrator Almanach pour Tan 1656 i Recueil des principaux ouvrages de i'architecture oraz Desgodeta Edifices antiąues de Rome (Paryż 1682). Z Claude Duflosem (1665-1722; wiele kart tytułowych, część ilustracji miedziorytniczych do Perraulta Hommes illustres oraz do Histoires de la maison de Goudy) wkraczamy już w XVIII stulecie. Sztuka fr. przejęła przodującą rolę w Europie, a ilustracja książkowa należała do jej wspaniałych przejawów. Livre a figures w małym formacie
1 pięknej szacie ilustracyjnej livre bibelot stanowiła ozdobę buduarów i gabinetów. Ilustracja nie służyła interpretacji tekstu, była celem samym w sobie. Wiek XVIII pozostawił mnóstwo książek ilustrowanych przez najwybitniejszych malarzy i grafików epoki. Typowym tworem rokoka były *almanachy. Element zdobniczy stanowiły winiety, fleurony, culs de lampę, złożone z ornamentu *rocaille, amorków, alegorycznych postaci i symboli. Prace jednego z pierwszych ilustratorów z pocz. stulecia, B. *Pi-carta, niewiele jeszcze różniły się od XVII-wiecznych. Książką stanowiącą zapowiedź cech nowej epoki i nadającą ton ilustr. XVIII-wiecznej była Longusa Les Amours pastorales de Daphnis et Chloi, do której ilustr. wykonał regent ks. Filip Orleański, a rytował je B. *Audran. Do najwybitniejszych ilustr. stulecia należą Fables nouvelks La Motte'a (1719) C. *Gillota, wydanie z 1734 dzieł Mo-liera z winietami F. *Bouchera oraz Les Fables choisies Lafontaine'a z 1735, ilustrowane przez J.B. *Oudry'ego.
FRANCJA
Od 1750 liczba książek ilustrowanych wzrosła, pojawili się zawodowi ilustratorzy, którzy specjalizowali się we fronti-spisach, winietach i culs de lampę. Wydania dzieł Owidiusza, Wergilego, Horacego, Ariosta, Cervantesa, Longusa, Corneille'a, Moliera, a przede wszystkim Lafontaine^ zdobione były przez najwybitniejszych grafików. W 1. 1750-1770 wybili się artyści: H.F. *Gravelot, Ch. *Eisen, P.Ph. *Choffard, J.M. *Moreau młodszy, C.P. Mariłlier. Grayelot wsławił się głównie ilustr. do dzieł Corneille'a, Rousseau oraz serii almanachów. Eisen był niezrównanym ilustratorem Lafontaine'a (słynne wydanie generaux de fermiers), zbiorowego wydania Boileau, Erazma z Rotterdamu EUgie de la Folie i Boccaccia Deca-meron. P. Choffard swoimi culs de lampę stworzył nowy, pełen finezji element dekoracyjny książki rokokowej. W twórczości J.M. Moreau ilustracja rokoka osiągnęła szczyty; do najlepszych jego prac należały ilustracje do wyd. dzieł Moliera, Rousseau i przede wszystkim Wol-tera. Pochodzące z 1799 ilustr. do dzieł Gessnera nosiły już cechy stylu empire. U wszystkich ilustratorów działających w końcu stulecia, m. in. J.J. Barbiera, M.J. Queverda, A. Borela, L. Bineta, -widać zmianę w kierunku klasy-cyzmu. Rewolucja wprowadziła nie tylko nową problematykę, ale również formę i motywy dekoracyjne zaczerpnięte z antyku. Ilustracje Ch. *Monneta do Woltera Pucelle nosiły już wszystkie cechy klasycyzmu. Jego Description abrigie de auinze journies de la rholution należą do najwybitniejszych ilustr. historii rewolucji. Do ilustracji książki wprowadzono karykaturę jako broń w walce politycznej; patetyczne alegorie i portret wykonany miedziorytem punktowanym stały się elementem zdobniczym kart tytułowych. Znanym ówczesnym rysownikiem, który nie uległ modzie antykizowania, byłj. *Duplessi-Bertaux. Pierwszym ilustratorem empiru był Pierre Paul Prudhon (1758-1823). W 1800 ukazały się jego ilustr. do Longusa Daphnis et Chloi, w 1804 do Rousseau Nouuelle Hćloise, w 1806 wspaniałe wydanie Bernardina de St. Pierre Paul et Virginie. W ilustracjach do Longusa współpracował z nim F. Gerard. Klasycyzm jego zdradzał wpływy sentymentalizmu Rousseau, wyrażającego się w lirycznym i idyllicznym nastroju. Ilustracja XVIII w. posługiwała się mieszaną techniką kwasorytu. Drzeworyt, za surowy dla oddania wyrafinowanej formy rokokowej, stosowano znacznie rzadziej. W książce występował on w formie znaków drukarskich, finalikach, zdobnikach. Winiety i ornamenty w wykonaniu J. *Papil-lona wykazują, że przy pomocy tej techniki można było wydobyć podobne efekty jak przy pomocy miedziorytu. Drzeworytem ilustrowane były Bajki Ezopa, wyd. w 1706 w Paryżu. Rewolucja stworzyła nowe możliwości dla drzeworytu w *drukach ulotnych i *plakatach. Luźne odbitki weszły w skład popularnych albumów ludowych
745
746
FRANCJA
z krótkim tekstem, które zapoczątkowały rozwiniętą z końcem w. XVIII w Epinal produkcję obrazów dewocyj-nych i książek ilustrowanych dla dzieci. Wiele książek ilustrowanych przez fr. artystów drukowano za granicą, przeważnie w Amsterdamie, Londynie i Genewie, ze względów handlowych i cenzuralnych, dzięki czemu Anglia, Szwajcaria i Holandia szybko uległy wpływom francuskim. W technice graficznej powrócono do miedziorytu, którego ostra kreska konturowa i modelunek wydobyty miedziorytem punktowanym lepiej oddawały rzeźbiarskie ujęcie form. Ilustracja fr. w pełni rozwinęła się dopiero w 1. 20-tych XIX w. dzięki *litografii, która stosowana w zakładach Lasteyriego i Engelmana od 1816, spotkała się z zainteresowaniem najwybitniejszych artystów romantyzmu. Jej ogromny rozwój w pierwszej poŁ XIX w. dokonał się dzięki łatwości technicznej, możliwości wydobycia malarskich efektów oraz dzięki szczególnym stosunkom politycznym i obyczajowym. Pierwszym wybitnym dziełem tej epoki było 17 litografii do Fausta Goethego (1828), wykonanych przez E. *Delacroix, który pierwszy połączył ideały romantyzmu z własnym odczuciem średniowiecza. Romantyczne zainteresowanie przeszłością i naturą znalazło wyraz w wielu dziełach odtwarzających średniowieczną architekturę, pomniki przeszłości. W 1820-1878 ukazywało się 19-tomowe, ilustrowane 2000 litografii dzieło Voyages pittoresaues et rotnantiaues dans l'ancienne France, nad którym pracowali wybitni artyści, jak J. A. Ingres, T. Gericault, E. Delacrok, P. Huet, E. *Isabey, C. Nanteuil. Szczególnie charakterystyczne w tym dziele są bordiury, w których ożył cały skarbiec fantastycznych stworów gotyckich rzeźb. Twórcy legendy napoleońskiej: Horace Vernet (1798-1863; Histoire de 1'Empereur NapoUon, 1839), A. *Raffet (Histoire de Napolion, 1839), Nicolas Toussaint Charlet (1792-1845; Suitę de Costumes militaires, La vieille armie Francaise, 1810, Mćmorial de Sainte Helenę) i Hippolite Bellange (1800-1866) tworzyli ilustr. odnoszące się do niedawno minionej epoki, które podniecały niezadowolenie ze stosunków politycznych, przygotowując do rewolucji lipcowej. Z zał. przez Charlesa Philipona czasop. "La Caricature" (1830-1835) i "Charivari" (1832), będącymi organami walki z burżuazyjnym królestwem Ludwika Filipa, współpracowali wybitni satyrycy, jak LI. *Gerard, który wprowadził na nowo do politycznej satyry singeries cieszące się wielkim powodzeniem w XVIII w., Travies twórca satyrycznych anegdot, a przede Śwszystkim H. *Daumier, satyryczny kronikarz politycznego i społecznego życia F. Do rysowników scen obyczajowych 1. 1820-1850 należeli: H. *Monnier, E. Lami (ilustr. do Lesage'a Gil Blas, Pre-vosta Manon Lescaut i dzieł Musseta), Victor Adam (ilustrator drobnych scen obyczajowych, batalistycznych i wy-
747
ścigów) i najwybitniejszy z nich P. *Gavarni. W 1. 60-tyeh jego naśladowcami byh E. Beaumont i Ch.A. Andrieux. Ok. 1. 30-tych stulecia nastąpił w ilustr. książkowej nawrót drzeworytu, stanowiącego razem z czcionką jednolitą całość w przeciwieństwie do litografii, która Ś wklejana osobno stanowiła w książce element obcy. Renesans tej techniki zapoczątkowało kilkaset mistrzowskich drzeworytów ilustrujących Gil Blasa Lesage'a, wykonanych wg rysunków J.F. *Gigoux. Płodnym ilustratorem romantyzmu był T. *Johannot, który wraz z bratem Alfredem należał do odnowicieli fr. ilustr. książki. Przy ilustrowaniu V. Hugo Notre Damę de Paris współpracował z J.L.E. *Meissonierem, twórcą m. in. 34 ilustr. do jednej z najpiękniejszych książek tych czasów, Contes Remois (1858). Znanymi przedstawicielami romantyzmu byli również Celestin Nanteuil (1813-1873), ilustrator dzieł V. Hugo, A. Dumasa, G. de Ner-vala, Th. Gautiera, A. Musseta, R. de Bauvoir, a przede wszystkim Taylora Voyages pittoresques, oraz L.A.G. *Dore, który wsławił się ilustr. do książek Rabelais'ego, Balzaka (Contes drohtiąues, 1855), E. Sue'a (Juif errant, 1856) i Dantego (Enfer, 1861), łączących śmiałą wyobraźnię z groteską w kształtowaniu fantastycznych obrazów. Trzy ostatnie dziesiątki lat XIX w. były okresem obniżenia ogólnego poziomu ilustr. książkowej, będącego następstwem wprowadzenia w 1. 60-tych fotomechanicznych metod reprodukcyjnych, co spotkało się z ostrym protestem bibliofilów, którzy w 1. 1873-1897 założyli cztery tow. działające w kierunku podniesienia poziomu artystycznego książki i ograniczenia nakładów. Pojawiały się wówczas książki przeładowane ornamentyką roślinną, jak QuatrefilsAymond, ilustrowane przez E. *Grasseta (1893), obok którego działali również Paul Avril, Carloz Schwabe, A. *Mucha, L. *Pissaro. Zał. w 1862 Societe des Aquafortistes wprowadziło na nowo zaniedbaną technikę akwaforty. W tym samym roku ukazała się książka Delveau Histoire anecdo-tique des Cafh z akwafortami F. Ropsa i G. Courbeta, stanowiącymi przejście od romantyzmu do nowoczesności. Po wystąpieniu Baudelaire'a, który podkreślił pokrewieństwo akwaforty z poezją, w 1869 zostały Śwydane Sonnets eteauxfortes przy współudziale 42 najwybitniejszych poetów i artystów, jak J.B. Corot, F. Bracquemond, C.F. *Dau-bigny, G. Dore, V. Hugo (jako rysownik), J.B. Jong-kind, E. *Manet, J.F. Millet. Był to protest przeciwko romantyzmowi. Impresjoniści ze względu na swoje założenia mniej niż romantycy poświęcali się ilustracji książki, jednak wkład ich w tę dziedzinę sztuki był bardzo znaczny. Cztery litografie Maneta do Le Corbeau E. Poe'a w tłum. Mallarmego były zapowiedzią livre du peintre wyd. przez A. *Vollarda i H. Kahnweilera. Drzeworyty do Mallarmego Apres tnidi d'un Faunę (1876) miały impresjonistyczny, szkicowy charakter rysunku, harmonizujący doskonale z układem typograficznym. Litografia, w 1. 1850-1870
748
wyparta przez drzeworyt rylcowy, a później przez akwafortę, w okresie impresjonizmu doczekała się ponownego rozkwitu. Reprezentował ją H. *Toulouse-Lautrec. Artysta ten wskazał ilustracji nową formę przez usunięcie wklejanych na osobnych kartkach litografii i umieszczenie rysunków na marginesie tekstu. Za jego przykładem poszedł również P. *Bonnard. W tymże czasie T.A. *Steinlen, pionier barwnej litografii, ilustrował 50 litografiami barwnymi G. Maupassanta Le Vagabond. Teoretykiem nowoczesnej sztuki, związanym z nabistami przez wprowadzenie barwnych płaszczyzn i konturowych rysunków, był M. *Denis, traktujący ilustrację książki jako zdobnictwo, a nie jej interpretację (Andre Gide'a Voyage d'Urien, 1893). Nowy okres w historii ilustr. rozpoczął się w 1896, gdy wydawca E. *Pelletan wystąpił z inicjatywą podniesienia poziomu artystycznego książki i z postulatem zachowania trzech warunków: tekstu wybitnego pisarza, ilustr. wykonanej przez wybitnego artystę techniką drzeworytu oraz bardzo starannie dobranej czcionki. Odrzucił wszystkie techniki graficzne poza drzeworytem, pozostającym w harmonii z układem typograficznym. Inni wydawcy propagowali zastosowanie akwaforty do ilustracji. Skłaniali się do tego tacy artyści, jak: Ch. Leandre, Luc Olivier Merson, E. Chahine, A. *Lepere i F. *Kupka. Na rozwój ilustr. książkowej następnych lat wpłynęły dwie indywidualności o odmiennej umysłowości. Z jednej strony przewodniczący Societe de Bibliophile H. *Beraldi, należący do zwolenników Pelletana, wywierający znaczny wpływ na wybór ilustratorów o orientacji akademickiej, od których żądał podporządkowania się jego inspiracji w interpretacji tekstu. Po linii wytyczonej przez Beraldiego poszedł A. Lepere, którego drzeworyty należały w swym charakterze jeszcze do XIX w. Odbite zostały w dwóch lub trzech tonacjach na zasadzie chiaroscuro. Z drugiej strony A. Vollard, który dobierał ilustratorów spośród młodych malarzy awangardowych. Litografia w tym okresie przeżywała swój renesans, osiągając szczyt w pracach J.L. *Boussingaulta, L.A. *Moreau, A. *Mail-lola, M. Vertesa. Podkreślić należy wybitny udział nabi-stów w ilustr. książki. P. Bonnard, H.B. Ibels, M. Denis teoretyk grupy, E. Vuillard i A. Maillol pozostawili wielką ilość ilustrowanych książek, które są prawdziwymi dziełami sztuki. Również fauviści i kubiści, jak PL *Matisse, R. *Dufy (La Belle enjant E. Montforta, Le Bestiaire G. Ap-polinaire'a, Vacances Forcees R. Dorgelesa), Laprade, Picasso,* Derain, G. *Braque, Leger, przyczynili się do realizacji nowych założeń artystycznych w ilustr. Pojawiły się ilustr. barwne, będące następstwem udziału w zdobnictwie książki artystów malarzy. Książki ich, wydawane w ograniczonym nakładzie, były odbijane na różnych gatunkach papieru, często z dodatkiem osobnych serii rycin, z przeznaczeniem dla małego koła bibliofilów. Książka jako
FRANCJA
skończone dzieło sztuki, ozdobiona oryginalną grafiką, była bardzo kosztowna i niedostępna dla przeciętnego czytelnika. Owe editions de luxe były popierane przez liczne tow. bibliofilskie, jak Le Livre Contemporain, Les Amis du Li-vre Modernę i in. W 1911 Vollard w Lettres de Vincent van Gogh a Emil Bćmard zastosował nowy rodzaj ilustr. książki zawierający reprodukcje obrazów i rysunków artysty. W1. 1934-1936 dokonał ciekawego eksperymentu, stosując *mono typie Degasa do Mimes des courtisanes Lukiana (1935) i do Maupassanta La Maison Tellier (1934). Piękne litografie do Contes et nowelles Lafontaine'a oraz miedzioryty i drzeworyty ornamentalne do Satiricona Petroniusza Arbitra skomponował dla Vollarda A. Derain, jeden z inicjatorów kubizmu. Do ilustr. książki wprowadził on założenia fauvistów w grafice, polegające na kontrastach czerni i bieli płasko traktowanych aktów i ornamentów. Inny znany wydawca książek ilustr., H. Kahnweiler, po pierwszej wojnie światowej kontynuował działalność pod nazwą Galerie Simon, a po drugiej ŚŚ Galerie Loui-se Leiris. W okresie międzywojennym również barwne techniki do ilustr. stosowała Marie Laurencin, związana ze środowiskiem cyganerii literackiej Montmartre'u (E. Poe'a Never Morę, A. Gide'a La Tentatwe amoureuse, 1921, L'Heritiera de Villandon L'Adroite Princesse, 1928). Jeden z założycieli ugrupowania fauvistów, Matisse, posługujący się najczęściej *linorytem, wprowadził do ilustr. książkowej tekst pisany przez niego własnoręcznie, przerywany jasno barwionymi planszami odbitymi za pomocą szablonów (Poemes de Charles D'OrUans, 1950). Technikę tę zastosował również kilkakrotnie Picasso, czołowa postać w ilustr. fr. książki XX w. Wszechstronny, gdy idzie o środki wyrazu, biegły w posługiwaniu się wszystkimi technikami graficznymi (*akwatintą, kwasorytem, *odpryskiem, litografią i drzeworytem), ozdobił oryginalną grafiką przeszło 70 książek. Najlepsze jego ilustr. ukazały się w edition de luxe w bardzo ograniczonym nakładzie. Pierwsze dzieło, które ozdobił *suchą igłą, zbiór Poemes Andre Salmona (1905), odbito w dziesięciu egzemplarzach. Przyjacielowi jego, H. Kahnweilerowi, zawdzięczamy wyd. w 1911 i 1914, w szczytowym okresie kubizmu, dwóch wybitnych dzieł: Saint Matorel i Le Siege de Jim-salem Maxa Jacoba, ilustrowanych oryginalnymi kwasorytami. Są to nie tylko cenne dokumenty literackie epoki, ale również najcelniejsze dzieła sztuki książkowej. Pierwszą większą książką ilustrowaną przez Picassa były Metamorfozy Owidiusza, wyd. w 1931; w tymże roku ukazało się dzieło Balzaka Le Chefd'oeuvre inconu, ozdobione 67 drzeworytami. Kubizujące figury były reprodukowane drzeworytem, zaś rysunki klasyczne 12 akwafortami poza tekstem. Również akwafortami przyozdobił Picasso Arysto-fanesa Lysistratę (1934). Technikę odprysku zastosował w słynnych ilustracjach do największego bestiariusza
749
750
FRANCJA
XX w.: G. Lederca Buffona Hisłoire natmelle oraz w Gon-gora Vingt poemes, wyd. w 1948. "W tym samym roku wyd. Le Chant des morts Reverdy'ego ilustrował litografią. W obu tych dziełach tekst jest faksimilem ręcznego pisma Picassa i Reverdy'ego. Obok Picassa na polu ilustr. książkowej działali przedstawiciele kubizmu: G. Braque, F. Leger (6 drzewor. do A. Malraux Lunes en papier, 1921, Cirque z 75 litografiami o jaskrawych barwach, 1950). Kubistyczne zasady kształtowania obrazu przyswoił sobie również Juan Gris (Jose Victoriano Gonzales), ilustrator pism paryskich w 1. 1906-1910. Obok kubizmu odbicie we fr. ilustr. książkowej znalazły też inne kierunki, jak dadaizm i surrealizm. Surrealista i dadaista G. Chirico ilustrował 67 litografiami Apollinaire'a Calligrammes (1930) ij. Cocteau Le Mystere laląue (1934) tekstem ręcznie pisanym, ozdobionym figurami. Salvadore Dali, malarz, grafik, futurysta i surrealista, wykonał 12 kwasorytów poza tekstem do Les Chants de Maldoror Lautreamonta (1934), będących rodzajem halucynacji surrealistycznych figur na nieokreślonym tle. Również %Maks Ernst, założyciel dadaistów, ozdobił kwasorytami kilka książek (wyd. w Paryżu w 1. 1949-1950), w których występuje zupełna integracja słowa i obrazu. Do znanych ilustratorów okresu międzywojennego należeli: Marc Chagall (akwaforty, inicjały i ryciny do Les Ames mortes M. Gogola, ilustr. do Biblii i do Fables Lafontaine'a), G. Rouault (kwasoryty i drzeworyty do Reincarnations du Pere Ubu, 1932, i do Ciraue de 1'etoile filante, 1938, będące największym osiągnięciem artystycznym w dziedzinie ilustr. XX w.), J.E. *Laboureur, którego prace, oparte na obserwacji, przypominają precyzję XVIII-wiecznej ilustr., Gus Bofa (ur. 1890), satyryk, ilustrator magazynów i od 1921 ilustrator książek, bystry obserwator życia społecznego (400 barwnych ilustr. do Don Quichota, 1927), Jean-Gabriel Daragnes w stworzonej przez siebie oficynie Les Editions de la Banderole zajął się budową czcionki i układu typograficznego, harmonijnie skomponowanego z obrazem ilustr. dostosowanej do ducha każdego dzieła. Pod pseudonimem Jean Guethary ilustrował Les Amis i Fammes Verlaine'a, Gamiani Musseta (1920), Piece condamnee Baudelaire'a. Bardzo ciekawa z punktu widzenia interpretacji i techniki jest wyd. w 1918 Oscara "Wilde'a Balladę de la Geóle de Reading, ozdobiona drzeworytami w dwóch tonacjach odbitych z jednego klocka; w wyd. z 1945 książka ozdobiona jest mezzotintą. Drzeworyt barwny, na wzór witraży kościelnych, Daragnes zastosował w Fauście. W 1. 1943-1945 stworzył serię prac religijnych. Ilustrował ponad 120 dzieł, stosując wszystkie techniki graficzne: drzeworyt światłocieniowy, akwarelę, mezzotintę, kwasoryt, miedzioryt, suchą igłę i litografię. Do utrzymania najwyższego poziomu artystycznego wydawanych książek przyczyniły się ogromnie tow. bibliofilskie. Z jednym z nich Societe de XXX
751
de Lyon związany jest Dunoyer de Segonzac, jeden z najwybitniejszych grafików dzisiejszej F., pracujący bezpośrednio na płycie, bez przygotowawczych rysunków (Philippe'a Bubu de Montparnasse, 1929, Colette La Treille Muscate, Georgiki Wergilego, 1947). Świetna ilustr. fr. XX w. jest rezultatem udziału Śwybitnych malarzy i zawodowych artystów książki. Młoda generacja więcej zainteresowania okazuje litografii i linorytowi aniżeli drzeworytowi. Z artystów współczesnych znani są: Jacques Villon (Gaston Duchamps), ilustrator m. in. Bukolik Wergilego (1953), E. Goerg (Apokalipsa, 1943, Fleurs du mai Baudelaire'a, 1947, Księga Joba, 1946), Edy-Legrand, uważany za odnowiciela fr. sztuki ilustracyjnej, szczególnie litografii, Berthold Mahn, autor ok. 60 ilustrowanych dzieł, Śwykonanych w różnych technikach (Iliada i Odyseja, 1944, Dickensa Monsieur Pickwick i David Copperfield, 1945), Robert Cami (Montherlanta Encore un instant de bonheur, 1945, Mariannę Alcoforado Lettres portugaises i F. Mauriaca Ginetrix, 1946-1947), Louis Touchaques (Fargue'a Charmes de Paris, 1950, dzieła Merimego, Ver-laine'a, Lafontaine'a, B. Courteline'a, Duhamela, Collette, Sachy Guitry), Andre Marchand (Gide'a Les Nourritures terrestres, 1948), J. Green (Le Visionnaire, 1950), Antoine Clave (Woltera Candide, 1948, Gargantua Rabelais'ego, 1955), Roger Chastel (ilustr. do Bestiaire Eluarda), najwybitniejszy ilustrator młodego pokolenia Bernard Buffet (miedzioryty do Giono Recherche de la Pureti i do La Pas-sion du Christ z tekstem biblijnym) i in.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Handel książką rozwinął się z chwilą powstania Uniwersytetu Paryskiego i był normowany zarządzeniami z 1. 1275 i 1316; to ostatnie wspominało po raz pierwszy o działalności libra-riuszy (^Księgarstwo dzieje) w Paryżu. Prócz nich książek na potrzeby uniwersyteckie dostarczali czasem niezaprzysiężeni handlarze starzyzną, podlegając}' jednak licznym ograniczeniom. Odrębną dziedzinę stanowił handel iluminowanymi modlitewnikami. W pierwszej poł. XVI w., w wyniku ożywienia ruchu księgarskiego, zaczęły powstawać pierwsze stowarzyszenia nakładców, np. La Compagnie de la Grandę Navire. Na przełomie XVI i XVII w. ruch ten przybrał na sile, głównie dzięki olbrzymiej ilości pism reformacyjnych i kontr-reformacyjnych, nie tylko na terenie F., lecz i sąsiedniej Szwajcarii. W działalności księgarskiej na czoło wysunęły się Paryż i Lyon (który jednak po 1563 stracił całkowicie znaczenie). Począwszy od końca XVI w. pojawiło się wielu nakładców, równocześnie jednak handel książką został poddany systematycznej kontroli. W 1618 istniejące w F. Zjednoczenie Drukarzy i Księgarzy (Communaute des Impri-meurs et Libraires, zał. w XVI w.) zostało zorganizowane na nowo jako Syndykat (Chambre Syndicale), którego zadaniem była kontrola drukarń i handlu książką. Re-
752
FRANCJA
strykcje spowodowały już w 1686 znaczny spadek liczby księgarń. W 1715 kontrolę nad całym księgarstwem fr. objął specjalny urzędnik Directeur de la Librairie, co spowodowało dłuższy zastój w rozwoju handlu księgarskiego. W drugiej poł. stulecia stanowisko to objął nastawiony liberalnie Chretien de Malesherbes (1721-1794) i handel książką rozwijał się odtąd swobodnie, jakkolwiek ilość księgarń była nadal ograniczona. Całkowita wolność księgarska, jaką przyniosła rewolucja 1789, została ponownie ograniczona w 1811, m. in. przez przywrócenie cenzury prewencyjnej. Rosła jednak liczba księgarzy-wydaw-ców i asortymentystów, koncentrujących się głównie w Paryżu, który stał się siedzibą wielkich, częściowo do dziś jeszcze istniejących wydawnictw, jak: J.J. Lefevre, A.A. *Renouard, O. *Lorentz (znany ze swego Catalogue de la librairie), Hetzel, Lemerre (słynny z wyd. wielu debiutów sławnych później poetów), Firmin* Didot, Calmann Levy, *Larousse, *Hachette, Armand Colin (głównie literatura popularnonaukowa), a w pierwszej poł. XX w. A. *Vollard (wyd. bibliofilskie). Dopiero rok 1870 przyniósł ponowną wolność handlu księgarskiego, która jednak w dalszych konsekwencjach spowodowała wzrost produkcji i trudności ze zbytem. Doszło do bardzo ostrej konkurencji, w której poszczególni księgarze współzawodniczyli ze sobą, obniżając ceny książek; rozpoczęły się długotrwałe spory i dyskusje w sprawie wprowadzenia w tej dziedzinie stabilizacji. Ostatecznie w 1911 ustalono stałą cenę dla wydań klasyków, a w 1929 dla książek nagrodzonych. Obecnie księgarze na podstawie przepisów o handlu książką z 1948, wyd. przez Syndykat Wydawców (Syndicat National des Editeurs), są obowiązani sprzedawać wszystkie książki po stałych cenach. Antykwaryczny handel książką, skupiający się w Paryżu, zapoczątkowali jeszcze w XVIII w. G.F. *De-bure i A.A. Renouard. "W ciągu XIX w. działali w tej dziedzinie Joseph Techener, Edwin Tross, Damascene Mor-gand, Auguste Fontaine, E. *Rahir i in. Byli oni zarazem wydawcami katalogów antykwarycznych i biuletynów. Do osobliwości paryskiego handlu antykwarycznego należą bukiniści. W ciągu XIX w. w Paryżu skoncentrowało się niemal całe księgarstwo nakładowe i sytuacja taka utrzymuje się do dzisiaj. Tutaj także działają główne organizacje księgarskie i ukazują się czasop. fachowe. Z produkcji licznych domów wydawniczych, z których ok. 300 określa się jako większe, aż 30% przypada na pięć przedsię-biorstw-gigantów. Koncentracja ruchu wydawniczego postępuje nadal wiele znanych i zasłużonych firm jest wchłanianych przez koncerny wydawnicze. Wśród nich do największych należą: *Presses de la Cite, Hachette, *Gallimard, Larousse. Do najpoważniejszych wydawnictw naukowych należy Presses Universitaires de France, wydające głównie literaturę humanistyczną, inicjator pierwszej w F. popularnonaukowej serii kieszonkowej dla studentów
i inteligencji zawodowej Que sais-je?, ukazującej się od 1945. W wydawnictwie tym ukazała się m. in. Ekonomia polityczna O. Langego. Czołową firmą w zakresie matematyki i fizyki, współpracującą od 40 lat z polskimi wydawcami tego typu, jest Gauthier-Villars (zał. 1790). Prócz tego działają liczne inne wydawnictwa, jak: CRNS (monografie naukowe), Dunod (książki techniczne), Librairie Masson (literatury medyczna i przyrodnicza), Les Editeurs Francais Reunis (literatura), Cercle d'Art (sztuka), Flam-marion (literatura). Literaturę polską wydają: Gallimard (m. in. S.I. Witkiewicz), La Farandolle (m. in. L. Infeld) i Laffont (J. Iwaszkiewicz). Począwszy od 1910 liczba tyt. wydawanych w F. jest mniej więcej stała i waha się w granicach 10000-13000 rocznie (szczytowy był rok 1938 ok. 16000). W 1965 ukazało się 21351 tyt., z czego na literaturę piękną przypadło 6195 tyt., nauki społeczne i polityczne 2682; wydawnictwa techniczne i rolnicze 1596, religię i religioznawstwo 1103 oraz nauki ścisłe 2265. Tłumaczeń było 1762, w tym 995 z j. ang., 302 z j. niem. i 64 z j. ros. W eksporcie i imporcie najpoważniejszymi kontrahentami F. są kraje Beneluxu, Szwajcaria, Włochy, Wielka Brytania oraz NRF. Ponadto poważnymi odbiorcami książki fr. są: Kanada, USA, Algieria, Maroko, Liban i Hiszpania. Największymi firmami zajmującymi się sprawami eksportu są: Foma oraz Sodexport. W F. istnieją zarówno księgarnie nakładowe, j ak i asortymentowe. Tych ostatnich w 1960 było zarejestrowanych 7259, liczba ich szybko jednak wzrasta. Księgarń w ścisłym znaczeniu jest tylko ok. 3300 (w 1963). Książki sprzedaje się też w domach towarowych, poczekalniach dworcowych, na wózkach kolporterskich i w skrzyniach bukinistów. Łączną liczbę tych punktów szacuje się na 30000-40000. Ponad 30% książek omija sieć księgarską i dociera do czytehiika poprzez różne pośrednie formy dostawy, przede wszystkim przez bardzo rozpowszechnione po drugiej wojnie światowej kluby książki (zał. w 1946, najstarszy i największy Club francais de livre liczy 300000 członków). Ośrodkiem współpracy między księgarniami i wydawcami jest istniejący od ok. 1961 Centre de Productivite du Livre, którego głównym zadaniem jest usprawnienie i modernizacja księgarstwa fr. Księgarze, wydawcy i antykwariusze fr. są zrzeszeni w stowarzyszeniach zawodowych i mają własne czasopisma fachowe.
R. Brun: Le Lhre francais. 1948. Le Furet du Nord. Nowo-czesna księgarnia francuska (w Lilie). "Księgarz" 1962 nr 1/2. A.I. Nazarow: Kniga u> sowriemiennom burżuaznom obszczestwie. "Kniga". Sb. 8.1963. B. Cywiński: Z badań nad ruchem wy dawniczym, księgarskim i czytelniczym we Francji. "Księgarz" 1964 nr 1. J. Mistler: La Librairie Hachette de 1826 a nos jours. 1964.
Oprawy. Żaden kraj europejski nie osiągnął takich wyżyn artyzmu w zakresie introligatorstwa, co F. Złożyły się na to zamiłowanie do solidnej, precyzyjnej techniki,
753
754
FRANCJA
inwencja artystyczna i doborowy materiał. Technika formowania *bloku książkowego była bez porównania lżejsza od niem. *Grzbiet zazwyczaj płaski nadawał książce kształt prostościenny, a niezbyt wypukłe *zwięzy nie przechodziły na zewnątrz okładzin, lecz do wnętrza. *Wyklejka miała charakterystyczny kształt trapezu. Introligatorzy fr. doprowadzili do mistrzostwa dyskretne tłoczenie złotem lub srebrem na skórze z równoczesną dekoracją "a froid". Ich oprawy malowane wielobarwnie i mozaikowe nie mają sobie równych. Już w średniowieczu indywidualność tego kraju zaznaczyła się w *oprawach luksusowych (Ewange-Śliarz z Metz, IX-Xw.), dla których sporządzano emalię w Limoges i płytki z kości słoniowej w Tours, Sens i Poi-tiers. Był to jak się zdaje pierwszy kraj w Europie używający *tłoków w stylu romańskim (XII w.), przeniesionych następnie do Anglii (*Oprawa romańska). W XII w. obok introligatorów zakonnych pojawili się świeccy. Oprawa gotycka zdobiona małymi tłokami uszeregowanymi w pionowych bordiurach lub dużymi figuralnymi plakietami, często z imieniem introligatora (A. *Boule, L. *Bloc) utrzymała się w F. do pocz. XVI w. Ale już koniec XV w. przyniósł nowe wzory i bogate złocenia zaczerpnięte z introligatorskiego kunsztu islamu. Powstały tłoki arabeskowe, pełne, kreskowane i konturowe, wzory wstęgowe występujące na oprawach J. *Groliera, na *oprawach a la fanfarę, w wytworach *Eve i *Le Gascona. Arabeski zmieniały się w wici jako odmiana kwiatowych spirali połączonych z dekoracją filigranową. Ozdobą okładzin stawał się też wzór *semis. Odciski owych tłoków stosowano z niezawodnym smakiem artystycznym na oprawach dla wybitnych bibliofilów, do których w pierwszym rzędzie należeli królowie. W tym szeregu mistrzowskich opraw, poczynając od panowania Karola VIII (ok. 1494 pierwsza oprawa złocona z herbami F. i Jerozolimy), najwyższy rozkwit przypadł na czasy Henryka II i Diany de *Poitiers. Głównym motywem dekoracji stały się ^emblematy panującego, przedstawiane w różnej postaci *superekslibrisów, z częstszym niż gdzie indziej wzorem semis, stosowanym z liter królewskich, lilii burbońskich i wybranych symboli. Prawie wszyscy sławni introligatorzy byli równocześnie nadwornymi introligatorami królewskimi. Mistrzami stylu "pointille" (*Tłoki punktowane) byli Le Gascon i F. *Badier. Z pocz. XVIII w. pojawiły się na krótki okres skromne oprawy wg mody jansenistów, lecz z bogatą dekoracją na stronie wewnętrznej okładziny (*Dublura). Ale wiek XVIII był przede wszystkim okresem stylu koronki (*Oprawa koronkowa). Wyróżnili się na tym polu introligatorzy *Padeloup i *Deróme, podczas gdy *Le Monnier tworzył *oprawy mozaikowe, których motywy czerpał ze sztuki chińskiej. Pewne obniżenie poziomu i stylu spowodowało zastosowanie częściowych plakiet z wygrawerowanym ornamentem na większych oprawach i posługiwa-
nie się pod koniec XVIII w. obcymi wzorami (R. *Payne). W stylach panujących w XIX w. w oprawie empire, romantycznej, katedralnej, następnie w historyzującej, symbolizującej i opowiadającej, technika fr. introligatorstwa utrzymywała się stale na wysokim poziomie. Do najsławniejszych należeli introligatorzy: R. *Simier, *Bozerian, J. *Thouvenin, A. *Bauzonnet, G. *Trautz, M.J. *Michel i L. *Gruel. W XX w. nowe pomysły i nowe elementy w dekoracji opraw realizował Pierre Legrain, a oprawy mozaikowe poszukiwane w kraju i za granicą tworzył Henri Blanchetiere. Od 1925 do głosu doszli artyści dekoratorzy opraw, mniej znający się na technice introligatorstwa (Rosę Adler, Paul Bonet, Robert Bonfils, George Crette, Creuzevault, Renę Kieffer, Marot, Rodde itd.). Warsztaty klasyczne (Gruel, Mercier, Maylander, Lanoe itd.) pozostały wierne dawnej tradycji solidnego wykonawstwa, ornamentów kwiatowych i emblematów wg metody mistrza Michela. W rezultacie nastąpił podział czynności na artystę dekoratora i wykonawcę introligatora. Powstał no"wy styl oprawy, w której dekoracja inspirowana przez wielkich malarzy-ilustratorów (Dufy, Chi-rico, Picasso) w połączeniu z mozaiką kontrastowych kolorów daje kreację nowych form, których prekursorem jest Paul Bonet. Do wybitnych artystów dekoratorów ostatniej doby należą P.L. Martin, de Kisling, H. Laurens, J. Lurcat i in. Ich pomysły realizują introligatorzy: R. De-vauchelle, J.A. Legrain, Therese Moncey itd. Dzięki inicjatywie P. Boneta i J. Caina powstało w 1946 La Societe de la Reliure Originale, które przez zespolenie wysiłków najzdolniejszych introligatorów dąży do odrodzenia najlepszych tradycji rzemiosła. Tow. urządza liczne wystawy oprawy artystycznej, np. w 1955 w Algierze (oprawa z rysunkiem Pabla Picasso), w 1959 w Paryżu (rekonstrukcja części bibl. J. Groliera 147 wol. i pokaz oprawy współczesnej: Legrain, P. Bonet, R. Bonfils, Coster-Dumas i in,).
Devauchelle I-HI.
Papiernictwo. Najstarsza papiernia, jako druga w Europie na wschód od Pirenejów, powstała w 1338 pod Troyes, stamtąd zaś umiejętność wyrobu papieru przekazano do Essones i.S. Cloud. F. należała do nielicznych krajów, w których zawiązały się organizacje cechowe papierników. Sprawy papiernictwa usiłowano uporządkować zarządzeniem z 1739, które pozostało jednak martwą literą. Na przełomie XVII/XVIII w. zaczęto w papierniach fr. wprowadzać *holendry. Na terenie F. dokonano wynalazku, który zupełnie przekształcił technikę wyrobu papieru: w 1799 w Essones Louis Robert zainstalował pierwszą maszynę z sitem bez końca. Wynalazek ten doczekał się niebawem przemysłowej realizacji, jednak już poza granicami F. Obdarzony wybitnym talentem konstruktorskim Anglik B. Donkin, finansowany przez braci Four-
755
756
FRIEDBERG
drinier, podjął w Londynie w 1803 produkcję maszyn papierniczych na szeroką skalę. Obecnie zużycie papieru i tektury łącznie wynosi 71,3 kg na głowę przy produkcji 3127400 ton i eksporcie 168200 ton. Pod względem wielkości produkcji papieru i tektury F. zajmuje siódme miejsce w świecie po NR.F i przed Finlandią, a w Europie trzecie (po Wielkiej Brytanii i NR.F). W F. są jeszcze w użyciu nie znormalizowane, tradycyjne *formaty papieru. Istnieje przemysł maszyn papierniczych, szczególnie przetwórczych.
Zob. też Iluminatorstwo, Czasopisma zawodowe,
CZASOHŚMIENNICTWO, KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
FRANCJADA zob. RACHUBA CZASU.
FRANKLIN Beniamin (1706-1790), amer. drukarz, mąż stanu, uczony, filantrop, twórca bibliotekarstwa powszechnego. Pracował jako młody chłopiec w drukarni filadelfijskiej, którą ok. 1730 kupił na własność wraz z drukowaną tam "Gazetą Pensylwańską". Światową sławę zdobył sobie felietonami Poor Richards Almanach (1752-1757), tłumaczonymi na 15 języków. Jako drukarz specjalizował się w drukach ulotnych religijnych i politycznych. Wynalazł i zbudował nową prasę drukarską na płytkach miedzianych; w 1785 założył w Filadelfii odlewnię czcionek; posiadał też własną prasę ręczną, z którą nie rozstawał się w swej bujnej karierze politycznej. Wśród wielostronnej działalności filantropijnej (szpital, uniwersytet w Filadelfii) upamiętnił się również w dziejach bibliotekarstwa przez założenie w Filadelfii (1731) najwcześniejszej bibl. publicznej, tzw. Subscription Library, opartej na zasadach abonamentu. Stała się ona zaczątkiem wielkiego rozwoju amer. bibliotekarstwa powszechnego.
FRATI Carlo (1863-1930), wł. bibliotekarz, bibliograf, paleograf i historyk. Od 1890 pracował na kierowniczych stanowiskach w bibliotekach Rzymu, Modeny, Turynu, Wenecji, Parmy i Bolonii. Autor bibliografii i przyczynków do historii bibliotek włoskich oraz kilku katalogów rękopisów bibl., w których pracował. Od 1912 współpracownik, od 1922 redaktor naczelny "La Bibliofilia", czasopisma poświęconego historii książki, grafice i bibliografii. Najważniejsze dzieło: Dizionario hio-bihliografico dci bibliotecari e bibliofili italiani dal sec. XIV. al XIX. Raccolto e publicato da A. Sorbelli (1933). Kontynuację opracowuje M. Parenti pt. Aggiunte al Dizionario... (od 1952).
A. Sorbelli: CK "La Bibliofilia" 1930.
FRAZEOGRAM zob. STENOGRAFIA.
FRELAUT Jean (1879-1954), fr. malarz i rytownik. Posługiwał się techniką suchej igły, drzeworytu i mezzotinty. Jego rysunki i drzeworyty rodzajowe wykonane w Bretanii zostały zastosowane w J. Guibertsa Le Pele-rin des septs saints de Bretagne (1938). Do najcenniejszych prac należą mezzotinty do Chateaubrianda La Priere (1942) i ilustr. do bajek Lafontaine'a (1941). W 1946 wykonał szereg pejzaży służących jako ilustr. Grand Meaulnes Alain--Fourniera, w 1949 ilustrował Charles d'Orleans Ballades, rondeaux et complaintes (1949).
Mornant-Thome: Vingt artistts du Iwre. 1950.
FRENCKEL Ulrich, introligator w Erfurcie, czynny w 1. 1456-1480. Do ozdoby swych opraw używał 20 pojedynczych tłoków, w tym jeden z wyrytym imieniem i nazwiskiem F. Wszystkie tłoki odbijał na ślepo.
FREUDENHAMMER Jerzy (pierwsza poł. XVII w.), rodem ze Wschowy, lekarz miejski w Poznaniu i dworzanin Krzysztofa Opalińskiego. Był autorem dokładnej mapy Wielkopolski, opartej na robionych przez siebie i przez przyjaciół oznaczeniach położenia geograficznego. Mapa ta, podpisana kryptonimem G.F. Mjedicus], została wykonana przez J. *Blaeu'a w 1645 i była wielokrotnie przedrukowywana i przerabiana.
FREY Jan Zachariasz (1769-1829), rytownik, malarz i miniaturzysta. Ur. w Wiedniu, zm. w Warszawie. Studiował w Wiedniu i u B. Westa w Londynie. Nadworny malarz Czartoryskich w Puławach. Od 1805 zamieszkał na stałe w Warszawie, gdzie zajmował się także nauczaniem rys., m. in. w konwikcie pijarów. Ilustrował I. Czar-toryskiej Myśli różne o zakładaniu ogrodów (1805, 13 ryc), Z. Vogla Zbiór widoków sławniejszych pamiątek narodowych (1806, 18 akwaf), J.U. Niemcewicza Śpiewy historyczne (1816, 8 rys. rytowanych przez G.A. Frenzla).
Sztuka warszawska. Katalog Wystawy Jubileuszowej Muz. Naród, w Warszawie. 1962.
FRIEDBERG Marian (1902-1969), historyk i archiwista, syn Jana, współautora znanego podręcznika historii. Szkołę średnią ukończył we Lwowie (1915-1919) i Ostrowie Wielkopolskim (1919-1921), studia wyższe na Uniwersytecie Jagiellońskim (1921-1925) i tamże 20 III 1926 uzyskał doktorat filozofii na podstawie pracy Ród Łabedziów w wiekach średnich. W 1. 1928-1929 studiował w Ecole Nationale des Chartes w Paryżu. W 1945 habilitował się z nauk pomocniczych historii wraz z archiwistyką w UJ, a w 1954 został mianowany profesorem zwyczajnym. Całe życie (1924-1968) przepracował w Archiwum Akt Dawnych Miasta Krakowa, połączonym od 1952 z Woje-
757
E woK 26
758
FRJEDEL
wódzkim Archiwum Państwowym w Krakowie, okresowo jako "polski kierownik" podczas okupacji, kiedy to położył ogromne zasługi nie dopuszczając do zniszczenia czy wywiezienia zbiorów, w 1. 1945-1952 jako dyrektor. Wyróżnił się w Archiwum jako wytrawny wydawca archiwalnych inwentarzy i opracowań dawnych kancelarii miejskich oraz dydaktyk, kształcący przez szereg lat młodą kadrę archiwistów. Poza pracą archiwalną w 1. 1939-1940 współdziałał w tajnym drukowaniu i rozpowszechnianiu wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności, w 1. 1950--1952 jako dyrektor Wydawnictw Komisji Historycznej PAU kierował akcją wydawniczą Polskiej Akademii Umiejętności w zakresie historii. W bogatym i wartościowym dorobku naukowym F. na szczególną uwagę zasługują: obszerna synteza Kultura polska a niemiecka (1946), Bibliografia historii polskiej za 1. 1930-1932, opracowana wespół z żoną Marią, oraz wzorowe wydawnictwa źródłowe, jak Klejnoty Długoszowe (1931) i kontynuacja pomnikowych Cracovia artficum Jana Ptaśnika (1936-1948), a wreszcie poradniki edytorskie dla archiwistów (1956, 1963). F. był członkiem-korespondentem PAU, Komisji Nauk Historycznych Oddziału Krakowskiego PAN, Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, Poi. Tow. Historycznego i członkiem jego Zarządu Głównego w pierwszych latach po drugiej wojnie, Związku Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich (wiceprezesem krakowskiego oddziału, 1945-1947), członkiem założycielem Instytutu Zachodniego, członkiem honorowym Tow. Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, członkiem Rady Archiwalnej przy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (1953-1957), członkiem Societe d'Histoire du Droit w Paryżu.
FRIEDEL Franciszek (1870-1947), działacz społeczny i wydawca na Śląsku Cieszyńskim. Od 1897 był wydawcą i redaktorem "Głosu Ludu Śląskiego", "Świtu" i humorystycznego pisma "Osa", a także kalendarzy i książeczek ludowych. Od 1900 F. redagował Bibliotekę Ludową. Był on współzałożycielem towarzystwa oświatowego "Jedność", które organizowało liczne oddziały na terenie pow. frysztackiego, przekształcone później w koła Macierzy Szkolnej. W 1912 wyjechał do Ameryki, gdzie trudnił się wydawaniem pism poi.; przez dłuższy czas prowadził redakcję gazety "Ameryka Echo" wychodzącej w Toledo w stanie Ohio.
FRIEDLEINOWIE, rodzina księgarzy i wydawców: 1. Jan Jerzy Fryderyk (1772-1834), introligator i księgarz pochodzenia niem., właściciel pierwszej wypożyczalni książek w Krakowie. W czasie wędrówki introligatorskiej przybył do Krakowa w 1796 i po uzyskaniu prawa miejskiego oraz mistrzostwa cechowego w 1810 odkupił od J.G. *Trasslera księgarnię; prowa-
759
dził także czytelnię i wypożyczalnię książek (o co zabiegał od 1798), wydając w 1815 katalog drukowany. 2. Daniel Edward (1802-1855), księgarz i wydawca, syn Jana Jerzego Fryderyka. Prowadził w Krakowie księgarnię zał. przez ojca, powiększył ją przez dokupienie księgarń *Dre-linkiewicza i Maya; rozwinął firmę wszechstronnie, rozpoczął działalność nakładową i wydawniczą, założył drukarnię i introligatornię, prowadził handel komisowy wydawnictwami Tow. Naukowego Krakowskiego. Stał się stałym dostawcą Biblioteki Jagiellońskiej i Biblioteki Ra-czyńskich w Poznaniu. Sprowadzał dzieła zagraniczne, tajne druki emigracyjne, zręcznie unikając cenzury. Cały ówczesny świat naukowy Krakowa skupiał się w jego księgarni, przy której funkcjonowała wypożyczalnia i czytelnia książek w j. obcych. Księgarnia pośredniczyła także w nabywaniu i sprzedaży monet, medali, ryc, sztychów. Od 1845 urządzała też aukcje publiczne. Od 1829 F. wydawał co parę lat katalogi swojej firmy, podwyższając za każdym razem ich jakość, katalogi aukcji publicznych, katalogi książek i czasop. Krakowskiego Tow. Naukowego i Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz katalogi tematyczne. Prowadził szeroką korespondencję z księgarzami, autorami, uczonymi i biliotekarzami. W drukarni swojej wprowadził żelazne prasy i czcionki systemu fr. Od 1848 drukowano tam "Czas". Działalność wydawniczą firma rozpoczęła w 1828 i przez pierwszych 18 lat wydała około 50 książek. Były to początkowo książki do nabożeństwa, śpiewniki, sztychowane obrazki religijne, za pomocą których rozpowszechniano prawdziwe dzieła sztuki, potem pierwsze w Polsce podręczne słowniki j. obcych, książki elementarne dla dzieci, wreszcie dzieła historyczne, sztychy, portrety królów poi., kalendarze. Do wybitniejszych pozycji wyd. przez F. należą: sławne Album 24 widoków Krakowa i okolicy wg rys. J.N. Głowackiego, A. *Gra-bowskiego Kraków i jego okolice, Drzeworyty w różnych dziełach polskich używane przez drukarzy krakowskich w XVI, XVII, XVIII w., a zachowane dotąd w zbiorze prywatnym D.E.F. Zamiłowany bibliofil i kolekcjoner wszelkiego rodzaju pamiątek poi., posiadał F. dużą prywatną bibl., zbiory ryc, sztychów, litogr., medali, monet itp. Zbierał materiały do dziejów drukarstwa, papiernictwa, introliga-torstwa. Zamierzał opracować bibliogr. dzieł poi. wyd. w 1. 1750-1830. Wszystkie zbiory spłonęły w słynnym pożarze Krakowa w 1850. Ocalała tylko księgarnia. 3. Rudolf Fryderyk (1811-1873), księgarz i wydawca, syn Jana Jerzego Fryderyka. Pracował w introłigatorni ojca w;Krakowie, wziął udział w powstaniu listopadowym i następnie pracował w księgarni E.W. *Giinthera w Lesznie i ponownie u ojca. W 1839 przystąpił jako wspólnik do księgarni F. *Spiessa w Warszawie, którą ok. 1848 przejął na własność. Do 1860 księgarnia F. była jedną z przodujących w Warszawie i w kraju; prócz działalności asortymen-
760
FRONTISPIS
towej wydawała książki, a przede wszystkim nuty. W 1861 na skutek trudności finansowych F. ograniczył*działalność księgarsko-wydawniczą i odstąpił część nakładów innym firmom. Po wybuchu powstania styczniowego został przez władze carskie aresztowany pod zarzutem współdziałania z Rządem Narodowym i skazany na wygnanie do Tweru, księgarnię zaś zlikwidowano. Wychowankami F. było wielu wybitnych księgarzy, m. in. założyciele firmy *Ge-bethner i Wolff. 4. Józef (1831-1917), księgarz, bibliofil, działacz społeczny, wieloletni prezydent m. Krakowa, syn Daniela Edwarda. Pomagał K. *Estreicherowi w o-pracowywaniu zbiorów *Biblioteki Jagiellońskiej, porządkując dział numizmatyki. Od 1855 prowadził księgarnię po ojcu, dla której zdobył szerokie koła odbiorców, niebawem stała się ona miejscem spotkań ówczesnych znakomitości naukowych i literackich Krakowa. F. prowadził dalej handel komisowy wydawnictwami Krakowskiego Tow. Naukowego, a od 1878 wyłączną sprzedaż wydawnictw PAU. Był dostawcą Biblioteki Szkoły Handlowej w Warszawie, przyjmował w komis dzieła in. wydawców, wykazywał wielką ruchliwość i umiejętność w zdobywaniu rzadkich i wyczerpanych wydawnictw, utrzymywał ożywione stosunki z zagranicą i szeroką korespondencję z licznymi księgarzami i wydawcami. Przyjmował w komis i pośredniczył w sprzedaży i zakupie rpsów, ryc, map, medali, monet. Pośredniczył na Austrię i Galicję w prenumeracie czasop. z in. zaborów. Rozwinął również szeroką działalność wydawniczą : wznowił m. in. A. Grabowskiego Kraków i jego okolice, drukowane w Lipsku u Gieseckego z 57 drzew., wydał plan okolic Krakowa, dramaty Rydla z rys. S. *Wyspiań-skiego i A.S. *Procajlowicza, zbiory poezji Młodej Polski. Wybitni uczeni, jak Majer, Dunajewski, Tarnowski, Szuj-ski, Smolka, Bobrzyński, wydawali swe dzieła u niego. Wydawał katalogi składowe i antykwarskie swojej firmy; należą one do najlepiej opracowanych w tej epoce.
psb vn.
FRITSCH Ambrosius (1523-1593), drukarz i księgarz w Zgorzelcu. Drukarstwa uczył się u H. *Luffta w Wit-tenberdze, u *Oporinusa w Bazylei i u J. Rambau (starszego) w Lipsku. W 1565 założył z inicjatywy Rady^Miej-skiej drukarnię w Zgorzelcu i prowadził ją przez 28 lat, drukując obok dzieł klasycznych i reformacyjnych prace autorów poi., jak np. Joachima Bielskiego (1579) i Rein-holda Heidensteina (1590). Pod firmą dziedziców pracowała drukarnia do 1595.
FROBEN, rodzina drukarzy w Bazylei: 1. Johann (zm. 1527), założyciel jednej z najznakomitszych oficyn w Bazylei. Drukował od 1491 początkowo z J. *Amerba-chem i J. *Petrim, od 1512 samodzielnie, oddając warsztat na usługi humanistów, także polskich. Przyjaźnił się
Sygnet drukarski Johanna Frobena
i współpracował z Erazmem z Rotterdamu. Dbał o zewnętrzną postać książki i jej wyposażenie. Druki jego zdobili H. i A. *Holbeinowie. F. stworzył wzór książki renesansowej poza Italią. Z oficyny F. wyszło ok. 320 druków. Wdowa po nim wyszła za mąż za J. Herwagena. 2. Hieronymus (1501-1563), syn Johanna, prowadził warsztat po ojcu wspólnie z Fierwagenem (1528-1529) i szwagrem Episcopiusem (od 1530) pod firmąrOfficina Frobeniana. Wydał ok. 400 druków, głównie medycznych i przyrodniczych. U niego Erazm z Rotterdamu spędził ostatnie lata życia. 3. Ambrosius (1537-1595), syn Hieronymusa, wspólnie z bratem Aureliusem (ur. 1539) prowadził oficynę rodzinną. W 1578-1581 wydrukował Talmud. W 1585 przekazał zakład swym dzieciom. Po raz ostatni firma F. wystąpiła na targach księgarskich we Frankfurcie n.M. w 1587.
J.F. u. der Basler Buchdruck des 16-Jhdts. Ausstellung im Gewerbe-museum Basel. 1960.
FROMMER Leon (1853-1943), księgarz i wydawca. W 1879 nabył istniejący od 1876 w Krakowie antykwariat W. Chaberskiego przy ul. Szewskiej. Ponieważ jako niezwykle ruchliwy antykwarlusz zaczął rozprowadzać również nowe książki i nuty, spotkał się z bojkotem księgarzy krakowskich, lwowskich i warszawskich. Dopiero po długotrwałych staraniach decyzją ministerstwa w Wiedniu uzyskał w 1892 koncesję i prawo prowadzenia księgarni i wydawnictwa. Szerszą działalność, już w zakresie wydawnictw prawniczych, F. rozpoczął w 1899 i był odtąd do 1918 jedynym wydawcą kodeksów w j. poi. i dzieł z zakresu praw obowiązujących na terenie zaboru austr. Wydał w tym czasie ok. 80 dzieł, oprać, przez najwybitniejszych prawników poi. Księgarnia F., którą potem przeniósł do własnego domu przy ul. Floriańskiej, specjalizowała się w podręcznikach uniwersyteckich z dziedziny medycyny, prawa i ekonomii i znana była z tego, że studentom sprzedawała książki na spłaty miesięczne. W 20--leciu międzywojennym F. był nadal, jakkolwiek już nie jedynym, wydawcą dzieł prawniczych, księgarnia zaś asortymentowa ograniczyła swą działalność głównie do wydawnictw prawniczych i pokrewnych. W czasie okupacji hitlerowskiej księgarnia i wydawnictwo uległy likwidacji, a F. został rozstrzelany.
FRONTISPIS (fr. frontispice), zdobiona *karta tytułowa (* Winieta) zawierająca tytuł, często nazwisko autora,
761
762
FROSCHAUER
^sygnet drukarza, datę. Od początku odznaczała się dużą rozmaitością rozwiązań, mnożących się z biegiem czasu i przeobrażających się pod wpływem zmian stylowych. Przejście z techniki *drzeworytu do *miedziorytu zdrobniło i zagęściło elementy zdobnicze, coraz obfitsze. Wczesną formą karty była ramka arabiskowa lub architektoniczna, fantastyczna czy realna, naśladująca obramowanie okna lub portalu. Czasem w ramkę ornamentalną wplecione były obrazki w medalionach, czasem ramka -z zewnątrz prostokątna miewała pole środkowe owalne. Niekiedy wypełniał ją *kartusz. Wiele druków zdobił portret autora i tabliczka z tytułem. Częste były też w F. alegorie lub symbole związane z treścią książki, uzupełnione czasem dewizą (*Emblemat), zagadkowym napisem, nawet rebusem, w którym ukryte było nazwisko autora. Szczytową epoką rozwoju karty tyt. był XVII i XVIII w.; projektowali ją często sławni artyści.
"\Si6uri''
A1DCLXXX
Ur.b utn6(tf
Frontispis z wizerunkiem króla Jana III Sobieskiego i widokiem Gdańska
FROSCHAUER: 1. Christoph (1490-1564), sła-"wny drukarz reformacji w Zurychu. Drukował od 1521, głównie dzieła reformatorów, skupiających się wokół
Zwingliego. Znany jako drukarz Biblii, której 27 pełnych wydań oraz 40 osobnych fragm. wyszło z jego warsztatu. Z dzieł świeckich największą sławę przyniosło mu ilustrowane (ponad 2500 drzeworytów) wydanie Schweizer chronik Johanna Stumpfa (1548). Wydał ok. 1000 druków. 2. Christoph, bratanek i spadkobierca Christopha I, sprzedał oficynę braciom Escher. Drukowali oni do 1591 pod firmą Ex officina Froschoveri. ŚŚ 3. Simprecht zob. Sorg Simprecht.
P. Leeman van Elck: Die Offizin F. Zurichs beriihmte Druckerei in ló.Jhdt. 1940. J. Benzing: Die Buchdrucker des 16. u. 11. Jhdts im deutschen Sprachgebiet. 1963.
FRYCZ Karol (1877-1963), malarz, ilustrator, scenograf. Studiował w Krakowie, Monachium, Londynie, Paryżu i Wiedniu. Czynny w różnych dziedzinach sztuki, głównie w scenografii. Należał do malarzy działających na polu ilustracji książkowej i typografii. Współpracował z drukarnią *Anczyca, gdzie był stałym kierownikiem artystycznym, oraz u *Teodorczuka. Był m. in. autorem ozdobnych druków dla Zielonego Balonika, współtwórcą Teki Melpomeny (1903), ilustratorem pism "Liberum Veto", "Tygodnik Ilustrowany", "Biesiada Literacka" oraz rysownikiem ilustr. do książki dla dzieci pt. Przygoda w lesie (1909).
FRYDERYK H WIELKI (1712-1786), król pruski, namiętny bibliofil. Posiadał sześć własnych księgozbiorów; lubił szczególnie książki w niniejszych formatach; interesowały go przede wszystkim wydania klasyków gr, i łac. oraz dzieła fr. F. założył własną drukarnię w zamku w Berlinie, z której wyszło kilka druków.
FUHRICH Joseph von (1800-1876), niem. malarz, rysownik i rytownik czeskiego pochodzenia. Obok *Over-becka reprezentował kierunek religijny w romantyzmie niem. W 1829 w Rzymie związał się z grupą nazarejczy-ków. Był współtwórcą ilustr. do dzieła Bilder aus der bóhmischen Geschichte (25 litogr.). Ilustrował m. in. kieszonkowe wyd. dzieł Schillera, Burgera, Goethego, Tiecka i in. Ilustr. do Hartmanna von der Aue Armer Heinrich (1878, 7 rys.) zaliczane są do najlepszych. "" A. Riimann: Das illustrierte Buch des XIX. Jhrhts. 1930.
FUGGER Johann Jakob von (1516-1575), bibliofil niem. z Augsburga. Posiadał dużą bibl. od ok. 1536, a później nabył księgozbiór H. Schedla z Norymbergi. W 1571 zbiory F. kupił książę Albrecht V Bawarski i włączył do bibl. nadwornej w Monachium.
FUNDAMENT: 1. Dolna część maszyny, będąca podstawą dla innych części i mechanizmów. 2. W ma-
763
764
FYNER.
szynach wypukłodrukowych arkuszowych (*Maszyny drukarskie) oraz w *prasach do tłoczenia fundamentem nazywa się płytę, na której umieszcza się *formę drukową lub narzędzie wycinające. 3. Dokładnie wygładzona gruba płyta stalowa, która służy do zestawiania form drukowych.
FUNDUSZ KULTURY NARODOWEJ, instytucja państwowa utworzona przy Prezydium Rady Ministrów w 1928 w celu popierania poi. twórczości naukowej i artystycznej. Dużą wagę przywiązywał F.K.N. do subwencjonowania wydawnictw; ij3 przyznawanych stypendiów i zasiłków szła na cele wydawnicze, m. in. zasilane były: Biblia królowej Zofii, reedycja Bibliografii historii polskiej L. Finkla, nowe wyd. Literatury polskiej G. Korbuta, Polski słownik biograficzny, Słownik starożytności słowiańskich. Dotacje F.K.N. przyczyniły się do powstania szeregu nowych czasop. naukowych, jak "Kwartalnik Psychologiczny", "Lud Słowiański", "Pamiętnik Warszawski". Subwencje na cele biblioteczne były b. skromne, m. in. dla Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu na zorganizowanie pracy nad centralnym katalogiem czasop. zagranicznych w poi. bibl. naukowych. Nadto F.K.N. pomagał pewnej liczbie bibl. naukowych i powszechnych, rozsyłając publikacje dostarczane do F.K.N. w określonej liczbie egzemplarzy od instytucji i osób otrzymujących subwencje na wydawnictwa (do 1935 rozesłano ok. 15000 egzemplarzy). Dyrektorem Zarządu F.K.N. był zasłużony działacz oświatowy S.* Michalski.
Sprawozdanie Funduszu Kultury Narodowej. 1-3. 1931, 1934, 1937.
FUST Johann (zm. 1466), kupiec moguncki, wierzyciel i wspólnik J. *Gutenberga. Pożyczywszy mu 1600' guldenów reńskich, zażądał w 1455 ich zwrotu wraz z narosłymi procentami. Wygrany proces uczynił go właścicielem drukarni Gutenberga, którą poprowadził przy technicznej pomocy P. *Scboffera. Zapewne z inspiracji tego-ostatniego zajął się F. później głównie handlem książkami wyprodukowanymi zarówno we własnej, jak i w obcych oficynach.
A. Ruppel: Johannes Gutenberg, sein Leben u. sein Werk. 1947. H. Lehmann-Haupt: Peter Schóffer of Gernsheim and: Mainz. 1950. S. Jeunet: Pioneers in printing. 1958.
FUTERAŁ zob. KASETA NA KSIĄŻKĘ.
FUTURA zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO.
FYNER (Fcyner) Konrad z Gerhusen koio Blaubeuren, najstarszy i jedyny drukarz XV w. w Esslingen, a następnie w Urach (prawdopodobnie 1479-1485). Jedyne pewne daty działalności w Urach to 1. 1481-1482, wymienione w drukach tego okresu. Zasób typograficzny druków F. obejmował siedem odmian pism gotyckich, jedno pismo hebr., pięć serii inicjałów oraz wiele ciekawych drzeworytów. W 1. 1484-1488 w Stuttgarcie i Strasbur-gu(?) ukazało się kilka druków z czcionkami lub ozdob-. nikami F., jednak już bez jego nazwiska i udziału.
V. Scholderer: Notes on tke incunabula of Esslingen. "Guten-berg-Jhrb." 1950. K. Ohly: Eggestein, Fyner Kncblcchtztr "Gutenberg-Jhrb." 1960 ,1962.
G
GABERLE Eustachy Wacław (1891-1947), bibliotekarz. Pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie w 1. 1919-1921, 1924-1946 (od 1939 jako kierownik). Zajmował się głównie organizacją Czytelni i jej księgozbioru podręcznego oraz zagadnieniem * egzemplarza obowiązkowego. W ostatnich miesiącach przed wojną zlecono mu na Uniwersytecie wykłady i ćwiczenia z zakresu bibliotekoznawstwa. W połowie 1946 przeniósł się do Krakowa na stanowisko wicedyrektora *Biblioteki Jagiellońskiej. G. jest autorem wielu prac z zakresu bibliotekarstwa, jak: Egzemplarz obowiązkowy na ziemiach polskich dawniej i dziś (1928) oraz Biblioteka podręczna, jej dzieje i organizacja (1932).
K. Badecki: E.G. "Prz. Bibl." 1947 z. 1/2 i odb.
GABLOTA zob. REKLAMA I PROPAGANDA KSIĘGARSKA, SPRZĘT BIBLIOTECZNY.
GAD G.E.C. (1830-1906), księgarz duński. W 1855 założył w Kopenhadze księgarnię, połączoną wkrótce z wydawnictwem. W 1882 został księgarzem uniwersyteckim, a w 1893 nabył firmę Forłagsbureauet. Publikował "Dansk Bogfortegnelse" (bieżąca bibliogr. narodowa), podręczniki uniwersyteckie, beletrystykę oraz wielkie dzieła, jak Nordisk Conversationslexicon (1858-1863) i Sta-tistik-topographisk Beskrwelse ofDanmark Trapa (1856-1859). W 1. 1892-1902 był prezesem Duńskiego Związku Księgarzy. Obecnie G.E.C. Gads Forlag wydaje książki szkolne, dziecięce, z zakresu sztuki, dzieła podręczne, podręczniki uniwersyteckie.
CA. Clemmensen: G.E.C. Gad, Et Mindeskrift ved Hundre-daars-Dagenfor hans Fodsel. 1930. O. Tryde: Danske Boghand-lerbiografier. 1947.
GADZINÓWKA zob. GAZETA.
GAGARIN Grigorij (1810-1893), ros. malarz, architekt, badacz sztuki, jeden z pierwszych w Rosji grafików książkowych i jeden z czołowych krzewicieli tendencji realistycznych w sztuce. Wykonał (1839-1840)
wiele akwarel i rys. na temat Kaukazu, inspirowanych przez utwory Michała Lermontowa. Ilustrował niektóre utwory Aleksandra Puszkina, m. in. Damę Pikową (1834), i Włodzimierza Sołłohuba Tarmtas (cykl ilustr. w większości o zabarwieniu satyrycznym, wyd. 1845). G. prowadził studia nad sztuką bizantyjską i wczesnochrześcijańską. Wydał szereg prac poświęconych tym zagadnieniom.
A.L Sawinow: G.G. 1950.
GALAS zob. INKAUST.
GALEWSKI Adolf (1847-1910), właściciel drukarni w Warszawie, którą zał. 1 lipca 1880 wraz z Maksymilianem Dau, Niemcem, pod firmą Galewski i Dau. Drukarnia mieściła się pierwotnie przy ul. Próżnej, następnie Jasnej 3 ^źniej 13/15), a w 1911 przy ul. Ordyaackiej 6. W 1902 Dau wystąpił ze spółki i przeniósł się eto Berlina (zm. ok. 1920). G. był członkiem Zgromadzenia Drukarzy. Jego drukarnia wyspecjalizowała się w drukach ilustracyjnych, wydawnictwach ozdobnych i reklamowych. W 1909 G. nabył plac przy ul. Ordynackiej 6 i rozpoczął budowę kamienicy, przeznaczonej częściowo na drukarnię. Drukarnia przeniesiona już po śmierci G. do nowego gmachu (1911) uległa zniszczeniu w czasie bombardowania Warszawy we wrześniu 1939.
GALLIMARD, wydawnictwo założone w 1911 wPa-ryżu przez twórców czasopisma "Nouvelle R.evue Fran-caise" Gastona Gallimarda, Andie Gide'a i Jeana Schlumbergera. W 1919 firma przybrała nazwę G. i odtąd kierowana jest przez Gastona G. oraz jego braci i synów. Wydaje głównie klasyków literatury światowej, wydawnictwa z zakresu sztuki, filozofii oraz współczesnej literatury pięknej. G. publikuje szereg cennych serii ("Aux Frontieres de la Science", "Problemes et Documents", "L'Univers des Formes" i in.), z których najbardziej znana jest kolekcja klasyków "La Galerie de la Pleiade". W 1943 wydawnictwo ufundowało coroczną nagrodę literacką Prix de la Pleiade; uczest-
767
768
L
G
GABERLE Eustachy Wacław (1891-1947), bibliotekarz. Pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie w 1. 1919-1921, 1924-1946 (od 1939 jako kierownik). Zajmował się głównie organizacją Czytelni i jej księgozbioru podręcznego oraz zagadnieniem * egzemplarza obowiązkowego. W ostatnich miesiącach przed wojną zlecono mu na Uniwersytecie wykłady i ćwiczenia z zakresu bibliotekoznawstwa. W połowie 1946 przeniósł się do Krakowa na stanowisko wicedyrektora *Biblioteki Jagiellońskiej. G. jest autorem wielu prac z zakresu bibliotekarstwa, jak: Egzemplarz obowiązkowy na ziemiach polskich dawniej i dziś (1928) oraz Biblioteka podręczna, jej dzieje i organizacja (1932).
K. Badecki: E.G. "Prz. Bibl." 1947 z. 1/2 i odb.
GABLOTA zob. REKLAMA I PROPAGANDA KSIĘGARSKA, SPRZĘT BIBLIOTECZNY.
GAD G.E.C. (1830-1905), księgarz duński. W 1855 założył w Kopenhadze księgarnię, połączoną wkrótce z wydawnictwem. W 1882 został księgarzem uniwersyteckim, a w 1893 nabył firmę Forlagsbureauet. Publikował "Dansk Bogfortegnelse" (bieżąca bibliogr. narodowa), podręczniki uniwersyteckie, beletrystykę oraz wielkie dzieła, jak Nordisk Conversationslexicon (1858-1863) i Sta-tistik-topographisk Beskrivelse o/Danmark Trapa (1856-1859). W 1. 1892-1902 był prezesem Duńskiego Związku Księgarzy. Obecnie G.E.C. Gads Forlag wydaje książki szkolne, dziecięce, z zakresu sztuki, dzieła podręczne, podręczniki uniwersyteckie.
CA. Clemmensen: G.E.C. Gad, Et Mindeskrift ued Hundre-daars-Dagen for hans Fsdsel. 1930. O. Tryde: Danske Boghand-lerbiografier. 1947.
GADZINÓWKA zob. GAZETA.
GAGARIN Grigorij (1810-1893), ros. malarz, architekt, badacz sztuki, jeden z pierwszych w Rosji grafików książkowych i jeden z czołowych krzewicieli tendencji realistycznych w sztuce. Wykonał (1839-1840)
wiele akwarel i rys. na temat Kaukazu, inspirowanych przez utwory Michała Lermontowa. Ilustrował niektóre utwory Aleksandra Puszkina, m. in. Damę Pikową (1834), i Włodzimierza Sołłohuba Tarmtas (cykl ilustr. w większości o zabarwieniu satyrycznym, wyd. 1845). G. prowadził studia nad sztuką bizantyjską i wczesnochrześcijańską. Wydał szereg prac poświęconych tym zagadnieniom.
A.L Sawinow: G.G. 1950.
GALAS zob. INKAUST.
GALEWSKI Adolf (1847-1910), właściciel drukarni w Warszawie, którą zał. 1 lipca 1880 wraz z Maksymilianem Dau, Niemcem, pod firmą Galewski i Dau. Drukarnia mieściła się pierwotnie przy ul. Próżnej, następnie Jasnej 3 ^żniej 13/15), a w 1911 przy ul. Ordv.iackiej 6. W 1902 Dau wystąpił ze spółki i przeniósł się tio Berlina (zm. ok. 1920). G. był członkiem Zgromadzenia Drukarzy. Jego drukarnia wyspecjalizowała się w drukach ilustracyjnych, wydawnictwach ozdobnych i reklamowych. W 1909 G. nabył plac przy ul. Ordynackiej 6 i rozpoczął budowę kamienicy, przeznaczonej częściowo na drukarnię. Drukarnia przeniesiona już po śmierci G. do nowego gmachu (1911) uległa zniszczeniu w czasie bombardowania Warszawy we wrześniu 1939.
GALLIMARD, wydawnictwo założone w 1911 w Paryżu przez twórców czasopisma "Nouvelle Revue Fran-caise" Gastona Gallimarda, Andie Gide'a i Jeana Schlumbergera. W 1919 firma przybrała nazwę G. i odtąd kierowana jest przez Gastona G. oraz jego braci i synów. Wydaje głównie klasyków literatury światowej, wydawnictwa z zakresu sztuki, filozofii oraz współczesnej literatury pięknej. G. publikuje szereg cennych serii ("Aux Frontieres de la Science", "Problemes et Documents", "L'Univers des Formes" i in.), z których najbardziej znana jest kolekcja klasyków "La Galerie de la Pleiade". W 1943 wydawnictwo ufundowało coroczną nagrodę literacką Prix de la Pleiade; uczest-
767
768
GAŁECZKA
niczy także w nagrodach międzynarodowych Prix International des Editeurs oraz Prix Formentor. Firma G. posiada większość udziałów w wydawnictwach: Denoel (zał. ok. 1931 przez Roberta D.), Tel oraz Mercure de France (zał. w 1890 przez Alfreda Valette).
GALWANIZOWANIE, osadzanie metalu na przedmiotach pod działaniem prądu elektrycznego ze środowiska odpowiednio spreparowanego roztworu, składającego się z soli tegoż metalu, np. miedzi z roztworu wodnego siarczanu miedziowego. W drukarstwie stosowane przy *druku wypukłym (*Galwanotypia, *Galwanostegia, *Galwanoplastyka), czasem przy *druku wklęsłym (*Gal-wanografia).
GALWANOGRAFIA, odmiana *druku wklęsłego z form wykonanych galwanicznie (*Galwanizowanie). Na posrebrzonej płycie miedzianej wykonuje się najpierw farbą olejną wizerunek reprodukowanego oryginału i zasypuje miałkim grafitem. Po wyschnięciu farby płytę umieszcza się w wannie galwanicznej w celu otrzymania wklęsłodrukowej formy.
GALWANOPLASTYKA, otrzymywanie duplikatów *klisz, *składów itp. z plastyczną powierzchnią nadającą się do druku. Z oryginalnych *form drukowych odciska się w odpowiedniej masie pod prasą *matryce, które następnie zawiesza się w kąpieli galwanicznej ^Galwanizowanie) i pokrywa miedzią. Jako masy do odciskania matryc stosuje się np. folie ze sztucznego tworzywa z wytworzoną na nich następnie powłoką przewodzącą prąd elektryczny. Do matrycowania nadaje się również lekko ogrzany wosk pszczeli lub ziemny, który po tłoczeniu grafituje się w celu utworzenia przewodzącej prąd powierzchni. Można również tłoczyć matryce w folii ołowianej. W celu otrzymania drobnoziarnistej i twardej struktury powierzchni *galwanotypu stosuje się najpierw słaby prąd, który następnie wzmacnia się odpowiednio, aby w najkrótszym czasie otrzymać grubość nagalwanizo-wanej powłoki miedzianej w granicach od 0,1 do 0,5 mm. Po ściągnięciu z matrycy cynuje się otrzymaną koszulkę miedzianą po stronie niedrukującej i podlewa miękkim stopem, złożonym z ołowiu, z małą domieszką cyny i antymonu. Zauważone nierówności powierzchni drukującej wygładza się w odpowiedni sposób. Po przeprowadzonej wstępnej korekcie grubość galwanotypu doprowadza się do żądanej wielkości na wyrówniarce i ew. fazuje się *fasety do umocowania galwanotypu na maszynie drukarskiej. Jakość galwanotypu, jeśli idzie o rysunek, jest równoznaczna z oryginalną kliszą, natomiast wytrzymałość na zużycie mechaniczne podczas druku jest większa aniżeli kliszy cynkowej.
Zob. też Dallastypia.
GALWANOSTEGIA, pokrywanie metalowych przedmiotów, jak np. *klisz lub *stereotypów, cienką warstwą innego twardszego metalu w celu nadania powierzchni drukującej większej wytrzymałości mechanicznej podczas druku na maszynie. Do utwardzania powierzchni stosuje się przeważnie nikiel lub chrom, które wielokrotnie zwiększają wytrzymałość *formy drukowej. Utwardzanie gotowej do druku formy odbywa się przez zawieszenie jej w wannie galwanicznej (^Galwanizowanie) przeznaczonej do niklowania lub chromowania. Czas galwanizowania waha się od 20 do 60 minut, zależnie od wysokości nakładu druku.
GALWANOTYP, skrócona nazwa *kliszy otrzymanej drogą galwanicznego powlekania.
Zob. też ^GALWANOPLASTYKA J
GALWANOTYPIA, galwaniczne (*Galwanizowa-nie) wykonywanie formy z rysunku, tkaniny itp. do *druku wypukłego. Formę przygotowuje się w następujący sposób: Śwykonany na płycie miedzianej rysunek lub przedruk po posrebrzeniu płyty usuwa się terpentyną; obnażoną miedź w miejscach rysunku utlenia się przez podgrzewanie i następnie płytę naciera się amalgamatem miedzi, który osadza się tylko na posrebrzonej powiarzchni płyty poza rysunkiem. Tak spreparowaną płytę umieszcza się w miedziowej kąpieli galwanicznej, w której miedź osadza się tylko w miejscach posrebrzonych, pokrytych amalgamatem.
Zob. też GALWANOPLASTYKA, GALWANOSTEGIA, GAL-
wanotyp, Stereotypia.
i
GAŁAKTIONOW Stiepan (1779-1854), ros. malarz, rysownik, jeden z najlepszych rytowników epoki klasycyzmu i romantyzmu. W samodzielnych pracach, przeważnie z zakresu pejzażu i weduty, zespolił tendencje realistyczne z poetyckim ujęciem tematu. Wykonał wiele ilustr. wg rys. własnych i innych do dzieł Aleksandra Puszkina, Wasyla Żukowskiego, Iwana Krylowa i Konstantego Batiuszkowa. Uprawiał różnorodne techniki, jak miedzioryt w połączeniu z akwafortą, litografię i drzeworyt. Rys. przeznaczone do reprodukcji wykonywał przeważnie pędzlem.
M. Babienczikow: S.F.G. 1778-1854. 1951.
GAŁECZKA Jan (1766-1845), duchowny, działacz oświatowy na Śląsku. Po 1801 założył w Oleśnie, gdzie był proboszczem, małą drukarnię, z której wychodziły polskie druki na użytek ludu. Jako inspektor szkolny w pow. oleskim i kluczborskim wprowadził do szkół nowe podręczniki i zorganizował bibl. dla nauczycieli.
PSB VII. W. Ogrodziński: Dzieje piśmiennictwa łl. 1966.
769
770
GAŁĘZOWSKI
GAŁĘZOWSKI ANTONI i S-KA, drukarnia i księgarnia nakładowo-asortymentowa powstała w Warszawie (ul. Żabia 472) w 1827 z dawnej drukarni A. *Brze~ ziny, kupionej przez literatów warszawskich (m. in. Karola Hoffmana) oraz drukarzy: S. Janickiego i S.J. *Strąbskiego. Ostatni dwaj kierowali nią od 1832. G. jako osoba fizyczna nie jest wymieniony w żadnym ze znanych dotychczas dokumentów czy wzmianek dotyczących tej firmy; wątpliwe jest, czy w ogóle istniał. Firma G. została znacznie rozszerzona przez zakupienie w 1831 oficyny D. Dzierożyńskiego. Wg inwentarza z 1834 posiadała sześć pras drukarskich i zatrudniała 29 pracowników. Ogółem wydano w niej ponad 250 dzieł, m. in. 19-tomowy Zbiórpisarzów polskich (1829-1833) oraz Kalendarz domowy (1828-1836). Drukowano także czasop., m. in. "Kurier Polski" w 1. 1829-1931. W 1832 opubl. Katalog książek rozmaitych z kantoru drukarni... Od 1834 drukarnia ulegała stopniowej likwidacji, chociaż działała jeszcze w 1836. Przy firmie czynna była niewielka introligatornia.
K. Świerkowski: Inwentarz drukarni A.G. i Komp. "Roczniki Bibl." 1961.
GAMPFOWIE, rodzina papierników: l.Jan (1770-1837), uruchomił i prowadził młyn papierniczy Fraszka n. Chrząstawką k. wsi Wola Pszczółecka (pow. łaski). Ś 2. Dawid, brat Jana, czeladnik w Woli, od 1835 dzierżawca i majster papierni w Kopcu k. Częstochowy. 3. Józef, również brat Jana, czeladnik w Woli i Kopcu. ŚŚ 4. Wincenty, syn Jana, papiernik i dzierżawca wieczysty czerpalni w Dzbankach n. Widawką w 1. 1825-1840. 5. Wilhelm, także syn Jana, f bjął po śmierci ojca papiernię w Woli?
GARAMOND zob. ANTYKWA, KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO, PISMA [DRUKARSKIE Dzieje.
GARAMOND Uaude (1480-1561), fr. liternik i giser, zdobył przydomek "ojca odlewnictwa czcionek" i tytuł królewskiego gisera. Był uczniem G. *Tory'ego i twórcą trzystopniowej gr. czcionki zwanej "Greczyzną Królewską" (Grecs du Roi). Po raz pierwszy użył ją w jednej wielkości 1536 r. drukarz S. de *Colines na karcie tytułowej dzieła Jeana Ruela: De natura stirpium. Nasętpnie zastosował ją w 1544 R. *Estienne tłocząc dzieło Euzebiusza z Cezarei: Ecclesiasticae historiae libri. Wymienieni drukarze używali też czcionek łacińskich, antykwy prostej i kursywy, zaprojektowanych przez G., od którego nazwiska pochodzi nazwa *stopnia (wielkości) pisma drukarskiego "garmond". Po śmierci G. wdowa rozsprzedała zarówno czcionki, jak i należące do nich patryce i matryce. Rzekome szesnasto-wieczne matryce G. przechowywane w Imprimerie Na-
tionale w Paryżu pochodzą z późniejszego okresu. Twórcą ich był Jean Jannon w 1615 r. Istnieją przypuszczenia, że dziełem G. były niektóre kroje czcionek *Granjona. Zob. tab. 2(7).
R. Brun: Le Lwre francais. 1948. A. Flocon: L'univers des łitires. 1961. Ś F. Muzika: Die schone Schrift. 1965.
GARBOWANIE, stosowane w większości *tech-nik drukarskich przy wykonywaniu *kopii. Spośród różnych związków chemicznych o własnościach garbujących koloidy najważniejsze są: dwuchromian potasu i dwuchro-mian amonu. W połączeniu z określonymi związkami organicznymi tworzą one rozpuszczalne w wodzie światłoczułe warstwy, które po naświetleniu ulegają zagarbo-waniu, tzn. w mniejszym lub większym stopniu, zależnie od stopnia naświetlenia, tracą swą rozpuszczalność w wodzie.
GARMOND (garmont, ang. Long Primer) zob. STOPIEŃ PISMA.
GARNIER Jean (1612-1681), jezuita fr., historyk Kościoła, filozofii i teologii moralnej, bibliograf. Jest autorem pracy Systema Bibliothecae Collegii Parisiensis Socie-tatis Jesu (Paris 1678, przedr. w: J.D. Koeler, Sylloge ali-quot scriptorum de bene ordinanda et ornanda bibliotheca, Frankfurt 1728). Zalecona przezeń klasyfikacja wiedzy (zbudowana na podstawie psychologicznej pod wpływem F. Bacona) ze swymi pięciu działami: teologią, filozofią, prawem, historią i heterodoxią (miscellaneami niekatolickimi) stała się punktem wyjścia dla tzw. "francuskiego systemu" mającego zastosowanie w praktyce bibliograficznej XVIII i XIX w., głównie we Francji.
J. Szamurin: Oczerki po istorii bibliotieczno-bibliograficzcskoj klassifikacji. T. 1. 1955.
GARNITUR PISMA DRUKARSKIEGO zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO.
GARWOLCZYK Maciej (zm. 1592), drukarz w Krakowie (ok. 1577-ok.l586) i we Lwowie (1586-1591/ 1592). Z niewielkiej produkcji znamy dziś ok. 15 druków o łącznej objętości ok. 350 arkuszy. Największym przedsięwzięciem G. było wydanie Herbów rycerstwa polskiego Bartosza Paprockiego (1584).
J. Ptaśnik: Cracouia impressorum. 1922. A. Jędrzejowska: Książka poi. we Lwowie w w. XVI. 1928.
GASTALDI (Castaldi) Jacopo (ok. 1500-1565), kartograf wenecki, autor wielu map (w tym i Polski) z 1. 1544 -1570, które miały po kilka wyd.; pomieszczono je również w Atlasie Lafreriego. G. wykonał ponadto 34 mapy do Geografii *Ptolemeusza wyd. w Wenecji w 1548.
771
772
GAZA INTROLIGATORSKA
GATUNEK PAPIERU zob. KLASYFIKACJA PAPIERU.
GAULTIER Leonard (1552 lub 1560 ok. 1641), fr. rysownik, rytownik, portrecista i ilustrator. Rytował karty tyt. do wyd. Les Oeuures de Pierre Ronsard (Paris 1623). Współpracował z C. de *Passe i M. *Lasne przy ilustrowaniu książki Mouchemberga La Suitę et continuation de l'Argenis, Paris. Projektował też duży cykl 24 plansz rytowanych przez C. Mellana do Johna Barclaya UArgenis (Paris 1624) oraz Miroir des plus belles courtisanes de ce temps (20 plansz, 1630-1631, 1635). Był jednym z ostatnich reprezentantów techniki miedziorytu, która z czasem ustąpiła miejsca bardziej uniwersalnej akwaforcie i tzw. werniksowi.
D. Conivet: Ulttustration de la poesie et du roman francais au XVII' s. 1957.
GAVARNI Paul (Guillaume Suplice Chevalier, 1804-1866), fr. rysownik i grafik (przede wszystkim litograf), także akwarelista i pisarz. Ilustrator powieści i pism humorystycznych, uprawiał satyrę obyczajową i polityczną. Współpracownik wielu pism literacko-artystycznych, żur-nali mód, wyd. rozrywkowych: "La Modę", L'Artiste", "Bagatelle", "Le Journal de Jeunes Personnes", "Cari-cature", "Charivari", "Paris". Tematykę czerpał zarówno ze środowiska eleganckiego świata i półświatka Paryża, jak i z proletariackiego życia Londynu, gdzie bawił cztery lata. Nędzę slumsów, najuboższej dzielnicy- Londynu, przedstawił w Anglais chez eux i Les Anglais peints par eux-memes. Twórczość jego przechodziła kilka faz rozwojowych od rysunków do żurnali (1830-1838) poprzez litografię dla pisma "Charivari" (1837-1848) do prac w seriach Masques et visages (po 1851). Ilustrował Balzaka Peau de chagrin (1838), Diable de Paris i Pariis marie (1845-1846), Contes jantastiaues E.T.A. Hoffmanna (1841-1842, winiety), Juif errant Suego (1845). Z końcem 1. 50-tych humor jego zamienił się w gorycz, czego wyrazem stała się postać Thomasa Vireloque, wiejskiego filozofa, uosobienie sarkazmu i rozgoryczenia.
J. Laran: UEstampe. I. 1959. J. Cleaver: A history of graphic art. 1963.
GAWEŁEK Franciszek (1884-1919), etnograf i bibliograf ludoznawstwa. Opracował Bibliografię ludoznaw-stwa polskiego (Kraków 1914), obejmującą ponad 7000 poz. z okresu 1800-1910; praca ta przez długie lata była jedynym przewodnikiem w tej dziedzinie. G. był także autorem Bibliografii ludoznawstwa litewskiego ("Rocznik Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie" t. 5: 1911-1914 i odb.).
GAWIŃSKI Antoni (1876-1954), malarz i ilustrator. Studiował w Warszawie, Krakowie i Monachium.
Malował obrazy historyczne, religijne i fantastyczne, umiłowaną jednak dziedziną działalności G. była ilustracja książkowa. Liczne jego utwory zamieszcza zwłaszcza tygodnik dla dzieci "Moje Pisemko". Związany był z wydawcą M. *Arctem. Ozdobił dlań szereg książek Marii Buyno-Arctowej, jak również napisał i zilustrował wiele książek dla dzieci: Lolek grenadier (1912), Dziesięciu rycerzy (1919), Bajki staroświeckie (1923) i in. Był autorem ilustr. do Panienki z okienka Deotymy i Godów życia Dygasińskiego (1910). Jako malarz i rysownik w swojej twórczości hołdował secesji.
GAY bracia (druga poł. XVIII w.), drukarze i księgarze. W 1785 otworzyli magazyn księgarski w Warszawie. Współpracowali wtedy z Klemensem Bernaux, bankierem warszawskim, który zajmował się sprzedażą ich książek we własnej kamienicy przy ul. Senatorskiej 463. Wtedy też wydali w j. fr. katalog książek. W następnym roku działali w Warszawie tylko w okresie sejmu. Stały skład księgarski założyli w kamienicy Bernaux dopiero w czasie otwarcia Sejmu Czteroletniego. W 1790-1792 G. młodszy do spółki z Gide'm wyjeżdżali z książkami także na kontrakty dubieńskie. W 1790 G. młodszy jeździł do Paryża i Londynu, skąd przywiózł do Warszawy .znaczną ilość nowości wydawniczych. Sprzedawali oni dzieła obce, głównie fr., miedzioryty, nuty, mapy i globusy geograficzne oraz różnego rodzaju instrumenty. W 1791 wydali oni znowu katalog w j. fr. Ostatnie wiadomości o ich księgarni pochodzą z 1793.
GAYDZICA Jura (1777-1840), chłop pańszczyźniany z Małej Cisownicy na Śląsku Cieszyńskim, pamiętnikarz, bibliofil, właściciel najstarszego ^ekslibrisu chłopskiego. Uczęszczał do jednoklasowej szkoły ewangelickiej w Ustroniu. Pracując jako furman poznał wiele miast Śląska i in. ziem poi. Za drobne oszczędności kupował książki, własnoręcznie oprawiał je w deski obciągnięte skórą i zaopatrywał w ekslibrisy pisanym własnoręcznie pismem czcionkowym (z datami 1812, 1817) oraz pieczątkę biblioteczną. Zgromadził sporo dzieł historycznych i religijnych przeważnie w j. poi.; namiętnie je czytał i wynotowywał ciekawsze fakty. Pozostawił też pisany po polsku interesujący pamiętnik Dla pamięci rodu ludzkiego. Ten niezwykły przejaw umiłowania książki polskiej był świadectwem żywotności polskich tradycji narodowych wśród ludu śląskiego.
J. Wantuła: Najdawniejszy chłopski ekslibris poi. 1935 (wyd. bibliofilskie); przedr. w zb. szkiców J. W. Książki i ludzie. 1956.
GAZA INTROLIGATORSKA (merla), rzadko tkana, silnie klejona tkanina bawełniana, surowa albo bielona;
773
774
GAZETA
służy przy oprawie książek jako materiał, na którym szyje się *arkusze sfalcowane lub przykleja na *grzbiet bloku książki po zszyciu.
GAZETA (wł. gazetta = drobna moneta wenecka), *periodyk przynoszący bieżące informacje, a ukazujący się częściej niż raz w tygodniu. G. Śwychodzącą codziennie (albo nawet dwa razy dziennie jako wydanie poranne i wieczorne) nazywamy dziennikiem. Na treść G. składają się artykuły i informacje związane z bieżącymi wydarzeniami politycznymi, gospodarczymi, sportowymi. G. daje przegląd spraw aktualnych, przekazywanych szybko czytelnikowi. Gazetka, mała G., dodatek do G. przeznaczony dla dzieci. W czasie okupacji gazetką nazywano tajną, nielegalną G., zwykle małego formatu. Gadzinówka, nazwa nadana przez Polaków, G. wydawana przez okupanta w j. poi., mająca na celu osłabienie ducha oporu w społeczeństwie, szerzonego m. in. przez prasę podziemną.
Zob. też Czasopismo, Dodatek do czasopisma, Informacja prasowa, Mutacja czasopisma, Prasa.
S. Peters: Redagowanie książki, gazety i czasopisma. 1957.
GĄSIOROWSKI Antoni Alojzy (1821-ok.l878), drukarz, księgarz, wydawca, drzeworytnik. Drukarstwa nauczył się u Walentego Stefańskiego w Poznaniu, następnie pracował w Toruniu u E. Lambecka, z pomocą którego założył w 1847 własną drukarnię w Brodnicy. W 1848 przeniósł ją do Szczytna, gdzie otworzył także księgarnię i wypożyczalnię książek. Sam wykonywał również klocki drzeworytu icze dla innych drukarń. W 1849 przeniósł się do Pisza, gdzie rozwinął na szerszą skalę wydawnictwo książek ludowych dla Mazurów. Początkowo wydawnictwa jego miały charakter patriotyczny, ale od 1850 G. zmienił radykalnie przekonania i odtąd jego produkcja dla Mazurów była wyraźnie propruska. Z ośmiu wydawanych przezeń czasop. tylko dwa ukazywały się przez cały rok, natomiast przez 16 lat wychodził kalendarz "Prawdziwy Prusak" (1854-1869). Ogółem G. wydał dla Mazurów ok. 75 książek, głównie religijnych (m. in. w 1859 Psałterz Dawidów J. Kochanowskiego) i podręczników. Ponadto z chęci zysku drukował bliżej nie znaną liczbę druków poi. o treści patriotycznej, które przemycano na teren zaboru rosyjskiego. Po śmierci G. drukarnia podupadła i w 1891 została sprzedana przez wdowę Emmę Ottonowi Borkowskiemu.
W. Chojnacki: Wydawnictwo i drukarnia A.G. na Mazurach. "Rocz. Olsztyński" 1959.
GDAŃSK
Biblioteki (w Trójmieście). Z istniejących obecnie bibliotek najstarszą i największą jest Gdańska Biblio-
teka Polskiej Akademii Nauk, istniejąca od 1591 (jako Biblioteka Rady Miejskiej). Po wyzwoleniu G. w 1945 otrzymała nazwę Biblioteki Miejskiej, w dziesięć lat później została przejęta przez PAN. Obecnie zbiory jej liczą 413 000 wol. druków zwartych i 73000 jednostek zbiorów specjalnych, 52000 starodruków, 3595 rpsów, 5895 ekslibrisów, 1443 mikrofilmów, 1058 numizmatów, 247 materiałów do historii Polski (numizmatyka, zagadnienia regionalne i morskie). Obok niej działają inne, mniejsze bibl. naukowe wszystkie powstałe po drugiej wojnie światowej. Są to: Biblioteka Główna Akademii Medycznej, zał. w 1945 (183000 wol. i 92000 wol. w 62 bibl. katedr); Biblioteka Główna Politechniki Gdańskiej, zaŁ w 1945 (146000 wol., 107000 jednostek zbiorów specjalnych, prócz tego księgozbiory 104 bibl. katedr); Biblioteka Główna Wyższej Szkoły Pedagogicznej, zał. w 1945 (94000 wol.); Biblioteka Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Sopocie, do 1952 Biblioteka Wyższej Szkoły Handlu Morskiego (60000 wol.) oraz biblioteki: Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych, Wyższej Szkoły Muzycznej, Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej (Gdynia-Oksywie), Instytutu Budownictwa Wodnego PAN, Instytutu Rybackiego w Gdyni (kontynuująca tradycje zał. w 1923 Biblioteki Stacji Morskiej na Helu), Stacji Morskiej Instytutu Geofizyki PAN (Sopot), Instytutu Medycyny Morskiej, Muzeum Pomorskiego,Woj. Archiwum Państwowego, Muzeum Morskiego (Gdańsk), Woj. Biblioteka Pedagogiczna (z filią w Gdyni). Liczne bibl. fachowe przy zakładach pracy (stocznie, biura konstrukcyjne, urzędy portów itp.) posiadają łącznie ok. 120000 wol. Prócz tego działa kilka dużych bibl. powszechnych: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Gdańsku, zał. w 1945 (207000 wol. w centrali i 35 filiach), Biblioteka Miejska w Gdyni, zał. w 1945 (219000 wol. łącznie z 28 filiami; czytelnia naukowa 15500 wol.), Biblioteka Miejska w Sopocie, zał. w 1946 (ok. 50000 wol. łącznie z filiami).
M. Pelczar: Biblioteka Gdańska. Zarys dziejów. "Nauka Poi.', 1962 nr 4.
Drukarstwo. Stosunkowo bardzo późno, jeśli się uwzględni wyjątkowo silny i wczesny rozwój ekonomiczny miasta i jego kontakty z zachodnioeuropejskimi ośrodkami handlowymi i kulturalnymi, bo dopiero w 1498, pojawi! się w G. pierwszy wędrowny drukarz K. *Baumgar-ten, z którego skromnej spuścizny typograficznej w całości zachował się tylko jeden druk Agenda... Marcina z Radomia, ukończony w 1499. W pierwszych latach XVI w. drukarstwo gdańskie reprezentowali również dwaj drukarze wędrowni: Marcin Tretter i Jan Weinreich, który tłoczył na zmianę w G. i Królewcu, wydając ok. 14 książek poi. Dopiero pojawienie się w 1538 przybysza z Flandrii, poety łacińskiego i drukarza F. *Rhodego, który da-
775
776
GDAŃSK
jąc początek własnej, trwałej oficynie stał się poniekąd protoplastą gdańskiej typografii, można uznać za istotne początki gdańskiego drukarstwa. Drukarnia F. Rhodego była jedną z dwóch wielkich oficyn, w których skupiała się głównie działalność wydawnicza G. Choć zmieniali się jej właściciele, przez stulecia pełniła faktycznie rolę oficjalnej drukarni Rady Miejskiej, a herb gdański "Insignia Regiae Civitatis Gedanensis" stał się sygnetem oficyny nie tylko Rhodów (1538-1619), ale pozostał przez wieki "insignium" tej zasłużonej pierwszej gdańskiej oficyny. Zakupienie drukarni w 1619 przez J. *Rhetego ze Szczecina rozpoczęło drugi, wspaniały etap jej dziejów, związany z działalnością typograficzną rodziny Rhetów (1619-1695). W tym czasie działała już w G. druga konkurencyjna drukarnia Wilheima Guilemonthana zał. w 1605. Przez krótki okres (pierwsze dwudziestolecie XVII w.) wydawało się, że oficyna ta pod kierowniczą ręką A. *Hiinefelda, bardzo ruchliwego typografa i nakładcy, zdobędzie monopol drukarski w G. Ostatecznie jednak stanowisko i oficjalny tytuł "Reipu-blicae et Gymnasii Typographus" z przywiązanymi do tego przywilejami otrzymał wspomniany typograf szczeciński. W 1. 1662-1712 drukarnia Hiinefelda znalazła się w rękach rodziny Reinigerów, a następnie co kilka lat zmieniali się jej właściciele. W 1695 Jan Zachariasz Stolle od 1685 właściciel jednej z mniejszych drukarń gdańskich J. F. Grafego zakupił oficynę Rhetów i otrzymał również przywilej typografa Rady Miasta, prowadząc obie drukarnie odrębnie. Dopiero jego syn Jan Daniel połączył w 1720 obie oficyny w jedno duże przedsiębiorstwo, które w 1724, w rok po śmierci J.D. Stollego, otrzymał wraz z ręką młodej wdowy dawny faktor drukarni T.J. *Schreiber, "Senatus et Athenaei Typographus". W 1780 drukarnię zakupił D.L. *Wedel, przenosząc cały warsztat z ulicy Rzeźnickiej na Piwną, gdzie mieściła się jako najstarsza część zasobów typograficznych ówczesnego czołowego dziennika gdańskiego (od 1797) "Danziger Neueste Nachrichten". Dwie wymienione oficyny drukarskie w pewnym sensie monopolizowały całokształt gdańskiej produkcji drukarskiej, kilka innych, specjalnych, było bez ogólniejszego znaczenia. W XVII w. trzy z nich miały charakter zupełnie prywatny, tzn. służyły tylko właścicielowi. Były to drukarnie: J. *Heveliusa, sławnego astronoma gdańskiego, Jakuba Breyna, niemniej wybitnego i sławnego przyrodnika, oraz klasztoru cystersów w Oliwie. Na osobne uwzględnienie zasługuje jeszcze drukarnia zał. na pocz. XVIII w. przez P. *Patera. Książka gdańska XVII w. przeżywała swój prawdziwie złoty okres, do czego prócz drukarzy przyczynili się w dużym stopniu również miejscowi szty-charze, reprezentowani przez takich mistrzów, jak J. *Falck, W. *Hondius, J. Benssheimer, F. Allen, A. Boy, A. Stech,
J. Bartsch, S. Niedenthal czy J. Sandrart. Kontakty i wpływy kulturalne Polski sprawiły, że produkcja wydawnicza G. XVII i XVIII w. była w znacznym procencie poi., niezależnie od tego, w jakim języku książki tłoczono. Sytuacja ta uległa radykalnej zmianie na gorsze w XIX w., aż po 1. 90-te tego stulecia. Wprawdzie i w tym okresie nasilonej germanizacji spotykamy się z drukami poi. tłoczonymi w G., ale już w znikomym procencie. Druki poi. sporadycznie tłoczyły m. in.: zał. w 1853 przez A.W. Kafemanna drukarnia "Danziger Zeitung", oficyna R. Czerwińskiego, oficyna Langowski & Haarbriicker, a przede wszystkim oficyna H.F. Boeninga, w której drukowano wydawnictwa poi. Chociszewskiego, Ceynowy, ks. Tomickiego i ks. Damrota. Dopiero w ostatnich latach XIX w. powstały w G. dwie drukarnie poi.: w 1891 Bernarda Milskiego (później Pelagii Polędzkiej) i w 1895 J. *Czyżewskiego. Pierwszy wydawał "Gazetę Gdańską", kalendarze i m. in. Krzyżaków Sienkiewicza; drugi "Kuryera Gdańskiego", "Tygodnik Gdański" i pierwsze numery "Gryfa" kaszubskiego. Ta ostatnia oficyna, czynna do 1939, odegrała dużą rolę w życiu gdańskiej Polonii. W okresie Wolnego Miasta bardzo ożywioną działalność rozwinęła również Drukarnia Gdańska, w której tłoczono wszystkie publikacje naukowe Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki w G., sprawozdania i publikacje Macierzy Szkolnej i Gimnazjum Polskiego w G. oraz dwutygodnik "Straż Gdańska". Drukarnia Gdańska, działająca aż do końca sierpnia 1939, we wrześniu tego roku, podobnie jak drukarnia Czyżewskiego, została zniszczona. Ogólnie w ciągu XIX i w pierwszym dwudziestoleciu XX w. w drukarniach gdańskich wyszło ok. 150 druków poi. Po drugiej wojnie światowej (wrzesień 1945) zorganizowano w G. Dom Prasy (od 1947: Gdańskie Zakłady Graficzne), któremu podlegało 21 drukarni poniemieckich. Również w 1945 powstała Miejska Drukarnia Gdańska, która zmieniając kilkakrotnie nazwę w 1959 została przejęta przez Gdańską Drukarnię Akcy-densową. Zakłady Graficzne, zatrudniające obecnie 345 pracowników, osiągnęły w 1964 produkcję 208899000 arkuszy, natomiast produkcja Drukarni Akcydensowej w 1965 osiągnęła 51321000 arkuszy przy 182 pracownikach. Dalsze drukarnie: Gdańskich Zakładów Środków Odżywczych (Oliwa, od 1950), Gdańskich Zakładów Papierniczych (od 1951), Polskich Zespołów Śpiewaczych i Instrumentów (Wrzeszcz, od 1958), Spółdzielni Inwalidów "Rozwój" (Gdańsk-Orunia, od 1960) są niewielkimi zakładami, zatrudniającymi po kilkunastu czy kilkudziesięciu pracowników. W Gdyni po 1945 na gruzach prywatnej drukarni Szczuki powstały Gdyńskie Zakłady Graficzne Wojskowe. Obecnie drukarnia ma wszystkie działy: chemigrafię, stereotypię, dział linotypów, zecernię, dział maszyn, introligatornię. Drukowała gazetę "Nasze Morze",
777
778
GDAŃSK
miesięcznik "Morze" (później "Marynarz Polski"), broszury i druki na potrzeby wojskowe. Od 1947 pracuje na rzecz Głównego Zarządu Politycznego W.P., Sztabu Generalnego oraz instytucji cywilnych. 60% zatrudnionych to kobiety.
Księgarstwo. Już w XV w. było reprezentowane przez wędrownych handlarzy książek (Ambrosius Schrotter w domu mistrza Hanssena "circa forum" oraz nieznany z imienia księgarz w domu Henryka Eggersa przy ul. Długiej). Z powszechnym ożywieniem ruchu umysłowego dzięki wysoko stojącemu Gimnazjum Akademickiemu w Gdańsku (zwanemu Ateneum Gdańskim) i działalności naukowej wielu jego profesorów oraz uczonych zgrupowanych w gdańskich tow. naukowych (Collegium Medi-cujn 1612, Societas Litteraria 1720, Societas Physicae Experimentalis 1743) rosło zapotrzebowanie na książkę, rozwijał się bardzo wszechstronny handel książką. Księga-rze-asortymentyści nie tylko starali się o zaopatrzenie rynku księgarskiego, lecz także podejmowali coraz częściej inicjatywę nakładową, finansując atrakcyjne wydawnictwa, a wśród nich przede wszystkim druki poi. W XVI w. gdański handel książką zawdzięczał swój rozwój drukarskim rodzinom *Rhode, *Rhete, A. *Hiinefeldowi oraz introligatorom i kramarzom. Na przełomie XVI i XVII w. działał tam księgarz nakładowy B. *Andreae Fontanus, wydawca poi. podręczników i dzieł religijnych, a od 1617 czołowe stanowisko zajęli księgarze *Forsterowie, którzy w odróżnieniu od innych byli wydawcami książek związanych ze sprawami poi., a nie wyłącznie z protestantyzmem. W drugiej poł. XVII w. księgarzami-nakładcami, głównie poi. podręczników i druków ewangelickich, byli S. *Andres, S. *Beckenstein, Chrystian Dachaw, Krzysztof Dross, Aegidius Janssonius von *Waesberge, A.J. i E. *M6llerowie, Jakub Piiffler, J. *Weiss i in. Wśród introligatorów-nakładców na uwagę zasługuje głównie Ch. *Mansklap, wydawca kilkunastu poi. ewangelickich książek i podręczników. Wśród licznych księgarzy XVIII w., takich jak Pharamund Kret-schmer (ok. 1712), J.H. *Riidiger, J.K. *Schuster, rodzina Waesberge'ów (kontynuująca swą działalność od 1767 lub 1768), K.G. *Grunau, P.A. *Penarier, Daniel Henryk Ehlert (1778), Jan Borman (1766-1775), J.H. *Florke, H.K. *Bruckner, S.G. *Fischer, K.G. *Dinnies, A.H.F. *Troschel, wybili się bądź właściciele firm wydawniczo-drukarskich, jak D.L. *Wedel, bądź nakładcy, jak J.M. *Knoch, który odegrał podobną rolę jak Forster w XVII w. Księgarnię po Knochu objął D. *Meisner. Pierwszy rozbiór Polski spowodował upadek gdańskiego księgarstwa, skoro przed 1793 była tam tylko jedna księgarnia H.K. Briicknera, a do 1840 powstało zaledwie pięć. Natomiast w 1863 było ich 12, a w 1939 22. Począwszy od XIX w. księgarstwo gdańskie traciło coraz bardziej łączność z poi.
779
kulturą, czego wynikiem było opanowanie rynku księgarskiego przez niem. firmy wydawnicze, takie jak Ka-femann Verlagsbuchhandlung (1872-1944), L.G. Homann-Weber (1872-1931), Danziger Vorposten-Buchhandlung (od 1934) i księgarnie, jak Teodor Beitling (1858-1901), H.F. Boening (1901-1935) i in. Książki poi. ukazywały się sporadycznie nakładem księgarzy: J.E. Alberta, S.A. Anhuta, T. Bertlinga, F.S. Gerharda, Wedela i in. Ok. 1875 założył tu poi. księgarnię Edward Michałowski, a w 1891 przy "Gazecie Gdańskiej" Bernarda Milskiego powstało wydawnictwo książek ludowych, których ok. 50 wydano do 1900. Następni właściciele pisma kontynuowali je do 1939. W 1910 powstała księgarnia poi., zał. przez Romana Czarlińskiego, którą po 20 latach przejął Alojzy Józef Pilarczyk. W okresie międzywojennym poważnym ośrodkiem -wydawniczym było Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki. W 1. 1920-1929 sprzedaż książek poi. prowadziło również wydawnictwo "Gazeta Gdańska". W 1.1931-1939 sklep papiemiczo-dewocjonalny ze sprzedażą książek poi. prowadziła Maria Obst. Niemal bezpośrednio po wyzwoleniu G. po drugiej wojnie światowej rozpoczęły działalność księgarnie poi. Prace zaczęto zupełnie od nowa, gdyż istniejące na terenie byłego Wolnego Miasta G. wspomniane już dwie poi. księgarnie, jak również i oddział "Ruchu" na Głównym Dworcu w G. zostały zlikwidowane w 1939. W 1945 powstały oddziały księgarń spółdzielczych "Czytelnik", "Książka i Wiedza", Spółdzielni Nauczycielskiej "Oświata" oraz kilka księgarń prywatnych, m. in. przeniósł do G. ze Lwowa swą księgarnię Aleksander Krawczyński. W 1950 utworzono Oddział Wojewódzki przedsiębiorstwa państwowego "Dom Książki", który kolejno przejął wszystkie księgarnie (w 1955 15, w 1965 23 księgarnie, w tym jeden antykwariat i jedną księgarnię wydawnictw importowanych). W 1965 wartość sprzedanych książek osiągnęła kwotę 30265000 zł, co stanowiło 91,71 zł na jednego mieszkańca.
Oprawy. Introligatorstwo gdańskie należy do najpiękniejszych gałęzi rzemiosła artystycznego starego G. Trudno definitywnie ustalić, jak daleko można cofnąć w głąb średniowiecza czas powstania samodzielnych warsztatów introligatorskich, jak również początek organizacji cechowej w G. Materiały archiwalne do historii intro-ligatorstwa gdańskiego znane są dopiero z końca XVI w. Najważniejsze z nich to: Zbiór przepisów dla introligatorów z 1. 1595-1797, Ksiąga pamiątkowa cechu z 1. 1596-1727, Przepisy dla mistrzów i czeladników z 1604 oraz Księga rachunkowa cechu z 1. 1596-1706. W XV w. można tylko stwierdzić trzy zasadnicze typy opraw, odpowiadające trzem warsztatom introligatorskim w okresie ok. 50-tych i 60-tych lat XV w., a działających równocześnie w obrębie dwudziestu kilku łat. Oprawy XV w. od form prostych i prymitywniejszych (I warsztat) przechodzą do harmo-
780
GDAŃSK
miesięcznik "Morze" (później "Marynarz Polski"), broszury i druki na potrzeby wojskowe. Od 1947 pracuje na rzecz Głównego Zarządu Politycznego W.P., Sztabu Generalnego oraz instytucji cywilnych. 60% zatrudnionych to kobiety.
Księgarstwo. Już w XV w. było reprezentowane przez wędrownych handlarzy książek (Ambrosius Schrotter w domu mistrza Hanssena "circa forum" oraz nieznany z imienia księgarz w domu Henryka Eggersa przy ul. Długiej). Z powszechnym ożywieniem ruchu umysłowego dzięki wysoko stojącemu Gimnazjum Akademickiemu w Gdańsku (zwanemu Ateneum Gdańskim) i działalności naukowej -wielu jego profesorów oraz uczonych zgrupowanych w gdańskich tow. naukowych (Collegium Medi-cujn 1612, Societas Litteraria 1720, Societas Physicae Experimentalis 1743) rosło zapotrzebowanie na książkę, rozwijał się bardzo wszechstronny handel książką. Księga-rze-asortymentyści nie tylko starali się o zaopatrzenie rynku księgarskiego, lecz także podejmowali coraz częściej inicjatywę nakładową, finansując atrakcyjne wydawnictwa, a wśród nich przede wszystkim druki poi. W XVI w. gdański handel książką zawdzięczał swój rozwój drukarskim rodzinom *BJiode, *Rhete, A. *Hunefeldowi oraz introligatorom i kramarzom. Na przełomie XVI i XVII w. działał tam księgarz nakładowy B. *Andreae Fontanus, wydawca poi. podręczników i dzieł religijnych, a od 1617 czołowe stanowisko zajęli księgarze *F6rsterowie, którzy -w odróżnieniu od innych byli wydawcami książek związanych ze sprawami poi., a nie wyłącznie z protestantyzmem. W drugiej poł. XVII w. księgarzami-nakładcami, głównie poi. podręczników i druków ewangelickich, byli S. *Andres, S. *Beckenstein, Chrystian Dachaw, Krzysztof Dross, Aegidius Janssonius von *Waesberge, A.J. i E. *M6llerowie, Jakub Piiffler, J. *Weiss i in. Wśród introligatorów-nakładców na uwagę zasługuje głównie Ch. *Mansklap, wydawca kilkunastu poi. ewangelickich książek i podręczników. Wśród licznych księgarzy XVIII w., takich jak Pharamund Kret-schmer (ok. 1712), J.H. *JUidiger, J.K. *Schuster, rodzina Waesberge'ów (kontynuująca swą działalność od 1767 lub 1768), K.G. *Grunau, P.A. *Penarier, Daniel Henryk Ehlert (1778), Jan Borman (1766-1775), J.H. *Florke, H.K. *Bruckner, S.G. *Fischer, K.G. *Dinnies, A.H.F. *Troschel, wybili się bądź właściciele firm wydawniczo-drukarskich, jak D.L. *Wedel, bądź nakładcy, jak J.M. *Knoch, który odegrał podobną rolę jak Fórster w XVII w. Księgarnię po Knochu objął D. *Meisner. Pierwszy rozbiór Polski spowodował upadek gdańskiego księgarstwa, skoro przed 1793 była tam tylko jedna księgarnia H.K. Briicknera, a do 1840 powstało zaledwie pięć. Natomiast w 1863 było ich 12, a w 1939 22. Począwszy od XIX w. księgarstwo gdańskie traciło coraz bardziej łączność z poi.
kulturą, czego wynikiem było opanowanie rynku księgarskiego przez niem. firmy wydawnicze, takie jak Ka-femann Verlagsbuchhandlung (1872-1944), L.G. Homann-Weber (1872-1931), Danziger Vorposten-Buchhandlung (od 1934) i księgarnie, jak Teodor Beitling (1858-1901), H.F. Boening (1901-1935) i in. Książki poi. ukazywały się sporadycznie nakładem księgarzy: J.E. Alberta, S.A. Anhuta, T. Bertlinga, F.S. Gerharda, Wedela i in. Ok. 1875 założył tu poi. księgarnię Edward Michałowski, a w 1891 przy "Gazecie Gdańskiej" Bernarda Milskiego powstało wydawnictwo książek ludowych, których ok. 50 wydano do 1900. Następni właściciele pisma kontynuowali je do 1939. W 1910 powstała księgarnia poi., zał. przez Romana Czarlińskiego, którą po 20 latach przejął Alojzy Józef Pilarczyk. W okresie międzywojennym poważnym ośrodkiem wydawniczym było Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki. W 1. 1920-1929 sprzedaż książek poi. prowadziło również wydawnictwo "Gazeta Gdańska". W 1.1931-1939 sklep papierniczo-dewocjonalny ze sprzedażą książek poi. prowadziła Maria Obst. Niemal bezpośrednio po wyzwoleniu G. po drugiej -wojnie światowej rozpoczęły działalność księgarnie poi. Prace zaczęto zupełnie od nowa, gdyż istniejące na terenie byłego Wolnego Miasta G. wspomniane już dwie poi. księgarnie, jak również i oddział "Ruchu" na Głównym Dworcu w G. zostały zlikwidowane w 1939. W 1945 powstały oddziały księgarń spółdzielczych "Czytelnik", "Książka i Wiedza", Spółdzielni Nauczycielskiej "Oświata" oraz kilka księgarń prywatnych, m. in. przeniósł do G. ze Lwowa swą księgarnię Aleksander Krawczyński. W 1950 utworzono Oddział Wojewódzki przedsiębiorstwa państwowego "Dom Książki", który kolejno przejął wszystkie księgarnie (w 1955 15, w 1965 Ś 23 księgarnie, w tym jeden antykwariat i jedną księgarnię wydawnictw importowanych). W 1965 wartość sprzedanych książek osiągnęła kwotę 30265000 zł, co stanowiło 91,71 zł na jednego mieszkańca.
Oprawy. Introligatorstwo gdańskie należy do najpiękniejszych gałęzi rzemiosła artystycznego starego G. Trudno definitywnie ustalić, jak daleko można cofnąć w głąb średniowiecza czas powstania samodzielnych warsztatów introligatorskich, jak również początek organizacji cechowej w G. Materiały archiwalne do historii intro-ligatorstwa gdańskiego znane są dopiero z końca XVI w. Najważniejsze z nich to: Zbiór przepisów dla introligatorów z 1. 1595-1797, Księga pamiątkowa cechu z 1. 1596-1727, Przepisy dla mistrzów i czeladników z 1604 oraz Księga rachunkowa cechu z 1. 1596-1706. W XV w. można tylko stwierdzić trzy zasadnicze typy opraw, odpowiadające trzem warsztatom introligatorskim w okresie ok. 50-tych i 60-tych lat XV w., a działających równocześnie w obrębie dwudziestu kilku lat. Oprawy XV w. od form prostych i prymitywniejszych (I warsztat) przechodzą do harmo-
779
780
GEBETHNER I WOLFF
nijnych i świadomie artystycznych (II warsztat), a na przełomie XV/XVI w. charakterem swym wkraczają w epokę Renesansu (III warsztat). W. XVI to z jednej strony kontynuacja oprawy w. XV (deska), ale ozdabianej radełkiem (*Tłoki introligatorskie), *plakietą, często z herbem G. w różnych kombinacjach i wariantach; z drugiej wpływ Renesansu holend. lub wschodniowłoskiego (tektura) o elementach plecionkowych, arabeskach (np. oprawy z warsztatu Walentego Berrischa). Znanych jest dotychczas osiem typów opraw gdańskich z w. XVI. Wiek XVII charakteryzuje przede wszystkim biała *oprawa pergaminowa z wyciśniętym złoconym *superekslibrisem właściciela książki lub z herbem G.; rzadziej spotykane to oprawy ze skóry koźlej. Historyczne księgozbiory gdańskie posiadają w większości wypadków dość jednolity charakter opraw, co stanowi dodatkowy element stwierdzający, że są one wytworem rodzimego rzemiosła. Oprawy z późniejszych epok zatracają już charakterystyczne cechy specyficznie gdańskie.
Papiernie. Pierwsza czerpalnia powstała w G. w 1420, zaś w 1473 miasto posiadało już dwie dalsze. W pocz. XVII w. założono kilka nowych papierni, z których jedna należała do miejscowego drukarza J. *Rhetego. Znanymi papiernikami tego stulecia byli również: Dam-kiewicz, Braniecki oraz Heszka. Papier produkowany w G., znany z dobrej jakości, oznaczany był filigranami z podobizną herbu miasta. Niepomyślne warunki polityczne spowodowały upadek gdańskich czerpalni. Ok. 1791 jedyna istniejąca tu wówczas papiernia została przeniesiona do Przymorza k. Oliwy, gdzie w 1796 zatrudniała 22 robotników.
GEBETHNER I WOLFF, jedna z największych firm wydawniczo-księgarskich w Polsce w XIX-XX w., zał. w Warszawie w 1857 (przy ul. Krakowskie Przedmieście 15) przez Gustawa G. (1831-1901) i Roberta W. (1833-1910). Prowadzona następnie przez synów W.: Józefa (1862-1918) i Gustawa (1872-1951) oraz G.: Jana Roberta (1860-1910), wnuków: Jana Stanisława (ur. 1894), Tadeusza (1897-1944), Wacława (1899-1959) i prawnuka Zygmunta (ur. 1923), syna Jana Stanisława. W 1929 G. wykupili udziały W. Trzy były kierunki działalności G. i W.: wydawnictwo książek i nut, księgarstwo asortymentowe i hurt księgarski. Największy rozkwit wydawnictwa przypadł na 1. 1908 (239 tytułów w nakładzie 1 214684 egz.) i 1925 (220 tytułów w nakładzie 2257577 egz.). Do 1937 na ogólną liczbę wyd. tytułów 7010 o łącznym nakładzie prawie 45 mil. egz. najwięcej było dzieł z literatury pięknej (1759 tyt.), książek szkolnych (1858 tyt.), książek młodzieżowych (991 tyt.) i wydawnictw ludowych (809 tyt.). W tym samym czasie wydano 7147 poz. nutowych. Do autorów firmy
należeli m. in. klasycy literatury poi.: Reymont, Sienkiewicz, Prus, Orzeszkowa, Konopnicka, Or-Ot, Dygasiński, Berent, Nałkowska, Iwaszkicwicz, Morcinek, Choynow-ski, Orkan, Parandowski oraz Makuszyński i Szelburg-Zarembina; historycy: Briickner, Bobrzyński, Askenazy, Sobieski, Korzon, Kutrzeba, Szujski i Chmielowski; kompozytorzy: Chopin, Moniuszko, Karłowicz, Niewia-domski, Maszyński, Kazuro, Szymanowski. Po drugiej wojnie światowej już w 1945 G. i W. wznowili swoje wydawnictwa: podręczniki szkolne i uniwersyteckie, lektury szkolne; kontynuowali dawne serie: Biblioteczkę Uniwersytetów Ludowych, Bibliotekę Młodzieży Szkolnej, Polska i Świat Współczesny oraz klasyków (m. in. pierwsze kompletne wyd: dzieł Reymonta). Ogólna ilość wydawnictw powojennych wynosi ok. 400 tytułów. Założono też własną drukarnię i introligatornię przy ul. Targowej 48 (1947-1953). Firma wydawała również czasop.: "Kurier Warszawski" (1872-1887), "Kurier Codzienny" (1887-1890), "Tygodnik Ilustrowany" (1882-1932), "Naokoło Świata" (1924-1931), "Przegląd Bibliograficzny" (1905-1914, 1923-1926), od 1926 pod zmienionym tytułem "Co czytać" (do 1937). W 1905 firma G. i W. przeniosła się do własnego gmachu przy ul. Zgoda 12; założono wtedy liczne księgarnie asortymentowe. Najstarsza zw. filią I na Krakowskim Przedmieściu istniała w 1.1857-1942, filia II ul. Sienkiewicza 9 (1905-1944), m w Krakowie (1874-1950), początkowo pod firmą G. Gebethner i Ska, IV w Lublinie (1910-1932), później w Warszawie, Targowa 48 (1939-1960), V w Łodzi (1902-1904, 1912-1950), VI w Poznaniu (1919-1950), VH w Wilnie (1922-1939), później w Warszawie, ul. Puławska 1/3(1946-1950), VIII w Zakopanem (1922-1950). Wl. 1925-1930 firma miała swoją księgarnię również w Paryżu przy bd. Saint-Germain. W okresie okupacji hitlerowskiej była pod niem. zarządem przymusowym, a -wszystkie filie, z wyjątkiem II i IV, zostały skonfiskowane. W tych dwóch księgarniach warszawskich prowadzono sprzedaż antykwaryczną książek i nut. Nielegalnie sprzedawano, a nawet wydawano podręczniki szkolne. W1945 ponownie otwarto księgarnie w Warszawie (filie IV i VII) oraz w Krakowie, Łodzi, Poznaniu i Zakopanem. W 1950 zostały one, z wyjątkiem filii IV, przejęte przez *"Dom Książki". Ekspedycja dla księgarzy początkowo tylko własnych nakładów (lata osiemdziesiąte XIX w.) została zmieniona w wielki dział komisowo-hurtowy ok. 1921 (Zgoda 12). Po spaleniu gmachu w 1944 wznowił on swoją działalność przy ul. Targowej 48 i w 1948 posiadał 173 komitentów (firm nakładowych i instytucji wydawniczych). Firma G. i W. wydała pierwsze w Polsce katalogi hurtowe (1947 i 1948) będące doskonałą bibliogr. dla księgarń asortymentowych. Katalogi własnych wydawnictw uka-
781
782
GEDELIUS
zyw?.ly się dwa-trzy razy do roku. "W 1960 nastąpiła likwidacja firmy G. i W. Od 1961 syndyk masy upadłości prowadzi księgarnię pod tą samą nazwą na ul. Targowej 48. W 1939 we wszystkich filiach, w komis-hurcie i w dziale wydawniczym pracowało razem przeszło 450 pracowników. Zwyczajowo starsi pracownicy kształcili i wprowadzali do zawodu młodszych i praktykantów. "Szkoła" Gebethnerowska uznawana była za najlepszą w kraju. Wykształciła kilka pokoleń księgarzy. W czasie okupacji niem. doświadczeni pracownicy wykładali w Trzyletniej Szkole Księgarskiej, zorganizowanej przy firmie G. i W. (ok. 80 absolwentów), oraz prowadzili dwuletnie kursy korespondencyjne dla księgarzy prowincjonalnych (ok. 120 absolwentów). Koordynacją i organizacją kształcenia zajmował się dr Jan Gebethner. Archiwum G. i W. spłonęło w 1944.
Zob. też Spółka wydawnicza księgarzy.
PSB VII. J. Muszkowski: Z dziejów firmy Gebełhner i Wolff1857-1937. 1938.
GEDELIUS Wojciech (zm. prawdopodobnie w 1632), drukarz w Poznaniu i Kaliszu. W Poznaniu pracował w oficynie J. *Wolraba, gdzie podpisał w 1601 dwa druki własnym nazwiskiem. Wraz z J. Wolrabem młodszym przeniósł się jesienią 1602 do Kalisza, zaś z pocz. 1605 nabył od pryncypała oficynę. Była ona ściśle związaną z tamtejszym kolegium jezuickim- Pierwsze lata jej działalności układały się niekorzystnie, warsztat podupadał. Dopiero dzięki pomocy arcbpa Wawrzyńca Gembickiego sytuacja od 1618 uległa zasadniczej poprawie. G. używający teraz tytułu "drukarza arcybiskupiego" wydatnie zwiększył produkcję. Ta pomyślna koniunktura trwała do śmierci mecenasa (1624). W 1632 lub nieco później oficyna przeszła na własność jezuitów (*Kalisz Drukarstwo). G. wytłoczył w ciągu 28 lat swej pracy w Kaliszu ok. 73 druki w ok. 545 arkuszach, z przewagą wydawnictw wj. łac, co łatwo tłumaczy się związkami oficyny z kolegium i jego kursem szkolnym.
K. Bielska: Drukarstwo kaliskie. "Roczniki Bibl." 1962.
GENCZ Mikołaj zob. JENCZ Mikołaj.
GENEALOGIA (z gr. genos=ród, logos=słowo), nauka pomocnicza historii, badająca wzajemne stosunki pokrewieństwa i powinowactwa między jednostkami danego społeczeństwa, ustalająca ich pochodzenie i rodowody. Wykrywanie tych stosunków prowadzi do lepszego zrozumienia zagadnień historycznych, często zależnych od powiązań rodzinnych. G. posiada też własne zadania poznawcze, prowadząc do formułowania ogól-
783
nych wniosków i zasad z dziedzin socjologii, etnografii i biologii. Zainteresowanie G. sięga czasów Odrodzenia (G. Habsburgów L. Suntheima, 1491, prace Reinecciusa). Na poziomie naukowym postawił G. w XIX w. O. Lo-renz. W Polsce pierwszymi pracami genealogicznymi były *herbarze. W nowszych czasach badania genealogiczne rozwinęli Oswald Balzer (Genealogia Piastów, 1895), F. *Piekosiński, W. *Semkowicz. Zob. też Heraldyka.
W. Dworzaczek: Genealogia. 1959.
GENELLI Bonawentura (1798-1868), włoskiego pochodzenia niem. rysownik, malarz i rytownik. Przedstawiciel kierunku klasycystycznego. Na jego twórczość duży wpływ wywarła sztuka A. *Carstena i 10-letni pobyt w Rzymie. Wykonał: dwa moralizatorskie cykle ilustr. Aus dem Leben eines Wiistlings (1866, 18 akwarel, w litogr. G. Kocha) oraz Aus dem Leben einer Hexe, 1841-1843 (10 tabl. rytowanych przez Merza i Gonzenbacha). Linearny styl jego ilustr. wywarł silny wpływ na ilustratorów. W Monachium po 1836 wykonał cykl do Homera Ilias u. Odyssee (24 rys. konturowych). Ponadto ilustrował Dantego Gottliche Komódie (1840-1846, 36 akwaf. konturowych) oraz autobiografię Aus dem Leben eines Kiinsłlers (1868, 24 rys. ołówkiem, rytowanych przez Gonzenbacha, Biirgera, Schiitza i Merza).
A. Riimann: Das illustrierte Buch des XIX Jhrh. 1930.
GENESIS WIEDEŃSKA, księga rękopiśmienna, pisana srebrem na purpurowym pergaminie; miniatury, umieszczone poniżej tekstu, zbliżone stylem do miniatur *Ewangeliarza z Rossano i Sinope, są wzorowane na starszych ilustracjach *Biblii w kształcie *zwojów pergaminowych, ilustrujących tekst systemem kontynuacyjnym, jaki jest m. in. reprezentowany na obu kolumnach pomnikowych Trajana i Marka Aurelego w Rzymie. Każda strona księgi ozdobiona jest jedynie fragmentem pierwotnie ciągłej (w zwoju) ilustracji. Miniatury G.W. są małe i traktowane w duchu barwnego impresjonizmu antycznego. Koloryt jest żywy: biały, zielony, lapislazuli, czerwono-purpurowy, fioletowy i czarny, miejscami użyto złota. Iluminatorów było kilku. Rękopis ten jest charakterystyczny dla sztuki Azji Mniejszej w trzeciej ćwierci VI w.
H. Gerstinger: Die Wiener-Genesis. T. 1-2. 1931. E. Wel-lesz: The Vienna Genesis. 1960.
GENOUX Claude, drukarz w Lyonie, następnie w Paryżu, wynalazca *stereotypii papierowej w 1830. Szerokie jej zastosowanie wprowadził dopiero dziennik "Times" w okresie wojny krymskiej.
H. Piekarniak: Stereotypia. 1954.
784
GEORGI
Stronica Genesis wiedeńskiej
GEOGRAFIA HISTORYCZNA jako nauka pomocnicza historii ustala nazewnictwo i podział polityczny terenów związanych z faktami historycznymi. Określa zależność tych faktów od właściwości fizycznych danego obszaru, służy tzw. metodzie geograficznej w badaniach historycznych. G. h. jako odrębna nauka ma jednak szerszy zakres, obejmując także paleogeografię i G. archeologiczną (prehistoryczną).
S. Arnold: Geografia historyczna Polski. 1951. W.K. Jacunskij: Istońćeskaja geografija. 1955.
GEOMONTOGRAFIA, wykonywanie map geograficznych itp. wydawnictw z plastycznym oznaczeniem wysokości terenowych przy pomocy reliefu.
GEONIM, *pseudonrrn utworzony od nazwy geograficznej (np. Europejczyk Ferdynand Hoesick).
GEORG Karl (1855-1904), księgarz niem., bibliograf, znany przede wszystkim dzięki katalogowi przedmiotowemu niem. produkcji wydawniczej pt. Schlagwort-Katalog-Verzeichnis der Biicher und Landkarten in sachlicher Anordnung, uzupełniającemu wieloletnie spisy alfabetyczne
W. *Heinsiusa, J.C. Hinrichsa i Ch.G. *Kaysera. Pierwsze zestawienie za 1883-1887 opracował G. wespół z L. Ostem. Spis wylicza wydawnictwa ze wszystkich dziedzin, przy czym bełetrystyka została skupiona pod nazwami rodzajowymi. Wydawnictwo było kontynuowane również po zgonie G. Od t. 6 za 1908-1910 spis rzeczowy uzupełniano indeksem autorskim. Ostatni tom (7) za 1910-1912 ukazał się w 1913.
GEORGEON Józef (1876-1937), księgarz i wydawca. Objąwszy w 1909 kierownictwo istniejącej od 1868 we Lwowie księgarni i wydawnictwa Seyfarth i Czaykowski, ożywił jej działalność Wznawiając jednocześnie wydawanie podręczników dla szkół średnich. "W 1913 przystąpił z częścią swego asortymentu i zapasem wydawnictw do powstałej wówczas spółki H. *Altenberg, G. Seyfarth, E. *Wende i Ska, która przejęła dawną księgarnię i wydawnictwo tf. Altenberga we Lwowie. W 1916 przeprowadził likwidację księgarni G. Seyfartha w Rynku i pod dawną firmą założył przy ul. Chorążczyzny skład nut. W 1920 po likwidacji wspomnianej spółki wycofał jej cały dział muzyczny i przeniósł swój skład nut na ul. Akademicką 6, rozszerzając zakres działania o wypożyczalnię nut, hurt nutowy i przedstawicielstwo na Polskę wydawnictw nutowych zagranicznych. Jednocześnie G. rozwinął szeroką działalność wydawniczą w dziale nut, wydając około 400 dzieł muzycznych kompozytorów polskich, m. in. całą niemal twórczość S. Niewiadomskie-go i wiele utworów Galia, dużą ilość popularnych utworów muzycznych w łatwych układach, szkoły na fortepian i in. instrumenty oraz utwory i ćwiczenia muzyczne w serii Edition Seyfarth. G. oprócz działalności księgarsko-wydawniczej był czynny w pracy zawodowo-organiza-cyjnej (m. in. jeden z założycieli powstałego w 1904, pierwszego na ziemiach poi. Związku Pracowników Księgarskich w Krakowie). Po śmierci G. firmę G. Seyfartha prowadziła do likwidacji w 1939 wdowa "Witolda z Seyfarthów.
GEORGI Theophil (znany z działalności w 1. 1708-1758), księgarz i bibliograf niem. Dla celów księgarskich przedsięwziął on próbę sporządzenia wykazu książek wydanych w Europie od XVI do poł. XVIII w. Jego Allgemeines europ aisches.Bucherlexikon (Leipzig 1742-1758) składa się z 5 części i 3 suplementów. Pierwsze 4 części oraz suplementy obejmują książki w j. niem. i łac. do 1757, część 5 zaś książki fr. do 1752. "Wykazowi swemu dał G. postać tabel o 6 rubrykach podających: rok wydania, imię i nazwisko autora, tytuł i format, miejsce wydania i nakładcę, liczbę arkuszy, cenę książki. Dzieło G. ma układ alfabetyczny.
K.R. Simon: Istorija inostrannoj bibliografii. 1963.
785
786
GEPNER
GEPNER Ignacy (1802-1867), malarz i litograf, ilustrator. Studiował pod kierunkiem Aleksandra Kokulara. Wydał wiele swych prac w litografii, m. in. do L. Sie-mieńskiego Pielgrzyma w Dobromiłu.
GERARD (zwany Grandville) Jean lgnące Isidore (1803-1847), fr. karykaturzysta, rysownik i ilustrator. Studiował miniatorstwo w Paryżu u H. Lecomte'a. Współpracował jako ilustrator z pismami humorystycznymi "Caricature" i "Charivari" do czasu, gdy tę dziedzinę objął całkowicie H. *Daumier. Jego cykle rysunkowe i akwarele wydawano w bibliofilskiej albumowej formie opatrzonej tekstem: Les Metamorfthoses du jour (1829), Scenes dc la vie privee et publique des animaux (1842), Les Fleurs animees (1847) i wiele innych. G. ilustrował Oeuvres Complhes de Bbanger (1836), Swifta Voyages de Gul-liver (1838) i D. Defoe Aventures de Robinson Crusoe (1840). Do najbardziej cenionych jego prac należą ilustr. i winiety projektowane do Fables Lafontaine'a. Wydawano je kilkakrotnie w 1. 1838-1843 i do dziś służą jako klasyczny wzór ilustracji.
H. Beraldi: Les Graveurs du XIX s. 1888. E. Bayard: La Caricature et les caricaturistes. 1900.
GERING Ulrich z Konstancji, (zm. 1510) drukarz paryski pochodzenia niem. Na zaproszenie profesorów Sorbony założył, wraz z drukarzami M. Friburge-rem i M. Crantzem, na terenie uniwersytetu pierwszą we Francji drukarnię w pocz. 1470. Pracowała ona na użytek uczelni do 1473, wydając głównie dzieła humanistów i literaturę klasyczną. Pierwszą drukowaną we Francji książką było Epistolarum opus Gasparinusa Barziziusa (1470). W 1473 drukarze opuścili Sorbonę i założyli własny Śwarsztat tłoczący na użytek szerszej publiczności dzieła prawnicze i teologiczne. W 1477 Friburger i Crantz zrezygnowali ze spółki i G. drukował sam do 1484. W następnych latach G. nie podpisywał druków, a w jego pomieszczeniu i zasobem jego oficyny tłoczyli J. Higman (1484-1489) i G. Wolf (1490-1492). Od 1494 G. drukował i wydawał 'wespół z B. Remboltem, który po jego śmierci objął oficynę (1510-1518).
A. Claudin: Histoire de Vimprimerie en France auXVe et au XVle s. T. 1-4. 1900-1914. R. Brun: Lt Liure francais. 1948.
GERSON Wojciech (1831-1901), malarz, ilustrator, pedagog, krytyk i organizator życia artystycznego Warszawy. Obok malarstwa uprawiał rysunek i litografię, należąc do grona najpłodniejszych i najpopularniejszych ilustratorów drugiej poł. XIX w. Uczniami jego byli m. in. Józef Chełmoński, Leon Wyczółkowski, Józef Pankiewicz. Przez szereg lat był kierownikiem artystycznym tygodnika "Przyjaciel Dzieci" (od 1861) i "Wieniec"
(1872), redagował i wydawał "Świat Artystyczny" (1900). Był też współorganizatorem *Drzeworytni Warszawskiej oraz stałym współpracownikiem-ilustratorem "Tygodnika Ilustrowanego", "Kłosów", "Tygodnika Powszechnego", "Biesiady Literackiej" i in. Opublikował szereg studiów i artykułów poświęconych krytyce i historii sztuki, m. in. Drzeworytnictwo polskie od r. 1842 do 1878 ("Tygodnik Ilustrowany" 1878, nr 152). Przełożył na język poi. i wydał Rozprawę o malarstwie Leonarda da Vinci (1876). Wraz z Flipolitem Skim-borowiczem opracował Album widoków i pamiątek oraz kopie obrazów Galerii Wilanowskiej (1877). Ilustracje G. aczkolwiek nie pozbawione niekiedy akademickiej idea-lizacji i chłodu cechowały zalety kompozycyjne oraz szacunek dla natury i historycznych realiów. Opracował m. in. Album widoków Warszawy (1852 wraz z Adamem Lerue), ubiory ludu polskiego (1855), portrety rysunkowe do Hetmanów polskich Juliana Bartoszewicza (1861), ilustracje do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza (wyd. Merzbacha, 1858), Ludu Oskara Kolberga (1865-1890), Sroczki Adama Pługa (1876), Baśni ludowych Walerego Przyborow-skiego (1882) i Marii Antoniego Malczewskiego (1883).
A.Vetulani: W. G. 1951. A. Vetulani, A. Ryszkie-wicz: Materiały do życia i twórczości W.G. 1951.
GESNER: 1. Konrad (1516-1565), bibliograf, polihistor szwajc, ojciec ^bibliografii powszechnej. W Bi-bliotheca universalis (t. 1-3 + Appendix, Zurich 1545-1555) opisał 15000 dzieł (3000 autorów) drukowanych i rękopiśmiennych w j. łac, gr. i hebr. T. 2 pt. Pandectarum sive partitionum universalium libri XXI (1548) zawiera w układzie systematycznym materiał t. 1, z pominięciem medycyny oraz teologii, która -wraz z indeksem rzeczowym w układzie abecadłowym weszła do t. 3 pt. Partitiones theologicae (1549). Uzupełnienia do t. 1-3 podaje Appendix Bibliothecae (1555). Opisy sporządzał G. z autopsji, częściowo ze źródeł pośrednich; hasło autorskie rozpoczynał od imienia, tytuł podawał nie zawsze dokładnie, natomiast dążył do wskazania treści dzieła, *adresu wydawniczego i opisu zewnętrznego. Jego klasyfikacja (21 działów) łączy średniowieczny podział nauk w trivium i quadri-vium z systemem fakultetowym uniwersytetu. Ś 2. Jo-hann Mathias (1691-1761), filolog klasyczny, bibliotekarz niem. W 1. 1723-1727 zarządzał bibl. i gabinetem numizmatycznym w Bibliotece Krajowej w Weimarze. Największy rozgłos przyniosła mu działalność naukowa w nowo założonym uniwersytecie w Getyndze (1734). Pełnił tam m. in. funkcję pierwszego bibliotekarza w Bibliotece Uniwersyteckiej.
W. Ley: K.G. Leben u. Werk. 1929. P.E. Schazmann: C.G. et les dibuts de la bibliographie unwerselle. "Libri" 1952/53. Z. Gcrstmann: Polonica w pierwszej nowoczesnej bibliografii powszechnej K.G. "Rocz. Kom. Hist. Liter. PAN" 1963.
787
788
GĘDZIEC
BIBLIOTHECA
Vniucrfahs, fiuc Cata
adiłuda melt
Tismnm) doiftare mcdśco.
GĘSTA (łac. res gestae = czyny), rodzaj *biografii historycznej o charakterze panegirycznym, opisującej czyny osoby świeckiej lub duchownej. Ten gatunek literacki, pośredni pomiędzy żywotem (*vita) a *kroniką, wykształci! się i był uprawiany głównie w XI-XII w. Odznaczając się swobodną i zajmującą formą G. należały do ulubionych lektur średniowiecza. Największą popularność zdobyły sobie na Zachodzie i w Polsce G. Romano-rutn (Historie rzymskie), zbiór ponad 100 umoralniających powieści.
tf?ortc ggojttHfr-
. 0. xł r.
Karta tytułowa bibliografii K. Gesnera
GESSNER Salomon (1730-1788), szwajc. poeta, rysownik, grafik, ilustrator i malarz. Jego ilustracje wykonane akwafortą są wzorem harmonijnego połączenia z tekstem. Projektował winiety do własnych poezji Die Nacht (1753), Daphnis (1754), Der Tod Abels (1758) i Idyllen (1756). Ponadto ilustrował Gullivers Reisen (Hamburg i Leipzig 1761, 4 humorystyczne ilustr.). Odtąd zaznaczają się w jego twórczości wpływy klasycyzmu obok silnych reminiscencji rokoka. Do tego okresu należą ilustr. do własnych dzieł Gedichte (Zuricb. 1762) oraz Schriften (Zurich 1762, 31 ilustr. i 5-tomowe wyd. z 1770-1772, 38 ilustr., w tym 5 tyt.). Do najpiękniejszych w historii szwajcarskiej ilustracji należą ryc. do zbiorowego wyd. własnych dzieł: Schriften (Zurich 1777-1778, 61 ilustr.) i Idyllen z 1773, do których dodano 2 opowiadania Diderota. G. ilustrował też dzieła Szekspira, tłum. przez Wie-landa (Zurich 1762-1766, 24 ilustr.), Eschenburga Shakes-peare's Schauspiele (1775-1782, 14 ilustr.), Butlera Hudibras (1765, 9 ilustr.) oraz Wielanda Sammlung prosaischer Schriften (1763, 2 winiety tyt.).
Karta tytułowa Historii rzymskich z 1566
GĘDZIEC Bartłomiej (zm. 1570), introligator krakowski. Oprawiał książki, jak się zdaje, drukarzowi *Łazarzowi Andrysowicowi, M. *Siebeneycherowi i profesorom Akademii Krakowskiej. Po śmierci G. wdowa Zofia wyszła za mąż za introligatora Macieja Przywil-ckiego, który dalej prowadził warsztat G. Nie udało się dotąd utożsamić żadnej oprawy z obu warsztatów.
PSB VII.
789
E WoK 27
GĘSTOŚĆ POZORNA PAPIERU
GĘSTOŚĆ POZORNA PAPIERU zob. WŁASNOŚCI PAPIERU.
GHANA zob. AFRYKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
GIEJSZTOR Jakub Kazimierz (1827-1897), uczestnik powstania styczniowego, publicysta, antykwariusz. W 1. 1848-1863 zgromadził księgozbiór naukowy liczący ok. 5000 wol. W 1. 1865-1872 przebywał na zesłaniu na Syberii. W 1882 założył w "Warszawie księgarnię na imię syna Stanisława. Prowadził ją do śmierci. W 1. 1882-1896 wydał 17 katalogów antykwarskich.
GIERASIMOW: 1. Aleksandr (1881-1963), malarz radziecki, propagator kierunku realistycznego. Główną domeną jego twórczości był portret. W zakresie prac mających powiązanie z literaturą wykonał w 1. 1934-1936 cykl ilustr. do poematu M. Niekrasowa Komu na Rusi dobrze się dzieje (akwarela kolorowa i w tonacji czarnej), cykl rys. do M. Gorkiego Artamonow i synowie (1934--1936), trzy kompozycje gwaszem (1947) na temat powieści M. Gogola Taras Bulba oraz ilustr. do utworu A. Puszkina Eugeniusz Oniegin (1949). 2. Siergiej (1885-1964), malarz radziecki, ilustrator. Szczególną pozycję w jego twórczości stanową ilustr. do powieści M. Gorkiego Artamonow i synowie, do których powracał kilkakrotnie (ostatni cykl akwarelowy ukończony w 1954), oraz ilustr. wykonane akwarelą w tonacji czarnej do dzieł A. Ostrowskiego Burza (1949) i A. Puszkina Córka kapitana (1950).
1. A. Skworcow: A.M.G. 1947. 2. A. Gałuszkina: S.W.G. 1964.
GIERYK PODEBRAŃSKI Adam (1741-1809), sztycharz i odlewacz czcionek, warszawski i krakowski drukarz. Pochodził prawdopodobnie z Supraśla. W 1772 założył w Warszawie własną odlewnię czcionek, która działała co najmniej do 1777. Wykonywane przez G. czcionki były dobrej jakości i skutecznie rywalizowały z czcionkami importowanymi z Lipska czy Królewca. Nabywały je chętnie ówczesne drukarnie warszawskie i niektóre prowincjonalne. W 1772 G. wydał *wzornik odlanych przez siebie czcionek, a także sztychowanych ornamentów architektoniczno-geometrycznych. W 1774 zabiegał bezskutecznie u króla o przywilej na założenie w Warszawie własnej drukarni. Po śmierci W. *Mitzlera de Kolof w 1778 został kierownikiem Drukarni Korpusu Kadetów i utrzymywał się na tym stanowisku prawdopodobnie do końca 1783. Pod jego rządami zasłużona drukarnia przeżywała okres upadku. Od 1784 G. przebywał w Krakowie, gdzie odlewał czcionki dla drukarni Szkoły
Głównej Koronnej co najmniej do 1788. Na zamówienie Szkoły wykonał pierwszy zestaw czcionek gr. za cenę 300 dukatów w złocie. Zamierzał założyć drukarnię w Warszawie i otrzymał przywilej od króla 30 X 1790, ale go nie zrealizował z braku funduszy. Jako sztycharz, zajmował się wykonywaniem ilustracji do dzieł: A.F. Bęt-kowskiego, J. Redlhamera, F.K. Ryszkowskiego, F. Scheid-ta i A. Trzcińskiego, wydawanych głównie w Krakowie. Były to winiety, herby, ilustracje medyczne, anatomiczne, techniczne, religijne itp. Za najlepszą pracę G. uchodził portret Stanisława Augusta, kopia wcześniejszej ryciny J.E. Nilsona wg obrazu Bonviciniego. Poziom artystyczny i techniczny tych prac jest mierny. W memoriale do władz Szkoły Koronnej z 14 XI 1788 przedstawił projekt kształcenia młodzieży w zakresie miedziorytnictwa, ale nie doczekał się jego realizacji. Ostatnie lata życia poświęcił poszukiwaniom złóż mineralnych w kraju, a wreszcie alchemii. Księgozbiór i rpsy G. magistrat krakowski przekazał bibl. Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie.
B. Suchodolski: Nauka poi. w okresie Oświecenia. 1953. J. Szczepaniec: Drukarnia Mitzlerowska Korpusu Kadetów w Warszawie w 1. 1778-1783. "Roczniki Bibl." 1958.
GIERYMSKI Aleksander (1850-1901), malarz i rysownik, ilustrator. Pracował głównie dla "Wędrowca". W "Kłosach" 1885-1886 znajduje się jego cykl "Polskie pamiątki historyczne we Włoszech" oraz cykl widoków z ulic i zakątków Warszawy. W innych czasopismach typy charakterystyczne i główki pięknych kobiet.
J. Bogucki: Gierymscy. 1959.
GIERYN Narcyz (1882-1959), księgarz, wydawca, działacz społeczny. W 1. 1901-1913 pracował w Księgarni L. *Idzikowskiego w Kijowie. W 1913 otworzył tam własną małą księgarnię poi. W 1914 podjął w skromnym zakresie działalność wydawniczą, którą prowadził przez cały okres pierwszej wojny światowej; łącznie wydał 25 poz. Księgarnia G. zdobyła od razu liczną klientelę tak miejscową, jak i z terenu Ukrainy, a podczas pierwszej wojny światowej stała się miejscem spotkań licznych w tym czasie emigrantów poi. G. był również bibliofilem; zbierał okładki graficzne poi. książek. W 1913 zorganizował na wystawie sztuki wydawniczo-drukar-skiej w Kijowie pokaz ponad 1000 tych okładek, dający przegląd rozwoju poi. sztuki graficznej i zdobnictwa książkowego. Zbiór ten urósł z czasem do ponad 3000 okładek; podczas działań wojennych zaginął. W 1919 księgarnia G. uległa nacjonalizacji, a G. powrócił do kraju. Z końcem 1922 objął kierownictwo Księgarni Bydgoskiej Leona Posłusznego. Od 1927 prowadził księgarnię pod własnym nazwiskiem. Dzięki jego kwalifikacjom zawodowym Księgarnia Bydgoska mimo konkurencji licznych
791
792
GILBERT
księgarń w Bydgoszczy i Toruniu wysunęła się na czołowe miejsce na Pomorzu. W okresie bydgoskim G. już nie prowadził działalności wydawniczej, posiadał natomiast składy główne kilku wydawnictw regionalnych. Również w Bydgoszczy, jak poprzednio w Kijowie, księgarnia G. była miejscem zebrań inteligencji. Po wkroczeniu hitlerowców księgarnia została zlikwidowana, a książki zniszczone. Po oswobodzeniu Bydgoszczy w 1945 G. wznowił działalność księgarni prowadząc również antykwariat do likwidacji w 1950. G. jako bibliofil zbierał ekslibrisy i posiadał ich duży i cenny zbiór.
J. Podgóreczny: N.G. zasłużony księgarz i wydawca. "Księgarz" 1959.
GIESZCZYKIEWICZ Teodor (1855-1937), muzyk, księgarz. Po śmierci A. *Piwarskiego objął w 1930 księgarnię, skład nut oraz wydawnictwo nut w Krakowie przy ul. Św. Jana 3, których był współzałożycielem i współwłaścicielem. Pod własną już firmą kontynuował dotychczasową chlubną działalność przedsiębiorstwa zarówno jako wydawnictwa nut, jak i księgarni muzycznej. Wydawał tylko utwory muzyki poważnej i kościelnej. Był wówczas jednym z większych poi. eksporterów nut za granicę. Po jego śmierci firmę objęli spadkobiercy, w których imieniu działał syn, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Marian G., a kierownictwo sprawował W. Palusiński. Do 1939 wznawiano wyczerpane utwory i prowadzono księgarnię muzyczną. W 1941 księgarnię i firmę wydzierżawił od spadkobierców zespół księgarzy, kierownictwo księgarni objął J. Chodorow-ski, a ogólne kierownictwo i dział wydawniczy Tadeusz Zapiór. Przez okres okupacji księgarnia, jak i inne księgarnie poi. w Generalnym Gubernatorstwie, działała jako antykwariat księgarski i nutowy. Uzyskano także zezwolenie na działalność wydawniczą i wydano 10 książek dla dzieci i młodzieży oraz kilka powieści. Szerszą działalność wydawniczą i asortymentową firma G., którą jako dzierżawca prowadził już tylko T. Zapiór, rozwinęła po wojnie. Do 1950 pod firmą G. wydano 36 książek dla dzieci i młodzieży, pięć książek z muzykologii i ponad 60 pozycji nutowych. W 1950 zaprzestano wydawania książek, a w 1952 również nut, księgarnia zaś jako muzyczna i antykwariat nutowy została w 1953 przeniesiona do lokalu przy Rynku Kleparskim 15 i pod dawną firmą działała do przejęcia jej w 1956 przez dotychczasowego kierownika działu muzycznego Aleksandra Dąbrowiec-kiego, który prowadził antykwariat nutowy pod swoim nazwiskiem do śmierci w 1960.
GIESZKOWSKI Stanisław (1801-1851), drukarz, księgarz i dziennikarz krakowski. Od 1818 drukarz, od 1821 kierownik drukarni J. Maja. W 1. 1825-1829
prowadził z młodszym bratem Ignacym (zm. 1829), potem sam własną drukarnię. W 1840 wybudował dom przy ul Grodzkiej 117, w którym umieścił rozbudowane przedsiębiorstwo. Drukarnię wyposażył -w najnowsze maszyny i czcionki nutowe oraz zakupił papiernię; wydał ok. 50 pozycji. Był podstarszym Kongregacji Drukarzy. Przy księgarni (od 1843, z działem map i nut) utrzymywał czytelnię z wypożyczalnią. Wydawał "Gońca Krakowskiego" (1828-1831) z dodatkiem "Wanda"; w 1831 "Dziennik Polityczny, Literacki i Naukowy" oraz przejęte od Maja: "Gazetę Krakowską" (do 1848) i "Dziennik Rządowy Rzplitej Krakowskiej", "Dziennik Praw Rzplitej Krakowskiej" (1833-1846); w 1848 zaczął wydawać "Słowika Gajów Krakowskich". Borykał się z trudnościami materialnymi. Po śmierci G. drukarnię nabyła firma Budweiser-Maniecki przewożąc ją w 1872 do Lwowa.
GIGANTOGRAFIA, metoda reprodukcji wielkich formatów, np. plakatów. Przygotowanie *formy odbywa się dwustopniowo: w pierwszej fazie zdjęcia reprodukcyjne i *retusz odbywają się w zmniejszonym formacie i dopiero po wykonaniu próbnej odbitki i ewent. korekty następuje powiększenie przez projekcję *negatywów lub *pozytywów do żądanej wielkości. Przy zdjęciach rastrowanych punkty *rastra powiększają się proporcjonalnie: np. negatyw o wymiarach 20 X 30 cm i 60-liniowym rastrze po powiększeniu do formatu 60 X 90 cm będzie posiadał raster trzykrotnie większy, tj. 20 linii na centymetr.
GIGOUX Jean Francois (1806-1894), fr. malarz, litograf i ilustrator. W grafice posługiwał się litografią, pracując dla czasopism i odtwarzając obrazy dawnych mistrzów i tematy współczesne. Największym uznaniem cieszyły się jego portrety współczesnych osobistości ze świata artystycznego i środowiska paryskiego. Wśród nich występują także osobistości polskie. G. ceniony jest jako twórca winiety romantycznej. Projektował też kartę tyt. do P. Borela Contes \mmoraux (1833), Les ąuinze joyes de mariage (1837), winiety do Lettres d'Abelard et d'Heloise (1839). Ilustratorstwo tego okresu zawdzięcza mu odrodzenie techniki drzeworytu. Do najbardziej znanych jego projektów należą winiety co Gil Ełcs Lesage'a,Paris, 1835.
H. Beraldi: Les Graveurs du XIX^s. 1888.
GILBERT John (1817-1897), ang. malarz, rysownik: i ilustrator. Najbardziej płodny artysta sztuki ilustracyjnej swego czasu. Rys. jego zdobią większość książek wydanych w 1. 50-tych. Był zrazu rysownikiem "Puncha", później "Illustrated London News" i in. magazynów. Ilustrował
793
794
GILL
Longfellowa (1856), W. Scotta (1857), Wordswortha (1858), Miltona (1864) i Don Quichota Cervantesa (1872). Za najważniejsze swe dzieło uważał ilustr. do dzieł Szekspira (1856-1858). Uzyskał przydomek "Dore anglais".
GILL Eric (1882-1940), uczeń E. *Johnstona, ang. rzeźbiarz, drzeworytnik, grafik-ilustrator, typograf, liter-nik i drukarz. Współpracował z różnymi wydawnictwami ang. i zagranicznymi oraz z oficynami produkującymi artystyczne druki, jak: Golden Cockerell Press, Sourton Press i in. Razem z zięciem, Renę Hague, prowadził od 1931 oficynę w Pigotts. Zdobił wydania The song of songs (1925), G. Chaucera Canterbury taks (1929) i in. Projektował *kroje pism, głównie dla "Monotype Co": Perpe-tua (1925-1930), Felicity (1927), w oparciu o analizy Johns-tona Grotesk Gili bezszeryfowy (*Szeryfy) zwany grotes-kiem antykwowym (1927), kursywę Joanna (1931) i in. W 1931 wydał Essay on typography, a w 1940 Autobiography. W 1953 z jego kroju Bunuan ang. "Linotype" wykonała -matryce, nazywając je Pilgrim.
F. Muzika: Die schóne Schrift. 1965.
GILLOT Claude (1673-1722), fr. malarz, rysownik, grafik, nauczyciel Watteau. Rytownictwo studiował u J.B. Corneille'a w Paryżu. W twórczości G. mieszają się cechy sztuki firanc. i włoskiej, jego rys. są pełne humoru i lekkości. Szereg prac ilustratorskich G. wiąże się z teatrem: Thiatre italien, liure de scenes comiąues; Nouueautc dessins J'habillements a l'usage des ballets, opiras et comidies (1726, rytowane przez Joullaina); Livre de portieres pour tapisseries; Ńouveaux dessins d'arquebuserie. Projektował też ilustracje i winiety do wyd. literackich: La Motte, Fables noiwelles (1719); Boil'eau-Despreaux, Oeuures (1713, rytowane przez Scottina i Dullosa^
L. Reau: La Grauure d'iUustratbn. 1928.
GILOSZ: 1. Rysunek złożony z różnych kombinacji linii, jako tło przy druku papierów wartościowych i banknotów w celu utrudnienia ich fałszowania. 2. Maszyna przygotowująca formę do *druku wypukłego i *dru-ku płaskiego.
Zob. też Poddruk.
GILOTYNA (krajarka), maszyna do krajania papieru metodą nożową (*Maszyny i urządzenia papiernicze). G. przeznaczone są do obcinania lub rozcinania stosu arkuszy. Podstawowymi zespołami G. są: obudowa, napęd wraz ze sprzęgłem i układem włączania, mechanizm ruchu noża, mechanizm przycisku, mechanizm siodełka z urządzeniem do krojenia stosu arkuszy na paski. W zależności od rodzaju napędu mechanizmu nożowego rozróżnia się: G. mechaniczno-automatyczne lub półautomatyczne, hy-
drauliczne i pneumatyczne. G. używa się także w intro-ligatorstwie do przecinania arkuszy przy *oprawie (*Ma-szyny introligatorskie).
GIOLITO de' FERRARI Gabriele (ok. 1510-1578), księgarz i drukarz wenecki, pochodził z rodziny drukarskiej z Trino. Działalność drukarską rozpoczął w oficynie ojca w 1536. Od 1541 do końca życia drukował pod własnym nazwiskiem, prócz 1. 1550-1556, gdy współpracował z braćmi. Pierwotny, nieliczny zasób typograficzny wzbogacił nowymi pismami i ozdobnikami. Wydał ok. 945 pozycji. Drukował prawie wyłącznie w j. narodowym, wydając dzieła współczesnych mu pisarzy oraz nowe wydania Boccaccia (Decamerone), Petrarki (Rime), Ariosta (Orlando Furioso). W miarę rozwijającej się kontrreformacji G. przerzucił się na druk dzieł z zakresu historii i ascezy oraz książek dewocyjnych. Zapoczątkował wydawnictwa seryjne, jak Collana historica i Ghirlanda spirituale. Prócz księgarni w Wenecji na Rial-to posiadał filie w Ferrarze, Bolonii i Neapolu.
S. Bongi: Annali di G.G. de'F. da Trino di Monteferrato, stampatore in Venezia. 1890.
GIRARI BIANCHI zob. BIANCHI GIRARI.
GIRLANDA, roślinny motyw zdobniczy ^Ornament) przejęty ze sztuki antycznej, o kształcie liściastej wiązanki podwieszonej na obu końcach lub wijącej się spiralnie wokół elementu środkowego. Zasadniczy motyw wzbogacają często wstęgi przeplecione roślinnością, niekiedy pęki owoców i kwiatów. W zdobnictwie książkowym motyw G. stanowi jeden z bardziej popularnych elementów dekoracji renesansowej, w typografii polskiej upowszechniony przez drukarnie *Hallera i *Unglera, w miniatorstwie obficie stosowany m. in. przez S. *Sa-mostrzelnika.
GIRS-BARCZ, pracownia graficzna w Warszawie w 1. 1931-1939, działająca początkowo pod nazwą "Atelier Girs-Barcz", a później "Oficyna Warszawska". Założycielami jej byli artysta rzeźbiarz Bolesław Barcz i artysta grafik Anatol Girs. Pracownia wykonywała liczne prace z zakresu grafiki użytkowej i artystycznej. Dziełem obu twórców był również projekt nowego *kroju pisma Military, odlanego w 1937. Wprowadzili także nowy rodzaj retuszu fotograficznego w postaci grubego skośnego kreskowania.
GISERNIA zob. ODLEWNIA CZCIONEK.
GIUNTA (Junta), znana florencka rodzina księgarzy, wydawców i drukarzy działająca w 1. 1497-1670 w głów-
795
796
GILL
Longfellowa (1856), W. Scotta (1857), Wordswortha (1858), Miltona (1864) i Don Quichota Cervantesa (1872). Za najważniejsze swe dzieło uważał ilustr. do dzieł Szekspira (1856-1858). Uzyskał przydomek "Dore anglais".
GILL Eric (1882-1940), uczeń E. *Johnstona, ang. rzeźbiarz, drzeworytnik, grafik-ilustrator, typograf, liter-nik i drukarz. Współpracował z różnymi wydawnictwajni ang. i zagranicznymi oraz z oficynami produkującymi artystyczne druki, jak: Galden Cockerełl Press, Sourton Press i in. Razem z zięciem, Renę Hague, prowadził od 1931 oficynę w Pigotts. Zdobił wydania The song of songs (1925), G. Chaucera Canterbury taks (1929) i in. Projektował *kroje pisjn, głównie dla "Monotype Co": Perpe-tua(1925-1930), Felicity (1927), w oparciu o analizy Johns-tona Grotesk Gili bezszeryfowy (*Szeryfy) zwany grotes-kieni antykwowym (1927), kursywę Joanna (1931) i in. W 1931 wydał Essay on typography, a w 1940 Autobiography. W 1953 z jego kroju Bunuan ang. "Linotype" wykonała .matryce, nazywając je Pilgrijn.
F. Muzika: Die schone Schrift. 1965.
GILLOT Claude (1673-1722), fr. malarz, rysownik, grafik, nauczyciel Watteau. Rytownictwo studiował u J.B. Corneille'a w Paryżu. W twórczości G. mieszają się cechy sztuki franc. i włoskiej, jego rys. są pełne humoru i lekkości. Szereg prac ilustratorskich G. wiąże się z teatrem: Thiatre italien, liure de scenes comiques; NouueauK dessins d'habillements a Yusage des ballets, opitas et comidies (1726, rytowane przez Joullaina); Lwre deportieres pour tapisseries; Nouveaux dessins d'arąuebuserie. Projektował też ilustracje i winiety do wyd. literackich: La Motte, Fables noiwelles (1719); Boileau-Despreaux, Oeuwes (1713, rytowane przez Scottina i Duflosa^
L. Reau: La Gravure d'illustration. 1928.
GILOSZ: 1. Rysunek złożony z różnych kombinacji linii, jako tło przy druku papierów wartościowych i banknotów w celu utrudnienia ich fałszowania. 2. Maszyna przygotowująca formę do *druku wypukłego i *dru-Jsu płaskiego.
Zob. też Poddruk.
GILOTYNA (krajarka), maszyna do krajania papieru metodą nożową (*Maszyny i urządzenia papiernicze). G. przeznaczone są do obcinania lub rozcinania stosu arkuszy. Podstawowymi zespołami G. są: obudowa, napęd wraz ze sprzęgłem i układem włączania, mechanizm ruchu noża, mechanizm przycisku, mechanizm siodełka z urządzeniem do krojenia stosu arkuszy na paski. W zależności od rodzaju napędu mechanizmu nożowego rozróżnia się: G. mechaniczno-automatyczne lub półautomatyczne, hy-
drauliczne i pneumatyczne. G. używa się także w intro-ligatorstwie do przecinania arkuszy przy *oprawie ^Maszyny introligatorskie).
GIOLITO de' FERRARI Gabriele (ok. 1510-1578), księgarz i drukarz wenecki, pochodził z rodziny drukarskiej z Trino. Działalność drukarską rozpoczął w oficynie ojca w 1536. Od 1541 do końca życia drukował pod własnym nazwiskiem, prócz 1. 1550-1556, gdy współpracował z braćmi. Pierwotny, nieliczny zasób typograficzny wzbogacił nowymi pismami i ozdobnikami. Wydał ok. 945 pozycji. Drukował prawie wyłącznie w j. narodowym, wydając dzieła współczesnych mu pisarzy oraz nowe wydania Boccaccia (Decamerone), Petrarki (Rime), Ariosta (Orlando Furioso). W miarę rozwijającej się kontrreformacji G. przerzucił się na druk dzieł z zakresu historii i ascezy oraz książek dewocyjnych. Zapoczątkował wydawnictwa seryjne, jak Collana historica i Ghirlanda spirituale. Prócz księgarni w Wenecji na Rial-to posiadał filie w Ferrarze, Bolonii i Neapolu.
S. Bongi: Annali di G.G. de'F. da Trino di Monte/errato, stampatore in Venezia. 1890.
GIRARI BIANCHI zob. BIANCHI GIRARI.
GIRLANDA, roślinny motyw zdobniczy ^Ornament) przejęty ze sztuki antycznej, o kształcie liściastej wiązanki podwieszonej na obu końcach lub wijącej się spiralnie wokół elementu środkowego. Zasadniczy motyw wzbogacają często wstęgi przeplecione roślinnością, niekiedy pęki owoców i kwiatów. W zdobnictwie książkowym motyw G. stanowi jeden z bardziej popularnych elementów dekoracji renesansowej, w typografii polskiej upowszechniony przez drukarnie *Hallera i *Unglera, w miniatorstwie obficie stosowany m. in. przez S. *Sa-mostrzelnika.
GDR.S-BARCZ, pracownia graficzna w Warszawie w 1.1931-1939, działająca początkowo pod nazwą "Atelier Girs-Barcz", a później "Oficyna Warszawska". Założycielami jej byli artysta rzeźbiarz Bolesław Barcz i artysta grafik Anatol Girs. Pracownia wykonywała liczne prace z zakresu grafiki użytkowej i artystycznej. Dziełem obu twórców był również projekt nowego *kroju pisma Military, odlanego w 1937. Wprowadzili także nowy rodzaj retuszu fotograficznego w postaci grubego skośnego kreskowania.
GISERNIA zob. ODLEWNIA CZCIONEK.
GIUNTA (Junta), znana florencka rodzina księgarzy, wydawców i drukarzy działająca w 1. 1497-1670 w głów-
795
7%
GLOBU
Sygnet drukarski L. Giunty
nych ośrodkach drukarskich Włoch i innych państw Europy: 1. Filippo (1450-1517), założyciel drukarni we Florencji, zapoczątkował działalność greckim wydaniem Zenobiusza Epitome proverbiorum Tarrhaei et Didytni w 1497. Od 1500 drukował przede wszystkim dzieła łacińskie i włoskie. Znamy ponad 200 jego druków. Drukarnia we Florencji przetrwała do ok. 1604 (jest to data ostatniego katalogu G. wydanego we Florencji). Ś 2. Luca Antonio (14571538), brat Filippo, osiadł w Wenecji, gdzie początkowo prowadził księgarnię, a następnie zasłynął jako ruchliwy i przedsiębiorczy wydawca. Dla niego pracowały główne oficyny weneckie. Własną drukarnię otworzył dopiero w 1503. Wydawał głównie księgi liturgiczne, ponadto klasyków i dzieła medyczne. Ś 3. Tomaso, syn Luca Antonio, prowadził drukarnię po śmierci ojca do ok. 1570. 4. Giacomo (Jacques) Francesco (1486-1546), księgarz i nakładca w Lyonie od 1520. Przywiózł ze sobą czcionki sporządzone w 1519 w Wenecji przez Ktansa Fyrobena i J. Divineura. Był nakładcą licznych dzieł z zakresu teologii, medycyny i prawa. Księgarnia Giacomo w Lyonie aż do końca XVI w. pozostawała w ręku jego spadkobierców. Prócz składu lyońskiego posiadał składy książek w Paryżu, Antwerpii, Saragossie, Salamance, Lizbonie i Frankfurcie. Jako nakładca zlecał wykonywanie druków różnym drukarzom w Lyonie, raz nawet drukowano dla niego w Rzymie i Wenecji (w 1. 1525-1526). Wydawanie większych dzieł podejmował wspólnie z innymi nakładcami.
A. Renouard: Notice sur la familie des J.W: Annales de l'im-primerie des Aldes. Wyd. anastat. 1953.
GJ0E Anne (1609-1681), bibliofilka duńska. Zebrała pod wpływem swojego wuja teologa H. Rosenkrantza ok. 100 rpsów i 1000 druków, głównie z zakresu literatury duńskiej. Księgozbiór G. znajduje się obecnie w Landsarkivet w Odense.
GLEDITSCH Johann Friedrich (1657-1716), właściciel zał. przez siebie firmy wydawniczej w 1693 w Lipsku. Publikował książki naukowe z różnych dziedzin. Po nim prowadził wydawnictwo jego syn, później objął firmę W. *Heinsius, a od 1805 Karl F.E. Richter, z którego inicjatywy rozpoczęto wydawanie Allgemeine Encyklopadie der Wissenschaften und Kiinste pod red. J.S. Erscha iJ.G. Gru-bera. Firma działała do 1830.
GLEERUP C.W.K. (1800-1871),księgarz i wydawca szwedz. Zał. przez niego w 1826 w Lundzie firma Glee-rupska Universitetsbokhandeln stała się najpoważniejszą księgarnią płd. Szwecji. G. nawiązał szerokie stosunki z zagranicą, zwłaszcza z Danią i Niemcami- Wydał m.in. C.J. Schlytera Samling af Sveńges gamla lagar (1827-1872), Delagardiska arkivet (1831-1843), przekład Szekspira-pióra CA. Hagberga (1847-1851).
E. Wrangel: C.W.K.G. och det Gleerupska forhget. 1926.
GLEJT zob. LIST ŻELAZNY. GLINDURA zob. LINSON.
GLIWICE
Drukarstwo i księgarstwo. Miejscowy ośrodek wydawniczy powstał w 1826 wraz z założeniem drukarni i księgarni Gustawa Neumanna, która wydawała własnym nakładem także druki polskie. Firma ta, przemianowana za następców na Stadtbuchdruckerei, istniała do 1944. W drugiej poł. XIX w. G. reprezentowane były na rynku wydawniczo-księgarskim przez wydawnictwo Rudolfa Schirdewahna (1858-1944), księgarnię Alberta Jaegera (1869), księgarnię asortymentową i nakładową Pawła Raschdorffa (1885), księgarnię M. Faerbe-ra. Na początku XX w. ośrodkiem polskiego ruchu wydawniczego była księgarnia Joachima Sołtysa, która od 1903 wydawała tygodnik "Iskra". Obecnie działa tu 10 księgarni Domu Książki.
GLOBUS, kulisty model ziemi albo nieba (g. astronomiczny). G. ziemi przedstawia jej powierzchnię bardziej prawidłowo niż dwuwymiarowa mapa; podziałka jego jest stała, więc oddaje wiernie zarówno odległości jak kąty oraz powierzchnie. Kulistość ziemi była już teoretycznie uznana przez Greków i oni stworzyli pierwszy G. (Krates z Mallos, II w. p.n.e.). Pierwszy zachowany i dokładnie opisany G. wykonał ręcmie M. Behaim z Norymbergi (1492). Pierwszą siatkę globusową wykonali: M. Wald-seemuller i Leonardo da Vinci. Do znanych wczesnych G. należą tzw. G. z Laon (1493) i G. Lencx (ok. 1510). W zbiorach poi. Złoty G. Jagielloński z ok. 1510 i G. nieba z zegarem słonecznym i planisferą M. *Bylicy z 1480 (oba w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie). Późniejsi wybitni twórcy G. to Jan Schoner, G. *Mer-kator i J. *ITondius. Rejestracją G. zajmuje się Coronelli Weltbund d. Globusfreunde w Wiedniu. Organem tego tow. jest "Der Globusfreund".
EX. Stevenson: Tenestrial and Celestial Globes. Vol. 1-2. 1921. O. Muris, G. Saarmann: Der Globus im Wandel der Zeiten. 1961.
797
798
GLOSA
Globus nieba Marcina Bylicy z Olkusza
GLOSA (łac. glossa), objaśnieni, wykładnia pojedynczego wyrazu, zdania czy większego fragm. W rpsach średniowiecznych spotyka się G. pisane między wierszami objaśnianego tekstu (G. interlinearna), bądź też na marginesach (G. marginalna). G. objaśniały tekst od strony językowej lub treściowej.
Zob. też Marginalia.
GLOSSARIUM, glosariusz (łac), dawniej używana nazwa *słownika wyrazów trudnych, fachowych, przestarzałych, rzadko używanych lub obcego pochodzenia występujących w tekście, objaśniającego te wyrazy i dołączonego do tekstu.
GLUCKSBERGOWIE, warszawska rodzina księgarzy i wydawców XIX w. Najwybitniejszy z nich Natan (1780-1831) założył księgarnię w Warszawie w 1804. W 1818 otrzymał tytuł księgarza i typografa uprzywilejowanego Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego i otworzył księgarnię i drukarnię w Krzemieńcu jako drukarz i księgarz Liceum. W 1819 założył w Warszawie
drukarnię (sprowadziwszy czcionki od *Didota z Paryża), a w 1827 odlewnię czcionek. Był jednym z poważniejszych wydawców-nakładców owego okresu, katalog jego nakładów z 1827 liczy 120 poz. Wydawał dzieła wielu autorów poi., m. in. Bogusławskiego, Krasickiego, Niemcewicza, oraz przekłady z literatury obcej. Wydał przeszło 20 katalogów księgarskich oraz dwa wzorniki czcionek własnej odlewni. Synowie jego, August Emanuel (1804-1894) i Gustaw Leon (1807-1863?), przenieśli księgarnię z Krakowskiego Przedmieścia na ul. Miodową. Każdy wydawał książki pod własną firmą. Krystian Teofil (1796-1876), księgarz i wydawca w Wilnie, otworzył księgarnię i drukarnię w 1828 (ok. 1847 księgarnię w Kijowie). Zdobywał kolejno tytuły i płynące z nich przywileje: drukarza uniwersyteckiego, księgarza i typografa Wileńskiego Okręgu Szkolnego. Wydał swoim nakładem m. in. dzieła Brodzińskiego, Narbutta, Kraszewskiego, H. Rzewuskiego. Firmę odprzedał w 1859. Jan (1784-1859), brat Natana, księgarz i wydawca warszawski, otworzył księgarnię przy ul. Miodowej w 1833, w rok później drukarnię przy ul. Leszno. Był także autorem Przewodnika warszawskiego (1826), wydawcą m. in. Planu
Glosy polskie z początku XVI w.
799
800
GŁAGOLICA
i obrazu m. st. Warszawy i Taryfy domów m. st. Warszawy (1832). Okresowo wydawał czasop. "Magazyn Powszechny", "Magazyn Mód", "Kosmorama Europy". Syn Jana Michał (1828-1907) kupił księgarnię J. Zawadzkiego i J. *Węckiego przy Krakowskim Przedmieściu i otworzył tam w 1859 własną. Przy księgarni, przeniesionej w 1877 na ul. Nowy Świat 55, prowadził również czytelnię i wydawnictwo (m. in. wydał Biblię z ilustr. L.A.G. *Dorego). Wydawał też czasop. "Bluszcz" i "Kmiotek". W 1873 przystąpił do spółki najpoważniejszych wydawców warszawskich (*Spółka Wydawnicza Księgarzy).
PSB VIII. F.S. Dmochowski: Wspomnienia od 1806 do 1830 r. 1959.
GLUCKSMAN Rafał (1907-1962), filolog klasyczny, grafik, znawca drukarstwa i papiernictwa, wydawca kładący szczególny nacisk na piękno książki i widzący w niej dzieło sztuki. Inicjator wielu pomysłowych i artystycznych serii wydawniczych, m. in. Potrójnego Węzła (przed 1939), Wśród Swoich i Obcych i Klejnotów Sztuki Polskiej. W okresie powojennym współorganizator i redaktor *Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik", w 1949-1952 redaktor naczelny ^Państwowego Instytutu Wydawniczego, a następnie twórca i kierownik *Ofi-cyny Wydawniczej "Auriga". W wydawanych tu albumach dążył do możliwie najpełniejszego pokazania walorów plastycznych dzieł i warsztatu artystycznego, specjalną wagę przydając reprodukcji fragmentów. Dla ilustracji stosował jednobarwny druk rotograwiurowy, reprodukcje barwne wykonywał techniką typograficzną. Równie troskliwie dobierał kroje czcionek o delikatnym rysunku w dążeniu do uzyskania maksymalnej jasności płaszczyzny druku. Potrafił także zapewnić artystycznym wydawnictwom "Aurigi" papier najwyższego gatunku, wyrabiany wg specjalnych receptur.
GŁADKOŚĆ PAPIERU zob. WŁASNOŚCI PAPIERU.
GŁADZIK: 1. Narzędzie introligatorskie służące do wygładzania skóry po wykonaniu oprawy. 2. G. maszynowy, jedno z urządzeń *maszyny papierniczej, służące do nadania wstędze papieru równej i gładkiej powierzchni. Składa się z 5 do 10 walców żeliwnych utwardzonych,
pełnych lub wydrążonych. Walce wydrążone stosuje się przy ogrzewaniu ich parą. Każdy walec G. jest zaopatrzony w skrobak do czyszczenia i polerowania powierzchni walca. Ostrza skrobaków są wykonane z elastycznej stali węglistej lub twardego walcowanego brązu. W celu osiągnięcia bardzo dobrego połysku należy powierzchnię papieru nawilżyć na skrobakach wodnych, tj. podłużnych skrzynkach zaopatrzonych w giętkie, zawsze mokre ścianki, przylegające do walca. Skrobaki wodne stosuje się w maszynach bez cylindra połyskowego przy wyrobie kartonów lub grubych papierów pakowych. Połysk papieru uzyskany G. jest gorszy niż przy pomocy cylindra połyskowego, lecz sposób uzyskania go tańszy.
GŁAGOLICA (st. cerk. słów. glagolati = mówić), najstarsze oryginalne pismo słowiańskie, w pewnym stopniu tylko opierające się na bizantyjskich systemach graficznych i na alfabecie semickim (*Pismo semickie). Do niedawna za podstawę G. uważano grecką *minuskułę
Gładzik introligatorski
- *?Ś;?..' .:.,> ' ,. , ^ ;
Tablica alfabetu głagolickiego
DC w. G. składała się z 40 liter, twórcami jej byli prawdopodobnie bracia Konstantyn-Cyryl (zm. 869) i Metody (zm. 885), którzy przed wyprawą misyjną do Księstwa Wielkomorawskiego, posługując się tym alfabetem, dokonali przekładu części Pisma św. z greckiego na znany sobie dialekt bułgarsko-macedoński z okolic Sołunia
801
802
GŁAZUNOW
(Saloniki), nazwany j. staro-cerkiewno-słowiańskim. Za najstarsze pismo słowiańskie uważali G. w XVIII w. G. Dobner, w XIX Safarik, Miklosich, Szczepkin i in. Obecnie teorię tę głosi większość uczonych. Natomiast inni slawiści podtrzymują hipotezę J. Dobrowskiego z 1807, że G. jest młodsza od *cyrylicy i powstała w czasie tępienia ksiąg słowiańskich na Morawach. E. Georgiew twierdzi, że G. jest przekształceniem starszej cyrylicy, lecz stworzył ją już Konstantyn. Jak wiadomo ze wzmianki w rpsie nowogrodzkim z XI w., G. nazywano pierwotnie cyrylicą. G. pisane są zabytki z Panonii (teren dzisiejszych Węgier) i Moraw, np. Mszał kijowski oraz zabytki X w. powstałe w Bułgarii i Serbii, jak Kodeks zografski, Kodeks mariański. Najstarszy datowany napis głagolicki na dokumencie łacińskim pochodzi z 982. Na dużych obszarach Półwyspu Bałkańskiego G. zastąpiono cyrylicą, ale utrzymywała się do w. XVIII w części Chorwacji. Do dziś jest pismem ksiąg prawosławnych niektórych rejonów Dalmacji i wysp dalmatyńskich na Adriatyku. Na zachodzie Słowiańszczyzny została wyparta przez alfabet łaciński (*Pismo łacińskie klasyczne).
GŁAZUNOW, rodzina ros. księgarzy i nakładców: 1. M at wiej Pietrowicz (druga poł. XVIII w.), założy ciel jednej z najstarszych firm księgarskich w Moskwie i w Petersburgu. Księgarnię w Moskwie założył w 1782; początkowo prowadził ją sam, później ze swoimi braćmi, Iwanem(1762-1831) i Wasilem, który w 1784 założył w Petersburgu samodzielną księgarnię, zajmując się początkowo drobną sprzedażą. Po uzyskaniu znacznych funduszów ze sprzedaży wydawnictw Akademii Nauk, nabytych przez niego za bezcen, założył jeszcze dwie księgarnie. Od 1790 zajmował się także działalnością wydawniczą; w 1803 otworzył własną drukarnię, z której wyszło ponad 40 edycji dzieł z zakresu literatury pięknej i 37 historycznej. Z czterech jego synów energią i przedsiębiorczością wyróżnił się Ilja Iwanowicz (zm. 1849), który wydawał utwory Puszkina, podręczniki i pomoce naukowe. Dwóch jego synów posiadało księgarnie w Moskwie; starszy Iwan Iljicz (1826-1889), wychowanek Uniwersytetu Petersburskiego, prowadził księgarnię i drukarnię w Petersburgu. W 1. 1849-1882 wydał on ponad 200 dzieł, głównie pedagogicznych i podręczników. Jego następcy, m. in. Ilja Iwanowicz (1856-1913), rozwijali pomyślnie w Petersburgu i Moskwie firmę G. do końca XIX w. W ciągu 125-letniej działalności firma ta wydała 800 tytułów w 10000000 egz. Katalogi księgarskie G., zwłaszcza jubileuszowe, miały dużą wartość bibliograficzną.
GŁOGÓW
Drukarstwo. Od pocz. XVII w. drukowali tu Joachim (1606-1627) i Wigand (1628-1634) Funckowie oraz
Erazm Rosner (1676-1689), wygnany z miasta w okresie nasilenia się kontrreformacji. Nową oficynę założył w 1703 katolik Jan Juliusz Hunold, drukujący zresztą do 1740 również dzieła ewangelickie. Po zajęciu Śląska przez Prusaków powstała drukarnia Chrystiana Gotfryda Welchera (zapewne syna drukarza oleśnickiego, protestanta), obsługująca też gimnazjum jezuickie. Komplikacje małżeńskie pozostałej po nim wdowy skłoniły jej drugiego męża, Wolfganga Michała Schweykarta, do otwarcia konkurencyjnej drukarni. Obie te oficyny w 1. 1758 i 1763 wykupił księgarz Chrystian Fryderyk Giinther i rozbudowawszy nowy -warsztat nabytymi drukarniami E.S. Platta ze Wschowy (1789) oraz Karola Fryderyka Liscoviusa z Kożuchowa (1794) utworzył duże przedsiębiorstwo, które od 1802 prowadził jego zięć Bogumił Niegisch. Obok tej drukarni istniała jeszcze druga oficyna Giintherów, którą nabył (1833) Karol Flemming. Jako własność spółki wydawniczej Flemming-Viscot prosperowała do 1945.
Księgarstwo. Lokalny rynek księgarski istniał tu już na pocz. XVI w. Pierwszą księgarnię założył Jan Knote w okresie działalności oficyny Joachima Funcka. Około 1750 sprzedażą książek trudnił się Chrystian Fryderyk Giinther, który po nabyciu drukarni rozwinął szeroką działalność wydawniczą, nakładczą i księgarską, kontynuowaną do 1834 przez jego zięcia Gottlieba Niegischa. W1790 powstała druga firma wydawnicza Beniamina Bogumiła Giinthera (syna), przy której w 1798 otwarto księgarnię. B.B. Giinther był pierwszym miejscowym wydawcą cza-sop. (od 1800 ukazywał się "Głogauisches Wochenbłatt", od 1809 "Niederschlesischer Anzeiger"). W 1813 firmę przejął syn Karol Fryderyk; w 1833 zadłużone przedsiębiorstwo zakupił Karol Flemming i wkrótce postawił je na wysokim poziomie. Zakład, istniejący jeszcze w ł. 20-tych XX w., specjalizował się w wydawnictwach kartograficznych, które przyniosły mu szeroki rozgłos. Z księgarń asortymentowych duże znaczenie miała księgarnia M. Hollsteina (1848), którą nabył i powiększył Jerzy John, a także księgarnia Jerzego Ostertaga i Emila Zimmermanna. Obecnie działają w G. dwie księgarnie Domu Książki.
GŁOGÓWEK
Drukarstwo. W XVII w. Jerzy III hr. Oppersdorf założył tu na swym zaniku drukarnię, z której znamy 15 druków wytłoczonych w 1. 1631-1662 przez Michała Rehehorna (1631-1637), Jana Kastnera (1638-1643) i Jerzego Hanckego (1644-1652). Dwaj ostatni pracowali w oficynie jeszcze w 1. późniejszych.
Księgarstwo. W 1842 drukarz Henryk Handel założył pierwszą księgarnię asortymentową prowadzącą także dział książek poi. Od 1888 jej właścicielem był Bruno Willimsky. W drugiej poł. XIX w. powstały również
803
804
GODZINKI
księgarnie: Eugenirsza Rottera oraz Pawła Miillera prowadząca obok asortymentu wypożyczalnię książek (działała do 1944). Obecnie istnieje 1 księgarnia Domu Książki.
GŁÓWCZEWSCY, rodzina litografów: 1. Władys -ław (1843-1905), w 1877 po nauce w zakładach litograficznych. M. *Fajansa i praktyce zagranicznej nabył litografię B. Sławoszewskiego w Warszawie przy ul. Królewskiej 23, dając początek firmie "Litografia Artystyczna W. Gtów-czewski". W 1879 sprowadził do kraju pierwszą maszynę litograficzną pospieszną, a w 1894 przeniósł zakład do specjalnie wzniesionego budynku przy ul. Chmielnej 18. Litografie wykonywał dla instytucji naukowych poi., ros., niem. i austr. Wiele z nich odznaczono nagrodami na wystawach w Krakowie, Lwowie i w Rosji. Po śmierci Władysława firmą kierował Józef Supronowicz. 2. Kazimierz (1892-1929), syn Władysława, po odbyciu praktyki zagranicznej stanął w 1914 na czele zakładów, które zaczął rozbudowywać, unowocześniać (m. in. zainstalował najnowszy model austr. maszyny offsetowej), a jednocześnie przystosowywać litografię do najaktualniejszych podczas wojny robót kartograficznych. Wykonał m. in. pierwszą mapę etnograficzną Polski. Po wojnie rozwijająca się coraz bardziej firma wyspecjalizowała się także w produkcji plakatów artystycznych, grupując wokół siebie znanych poi. grafików, jak Tadeusza Gronowskiego czy S. *Norblina. Na Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w 1925 w Paryżu 22 plakaty wykonane przez zakłady G. (spośród 35 reprezentowanych przez Polskę) otrzymały dyplom honorowy. W 50 lat po założeniu firma G. zajmowała 5-piętrowy gmach i zatrudniała ok. 90 pracowników. Kazimierz był także m. in. prezesem Stów. Zakładów Graficznych w Warszawie i członkiem zarządu Tow. Kształcenia Zawodowego Grafików oraz Komitetu Zrzeszenia Przemysłu Graficznego w Warszawie. 3. Jerzy i 4. Andrzej odziedziczyli firmę po śmierci Kazimierza.W 1938 posiadała trzy oddziały: litografię, fotochemigrafię i introligatornię. Wyposażenie jej stanowiły m. in. trzy maszyny litograficzne, jedna maszyna offsetowa dwukolorowa i dwie maszyny offsetowe jednokolorowe.
GŁÓWKA zob. TABELA.
GŁÓWKA CZASOPISMA zob. NAGŁÓWEK.
GMERK zob. SYGNATURA S. artysty.
GNIEZNO
Drukarstwo i księgarstwo. W 1840 E.W. *Gun-ther założył księgarnię, którą w 1849 nabył J.B. *Lange czyniąc z niej poważną instytucję wydawniczą. Jako zna-
ny działacz narodowy Lange chętnie ogłaszał dzieła treści patriotycznej, co doprowadziło do zatargów z władzami pruskimi, powodując częste rewizje i konfiskaty nakładów. Księgarnia ta działała w okresie międzywojennym, prowadzona przez wnuczki założyciela. W drugiej poł. XIX w. w G. istniała księgarnia i wydawnictwo J.R. Cho-ciszewskiego, popularnego literata i -wydawcy książek dla ludu. Po II wojnie powstały Zakł. Graficzne i istnieją 3 księgarnie Domu Książki.
GNIOTOWNIK (kołogniot), urządzenie do wstępnego rozdrabniania i rozwłókniania *masy celulozowej, *ścieru i ^makulatury o suchości 25-30%. Mlewo otrzymane z G. może być podawane pneumatycznie i zsypywane do *holendrów. Zasadniczymi częściami G. są dwa kamienie toczne i kamień domy. Kamienie toczne osadzone są przegubowo na dźwigniach połączonych wałem. Kamień dolny stanowi dno miski, do której wprowadza się masę, czyli tzw. wsad. Kamienie toczne wykonuje się z granitu lub bazaltu, kamienie dobie również z piaskowca, ale muszą być bardzo twarde.
GODŁO DRUKARSKIE zob. SYGNET. GODŁO KSIĘGARSKIE zob. SYGNET.
GODRECCIUS WACŁAW zob. GRÓDECKI WACŁAW.
GODZINKI: 1. Liturgiczne modlitwy kapłańskie, zakonne lub brackie, godziny kanoniczne (horae canoni-cae), w j. poi. utożsamiane nieraz z *brewiarzem. Wydzielano niekiedy w osobną księgę dzienne godziny kanoniczne brewiarza diurnale officium, w przeciwieństwie do nocturnale. 2. Na wzór godzin kanonicznych powstawały w różnych redakcjach łac. G., np. znane od IX w. officium za zmarłych, znane od końca X w. małe officium M.B. (Cursus Mariae Virginis lub Horae Virginis Mariae), o Św. Krzyżu (Parvus Ordo de Sancta Cruce lub Magnus OrdcTde Sancta Cruce), o Duchu Św. (Parvae Horae de Spi-ritu Sancto). Od końca XII i w XIII w. modlitwy te weszły jako dodatek do jedynego wówczas modlitewnika świeckiego, jakim był *psałterz. 3. (łac. Horae beatae Mariae Virginis, fr. Livres d'heures, niem. Stundenbuch, ang. Pry-mer), świecka rękopiśmienna książka do nabożeństwa w XIII-XVI w., wzorowana na brewiarzu wg siedmiu godzin kanonicznych (stąd nazwa) oraz w doborze zasadniczych elementów tekstu: calendarium, officium parvum B.V. Mariae, psalmy pokutne, litanie, suffragia, officium mortuorum. Zasadniczą cechą G. jest niezależność od cyklu liturgicznego, nieliczenie się z kolejnością świąt chrześcijańskich; nie ma tam świąt męczenników i świętych,
805
806
GODZINKI
rocznic poświęcania kościoła itp., a dodawane teksty są nieraz zupełnie świeckie. Układ i treść G. nie są sankcjonowane przez Kościół, panuje wśród nich wielka różnorodność. Kalendarz pozwala niekiedy oznaczyć proweniencję rpsu lub użytkownika; daty kanonizowanych świętych są też wskazówką chronologiczną. Ikonograficznie przedstawiają G. materiał bardzo interesujący. Bogactwem miniatur wyróżniały się w XV w. G. francuskie. Wspaniale iluminowane G. były wykonywane przez najwybitniejszych miniaturzystów na uiytek władców, książąt, współczesnych bibliofilów. W dekoracji G. najciekawszy jest wybór tematów, ich liczba i różnorodność. W kalendarzu występują przede wszystkim *znaki zodiaku i *prace miesięcy; niekiedy treściowe powiązania Starego i Nowego Testamentu. Do fragm. Ewangelii dodawano wizerunki *ewangelistów, do pasji wg św. Jana sceny z Męki Pańskiej. Najbogatszą dekoracją odznaczało się officium B.V. Mariae, zawierające zwykle osiem scen, najczęściej miniatur całostronicowych. Przy psalmach pokutnych występuje duża rozmaitość ilustracji, ale najbardziej urozmaiconą i dekoracyjną część G. stanowią wizerunki męczenników i świętych zazwyczaj w porządku wg litanii. Jest to rodzaj panateum chrześcijańskiego, zawierające ok. 20-60 wizerunków. Do najbogatszych i najcenniejszych dzieł miniatorstwa należą G. wykonane dla ks. de Berry, dla książąt burgundzkich, dla Etienne'a Chevaliera, dla królowej Annę de Bretagne i wiele in. Drukowane G. wzorowane były początkowo na ornamentyce marginalnej egzemplarzy rękopiśmiennych, z czasem bogato ilustr. drzeworytami i odbijane na pergaminie, zdobione rycinami śrutowymi na czarnym tle, ożywionym gwiazdkami i punktami, które naśladowały złocone tła miniatur. Pierwszym ich wydawcą był A. *Verard, z którego oficyny wyszło 56 wydań G. Pierwsze wyd. z 1485, 1486 ozdobione małymi drzeworytami drukował dla Verarda J. *Dupre, wydając w 1488 już na własny rachunek Heures a l'usage de Rome, odbite na pergaminie, ozdobione rycinami śrutowymi, częściowo barwionymi. Najpiękniejsze G. stworzył Philippe Pigouchet dla wydawcy S. *Vostre'a. Modlitewnik ten ozdobiony był delikatnymi bordiurami z wplecionymi scenami, nawiązującymi do treści. Tu po raz pierwszy włączono tańce śmierci w tekst wigilii za zmarłych. Jego Heures a Yusage de Rome z 1496 i 1498 dzięki harmonii zdobnictwa z budową gotyckiej czcionki są arcydziełami sztuki książkowej. W tym czasie Verard zaczął wydawać specjalnie bogato wyposażone G. w powiększonym formacie Grandes heures lub Heures royales (1490) dla Rzymu, Poitiers, Paryża oraz Heures de la uierge z ilustr. P. *Le Rouge. W 1. 1490-1500 rozwinęła się produkcja G. wyd. luksusowo, wśród nich G. Gillesa Hardouin. Powodzenie tych wydawnictw sprowadziło do Paryża T. *Kervera, który w 1503 wydał
dla Gilleta Remocle'a G. wzorowane i: a edycjach S. Vos-tre'a. Łac. wydanie G. wyszło ok. 1489 w Gandawie u Arenda de Keysere z 18 drzeworytami i bordiurami, w drugim wyd. z drzeworytami szkoły haarlemskiej. Gerard *Leeu w 1492 wydał w Antwerpii G. ilustr. i ozdobione bordiurami i drzeworytami wzorowanymi na wyd. fr. Pierwsze wyd. G. w j. narodowym, Ćhaetindenboek, ukazało się u Snellaerta w Delft ok. 1490. Hugo Janszen w Leydzie drukował je w 1.1494-1497 i ok. 1500. W 1496 bracia Collatie w Gouda wydali Denote Getyden O. L. V. z 68 drzeworytami. We Włoszech officia B.V.M. znane były już w 1. 70-tych XV w. W 1497 ukazały się Horae B.V. Mariae w Wenecji u A. *Manutiusa z jednym tylko drzeworytem. Bogaciej było ozdobione Officium Beatae V. Mariae, jakkolwiek pod względem ilości i jakości zdobnictwa G. wł. nie mogą równać się z francuskimi. Tego typu wydania ukazały się w 1489 u A. de Torresanusa i nieco lepiej wyposażone w 1490-1493 i w 1497 u J. Hammana i J.E. de *Spira w 1493 i 1495. W Hiszpanii drukowane ilustr. G. ukazały się u Joao Gherlinca w 1488-1489 w Barcelonie i dwa wyd. u P. *Hurusa w Saragossie, jedno jest z 1497 z 13 ilustr. W Anglii G. drukował w 1490 W. *Caxton; zachował się fragm. z jednym drzeworytem. Każda strona ozdobiona była bordiurą, a drzeworyt wykazuje wprawną rękę artysty. Jego następca W. de Worde drukował trzy wyd. Horae ad usum Sarum z ilustr. zapożyczonymi od Caxtona. W XVI w. we Francji zaczęły się ukazywać G. od 1522 Geoffroya *Tory'ego, częściowo wyd. u S. *Colinesa i Simona Du Bois, częściowo we własnej oficynie "Au Pot casse". Zdobnictwo ich zupełnie zerwało z tradycją, nie są to już ilustr. i obramowania w metalu na czarnym tle, ale w drzeworycie, w czystych konturach, o pięknej ornamentyce opartej o wzory wł. i antyczne. Renesansowe bordiury stanowiły piękną całość z czcionką antykwy. Les Heures de Notre Damę w tłum. fr. z rymowanym tekstem Piotra Gringare'a ukazały się u J. *Petita w 1525. S. Colines nazwał Les Heures a l'usage de Pa-ris (1527) i dla Rzymu (1525-1527, 1529 i 1531) "a 1'anti-que", podczas gdy wyd. u S. Du Bois w 1527 w formie kwadratu z gotycką czcionką, ozdobione obramowaniem w rodzaju miniatur f lam. z motywami roślinnymi i zwierzęcymi "a la modernę". W Antwerpii *Plantin wydał w 1565 G. ozdobione drzeworytami Nicolai wg rys. Bollaina; następne wyd. w 1570 ilustr. było bogato miedziorytami A. de Bruyna, Petera Verheydena, P. van der Borchta i braci Wierixów i przeznaczone było dla Filipa II, którego herby Świdnieją na karcie tytułowej; bordiury zdobione są zwierzętami, ptakami, owocami, roślinami. Officium z 1600 w 4 z 25 planszami i 42 winietami Th. Galle'a było jednym z najpiękniejszych wydań J. *Moretusa. Te same ornamenty i ilustr. ukazały się w wyd. Plantina i J. Moretusa w 1. 1609, 1622-1624,
807
GOGOL WYDANIA IL.
1652 1680. Martin de Vos przygotował dla Plantina w 1588 serie rysunków do wyd. G. Rysunki te rytowane przez C. *Passe'a w miedzi, wydane zostały dopiero w 1901 jako edycja Muzeum Plantina.
W Polsce G. były łac. przeróbką hymnów maryjnych, znanych w XV i XVI w., wprowadzone i rozpowszechnione przez jezuitów, przetłumaczone na j. poi. na podstawie tekstu łac. ułożonego przez Piotra Rodriguez z pocz. XVII w. G. wydała w 1546 oficyna dziedziców M. *Szarffenberga. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu posiada pergaminowy egzemplarz G. wydrukowanych w Paryżu 1487 przez J. *Duprego, a w Bibliotece Jagiellońskiej znajduje się egz. G. wydanych przez Ph. Pi-goucheta w 1504 na pergaminie z całostronicowymi ilustr. i bordiurami (Cim. 1150) oraz fragm. sześciokartkowy na pergaminie ręcznie kolorowanych Horae ad usum ecclesiae trecensis (Paryż po 1500: Cim. Qu . 5815). Zob. tab. IV.
H. Bohatta: bibliogr. des Iwres d'heures des XV. u.XVI.Jhr. 1924. V. Leroąuais: Les Lwres d'heures. 1927. Suppl. 1943.
GODZINKI SOBIESKICH, modlitewnik wykonany w 1. 1422-1435 na zamówienie Jeana Lancaster, księcia Bedford, regenta Francji. Kodeks przeznaczony był dla siostry Filipa Dobrego, Małgorzaty, szwagierki księcia Bedford, jako dar ślubny. W końcu w. XV stanowił własność bpa Urbana Docsy, bibliofila i przyjaciela króla Macieja Korwina, po wyprawie wiedeńskiej stał się własnością Jana Sobieskiego. Jako wiano Marii Klementyny Sobieskiej przeszedł w posiadanie rodziny Stuartów, skąd został przekazany do Biblioteki Królewskiej w Windsorze. Łac.-fr. tekst G. zdobi ok. 60 wielo-figurowych miniatur. Kalendarz rozpoczynający G. zawiera przedstawienia 12 proroków oraz apostołów umieszczone w dolnych marginesach w narożnikach kart; między nimi znajdują się wyobrażenia *znaków zodiaku i odpowiadające im *prace miesięcy. Układ typologiczny stosowany jest również w miniaturach zdobiących wyjątki czterech ewangelii. Szczególnym bogactwem dekoracji odznacza się cykl godzinek do NMP. Następne części kodeksu zawierają: psalmy pokutne, litanię, godzinki do Św. Krzyża, godzinki do Sw. Ducha, "pięć radości" i "siedem boleści NMP", nabożeństwo za zmarłych i "memo-riae sanctorum". Do rzadkości ikonograficznych należy miniatura (k. 203) wyobrażająca Teorię Psychologiczną Trynitarną św. Augustyna, jak również umieszczenie postaci właścicielki kodeksu, Małgorzaty Burgundzkiej, jako współuczestniczki w wydarzeniach historii świętej w cyklu "pięciu radości NMP". Miniatury G.S. są dziełem Mistrza Kodeksów Księcia Bedford oraz jego pomocnika. Kodeks należy do bardziej charakterystycznych przykładów dzieł przeznaczonych do prywatnego użytku
wiernych w okresie szerzenia się u schyłku średniowiecza "devotio moderna".
Z. Ameisenowa: "Godzinki Sobieskich" iv Windsorze. "Biul. Hist. Sztuki" 1959 nr 3/4.
GOESCHEN Georg Joachim (1752-1828), wydawca niem. Założył w 1785 wydawnictwo w Lipsku, a później drukarnię w Grimma. Drukował i wydawał klasyków literatury niem. (Lessinga, Schiłlera, Goethego i in.); jako pierwszy ogłaszał popularne wyd. tych autorów w dużych nakładach. Napisał Meine Gedanken iiber den Buchhandel (1802). W 1838 wydawnictwo przeszło na własność firmy J.F. *Cotta, a w 1868 znowu się usamodzielniło. Od 1889 wydaje ono serie popularnych monografii z zakresu nauk ścisłych i przyrodniczych Sammlung Goschen (do 1958 wyszło ok. 1200 t.). W 1919 wydawnictwo weszło w skład koncernu W. de *Gruyter.
GOFROWANIE, inaczej wytłaczanie na ślepo, wykonywanie opraw z wypukłym tłoczeniem na okładce, ślepym lub złoconym. Oprawy te są przeważnie całopłó-cienne; do 1900 uważano je za rodzaj opraw wykwintnych.
GOGOL WYDANIA ILUSTROWANE. Zapoczątkowały je publikowane oddzielnie zespoły ilustr. do poszczególnych utworów. Pierwszym z nich wyd. w 1846 był cykl rys. pt. Sto rysunków do utworu N.W. Gogola "Martwe dusze" rysował Agin, rytował w drzewie E. Bernardskij. Początkowo składał się on tylko z 72 rys. Pełny zbiór 100 rys. ukazał się w 1892, trzecie wyd. zostało uzupełnione
0 cztery dalsze rys. Nowe wyd. pochodzą z 1. 1934 i 1937. Autor rys., Aleksandr Agin (1817-1875), doskonały in-terpretator poematu Gogola, był świetnym rysownikiem, jednym z czołowych propagatorów realizmu w grafice ros. Wybitnym ilustratorem dzieł pisarza był także Pietr Boklewskij (1816-1897), którego Biurokratyczny katechizm cykl ilustr. do pięciu scen z komedii Rewizor został opublikowany w 1858, zaś jego ilustracje typu portretowego do Martwych dusz były wyd. w 1. 1875, 1881
1 1895. Wybitną pozycję stanowią ilustr. do Martwych dusz P. Sokołowa. Powieść tę ilustrował w dziewięćset-nych 1. także Władimir Makowskij (1846-1920), który wykonał również kilka rys. do zbioru opowieści pod wspólnym tyt. Wieczory na futorze niedaleko Dikanki. Do artystów młodszego pokolenia należą następujący: Natan Altman (ur. w 1889), który wykonał ilustr. do cyklu opowiadań pt. Opowieści petersburskie; Nikołaj Brimmer (1898-1929) ilustr. do powieści pt. Powóz; Aleksandr Konstantinowskij (ur. 1906) rys. do komedii Rewizor i Ożenek; Aleksiej Łaptiew (ur. 1905) cykl akwarel w tonacji czarnej do Martwych
809
810
GOLDENAU
Rysunek A. Agina do Martwych dusz, 1846
dusz. Niemałe zasługi w ilustrowaniu dzieł Gogola położyli Kukryniksy (zespół: M.W. Kuprianow, P.N. Kryłow, N.A. Sokołów) i M. Chagall.
GOLDENAU Nathanael (zm. 1705), introligator, rodem z Gdańska, w 1677 przybył z Rewalu do Sztokholmu, gdzie w 1679 został mistrzem, a w 1694 introligatorem miejskim. Pracował także dla królów Karola XI i Karola XII. Od 1684 prowadził drukarnię, był również nakładcą. W 1700 zatrudniał 8 introligatorów i 5 pracowników drukarni.
Helwig H.
GOLDMAN Artur (1869-1931), drukarz, działacz socjalistyczny, zecer Drukarni Związkowej w Krakowie, od 1897 właściciel drukarni we Lwowie. Brał udział w kupowaniu urządzeń do tajnych drukarń PPS w Królestwie, szkolił dla nich zecerów i drukował nielegalne broszury i ulotki. Po pierwszej wojnie światowej uruchomił zniszczoną drukarnię i doskonale technicznie wyposażył. Oprócz "Dziennika Ludowego" spod pras jego wychodziły druki okolicznościowe na III Zjazd Bibliofilów Polskich we Lwowie, plakaty artystyczne wyróżnia-
811
jące się wysokim poziomem graficznym, cenne edycje dzieł naukowych i literatury pięknej.
GOŁĘBIOWSKI Łukasz (1773-1849), historyk, bibliotekarz. Od 1791 był bibliotekarzem T. *Czackiego, pomagając mu zbierać książki po klasztorach, a następnie porządkując zbiory, najpierw w Warszawie, a w 1. 1795-1818 w Porycku. Sporządził opis foliałów rpsów i ich. rejestr oraz pisał Przedmowę do rejestru Biblioteki Poryckiej (1814). Po zgonie Czackiego, wraz ze zbiorami poryckimi, które zakupił A.]. *Czartoryski, przeniósł się do Puław (1818), gdzie był bibliotekarzem do 1823. Opracował wówczas wszystkie rpsy, nadzorował prace katalogowe druków, sporządzał odpisy źródeł historycznych i uporządkował zbiór numizmatyczny. Po przeniesieniu się do Warszawy został sekretarzem i bibliotekarzem (1825) Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Ok. 1831-1833 pracował w Bibliotece Publicznej Uniwersytetu Warszawskiego (*Biblioteki uniwersyteckie).
PSB VIII. ' Ł. Gołębiowski: Pamiętnik o życiu... 1852.
GOMULICKI Wiktor Teofil (1848-1919), poeta i prozaik, bibliofil. Ok. 1880 zaczął planowo zbierać książki i zgromadził wyborowy księgozbiór, obejmujący ponad 6000 t. i ok. 250 rękopisów XVI-XIX w. Ze szczegóbym zamiłowaniem poszukiwał poi. druków XVII w. o treści literackiej i obyczajowej, gromadził varsaviana, pierwo-druki Norwida i stare wydania Boskiej komedii Dantego. Wszystkie książki starannie oprawiał i własnoręcznie katalogował, opatrując je często *glosami i znakiem rzadkości. Zbierał również ryciny (miedzioryty Jana Aleksandra Gorczyna, litografie poi. sprzed 1830, plany i widoki Warszawy) oraz *ekslibrisy. Projektował układ typograficzny niektórych własnych publikacji (np. poemat Schadzka, 1907). Rzadkim książkom, grafice i ekslibrisom poświęcił wiele artykułów i dygresji w swoich pracach literackich. Zbiory G. po śmierci właściciela uległy rozproszeniu; wiele rękopisów przeszło do zbiorów Biblioteki *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, część książek przejął J. Michalski, ryciny zaś nabył w większości Dominik Witke-Jeżewski.
GORAZDOWSKI Edward (1843-1901), drzeworytnik. Karierę rozpoczął w drzeworytni "Tygodnika Ilustrowanego" (1863-1873), później związał się z redakcją "Kłosów", pracując tutaj do 1890. Działalność G. przypadła na okres największego rozwoju warszawskiego drzeworytu reprodukcyjnego, który w tym czasie osiągnął świetny poziom artystyczny. Należał on do czołówki twórców w tym zakresie; specjalizował się w rytowaniu na bukszpanowych klockach krajobrazów z zabytkową
812
architekturą i następnie, niemal na zasadzie wyłączności, przenosił na drzeworyt rys. ilustracyjne (J. Kossaka, "W. Podkowińskiego, S. Witkiewicza iin.), np. do W. Zawadzkiego Obrazów Rusi Czerwonej (Poznań 1868), J.I. Kraszewskiego Grzechów hetmańskich (Warszawa 1879), W. Pola Roku myśliwca (Poznań 1870) i opisów Tatr i Morza Bałtyckiego. Brał udział w rytowaniu ilustr. Albumu Jana Matejki z tekstem K.W. Wójcickiego (Warszawa 1874) i tegoż autora Klechdy (Warszawa 1876). Rytował ilustr. M.E. Andriollego do Meira Ezofowicza Orzeszkowej (Warszawa 1879), do J. I. Kraszewskiego Starej baśni (Warszawa 1879) i Kunigasa (Warszawa 1882) oraz J. Słowackiego Lilii Wenedy (Warszawa 1883), a także Deotymy Branek w jasyrze (Warszawa 1889), A. Pługa Trzech legend z dawnych lat (Warszawa 1889) oraz Bohaterek poezji polskiej (Warszaw: 1879). Ryty G. zdobią m. in. publikacje M. Zieleniewskie-go Ilustrowany opis c.k. zakładu zdrojowego w Krynicy (Kraków 1880) i Ilustrowaną pamiątkę z Krynicy (Kraków 1883), S. Witkiewicza Na przełęczy (Warszawa 1891).
PSB VIII. A. Banach: Poi. książka ilustrowana 1800-1900. 1959. K. Czarnocka: Półtora wieku grafiki poi. 1962.
GORDON George Phineas (1810-1878),-amer. drukarz i wynalazca. Ok. 1835 rozpoczął eksperymentowanie w celu ulepszenia pras drukarskich, w 1851 uzyskał pierwszy patent na maszynę Yankee Job Press. Pod koniec życia Śzebrał ponad 50 patentów, m. in. na najsławniejszą Fran-klin Press, i znaczną fortunę. W 1872 założył w Rahway N.Y. fabrykę, z której rozchodziły się znane w całym Śświecie poruszane nogą prasy G.
GORYŃSKA Wiktoria Julia Jadwiga (1902-1944), graficzka, ilustratorka, krytyk artystyczny. Studiowała w Wiedniu i w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych u K. Krzyżanowskiego i W. *Skoczylasa. Od 1929 była członkiem "Rytu". Uprawiała głównie drzeworyt, a także miedzioryt, akwafortę, suchą igłę; interesowała się liternictwem i układami drukarskimi i w tym zakresie odbyła półroczną praktykę w Londynie. W twórczości jej zaznaczają się wpływy warszawskiej szkoły graficznej, japońskie oraz grafiki ilustracyjnej *Beardsleya i prera-faelitów angielskich. Ilustrowała i wydała Staroduńską legendę (Warszawa 1931, z własnym tekstem, również ciętym w drzewie), Traktat o czyśćcu św. Katarzyny Genueńskiej (Warszawa 1938), wiersze H. Heinego (Wystawa Pięknej Książki w Paryżu 1931) i Fausta (wystawa Goethow-ska w Lipsku 1932). W pismach zagranicznych ogłosiła szereg artykułów o grafice i drukarstwie poi. Zginęła w obozie koncentracyjnym w Ravensbriick.
GOUDY
GORYSZ (pseud.) zob, KĘDZIERSKI APOLO-NIUSZ.
GOTTLIEB Wojciech (1884-1941), wydawca, działacz organizacji księgarskich, pedagog. W 1913 objął sta-.nowisko redaktora działu filologii w wydawnictwie B.G. *Teubner w Lipsku. Powołany w 1914 do wojska austr. dostał się do niewoli ros., z której uciekł i ukrywał się u księgarza lwowskiego B. *Połonieckiego. Nauczył się j. poi. i pozostał w Polsce. W Księgarni Polskiej B. Po-łonieckiego we" Lwowie objął stanowisko kierownika działu wydawniczego. W 1927 zorganizował we Lwowie spółdzielnię księgarsko-wysyłkową "Minerwa". Był inicjatorem i jednym ze współredaktorów Encyklopedii wychowania, a początkowo także jej wydawcą. Od 1922 G. był czynny w pracach organizacyjno-księgarskich. Działał w kierunku współpracy Związku Księgarzy Polskich z Polskim Tow. Wydawców Książek oraz konsolidacji całego księgarstwa poi., podnoszenia poziomu jego działalności przez dokształcanie i modernizację metod. Opracował plan poi. podręcznika księgarskiego oraz jego część obejmującą działalność wydawniczą i wobec niedojścia do skutku wyd. podręcznika część tę ogłosił w "Przeglądzie Księgarskim" (1931-1932). W piśmie tym w okresie 1925-1931 oraz na łamach czasop. ogłaszał artykuły poświęcone problemom książki oraz sprawom zawodowym księgarskim i wydawniczym.
PSB VIH.
GOTYKO-ANTYKWA zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO, PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
GOUDY (Gowdy) Fredric William (1865-1947), amer. drukarz, jeden z najwybitniejszych literników świata. Działalność rozpoczął jako wydawca i drukarz popularnych wydań rozrywkowych (chapbook). Posiadał własne drukarnie: Cajnelot Press w Chicago (zał. 1895) oraz Village Press (zał. w Park Ridg Ul. 1903, zniszczona w 1939), przy której powstała *odlewnia czcionek. W 1904 przeniósł zakład do Hingham, Mass., zaś w 1924 do Mal-borough-on-Hudson, N.Y. W 1. 1896-1947 zaprojektował 116 *krojów pisjn, opartych głównie na wzorach renesansowych. Duże uznanie zdobyły: Village (1903), Ken-nerley (1911-1918), Goudy Old Style (1915), Goudy Modern (1918-1919), Garmond (1921) i in. Jako kierownik artystyczny oficyny Lanston-Monotype i wykładowca rysunku *pisjna drukarskiego w Syracuse University wywarł wybitny wpływ na rozwój ^liternictwa drukarskiego i *typograf ii w świecie. Wydawał kwartalnik "Ars Typo-graphica". Najważniejsze dzieła: The alphabet (1918), Ele-
813
814
GOUJON
ments oflettering (1922), The story ofthe viłlage type (1933), Capitals form the Trajan column (1936), Typologia (1940), A halfcentury ojtype design and typography (1946). F. Muzika: Die schone Schrift. 1965.
GOUJON Jean (1510-1568), największy fr. rzeźbiarz okresu Renesansu, architekt, czynny początkowo w Rouen, od 1543 w Paryżu, gdzie stworzył swe szczytowe dzieła dla Luwru, głównie rzeźbę figuralną. Równocześnie tworzył rys. do drzeworytów książkowych. Ilustrował 30 planszami francuskie wyd. Witruwiusza (J. Martin, Paryż 1547), Entree du roi Henri II a Paris (1549, 10 rys. dekoracji Paryża).
Thieme-Becker XIV. P. Jessen: Der Ornamentstich. 1920.
GÓŁKOWSKI Szczepan Józef (1787-1871), drukarz, wydawca, redaktor, księgarz chełmiński. Studiował prawo w Królewcu. W Chełmnie w 1848 uruchomił pierwszą księgarnię i drukarnię poi. na Pomorzu Gdańskim. W 1849-1850 drukował "Szkółkę Narodową" (potem "Szkołę Narodową"), wydawaną uprzednio przez W.T. Lohdego, Niemca, organ Ligi Polskiej na Pomorzu, redagowany przez A. Knasta. G. był drukarzem i nakładcą czasop. "Katolik Dyecezji Chełmińskiej" (1849-1851), redagowanego przez ks. Pokojskiego, oraz wydawcą i redaktorem "Nadwiślanina" (1850-1866), częściowo drukarzem i nakładcą "Przyjaciela Ludu" (1862-1897). Były to czasop. ludowe. Nadto drukował G. broszury religijne i kalendarze, np. Kalendarz Gospodarczy (1852-1857), Kalendarz Katolicki dla Ludu Polskiego Zachodnich Prus i Przyległych Prowincyi (1851-1857), Polski Kalendarz Katolicki dla Kochanych Wiarusów w Zachodnich Prusach (1852-1897). "Wydawnictwa te odegrały ważną rolę w utrwaleniu polskości i patriotyzmu pod zaborem pruskim. Za swą działalność G. miał 20 procesów sądowych oraz został skazany na paroletnie więzienie. Kary jednak nie odbył ze względu na stan zdrowia i podeszły wiek. W 1863 drukarnię oddał zięciowi I. *Danielewskiemu. G. był również propagatorem czytelnictwa wśród ludu. Przy księgarni w.Chełmnie otworzył w 1851 odpłatną czytelnię książek poi. dla użytku publiczności miasta i okolicznych wsi. W 1859 urządził czytelnię czasop. poi.
GÓRNICKI Łukasz (1527-1603), pisarz, tłumacz, bibliotekarz. W 1559 został sekretarzem, a następnie bibliotekarzem Zygmunta Augusta w Wilnie, potem w Tykocinie, dokąd przeniesiono bibł. królewską. W pismach tytułowano go "starszym przy libraryjej". Bibl. otaczał staranną opieką, za co król nagrodził go wysokim uposażeniem i licznymi nadaniami.
Zob. też Oktograha polska.
GÓRSKI: 1. Włodzimierz (ok. 1824-1878), publicysta, tłumacz, autor podręcznika bibliotekarstwa. Prawdopodobnie zajmował się również praktycznie bibliotekarstwem, na co wskazuje Krótki rys zasad bibliotekoznawstwa (Warszawa 1862), jeden z pierwszych poi. podręczników tego typu. Mimo kompilacyjnego charakteru praca przedstawia osiągnięcia ówczesnej wiedzy bibliotekarskiej, podaje literaturę zagraniczną oraz praktyczne wskazówki organizacji bibl. 2. Ludwik Karol (1863-1925), drukarz, pracował w różnych oficynach, m. in. w drukarni *Anczyca. W 1900 powstała w Krakowie przy ul. Jagiellońskiej 10 Drukarnia Jagiellońska, głównie dla dziennika "Nowa Reforma". Wkrótce po założeniu, na skutek protestu drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, zmieniła nazwę na Nową Jagiellońską, a wreszcie na Drukarnie Literacką. Istniała do 1929. Dzięki zdolnościom i inicjatywie G., kierującego zakładem od 1900, drukarnia Stale rozwijała się. G., doceniając znaczenie kształcenia zawodowego, sam wygłaszał prelekcje dla drukarzy. Działał też w wielu towarzystwach kulturalnych, oświatowych i społecznych. 3. Konstanty (1869-1934), malarz portrecista, ilustrator. Po wstępnych studiach w Wilnie kształcił się w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu pod kierunkiem Wilenroda. Na stałe osiedlił się w Warszawie w 1894. Należał do wybitnych ilustratorów pism i wyd. warszawskich. Na wystawie konkursowej "Blanc et noir" otrzymał nagrodę za karton ilustracyjny do Krzyżaków Sienkiewicza przedstawiający śmierć Danusi. Współpracował z "Tygodnikiem Ilustrowanym", umieszczając w nim ilustr. do utworów Sieroszewskiego, Gruszeckiego, Sienkiewicza, Weyssenhoffa, Rodziewi-czówny, Mickiewicza (Ballady), Słowackiego, Glińskiego (Bajki). W "Tygodniku Polskim" i "Wędrowcu" (1900) znajdują się ilustr. do noweli Wierzbickiego Błazen. Osobno wydane zostały jako premie "Tygodnika Ilustrowanego" cykle do Krzyżaków oraz "Sybir" wizje przeszłości (8 kartonów).
L. Grajewski: Bibliogr. ilustracji. 1933.
GRABOWSKI: 1. Ambroży (1782-1868), księgarz, antykwariusz, historyk i zbieracz archiwaliów. W 1. 1797-1803 odbył praktykę w księgarni Antoniego Grebla w Krakowie, prowadzonej od 1799 przez wdowę Teklę Greblo-wą. W księgarni tej i jednocześnie w drukarni pracował do 1815, również gdy przeszła ona w 1812 w ręce J. Ma-teckiego, a w ostatnim okresie był nawet jego wspólnikiem. W 1818 otworzył w Rynku Głównym w Krakowie własną księgarnię połączoną z antykwariatem, którą prowadził do 1837. O umiejętnościach i kwalifikacjach G. jako księgarza i antykwariusza, jak i o poziomie, na jakim postawił swe przedsiębiorstwo, świadczy to, iż stałymi jego odbiorcami byli m. in. wszyscy ówcześni zbie-
815
816
GRADUAŁ
raczę i bibliofile, jak W. Baworowski, A. J. *Czarto-ryski i J.M. *Ossoliński. G. był również dostawcą poi. książek do bibl. zagranicznych. W sprawach księgarsko-antykwarskich G. prowadził obszerną korespondencję (Listy J.M. Ossolińskiego do G. wyd. zostały w 1950). Ten 19-letni okres samodzielnej działalności księgarsko-antykwarskiej pozwolił G. uzyskać takie zasoby finansowe, iż zlikwidowawszy swe przedsiębiorstwo mógł się od 1837 poświęcić wyłącznie zbieraniu materiałów historycznych i archiwaliów oraz opracowywaniu materiałów źródłowych do historii poi., historii zabytków Krakowa i historii sztuki. Prócz wyd. jeszcze w 1819 wspólnie z H. *Juszyńskim Przypowieści dawnych Polaków (z przedmową J.M. Ossolińskiego) oraz wyd. w 1822 przewodnika Historyczny opis miasta Krakowa i jego okolic, którego 5 dalszych wyd. ukazało się pod różnymi tytułami, ogłosił drukiem wiele obszernych prac i wydawnictw źródłowych oraz artykułów (m. in. w "Bibliotece "Warszawskiej" 1855 Imiona i nazwiska księgarzy krakowskich w XVI i XVII w.). Obok prac ogłoszonych drukiem G. notował i opisywał wszelkiego rodzaju wydarzenia rodzinne, polityczne, kulturalne i dnia codziennego i przepisywał różne materiały z dokumentów i archiwaliów. Jednocześnie zbierał wszelkie archiwalia, dokumenty, obrazy, sztychy, rys. i rpsy oraz ogłoszenia i umieszczał je w specjalnych tekach, zaopatrując informacjami i uwagami. Poza tym zbierał książki i nuty, medale, monety i pieniądze papierowe, ubiory i stroje, meble itp. Część zbiorów G. jeszcze przed drugą wojną światową uległa rozproszeniu, sprzedana przez wnuka. Teki rękopiśmienne i część obrazów, sztychów, ryc. oraz papierów i korespondencji rodzinnej znajdują się w Archiwum Państwowym w Krakowie, Bibliotece *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu oraz w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. 2. Władysław (1902-1945), artysta-intro-ligator. W 1. 1921-1924 praktykował w introligatorni Miejskiego Muzeum Przemysłowego w Krakowie, a w 1. 1922-1926 studiował historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Studia mistrzowskie i praktykę u R. Kief-fera odbył w Paryżu w 1. 1928-1930. Po powrocie do kraju był nauczycielem w Szkole Sztuki Zdobniczej w Poznaniu, a od 1934 w Państwowym Instytucie Robót Ręcznych w Warszawie. Wygłaszał odczyty i pisał artykuły do "Polskiej Gazety Introligatorskiej" oraz wydał książkę Od papirusów do książki drukowanej (Poznań 1932). G. oprawił wiele książek (np. K. Bąkowskiego Dzieje Krakowa, K. Homolacsa Zdobnictwo, A. Mickiewicza Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, pięcioto-mowe dzieło zbiorowe Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w r. 1929, dar m. Poznania dla I. Paderew-skiego). Wykonywał także teki na dyplomy, pudełeczka ozdobne itp. W czasie okupacji niem. G. pracował tajnie
nad renowacją opraw starych druków z muzeów i bibliotek warszawskich. Po powstaniu warszawskim wywieziony do obozu w Brzezince, potem do Litomierzyc, gdzie zmarł.
PSB VIII. T. Solski, M. Zembatówna: A.G. rekorysy Polaków, prace malarskie ziomków naszych. "Ze Skarbca Kultury" 1953 z. 1(4).
GRADUAŁ (łac. graduale): 1. Śpiew względnie recytacja w mszach czytanych, wykonywane po lekcji pierwotnie na stopniach (łac. gradus) ambony przez solistę. 2. Liber gradualis, zwykle wielkiego formatu księga chórowa liturgii mszalnej łac, zwana w IX w. u Franków graduale, u Rzymian cantatorium, a zawiera-
Karta z Gradualu króla Jana Olbrachta
jąca jedynie teksty G., podczas gdy antyfony należały do *antyfonarza, responsoria do *responsoriale. Od XII w. nazwą G. lub liber antiphonalis oznaczano zbiór wszystkich zmiennych śpiewów mszalnych, uszeregowanych wg
817
818
GRADUAŁ AUGUSTIANÓW
*kalendarza kościelnego, obowiązującego w danym kraju, diecezji, zakonie, kościele. Kodeksy G. bywały bogato zdobione. Zob. tab. IV; 28(2).
Zob. też Epistolarium, Lekcjonarz, Mszał, Tro-
PARIUM.
F. Cabrol: Les Liures de la liturgie latine. 1930. Geschichte u. Gegenwart. V. 1956.
Musik in
GRADUAŁ AUGUSTIANÓW W KRAKOWIE (Graduale de sanctis) wykonany został w 1528 na polecenie przeora Floriana. Pisał go diakon klasztorny Jan, posługujący się późnogotyckim pismem psałterzowym, tzw. teksturą obciętą (*Pismo gotyckie). *Notację muzyczną zastosowano diastematyczną rzymską (kwadratową) na czterolinii. Dekorację stanowią inicjały oraz pięć cennych miniatur, z których najokazalsza przedstawia patronkę klasztoru św. Katarzynę. Twórca ich, podpisujący się "A.P.", pozostawał pod wpływem S. *Samo-strzelnika, jednocześnie jednak w większym stopniu nawiązywał do wzorów flamandzkich. G.a. zachował oryginalną oprawę z 1528 w stylu późnogotyckizn. (*Opra-wa gotycka). W pocz. XIX w. G.a. znalazł się w zbiorach Warszawskiego Tow. Naukowego i wraz z nimi wywieziony został po 1831 do Petersburga. Obecnie przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
GRADUAŁ KLARYSEK KRAKOWSKICH został wykonany w 1. 12501260, niewątpliwie w środowisku franciszkańskim. Pismo nosi już cechy gotyku, ale wspaniałe inicjały są jeszcze w stylu romańskim. Składają się one z fantastycznych motywów zwierzęcych i roślinnych o niezwykłym bogactwie form. Na uwagę zasługuje charakterystyczna kompozycja inicjałowa B(eatus vir) z koncertującym Dawidem. Pod względem muzycznym G.k.k. jest wczesnym w Polsce przykładem notacji rzymskiej (kwadratowej) na czterolinii. Przechowywany w klasztorze klarysek w Krakowie.
GRADUAŁ OLBRACHTA, trzytorriowy kodeks muzyczny fundowany w 1. 1499-1500 przez króla Jana Olbrachta, bibliofila i mecenasa sztuki, dla katedry wawelskiej, ukończony cztery i pół roku po śmierci monarchy, 26 stycznia 1506, pisany przez dwóch skryptorów: Tomasza i Stanisława; zapis nutowy wykonałTomasz. Trzy tomy: De tempore, De sanctis i De Beata Virgine, zawierają 47 miniatur opartych na rycinach Mistrza Kalwarii, Mistrza E.S., Mistrza E v B, Martina Schongangera, A. *Diirera i na drzeworytach druków norymberskich. Miniatury G.O. są dziełem co najmniej dwóch artystów, zatrudnionych w pracowni realizującej pozostałe zamówienia Olbrachta, do których należą trzy mszały: dla katedry wawelskiej (Ms 4), dla katedry gnieźnieńskiej (Bi-
blioteka Kapitulna, Ms 139) i dla Jasnej Góry (Biblioteka klasztoru oo. paulinów, Ms 589). 18 kompozycji miniatorskich wraz z *bordiurami posiada bogatą *symbolikę, wprowadzającą oprócz oficjalnych treści biblijno-dogmatycznych wątki literackie zaczerpnięte z legend, anegdot i romansów rycerskich. Dekoracje G.O. stanowią jedno ze szczytowych osiągnięć miniatorstwa krakowskiego na przełomie XV i XVI w. Strona muzyczna G.O. obfituje w liczne warianty tropów o urozmaiconych zapisach melodycznych. Wskazówki wykonawcze przeznaczone dla chóru chłopięcego przemawiają za użytkowaniem kodeksu przez śpiewaków wawelskiej szkoły katedralnej.
Z. Rozmów, W. Tcrlecki: Miniatury gradualu z fundacji króla Jana Olbrachta. 1939. Z. Rozanow: Treści literackie miniatur Graduału Olbrachta. "Pam. Lit." 1960 z. 3. Z. Rozanow: Muzyka w miniaturze poi. 1965.
GRADUAŁ PŁOCKI został napisany w 1365 przez Swiętosława z Wilkowa. Zawiera m. in. najstarszą znaną poi. pieśń wielkanocną Chrystus zmartwychwstał jest. Pisany minuskułą gotycką (*Pismo gotyckie), na pergaminie. *Notacja muzyczna (diastematyczną) na schemacie cztero-liniowym ma charakter Śwyraźnie już gotycki. Dekorację malarską stanowią trzy miniatury, siedem większych inicjałów oraz liczne drobne inicjały piórem. G.p. był przed drugą wojną światową w posiadaniu Biblioteki Seminarium Duchownego w Płocku (Ms 32). W 1941 został wywieziony przez Niemców, prawdopodobnie do Królewca, i odtąd wszelki ślad po nim zaginął.
GRAESEL Arnim (1849-1917), bibliotekarz niem. Działał w bibl. uniwersyteckich: w Halle (1891-1899), Berlinie (1899-1908) i Getyndze (1908-1914). W okresie intensywnego rozwoju *bibl. naukowych przyczynił się do stabilizacji zawodu bibliotekarskiego. Rozbudował koncepcje J.*Petzholdta, dotyczące zadań bibliotekarza i organizacji bibl. w pracy Grundzuge der Bibliotkekslehre (1890, tłum. wł. 1893, fr. 1897). Rozszerzone wyd. pt. Handbuch der Bibliothekslehre (1902) było przez długie lata podstawowym podręcznikiem bibliotekarstwa. Dla korzystających z bibl. naukowych opracował Fiihrer fiir Bibliotheksbenutzer (2 wyd. 1913). Był wydawcą czasopisma "Blatter fur Volksbibliotheken u. Lesehallen" 1900-1903.
GRAESSE Johann Georg Theodor (1814-1885), niem. bibliotekarz i bibliograf, jeden z ostatnich poli-historów europejskich. Pełnił na dworze Fryderyka Augusta II w Dreźnie funkcje bibliotekarza (1843), dyr. gabinetu numizmatycznego (1848), kustosza muzeum porcelany (1852) i zarządzającego zbiorami rzemiosła ar-
,819
820
GRAFIKA KOLOROWA
tystycznego (1864). Jego głównym dziełem jest ogólna historia piśmiennictwa Lehrbuch einer allgemeinen Literdr-geschichte aller bekannten Yolker der Welt (t. 1-4, Dresden 1837-1853), będąca rodzajem omówienia bibliograficznego literatury pięknej oraz nauk teoretycznych i stosowanych od początków kultury do czasów współczesnych. Wyciągiem z tego dzieła jest wydawnictwo Handbuch der allgemeinen Literdrgeschichte (t. 1-4, Dresden Leipzig 1845-1850). Następne wielkie dzieło G. to *bibliografia ogólna o charakterze bibliofilskim Tresor des livres rares et prkieux ou Nouueau dictionnaire bibliographique (t. 1-8, Dresden 1859-1869, ok. 100000 pozycji). Wzorem jej i jednym z głównych źródeł był Manuel du Hbraire et de l'amateur des Iwres J.Ch. *Bruneta, którego G. uzupełnił i rozszerzył w zakresie piśmiennictwa ludów germańskich, słowiańskich i wschodnich.
Neue deutsche Biographie. Bd. 6. 1964.
GRAF Urs (1485-1527), szwajc. malarz, grafik. Jako ilustrator stworzył wiele prac (ok. 100 rys. do drzew.) odznaczających się indywidualnym stylem. Do najbardziej znanych należy Pasja powstała w 1503 w Strasburgu z tekstem łac. bez daty i niem. z 1506. W Zurychu w 1508 powstały "Miesiące" do Kalendarza dr. Kunspergera, należące do wielkich rzadkości. W roku następnym przeniósł się do Bazylei i rozwinął tu ogromną działalność, pracując dla różnych wydawców bazylejskich. Z 1509 pochodzi seria 95 drzew, do Postylli Guillermiego wyd. u A. Petriego. Jedna z najwcześniejszych kart tyt. w architektonicznym ujęciu, z ornamentem renesansowym, zdobi Geilera von Kaysersberga Christenlich Pilgerschaft (wyd. A. Petri, 1512). G. ilustrował również Statuta ordinis Cartusiensis (Bazyleja, 1510, Amerbach) oraz T. Murnera Narrenbeschwo-rung (Strasburg 1512). Późniejsze karty tyt. G. wykonane dla *Frobena ozdobione są bordiurami z wplecionymi postaciami błaznów, szaleńców i satyrów, zdradzającymi wpływy *Durera. Inne wykazują wpływy rzymskie i weneckie.
E. Major: U.G. W: Studien z. deutsch. Kunstgesch. 1907.
GRAFIKA (gr. grapho = piszę), w szerokim, ogólnym znaczeniu sztuka pisania i rysowania, w węższym, dziś używanym, dział plastyki polegający na zasadzie powielania jedno- lub wielobarwnych odbitek obrazu z drewnianych klocków, płyt metalowych lub kamiennych i linoleum (*Grafika artystyczna). Techniki właściwe G. stosowane są do wykonywania ozdobników oraz ilustracji przy mechanicznej produkcji książek, z kolei zaś uzupełnione, a wreszcie zastąpione innymi metodami wykonywania ilustracji składają się w sumie na *ilustracyjne techniki artystyczne. Wszystkie techniki powielania tekstów i ilustracji noszą nazwę *poligrafii (*Drukarstwo).
821
EWoK 28
GRAFIKA ARTYSTYCZNA, twórczość plastyczna, którą cechuje możliwość ^powielania oryginalnych prac przy użyciu trzech podstawowych technik: wypukłej, wklęsłej i płaskiej. Początek G.a. jest związany z pierwszymi egzemplarzami *drzeworytów, będących jednocześnie pierwszymi przykładami druków, które stworzyły nowe możliwości rozpowszechniania wobec ręcznie dotychczas wykonywanych ilustr. Rozwój warsztatu graficznego był równoznaczny z rozwojem technik drukarskich aż do w. XVIII, kiedy to wzrastające wymagania rozwinęły w sztuce graficznej daleko idącą specjalizację w reprodukowaniu i imitowaniu oryginałów. Wreszcie wynalazek fotografii i drukarskich technik fotochemicznych ograniczył współudział twórcy (artysty-grafika) w procesach reprodukcyjnych, oddając miejsce artyście zajmującemu się projektowaniem szaty graficznej (czcionki, układu, koloru) publikowanych wydawnictw. Odrodzona w XIX w. G.a., odciążona przez nowoczesną *poligrafię przemysłową od bezpośrednich zadań usługowych (reprodukcyjnych), korzysta nadal z zaadaptowanego warsztatu starego drukarstwa, tworząc nowe wartości w sztuce plastycznej. Od malarstwa czy rysunku odróżnia G.a. możliwość powielania dzieł oryginalnych. Jedynie niektóre rzadkie publikacje posługują się jeszcze oryginalnymi odbitkami w technikach G.a. bądź w formie tek graficznych, bądź ilustr. do wydawnictw książkowych o ograniczonym nakładzie.
Zob. też Albertochromia, Cięte (suche) techniki graficzne, Chromottpia, Grawiurotinta, Trawione (mokre) techniki graficzne.
GRAFIKA KOLOROWA towarzyszy grafice czar-nobiałej już od *drzeworytów XV w., które odbijano w kolorze czarnym, a następnie kolorowano ręcznie, niekiedy przy pomocy szablonów (np. *inicjały w psałterzu P. *Schoffera z 1547), używając akwareli lub gwaszu (kryjąca farba klejowa rozpuszczania w wodzie, służąca do wykonywania prac z zakresu grafiki). Sposób ten stosowano zarówno w prymitywnych drukach ludowych, jak i w późniejszych wyrafinowanych planszach dekoracyjnych rokoka, kartach do gry, mapach. Inną techniką G.k. jest nakładanie lub wcieranie kilku kolorów w różne partie jednej *matrycy, a później drukowanie jej jako odbitki kolorowej z jednej płyty. Sposobu tego używano od poł. XVII i w XVIII w. w Anglii przy kolorowych *miedziorytach, *akwafortach (Hercules Seghers), miedziorytach punktowanych, *mezzotincie czy w *kred-kowym sposobie. Często do tego rodzaju druków barwnych używano płyt stosowanych poprzednio do odbijania prac czarnobiałych (P. *Schenk w Amsterdamie). Czasami na odbitkę kolorową nadrukowywano kontury czarnobiałe z osobnej matrycy. Jednakże szczególne wartości w druku
822
GRAFIKA LUDOWA
barwnym z jednego klocka (niekiedy + drugi, czarno-biały) znajdujemy w świetnych drzew, japońskich. Najpełniejsze możliwości osiąga G.k. wówczas, kiedy każdemu użytemu kolorowi odpowiada oddzielna matryca. Druki takie zapoczątkowuje drzew, światłocieniowy w XVI w. Wielopłytowy drzew, barwny rozwinął się w ciągu XVIII stulecia we Włoszech (Zanetti), Anglii (Jackson) i w Niemczech (Gubitz). W XIX w. stosowany był w celach reprodukcyjnych. Wskrzeszenie artystycznych jego walorów nastąpiło pod wpływem drzew, japońskiego. W technikach *druku wklęsłego zastosowanie przez J.Ch. Lebłonda w 1710 oddzielnych blach dla każdego koloru (żółty, czerwony, niebieski i czarny) zapoczątkowało rozkwit grafiki kolorowej w miedziorycie, szczególnie zaś w mezzotincie i *akwatincie. W końcu XVIII w. artyści pracujący w Paryżu (Bonnet, J.F. *Janinet, Ph. *Debucourt, Sergent i in.) stosując do ośmiu kolorowych płyt przy jednej odbitce osiągnęli piękne przykłady barwnego druku wklęsłego. Najbardziej przydatną techniką do druków barwnych okazała się jednak *litografia dzięki możliwości używania wielu półtonów. W tej też technice G.k. wielu wybitnych artystów (P. *Bon-nard, Edouard Vuillard, H. *Toulouse-Lautrec) znajdowało możliwości wypowiedzi artystycznej. Zob. też Druk.
GRAFIKA LUDOWA, jedna z form artystycznej twórczości ludowej, polegająca na zaadaptowaniu pewnych technik graficznych (najczęściej drzeworytu) przez twórców ludowych. Drzeworytnicze druki ludowe w Polsce w XVI i pieKwrszej połowie XVII w. były niejednokrotnie przykładem ostrego komentarza do rysujących się konfliktów klasowych. Drugi nurt G.I., o tematyce religijnej, na skutek kontrreformacji i wzrostu ucisku pańszczyźnianego począł dominować w drugiej poł. XVII i w XVIII w. w formie dekoracyjnej produkcji dewocyjnej, zogniskowanej w ośrodkach odpustowych. Drzeworyty, najczęściej w małym formacie, nierzadko były kolorowane, z dominantą czerwieni i błękitu. Techniki drzew, używano również do nadrukowywania wzorów na tkaninach dekoracyjnych (szpalerach) służących jako tapety. Wspaniałym przykładem G.l. jest ros. drzew, ludowy, tzw. łubok. Szereg interesujących przykładów G.L, występującej w całej niemal Europie, znajdujemy w XVIII i XIX w. w ośrodkach sztuki religijnej przy monasterach na Bałkanach, gdzie obok drzew, występują niekiedy ^miedzioryty i *akwaforty. Polski drzew, ludowy był wycinany nożykami przez drzeworytników (krawaczy) wg rysunków rubryką lub piórem gęsim w technice drzew, faksymilowego (*drzeworyt), a charakterystyczną jego cechą było modelowanie przy użyciu układów równoległych kresek, czyli tzw. grzebykowanie.
GRAFIKA ORYGINALNA, we współczesnym znaczeniu podpisana odbitka (plansza) graficzna projektowana i wykonana w materiale *matrycy przez samego artystę, który bywa wówczas określany (od XIX w.) fr. terminem peintre-graveur (artysta-grafik). Rozpowszechnione są jednak jeszcze zakłady graficzne, w których wysoko wyspecjalizowani rzemieślnicy w znacznej mierze ułatwiają realizację zamierzeń artystycznych przez pomoc techniczną w wykonaniu matrycy oraz zajmują się drukowaniem (odbijaniem) odbitek. Dzięki osobistemu nadzorowi twórcy odbitki te uważane są nadal za G.o. Odbitki kontrolne wykonane w czasie opracowywania matrycy noszą najczęściej fr. termin epreuve d'etat (odbitka stanowa), a odbitki z prób druku epreuve d'essai (odbitka próbna). Nakład i numer kolejny odbitki winny być uwidocznione w postaci ułamka (np. 6/30 szósta z rzędu odbitka z nakładu wynoszącego 30 egzemplarzy) na każdej pracy. Nadto artysta ma prawo do zachowania kilku (wg przepisów UNESCO sześciu) odbitek własnych poza nakładem, oznaczonych terminem fr. epreuve d'artiste (odbitka artysty).
GRAFOLOGIA (gr. grapho = piszę, logos = słowo, nauka) zajmuje się rozpoznawaniem cech psychicznych człowieka na podstawie badania charakteru jego pisma. Pierwsze próby doszukania się związku między pismem a charakterem człowieka podejmował w XVIII w. szwajcarski mistyk Jacques Lavater (1741-1801). G. rozwinęła się w końcu XIX w. Obecnie ma znaczenie przede wszystkim G. sądowa, której zadaniem jest zbadanie tożsamości pisma nieznanego pochodzenia z pismem osób już określonych.
GRAIN zob. GROSZEK.
GRAMATURA PAPIERU, waga jednego metra kwadratowego wytworu papierniczego wyrażona w gramach (g/m2). W zależności od G. rozróżnia się następujące typy wytworów papierniczych: bibułka do 28 g/m2; *papier od 31,5 do 160 g/m2; karton od 180 do 315 g/m2; tektura od 350 g/m2 wzwyż. Zgodnie z zaleceniami normalizacji międzynarodowej wprowadza się obecnie ciąg G. wytworów papierniczych oparty na ciągu liczb normalnych zamiast dotąd stosowanego ciągu dziesiętnego. Będzie się więc produkować papier o następujących G.: 31,5 35,5 40 45 50 56 63 71 80 90 100 112 125 140 160 g/m2. G. jest istotną *własnością papierów drukowych, gdyż jej wysokość decyduje o wielkości powierzchni wyprodukowanego papieru. Dlatego istnieje ogólnoświatowa tendencja do obniżania G. papierów drukowych. G. określa się trzema różnymi metodami: laboratoryjnie, ważąc na
823
824
GRAŻDANKA
wadze analitycznej lub tzw. kwadrantowej pobrane z różnych jniejsc wstęgi próbki papieru o znanej powierzchni, najczęściej 10 x 10 cpi; produkcyjnie w sposób ciągły na maszynie papierniczej za pojnocą specjalnych jnierni-ków, tzw. betajnetrów; szacunkowo, dzieląc wagę całej partii papieru przez jego powierzchnię.
GRANDJEAN de Pouchy Philippe (1666-1714), rytownik fr. Na polecenie specjalnie utworzonej przez Francuską Akademię Nauk komisji G. opracował i wyciął dla *Imprimerie Royale w Paryżu nowy typ czcionek. Pismo G. znane pod nazwą Romain du Roi zrywało całkowicie z tradycyjnym rysunkiem przez wprowadzenie dużego kontrastu między liniami głównymi i ubocznymi.
GRANDVILLE zob. GERARD JEAN IGNACE ISEDORE.
GRANJON Robert, liternik, giser, drukarz i wydawca fr. Działał w Paryżu (ok. 1545), Lyonie (15571562), Antwerpii i Rzymie. Przed 1543 wyciął fr. kursywę renesansową (*Pismo humanistyczne) z charakterystycznymi mutacjami kaligraficznych liter majuskułowych (*Majuskuła). Był także twórcą kroju pisma naśladującego dukt ręczny, czyli tzw. pisanki. Początkowa nazwa: lettre firancaise d'art de main, później: caractere de civilite pochodzi od druku Erazma Cwilite puirile (1544; wyd. fr. 1559), w którym po raz pierwszy pismo to znalazło zastosowanie. G. zaopatrywał w materiał typograficzny wybitne oficyny drukarskie Paryża, Lyonu, Antwerpii (Ch. *Plan-tin), Frankfurtu, Bazylei, Londynu oraz drukarnie wł. W 1557 ożenił się w Lyonie z córką Bernarda Salomona, artysty dostarczającego ilustr. dla drukarni J. de *Tournes. Po 1572 z polecenia papieża Grzegorza XIII zorganizował *odlewnię czcionek w Watykanie. We wzorniku frankfurckiej odlewni Ch. *Egenolffa w 1592 odbito oryginalne kroje kursywy G. W formie zmodyfikowanej wyzyskał ją w 1922 Stanley Morison, projektując *antykwę *Gara-monda. Gdy w 1924 Georg Jones dokonał przeróbki matryc Garamonda, nazwano nowy krój Granjon, od kroju czcionek odbitych we wzorniku Egenolffa. Zob. tab. 3(10).
A. Flocon: L'univers des Iwres. 1961. F. Muzika: Die schone Schrift. 1965.
GRASS, BARTH & Comp., firma wydawnicza we Wrocławiu zał. w 1802 przez J.A. *Bartha. Dysponowała własną drukarnią oraz od 1839 księgarnią asortymentową. Wydawała głównie literaturę naukową, czasop., a także druki w j. poi. Działalność jej trwała do 1. dwudziestych XX w.
GRASSET Eugene (1841-1917), fr. liternik i ilustrator książek oraz dekorator o dużym poczuciu formy i bujnej fantazji. Autor wielu czcionek, z których do najlepszych zaliczane są *antykwy i kursywy wprowadzone do drukarń w Niemczech (1900) przez firmę Genzsch et Heyse w Hamburgu. G. pracował m. in. dla najaktywniejszego wydawcy schyłku XIX w. E. *Pelletana. Jego kompozycje do Le Procurateur de Judee A. France'a są szczególnie cenione, tak jak ilustracje do Les Quatre fils Aymon.
GRAVELOT Hubert Francois (zwany Hubert Bour-guegnon; 1699-1773), fr. rysownik, grafik i ilustrator. Jego projekty rysunkowe i ryc. odznaczały się elegancją i pikanterią. Studiował u Restouta i *Bouchera. Przez jakiś czas udzielał lekcji rys. W 1. 1732-1745 przebywał w Londynie. Tam zajmował się karykaturą polityczną i satyryczną. Interesowało go środowisko teatralne, z którym był w bliskim kontakcie. Ilustrował dzieła Szekspira (1743-1744), brał udział w wykonaniu ryc. do Cirimonies religieuses de tous les peuples wg B. Picarta. W 1745 powrócił do Paryża, gdzie obok artystów takich, jak *Cochin, *Eisen i *Moreau, był jednym z najbardziej cenionych ilustratorów. Do najwybitniejszych prac G. należą ilustr. do Woltera Oeuures wyd. Cramera (1768-1774), Racine'a Oeuvres (1768), Corneille'a Theatre (1764), Marmontela Contes moraux (1765), Rousseau Nouvelle Hilolse (1761), SuiHylMemoires (1747), Terencjusza Comidies (1753). Współpracował z innymi grafikami przy ilustrowaniu Ovidiusza Les Mttamorphoses (1767) i Boccaccia Dicamłron (1757). Przy tym ostatnim wyd. współpracowali Boucher, Cochin i Eisen. W 1. późniejszych 1765-1781 przy współpracy Cochina wykonał przeszło 200 ryc. do serii almanachów (jeden z piękniejszych: Almanach de la Loterie de Tkole militaire, 1769).
L. Rćau: La Gravure cTillustration. 1928.
GRAWER (rytownik) zob. RYTOWNICTWO. GRAWEROWANIE zob. RYTOWNICTWO.
GRAWIUROTINTA, otrzymywanie matowych reprodukcji na błyszczących papierach ilustracyjnych przez nadruk na gotową reprodukcję pasty matowej lub też przez użycie do druku specjalnej farby matowej.
GRAŻDANKA (ros. grażdanskij szrift, grażdanskaja azbuka), narodowe, ojczyste pismo, przede wszystkim rosyjskie, ponadto zaś niektórych narodów Związku Radzieckiego oraz innych narodów słowiańskich (Bułgarów, Serbów), oparte na cyrylicy. G. jest następstwem re-
825
826
GREBEL
formy przeprowadzonej przez Piotra I (1708) w zakresie stosowanego dotychczas cyrylickiego półustawu ^Cyrylica). G. wykazywała dwa rodzaje zmian w stosunku do półustawu: w zakresie kroju opierała się na charakterze nowego, okrągłego pisma moskiewskiego XVn/XVHI w., w którym ogłaszano gramoty i prowadzono korespondencję dyplomatyczną, oraz na kroju pism dawnych rpsów, pisma stosowanego na kartach tytułowych i mapach, wreszcie na kroju *pis-ma drukarskiego, łacinki; druga zmiana widoczna jest w zakresie zasobu znaków i uproszczenia zasad ortograficznych cerkiewno-słowiańskich. Usunięto litery iże, omega, ot, psi, ksi, uk, akcenty i skróty, wprowadzono natomiast nowe znaki: e twarde (e oborotnoje) oraz je, ja(e, H w miejsce *ligatur). Czcionki i matryce G. wykonał M. Jefremow. G. z 1708 wykazywała wiele niekonsekwencji, praktycznie zaś, w druku, używano nadal niektórych znaków półustawu. Jedną z ważniejszych prób reformy G. podjął J.K. Grot: Russkoje prawopisanije (1885). Radykalną reformę przeprowadzono dopiero z inicjatywy władzy radzieckiej; na podstawie uchwały Ludowego Komisariatu Oświaty (23 XII 1917) zatwierdzonej przez Radę Komisarzy Ludowych (10 X 1918) wprowadzono nowy system i zasady pisowni w obrębie G., obowiązujące w podstawowym zakresie do dnia dzisiejszego. Odrzucono litery zbędne (znaki na dźwięki już nie wymawiane, np. dwojakie 'i', wygłosowe jery) i uściślono bardzo dotąd chwiejne zasady pisowni. Zmodernizowaną graż-dankę zaczęły przejmować ludy i narody wchodzące w obręb Związku Radzieckiego, nie posiadające dotychczas własnego alfabetu (w tym zakresie ostatnie kroki poczyniono w 1. 1938-1940). G. wprowadzona na usługi wielu narodów zamieszkujących europejską i azjatycką część ZSRR jest odpowiednio przekształcona, zależnie od właściwości fonetycznych danego języka; w tym zakresie podejmowane są od czasu do czasu reformy mające na celu wprowadzenie jak najdalej posuniętej zgodności między znakami alfabetu a zasobem fonetycznym języka. Na zasadzie G. powstały m. in. alfabety: azerbejdżański, kazachski, kirgiski, tadżycki, turkmeński i uzbecki.
A.G. Szicgal: Graficzeskaja osnowa russkogo grażdanskogo szrifta. 1947. N.W. Baranskaja: Gmżdanskij szrift i kniga pietrowskogo wriemieni. "Wiestnik Akad. Nauk SSSR" 1948 nr 5.
GREBEL (Grobel) Ignacy (ok. 1741-1790), księgarz, drukarz i nakładca. Pochodził ze Śląska; przypuszczalnie ok. 1755 przybył do Krakowa. Już w 1775 wydał Katalog książek polskich. W dwa lata później używał tytułu bibliopola JKM i Akademii Krakowskiej, prowadząc książki poi., łac, niem., fr. i wł. Co roku wydawał katalogi lub suplementy do nich, opatrując je własnym sygnetem.
Z kolei podjął wydawanie kalendarza, drukowanego, podobnie jak katalogi z 1. 1775-1779, w Drukarni Seminarium Biskupio-Akademickiego. Po usilnych zabiegach uzyskał od Stanisława Augusta przywilej (12 V 1781) na dziedziczne prowadzenie drukarni z prawem używania tytułu typografa JKMci. Wyposażywszy drukarnię w sprowadzone z Niemiec prasy i czcionki, uruchomił ją w domu własnym przy ul. Grodzkiej 14, gdzie również przeniósł księgarnię. Księgarnia była jak na owe czasy zupełnie dobrze zaopatrzona w książki, zarówno poi., jak obce, a w lokalu drukarni G. starał się stworzyć ośrodek życia kulturalnego i towarzyskiego Krakowa, gdzie przeglądano pisma poi. i zagraniczne oraz prowadzono dyskusje. Na Podgórzu posiadał komisowy skład swych wydawnictw oraz filie księgarskie w Tarnowie i Lublinie. We własnej drukarni G. podjął szerszą działalność wydawniczą i w ciągu dziewięciu lat wydał ok. 140 poz., z czego 53 treści religijnej, pozostałe z filozofii, historii, przyrody, medycyny, wychowania oraz broszury popularne i poli-tyczno-aktualne. Od 1784 ogłaszał corocznie zapowiedzi lub wykazy wydawanych książek. Od 1784 wydawał tygodnik społeczno-obyczajowy "Zbiór Tygodniowy Wiadomości Uczonych".
PSB VIII. J. Pachoński: Drukarze, księgarze, bibliofile krakowscy 1750-1815. 1962.
GRECJA. Na ogólną liczbę ludności 8612000 ilość bibliotek w 1966: narodowe 2, szkół wyższych różnych typów 27 (w 1964), specjalnych 66, powszechnych 220, szkolnych 1222. Wydano w 1966: książek 1386 tyt., w tym przekładów 82; czasopism 1495 tyt., w tym dzienników 902.
Bibliografia. Ważniejszymi bibliogr. retrospektywnymi są: Legrand E., Bibliographie helUniaue ou description raisonnie des ouvrages publiis par des Grecs au XV et XVI siecles (t. 1-4, Paris 1885-1906); Toż... au XVIII siecle (t. 1-2, Paris 1918-1928); Gines D.S.,Mexas V.G.,Ellenike bibliografia 1800-1863 (t. 1-2, Athen 1939-1941, t. 3, Athen 1941-1952). Brak centralnego ośrodka odpowiedzialnego za bieżącą bibliogr. narodową zastępuje częściowo "Bulletin Analytique de Bibliographie Hellenique", od 1945 wyd. jako rocznik przez Instytut Francuski w Atenach. W 1960 rozpoczęto wydawanie w j. fr. przeglądu wydawnictw gr. dla zagranicy pt. "Bulletin de Bibliographie Hellenique". Bibliogr. bibliografii gr. jest praca G.I. Phousarasa Bibliografia ton Ellenikón biblio-graphikon 1791-1947 (Athen 1961).
Biblioteki. Po odzyskaniu niepodległości w pocz. XIX w. zaczęły powstawać pierwsze bibl. narodowe. Duże zasługi położył tu patriota i polityk J. Capo d'Istria, który w 1828 stworzył w Eginie podwaliny przyszłej Biblioteki Narodowej. Po przeniesieniu stolicy do Aten
827
828
GRENOWANIE
rząd gr. dekretem z 1834 ustanowił Centralną Bibliotekę Publiczną, która niebawem stała się Biblioteką Narodową G. Dzięki darom i *egzemplarzowi obowiązkowemu (od 1835) pod koniec stulecia liczyła ona ok. 250000 wol., w ciągu następnych lat 50 wzrosła do 800000, z przewagą dzieł z zakresu starożytności, literatury państw bałkańskich i piśmiennictwa nowogr. Wydawnictwa z dziedziny prawa i ekonomii gromadzi Biblioteka Parlamentu, zał. w 1844, posiadająca również egzemplarz obowiązkowy. Spośród bibl. wyższych uczelni najstarsza jest Biblioteka Uniwersytecka w Atenach istniejąca od 1842, która posiada kilkadziesiąt bibl. zakładowych. Podręczniki gromadzą liczne kluby studenckie. Istnieje również Biblioteka Uniwersytecka w Salonikach, zał. w 1926. W Atenach i Salonikach skupiają się nadto bibl. innych wyższych uczelni, jak Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Rolniczej, Pedagogicznej, Akademii Sztuk Pięknych itp. Charakter naukowy posiadają również bibl. państwowe zakładane przez Ministerstwo Oświaty lub tow. literackie i kulturalne w ciągu drugiej poł. XIX w. Niektóre z nich zawierają kolekcje starych rpsów, *inku-nabulów i obiektów muzealnych, jak np. bibl. na wyspie Chios czy w Heraklion na Krecie. Po drugiej wojnie światowej Ministerstwo Oświaty rozpoczęło reorganizację bibl., zwłaszcza miejskich i komunalnych, które były dotąd prezencyjne. W 1951 powstała w Eginie pierwsza publiczna wypożyczalnia dla dzieci i młodzieży. System wypożyczania i wolny dostęp do półek przyjął się we wszystkich bibl. publicznych państwowych i miejskich. Sieć bibl. powszechnych i szkolnych podlega Ministerstwu Oświaty, które przydziela im co roku znaczną ilość podręczników (ponad 140000 wol.).
Zob. też Biblioteki w starożytności.
S. Peppa-Xeflouda: Libraries in Greece. "Buli. de 1'Unesco a 1'Intention des Bibl." 1958.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Pierwsze wzmianki o powstaniu handlu księgarskiego pochodzą z V w. p.n.e. Były nawet stałe miejsca, gdzie sprzedawano książki, głównie w Atenach; wywożono je także drogą morską i lądową na Wschód i Zachód. Handel książkami nabrał większego znaczenia, gdy w Ul w. p.n.e. powstała słynna bibl. w Aleksandrii. Ruch wydawniczy w pojęciu współczesnym rozpoczął się w pocz. XIX w., szczególnie zaś po wyzwoleniu spod panowania tur. (1822), jednak pierwsze dzieła (prace z dziedziny sztuki) zostały wyd. we Włoszech. W 1. 1847-1852 w Hermapolis na wyspie Syros pojawiły się pierwsze próby założenia stałych wydawnictw. W tym czasie książki wydawano na koszt autorów. Utworzona w drugiej poł. stulecia Spółka Wydawnicza "Phexis" pierwsza wydrukowała pełną serię gr. autorów starożytnych i zaprezentowała dzieła autorów współczesnych. Firma ta zapoczątkowała sprzedaż ratalną.
W 1. 1905-1920 założono szereg nowych firm wydawniczych. W 1918 Spółka Wydawnicza Eleftheraudakis wydała 12-tomowy Leksykon encyklopedyczny, a w 1925 Wydawnictwo Pyrsos 24-tomową Encyklopedię gr. Przed drugą wojną światową prosperowało w G. dziesięć dużych firm wydawniczych, a podczas wojny liczba ich co najmniej podwoiła się. Ośrodkiem handlu księgarskiego stały się Ateny. Pomnożyły się wydania wybitnych autorów zagranicznych. Z istniejących w 1952 w G. 32 wydawnictw i ok. 300 firm księgarskich znaczna większość jest zgrupowana w Atenach. Tylko jedno wydawnictwo: Pechlivanides et Cie, jest specjalistyczne (historia sztuki). W 1962 wydano 2241 tyt., najwięcej z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych i prawa (926) oraz literatury pięknej (481). Z ogólnej liczby 84 tłumaczeń 29 było z j. ang. Wysokość nakładów waha się od 1500 do 10000 egzemplarzy. Bardzo dużą rolę odgrywa w G. import książek, głównie z Turcji.
GRECS DU ROI zob. DRUK GRECKI, GARA-MOND C, PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
GREENAWAY Kate (1846-1901), ilustratorka ang. specjalizująca się w twórczości dla dzieci. Wydała, za pośrednictwem Łdmunda Evansa, drukarza i drzeworytnika, szereg książek dla dzieci z własnym tekstem i akwarelowymi rysunkami, reprodukowanymi w kolorowym drzeworycie. Najbardziej charakterystyczne dla stylu G. były Under the window (1878) i Marigold garden (1885).
GREGORI Giovanni i Gregorio de', z Forli, drukowali wspólnie w Wenecji w 1. 1482? -1503; wydali ok. 130 druków. Od 1506 do 1520 Gregorio drukował sam. Druki jego zasługują na wyróżnienie ze względu na liczne, pięknie wykonane przez niego drzeworyty. W 1514 nie przerywając działalności drukarskiej w Wenecji, G. wydrukował w Fano pierwszą książkę arab. Septem horae cano-nicae.
GREINIGER Johannes zob. GRUNINGER Jo-
hannes.
GREN zob. GROSZEK.
GRENOWANIE (ziarnowanie), technika nadawania powierzchni skóry, papieru, metali i innych materiałów postaci ziarnistej. G. w *litografii podnosi walory artystyczne rysunku. G. powierzchni skóry różnić się może wielkością ziarna i jego układem krzyżowym, prostolinijnym lub podłużnym.
Zob. też Groszek, Groszkowy sposób.
829
830
GRENLANDIA
GRENLANDIA zob. NORWEGIA.
GREUZE Jean-Baptiste (1725-1805), fr. malarz, rytownik. Prace graficzne stanowią mały procent jego twórczości. Jako malarz i rysownik wpłynął na sztukę swego okresu. Wg jego projektów ukazały się: Marmon-tela Contes moraux (1761), Rousseau Nouvelle Hiloise (1761), Ariosta Orlando furioso (1773), Billardona Rosę ou la fetę de Salency (1768), Tetes de diffhants caractires (1766, ryto-wał Ingouf) i Divers habillements suwant le costume d'Italie (1768).
M. Sander: Die illustrierten franzósischen Bticher des 18 Jhrh. 1926.
GREVIN Alfred (1827-1892), fr. rysownik, ilustrator. Autor kilku tysięcy drobnych ilustr. zawierających akcenty humorystyczne ze świata i półświatka paryskiego. Pracował kolejno dla czasop. "Journal Arnusant" (1858), "Petit Journal pour rire" (1860) i dla "Le Charivari" (1869). Publikował również cykle albumowe o barwnych litografiach pt. Les Filles d'Eve, Le Monde amusant, Fantai-sies parisiennes. Ilustrował Pierre Wrona Paris vicieux i La Chatne des dames.
H. Betaldi: Lej Graveurs ilu XIX". 1888.
GRIEN (właśc. Baldung Hans, ur. 1476?), niem. malarz i rytownik. Pierwsze drzeworyty G. drukowano w Norymberdze. Tutaj przy współudziale H. *Schauffeleina i J. *Wechtlina wykonał ilustr. do U. Pindera Speculum Passionis (1507), Beschlossen Gart (1505). Najwięcej jego drzeworytów pochodzi z okresu sztrasburskiego. Należy tu m. in. 10 ilustr. do Die zehn Gebot M. Weida z 1516, drzeworyty do Hortulus anitnae z 1. 1511, 1512 oraz liczne portrety (m. in. Marcina Lutra) i drzeworyty ornamentalne (w postaci ramek z białym ornamentem na czarnym tle) oraz ekslibrisy. Dziełem G. przeznaczonym dla czytelnika polskiego jest drzeworyt "Ukrzyżowania" ze św. Sta-nisławem i św. Florianem w Missale Cracoviense (Strasburg 1510). Do Krakowa dotarły także oryginały drzeworytów G. w postaci klocków z Pindera Speculum passionis (1507).
M. Consuelo Oldenbourg: Die Buchholzschnitte des H.B.C. 1962 "Studien zur deutschen Kunstgeschichte".
GRIPFO Francesco z Bolonii (zjn. 1518 lub 1519), snycerz-liternik późnego wł. Renesansu, współpracownik oficyny A. *Manutiusa w Wenecji. Projektował i ciął dla niego matryce do odlewu czcionek humanistycznych pism drukarskich. Pisma G. użył w 1495 Manutius drukując traktat Piotra Bejnbo De Aetna. W 1499 użył innych czcionek G. do druku najpiękniejszego dzieła typografii weneckiej Francesco Colonny *Hypnerotomachia Poliphili. W 1500 G. wyciął dla Manutiusa matryce pochyłego pisma
831
łac. Odlane z nich czcionki użyto w 1501 po raz pierwszy do składania tanich, podręcznych wydań klasyków. Serię 28 pozycji zapoczątkowano poematem Wergiliusza Opera. W 1503 drukarz Geronimo Soncico z Fano drukował kursywą G. wydanie Pctrarki. W 1516 G. wrócił do Bolonii i prowadził tam własną drukarnię. Repliki antykw weneckich G. lub ich plagiaty szybko upowszechniły się we Florencji, Rzymie, a potem w Lyonie, Bazylei, Hiszpanii, Moguncji, Strasburgu, Erfurcie, Wrocławiu (Win-kler, 1538) i Anglii. W naszych czasach na piśmie drukarskim G. wzorowali się liczni liternicy. Do najbardziej udanych replik należą kroje wykonane w Monotype Co. w 1923 "Poliphilus", w 1929 "Bejnbo".
F. Ongauia: L'Art de Uimprimerie i Venise. 1896-7. F. Mu-zika: Die schone Schrift. 1965.
GRISAILLES, technika polegająca na ograniczeniu kolorytu do podstawowej szarej barwy. Modelunek uzyskuje się przez różne nasilenie tonacji i *szrafowania oraz częste konturowanie rysunku. Ta maniera malarska, rozpowszechniona od XIV w. w rniniatorstwie fr. (stąd nazwa) oraz niderlandzkim, wyprzedziła w malarstwie tablicowym stosowane przez van Eycków kompozycje monochromatyczne. W miniatorstwie poi. klasyczna technika ta nie przyjęła się ogólnie, rozwijało się natomiast od końca w. XIV malarstwo monochromatyczne zastosowane głównie do liter inicjałowych, operujące zwykle tonacjami błękitu, zieleni i purpury (*Farby). Figuralne kompozycje wplecione w *inicjały wykonane monochromatycznie występują na terenie Śląska w pocz. XV w. (Mszał Mikołaja z Nysy ok. 1410 w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego, 7572), w regionie małopolskim ok. poł. XV w. (Mszał w Katedrze Gnieźnieńskiej, Ms 146).
GRODDECK Gotfryd Ernest (1762-1825), filolog klasyczny, bibliotekarz. Studiował w Getyndze. W 1. 1797-1804 był bibliotekarzem *Czartoryskich w Puławach, gdzie opracował schemat nowej klasyfikacji rzeczowej. Od 1804 jako kierownik Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie prowadził działalność nowatorską w zakresie: katalogowania, udostępniania (regulamin dla czytelników, ewidencja wypożyczeń) oraz planowego powiększania i unowocześniania zbiorów (uwzględnianie dezyderatów katedr, wymiana dubletów, kontakty z firmami księgarskimi i wydawniczymi oraz bibliotekami uniwersyteckimi w kraju i za granicą). Przebudował lokal Bibl., odnowił sprzęt i zreorganizował drukarnię uniwersytecką.
GRÓDECKI (Grodziecki, znany za granicą jako God-reccius) Wacław (ok. 1535-1591), duchowny i kartograf. Kształcił się na Uniwersytecie Jagiellońskim, potem w Lip-
832
GRÓLL
sku. Po trzyletnim pobycie we Włoszech wrócił do Polski, a następnie udał się na Morawy do Brna. W Lipsku jako młody student opracował mapę Polski w podziałce 1:1680000 wyd. przez J. *Oporina w Bazylei ok. 1562, z pismem dedykacyjnym dla Zygmunta Augusta i indeksem 724 nazw geograficznych. Mapa jest przeróbką "milionówki" B. *Wapowskiego z dodaną bardzo zniekształconą częścią wschodniej Polski. Wobec zaginięcia oryginału Wapowskiego dzieło G. uchodziło przez długi czas za pierwszą mapę Polski i miało liczne przedruki i przeróbki.
K. Buczek: Ślązacy w kartografii poi. 1937.
GRODEK Andrzej (1901-1959), ekonomista, historyk, bibliotekarz, bibliograf. W 1931 rozpoczął pracę w Bibliotece Wyższej Szkoły Handlowej, zwanej później Szkołą Główną Planowania i Statystyki w Warszawie. Opracował (1931-1939) jej katalog rzeczowy, oparty na systemie klasyfikacyjnym Biblioteki Kongresu USA (*Library of Congress), który po przełożeniu na j. poi. przystosował do potrzeb miejscowych. Jeszcze przed 1939 rozpoczął pracę nad Katalogiem Biblioteki Szkoły Głównej Handlowej, wyd. w 1945. Katalog ten został opracowany w układzie przedmiotowym, jako jeden z pierwszych w Polsce, i stanowi cenny wkład do praktyki *katalogu przedmiotowego. W czasie okupacji opiekował się Bibl. i chronił jej zbiory przed wywiezieniem, w 1. 1945-1947 jej dyrektor. Był jednym z organizatorów bibliotekarskiej Konferencji Krynickiej w 1951 oraz przewodniczącym Stów. Bibliotekarzy Polskich w 1. 1952-1956. Jako bibliograf brał udział od 1951 w redagowaniu "Przeglądu Bibliograficznego Piśmiennictwa Ekonomicznego", a w 1954 zainicjował Bibliografię polskiej myśli ekonomicznej 1831-1871 (pow.).
H. Uniejewska: A.G. jako bibliotekarz i bibliograf. "Prz. Bibl." 1960 z. 2.
GRODZISK, miasteczko w Wielkopolsce, własność w XVI w. Stanisława Ostroroga, protektora luteranizmu, później wdowy Zofii z Tęczyńskich. Siedziba ministra Erazma Glicznera i założonej przez niego szkoły luterskiej. Były tu dwie drukarnie różnowiercze: Jana Glicznera, z której wyszło kilka druków Erazma G. i kilka Piotra Mycielskiego w 1. 1572-1573 (w sumie ok. dziesięciu pozycji), oraz *Neringa w 1. 1579-1581, który tu przybył z Poznania.
A. Kawecka-Gryczo wa: Kartka z dziejów Reformacji w Wielkopolsce. W: Munera litteraria. Księga ku czci Profesora Romana Pollaka. 1962. Drukarze dawnej Polski. T. 4. 1962.
GRÓLL Michał (1722-1798), najwybitniejszy drukarz, księgarz, wydawca i nakładca w Polsce w drugiej poł.
XVIII w. Pochodził z Norymbergi. Od 1750 przebywał w Dreźnie, gdzie zajmował się twórczością naukową z zakresu historii sztuki i publicystyką na tematy moralno-obyczajowe. Współpracował z czasop. "Der Mensch" i "Der Hofmeister". W 1755 prowadził z J.W. Harpeterem księgarnię nakładową, zaś od następnego roku posiadał już własny magazyn księgarski. Za pośrednictwem Chrystiana Bogumiła Friesego, redaktora wyd.
SIELANKI POLSKIE
Z ROŻNYCH AUTORÓW
Frontispis i karta tytułowa w jednym z druków M. Grolla
w Dreźnie w 1754 czasop. "Journal Litteraire de Polo-gne", nawiązał kontakty z warszawskim rynkiem wy-dawniczo-księgarskim. W połowie 1759 G. przybył do Warszawy. Zamieszkał na Zamku, został komisantem królewskim, od początku 1762 występował w charakterze uprzywilejowanego licytatora z własnym biurem ogłoszeń, zaś 8 IV 1762 otrzymał serwitoriat królewski. W maju 1763 przeniósł się z Zamku do Mary-wilu przy ul. Senatorskiej, gdzie wynajął pomieszczenia na biuro ogłoszeń, posiedzenia aukcyjne, księgarnię i mieszkanie prywatne, a z czasem również na drukarnię. Odtąd jego działalność związana była przez długie lata z Mary-wilem. Akcję wydawniczą, księgarską i nakładową rozwijał już od 1760. W 1. 1760-1765 wydawał w Dreźnie czasop. "Dresdnisches Magazin", w Warszawie zaś w 1. 1762-1763 i 1778-1779 pierwsze poi. pismo ogłoszeniowe "Warszawskie Ekstraordynaryjne Tygodniowe Wiadomości" oraz w 1. 1770-1777 "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne", najwybitniejsze czasop. literackie czasów stanisławowskich. Ponadto wydawał swoim nakładem wiele dzieł literackich i naukowych, w większości tłum. z j. obcych. Od początku swego pobytu w Warszawie sprowadzał wielkie ilości dzieł z różnych krajów Europy oraz nowości wydawnicze drukarń krajowych, zwłaszcza
833
834
GR.OHMANN
prowincjonalnych. Ściślejsze kontakty utrzymywał z drukarniami *Szlichtynów i Pillerów we Lwowie, I. *Grebla w Krakowie, bazylianów w Supraślu i *Drukarnią Akademii w Wilnie. W swoim "Kalendarzyku Politycznym" na 1. 1775-1780 zamieszczał nawet rejestrację bieżącej produkcji wydawniczej kraju od 1764. Jego firma spełniała zatem rolę centrali księgarskiej. Z biegiem czasu, szczególnie w latach osiemdziesiątych, G. rozbudował sieć filii księgarskich i składów w różnych miastach Polski, zwłaszcza na wschodzie (Lwów, Wilno, Kamieniec Podolski, Mohylów), a także brał udział w ekspediowaniu książek na jarmarki oraz na kontrakty w Dubnie, Nowogródku i Mińsku. Działalności księgarskiej G. towarzyszyła znakomicie zorganizowana reklama. Wydał mnóstwo katalogów księgarskich w j. poi., niem., fr. i łac, a na łamach prasy warszawskiej, wileńskiej, lwowskiej i toruńskiej opublikował olbrzymią ilość ogłoszeń księgarskich i wydawniczych. W prasie warszawskiej reklamował również swoją długoletnią działalność aukcyjną. W 1768 otworzył przy swej księgarni marywilskicj publiczną czytelnię i wypożyczalnię książek, jedną z pierwszych w Warszawie. Do 1778 G. wydawał swoje nakłady częściowo w Dreźnie i Lipsku (u J.G.I. *Breitkopfa), częściowo zaś w Warszawie najpierw u pijarów, a od 1770 u jezuitów. Przywilej na założenie własnej drukarni otrzymał od króla 21 VIII 1775, a 12 IV 1776 przyjął obywatektwo Miasta Starej Warszawy. Drukarnię uruchomił na wiosnę 1778. Była to najlepiej zorganizowana i wyposażona tłocznia w Polsce XVIII w. W 1784 posiadała cztery prasy, bogaty asortyment rokokowych winiet, wykonywanych m. in. przez M. Keyla, komplety wyborowych czcionek, sprowadzonych z zagranicy, wśród nich oparte na wzorach paryskiego gisera P.S. *Fourniera oraz zapewnione dostawy najlepszych gatunków papieru. Drukowane przez G. dzieła odznaczały się starannością i wysokim poziomem estetycznym w skali europejskiej. W swej drukarni tłoczył G. dzieła najwybitniejszych pisarzy poi.: I. Krasickiego, A. Naruszewicza, F.D. Kniaźnina, W. Bogusławskiego, F. Karpińskiego, M. Krajewskiego, S. Staszica, H. Kołłątaja, F.S. Jezierskiego i innych. Spod jego pras ukazało się mnóstwo wartościowych przekładów dzieł pisarzy zachodnioeuropejskich, takich jak: P. Metastasio, H. Fielding, A. Pope, J. Racine, J.B. Moliere, P. Destouches, Voltaire, J.J. Rousseau, J.F. Marmontel, S.F. de Genlis, J.P. de Florian i inni. Oprócz licznych dzieł literackich, naukowych, teatralnychi publicystycznych, oryginalnych i tłum. z j. obcych, drukował czasop., gazety, kalendarze, publikacje urzędowe, wydawnictwa ulotne oraz podręczniki dla szkół Komisji Edukacji Narodowej. Szczególną aktywnością wyróżniał się w okresie Sejmu Czteroletniego, współpracując ze stronnictwem patriotycznym. Szereg jego książek przedrukowywały nielegalnie drukarnie prowincjonalne:
Szlichtyna we Lwowie, akademicka i I. Grebla w Krakowie, pojezuicka w Sandomierzu, dominikanów w Łucku, bazylianów w Supraślu i prymasowska w Łowiczu. Aby uchronić własne wydawnictwa przed tego rodzaju praktykami, G. protestował w licznych odezwach oraz zmuszony był zaopatrywać się w liczne przywileje nakładowe, których Stanisław August chętnie mu udzielał. W dowód uznania jego zasług dla rozwoju kultury narodowej król obdarzył go tytułem konsyliarza nadwornego (13 I 1777) i medalem "Merentibus". Przewrót targowicki i późniejsze wydarzenia polityczne zahamowały rozwój życia wydawniczego w kraju, toteż od poł. 1792 datuje się schyłek działalności drukarskiej i księgarskiej G. Ponieważ jego syn Karol, którego wykształcił u D. *Cho-dowieckiego w Berlinie na doskonałego sztycharza, zrezygnował z zawodu drukarza, G. przekazał w 1795 tłocznię swemu zięciowi Janowi (Krzysztofowi) Bogumiło-wi Ragoczemu, pod którego firmą działała ona jeszcze w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. W 1790 zamieszkał G. w pałacu Joachima Chreptowicza przy Długiej 543, tam też przeniósł drukarnię, salę aukcyjną i kantor ogłoszeń. Nowych przenosin dokonał w 1794 do domu Jacob-sonowej na Lesznie (nr 724). W 1795 Ragoczy umieścił drukarnię w Rynku Starego Miasta pod nr 52. Księgarnię marywilską G. zatrzymał w swoich rękach i prowadził ją wraz z synem do śmierci. W 1806 została sprzedana na licytacji. Zob. tab. 44(2). PSBIK.
GROHMANN Karol zob. GROMAN Karol.
GROLEER de Serweres Jean (1479-1565), generalny skarbnik wojsk fr. w Mediolanie, od 1545 minister skarbu; humanista, przyjaciel A. *Manutiusa (którego wydawnictwa skupywał) i Guilleauma Budę, sławny bibliofil. Zgromadził wspaniałą bibl. obejmującą 3000 dzieł w najpiękniejszych i niedościgłych pod względem artystycznym oprawach, zachowaną do dziś w ponad 550 wol. Podczas pobytu w Italii upodobał sobie włoską *oprawę renesansową. Stamtąd przywiózł do kraju wzory techniczne (rysunki negatywnych *tłoków) i wraz z materiałem technicznym dał introligatorom fr. impuls do stworzenia nowych kompozycji dekoracyjnych na oprawach, niezrównanych w wyszukanym smaku, specyficznie fr. Miał specjalnego dostawcę (J. Colombel w Awinionie) najlepszej skóry, autentycznego marokinu, sprowadzanego ze Wschodu przez Wenecję lub z Afryki przez Hiszpanię. Dla uzyskania barwnej dekoracji na oprawach G. używano wosku barwionego i kolorowych kawałków skóry marokinu, zdobionych "a fleur" ^Oprawa mozaikowa). Oprawiano w różnokolorowy marokin i brunatną lub czerwoną skórę cielęcą. Nie używano
835
836
GROMADZENIE ZBIORÓW
tkanin. Grzebiety opraw mają 5-7 zwięzów lub są gładkie, często nie zdobione, a brzegi kart są złocone. W książce znajduje się 6-8 kart ochronnych, czystych, w tym jedna pergaminowa. Na dolnej okładzinie spotyka się dewizę: "Portio mea, Domine, sit in terra viventium" (Panie, niech cząstka moja pozostanie wśród żywych na ziemi). Jego dewiza własnościowa "Jo. Grolieri et amicorum", tłoczona na oprawie, nie była frazesem. Książki swe pożyczał przyjaciołom. Miewał w tym celu kilka egzemplarzy jednego dzieła. Trudno zidentyfikować mistrzów G., ponieważ oprawy nie są podpisane. Przypuszcza się, że przywiózł do Francji introligatorów-artystów z Włoch. Badania opraw G. nie są jeszcze zakończone. Wśród uczonych istnieją rozbieżności w klasyfikacji poszczególnych grup opraw i ich pochodzenia. L. Michon rozróżnia osiem grup opraw G., z których dwie pierwsze przypisał warsztatom mediolańskim, a sześć następnych paryskim, tj. warsztatowi de Blois 1503-1516, introligato-rowi-drukarzowi G. *Tory'emu, dwu introligatorom królewskim: E. *Roffet i Claude de Picques oraz dwu warsztatom anonimowym z tzw. plecionką geometryczną (1540-1550) i warsztatowi zw. au trefle. Książki grupy pierwszej uznał Michon za własność Etienne'a, ojca G., po którym syn miał je odziedziczyć. (Nie zgadza się z tym I. Schunke). Zdobią je *plakiety kameowe, a na obcięciach malowany herb rodziny Grolierów. R. Devauchelle wydzielił cztery zasadnicze typy opraw G.: jeden włoski i trzy francuskie z dekoracją *plecionki wstęgowej .odbiciami tłoków Alda, z mozaiką lub bez oraz z dekoracją architektoniczną. Loubier dał sześć grup chronologicznych i jego schematem najczęściej posługuje się literatura przedmiotu. Do grupy pierwszej mediolańskiej (1506-1510) zaliczył Loubier oprawy z plakietą w stylu starożytnej kamei. *Bordiura i naroża wypełnione odbiciami pełnych tłoków (kwiaty Alda), przeważnie złoconych. Bez dewizy J.G., ale zdarza się na obcięciu herb rodziny G. Guig-nard przesuwa działalność warsztatu mediolańskiego dla G. na ok. 1510-1516. Właściwy styl G. rozpoczyna grupa druga, francuska (1530-1540). Jest to dekoracja wstęgowa ze wzorem geometrycznym o Uniach prostych i łukowych, uzupełniona złotymi odciskami arabeskowych tłoków pustych i szrafowanych. Centrum dekoracji wypełnia napis skróconego tytułu dzieła, z dewizą J.G., która utrzymuje się również na oprawach grup następnych. W grupie trzeciej (Francja od 1540) dekoracja wstęgowa, często barwiona, przybiera skomplikowane formy figur rombowych. *Kartusz ze złoconych lub mozaikowych arabesek pełnych, pustych lub szrafowanych otacza wyciśnięty pośrodku tytuł dzieła. Grupę czwartą francuską (od 1550) charakteryzuje dekoracja wstęgowa, a raczej rzemykowa, której liczne załamania i krzywizny tworzą własny kontur, uzupełniony szrafowanymi, zło-
conymi lub mozaikowymi arabeskami, a także ornamentem radełkowym (*Płecionka P. wstęgowa). Do grupy piątej Loubier włączył tzw. styl Geoffroy Tory. Są to nieliczne oprawy ozdobione arabeskami otaczającymi koło wypełnione tytułem dzieła, bez dekoracji wstęgowej. Ostatnią, szóstą grupę, tworzą oprawy z dekoracją wstęgową o skomplikowanych liniach geometrycznych, zawijanych w ósernkowate pętle z tłem wypełnionym arabeskami złoconymi. Jest to zapowiedź nowego stylu a la fanfarę (*Oprawa a la fanfarę), którego najstarszy przykład wystąpił na oprawie dzieł Plutarcha w 1558. Loubier pominął w swej systematyce *oprawy architektoniczne dla G., bardzo charakterystyczne i ogromnie rzadkie (znanych jest zaledwie 12 wol.) oraz oprawę tzw. mediolańską z 1. 1510-1520 z superekslibrisem G. Na błękitnej jeszcze gotyckiej tarczy widnieją trzy złote monety, a nad nimi trzy złote gwiazdy. Znany jest tylko jeden przykład w bibl. Arsenału w Paryżu. W stylu opraw grolierowskich pracowały ówczesne warsztaty paryskie również dla wielu innych bibliofilów (np. dla T. *Mahieu i królów Francji). Oprawy G. osiągają w handlu zawrotne ceny (wl948 w Nowym Jorku 8750 dolarów).
Zob. też Azures, Fałszowanie opraw, Rombowy wzór.
Devauchelle I. Helwig I. L. Loubier: Der Buchein-band. 1926. L.M. Michon: La Reliure frtmęaise. 1951. I. Schunke: Rec. "Ztschr. des deutschen. Ver. f. Buchwesen" 1952. G. Guignard: Notes et hypothhes ci propos de J.G. W. Festschrift Ernst Kyriss. 1962.
GROMADZENIE ZBIORÓW (uzupełnianie zbiorów), planowe pozyskiwanie i wprowadzanie do bibl. właściwych materiałów bibl. (rpsów, druków, grafiki, kartografii, muzykaliów itp.). Odbywa się drogą kupna, wymiany, darów i *egzemplarza obowiązkowego. Opiera się na doborze odpowiednich zasad i środków działania, tj. na właściwej polityce G.z., zapewniającej nabycie materiałów zgodnie z profilem, zadaniami i wymaganiami budżetu danej bibl. oraz z *polityką biblioteczną państwa. Celowa organizacja zbiorów i czytelnictwa w skali krajowej wyznacza poszczególnym bibl. kierunek specjalizacji, określając dziedziny, z których dana bibl. winna gromadzić materiały. Specjalizacja może też polegać na obowiązującym daną bibl. możliwie wyczerpującym kompletowaniu wydawnictw krajowych i zagranicznych z określonych dziedzin lub regionów w myśl porozumienia międzybibliotecznego. Najdokładniej opracowane i wprowadzone w życie jest dobrowolne porozumienie bibl. Stanów Zjednoczonych A.P. zawarte w 1948 w Farmington (tzw. Farmingtoński plan). Uczestniczące w planie bibl. mają obowiązek gromadzić i udostępniać światu naukowemu zagraniczne wydawnictwa zwarte z zakresu przydzielonych im specjalności. Poza ramy
837
838
GROMAN
jednego państwa wykracza tzw. Skandia plan, opracowany przez Stowarzyszenie Skandynawskich Bibliotekarzy w 1957. Zawiera on porozumienie o *współpracy bibl. krajów skandynawskich w zakresie planowego uzupełniania zbiorów wydawnictwami zagranicznymi zarówno zwartymi, jak i ciągłymi z określonych krajów i określonych specjalności. Niezależnie od tej wspólnej polityki prowadzą one własną politykę G.z. Podobna współpraca bibl. rozważana jest również w krajach socjalistycznych (konferencja bibl. w kwietniu 1965, w Pradze). Szczególnie długofalowe obciążenia z tytułu prenumeraty czasop. i konieczność aktualizacji drogiego z reguły księgozbioru podręcznego wymagają właściwej polityki zakupów i wymiany zarówno w skali krajowej, jak i zagranicznej. Największą swobodę, ograniczoną jedynie podażą i posiadanym budżetem, daje bibl. przy G.z. kupno. Ta forma G.z. wymaga znajomości rynku wydawniczego i księgarskiego zarówno krajowego, jak zagranicznego. Zakupy krajowe, zwłaszcza wobec dużego popytu na nowości, ułatwia stały kontakt z wybranymi księgarniami. W ZSRR wprowadzono tzw. kolektor biblioteczny, placówkę handlu księgarskiego, która ma za zadanie planowo, systematycznie i terminowo zaopatrywać w nowości wydawn. określone bibl. na podstawie podpisanych z nimi umów. "W wielu krajach występuje również forma centralnego zakupu dla określonej sieci bibl. (naukowych, powszechnych, szkolnych). Kupno antykwaryczne, poza *antykwariatajni i *aukcjami, może być dokonywane także u dostawców prywatnych. Na aukcjach poi. prawnie zastrzeżono pierwszeństwo zakupu po cenach wywoławczych wydawnictw sprzed 1800 dla ^Biblioteki Jagiellońskiej, późniejszych dla *Biblioteki Narodowej. Zamówienia zagraniczne poi. bibl. są realizowane za pośrednictwem firmy "Ars Polona" oraz "Ruch". Ważnym źródłem G.z. jest wymiana biblioteczna, oparta o posiadane przez bibl. *dublety oraz własne, przydzielone, a czasem specjalnie na ten cel kupione wydawnictwa. Wymiana jest prowadzona na podstawie dwustronnych lub wielostronnych (multilateral-nych) porozumień między bibl. krajowymi i zagranicznymi. Wymianę zagraniczną bibl. prowadzą bezpośrednio lub za pośrednictwem Międzynarodowych Biur Wymiany (uchwalona w 1958 konwencja *UNESCO zastępuje dawną brukselską z 1886). Wymiana zagraniczna posiada specjalne znaczenie dla uzyskiwania wydawnictw znajdujących się poza handlem księgarskim. Międzybiblioteczną wymianę *druków zbędnych w Polsce reguluje częściowo Zarządzenie Min. Kultury i Sztuki z 16 III 1965. Dary, otrzymywane przez bibl. pojedynczo lub w większych zespołach (czasem w postaci legatu, tj. testamentowego zapisu na rzecz bibl. bez ustanowienia jej spadkobiercą), są cennym nabytkiem, o ile składają
się z dokumentów trudnych do uzyskania bądź stanowią celowo dobrane zespoły piśmiennictwa. Gdy nie odpowiadają profilowi bibl., pomnażają dublety i sprawiają kłopot, jeśli są obciążone warunkami trudnymi do wypełnienia (np. nierozdzielanie całości daru, którego części wymagają różnego opracowania i przechowania). We wszystkich prawie krajach pewne bibl. otrzymują *egzem-plarz obowiązkowy bądź w komplecie, bądź w wyborze. Zapewnia on bibl. kompletność w gromadzeniu piśmiennictwa, ale przysparza wiele pracy (egzekwowanie druków od wydawców i drukarń). Nabytki bibl. pochodzące z wymienionych źródeł, przekazywane na bieżąco do ^katalogowania, w odróżnieniu od opracowywanych stopniowo, nie skatalogowanych zasobów bibl., stanowią tzw. wpływ bieżący. Jest on w całości lubjw wyborze ogłaszany w Biuletynie nabytków, który dla wygody czytelników podaje często również *sygnaturę bibl. Zob. też Akcesja, Scalanie zbiorów, Zbiory specjalne W BIBLIOTECE.
K. Remerowa: Gromadzenie zbiorów w bibl. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. Ś B. Świderski: Współpraca bibl. w zakresie gromadzenia zbiorów. 1964.
GROMAN (Grohmann) Karol (1831-1885), dziennikarz i polityk, właściciel drukarni. W 1868 przystąpił jako wspólnik do nowo założonej we Lwowie przez Henryka Jasieńskiego Drukarni "Dziennika Lwowskiego". Po ustąpieniu Jasieńskiego w 1871 przyjął do spółki J. *Dobrzańskiego, przejmując zarazem druk "Gazety Narodowej" i zmieniając nazwę firmy na Drukarnia "Gazety Narodowej". W parę lat później G. spłacił Dobrzań-skiego. G. znany ze swych demokratycznych przekonań i działalności społecznej, w 1872 przyrzekł zatrudnionym u siebie składaczom udział w zyskach drukarni, a w 1878 utworzył fundację dobroczynną dla drukarzy. Od 1879 był honorowym członkiem Stów. Wzajemnej Pomocy Członków Sztuki Drukarskiej. W 1884 obrany został pierwszym przewodniczącym Gremium Drukarzy Typo-i Litograficznych tudzież Odlewaczy Czcionek. Po śmierci G. drukarnię początkowo dzierżawił, a później nabył Władysław Szyjkowski. Po Szyjkowskim koncesję otrzymała wdowa po nim Zofia (1908), a następnie jego syn Mieczysław. W 1908 drukarnia posiadała dwie maszyny i zatrudniała czterech składaczy i jednego maszynistę.
GROSZEK (grain, gren), w oprawach naturalny wygląd powierzchni *skóry w postaci drobnych ziarenek, również sztuczny wzór uzyskany przez wytłaczanie na gładkiej skórze za pomocą *stempla. Skór ze sztucznie wytwarzanym G. nie używa się do wykonywania mocnych opraw bibliotecznych, ponieważ ich liczko jest w pewnym stopniu osłabiane przez wytłaczanie. Po wyg-
839
840
GRUEL
lądzie naturalnego G. można rozpoznać gatunek skóry: marokin G. gruboziarnisty, safian G. drobnoziarnisty, świńska skóra G. z punkcikami powstałymi po usunięciu szczeciny, owcza skóra delikatny G., cielęca i wołowa skóra bez G.
GROSZKOWY SPOSÓB (lub ryciny śrutowe), odmiana *metalorytu, odbijana jak *druk wypukły przez zaczernienie powierzchni metalowej płyty. Odpowiednimi punktami i puncami (*Tłoki introligatorskie) wybijano i wycinano okrągłe oraz wzorkowe zagłębienia (które w druku pozostawały białe), wypełniając dekoracyjnie całą powierzchnię ryc. (stroje, tło, podłoga itp.). Główne kontury rys. pozostawały czarne, a ręce i twarze postaci opracowywano, podobnie jak w *drzeworycie, czarną kreską. Techniki tej używali dosyć krótko w drugiej poł. XV w. głównie złotnicy, pracujący na blachach ołowianych, cynkowych i miedzianych. Dzieje. G.s. wprowadzono w XV w., zastępując łamliwe drzewo płytkami metalowymi. Zachowało się bardzo mało odbitek tej rzadkiej techniki (w Cabinet des Estampes w Paryżu znajduje się m. in. Hortulus Conclusus datowany ok. 1445). Do Livres d'heures (*Godzinki) wprowadził tę technikę po raz pierwszy J. *Dupre w 1488, a za nim Philippe Pigouchet dla wydawcy S. *Vostre'a (rys. wykonany był białymi liniami na groszkowanym tle). Z ok. 1460 pochodził druk prawdopodobnie z Bambergu Sieben Freuden Maria u. Leiden Christi z 28 ryc. groszkowymi. Jedyny kompletny egzemplarz tej książki, zawierający 30 kart, znajduje się w Staatsbibliothek w Monachium. Fragmenty z pewnymi różnicami posiadają Londyn, Oxford i Paryż. Meditationes Turrecrematy, wyd. przez J. *Numeistra (Moguncja 1479-1480), ozdobione 20 ryc. groszk., były kopiami wyd. rzymskiego Ulricha Hana (1467). W Kolonii wyd. przez U. *Zella ok. 1488 Horolo-gium Bertholda ozdobione było 24 drzew, i 12 ryc. groszk. Późniejsze wyd. Horologium u J. Landena ok. 1498 zawierało 27 ryc. groszk. i 8 drzew. Od 1489 ryc. groszk. występowała jako ilustracja książki {Sahator Mundi w drukach J. *Koelhoffa), a od 1492 zastosowana została przez L. von Renchena jako *sygnet drukarski. W kilku drukach hiszp. G.s. wykonane były *bordiury do książek, jak np. Tirant lo Branek (Walencja 1490). Bibl. Jagiellońska posiadała siedem inkunabułów wykonanych techniką śrutową wysokiej klasy. Zostały one zrabowane przez hitlerowców po 1939.
Zob. też Grenowanie.
P. Kristeller: Kupferstich u. Holzschnitt. 1922. Z. Amei-senowa: Inkunabuły graficzne Bibl. Jagiellońskiej. 1924. M. Geis-berg: Geschichte d. deutschen Graphik vor Diirer. 1939.
GROTEFEND Georg Friedrich (1775-1853), niem. filolog klasyczny, nauczyciel gimnazjalny w Getyndze,
który wsławił się odczytaniem staroperskiego *pisma klinowego. Za podstawę odczytania przyjął 2 krótkie napisy, w których powtarzające się grupy znaków pozwoliły mu domyślić się w nich znanej z historii formuły wstępnej królów perskich: "X, wielki król, król królów, Y-ka króla syn, Achemenida". G. słusznie domyślił się w nich imion Dariusza i jego syna Kserksesa. Odczytanie tych napisów zostało przyjęte przez Towarzystwo Naukowe w Getyndze w 1802.
GROTESKA, *ornament o układzie pionowym lub poziomym, złożony z wici roślinnych i prostych lasek, na które są nanizane lub wplecione motywy figuralne i zwierzęce, twory fantastyczne, panoplia wojenne, instrumenty muzyczne, kwiaty, owoce i przeplatające się wstęgi, znany przede wszystkim z wykopalisk pompejańskich. G. stała się szczególnie popularnym motywem zdobniczym w dobie Renesansu najpierw we Włoszech, a później w całej Europie, jako jej północna odmiana jeszcze bardziej skomplikowana, wzbogacona ornamentem zawijanym, ażurowymi listwami i zwojami. Ponowne zainteresowanie G. nastąpiło w okresie klasycyzmu. W malarstwie miniaturowym ornamenty G. stosowane były w okresie Renesansu, łączone często z *arabeską w układach kandelabrowych. W miniatorstwie polskim wprowadzał je S. *Samostrzelnik.
GROTESK zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO, PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
GRUBOŚĆ PAPIERU zob. WŁASNOŚCI PAPIERU.
GRUDZIĄDZ
Drukarstwo i księgarstwo. W 1827 Karol Gustaw Roethe założył w G. księgarnię i drukarnię tłoczącą podręczniki szkolne, literaturę religijną oraz powiastki dla ludu w j. poi. Księgarnia rozprowadzała również książki poi. innych wydawców. Następnie, z chwilą powstania w 1894 "Gazety Grudziądzkiej", W. *Kulerski stworzył tu silny poi. ośrodek wydawniczy, promieniujący nie tylko na Pomorze, ale na cały zabór pruski i Westfalię (tj. tamtejsze wychodźstwo poi.). Do "Gazety" dołączano tytułem premii poi. książki i kalendarze (o nakładzie przeszło 50000 egz.). Obecnie działa tu drukarnia Grudziądzkich Zakł. Graficz. i cztery księgarnie Domu Książki.
A. Mańkowski: Ruch wydawniczy poi. w Grudziądzu. "Zapiski Tow. Nauk w Toruniu" T. 5:1922.
GRUEL Leon (1841-1923), syn wybitnego introligatora paryskiego Pierre Paula (zm. 1849). Po śmierci ojca prowadził warsztat wraz ze swym bratem przyrod-
841
842
grOninger
nim Edmondem Engelmannem (zm. 1891), następnie z synem swoim Paulem do 1923. Paul kontynuował tradycję rzemiosła rodzinnego do 1954; zmarł w 90 roku życia. Warsztat G. specjalizował się w oprawie dostosowanej do tekstu, luksusowej, zdobionej klejnotami, skórą złoconą w mozaice, aksamitem, rzeźbą w drzewie itp. W 1849 firma G. otrzymała medal na wystawie w Paryżu za oprawę złotniczą, zdobioną emalią i drogimi kamieniami. Wykonana w 1860 oprawka Lwre d'heures dla cesarzowej Eugenii kosztowała 16000 zł. franków. Był autorem podręcznika z zakresu swej specjalności: Manuel historiąue et bibliographique de Yamateur de reliures (Paris 1887-1905). Wśród wielu osiągnięć artystycznych w tradycyjnym stylu "Maison Gruel" dotrwał do 1954. Devauchelle III. Helwig II.
GRUNINGERJohannes (Griiniger, Greiniger, Johan-nes Reynardi de Griiningen, właściwie Reinhard z Mark-groningen), drukarz niem. W 1. 1483-1530 prowadził oficynę w Strasburgu. Wydawał zarówno na własny rachunek, jak i dla obcych nakładców dzieła teologiczne (m. in. brewiarz dla diecezji wrocławskiej, 1494), naukowe oraz literaturę ludową.
H. Roemer: H. G. u. die Buchdruckerfamilie Reinhard mis Markgrbningen. 1933. J. Daillon: J. G. imprimeur-łditeur a Strasbourg. W: Arts et mitiers graphiąues. 1938.
GRUNAU Kazimierz Gottlieb (XVIII w.), księgarz gdański. W 1. 1759-1785(?) prowadził w Gdańsku przy ul. Szerokiej w czasie targów dominikańskich filię księgarni Ch. *Nicolaia z Berlina. Zachowały się katalogi księgarskie G. z tego czasu.
GRUND Dawid (1850-1929), antykwariusz. Wychowanek Z. *Igla, u którego pracował przez 12 lat. Założył w 1878 we Lwowie własny antykwariat, specjalizujący się w starodrukach poi. i Polski dotyczących oraz dawnych czasop. W 1886 nabył cenny księgozbiór po Sementow-skim składający się z kilkunastu tysięcy tomów i wydał pierwszy swój katalog, obejmujący 3122 pozycje. Łącznie do 1914 wydał 9 katalogów z ok. 20 000 pozycji. Był świetnym znawcą starych druków, doradcą zbieraczy książek i bibliofilów, z wieloma z nich zaprzyjaźniony. Po śmierci G. w 1929 antykwariat do drugiej wojny światowej prowadzili spadkobiercy.
M. Opałek: Ze wspomnień bibliofila. 1960.
GRUNTOWANIE, nałożenie podłoża na okładce w miejscach przeznaczonych do *zlocenia dla zapewnienia lepszego przylegania złota lub folii. Środkami do G. są: białko, roztwór żelatyny (na karton), rozwodniony klajster (do skóry porowatej), środki suche i proszek do złocenia (do tkanin, jedwabiu i kartonu z połyskiem).
GRUPA PAPIERU zob. KLASYFIKACJA PAPIERU.
GRUYTER Walter de & Co., firma wydawnicza w Berlinie (obecnie w Zachodnim), zał. przez Waltera de G. (1862-1923). który w 1897 kupił wydawnictwo G.A. *Reimera, w 1919 dołączyły się do niego cztery inne wydawnictwa i tak powstało zjednoczenie wydawców naukowych pod kierownictwem G. W 1923 na czele firmy stanął Herbert Gram. Następnie przyłączyło się do spółki jeszcze kilka wydawnictw. Firmy członkowskie prowadziły w obrębie zjednoczenia pracę wydawniczą samodzielnie, każda w zakresie swej pierwotnej specjalizacji. Firma wydaje dzieła naukowe z różnych dyscyplin humanistycznych i przyrodniczych, podręczniki i czasop. naukowe.
G. Luedtke: W. de G... 1929. W. de G. VerJagskatalog 1749-1949. 1950.
GRYCZ Józef (1890-1954), jeden z czołowych bibliotekarzy poi., organizator i popularyzator nowoczesnego bibliotekarstwa poi. Od 1916 do 1928 bibliotekarz *Biblioteki Jagiellońskiej; opracował Przewodnik dla korzystających z bibliotek (Kraków 1925), cenny podręcznik metodyczny dla studentów. W 1. 1928-1930 dyrektor *Biblioteki Kórnickiej, zapoczątkował wydawanie "Pamiętnika Biblioteki Kórnickiej". Od 1930 powołany na stanowisko referenta *bibliotek naukowych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, był współorganizatorem *Biblioteki Narodowej, inicjatorem rozporządzenia o egzaminach państwowych I i II kategorii dla kandydatów do służby bibliotecznej, współtwórcą ustawy o *egzemplarzu obowiązkowym (1934), redaktorem zarządzenia o drukach zbędnych (1935), bojownikiem o poi. ustawę biblioteczną. Najważniejszym efektem jego twórczości w okresie międzywojennym była kodyfikacja zasad katalogowania: Przepisy katalogowania w bibliotekach polskich (Warszawa 1934) pierwsza poi. jednolita instrukcja katalogowa. W czasie okupacji (1940-1944) kierownik Biblioteki Narodowej, oficjalnie podległy władzom hitlerowskim, w porozumieniu z polskim podziemiem chronił zbiory i prowadził tajne ich rozprowadzanie. Po wojnie (1946-1948) dyrektor Naczelnej Dyrekcji Bibliotek w Ministerstwie Oświaty, potem, do 1954, wicedyrektor Biblioteki Narodowej. Bogata twórczość pisarska G. o charakterze podręcznikowym i z wyraźnym celem praktycznym skierowana była ku zaspokajaniu potrzeb aktualnych bibliotekarstwa poi. Kolejno wydane prace: Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie (1945, 2 wyd. 1946); Skrócone przepisy katalogowania alfabetycznego (z W. Borkowską, 1946); Historia bibliotek w zarysie (1949); Z dziejów i techniki
843
844
GRZBIET KSIĄŻKI
książki*(1951); Bibliografia w teorii i praktyce (1953) wypełniły dotkliwą lukę w naszej literaturze zawodowej.
Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. Studia poświecone pamięci J.G. 1961.
GRYF: 1. *Sygnet drukarski, przedstawiający gryfa trzymającego w szponach *tampony drukarskie. 2. Chwyt, polegający na zespole ruchów, przy których pomocy składacz (zecer) wyjmuje z *kaszty drukarskiej odpowiednią czcionkę i ustawiają właściwą stroną w *wier-szowniku obok uprzednio złożonych tam czcionek; także pewna ilość wierszy, które zecer wyjmuje z wierszownika i przenosi na szufelkę lub organek (*Szuf la) czy też trzyma w palcach lewej ręki w czasie rozbiórki.
GRYPHIUS Chrystian (1649-1706), syn poety Andrzeja (1616-1664), prof., rektor i bibliotekarz Gimnazjum Św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, bibliofil. Odziedziczoną po ojcu bibl., w której przeważały dzieła historyczne i literatura piękna, uzupełnił głównie pismami klasyków starożytnych. Posiadał też liczne utwory autorów poi., m. in. Stanisława Orzechowskiego, Szymona Starowolskiego i Krzysztofa Warszewickiego. Katalog aukcyjny bibl. G. wymienia 3544 dzieła, ułożone w 26 grupach według treści i języków. Gruntowna znajomość zasobu własnej bibl. oraz innych księgozbiorów wrocławskich umożliwiła G. napisanie rozumowanej *bibliografii historii swojego wieku Apparatus sive dissertatio isagogica de scriptoribus historiom saeculi XVII illustrantibus (Leipzig 1710).
Catalogus bibliothecae G. 1707.
GRZBIET KSIĄŻKI, część *bloku książki, w której *arkusze sfalcowane zostały z sobą złączone. Średniowiecze znało dwie odmienne techniki sporządzania bloku książkowego: pierwsza, najstarsza, przejęta ze Wschodu w VI i VII w. przy oprawach w miękką skórę lub pergamin, stosowała tzw. *ścieg łańcuszkowy (poprzeczny lub podłużny); druga polegała na zastosowaniu *zwięzów. Najstarsze, wykonane drugą techniką kodeksy pochodzą z IV w. (Codex Sinaiticus, Codex Vatica-nus). W książce renesansowej uformowane zwięzy wpuszczano w nacięcia arkuszy (*Oprawa grecka). Używana obecnie do szycia książek maszyna zmieniła formę szycia grzbietu. Przy książce broszurowanej maszyna wiąże arkusze w grzbiecie tylko prostym ściegiem. Wiązania arkuszy dopełnia klej. Przy oprawach sztywnych, nakładowych, maszyna wiąże grzbiet ściegiem krzyżowym i przyszywa go do zwięzów z taśmy lub do paska z gazy. Technologia wypracowania grzbietu uzależniona jest od sposobu oprawy książki. G. gładki, na którym nie zaznacza się zwięzów i cała jego przestrzeń może być po-
JA t!? '".' ŚŚŚ'
mmfm,
kryta jednolitym rysunkiem. G. łamany, posiadający między G. a okładką głębokie wcięcie, tzw. fale, co umożliwia lekkie otwieranie książki. G. łamany uzyskuje się przez wyklejenie wnętrza G. i brzegu okładki skrawkiem mocnego papieru. G. mocny, zwany także fr., wymagający naciągnięcia i przyklejenia wilgotnej skóry do G.k., co zapewnia najściślejsze złączenie oprawy z blokiem książki. Tego rodzaju oprawa jest jednakże niepraktyczna, ponieważ G. przy częstym otwieraniu książki pęka. G. odstający, będący przeciwieństwem poprzedniego. Wykonuje się go podobnie jak G. łamany. Przy otwieraniu książki odstaje on od G. bloku książki, który niezależnie od mocnego szycia musi być oklejony mocnym papierem lub gazą. Grzbietu odstającego nie stosuje się przy oprawie na zwięzy. G. płaski stosuje się przy oprawie książki nie przekraczającej objętości 15 arkuszy, której blok zszyty został na maszynie na taśmy lub gazę. G. sprężynowy daje się przeważnie księgom handlowym. Jest on odstający, półokrągły, szczególnie mocno wy-kłejony od wewnątrz tekturą, co powoduje sprężynowe otwieranie się książki oraz t umożliwia jej płaskie rozłożenie.
Zdobnictwo G. rozwinęło się dopiero wówczas, 'kiedy książki zaczęto ustawiać na półkach G. na zewnątrz. W średniowieczu, gdy książki leżały na pulpitach lub półkach zwrócone licem kart na zewnątrz, G. na ogół nie zdobiono. Wyjątek stanowiły oprawy z miękkiej skóry szyte *ściegiem łańcuszkowym i podłużnym, których G. zdobiono płytkami rogu lub skóry z wycinanym ornamentem w kształcie kółek, czwórliścia itp. Oprócz widocznych na G. ozdobnie wyszywanych ściegów dodatkową dekoracją były główki gwoździków zakończone skórzanymi ochraniaczami. W XV w., zwłaszcza w drugiej jego poł., pojawiły się wyciski ślepych *tłoków na komparty-mentach, czyli na polach G. między wzniesionymi *zwięzami; przy G. płaskim, bez wystających zwięzów, ozdabiano całą jego powierzchnię delikatnym ornamentem. Na *oprawach renesansowych wł., fr.
Zdobiony grzbiet książki z XVIII w.
845
846
GRZBEETÓWKA
i niektórych poi. zdobnictwo G. ograniczało się do skromnego wzoru tłoczonego drobnymi tłokami i kreślonego rylcem. Na *oprawach pergaminowych kreślono wzdłuż G. tytuł dzieła kaligraficzną, ozdobną minu-skułą gotycką (w Hiszpanii), antykwą (we Włoszech), z wkomponowanym niekiedy herbem właściciela książki. W XVII i XVIII w. zdobnictwo G. stawało się coraz bogatsze, ograniczając stopniowo dekorację okładzin. Z czasem G. stał się jedyną ozdobą oprawy. W XVIII w. przeważały na G. wyciski kwiatów, waz i pucharów, niekiedy herbów. W oprawach empirowych i romantycznych zdobnictwo G. tworzyło zazwyczaj część wzoru okładzin. Doprowadziło to w okresie późniejszym do łączenia G. i obu okładzin w jedną całość dekoracyjną. Obecnie zdobnictwo G. ogranicza się zazwyczaj do złoconego tytułu, uzupełnionego skromnym ornamentem.
GRZBIETÓWKA, pasek grubego papieru lub cienkiej tektury przyklejony do wewnętrznej strony grzbietu okładki.
GRZEBSKI Stanisław zob. GRZEPSKI Stanisław.
GRZEBYKOWANIE zob. GRAFIKA LUDOWA.
GRZEPSKI (Grzebski) Stanisław (1524-1570), prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego, grecysta, autor cenionych dzieł z zakresu geometrii stosowanej i numizmatyki, bibliofil. Zgromadził bogaty i wartościowy księgozbiór hellenistyczny, którego część ofiarował w 1564 kolegium jezuickiemu w Braniewie, resztę zaś przekazał testamentem *Bibliotece Jagiellońskiej (115 dzieł) i swemu przyjacielowi Gabrielowi z Szadka.
PSB IX.
GUBRYNOWICZ I SCHMDDT (Gubrynowicz i Syn), księgarnia, skład nut i wydawnictwo, zał. w 1868 we Lwowie przez Władysława G. (1836-1914) i Władysława Sch. (1840-1909). Zarówno księgarnia asortymentowa, jak i wydawnictwo zdobyły przodującą pozycję nie tylko na terenie Galicji, ale w okresie do pierwszej wojny światowej w całym księgarstwie poi. W 1. 1872-1876 powstały filie w Jarosławiu, Sokalu i Stryju oraz wypożyczalnia nut i wypożyczalnia książek, która po nabyciu w 1882 wypożyczalni książek po K. Wildzie stała się jedną z największych w Galicji. Nakładem G. i Sch. ukazało się ponad 4000 książek i broszur z różnych dziedzin oraz nut. Wydawali oni dzieła wszystkich ówczesnych poi. najpoważniejszych pisarzy i uczonych, m. in. literaturę piękną w obejmującej kilkadziesiąt tomów
serii Biblioteka Polska, dzieła trzech wieszczów w sóżnych wyd., Bibliotekę Powieści, Pamiętników i Podróży, Bibliotekę Kieszonkową, wiele dzieł historycznych, jak A. Bielowskiego, J. Szujskiego, O. Balzera, L. Kubali, F. Sjnolki, dzieła z zakresu filozofii, teologii, prawa, ekonomii, gospodarstwa wiejskiego, przyrody, techniki i budownictwa. Księgarnia G. i Sch. posiadała skład główny wielu wydawnictw tow. i instytucji naukowych i oświatowych oraz składy główne i ekspedycję księgarską szeregu wydawnictw z zaborów pruskiego i ros. Sch. zajmował się księgarnią oraz składami głównymi i administracją, G. sprawami wydawniczymi. G. brał udział w ruchu niepodległościowym, za co był więziony przez zaborców. Wychowankami firmy G. i Sch. było wielu późniejszych wybitnych księgarzy i wydawców poi. Po ustąpieniu w 1908 Sch. jego udział przejął Kazimierz G. (1876-1958), syn Władysława. W 1909 nastąpiła zmiana dotychczasowego brzmienia firmy na Gubrynowicz i Syn. Do śmierci ojca Kazimierz współkierował firmą, której działalność wydawnicza jak i księgarska w tym okresie znacznie osłabła. W 1924 G. przystąpił do spółki wydającej czasop. i książki medyczne i odtąd pod własną firmą wydawał niewiele, ograniczając się do wznowień niektórych tytułów. W 1935 księgarnię asortymentową ze składem nut nabył Aleksander Krawczyński i prowadził ją pod dawną firmą. W okresie wojny G. zawiesił działalność wydawniczą i po wojnie już jej nie wznowił, ograniczając się do rozprowadzenia zachowanych w Krakowie resztek nakładów.
GUNTHER Ernest Wilhelm (1792-1860), księgarz, wydawca, drukarz. Syn Chrystiana, księgarza i drukarza w Głogowie. W 1826 zorganizował filię księgarni w Lesznie, którą usamodzielnił po otwarciu w 1832 drukarni i zakładu litograficznego. G. prowadził ponadto księgarnię asortymentową (w której miał także literaturę emigracyjną), wypożyczalnię książek, skład nut i papieru. Założył parę filii, m. in. w Gnieźnie. Zajmował się głównie wydawaniem i sprzedażą książek polskich, których w 1. 1830-1860 ukazało się przeszło 300 tytułów, a ponadto drukował programy gimnazjalne, czasop., kalendarze, katalogi, druki ulotne itp. Książki G. rozchodziły się po całej Polsce, a tygodnik "Przyjaciel Ludu" był najpopularniejszym czasop. poi. w Wielkopolsce.
GUILELMUS REGIS zob. LE ROY Guillaume.
GULDBERG & DZWONKOWSKI, norw. wydawnictwo i księgarnia zał. w Krystianii (obecnie Oslo) w 1835 przez C.A.G. i Polaka Adama Dz. (1815-1885), uchodźcę politycznego po powstaniu listopadowym (w 1. 1857-1869 współwłaściciela, a następnie właściciela
847
848
GYLDENDALSKE BOGHANDEL
firmy wydawniczej w Warszawie, wydającej albumy, zbiory życiorysów oraz kalendarze, w których zamieszczali swoje utwory J.I. Kraszewski, Deotyma, T. Lenar-towicz, W. Syrokomla, W. Poi i in.). Skromna zrazu firma G. & D., wydająca pierwszy norw. tygodnik ilustrowany "Skilling-Magazinet", rozwinęła się imponująco dzięki energii i pomysłowości Dz. publikując w 1851 już dziewięć czasop., m. in. "Bondevenner" ("Przyjaciel Chłopa"), "Tidsskrift for Vedenskab og Literatur", humorystyczny "Nat og Dag" ("Noc i Dzień"), a zwłaszcza stojący na wysokim poziomie "Illustret Nyhedsblad" ("Ilustrowany Dziennik Nowości"). Do 1843 wydano tu ok. 200 tytułów. Wkrótce potem drukarnię nabył W.C. Fabricius. Od 1842 Dz. prowadził firmę z CA. Dybwadem, a od 1847 sam. W 1856 wyemigrował do Paryża, po czym wrócił do Warszawy. Firma G. & Dz., stawiająca sobie za cel szerzenie oświaty, odegrała dużą, pionierską rolę w rozwoju działalności wydawniczej i kultury norw. PSB VI.
GUNTER, złotnik bpa płockiego Aleksandra z Ma-lonne (zm. 1156), domniemany autor oprawy *Ewan-geliarza tzw. Anastazji.
GUTENBERG Johannes (ok. 1399-1468), wynalazca druku ruchomymi czcionkami metalowymi i maszynki odlewniczej, syn patrycjusza mogunckiego Friele Gensf leisch zur Laden. Nazwisko G. przybrał od rodzinnego dworku. Zmuszony opuścić w 1420 Moguncję, osiadł z czasem w Strasburgu, gdzie zajął się złotnictwem i konstrukcją wynalazku, który polegał na odlewaniu czcionek z metalowych matryc i na dostosowaniu używanych pras na potrzeby druku. Proces wytoczony w 1439 przez Georga i Klausa Dritzehnów, braci jego zmarłego wspólnika Andreasa, ujawnił fazę rozwojową wynalazku. Stwierdzono istnienie prasy wykonanej przez Konrada Saspacha, form z ołowiu, które można było przetapiać oraz zakupienie w 1436 u złotnika Hansa Diinne narzędzi potrzebnych do czynności drukarskich. Dalsze losy wynalazku dają się wyśledzić w Moguncji, gdzie po powrocie G. zaciągał pożyczki dla kontynuowania prób. Z tego pierwszego okresu pochodzą zapewne drobne druki G., jak Weltgericht i *Donaty. Z początkiem 1450 pożyczył G. od kupca J. *Fusta 800 guldenów na wyposażenie warsztatu, który tym samym stał się obiektem zastawu, a później ponownie 800 guldenów na zakup materiałów i kapitał obrotowy, aby ukończyć "das Werk der Biicher" (pracę nad książkami). Teraz jednak musiał już przyjąć Fusta na wspólnika. Wydrukowanie Biblii 42-wierszowej (wyd. w 1. 1454-1456) zbiegło się z nowym procesem G., gdy Fust zażądał zwrotu obu pożyczek i narosłych procentów.
Rozprawa odbyła się 6 XI1455 w obecności notariusza Ulryka Helmaspergera i wypadła niekorzystnie dla G., który stracił nie tylko pracownię, ale też tajemnicę produkcji i prawdopodobnie egzemplarze wydrukowanej Biblii. Po stracie drukarni G. urządził nowy warsztat, zapewne przy finansowej pomocy syndyka miejskiego Konrada Humery, który po śmierci G. był w posiadaniu jego sprzętu drukarskiego. W tej drugiej oficynie G. miał wytłoczyć 31-wierszowy list odpustowy, kalendarz turecki na r. 1455, tzw. kalendarz astronomiczny ok. 1458, *cisio-janus niem., a pomagał mu w tym podobno H. *Keffer przed swoim przeniesieniem się do Bambergu. Z dużym prawdopodobieństwem można też przyjąć, że okazały Psałterz moguncki wydrukowali Fust i *Sch6ffer jeszcze czcionkami G., mającymi mu służyć do planowanego druku mszału. W 1465 bp moguncki Adolf von Nassau przyjął G. w poczet swych dworzan, prawdopodobnie 3II1468 G. zmarł i został pochowany w kościele Franciszkanów, który zburzono w 1742, i tak znikły ślady grobu wynalazcy. Jego portrety i posągi są wyimaginowane, gdyż najstarszą podobizną jest paryski miedzioryt z 1584. G. przypisywano też wydrukowanie Biblii 36-wier-szowej oraz Catholiconu Jana Balbusa. Obecnie przyjmuje się, że ową Biblię wydrukował w Bambergu H. Keffer, a Catholicon P. Schoffer w Moguncji. Zob. tab. 5(4).
A. Ruppel: J.G., sein Leben u. sein Werk. 1967. J. Musz-kowski: J.G. i wynalezienie sztuki drukarskiej. 1948. J. Sćan: Pioneers in printing. 1958. V. Schołderer: J.G., the inventor of printing. 1963.
GWATEMALA zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
GWINEA zob. AFRYKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
GYLDENDALSKE BOGHANDEL, NORDISK FORLAG A/S, największe duńskie wydawnictwo działające w Kopenhadze, zał. ok. 1770 przez Sorena Gyldendala (1742-1802). W 1809 firmę przejął Jacob *Deichmann, który w 1850 przekazał wydawnictwo *F.V. *Hegelowi; w 1903 firmy Gyldendalske Boghandel i Det Nordiske Forlag połączyły się w spółkę akcyjną. Wchłonęła ona wkrótce Alb. Cammermeyers Forlag i in. firmy oraz utworzyła filię w Krystianii (obecnie Oslo), która w 1925 przeszła w norw. ręce jako spółka pod nazwą Gyldendal Norsk Forlag. Z wydawnictwem związana jest drukarnia, introligatornia i zakład reprodukcyjny; w 1963 personel firmy liczył ok. 630 osób.
CM. Hansen: Fra Gyldendalske Boghandel i suundne Dage. 1920. L. Nielsen: Gyldendal gennem 115 Aar. 1945.
849
850
GYMNICH
GYMNICH, rodzina niem. nakładców i drukarzy. Johann (zm. 1544), założył wydawnictwo (1516) i drukarnię (1520) w Kolonii. Firma przyjęła nazwę "Zum Einhorn" (Pod Jednorożcem). Wydawał głównie pisarzy starożytnych i literaturę teologiczną, korzystając nie tylko z własnej drukarni. Po jego śmierci Śwydawnictwo prowadziła rodzina: synowie Martin (zm. 1551) i Johann II,
wdowa po tymże i jej mąż Walter Fabritius (zm. 1589), wnuk Johann III (1573-1596), syn wdowy po nim Anton Hierat(zm. 1627), prawnuk Johann IV (zm. 1634), synowie tegoż Gerwin i Engelbert oraz ich kuzyn Peter (znane są jego publikacje z 1. 1649-1650). J.J. Merle: Die Buchhandłungen uni Buchdruckereien zum Einhorn... 1879.
H
"HABENT SUA FATA LIBELLI" (iac. = "I książki mają swoje losy"), często używany cytat z Carmen heroicum Terencjanusa Maura (wiersz 258, De litłeris, syllabis et tnetris: "Pro captu lectoris habent sua fata libelli").
HACHETTE, koncern wydawniczy, jeden z największych na świecie, zał. w 1826 w Paryżu przez Louisa Christophe Francois H. (1800-1864). Działał początkowo jako księgarnia nakładowa, której podstawą była zakupiona przez H. księgarnia Bredifa. W 1833, w związku z wprowadzeniem powszechnego nauczania, firma rozpoczęła na szerszą skalę produkcję podręczników szkolnych. W 1852 zainicjowała wydawanie tanich masowych serii oraz, prowadzoną do dziś, sprzedaż książek na dworcach kolejowych. Obecnie H. wydaje głównie bardzo popularne we Francji tanie książki kieszonkowe (od 1953 seria Livres dc poche), podręczniki szkolne, przewodniki turystyczne, podręczniki do nauki j. fr., literaturę piękną oraz czasopisma i dzienniki. H. wydaje rocznie 120 do 140 nowych książek i ok. 80 wznowień. Koncern posiada 36 filii zagranicznych; największe w Belgii, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, NRF, Szwajcarii i Turcji. Jest udziałowcem wielu wydawnictw fr. i zagranicznych, rozporządza szeroką siecią księgarń, podlega mu firma Nou-velles Messageries de la Presse Parisienne, zajmująca się kolportażem prasy. H. zajmuje pierwsze miejsce w eksporcie książki fr.
J. Mistler: La Librarie Hachette de 1826 a nos jours. 1964.
HADEBER Maciej, introligator w Toruniu, czynny w 1. 1479-1490. Oprawiał księgi miejskie, książki dla bibl. kościoła parafialnego Św. Jana i dla osób prywatnych (Jana Koppe, Jana Liberkauta, Klemensa Scultetusa w Gdańsku i in.). Pracował małymi tłokami, charakterystycznymi dla introligatorów Polski północnej (Pomorze). Wśród
Sygnet
Wydawnictwa Hachette
tłoków najpiękniejszy przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem w płomieniach; inny, wstęgowy, nosi napis "Ma-tliias Hadeber". Drugi warsztat H. w 1. 1505-1530 różnił się technicznie i stylowo od poprzedniego. Używał innych narzędzi i odmiennego tłoku z podpisem "Mathias Hadeber".
Z. Mocarski: Książka w Toruniu do r. 1793. 1934.
HAEBLER Konrad (1857-1946), niem. historyk kultury, badacz i znawca druków XV w. W 1. 1879-1921 pracował w głównych bibl. Drezna i Berlina, gdzie zebrał ogromny dorobek naukowy. Początkowo badał historię gospodarczą Hiszpanii, a następnie produkcję drukarską XV w. na Półwyspie Pirenejskim. Z tego zakresu opublikował: The early printers oj Spain and Portugal (1897), Spanische und portugiesische Biicherzeichen des 15. und 16. Jahrhunderts (1898), Bibliografia Iberica del siglo XV (1903--1917) oraz Geschichte des spanischen Friihdruckes in Stainm-bdumen (1923). Te prace skierowały jego uwagę na ogólne zagadnienia *inkunabulistyki. Fundamentalne znaczenie dla badania inkunabułów ma udoskonalona przez niego metoda, polegająca na usystematyzowaniu zasobów typograficznych używanych w drukarniach XV w. Wg H. (oprócz wymiaru 20 wierszy druku) podstawowym kluczem do określenia pism gotyckich jest majuskuła M, pism antykwowych zaś czcionki Qu. System swój przedstawił H. w publikacji Typenrepcrtorium der Wieoen-drucke (Bd. 1-6, 1904-1924), zaopatrzonej w odpowiednie tablice. H. jest autorem nie zastąpionego do dziś podręcznika inkunabulistyki Handbuch der Inkunabelkunde (1925, tłum. ang. 1933) oraz dużego podręcznika systematyzującego ornamentykę opraw z niem. warsztatów introligatorskich XVI w. Rollen- und Plattenstempel des 16. Jahrhunderts (przy współpracy Ilse Schunke, t. 1-2, 1928-1929). Równocześnie ogłaszał drobniejsze przyczynki; bibliogr. jego prac liczy 330 pozycji. Inne ważniejsze dzieła: Die deutschen Bnchdmcker des 15. Jahrhunderts im Auslande (1924). Die Hal. Fragmente vom Leiden Christi. Das dlteste Druckwerk Italiens (1927). W 1904 był współzałożycielem komisji dla Gesamtkatalog der Wiegendrucke i głównym autorem tego
853
EWoK 29
854
HAGIOGRAFIA
dzieła. Ponadto kierował pracami wydawniczymi komisji, współpracując także w wydawnictwie Verqffentlichungen der Gesellschaft jur Typenkunde des XV. Jahrhunderts.
W.Schmidt: K.H. "Zentralbl. f. Bibliotheksweseu" 1950.
HAGIOGRAFIA (gr. hagios = święty, grapho = piszę), rodzaj literatury kościelnej poświęconej opisom życia i męczeństwa ludzi uznanych przez Kościół za świętych. Początki H. sięgają pierwszych wieków chrześcijaństwa, gdy w uzupełnieniu ksiąg Nowego Testamentu tworzono żywoty Matki Chrystusa i apostołów, czyli *apokryfy. Notowano też (często na podstawie akt procesów sądowych) opisy męczeństwa chrześcijan prześladowanych za wiarę, a powstałe tą drogą tzw. akta męczeńskie (acta martyrum) stanowią cenny niekiedy materiał historyczny, o ile nie pochodzą z wieków późniejszych. Spisywano również żywoty tzw. wyznawców (pustelników, biskupów), w formie swej wzorowane na biografii starożytnej. Do najwybitniejszych zabytków literackich tego typu należą: św. Atanazego żywot Antoniego pustelnika, Hieronima żywot Pawła z Teb, a zwłaszcza Sul-picjusza Sewera żywot św. Marcina z Tours. Średniowiecze przyniosło bujny rozkwit H., wprowadzając do niej w większym stopniu element romansowy, legendo-wo-fantastyczny i dydaktyczny. Żywoty świętych, uzupełnione opisami cudów i kultu pośmiertnego, stały się ulubioną lekturą. Wcześnie poczęto tworzyć całe, ogromne. nieraz, zbiory żywotów. Już Euzebiusz z Cezarei (DI/IY w.) zgromadził nie zachowane do dziś Akta dawnych męczenników. Tego typu dzieła stworzyli też Grzegorz z Tours, Grzegorz Wielki i in. Wiele zbiorów ograniczało swój zasięg do terenu kraju lub regionu. Największą popularność zdobyła sobie *Legenda aurea Jakuba de Voragine. Odmienny typ zbioru hagiograficznego stanowiły księgi
0 charakterze liturgicznym: legendarz (legendarium)
1 *pasjonał (passionale, później *martyrologium), a w kościele greckim *menologium. Różnego rodzaju zbiory żywotów były wielokrotnie wyd. Największe dzieło w tym zakresie podjęli jezuici belgijscy, tzw. *bollan-dyści, rozpocząwszy w pocz. XVII w. gromadzenie całego dorobku H. i publikowanie go w układzie kalendarzowym w wydawnictwie Acta sanctorum quotquot toto orbe coluntur (t. 1, 1643; do 1965 ponad 60 tomów). W Polsce jedną z najpoczytniejszych książek aż do XIX w. był zbiór żywotów świętych wydany w XVI W. przez Piotra Skargę.
R. Aigrain: Uhagiographie. Ses sources, ses tnćthodes, son histoire. 1953. H. Delehaye: L'oeuvre des Bollandistes a travers trois sihles 1615-1915. 1959.
HAGIONIM (inaczej hieronim, imię kościelne), *pseudonim utworzony z imienia lub nazwiska świętego.
HAGMAYER Johannes (koniec XV w.), introligator w Ulm, znany z tłoka imiennego, odbitego na oprawie. Był jednym z pierwszych, który stosował (wprawdzie b. rzadko) *plakiety (grawerowane wg kart do gry Mistrza E.S. z 1466). Dziś znanych jest 35 tłoków H. na 38 oprawach druków z 1. 1470-1487. Oprawy H. zachowały się w Germanisches Museum w Norymberdze.
Helwig II. Loffler II.
HAHN Wiktor (1871-1959), historyk literatury, bibliograf. Studia uniwersyteckie odbył we Lwowie, uzyskując w 1895 doktorat i habilitując się w 1907 z historii literatury poi. W 1918 rozszerzył habilitację na bibliografię i bibliotekoznawstwo prowadząc ćwiczenia i wykłady z tych dziedzin w 1917/1918, 1920/1921-1924/ 1925. W 1922 został prof. zwyczajnym na Katolickim Uniwersytecie w Lublinie, po 1945 kontynuował pracę pedagogiczną i naukową na Uniwersytecie Warszawskim. Jest autorem ponad 1000 prac (z dziedziny literatury, filologii klasycznej i bibliogr.), w tym ponad 60 bibliogr.; wydawcą utworów pisarzy poi. i redaktorem czasop. "Eos" i "Pamiętnika Literackiego" tudzież wydawnictw zbiorowych poświęconych Słowackiemu, Skardze, Krasińskiemu, Cwiklińskiemu. Do najcenniejszych prac bibliograficznych należą: Bibliografia bibliografij polskich (Lwów 1921; wyd. 2, Wrocław 1956; wyd. 3 uzup. przez H. Sawoniaka, Wrocław 1966); Bibliografia, ukazująca się w każdym tomie Dzieł wszystkich Słowackiego pod red. J. Kleinera, 1924-1939 (także w wyd. 2 Dzieł, 1952 i nast.); Shakespeare w Polsce (Wrocław 1958); bieżąca poi. bibliogr. literacka Wiadomości bibliograficzne w "Pamiętniku Literackim", 1912-1921; Bibliografia filologii klasycznej i humanistycznej w Polsce, wydawana za 1.1891-1910 jako dodatek do czasop. "Eos" i za 1.1911-1925 jako osobna publikacja pt. Bibliographia philologiae classicae et humanisticae Polonorum, 1929. Przygotowana przez Kt. pełna retrospektywna bibliografia filologii klasycznej w Polsce pozostała w rpsie.
S. Vrtel-Wierczyński: W.H. "Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk" 1959 nr 3. M. Ambros: W.H. "Prz. Bibl." 1960 z. 2. P. Grzegorczyk: W.H. "Roczniki Bibl." 1960 z. 3/4.
HAIN Ludwig (17811836), bibliograf niem. W 1. 1812-1820 był głównym redaktorem Konversations-lexicon wyd. przez *Brockhausa w Altenburgu. Następnie opracował cztery części Repertorium bibliographicum (Stutt-gart 18261838), największy do chwili obecnej spis alfabetyczny druków wydanych do 1500 (*Inkunabuł). Ostatnią część wydano w formie nie dokończonej, gdyż autor zmarł w czasie opracowywania dzieła. Do dziś posiada ono wartość użytkową dzięki dokładności opisu bibliograficznego, którym H. znacznie przewyższył swoich po-
855
856
HANDEL WYMIENNY
przedruków (Maittaire, *Denis, *Panzer). Prócz autora, tytułu, objętości podaje on ilość wierszy oraz ściśle przepisany pocz. i koniec tekstu druku. Szczegółowe opisy H. pozwoliły wyróżnić przy porównaniu z drukami wiele nieznanych wydań tych samych tekstów, w których nie podano szczegółów wydawniczych (tj. miejsca, roku i drukarza). Opisy, które H. sporządził z autopsji (przeważnie w oparciu o bogate zbiory Państwowej Biblioteki w Monachium), są opatrzone gwiazdką, pozostałe są znacznie mniej dokładne. Dzieło H. objęło 16 299 pozycji, z których większość uzupełnili późniejsi autorzy, jak Copinger, Reichling i in.
Zob. też INKUNABULISTYKA.
E. Von Rath: Zur Bibliographie L.H. "Bok-och Biblio-thekshistoriska Studier" tillagnade J. Collijn. 1925.
HAITI zob. AMERYKA ŁACIŃSKA garstwo i ruch wydawniczy.
Księ-
HAKLUYT SOCIETY, zał. w 1846 w Londynie tow., którego zadaniem jest wydawanie nieznanych opisów podróży i odkryć geograficznych. Nazwa H. pochodzi od Ryszarda Hakluyta (1553-1616), podróżnika, geografa i pisarza epoki szekspirowskiej. Pierwszą publikacją H. były Harkins' Obseruations on his voyage into the South Sea z 1593, wydane w 1847. Do chwili obecnej H. wydało ponad 200 t. publikacji.
HALICZOWIE zob. HELICZOWIE.
HALLER Jan (ok. 1467-1525), krakowski nakładca, księgarz, właściciel drukarni i młyna papierniczego na Prądniku. Pochodził z Niemiec, 1482 immatrykulował się na Uniwersytecie Jagiellońskim, 1491 przyjęty do prawa miejskiego. Początkowo handlował winem i metalami, od 1494 rozpoczął działalność nakładową. Nawiązawszy kontakty z drukarzami zagranicznymi (G. *Stuchsem w Norymberdze, W. Stoecklem w Lipsku, A. *Manutiusem w Wenecji) wydawał swoim kosztem głównie księgi liturgiczne i uniwersyteckie podręczniki. Prawdopodobnie za sprawą H. przybył do Krakowa K. *Hochfeder, którego drukarnię H. przejął, wzbogacił jej zasób typograficzny i prowadził w 1. 1505-1525, wspierany przywilejami królewskimi. Jako jeden z pierwszych druków ukazał się zbiór
Sygnet drukarski Jana Hallera
praw. poi. Jana Łaskiego pt. Commune Regni Poloniae privi-legium, zwany inaczej Statutem Łaskiego (1505-1506). Wydawał też mszały, brewiarze, agendy oraz podręczniki i druki drobniejsze, w sumie ok. 230 pozycji, wśród nich były i fragmenty w j. poi., m. in. pieśń "Bogurodzica" w wyżej wymienionym Statucie.
J. Seruga: J.H. 1933. Polonia typographica saeculi sedecimi. Z. 4. 1962; Z. 2. 1963.
HAŁACIŃSKI: 1. Eustachy (1833-1916), introligator. Wyzwolony 1854 u J. Wierzbickiego w Wadowicach, pracował od 1880 w Krakowie w firmie M. *Żen-czykowskiego, potem E. *Schrotta. Walcząc z przymusem należenia czeladzi do cechu, został oskarżony w procesie politycznym i uwięziony. W 1883 otworzy! własną pracownię w Krakowie i prowadził ją do śmierci. Dążył do tego, by w oprawie *wyklejka, papier wierzchni i farbowanie skóry były dziełem rąk własnych. FL był działaczem społecznym, zajmował się zwłaszcza sprawą podniesienia rękodzieła. 2. Kazimierz Ferdynand (1878-1930), syn Eustachego, bibliofil, urzędnik PAU w Krakowie. Interesował się introligatorstwem i posiadał bogaty zbiór wzorów opraw oraz tłoków. Był jednym z założycieli *Tow. Miłośników Książki w Krakowie, Koła Miłośników Ekslibrisu i Miłośników Opraw. Wydał: O krakowskich introligatorach ubiegłego wieku (Kraków 1925); Sakwowe oprawy książek w krakowskiej sztuce kościelnej (,,Silva Rerum" 1927); Introligatorzy krakowscy obrońcami miasta (Kraków 1930). H. był członkiem honorowym Tow. Miłośników Książki oraz cechu introligatorów w Krakowie.
HANDEL WARUNKOWY zob. A CONDITION.
HANDEL WYMIENNY znany był w *księgar-stwie już w XV w., kiedy właściciele produkty swoich oficyn wymieniali z in. drukarzami, np. A. *Rusch ze Strasburga i A. *Koberger z Norymbergi. H. w. rozwinął się w XVI w. przede wszystkim w Niemczech; w XVII i XVIII w. był tu najważniejszą formą handlu księgarskiego. Podstawę rozliczeń w H. w. stanowiła ogólna liczba arkuszy jednakowego formatu i druku, tylko druki ulotne i broszury wymieniano wg liczby egzemplarzy. Ponieważ przy wymianie nie grała roli treść i wartość dzieła, z czasem doszło do masowej produkcji literatury drugorzędnej, która służyć miała tylko jako środek płatniczy za książki pełnowartościowe. Wymiany i rozliczeń księgarze dokonywali najczęściej na *targach księgarskich wiosennych i jesiennych, głównie we Frankfurcie n.M. i w Lipsku, a także i w in. miastach. W końcu XVIII w., wraz z postępującą stabilizacją ekonomiczną, H. w. upadł i został zastąpiony przez sprzedaż gotówkową lub kredytową.
857
858
HAPLOGRAFIA
HAPLOGRAFIA (gr.), częsty błąd występujący przy pisaniu lub rękopiśmiennym kopiowaniu tekstów, zwłaszcza obcojęzycznych, polegający na stosowaniu jednej litery, zgłoski lub wyrazu zamiast poprawnych dwu, np. balada zam. ballada, Penteuch (Pięcioksiąg) zam. Pentateuch.
Zob. też Dittografia.
HARLEIAN STYLE, nazwa stylu *opraw wykonywanych na pocz. XVIII w. dla R. *Harleya (podobno wg jego wzoru) przez introligatorów Eliota i Chap-mana. Schemat kompozycyjny oprawy ograniczał się do wąskiego prostokątnego *zwierciadła i szerokich płaszczyzn na brzegach okładzin. Dekorację stanowiły odbicia lekkich wiciowych i cieniutkich łańcuszkowych rade-łek w połączeniu z wyciskami pojedynczych *tłoków o motywach tulipanów i innych naturalistycznie stylizowany ch kwiatów oraz ornamentu koronkowego.
HARLEY Robert (1661-1724) i Edward (1689-1741), bibliofile ang. Zgromadzili największą bibl. swoich czasów, liczącą 7639 rpsów, ponad 40 000 listów i dokumentów, 50 000 druków (w tym cenne pierwodruki klasyków gr. i łac. oraz książki z oficyny *Caxtona), wreszcie ok. 400 000 okolicznościowych druków i pism ulotnych. Piękne oprawy książek H. noszą nazwę *Har-leian style.
HARMONIJKA (leporello), druk wykonany na dłuższym pasku papieru. *Kolumny tekstowe ustawia się na nim kolejno w równych odstępach obok siebie. Druk może być wykonany także dwustronnie. Zadrukowany pasek składa się w kształt harmonii. Tej formy druku używa się do programów, prospektów itp. Stare książki
Modlitewnik Kara Mustafy w formie harmonijki, zdobyty w 1683 pod Wiedniem
hinduskie, pisane dwustronnie na papierze wyrabianym z liści bambusowych, złożone w H. w podłużne, wąskie kartki noszą nazwę pothi. Jeżeli objętość tekstu tego wymagała, zszywano dowolną ilość takich H. nićmi, tworząc książkę, którą zaopatrywano w drewniane okładziny złączone z sobą sznurkiem. W H. składane były zwoje papieru w Chinach, a także w Japonii (orihon).
HARMONOGRAM W WYDAWNICTWIE,
ustalone na piśmie między wydawcą a drukarnią dokładne terminy zakończenia poszczególnych etapów produkcji dzieła oddanego do druku. H. określa ściśle czas trwania każdej fazy produkcyjnej, tj. *składu, *korekty wydawnictwa, korekty drukarni, *łamania, *drukowania, *oprawy oraz ekspedycji nakładu. H. prac redakcyjnych dokładnie określa czas trwania poszczególnych czynności potrzebnych do opracowania maszynopisu od daty dostarczenia go przez autora do momentu przekazania do produkcji.
HARMSWORTH Alfred Charles William zob. NORTHCLIFFE Alfred.
HARPER & BROTHERS, drukarnia i wydawnictwo w Nowym Jorku i Londynie zał. w 1817. Wydaje ono m. in. od 1850 miesięcznik "Harpcrs Magazinc", jedno z najpoważniejszych obecnie czasop, w USA, oraz Harpers Library of Sełcct Novels, w której ukazało się ponad 600 tytułów, głównie tłumaczeń.
HARRASSOWITZ Otto, firma księgarska i wydawnicza, założona w Lipsku przez O.H. (1845-1920), który rozbudował ją w dziedzinie bibliotekoznawstwa, orientalistyki i językoznawstwa (specjalnie slawistyki). Prowadziła działalność antykwaryczną o zasięgu międzynarodowym (szczególnie handel orientaliami) tudzież import i eksport książek naukowych (szczególnie do USA), brała też w komis i rozprowadzała publikacje zagranicznych instytucji naukowych. Ma ona w swym dorobku oprócz poważnych publikacji orientalistycz-nych i lingwistycznych "Zentrałblatt fiir Bibliotheks-wesen" (od 1884), Handbuch der Bibliothekswissenschaft pod red. *Milkaua i in. dzieła księgoznawcze. W 1948 powstała firma H. w Wiesbaden. Wydawnictwo w Lipsku zostało upaństwowione i prowadzi działalność wydawniczą pod dawną firmą.
H. Becker: 15 Jahre O.H. "Zentralbl. f. Bibliothekswe-sen" 1947.
HARTKNOCH Johann Friedrich (1740-1789), księgarz i wydawca niem. Rozpoczął działalność w 1763 w Mitawie, wkrótce przeniósł się do Rygi. Był jednym z głównych wydawców dziel Kanta i Herdera. Jego syn Johann Friedrich (1763-1819) przeniósł w 1803 wydawnictwo do Lipska, gdzie działało do 1879.
859
860
HARTUNGOWIE, rodzina drukarzy i księgarzy w Królewcu: 1. Jan Henryk (1699-1756), od 1727 pracował w Królewcu u Stcltcra, po którego śmierci nabył tę drukarnię i uzyskał *przywilej (30 VIII 1734). Specjalizował się w wydawaniu książek religijnych w j. poi. i lit., na co otrzymał przywileje królewskie. W 1746 kupił księgarnię Eckarta i odtąd wydawał katalogi asortymentowe, uwzględniające m. in. poi. książki. W 1751 nabył dawną drukarnię Reussnera wraz z przywilejem drukarza nadwornego i uniwersyteckiego. Do 1756 wydał 194 książki, w tym 45 poi., 30 lit. i 13 łot. Po jego śmierci przez kilka lat firmę prowadziła wdowa Hanna (zm. 1791). 2. Bogumił (Gottlieb) Lebrecht (1747-1797), syn Jana Henryka, kierował przedsiębiorstwem od 1763. W 1788 nabył księgarnię *Kantera i niemal zmonopolizował całą działalność księgarsko-wydawniczą w Królewcu. Do 1797 wydał co najmniej 40 poi. książek i 74 edykty oraz dzieła niem. z zakresu historii Prus. Po jego śmierci wdowa Zofia (1759-1819) sprzedała księgarnię, zachowując drukarnię i wydawnictwo niem. gazety.
3. Jerzy Fryderyk (1782-1849), syn Bogumiła, objął firmę w 1801 i znacznie rozbudował drukarnię, a w 1. 1805-1819 w Gąbinie uruchomił drukarnię "litewską", gdzie wychodziły m. in. poi. i lit. edykty. Głównym jednak źródłem jego dochodów było wydawanie poi. i lit. książek religijnych i podręczników szkolnych.
4. Jan Fryderyk (1823-1901), syn Jerzego Fryderyka, prowadził drukarnię od 1848. Za wydawanie w okresie Wiosny Ludów gazety w duchu demokratycznym odebrano mu tytuł drukarza nadwornego i wytoczono kilkaset procesów prasowych. Zrujnowany, sprzedał w 1872 przedsiębiorstwo spółce akcyjnej, która pod jego firmą kontynuowała wydawanie książek i kalendarzy w j. poi. aż do 1934, kiedy hitlerowcy zamknęli drukarnię i zniszczyli zasób poi. książek i matryc. Ogółem w ciągu 200 lat drukarnia H. wydała co najmniej 250 poi. książek i kalendarzy oraz ok. 110 edyktów.
Drukarze. T. 4. 1962.
HARTWIG Otto (1830-1903), bibliotekarz niem. W 1867 rozpoczął pracę w Bibliotece Uniwersyteckiej w Marburgu. W 1. 1876-1898 był kierownikiem Biblioteki Uniwersyteckiej w Halle. Jako jej organizator położył duże zasługi: zreformował katalog alfabetyczny i systematyczny, a magazyn nowo zbudowanego gmachu bibliotecznego wyposaż)'! w nowoczesne techniczne urządzenia. Był założycielem wychodzącego do dziś czasopisma "Zentralblatt fiir Bibliothekswesen" w Lipsku oraz autorem schematu *katalogu systematycznego Schema des Realkatalogs der Kdnigtichen Bibliothek zu Halle a. S. (1888), który był wzorem dla innych bibl. niem. Bronił samodzielności zawodu bibliotekarskiego, stawiając mu wysokie
HEBANOWSCY
wymagania fachowe. Ogłosił liczne prace z bibliotekoznawstwa, historii i historii literatury.
HARVARD John (1607-1638), duchowny amer. W 1638 ufundował Uniwersytet w Cambridge (Mass.), ofiarował mu własną bibl., a na jej utrzymanie przeznaczył połowę swego majątku. Wprawdzie zbiory biblioteczne całkowicie zniszczył pożar w poł. XVII w., jednak bibl. szybko się odbudowała i już w 1723 stanęła w rzędzie najświetniejszych bibl. amer. Dziś jest jedną z największych bibl. świata.
A.C. Potter: The library of Harvard University. 1934.
HASŁO KATALOGOWE, wyraz lub wyrazy wyróżnione od reszty *opisu katalogowego swym położeniem lub formą graficzną, stanowiące podstawę do *sze-regowania pozycji w katalogu.
H. autorskie, wyraża bądź nazwę autora indywidualnego (osoby fizycznej), bądź nazwę ciała zbiorowego i nazywa się wtedy H. korporatywnym; nazwa autora może być w formie ukrytej lub fałszywa (*Autorstwo), a wówczas wymaga uprzedniego rozwiązania.
H. tytułowe, wyraz albo wyrazy przejęte z tytułu dzieła; opisuje się pod nim anonimy (dzieła nieznanego autora), dzieła zbiorowe i czasop. Może nim być: pierwszy wyraz tytułu; substantivum regens (rzeczownik rządzący, panujący logicznie i gramatycznie nad in. wyrazami tytułu); wyraz główny (dominujący znaczeniowo wyraz tytułu).
H. przedmiotowe, wyrażenie słowne określające nazwę przedmiotu bądź nazwę dziedziny, stanowiących treść lub formę dzieła.
HAVELL Robert (zm. 1840), ang. malarz, miedzio-rytnik i wydawca. W swoich pracach stosował najczęściej akwatintę. H. był twórcą ilustracji do dzieła Audubona Birds of America (1827-1830), Daniella Views in India, Dodswella Views in Greece, Bury'ego Selection of Hexan-drian Plants (1831-1834) i do in. dzieł, głównie podróżniczych. Syn jego Robert (zm. 1850) od 1828 przebywał w Ameryce, gdzie podobnie jak i ojciec działał jako malarz i miedziorytnik.
HEBANOWSCY, rodzina drukarzy i księgarzy dzia-łaj-jcych w Krakowie, Lublinie, Lwowie i Warszawie w XVII-XVIII w. Pod koniec XVII w. poważną pozycję osiągnął Andrzej Ignacy (zm. 1709), syn Krzysztofa, prowadząc księgarnie w Krakowie i Warszawie z filiami w Lublinie i Lwowie. W 1695 uzyskał serwitoriat; w obronie praw księgarzy staczał zacięte boje z introligatorami. Jego syn Mikołaj (zm. 1743) odziedziczył warszawską księgarnię w facjacie kościoła Św. Jana oraz filię w Lub-
861
862
HEBER
linie. Okresowo zawiadywał nimi starszy brat Ignacy. Działalność Mikołaja przypadła na 1. 1720-1735 i była wypełniona tradycyjną walką z introligatorami. Uzyskanego w 1726 (potwierdzonego 1736) zezwolenia królewskiego na założenie drukarni nie był w stanie zrea-lizować. Brat jego Ignacy Antoni (ok. 1676-1718) był nieźle przygotowany do zawodu. Uczył się drukarstwa u M. *Schedla, a księgarstwa i handlu prowadząc filię ojca lwowsko-jarosławską (1703-1709). Odkupił w 1712 poschedlowską drukarnię z przywilejami (za 9500 zł), przenosząc ją do świeżo nabytej kamienicy przy ul. Floriańskiej 1 "Pod Ethyopy" (1713); uzyskał tytuł typografa królewskiego, zorganizował księgarnię i introligatornię. Prowadził filię warszawską, lubelską i lwowską. Mimo włożonych znacznych sum i dużej energii na skutek złej koniunktury stracił prawie cały majątek. Firmę na krótko uzdrowiła wdowa Róża; filię warszawską przejął Jan Domański. Fabian Sebastian, syn Ignacego Antoniego, drukarz, bibliopola i introligator, w 1747 objął firmę. Przeniósł on księgarnię na ul. Sienną 6, wznowił filię lubelską i warszawską (do 1759), uruchomił zdewastowaną drukarnię, zyskując kolejno tytuły typografa JKMci (1750), bibliopoli (1752) i serwi-tora (1759). W momencie śmierci majątek jego wynosił ok. 20 000 zł. Spadek po nim objęły dwie córki. Drukarnię krakowską (o 3 prasach) wziął w zarząd zięć Kazimierz Jako wski(ok. 1740-ok. 1786), giser; przeniósł ją do pałacu prymasowskiego przy ul. Grodzkiej, ale wnet doprowadził do ruiny. Musiał ją przekazać sądownie drugiemu zięciowi Janowi Dziedzickiemu (1733-1779), introligatorowi, który wespół z żoną Anną prowadził już księgarnię i introligatornię po teściu. Ale i ten prowadził właściwie tylko introligatornię przy ul. Mikołaj skiej, zaniedbując drukarnię (w "Szarej Kamienicy") i księgarnię (Sienna 6), likwidując filie. Po sprzedaży kamienicy przy ul. Grodzkiej 87 umiejscowił się przy ul. Szpitalnej 9, gdzie przeniesiono drukarnię i introligatornię. Po śmierci męża Anna usiłowała podnieść firmę, wkrótce jednak zlikwidowała księgarnię. Syn M.K. *Dziedzicki odziedziczył już tylko drukarnię, a córka Konstancja Puci-łowska kram introligatorsko-księgarski "za jatkami".
PSB. J. Pachoński: Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1750-1815. 1963.
HEBER Richard (1773-1833), bibliofil ang. Kupował książki na licznych aukcjach; interesował się głównie historią i literaturą. Zebrał ponad 150 000 tomów dzieł gr., łac, wł., fr., hiszp., portug. i ang.
HEDBERG Gustaf (1859-1920), szwedz. introligator-artysta. Kształcił się w Paryżu i Londynie. Ceniony przez bibliofilów, odznaczony złotymi medalami na wy-
stawie w Kopenhadze 1888 i Chicago 1893, odnowił introligatorstwo szwedz. wprowadzając technikę fr. i jasną skórę maroquin do swoich opraw. Tworzył oprawy w stylach historycznych, a od 1905 w stylu T.J. *Cobden-Sandersona. Pracował dla dworu królewskiego i Nor-stedt-Soner. Jego oprawy znajdują się w Bibliotece Królewskiej w Sztokholmie.
S.G. Lindberg: G.H. W: Biblis. 1963-1964.
HEER J. zob. HENECZEK Teodor Wojciech.
HEGEL, duńska rodzina księgarzy. Założyciel jej Frederik Vilhelm (1817-1887) to największy wydawca skandynawski; z ucznia firmy *Gyldendalske Boghandel stał się wkrótce głównym współpracownikiem J. *Deich-manna.W 1846 przejął księgarnię asortymentową, a w 1850 wydawnictwo; w 1855 został księgarzem uniwersyteckim. Był on także współzałożycielem firmy Forlagsbureauet (1854). Wydawał, obok literatury naukowej (np. Dansk hiografisk Lexikon) i fachowej, głównie beletrystykę; mocno związał ze swoją firmą przodujących autorów duńskich i norw. Syn jego Jacob (1851-1918), nabywszy wydawnictwo CA. Reitzela, zajął się wydawaniem klasycznej literatury duńskiej; w 1903 został prezesem nowo powstałej spółki akcyjnej Gyldendalske Boghandel Nor-disk Forlag A/S. Syn tegoż Frederik (1880-1961) w 1908 założył czasop. "Maanedsmagasinet" ("Magazyn Miesięczny") i "Frem" ("Naprzód") oraz rozpoczął wyd. wielkiej serii Gyldendals Bibliotek; w 1. 1912-1939 był dyrektorem firmy.
F. Hegel: Erindringer. T. 1-2. 1946. O. Tryde: Dan-ske Boghandlerbiografier. 1947.
HEINSIUS Wilhelm (1768-1817), księgarz niem., potomek znanego rodu księgarzy, prowadzących firmę nakładową w Lipsku (*Gleditsch). Największą zasługą H. jest opracowanie na podstawie katalogów księgarskich alfabetycznego spisu niem. produkcji wydawniczej XVIII w. i zainicjowanie jego uzupełnień. Wydawnictwo to pt. Allgemeines Bucher-Lexikon oder vollstandiges alpha-betisches Verzeichniss... opublikowane w 1793 objęło 1. 1700-1792, uzupełnione suplementem za 1793-1797. W 1812-1813 wyszło 2 wyd. za okres 1700-1810. Usterki dzieła H. wynikają w głównej mierze z błędów i niekonsekwencji (w formułowaniu haseł, w *opisie bibliograficznym, w szeregowaniu pozycji) katalogów księgarskich, które tworzyły jego materiałową podstawę. Uzupełnienie za 1811-1815 opracował jeszcze sam E(. Wydawnictwo było kontynuowane po jego śmierci i znane jest pod jego nazwiskiem. T. 19 (ostatni) za okres 1889-1892 ukazał się w 1893-1894.
Allgemeines Biicher-Lexikon. Bd. 6. 1822 (przedm. Ch.G. Kaysera z życiorysem H.).
863
864
HELLER
HEITZ & Cie, firma wydawnicza w Strasburgu, utworzona przez Jana Henryka (zm. 1744), który w 1719 stał się właścicielem drukarni, zał. w XV w. przez J. *Griiningera, i następnie przyłączył do niej kilka zakładów drukarskich i wydawniczych. Przedsiębiorstwo odgrywało ważną rolę w życiu księgarsko-wydaw-niczym Strasburga w XVIII w. W XX w. właściciel firmy Paweł H. (ur. 1857) zyskał rozgłos również jako autor szeregu prac źródłowych z historii drukarstwa i grafiki książkowej XV-XVI w.
HEKTOGRAF zob. MAŁA POLIGRAFIA.
HELCEL Antoni Zygmunt (1808-1870), prawnik, historyk, polityk, publicysta, właściciel drukarni i wydawca. W 1834 H. wyjechał za granicę w celu zaznajomienia się z techniką drukarską. Po powrocie, w 1835, założył w Krakowie nowocześnie wyposażoną Drukarnię "Kwartalnika Naukowego", rozpoczynając zarazem wydawanie "Kwartalnika" (18351836) oraz różnych prac naukowych, zarówno własnych, jak i innych autorów. Kłopoty z cenzurą zmusiły go do zawieszenia prac wydawniczych, w 1837 sprzedał drukarnię S. *Gieszkow-skiemu. Od tej pory H. zajmował się przede wszystkim polityką i pracami naukowymi. Posiadał bogaty księgozbiór, który po jego śmierci został zakupiony za 8000 reńskich do bibl. Potockich w Krzeszowicach. Obecnie znajduje się on w *Bibliotece Narodowej i w*Bi-bliotece Jagiellońskiej.
HELICZOWIE (Haliczowie), rodzina drukarzy żyd.: 1. Samuel (ur. ok. 1515), zapewne najstarszy syn Chai-ma z Halicza, wraz z braćmi Eliakimemi Aszerem założył w 1534 na Kazimierzu pod Krakowem drukarnię hebr. W 1535 wycofał się z przedsiębiorstwa i wyjechał do Oleśnicy na Śląsku, gdzie założył drukarnię do spółki ze swym szwagrem Eleazarem synem Salomona. Warsztat ten został zniszczony 1 IX 1535 przez huragan. Samuel wrócił do Krakowa. W marcu 1537 wraz z braćmi ochrzcił się i przyjął imię Andrzej. W 1553 drukował w Konstantynopolu. 2. Jan Eliakim (ur. ok. 1519), prawdopodobnie najmłodszy syn Chaima, po wyjeździe Samuela do Oleśnicy kontynuował z bratem Aszerem działalność drukarską z dużym powodzeniem do czasu przejścia na katolicyzm. Wówczas Żydzi zbojkotowali oficynę i dopiero dekret Zygmunta I z 31 XII 1539 zmusił gminy żyd. do nabycia druków H., których w tym czasie było 3350 woluminów wartości 1600 zł. Jan Eliakim opuścił warsztat i w 1539 objął zarząd drukarni wdowy Unglerowej. W 1548 wydrukował hebr. gramatykę F. Stankara. 3. Paweł Aszer (ur. ok. 1517) po odejściu braci usiłował samodzielnie prowadzić drukarnię rodzinną na Kazimierzu. W 1540 wydał nakładem bpa
Gamrata Nowy Testament w tłumaczeniu Lutra, prze-transkrybowany literami hebr. Opuściwszy nagle Kraków, przeniósł się do Psiego Pola na Śląsku, gdzie w 1543 wydał Elemental oder Lesebikhlein, podręcznik do czytania tekstów niem. wytłoczonych hebr. czcionkami. Założoną potem oficynę w Legnicy porzucił uciekając ze Śląska. 4. Łukasz, pochodził z Poznania. Należał do wyznania braci czeskich; przebywając na Morawach, jako biegły hebraista brał udział w tłum. na j. czes. Biblii zw. Kralicką (wychodziła w 1. 1579-1594). W pierwszych dniach 1579 płacił w Poznaniu dług zaciągnięty przez M. *Neringa.
PSBIX. J. Bidlo: Wzajemne stosunki czes. i poi. Jednoty w okresie 1587-1609. "Reformacja w Polsce" 1922. M. Wojcie-chowska: Z dziejów książki w Poznaniu w XVI w. 1927.
HELIOGRAFIA, odmiana *druku wypukłego z zastosowaniem kopii fotograficznej do otrzymania kreskowych *form drukowych. Formę drukową wykonuje się albo drogą galwaniczną na posrebrzonej miedzianej płycie z naniesionym uprzednio za pośrednictwem *pa-pieru pigmentowego i zagrafitowanym *negatywem obrazu, albo też metodą *trawienia na płycie miedzianej lub cynkowej z nakopiowanym na niej *diapozy-tywem kreskowym.
HELIOGRAWIURA, sporządzanie półtonowych form do druku wklęsłego metodą *trawienia z wykorzystaniem procesów fotograficznych. Często stosowany sposób polega na pokryciu płyty cynkowej światłoczułą warstwą żelatyny chromowanej, wykonaniu kopii, wywołaniu jej, zapyleniu pudrem żywicznym, stopieniu go, oraz w końcowej fazie wytrawieniu płyty chlorkiem żelazowym. Inny sposób polega na zapyleniu płyty miedzianej asfaltem, stopieniu go w celu utworzenia przylegających do płyty oddzielnych ziarenek stopionego asfaltu, przeniesieniu na płytę naświetlonego na papierze pigmentowym obrazu, wywołaniu go i wytrawieniu płyty chlorkiem żelazowym. H. artystyczna naśladuje często *akwafortę lub *rniedzioryt.
Zob. też Allezzograwtura, Druk Mertensa.
HELIOTYPIA, 1. Zob. Cliche verre. 2. Dawne określenie *autotypii i *światłodruku.
HELLER Antoni Benedykt (zm. 1772), prowadził papiernię dusznjcką od 1737. Zainstalował w młynie dusznickim *holender oraz pierwszą na terenie Śląska maszynę do cięcia szmat. Władze pruskie w tym czasie usiłowały zapobiec importowi wysokogatunkowego papieru fr. i holend. Korzystając z tego H. w 1748 wystąpił z propozycją produkcji tych samych
865
866
HELWIG
gatunków, co we Francji i Holandii. Propozycja została przyjęta i odtąd H. produkował tzw. papier holenderski. Nadano mu za to tytuł nadwornego papiernika. ŚŚ Córka H., Antonina (zm. 1802), wdowa po papierniku Józefie Ossendorfie (zjn. 1779), prowadziła papiernię dusznicką po śmierci męża.
HELWIG Martin (1517-1574), kartograf niem., autor pierwszej mapy Śląska, wyd. w drzeworycie 1561, a później niejednokrotnie odbijanej i reprodukowanej (ostatnio w 1889).
HENECZEK (Chynecki) Teodor Wojciech (1817-1872), jeden z pierwszych poi. drukarzy i wydawców książek i prasy na Śląsku. W 1847 otworzył w Piekarach własną drukarnię, działającą do 1848 pod nazwiskiem J. Hcera. Realizował program wydawniczy ks. Ficka w zakresie wznowień literatury staropol., wydawał słynny śpiewnik kościelny Piekoszewskiego, książki do nabożeństwa, dzieła pisarzy śląskich. Drukował też kilka czasop. poi.: "Dziennik Górnośląski", "Tygodnik Katolicki", "Poradnik dla Ludu Górnośląskiego" oraz byl wydawcą "Zwiastuna Górnośląskiego" (1868-1872) i "Promotora Nabożeństwa do św. Józefa i św. Rodziny" (dwumiesięcznik 1870-1872).
HENNEBERGER Kaspar (1529-1600), kartograf niem., autor pierwszej szczegółowej mapy Prus, wyd. w drzeworycie 1576. W 1595 H. dodał objaśnienia do tej mapy, która miała wiele wyd. i była przez długi czas podstawą kartografii Prus.
HENRYKÓW zob. SKRYPTORIUM.
HERALDYKA zajmuje się badaniem rozwoju znaków heraldycznych, zwanych herbami. H. jest nauką pomocniczą historii, pozwalającą identyfikować osoby historyczne na podstawie ich herbów, a także ustalać związki rodowe tych osób i wynikające stąd współzależności historyczne. Materiał badawczy H. stanowią znaki heraldyczne występujące na odciskach pieczęci, w rzeźbach nagrobkowych i ozdobach architektonicznych, w ilustracjach rpsów oraz *znakach własnościowych książek. Materiałem źródłowym są opisy herbów usystematyzowane w *herbarzach, a także materiały archiwalne, szczególnie zapiski sądowe. H. jako nauka rozwinęła się w XIX w. W Polsce podstawy badań heraldycznych wiążą się z pracami F. *Piekosińskic-go i A. Małeckiego.
Zob. też Genealogia.
F. Piekosiński: Heraldyka poi. w wiekach średnich. 1899. E. Gritzner: Heraldik. 1912. E. Gevaert: UhiraWiąue, son esprit, son langage et ses applications. 1924.
HERBARZ: 1: Dzieło zawierające najczęściej barwne wizerunki i opisy herbów, należy do ważnych źródeł *heraldyki. Zaczątkiem H. były tzw. role herbowe i księgi turniejowe, znane od XIII w., np. rola Mateusza z Paryża, 1244 (rps w British Muscum), czy szwajcarska Zii-richer Wappenrolle z 1335-1345 (wyd. w 1927). Z pozycji ważniejszych XIV-XV w. wymienić trzeba: Tractatus de insigniis et armis Włocha Bartolusa de Saxoferrato (1350), herbarz flam. Wapenhoeck Gelrego z 1. 1372-1375 (wyd. 1881-1905), Armoriał Złotego Runa, spisany przez herolda Jeana de Saint-Remy (zm. 1468) z barwnymi herbami szlachty europejskiej i rycerzy Złotego Runa (wyd. 1890), Ulryka z Richentalu rps kroniki soboru w Konstancji 1414-1418 (wyd. 1483), wreszcie berliński rps H. Grimeberga z 1483. W zabytkach tych licznie reprezentowane są herby poi.
KORO
A
L S K A
przy
ZLO T E Y W OLNOSCI
WfeyftkichKathedr.Prowineyi, y Rycer.łwa
KLEYNO r A MI
Heroicznym Aięftwem \ o-Jvaj\ Naywyżfzcnu łlonoran]
a Śttaypi. rmey Cnotę, Pobotnoscią. y Św tVi h ,' "> i
OZ DOBION \
PODA N A
Przez *ios>
X, KASPRA NIESIECKIEGO Sooettós JES
Roku Wolności- hidzldey przez Wcielonego BOGA windykówasey J?J8-p Gttkgum Lwmsfukff Socktatk JESU,
Karta tytułowa t. 1 herbarza K. Niesieckiego pt. Korona Polska z 1728
867
868
Pierwszym polskim H. są Insignia seu clenodia rcgis et regni Pohniae Jana Długosza, powstałe 1461-1480, znane z kilku różnych przekazów opartych na oryginale. Najobszerniejszym z nich jest pochodzący z XVII w. rps nr 1114 Biblioteki Arsenału w Paryżu. Ostatnie wyd. Klejnotów Długoszowych przygotował M. *Friedberg "Rocznik Herald." X, 1931. Późniejsze poi. H. w odróżnieniu od zachodnioeuropejskich zawierają również wiadomości genealogiczne. Ważniejsze z nich: Bartosz Pa-procki, Herby rycerstwa poi. (Kraków 1584, nowe wyd. Kraków 1858) bezkrytyczny, o tendencjach panegi-, rycznych; Wojciech Wijuk Kojałowicz (1609-1677), Herbarz rycerstwa W. Ks. Litewskiego (wyd. F. Piekosiń-ski, Kraków 1897) oparty w znacznej mierze na materiale źródłowym; Kasper Niesiecki, Korona polska (t.1-4, Lwów 1728-1744, nowe wyd. Lipsk 1839-1845) krytyczny, oparty na źródłach; Teodor Żychliński, Złota księga szlachty polskiej (t. 1-31, Poznań 1879-1908) oparta głównie na materiałach nadsyłanych przez rodziny, stąd nierówny poziom i wiele bałamutnych wiadomości; Adam Boniecki, Poczet rodów w W. Ks. Litewskim w XV i XVI w. (Warszawa 1887) ŚŚ krytyczny, oparty na materiałach Metryki litewskiej; tenże, Herbarz polski (t. 1-16, do litery Ł, Warszawa 1899-1913) najcenniejszy, opracowany na podstawie Metryki koronnej, akt grodzkich i trybunalskich; Seweryn Uruski, Rodzina, herbarz szlachty polskiej (t. 1-15, do litery R, Warszawa 1904-1931) kompilacyjny, częściowo oparty na wyciągach z akt legitymacyjnych. Wydane przez S. Chrząńskiego Tablice odmian herbowych (1909) zaliczyć można również do twórczości tego typu. 2. (herba-rium) zob. Zielnik.
HERBSTER Johannes zob. OPORINUS Johannes.
HERCEGOWINA zob. JUGOSŁAWIA Drukarstwo.
HERDER & Co., wydawnictwo katolickie, zał. w 1801 przez Bartholomausa H. (1774-1839), od 1808 znajdujące się we Fryburgu Bryzgowijskim, do 1919 jako spółka, w posiadaniu rodziny H. Specjalizuje się w teologii katolickiej, naukach humanistycznych, literaturze pięknej i młodzieżowej; wydaje także encyklopedie ogólne i specjalne. Posiada filie w Austrii, Anglii, Hiszpanii, Włoszech i Stanach Zjednoczonych A.P.
HESDIN (Odin) Jacquemart de (zm. zapewne 1415), jeden z najwybitniejszych *miniaturzystów fr. z końca w. XIV, świetny kontynuator stylu J. *Pucelle, do 1384 czynny u księcia de *Berry w Bourges, później w Poitiers.
HEYNE
Główne dzieła: Tres belles heures de Jehan de France duc de Berry z ok. 1402 (Bruksela, Bibliotheque Royale, Ms 11060/61) i Grandes heures z ok.1409 (Paryż, Bibliotheque Nationale, lat. 919).
J. Porcher: UEnluminme ftancaise. 1959.
HESS Andreas (XV w.), pierwszy drukarz węg., pochodzenia niem.; zawodu uczył się w Rzymie u Gcor-ga Laucra, który zgodnie ze zwyczajem wyposażył swego czeladnika w czcionki (antykwowe) lub matryce oraz sprzęty konieczne do uruchomienia oficyny w Budzie. Drukarnia ta tłoczyła w 1. 1472-1473 na trzech prasach. Przyczynił się do jej założenia Laszlo Karai, wicekanclerz króla Macieja Korwina, który zachęcił H. do przyjazdu na Węgry i wspierał finansowo powstającą oficynę. Znane są zaledwie dwa druki M., z których *Chro-nica Hungarbrum nosi datę 5 VI 1473 oraz pełny podpis drukarza. Są to najwcześniejsze druki antykwowe na wschodnich terenach Europy.
J. Fitz: A.H. der Erstdrucker Ofens. "Philobibkm" 1932. J. Fitz: A Maayar nyómdaszat kónyukereskedelem tórtenete. T. 1. 1959.
HEVELIUS (Hewelke) Jan (1611-1687), astronom gdański, twórca nowożytnej selenografii, autor 19 dzieł astronomicznych opublikowanych częściowo we własnej oficynie drukarskiej (^Drukarnie prywatne) w Gdańsku w j. łacińskim w 1. 1647-1690 oraz 17 rozpraw i artykułów. Dzieła H., jak Selenographia (1647), Prodro-mus Cometicus (1665), Cometographia (1668), Machina Coe-lestis (I cz. 1673, II cz. 1679) oraz Prodromus astronomiae cum catalogo fixarum et Firmamentum Sobiescianum (1690) odznaczały się piękną szatą edytorską, zawierając doskonale opracowane graficznie karty tytułowe i dedykacyjne oraz liczne tablice i ilustracje. Część rysunków, a nawet i rycin, zawdzięczała swe powstanie H., wykonanie innych zlecał on starannie wybranym przez siebie malarzom gdańskim (Andrzej Stech, Adolf Boy) oraz wyróżniającym się sztycharzom (J. *Falck, W. *Hon-dius, K. *De la Haye).
PSB IX.
HEYNE Christian Gottlob (1729-1812), filolog, bibliotekarz niem. Pracę bibliotekarską zaczął w Dreźnie jako kopista w bibl. H. Bruhla. Powołany w 1763 na prof. wymowy i archeologii oraz głównego bibliotekarza do Uniwersytetu w Getyndze przez lat 50 kierował Biblioteką Uniwersytecką w tym mieście. Dzięki swym niepospolitym zdolnościom o. ganiza-cyjnym, olbrzymiej pracowitości i umiejętności dobierania współpracowników uczynił z niej pierwszo-
869
870
HIEBEL
rzędny warsztat pracy naukowej, który przez długi czas był wzorem dla bibl. uniwersyteckich w Niemczech i w innych krajach Europy zachodniej.
HIEBEL Jan (1681-1755), malarz praski, z pochodzenia Niemiec. Podług jego obrazów miedziorytnicy prascy wykonywali frontispisy i ilustr. do książek.
HIELMSTIERNE Henrig (1715-1780), duński uczony, bibliofil. Posiadał księgozbiór o charakterze narodowym, liczący ponad 10 000 tomów. Zbiór ten pod nazwą Den Hielmstierne-Rosencroneske Samling wchodzi obecnie w skład Biblioteki Królewskiej w Kopenhadze.
HIEROGLIFY (gr. hierós = święty, glypho = wykuwam), nazwa odnosząca się w pierwszej kolejności do najdawniejszego (ok. XL w. p.n.e.) obrazkowego *pi-sma egipskiego zwanego przez Greków "hieroglyphika grammata". Pierwotnie miało ono charakter syntetyczny i symboliczny, oddając za pomocą konstrukcji obrazkowej podstawowy sens zapisu, bez związku z wartościami fonetycznymi języka (np. plakieta króla Narmera: z owalu wyrasta sześć kwiatów i wychyla się ludzka głowa; na kwiatach stoi sokół trzymający w jednej łapie sznur przeciągnięty przez wargi człowieka wyglądającego z owalu. U dołu rysunek harpuna. Jedna z interpretacji:
2
ń
\r 'i
Pismo hieroglificzne
władca wziął do niewoli 6000 jeńców z krainy Ua). Za pomocą obrazków oddawano nie tylko treści przedmiotowe, rzeczowe, lecz również czynności i pojęcia ogólne: dwie nogi chodzić; człowiek z palcem przy
ustach ten, który je lub mówi, jeść, mówić; postać o lasce Ś starzec, starość. Z biegiem czasu obrazkowe oddawanie treści przekształcono w pismo hieroglificzne, tzn. w system znaków związanych z wartościami fonetycznymi języka, w znakowanie analityczne, polegające na możliwości podkładania pod znaki odpowiednich spółgłosek lub grup spółgłoskowych. Staroegipskich samogłosek nie znamy, gdyż ich nie oznaczano, podobnie jak w innych pismach semickich, z uwagi na ich wy-mienność zależnie od formy gramatycznej, pozostały natomiast spółgłoski jako elementy stałe poszczególnych słów. Powstałe ze znaków (obrazków) hieroglificznych pismo hieroglificzne ukształtowało się w okresie tzw. Starszego Państwa Egipskiego, ok. 2800-2300 p.n.e., wg pięciu grup: pierwotne obrazki o sensie "dosłownym", rysunek głowy Ś głowa, poziome linie faliste woda; obrazki wieloznaczne, ze względu na analogicz-ność spółgłosek słowa oznaczonego obrazkiem i innego brzmiącego podobnie, np. prostokąt z przerwaną linią dolną dom (pr) oraz wychodzić (prj); obrazki na oznaczenie grup spółgłoskowych, np. ryba in, zając wn; obrazki na oznaczenie pojedynczych spółgłosek, np. sowa m, noga b; determinatywy (*Pismo). Codzienna praktyka doprowadziła, do wytworzenia pisma egipskiego w ściślejszym tego słowa znaczeniu. Nazwą H. określa się również inne pisma obrazkowe ze względu na ich piktograficzny charakter.
H. meroickie (*Pismo meroickie), stosowane w krainie nad górnym Nilem; podobnie jak H. egipskie, z których się wywodziły, były *pismem monumentalnym. H. meroickie różnią się od H. egipskich pod wielorakim względem: są pismem literowym, głoskowym; niektóre znaki posiadają inny walor fonetyczny, np. sowa: H. egipskie i H. meroickie = m, ale byk: H. egipskie = b\ H. meroickie = v; posiadają znaki na oznaczenie samogłosek oraz sylab te i te; nie posiadają odpowiedników dla samogłosek o, u.
tŁ hetyckie (*Pismo hetyckie) są pismem monumentalnym Hetytów, powstałym w XIV w. p.n.e. Znaki tego pisma przypominają H. egipskie i kreteńskie. Są one podobiznami głów ludzkich i zwierzęcych, członków ludzi i zwierząt, roślin oraz różnych przedmiotów trudnych czasem do zidentyfikowania. Jest to pismo sylabowe. Niektórych znaków tego pisma nie udało się dotąd rozszyfrować.
H. kreteńskie (*Pismo kreteńskie), nazwane tak przez A. Evansa obrazkowe pismo kreteńskie, zostało uznane przez niego za najstarsze stadium tzw. pisma minojskiego (XX-XVI w. p.n.e.). Powstanie ich wiązał Evans z wpływem H. egipskich, czego jednak nie udało się udowodnić. H. kreteńskie to rysunki przedstawiające głowy zwierząt, członki ludzkie oraz łatwo
871
872
HILDEGARDA Z BINGEN
rozpoznawalne przedmioty. Hieroglificzne pismo kre-teńskie (minojskie) dzieli się na dwa stadia: starsze, tzw. A lub archaiczne, oraz młodsze, tzw. B: pierwsze w ujęciu bardziej precyzyjne i szczegółowe, drugie zaś ma charakter konturowy, pozwalający jednak na rozpoznanie przedstawionego przedmiotu. Poza ogólną orientacją, iż zachowane zapisy zawierają dane natury gospodarczej, H. kreteńskich nie udało się rozszyfrować z powodu zbyt małej ilości znalezisk.
H. Majów (*Pismo Majów), w Ameryce Środkowej, zwane również glifami (gr. glypho = wykuwam), mają dwie postacie: monumentalną znaki obrazkowe kute wypukło na stellach i blokach kamiennych oraz pisaną pędzelkiem na pasmach z łyka, znacznie uproszczoną, konturową. H. Majów zgrupowane są w zespołach prostokątnych lub owalnych, przypominają kartusze H. egipskich, i składają się z ideogramów, znaków fonetycznych i determinatywów. H. monumentalne składają się przede wszystkim ze stylizowanych podobizn części ciała ludzkiego i zwierząt oraz elementów roślin. H. Majów oddają za pomocą oddzielnych znaków nazwy miesięcy (18) oraz dni miesiąca (20).
H. Azteków (*Pismo Azteków), w Meksyku, podobnie jak H. Majów miały dwie postacie: monumentalną (*Pismo monumentalne) (z tej prawie nic nie pozostało po zniszczeniach dokonanych przez zdobywców kraju, Hiszpanów) oraz pisaną. Obie postaci H. Azteków to znaki figuratywne, z dużą precyzją oddające znaczenia konkretne lub oderwane oraz nazwy dni i miesięcy. H. monumentalne żłobione były za pomocą rylca. Pismo Azteków składało się z piktogramów oraz znaków fonetycznych, prócz tego zaś umiało oddawać znaczenia przy pomocy stosowania *akrofonii.
Zob. tab. 37(2).
HIERSEMANN Karl W., wydawnictwo, antykwariat i księgarnia eksportowa, zał. w 1884 w Lipsku przez K.W.H. (1854-1928), następnie będące w posiadaniu jego syna Antona, pod którego kierownictwem działa od 1949 w Stuttgarcie jako własność spółki; przedsiębiorstwo w Lipsku od 1951 prowadzi działalność wydawniczą pod zarządem państwowym. Wydawnictwo specjalizujące się w naukach humanistycznych, publikacjach z zakresu sztuk plastycznych, szczególnie zaś w bibliologii. Wychodziły tu: Gesamtkatałog der Wiegen-drucke, Schneidera Handbuch der Bibliographie, Lexikon des gesamten Buchwesens pod red. *L6fflera i *Kirchnera, liczne bibliogr., dzieła prasoznawcze i in. Antykwariat H. był jednym z największych w Niemczech.
W. Olbricht: Geschichte und Arbeitsgebiete der Firma K.W.H. 1941.
HIGIENA KSIĄŻKI W BIBLIOTECE zob. KONSERWACJA ZBIORÓW BIBIOTECZNYCH.
HILACOMILUS (Hylacomilus) zób. WALDSEE-MULLER Martin.
HILDEGARDA Z BINGEN (1098-1179), benedyktynka, opatka Disibodenberg 1136, fundatorka klasztorów Rupertsberg (1147) i Eibingen (1165). Uznana za świętą, mistyczna wizjonerka, autorka licznych dzieł
Miniatura Hildegardy z Bingen z Liber diuinorum
operum przedstawiająca autorkę w trakcie wizji
i piszącego Volmata z Disibodenberg
873
874
HILLER
pisanych przy pomocy Volmara z Disibodenberg, z których najważniejsze; Sci vias sive risiemum et rcvehtiomtm libri 3 (Znaj drogi, czyli wizji i objawień ksiąg troje) z 1. 1145-1150; Libcr divinorum operum (Księga boskich tajemnic) z 1. 1163-1170, nadto dwóch żywotów: św. Ruperta i Dyzyboda, dwóch traktatów medycznych, licznych listów i in. Ilumin. rps Sci vias (Wiesbaden, Landesbibliothek, Cod. minor Hildegardis) powstał pod kontrolą H. w Rupertsberg, przy końcu jej życia; ilustracje i tekst występują w ścisłym związku. Sci vias stanowił wg Bailleta "summę teologiczną w cyklu obrazów". Znana jest także ilumin. kopia z XIII w. Liber divi-norum operum (Lucca, Biblioteca govern., cod. 1942). Pisma EL, jak również zdobiące je iluminacje stanowią cenne źródło dla kosmologii i *ikonografii średniowiecznej oraz historii nauki i medycyny.
M. Bóckeler: H. von B., Wisse die Wege. Sci vias. 1954.
HILLER Karol (1891-1939), malarz, grafik, ilustrator. Studiował w Darmstacie, Warszawie, Kijowie i w Łodzi. Współzałożyciel grupy "Start" i ZZAP w Łodzi. Współredagował czasop. "Forma", autor artykułów. Uprawiał malarstwo monumentalne, stalugowe, grafikę i rysunek. Eksperymentował w zakresie technik malarskich i graficznych (własna technika "heliografika"). Reprezentował przede wszystkim kierunek konstruk-tywistyczny i taki charakter ma jego grafika książkowa: okładki wydawnictwa "Renesans" i publikacje Tow. Bibliofilów, ilustracje litograficzne do poezji W. Wan-durskiego Sadze i złoto (1926) oraz liczne, pionierskie w swej nowoczesności, ekslibrisy.
PSB IX.
HIPPIKA zob. KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA.
HIRT Ferdinand (1810-1879), księgarz wydawca. Założył w 1832 we Wrocławiu księgarnię, która wkrótce rozwinęła szeroką działalność wydawniczą i handlową, nawiązując liczne kontakty z księgarzami w Polsce i krajach zachodnich. Miała filie w Raciborzu i Pszczynie. W 1865 H. sprzedał księgarnię asortymentową Maksowi Maelzerowi, a sam poświęcił się wyłącznie wydawnictwu literatury naukowej i szkolnej; był przez długie lata wyłącznym dostawcą książek dla Uniwersytetu i *Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. W podręcznikach dla celów nauki poglądowej wprowadził drzeworyt. W 1873 H. przyjął jako wspólnika swego syna Arnolda, który przeniósł część wydawnictwa do Lipska, a po śmierci ojca w 1879 objął także firmę wrocławską.
HISTORIE BIBLIJNE, opowiadania oparte na wątkach biblijnych i apokryficznych, niekiedy z do-
datkiem świeckich, popularne zwłaszcza w średniowieczu, często układane dla celów dydaktycznych. W Europie do najdawniejszych zbiorów tego typu należy Historio scholastica Petrusa Comestora (XII w.). W Polsce przykładem H.b. jest EwanaeJiarz J. *Malcckicgo (1527/ /1528) oraz Krzysztofa Pussmana Historia barzo cudna o stworzeniu nieba i ziemie (wyd. 1 nie dochowane, wyd. 2 1551). W w. XIX pod nazwą H!. lub opowieści biblijnych ukazywały się zbiory przeznaczone dla dzieci i młodzieży, takie jak anonimowy wybór na podstawie przekładu Biblii Jakuba Wujka (Wrocław 1833, Bochnia, Pisz 1849, 1850, 1852, 1858, 1862), wybory Antoniego
Inicjały figuralne ze Starego i Nowego Testamentu (XII w.)
Tyca (druk. od 1841 w Lesznie u Giinthcra i Rzeszowie u J.A. Pelara), Powieści z Starego i Nowego Testamentu J. Muczkowskiego (Poznań 1820, 1831) lub antologia protestancka J. Śliwki (u Prochaski, Cieszyn 1860, 1863, 1869, 1873) i in.
HISZPANIA. Na ogólną liczbę ludności 31 871 C00 ilość bibliotek w 1962: narodowe 2, szkół wyższych różnych typów 295, szkolnych 290, specjalnych 183, powszechnych 1404. Wydano w 1966: książek 19040 ryt., w tym przekładów 2427; czasopism (w 1965) 4353 tyt., w tym gazet 173.
Bibliofilstwo. We wczesnym średniowieczu bp *Izydor z Sewilli (ok. 560-636) posiadał duży zbiór książek. Na przełomie XV i XVI w. rozkwitło w H. drukarstwo i sztuka książkowa, dzięki czemu rozwinęło się bibliofilstwo. Księgozbiory tworzyli panujący, jak np. Izabela Kastylijska (1456-1504) lub nieco później król Filip II (1527-1598), który założył piękną bibl. w Esku-
875
876
HISZPANIA
rialu. Dwudziesto tysięczną bibl. dzieł geograficznych i przyrodniczych zgromadził Hcrnando Colón (1488-1539), syn odkrywcy Ameryki. Z licznych bibliofilów działających w XVII i XVIII w. zasłużyli się głównie: N. *Antonio, który zebrał 30000 tomów i był autorem dzieła Bibliotheca Hispania, L. de Benavides y Carrillo de Albornoz (1608-1668) i G. Mayans y Siscar (1699-1781). W XIX w. znaczne zbiory były własnością G. de la Cortina Marqućs de Morante (1808-1868). Księgarz z Lsndynu V. Salva y Mallen (zm. 1849) posiadał w Walencji bibliotekę z prawie kompletnym zbiorem literatury hiszpańskiej. Katalog tej biblioteki należy do podstawowych dzieł bibliogr. hiszpańskiej.
Bibliografia. Najstarszą narodową bibliogr. Bibliotheca Hispana opracował N. Antonio (t. 1-2, Roma 1672; wyd. 2, t. 1-3, Madrid 1788). Bibliogr. obejmującą wydawnictwa hiszp. od wynalezienia druku do 1947 jest dzieło A. Palau y Dulcet Manuał del librero hispano-americano (t. 1-7, Barcelona 1923-1927; wyd. 2 popr., Barcelona 1948, nie ukończone, t. 14, do R. wydano w 1962). Równocześnie Narodowy Instytut Książki (Instituto Nacional del Libro Espafiol) w Madrycie wydał Catalogo generał del a libreria Espanola e hispano-americana za 1. 1900-1930 (t. 1-5, Madrid 1932-1951) oraz przystąpił do jego kontynuacji za 1. 1931-1950 (t. 1 ukazał się 1957). Bieżącą bibliogr. narodową wydawało Tow. Księgarzy (Associación de la Libreria de Espafia) w 1. 1901-1922 jako miesięcznik pt. "Bibliografia Espanola", w 1. 1923-1936 pt. "Bibliografia General Espanola e Hispano-americana". Od 1942 wydawanie bibliogr. bieżącej przejął Instituto Nacional del Libro, publikując do 1957 "Bibliografia Hispanica", a od 1958 jako miesięcznik "El Libro Espanol". Od tegoż roku wychodzi również miesięcznik "Boletin del Deposito Legał", wyd. przez Bibliotekę Narodową w Madrycie, obejmujący oprócz książek również czasop., mapy, ryciny, płyty i filmy, oraz rocznik "Bibliografia Espanola", wyd. przez Dyrekcję Generalną Archiwów i Bibliotek. Wydawnictwa hiszp. w zasięgu międzynarodowym notuje od 1943 "Bibliotheca Hispana", wykazująca również artykuły z czasop. Wydaje ją Instytut im. N. AnSonia (Instituto N. Antonio), zajmujący się zagadnieniami bibliograficznymi w zespole instytutów należących do Naczelnej Rady do Spraw Badań Naukowych (Consejo Superior de Imrestigationes Cientificas). Bieżącą bibliogr. czasop. "Anuario de la Prensa Espanola" wydaje od 1943/44 Naczelna Dyrekcja Prasy (Dirección General de Prensa Espanola). Bibliogr. bibliografii opracowali R. Foulche-Delbosc, L. Barrau-Dihigo pt. Manuel de l'Hispanisant (t. 1-2, New York 1920-1925).
L.N. Malcles: Les sources du trauail bibliographiąue. T. 1. 1950.
Biblioteki. Ślady bibliotekarstwa spotykamy już w VI w. w rozprawie De bibliothecis *Izydora z Sewilli
(Etimologiac). Począwszy od VIII w. powstawały bibl. klasztorne (Dumio, Toledo, Barcelona, Saragossa) i katedralne (Lcón, Ripoll), a w XIII-XV uniwersyteckie (Salamanka, Valladolid, Walencja i in.), zasilane przez słynne *skryptoria z Toledo przekładami z arabskiego i hebrajskiego. Zbiór Hernando Colóny, syna Kolumba (druki-unikaty w j. hiszp., fr. i wł.) stał się zaczątkiem bibl. Capitulary Colombina w Sewilli. Bibl. w Eskurialu, ufundowana przez Filipa II w 1565 jako księgozbiór o charakterze uniwersalnym, wzrastała dzięki zbiorom prywatnym, zasobnym w rpsy hebrajskie, greckie, arabskie i piśmiennictwo renesansowe; w XVIII w. liczyła 18 000 wol. Biblioteca Nacional (Biblioteka Narodowa), zał. w 1712 w Madrycie przez Filipa V i obdarzona od 1716 przywilejem ^egzemplarza obowiązkowego, zgromadziła w ciągu XVIII i XIX w. obok księgozbioru królewskiego
0 przewadze piśmiennictwa fr. zbiory magnackie i po-jezuickie, a w nich liczne hispanica i meksykana; w 1889 dyrekcję objął Marcelino Menendcz y Pelayo, zasłużony historyk literatury, który pomnożył zbiory rpsów i starych druków. Obecnie bibl. uległa modernizacji, rozbudowano gmach z 1894, rozwinięto pracownie utrwalania dźwięku i mikrofilmową. Kompletuje hispanica oraz iberoamerikana. Liczy dziś 2173000 wol. książek, w tym 4000 cervantinów (800 wydań Don Kichota), 26122 rpsy, 3000 inkunabułów, 45000 in. (płyty, ikonografia itp.). Statut z 1954 uczynił z niej bibl. publiczrą i muzeum książki. Rozporządzenie z 1955 (wykonane w 1957) przyznało jej trzy egz. obowiązkowe d-uków, ilustracji, muzykaliów i płyt. Prowadzi rejestr praw autorskich, od 1958 wydaje bibliogr. bieżącą: miesięcznik "Boletin del deposito legał" i roczną "Bibliografia Espanola", (książki i broszury), a także drukuje karty katalogowe. Jej ośrodek informacji prowadzi katalogi centralne, od 1954 wydaje centralny wykaz wpływu (od 1958 tylko obcego) 140 bibl. hiszp. i udziela informacji z zakresu hispaników. Prowadzi wymianę i wypożyczanie międzynarodowe oraz dwuletnią szkołę bibliotekarską. Na czoło bibl. specjalnych naukowych wysuwa się nowoczesna Biblioteca Central de la Diputación de Barcelona (Biblioteca de Catalu-nya), która powstała 1914 przy Institut d'Estudis Cata-lans i liczy ponad 400 000 wol. W Madrycie istnieją bibl. przy pięciu akademiach, przy departamentach poszczególnych ministerstw, w Palacio Nacional (dawna królewska, ok. 800 000 wol. druków z XVIII i XIX w.)
1 bibl. Ateneo (literatura XIX w.). Biblioteca Menen-dez y Pelayo w Santander specjalizuje się w historii literatury. Zoiganizowano sieć bibl. naukowych specjalnych przy ok. stu instytutach podległych Consejo Superior de Investigaciones Cientificas, istniejącej od 1940,
877
878
HISZPANIA
który posiada ośrodek dokumentacji naukowej specjalnej, prowadzi szkolę dla dokumentalistów i przy współpracy Biblioteki Narodowej wydaje kwartalną bibliogr. selekcyjną adnotowaną (dzieła, artykuły, abstrakty) pt. "Bibliotheca Hispana". Bibl. szkół wyższych (16) i średnich (w 1956 ok. 500) stanowią sieć bibl. szkolnych, która podobnie jak sieci bibl. naukowych i publicznych podlega powstałej w 1939 Dyrekcji Generalnej Archiwów i Bibliotek (Dirección General de Archi-vos y Bibliotecas) przy Ministerstwie Wychowania. Do jej zadań należy zakładanie bibl. w małych miastach i osiedlach i kierowanie nimi poprzez ośrodki przy bibl. poszczególnych prowincji, które stanowią podstawę organizacyjną sieci bibl. publicznych. Przy Komisji Rozpowszechniania Kultury (Comisaria de Extension Cul-tural) tegoż Ministerstwa powstała w 1957 instytucja zwana Bibliotecas de Iniciatión Cultural, obsługująca kompletami po 15-20 wol. małe osiedla i wsie. Szkolenie bibliotekarzy odbywa się w szkołach i na licznych kursach. Są oni zorganizowani w stów. i posiadają własne czasop. fachowe.
Diccionario enddopłdico Salvat. T. 1-12. 1955. F. Sin-tes y Obrador: Libraries in Spain. "Unesco Buli. for. Libr." 1956 nr 4.
Dokumentacja. W H. nie ma centralnej instytucji do spraw dokumentacji i informacji. Z niewielkiej liczby istniejących ośrodków najważniejszy jest utworzony w 1947 Ośrodek Informacji i Dokumentacji przy Patronacie Nauk Technicznych (Patronato Juan de la Cierva) w Madrycie. Jest to jedyna instytucja zajmująca się wyłącznie dokumentacją. Ośrodek opracowuje na podstawie ok. 2000 czasop. bieżącą bibliogr. "Indices de Revistas Cientificas y Tecnicas" w trzech seriach, nadto bibliogr. analityczną w trzech seriach "Resumenes de Articu-los Cientificos y Tecnicos" (razem z projektowaną czwartą serią) ma wykazywać ok. 75 000 analiz rocznie. Prowadzi także służbę reprograficzną (*Reprografia) oraz przekładową, głównie z j. niem. i ros. Ważną rolę spełnia także Ośrodek Dokumentacji Jądrowej przy Radzie do Spraw Energii Nuklearnej (Junta de Energia Juclear). Dokumentacją zajmuje się również jedna z Komisji Narodowego Instytutu Racjonalizacji Pracy (In-stituto Nacional de Racionalización del Trabajo), którego zakres działania obejmuje tłumaczenie tablic Uniwersalnej *Klasyfikacji dziesiętnej, działalność normalizacyjną, współpracę z * Międzynarodową Federacją Dokumentacji (jest członkiem FID od 1950) i *Między-narodową Organizacją Normalizacyjną (ISO). Organ Instytutu "Racionalización" ma stały dział poświęcony informacji i dokumentacji, natomiast brak jest odrębnego czasop.
J. Lasso de la Vega: La documentation en Espagne: "Buli. de l'Unesco a 1'Intention des Bibl." 1963 nr 3.
Drukarstwo. Powstało i rozwijało się w drugiej poł. XV w., jakkolwiek na temat jego pocz. istnieją dwie teorie. Wg jednej (*Haebler) zapoczątkował je w 1474 J. Vizland, pośrednik-nakładca, który sprowadził kilku drukarzy z Niemiec, wg drugiej (Vindel) drukarze hiszp. w Sewilli (1470 A. del Puerto, A. Martinez, B. Segura) i w Walencji (1474 A. Ferndndez de Cór-doba). Nieco później działali: w Sewilli M. Ungut i *Sta-nisław Polak oraz *Companeros Alcmanes, w Walencji
Lambert Palmart (1477-1492) i Lope de Roca (1486--1497), w Barcelonie P. Posa (1481), który pierwszy zastosował w książce drzeworyt, M. Pere (1491) i D. Gumiel (1494). Saragossa otrzymała drukarnię w 1475 (Mateusz z Flandrii), Salamanka w 1480, Toledo w 1483 (J. Vazquez). W H. zakładali również oficyny drukarskie przybysze z Niemiec: N. *Spindeler i J. *Rosen-bach w Walencji i Barcelonie oraz P. *Hurus w Barcelonie i w Saragossie; dwaj pierwsi przelotnie tłoczyli także w Tarragonie w 1484. Niem. pochodzenia byli również P. Hagenbach (Walencja, 1491-1495, i Toledo, 1498), Juan z Salzburga (Barcelona) ij. Luschner (Barcelona, 1495-?, oraz klasztor Montserrat, 1499-1500). Z Bazylei przybył Fryderyk Biel (1485-1517) i założył drukarnię w Burgos. W XV w. 31 miejscowości posiadało warsztaty drukarskie, tłoczące głównie charakterystyczne dla H. piękne druki liturgiczne i hebr. W XVI w. najwyższy poziom osiągnęli *Brocar, G. Co-ci (w Saragossie w 1. 1506-1537) i J. *Cromber-ger. Z upadku, jaki nastąpił w XVII w., drukarstwo podniosło się dopiero w poł. XVIII w. Do głównych jego ośrodków w tym okresie należały: Madryt (J. *Ibar-ra, Sancha i Drukarnia Królewska), Walencja (Monfort), Barcelona i Saragossa. Do rozwoju sztuki drukarskiej przyczynił się w znacznym stopniu okres liberalizmu po wojnach napoleońskich. W 1824 w Barcelonie uruchomiono prasę *Stanhope'a, w 1830 rozpoczął także płodną i długotrwałą działalność wydawniczą i drukarską Manuel Rivadeneyra. W XX w. najżywszymi ośrodkami wydawniczymi stały się: Barcelona (w 1965 wydano 4948 tytułów), Madryt (w 1965 wydano 4016 tytułów), Walencja, Saragossa i Bilbao. Znaczna część produkcji wydawniczej przeznaczona jest z góry na eksport. W związku z tym nakłady są bardzo zróżnicowane; pozycji przeznaczonych na rynek wewnętrzny b. niskie, na eksport niejednokrotnie b. wysokie.
K. Haebler: Bibliografia iberica del s. XV. T. 1,2. 1903-1917.
K.Haebler: Geschichte des spanischen Fruhdruckes in Stamm-kUumen. 1923. La imprenta en Espana. W: Encidopedia Espana. 1935. F. Vindel: El arte tipogrifico en Espana durante el s. XV. T. 1-9. 1945-1954.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Handel książką zaczął się rozwijać w wiekach średnich, głównie w Me-dina del Campo, Salamance, Barcelonie i Sewilli, zaś
879
880
HISZPANIA
od XVI w. w Madrycie. W XVI w. sięgał już poza granice macierzystego kraju, do czego w dużej mierze przyczynił się szybki rozwój drukarstwa. W XVTI-XIX w. księgarstwo hiszp. znacznie podupadło i stało się zależne od wpływów fr., co znalazło wyraz w osiedleniu się na terenie H. fr. księgarzy, jak Bailliere czy Monier. Sytuację pogorszyła jeszcze utrata kolonii amer. Duże znaczenie dla tego okresu miało założenie w XVIII w. Akademii Królewskiej, działającej jako firma nakładowa. Dopiero pod koniec XIX w. nastąpiła zmiana na lepsze. Księgarstwo hiszp. opanowało na nowo rynki zbytu w Ameryce, co było osiągnięciem dużej wagi ze względu na to, że w H. szerzy się do naszych czasów analfabetyzm i książka hiszp. nie znajduje w kraju odpowiedniej ilości odbiorców. Niski poziom oświaty, opóźnienia w rozwoju szkolnictwa i hamowanie upowszechniania kultury powodują uzależnienie rozwoju ruchu wydawniczego od eksportu, głównie do Brazylii. Obecnie księgarstwo i ruch wydawniczy koncentrują się głównie w Madrycie i Barcelonie. Wielu nakładców utrzymuje własne księgarnie asortymentowe. Największą księgarnią stolicy jest zał. w 1918 księgarnia asortymentowo-nakładowa, a zarazem przedsiębiorstwo eksportowe, Espasa-Calpe S.A., mająca swoje filie w Buenos Aires, Meksyku i Hawanie. Tutaj ma też siedzibę Narodowy Instytut Książki (Instituto Nacional del Libro Espanola) i Hiszpańskie Tow. Muzyczne (Union Musical Espanola), wydawnictwo specjalizujące się w drukach muzycznych. W 1962 w całym kraju były 1783 księgarnie (331 w prowincji madryckiej i 258 barcelońskiej), z których wiele prowadziło zarazem składy materiałów piśmiennych. Ponadto było 606 antykwariatów, w tym wiele
0 światowej renomie. Licencję wydawniczą posiadało 657 firm (263 w Barcelonie i 234 w Madrycie), których produkcja w 1962 wynosiła 8694 tyt., w tym 3073 z zakresu literatury i nauki o literaturze, 1114 z nauk spo-łeczno-ekonomicznych oraz 883 z religioznawstwa. Przeciętny nakład wynosił 2000-3000 egzemplarzy (najniższy w Europie wskaźnik na głowę ludności przy jednej z najwyższych cen). Ukazuje się tu jednocześnie jedna z największych na świecie liczba przekładów, głównie z literatury pięknej ang., amer., fr. i niem. (w 1962 było 1725 tłumaczeń, w tym 674 z j. ang.). Bardzo wysoki jest import (Meksyk, Francja, Argentyna, USA, Wielka Brytania, NRF, Włochy) oraz zakup zagranicznych praw autorskich i wydawniczych. Od 1960 nastąpiło znaczne ożywienie ruchu wydawniczego. Rosnące rozmiary
1 opłacalność eksportu książek i usług poligraficznych, przy ruskich płacach oraz wielomilionowym przepływie turystów zagranicznych, spowodowały modernizację drukarstwa i podniesienie do poziomu europejskiego szaty graficznej książek. Powstają liczne kosztowne wydawni-
ctwa albumowe i encyklopedyczne, obliczone na zagranicznego odbiorcę, przy całkowitym braku masowego czytelnictwa krajowego.
Publishers' International Year Book. 1962.
Oprawy. Rozwój oprawy hiszp. pozostającej pod pływem sztuki arabskiej śledzić można od końca XIV w. Początkowo była ona analogiczna do oprawy mauretańskiej (*Islamoprawy). Oprawiano z reguły w deski lekko zaokrąglone na zewnętrznych brzegach, pokryte czerwoną skórą kozią (maroąuin). Do wyjątków należały oprawy usztywniane makulaturą. Cztery klamry spinały *blok książki z trzech stron: na dłuższym, górnym i dolnym obcięciu. *Zapięcie bloku książki biegło od przodu do tyłu lub na odwrót. Niekiedy osłaniały oprawę okrągłe guzy. Dekorację tworzyły odbicia ślepych tłoków o motywach sznura, *plecionki z litery S, małego podwójnego kółka, linie geometryczne i wstęgowe. Tłoczenia złotem znano już w 1410 (wg zapiski w inwentarzu królewskim). Nie używano tu *tłoków z napisem wstęgowym, a radełka i *plakiety wprowadzono dopiero w XVI w. Prócz tłoczeń stosowano na oprawach nacinanie skóry, inną techniką niż w środkowej Europie. Do najpiękniejszych należy *oprawa nacinana z *superekslibrisem markiza de Santillana z ok. 1455 (dziś własność Philipa Hofera). W Bibliotece Narodowej w Madrycie zachowała się z XV w. *oprawa aksamitna sta-rohiszpańskiego kodeksu prawniczego z wyhaftowanym, oryginalnym wzorem *owocu granatu, z inicjałami króla Ferdynanda II i Izabeli Kastylijskiej, ozdobionymi emalią. Typowym przykładem dla okresu Renesansu jest oprawa z ok. 1535 ozdobiona dwoma radełkami przedstawiającymi ornament z tragiczną maską i pochód groteskowych zwierząt. W *zwierciadle widoczne są dwa odciski tłoka z małpą grającą na kobzie, a w środku odbicie konia. Takie rozrzucenia na płaszczyźnie zwierciadła pojedynczych tłoków, przeważnie zwierzęcych, w otoczeniu *bordiur radełkowych, stanowi znamienny rys oprawy hiszp. XVI w. Tłoki sporządzane przez hiszp. introligatorów były krojone z najwyższą precyzją, a odbijane na wyborowej b. gładkiej skórze, dawały odbicia ślepe lub złocone o pięknym reliefie. W XVI w. upowszechniły się w H. oprawy w miękki pergamin, spinane często na pętelki z guzikiem skórzanym i ozdabiane na grzbiecie tytułem dzieła, kreślonym kaligraficzną minuskułą gotycką (np. oprawy Piotra Wolskiego przywiezione z H. do Polski). W późniejszym okresie oprawa hiszp. nie różni się od innych europejskich.
H. Loubier: Der Bucheinband. 1926. H. Thomas: Early spanish bookbindings XI-XV centuries. 1939. D. Miner: The history of bookbinding 525-1950 A.D. 1957.
Papiernictwo. Najstarszymi ośrodkami papiernictwa w Europie były okolice miast Walencji i Toleda.
881
882
HISZPANIA
od XVI w. w Madrycie. W XVI w. sięgał już poza granice macierzystego kraju, do czego w dużej mierze przyczyni! się szybki rozwój drukarstwa. W XVTI-XIX w. księgarstwo hiszp. znacznie podupadło i stało się zależne od wpływów fr., co znalazło wyraz w osiedleniu się na terenie H. fr. księgarzy, jak Bailliere czy Monier. Sytuację pogorszyła jeszcze utrata kolonii amer. Duże znaczenie dla tego okresu miało założenie w XVIII w. Akademii Królewskiej, działającej jako firma nakładowa. Dopiero pod koniec XIX w. nastąpiła zmiana na lepsze. Księgarstwo hiszp. opanowało na nowo rynki zbytu w Ameryce, co było osiągnięciem dużej wagi ze względu na to, że w H. szerzy się do naszych czasów analfabetyzm i książka hiszp. nie znajduje w kraju odpowiedniej ilości odbiorców. Niski poziom oświaty, opóźnienia w rozwoju szkolnictwa i hamowanie upowszechniania kultury powodują uzależnienie rozwoju ruchu wydawniczego od eksportu, głównie do Brazylii. Obecnie księgarstwo i ruch wydawniczy koncentrują się głównie w Madrycie i Barcelonie. Wielu nakładców utrzymuje własne księgarnie asortymentowe. Największą księgarnią stolicy jest zał. w 1918 księgarnia asortymentowo-nakładowa, a zarazem przedsiębiorstwo eksportowe, Espasa-Calpe S.A., mająca swoje filie w Buenos Aires, Meksyku i Hawanie. Tutaj ma też siedzibę Narodowy Instytut Książki (Instituto Nacional del Libro Espanola) i Hiszpańskie Tow. Muzyczne (Union Musical Espanola), wydawnictwo specjalizujące się w drukach muzycznych. W 1962 w całym kraju były 1783 księgarnie (331 w prowincji madryckiej i 258 barcelońskiej), z których wiele prowadziło zarazem składy materiałów piśmiennych. Ponadto było 606 antykwariatów, w tym wiele
0 światowej renomie. Licencję wydawniczą posiadało 657 firm (263 w Barcelonie i 234 w Madrycie), których produkcja w 1962 wynosiła 8694 tyt., w tym 3073 z zakresu literatury i nauki o literaturze, 1114 z nauk spo-łeczno-ekonomicznych oraz 883 z religioznawstwa. Przeciętny nakład wynosił 2000-3000 egzemplarzy (najniższy w Europie wskaźnik na głowę ludności przy jednej z najwyższych cen). Ukazuje się tu jednocześnie jedna z największych na świecie liczba przekładów, głównie z literatury pięknej ang., amer., fr. i niem. (w 1962 było 1725 tłumaczeń, w tym 674 z j. ang.). Bardzo wysoki jest import (Meksyk, Francja, Argentyna, USA, Wielka Brytania, NRF, Włochy) oraz zakup zagranicznych praw autorskich i wydawniczych. Od 1960 nastąpiło znaczne ożywienie ruchu wydawniczego. Rosnące rozmiary
1 opłacalność eksportu książek i usług poligraficznych, przy niskich płacach oraz wielomilionowym przepływie turystów zagranicznych, spowodowały modernizację drukarstwa i podniesienie do poziomu europejskiego szaty graficznej książek. Powstają liczne kosztowne wydawni-
ctwa albumowe i encyklopedyczne, obliczone na zagranicznego odbiorcę, przy całkowitym braku masowego czytelnictwa krajowego.
Publishers' International Year Book. 1962.
Oprawy. Rozwój oprawy hiszp. pozostającej pod pływem sztuki arabskiej śledzić można od końca XIV w. Początkowo była ona analogiczna do oprawy mauretańskiej (*Islamoprawy). Oprawiano z reguły w deski lekko zaokrąglone na zewnętrznych brzegach, pokryte czerwoną skórą kozią (maroquin). Do wyjątków należały oprawy usztywniane makulaturą. Cztery klamry spinały *blok książki z trzech stron: na dłuższym, górnym i dolnym obcięciu. *Zapięcie bloku książki biegło od przodu do tyłu lub na odwrót. Niekiedy osłaniały oprawę okrągłe guzy. Dekorację tworzyły odbicia ślepych tłoków o motywach sznura, *plecionki z litery S, małego podwójnego kółka, linie geometryczne i wstęgowe. Tłoczenia złotem znano już w 1410 (wg zapiski w inwentarzu królewskim). Nie używano tu *tłoków z napisem wstęgowym, a radełka i *plakiety wprowadzono dopiero w XVI w. Prócz tłoczeń stosowano na oprawach nacinanie skóry, inną techniką niż w środkowej Europie. Do najpiękniejszych należy *oprawa nacinana z *superekslibrisem markiza de Santillana z ok. 1455 (dziś własność Philipa Hofera). W Bibliotece Narodowej w Madrycie zachowała się z XV w. *oprawa aksamitna sta-rohiszpańskiego kodeksu prawniczego z wyhaftowanym, oryginalnym wzorem *owocu granatu, z inicjałami króla Ferdynanda II i Izabeli Kastylijskiej, ozdobionymi emalią. Typowym przykładem dla okresu Renesansu jest oprawa z ok. 1535 ozdobiona dwoma radełkami przedstawiającymi ornament z tragiczną maską i pochód groteskowych zwierząt. W *zwierciadle widoczne są dwa odciski tłoka z małpą grającą na kobzie, a w środku odbicie konia. Takie rozrzucenia na płaszczyźnie zwierciadła pojedynczych tłoków, przeważnie zwierzęcych, w otoczeniu *bordiur radełkowych, stanowi znamienny rys oprawy hiszp. XVI w. Tłoki sporządzane przez hiszp. introligatorów były krojone z najwyższą precyzją, a odbijane na wyborowej b. gładkiej skórze, dawały odbicia ślepe lub złocone o pięknym reliefie. W XVI w. upowszechniły się w H. oprawy w miękki pergamin, spinane często na pętelki z guzikiem skórzanym i ozdabiane na grzbiecie tytułem dzieła, kreślonym kaligraficzną minuskułą gotycką (np. oprawy Piotra Wolskiego przywiezione z H. do Polski). W późniejszym okresie oprawa hiszp. nie różni się od innych europejskich.
H. Loubier: Der Bucheinband. 1926. H. Thomas: Early spanish bookbindings XI-XV centuries. 1939. D. Miner: The history of bookbinding 525-1950 A.D. 1957.
Papiernictwo. Najstarszymi ośrodkami papiernictwa w Europie były okolice miast Walencji i Toleda.
881
882
HOCHFEDER
Umiejętność wyrobu papieru przynieśli tu Arabowie,
0 czym wiadomości znajdujemy m. in. u znanego geo- ' grafa arab. El-Edrisi. W 1144 istniała, prawdopodobnie nie pierwsza na ziemi hiszpańskiej, papiernia w m. Xativa (obecnie San Felipe) k. Walencji. Z Afryki sztuka wyrobu papieru przedostała się też do Włoch. Badania nad historią papiernictwa w H. są jeszcze bardzo skromne, jednak wiadomo, że po usunięciu Maurów papiernictwo na razie podupadło, szybko jednak zaczęło się znowu rozwijać i konkurowało z papiernictwem Włoch, Francji, Anglii i Holandii. Np. w 1720 zakupiono w Kadyksie 105 769 ryz papieru z Genui. W 1775 w głównym ośrodku hiszpańskiego papiernictwa istniało 109 papierni, a w pocz. XIX 166 o zdolności produkcyjnej 550 000 ryz rocznic. Obecnie zużycie papieru i tektury łącznie wynosi 20,6 kg na głowę, a produkcja roczna 550 000 ton. Od 1960 datuje się rozwój przemysłu celulozowo-papier-niczego, choć H. zdana jest na import surowców papierniczych. Produkcja rozdrobniona jest w 260 papierniach (346 maszyn papierniczych, z których trzy nowoczesne wytwarzają ok. 30% całej krajowej produkcji).
Zob. też Czasopisma zawodowe, Kształcenie
1 SZKOLENIE ZAWODOWE, ORGANIZACJE, ZjAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY.
HOCHFEDER Kaspar (zm. ok. 1517), drukarz niem. z Bawarii, działający także w Krakowie. Wcześniejsze jego losy nie są dokładnie znane, w 1. 1490-1498 przebywał w Norymberdze, 1499-1501 w Metzu, w 1503 zjawił się w Krakowie, prawdopodobnie sprowadzony przez J. *Hallera i posiadał tu oficynę w 1. 1503-1505. Później, jak się przypuszcza, pracował w warsztacie Hallera. Od 1509 do 1517 znów drukował w Metzu. Z warsztatu krakowskiego Hochfedera wyszły 34 druki łac, w więk-szoścrwyd. nakładem Hallera.
Polonia typographica saecułi sedecimi. Z. 1. K.H. 1968.
HÓLZLOWIE, rodzina antykwariuszy lwowskich. Najwybitniejszym i najlepszym znawcą starych druków poi. i obcych w rodzinie, której członkowie zajmowali się handlem książką i prowadzili od drugiej poł. XIX w. antykwariaty we Lwowie, był Marek H. Od 1870 posiadał on antykwariat. Specjalizował się w drukach poi. i obcych odnoszących się do dziejów Polski. Wydawał od 1889 drukowane katalogi, których do 1914 ukazało się 7; obejmowały łącznie ponad 17 000 pozycji. Po jego śmierci (ok. 1932) antykwariat do wybuchu drugiej wojny światowej prowadzili spadkobiercy.
M. Opałek: Ze wspomnień bibliofila. 1960.
HOEPLI Ulrico (1847-1935), szwajc. księgarz i wydawca. W 1870 przybył do Mediolanu, gdzie w 1871
nabył dawną księgarnię T. Laengnera i zainicjował własną działalność wydawniczą. Wydawał prace naukowe i podręczniki z zakresu techniki, prawa, filologii, archeologii, numizmatyki, historii, literatury i sztuki. Najważniejsze wyd. H. to Mannali Hoepli, Biblioteca elasska Hoep-liana, Codices e Vaticanis selceti, Tresori delie hiblioteche d'Italia, Corpus nummorum Italicormn. Działalność księgarni H. ograniczyła się po bombardowaniach Mediolanu w 1. 1942-1943. Firma istnieje jeszcze dziś jako księgarnia na-kładowo-asortymentowo-antykwaryczna. G. Galbiati: U.H. 1933.
HOESICK F., księgarnia i wydawnictwo w Warszawie (1865-1940), zał. w 1865 przez Ferdynanda Wilhelma H. (1835-1900) przy ul. Senatorskiej 6, prowadziła pełny asortyment książek poi., działy książek w j. fr. i niem., nut oraz czasop. poi. i zagranicznych. W 1868 H. podjął działalność wydawniczą i do 1890 wydał ok. 240 książek i broszur oraz ponad 700 nut. Specjalnością H. były książki dla dzieci i młodzieży. H. wprowadził na poi. rynek księgarski zwyczaj publikowania tej samej książki w kilku mutacjach wydawniczych, np. z ilustr., ich mniejszą ilością lub bez ilustr., na lepszym i gorszym papierze, w różnych rodzajach opraw, a zatem w różnych cenach katalogowych. Od 1890 działalność wydawnicza H. ograniczyła się do wznawiania pozycji poprzednio wyd. H. pozostawił wspomnienia, cenne dla historii księgarstwa (rps ich uległ podczas okupacji zniszczeniu). Po śmierci założyciela księgarnię i wydawnictwo objął syn Ferdynand (1867--1941), literat, krytyk literacki i wydawca, który z pomocą dawnych współpracowników ojca prowadził firmę w nie zmienionym zakresie, a nawet w 1903 rozszerzył jej działalność o składy główne swego teścia F.S. *Lewentala. Do 1912 -wydał prócz wznowień ok. 40 książek i ok. 55 nut. W 1913 H. sprzedał księgarnię i wydawnictwo z prawem używania dotychczasowego brzmienia firmy warszawskiemu lekarzowi dr Stanisławowi Markusfeldowi, który ją nabył dla swego syna Stefana, a do prowadzenia zaangażował pracowników księgarni J. *Mortkowicza, braci Mariana i Szymona Sztajnsbergów. Z końcem 1917 firma została przekształcona na spółkę z ogr. odp., której głównymi udziałowcami i zarządcami po wycofaniu się Markusfelda zostali bracia Szymon, Marian i Tadeusz Sztajnsbergo-wie. Została w tym czasie wznowiona działalność wydawnicza w zakresie prawa, administracji i statystyki. Jednocześnie księgarnia uzyskała składy główne i przedstawicielstwo oraz wyłączność ekspedycji dla księgarń większości oficjalnych wydawnictw wielu ministerstw i urzędów centralnych, dzienników urzędowych, zbiorów orzeczeń i pism prawniczych. Również księgarnia
883
asortymentowa, jakkolwiek prowadziła książki z wszystkich dziedzin, zaczęła się specjalizować w wydawnictwach prawniczych i z zakresu administracji, ekonomii i skarbowości. Ok. 1927 bracia Szymon i Tadeusz otworzyli oddzielne przedsiębiorstwo wydawnicze książek z zakresu prawa, a firmę objął Marian Sztajnsberg (1892--1942;). Doświadczony księgarz i wydawca, interesujący się zagadnieniami artystycznymi, zaprzyjaźniony ze światem artystyczno-literackim, stał się wkrótce jednym z czołowych wydawców literatury pięknej, zwłaszcza poezji (ponad 200 tomów), teatraliów oraz pamiętników. Podczas oblężenia Warszawy w 1939 lokal księgami został częściowo zniszczony, a w 1940 firma jako własność żydowska została przez hitlerowców skonfiskowana. Sztajnsberg znalazł się w getcie, gdzie przy ul. Leszno prowadził sprzedaż książek i gdzie później zginął. W olbrzymich piwnicach, znajdujących się pod lokalem księgarni F.H. przy ul. Senatorskiej 22, Abteilung Propaganda urządził centralny dla Warszawy magazyn książek skonfiskowanych, przeznaczonych na przemiał.
HOFFHALTER Rafał zob. SKRZETUSKI RafaŁ
HOFFMANN Jan Daniel (1701-1766), historyk, prof. gimnazjum elbląskiego. Obok licznych prac z zakresu historii i filologii poi. napisał pierwszą historię drukarstwa poi. De typographiis earumque initiis et incre-mentis in Regno Poloniae et Magno Ducału Lithuaniae (Gdańsk 1740), w której przedstawił 150 drukarni z XV--XVIII w. Praca ta stała się podstawą dzieła J.S. *Bandt-kiego Historia drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Liteivskim.
PSB IX.
HOGARTH William (1697-1764), ang. malarz, rytownik i karykaturzysta. Dla wydawców londyńskich wykonał wiele sztychów i rysunków satyrycznych, m. in. ilustracje do Traveh Aubry de la Motraye'a (1723), Apuleiusa Briscoe (1724) i Hudibrasa Butlera (1726). Jego cykle ryc. "Modne małżeństwo" (1745), "Kariera kurtyzany" (1732) itp. zyskały mu wielkie powodzenie. Wielką zasługą H. był wprowadzony od 1734 akt parlamentarny, tzw. "Hogarth's act", dotyczący ochrony praw autorskich grafików i rysowników.
HOLANDIA. Na ogólną liczbę ludności 12455000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół -wyższych 12, szkolnych 5970 (w 1962), specjalnych 385 (w 1962), powszechnych 1683. Ś Wydano w 1962: czasopism 2027 tyt., w tym gazet 244 tyt.; w 1966: książek 11262 tyt., w tym przekładów 1846.
HOLANDIA
Bibliofilstwo. Miało dobre warunki rozwoju dzięki wysokiemu poziomowi księgarstwa w w. XVII-XVIII (Niderlandy były europejskim ośrodkiem handlu książką antykwaryczną). Właścicielami zbiorów bibliofilskich byli uczeni związani z uniwersytetem w Lejdzie, gdzie kwitły studia klasyczne, np. J. Scaliger (1540-1609) i J. Lipsius (1547-1606). Najbardziej znanymi bibliofilami w. XVIII byli H. de Bosch (1740-1811) i G. *Meer-man (1722-1771). Zbiory *Meermana oraz dziedzica jego księgozbioru W. van Westreenena (1785-1850) tworzą obecnie Museum Meermanno-Westreenianum w Hadze. Niderlandy wydały licznych badaczy historii książki i drukarstwa, którzy gromadzili duże księgozbiory specjalistyczne, np. J. *Enschede (1708-1780). W w. XIX Niderlandy utraciły rolę międzynarodowego ośrodka księgarstwa antykwarycznego; w związku z tym i bibliofilstwo nabrało cech narodowych. Obecnie w H. działają liczne tow. bibliofilskie.
Bibliografia. Od 1846 ukazuje się bibliogr. bieżąca księgarska "Alphabetische Naamlijst van Boekcn...", początkowo wyd. przez firmę CL. *Brinkman, a od 1897 przez firmę A.W. Sijthoff, pełniąca dotychczas funkcję bibliogr. narodowej. Po kilkakrotnych zmianach od 1931 ukazuje się pt. "Brinkman's Cumulatieve Catalogus van Boeken", jako miesięcznik z rocznymi *kumulacjami. Wieloletnie *komasacje pt. "Brinkman's Catalogus van Boeken" objęły okresy: 1850-1882, 1883-1890, 1891-1900, po czym nastąpiły komasacje pięcioletnie (ostatnia, za 1. 1956-1960, wyszła w 1962). Od 1834 Stów. Wydawców i Księgarzy publikuje "Nieuws-blad voor den Boekhandel", tygodniowy przegląd nowości w układzie alfabetycznym, a od 1940 firma M. Nijhoff wydaje "Nieuwe Uitgaven in Nederland", miesięczny przegląd nowości w układzie systematycznym. Bibliogr. retrospektywne: Bibliotheca Belgica ou Bi-bliographie generale des Pays-Bas (Gand-La Haye 1880) obejmuje wszystkie książki drukowane w Niderlandach w XV i XVI w., a także najważniejsze wyprodukowane po 1600, oraz niderlandica zagraniczne. Dotychczas ukazały się: seria pierwsza (t. 1-27, 1880-1890) i seria druga (t. 1-27, 1891-1923), seria trzecia ukazuje się bieżąco. Okres 1601-1787 obejmuje praca J. Van Abkoude Naamregister van de bekendste en meest in gebruik zynde nederduitsche boeken... (Rotterdam 1788), następny okres rejestruje J. De Jong w Alphabetischer naamłijst pan boeken, welke seder thet jaar 1790 tot en met hetjaar 1831... (H'sage 1832-1835); 1. 1833-1875 obejmuje praca CL. Brink-mana Alphabetische naamłijst van boeken... (t. 1-3, Amsterdam 1858-1878). Dysertacje wykazywane są od 1924 w roczniku "Catalogus van Academischegeschriften". Wydawnictwa urzędowe rejestruje od 1929 wydawany przez Bibliotekę Królewską rocznik, pocz. pt. "Neder-
885
EWoK 30
886
HOLANDIA
landische Overheidsuitgaven", od 1953 pod zmienionym tyt. "Bibliografie van in Nederland Verschenen Offi-ciele en Semiofficiele Uitgaven". Wykaz czasop. podaje ukazujący się od 1854 informator księgarski "SijthofPs Adresboek voor de Nederlandske Boekhandel". Bi-bliogr. zawartości czasop. zastępuje częściowo "Nijhoff 's Index op de Nederlandse Periodieken van Algemene Inhoud", miesięcznik wyd. od 1910 przez firmę M. Nijhoff, wykazujący zawartość ok. 80 społeczno-literackich i popularnonaukowych czasop. holenderskich i flamandzkich. W 1962 ukazała się Bibliographia Neerlandica (t. 1-2,) rejestrująca książki dotyczące H., wyd. za granicą w 1. 1940-1957, oraz tłumaczenia literatury holend. na j. obce w 1. 1900-1957.
L.N. Malcles: Les Sources du travail bibliographiaue. T. 1. 1950 H. Grabowska: Bibliogr. holend. w służbie czytelnictwa. 1964.
Biblioteki. Początki sięgają utworzonej w XV w. Republiki Zjednoczonych Prowincji. W drugiej poł. XVI w. na gruncie zasobów kościelnych utworzono Bibl. Uniwersytecką w Lejdzie (1575) oraz publiczne w Amsterdamie (1578) i w Utrechcie (1584, od 1636 uniwersytecka). W 1795 z księgozbioru Wilhelma Orań-skiego powstała Biblioteka Królewska w Hadze, będąca obecnie bibl. narodową (800 000 wol.). W przeciwieństwie do innych bibl. tego typu nie otrzymuje *egzemplarza obowiązkowego, ogranicza się prawie wyłącznie do humanistyki, posiadane rpsy iluminowane, cenne oprawy, nawet inkunabuły traktuje jako obiekty muzealne. Posiada *katalog centralny książek (51 bibl.) i czasop. (170 bibl.), działa jako centrala wypożyczeń międzybibliotecznych i wymiany międzynarodowej. W 1842 powstała w Delft bibl. naukowa zamieniona niebawem na Bibliotekę Politechniki, która prowadzi centralny katalog literatury technicznej. Znaczenie międzynarodowe posiada Biblioteka Pałacu Pokoju w Hadze. Cenne materiały do historii Żydów zawierają tzw. Rosenthaliana w Bibliotece Miejskiej w Amsterdamie. Bibliotekarstwo powszechne rozwinęło się z dawnych czytelń publicznych, zakładanych w XVIII w. przez różne stów. społeczne. Charakteryzuje je całkowita decentralizacja. Pewną jednolitość nadało mu zał. w 1908 Centralne Stów. Czytelń i Bibliotek Publicznych, pośredniczące między władzami państwowymi a komitetami poszczególnych bibl. W 1921 funkcje nadzorcze i koordynujące przejęło Ministerstwo Oświaty. Bibl. powszechne skupione są przede wszystkim w miastach.
L. Brummel: The Royal Library atthe Hague. "Ind. Libr." 1960. S. Osmólska: Bibl. Publiczna m. Hagi. "Bibliot." 1963 nr 2.
Dokumentacja. Pomimo braku centralnego ośrodka koordynacyjnego istnieje w H. rozwinięta służba do-
kumcntacyjno-inforniacyjna, przy tendencji do tworzenia małych wyspecjalizowanych ośrodków (m. in. każdy większy zakład przemysłowy ma własny ośrodek informacji). Istnieje kilka ośrodków centralnych utrzymywanych przez rząd dla niektórych dziedzin, jak gospodarka, wojsko, rolnictwo. Nadto wszystkie ministerstwa mają ośrodki dokumentacyjno-informacyjne (udzielające informacji także na zewnątrz), których kierownicy tworzą Komitet Rządowej Służby Dokumentacyjnej. Główną placówką dokumentacyjną jest Holenderski Instytut Dokumentacji (Nederlands Instituut voor Documentatie en Re-gistratuur NIDER) w Hadze, utworzony w 1921, krajowy członek FID. Działalność Instytutu: popieranie rozwoju dokumentacji dla przemysłu i gospodarki (m. in. istnieje przy NIDER centrum badań w dziedzinie dokumentacji Studiecentrum voor Documentatie); działalność informacyjno-bibliograficzna (m. in. miesięczny wykaz artykułów w holend. czasop. technicznych "Nederlandse Technish Wetenschappelijke Literatuur" od 1953, *karty dokumentacyjne, informacje patentowe); działalność reprograficzna (*Reprografia); działalność normalizacyjna w zakresie bibliogr. i dokumentacji. NIDER ściśle współpracuje z Holenderskim Instytutem Organizacji (Nederlands Instituut voor Efficiency NIVE), m. in. bierze udział w dorocznych konferencjach organizowanych przez NIVE. Od 1963 organizuje (co dwa lata) specjalne konferencje dokumentalistów i pracowników bibl. specjalnych. Zagadnieniami dokumentacji interesuje się także Sekcja Bibliotek Specjalnych, istniejąca od 1941 przy Holenderskim Stów. Bibliotekarzy. Na odcinku reprografii działają: Nederlands Genoot-schap voor Documentreproductie, wydający od 1947 czasop. "Documentreproductie", oraz utworzona w 1954 Fundacja do Spraw Mikrobłon (Microkaart Stichting), której zadaniem jest popieranie użytkowania mikrobłon i rozwoju aparatów do ich produkcji i odczytywania; fundacja, z siedzibą w Delft, przybrała później charakter międzynarodowy (pod nazwą Micrafiche Foundation). W H. istnieje żywe zainteresowanie współpracą międzynarodową. Od 1947 ukazuje się miesięczna bibliogr. analityczna "Excerpta Medica", jedna z największych w świecie (w 1965 24 serie, ponad 110000 pozycji); od 1930 w Hadze mieści się sekretariat FID; przy NIDER funkcjonował do 1966 sekretariat Komitetu ISO (Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna) do Spraw Dokumentacji (ISO/TC 46); Europejski Ośrodek Tłumaczeń (European Translation Centre), utworzony w 1960, ma siedzibę w Delft przy Bibliotece Politechniki.
Bibliotheek en documentatiegids voor Nederland. 1957. D.J. Maltha: Documentation in a smali, densely lepnhted country. .Libri" 1965 nr 1.
887
HOLANDIA
Drukarstwo. (XV-XVI w. zob. *Niderlandy).H., kraj o licznych koloniach zamorskich, zasłynęła z wydawnictw kartograficznych: map, atlasów, globusów. Przodował w tym Amsterdam i jego wydawcy, jak G. *Merkator, J. *Hondius, a przede wszystkim W.J. *Blaeu, którego oficyna przetrwała do pocz. XVIII w. Do najwyższego rozkwitu drukarstwo holend. doszło w XVII w. dzięki działalności rodziny *Elzevierów, mającej swoje warsztaty w Lejdzie i Amsterdamie. W tym czasie w Amsterdamie wydano konspiracyjnie z fingowanymi lub fikcyjnymi miejscami druku wiele pism różnych odłamów religijnych, m. in. braci polskich (Bibliothcca Fratrum Polonorum, 1656-1692). Tu również działała poi. drukarnia arianina Jana Crella, warsztat van Waesbergów, utrzymujących kontakty z Gdańskiem, działających do pocz. XIX w., oraz J. Athiasa, właściciela drukarni żyd. W XVIII w. europejską sławę zdobyła odlewnia firmy *Enschede. Współpracował z nią Michael Flei-schmann, autor wielu krojów pism, zastąpionych dopiero w XIX w. przez "Didoty" (*Didot). W XIX w. działało w H. jeszcze kilka dawnych warsztatów, ale równocześnie, podobnie jak w innych krajach, zaczęły powstawać duże firmy wydawnicze.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Dzięki dobrej koniunkturze i wzrostowi znaczenia mieszczaństwa już w średniowieczu rozwijał się w H. pomyślnie handel książką, której rozpowszechnianiem zajmowało się też utworzone w 1384 zgromadzenie *Braci wspólnego życia. Głównymi miastami wydawniczymi aż do reformacji były: Zwolle, Dcventer i Lejda. Handel księgarski H., pozostający w ścisłym związku z targami frankfurckimi i lipskimi, od drugiej poł. XVI w. zajmował pierwsze miejsca w Europie, w XVII-XVIII w. sięgające najdalszych jej wschodnich kraików. Obok nąjbai dziej zasłużonej firmy *E)zevierów (1580-1713) działali: *Bla-eu, Wettstein, *Waesberge i wielu innych. Byli oni przeważnie wydawcami, asortymencistami, drukarzami i introligatorami jednocześnie. Dopiero w XIX w. nastąpił rozdział tych zawodów. Z inicjatywy zał. w 1815 organizacji księgarskiej (Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels) powstały główne przedsiębiorstwa- zajmujące się rozpowszechnianiem książek: Centraal Boekhuis (1926) skład, umożliwiający księgarzom zaopatrywanie się w książki prawie wszystkich wydawców, i Bestełhuis van de Boekhandel dom obstalunkowy spełniający funkcje komisjonerów. Zarówno firmy wydawnicze, jak i księgarskie skupione są głównie w Amsterdamie, następnie w Hadze, Rotter-damie, Lejdzie i Haarlejnie. W 1952 istniało 366 wydawnictw i 1439 księgarń asortymentowych (26 dużych w Amsterdamie). Do najważniejszych należy firma Williama Heinemana z Hagi, do najstarszych firma księgarska
H.A. Kramer and Sohn, zał. w 1837 w Rotterdamie (obecnie pod nazwą Kramers and Boymans), a także wydawnictwo V.P. Van Stockum and Zoon z Hagi. W czasie drugiej wojny światowej dużą rolę odegrały wydawnictwa: A.A. Balkema (istnieje do dziś w Hadze), De Bezige Bij i H.N. Werkmana. W 1965 wydano 10 193 tyt., w tym najwięcej z zakresu językoznawstwa i literaturoznawstwa (1682 tyt.) oraz z literatury pięknej (1544 tyt.). Wysoki był udział wznowień (41% łącznej liczby tytułów). Wysokość nakładu wynosi średnio 5000 egzemplarzy. ŁL zajmuje przodującą pozycję w świecie w dziedzinie przekładów. Z ogólnej liczby 2007 tłumaczeń 1191 było z j. ang. Dość dużo pozycji wydano w j. obcych. H. jest krajem wydawnictw kieszonkowych (specjalizuje się w tym 40 firm), na które jednak stale popyt się zmniejsza, oraz jednym z najpoważniejszych światowych producentów wszelkiego rodzaju słowników. Dużą tradycję ma Tydzień Książki, wznowiony w 1946. Eksport odbywa się głównie do Indonezji i Szwajcarii, import przede wszystkim z Belgii i Luksemburga. Wydawnictwa polskie importują: Meulenhoff and Co. oraz Pegasus obie firmy w Amsterdamie. H. jest członkiem międzynarodowych związków wydawniczych i księgarskich.
Publishers' International Year Book ' '62.
Papiernictwo. Pierwszy młyn papierniczy wybudowany został w Gennep w 1428, a następne w Alkmaer i Middelburgu. Jednak H. zapoznała się z wyrobem papieru stosunkowo późno: działalność najstarszych tamtejszych młynów papierniczych w Dordrecht i Arn-heim znana jest z 1586. O większym rozwoju papiernictwa można mówić dopiero od 1592, gdy papiernie zaczęły powstawać w bogatym w wodę okręgu Velu-we. Zajęcie części H. przez Ludwika XIV (1672) spowodowało przeniesienie się wielu papierników do okręgu Zaan (południowy zachód od Zuider Zee), gdzie do obecnych czasów znajduje się duże zgrupowanie fabryk papierniczych. Francuscy uchodźcy (zniesienie edyktu nan-tejskiego w 1685) przyczynili się do rozwoju tego rzemiosła. Ok. 1740 istniało już 170 niewielkich papierni, o jednej kadzi papierniczej i przeciętnej produkcji dziennej 70 kg papieru. Brak wody w okręgu Zaan zmusił do wykorzystania wiatru jako siły napędowej, i tak nad rzeczkami powstały jedyne w swoim rodzaju nie młyny, lecz wiatraki papiernicze. Okręg ten słynie z wysokiej jakości wyrabianych papierów. Tutaj w 1. 1697 i 1717 przyjeżdżał car Piotr Wielki, aby uczyć się sztuki wyrobu papieru. Wraz z rozwojem produkcji nastąpiły wynalazki, z których najważniejszym jest zbudowanie *holen-dra (ok. 1680), co stanowiło przewrót w sposobie przygotowania *masy papierniczej. Duży rozwój papierni (czerpanie ręczne papieru) opóźnił wprowadzenie maszyn
889
890
HOLBEIN
papierniczych (dopiero w 1867 i następna w 1870 w papierni w Berghuizen). Znany ze swej wysokiej jakości papier holend. był szeroko eksportowany; w XIX w. również i do Polski. Obecnie H. zajmuje w świecie siódme, a w Europie piąte miejsce pod względem zużycia papieru i tektury łącznie (99 kg na głowę). Roczna produkcja (1964) 36 papierni i tekturowni (w tym 19 pracujących na słomie jako surowcu włóknistym) oraz dwu celulozowni wynosi 1 200 000 ton, przy eksporcie sięgającym 238 000 ton doskonałych jakościowo papierów. Obok Danii i Anglii H. należy do krajów o najmniejszych zasobach drewna praktycznie nie pozyskuje się tam papierówki Ś zużywa się natomiast duże ilości częściowo importowanej słomy. Przemysł celulo-zowo-papierniczy, który jest zgrupowany głównie na płn. od Amsterdamu, w okolicy Arnhem, i na zachód od Gronningen, cechuje nowoczesność i wysoka jakość wyrobów.
Zob. też Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
HOLBEIN Hans młodszy (1497-1543), malarz, portrecista, uczeń ojca (Hans starszy) i H. *Burgkmaira. Urodzony w Augsburgu, czynny w Bazylei i w Anglii. Pierwsze jego prace do Encomium moriae Erazma z Rotter-damu (1514) zwróciły na niego uwagę wydawcy, *Fro-bena. Na jego zamówienie powstało jeszcze 6 serii karykatur do wspomnianego dzieła oraz alfabety inicjałów (ornamentalny oraz z puttami). Alfabet z "Tańcem śmierci" i z zabawami puttów drukowano w Bazylei w 1524, natomiast 41 drzeworytów "Tańca śmierci", jednego z najwybitniejszych dzieł H., w Lyonie 1538 u G. i M. *Trechselów, 2-gie wyd. z 1562 zawiera 58 scen. Oficyny bazylejskie (Froben, Cratander, Wolff, Petri) zasypywały H. zamówieniami. Dzięki jego współpracy w 20-tych i 30-tych latach XVI w. książka w tym ośrodku doszła do rozkwitu. Na jej ozdobę składały się bor-diury wokół tytułu, nagłówki rozdziałów, inicjały rozmaitej wielkości oraz sygnety w ornamentalnych ramkach. Wśród wczesnych kart tyt. (od 1516) najwybitniejsze są z Mucjuszem Scevolą, z Lukrecją, z puttami, św. Janem, później 3 karty tyt. do Neue Stadrechten und Statuten der Stadt Fryburg im Breisgau (1519), karta tyt. i 8 ilustr. do Biblii Lutra (A.*Petri, 1522),21 ilustr. do Apokalipsy (T. Wolff, 1523). Od 1521 "Tabula Cebetis" w czterech wariantach występuje jako karta tytułowa w drukach Fro-bena, Curio i Cratandera. W 40-tych latach karty tyt. stały się mniej ozdobne, inicjały wypełniały sceny rodzajowe, zwierzęta, rośliny, maski. Tematyka kart tyt. była ogromnie różnorodna: z Chrystusem, Bogiem Ojcem, świętymi, personifikacjami cnót, filozofami, poetami, jeszcze szersza w licznych alfabetach inicjałowych. Dla bazylejskich oficyn
rysował H. wiele serii inicjałów, winietck (taniec chłopski) i sygnetów. Wykonawcą rys. H. w drzeworycie byl H.Her-mann, potem H. Liitzelburger. Przenoszenie rys. H. (przez J. Fabera) w miedziorycie spowodowało większą precyzję kształtów, delikatniejszą kreskę, gęściejsze zapełnienie powierzchni. Ilość i różnorodność prac uniemożliwia pełne ich wyliczenie. Ilustrował Missale Moguntinense i Graduale Basiliense, Postyllę, pisma Cezara (5 plansz,) Stary Testament (91 rys., u Trechselów w Lyonie, 1538), Ojcze Nasz (w 8 obrazach), Hortulus animae, Icones do Wulgaty (1528, druk 1538 u Trechselów, 71 drzew.). Tworzył też niewielkie rys. rodzajowe o bardzo rozmaitej tematyce, nie brak wśród nich motywów społecznych i politycznych (wojna chłopska) oraz naukowych (mapa świata z dzikimi ludźmi, tablice astronomiczne z tekstem, 1534). Pokaźna jest też ilość rysunkowych powielanych portretów (Erazm, Luter, 1532, Melanchton) oraz zachowanych jako szkice do portretów malowanych w Anglii. W bazylejskim okresie powstała karta tyt. do Biblii Coverdele'a (1531, druk Ziirich 1535), 3 ilustr. do Katechizmu Cranmera.Olbrzymia spuścizna graficzna H. obejmuje jeszcze *ekslibrisy, projekty opraw książkowych, kaset i medalionów. ThiemeBeckcr XVII.
HOLENDER, urządzenie *papierni (*Maszyny i urządzenia papiernicze) początkowo uzupełniające *stępę, następnie ją zastępujące i jednocześnie wielokrotnie od niej wydajniejsze, wprowadzone do holend. ^papiernictwa ok. 1670 (po raz pierwszy opisane w dziele Christopha Sturma Vollstdndige Muhlenbaukunst, Augsburg 1718). H., którego rozmiary, szczegóły konstrukcyjne i zakres zastosowania ulegały zmianom, przetrwał do czasów dzisiejszych, częściowo tylko ustępując miejsca nowszym, sprawniejszym urządzeniom mielącym o działaniu ciągłym. Na zasadnicze elementy H. złożyły się: wanna lub kadź holendrowa, nożowisko denne i walec mielący. Dzięki umieszczonej w środku ściance kadź stanowiła dwukanałowy obwód zamknięty. Obracający się walec z nożami wprowadzał w ruch wokół ścian masę wypełniającą kadź i we współdziałaniu noży osadzonych na dnie poddawał mieleniu surowiec włóknisty. Zależnie od użytego surowca, rozstawienia noży, gęstości *masy papierniczej następowały różne rodzaje mielenia, w najogólniejszym ujęciu dające się ograniczyć do dwóch: chudego i smarnego. Włókna masy chudej nie zmieniały swej zasadniczej struktury podczas mielenia, ulegały rozcięciu w kierunku poprzecznym. Masa chuda, dobrze odwadniająca się na sicie, dawała papier pulchny, wiotki i słaby. Włókna mielone na masę smarną, miażdżone między płaszczyznami noży, pękały wzdłuż na cienkie miotełkowato zakończone pasemka. Masa smarna trudno odwadniająca się, dzięki dobremu powiązaniu
891
892
się włókien, dawała papier sztywny i bardziej przezroczysty. Jako materiał konstrukcyjny kadzi holendrowej służyły kolejno: drewno, żeliwo, cegła i beton. Wnętrze kadzi wymagało, dla ułatwienia przepływu masy, gładkiego wyłożenia. Noże holendrowe wykonywano ze stali, brązu fosforowego i lawy bazaltowej.
HOLENDROWANIE, rodzaj słabego zeszycia *bro-szury, które ma na celu tylko utrzymanie w całości kartek sfalcowanych *arkuszy. H. wykonuje się bez *zwię-zów i materiału grzbietowego (np. merli), a przy szyciu łączy się nićmi poszczególne arkusze tylko w jednym miejscu. H. dawniej wykonywano ręcznie; dziś używa się falcówki z aparatem do szycia lub maszyną do Kt., przy czym zwisające końce nitek w czasie oprawiania skleja się; połączenia dokonuje się przez oklejenie grzbietu i przyklejenie okładki broszurowej.
Zob. też Broszurowanie.
HOLEWIŃSKI: 1. Józef (1848-1917), warszawski drzeworytnik i malarz. Malarstwa uczył go W. *Ger-son, techniki drzeworytu interpretacyjnego J. *Styfi (od 1864). Pod jego kierunkiem rozpoczął też w 1865 pracę w drzeworytni "Kłosów", ilustrując pismo aż do jego likwidacji w 1890 (w ostatnich 1. był jego kierownikiem artystycznym). W 1890 współpracował z "Wędrowcem", od 1891 był kierownikiem artystycznym "Tygodnika Ilustrowanego". Poza tym drzeworyty swe zamieszczał w "Modernę Kunst", ilustrował książki i albumy, stworzył też nieco rycin luźnych, np. *eksli-brisów. Z wydawnictw książkowych, w których ukazały się prace H., wymienić trzeba przede wszystkim Album Jana Matejki, 1874, ponadto Klechdy K.W. Wójci-ckiego (1876), Grzechy hetmańskie i Starą baśń J.I. Kraszewskiego (obie 1879) i in. H. był jednym z najwybitniejszych poi. drzeworytników interpretacyjnych, pracując, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, niemal wyłącznie jako odtwórca cudzych rysunków, m. in. M.E. *Andriollego, J. *Kossaka, J. Matejki, A. *Gierymskiego, S. Witkiewicza. Wysoko był przez nich ceniony. Często uczestniczył w wystawach zdobywając liczne nagrody. Ś 2. Jan (1871-1927), malarz, ilustrator, publicysta, syn Józefa. Uczeń W. Gersona. Działalność ilustratorską rozwijał w pismach i wydawnictwach paryskich i londyńskich. Od 1896 zamieszczał ilustr. w "Tygodniku Ilustrowanym", m. in. do Faraona i Lalki B.Prusa. W1. 1899-1900 współpracował też z czasop. "Wędrowiec".
PSB IX. M. Opałek: Drzeworyt w czasop. poi. XIX st. 1949. A. Banach: Poi. książka ilustr. 1800-1900. 1959.
HOLLAR Vaclav (1607-1677), rysownik i mie-dziorytnik czes., malarz miniatur. W 1627 przeniósł
HONDIUS
się z Pragi do Frankfurtu n.M., gdzie uczył się u M. *Me-riana. W 1629 usamodzielnił się w Strasburgu, przebywał tam do 1632. Potem przeniósł się do Kolonii; wiele podróżował, m.in. był w Anglii. Wykonał miedzioryty doTopografii Zeilera, ilustrował dzieje klasztorów ang. Monastkon Anglicanum Dugdale'a, poezje Wergiliusza, The antiauities of Warwickshire, History of S. Paul's ca-thedral, Iliadę Homera, Bajki Ezopa, Chiny i Brytanię Ogyilby'ego oraz dzieła kostiumologiczne. Jego ryciny odznaczają się zarówno dokładnością rysunku, jak i precyzją wykonania.
HOMANN Johann Baptist (1663-1724), niem. rytownik i wydawca map. W 1702 założył w Norymberdze własny zakład kartograficzny; wydał wiele atlasów i map. Po śmierci H. spadkobiercy jego prowadzili dalej wydawnictwo pod firmą Homannische albo Homann-sche Erben (do 1813).
HOMILIARZ (gr. homilia = kazanie, wykład; Li-ber homiliarius, Sermologus, Sermonarius); 1. Znana od VI w. w różnych opracowaniach księga liturgiczna obrządku łac, zawierająca wykłady *perykop ewangelicznych, czytane lub śpiewane w chórze, wybrane z pism Ojców Kościoła, zwłaszcza Ambrożego, Augustyna, Grzegorza I, Leona I. 2. Zbiory wykładów Pisma św. ułożone w porządku roku liturgicznego, odczytywane niekiedy zamiast kazań. Zbiory takie sporządzili m. in. Cezariusz z Arles (zm. 542) i Beda Vene-rabilis (zm. 735). 3. Zbiór kazań w ogóle. Późnośredniowieczne cykle homilii nazwano *postylłami. H. ukazywały się drukiem od końca XV w.
Zob. też Lekcjonakz.
HONDIUS, rodzina rytowników i kartografów:
1. Jodocus (właśc. Hondt Jesse de, 1563-1611), szty-charz dzieł sztuki i kartograf belg. Jako sztycharz nie odegrał większej roli (kilka jego sztychów odnosi się do Polski), zasłużył się natomiast jako wydawca map i globusów. Swą działalność kartograficzną zaczął w Londynie, potem osiadł na stałe w Amsterdamie. Od 1604 wszedł w posiadanie płyt Atlasu G. *Merkatora i zaczął kontynuować wydawnictwo, uzupełniając je nowymi mapami. Zapoczątkował wydawanie atlasów podręcznych {Atlas minor, 1 wyd. 1607). Po jego śmierci synowie Jodokus jun. (zm. 1619) i Hendrik (1587-1644), a następnie zięć Jan Janssonius (zm. 1666) prowadzili dalej wydawnictwo, które potem przeszło na własność córek Janssoniusa i ich potomków (*Waesberge).
2. Wilhelm (po 1597-1652), rytownik i kartograf, nadworny sztycharz Władysława IV i Jana Kazimierza.
893
HONDURAS
Wykształcenie artystyczne uzyskał w pracowni ojca Henryka starszego, otrzymując wkrótce tytuł uprzywilejowanego sztycharza Stanów Holend. W 1636 przeniósł się do Gdańska. Twórczość H. rozwijała się zasadniczo w dwu kierunkach. Współpraca z Anthonisem van Dyc-kiem przy przygotowaniu galerii słynnych artystów zainicjowała jego działalność portretową. Po powstałych w Holandii wizerunkach członków dworu orańskiego wymienić tu należy portrety wykonane w Polsce: Władysława IV, Cecylii Renaty, Ludwiki Marii, Jana Kazimierza oraz licznych dostojników i wybitniejszych przedstawicieli patrycjatu gdańskiego. Drugą dziedziną jego twórczości była kartografia. Dziełem, które przyniosło H. największą sławę, był plan odsieczy Smoleńska z 1633/1634, wykonany na zlecenie Władysława IV wg rysunku Jana Pleitnera, ozdobiony licznymi scenami z żyia żołnierskiego, odbity na 16 płytach w Gdańsku w 1641. Z innych prac tego typu wykonał H. plan Wieliczki i widoki kopalni soli wg Marcina Germana (7 płyt 1645), pierwsze polskie mapy Ukrainy wg W. *Beauplana (8 płyt 1648, 1650) oraz plan Polesia wg Daniela Zwickera (1650); ostatnim, nie dokończonym już zamierzeniem był szczegółowy atlas Polski (Theatrum Poloniae) wg Beauplana. Z Gdańskiem wiązały się natomiast ryc. przedstawiające bramę triumfalną wzniesioną w Gdańsku w 1646 na uroczysty wjazd Ludwiki Marii Gonzaga oraz widoki prac fortyfikacyjnych, prowadzonych przez Adama Wijbego (1644). Współdziałał też H. z oficyną J. *F6rstera, rytując ilustr. do wydawanych przez niego ksiąg, m. in. kartę tyt. do dzieła Pastoriusza Bellutn Scythko Cosaticum; ponadto był jednym z wykonawców obok J. *Falcka i K. *De La Haye tablic astronomicznych do rozpraw J. *Heve-liusa.
PSB IX. S. Herbst: Prace kartograficzne Beauplana-H. z r. 1652. "Przegl. Hist." 1952. M. Żymirska: Saliny wielickie iv sztychach Wilhelma H. "Biul. Hist. Sztuki" 1954. Z. Za-krrewska, I. Fabiani-Madeyska, M. Pelczar: Portrety i sceny poi. w sztychach Falcka i H. 1955.
HONDURAS zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Księgarstwo i ruch wydawniczy.
HONORARIUM AUTORSKIE, wynagrodzenie wypłacane autorowi za prawo publikowania jego dzieła. Zasadę wypłacania H.a. spotykamy po raz pierwszy dopiero w XVIII w. Do tego czasu wysokość i forma wynagradzania autora zależała od indywidualnej umowy wydawniczej i dobrej woli wydawcy. Stąd dawni autorzy dedykowali często swe dzieła możnym osobistościom w nadziei na uzyskanie od nich wynagrodzenia. Najczęściej praca pisarska była wynagradzana odstąpieniem na własność pewnej liczby egz. wydrukowa-
nego dzieła lub dzieł innych autorów, które autor sprzedawał na własny rachunek. Jedno z pierwszych znanych nam H.a. wypłacił w Polsce warszawski wydawca M. *Groll Franciszkowi Ksaweremu Dmochowskiemu; dość wysokie H.a. wypłacone Niemcewiczowi przez Natana *Gliicksberga za rps Jana z Tęczyna (1825) stało się sensacją w ówczesnym świecie kulturalnym. *Prawo autorskie również dzisiaj w różnym zakresie, w każdym kraju odmiennie, dopuszcza publikowanie dzieł bez obowiązku opłacania H.a. W krajach kapitalistycznych H.a. uważane jest z reguły przez teoretyków prawa autorskiego za udział autora w zyskach osiągniętych przez wydawcę przy sprzedaży opublikowanego dzieła; dlatego ustalane jest najczęściej w procentach od każdego sprzedanego egzemplarza, i to po przekroczeniu pewnego minimum sprzedanych egzemplarzy (np. we Francji wobec autora nieznanego od 1001 sprzedanego egzemplarza). H.a. w procentach w zasadzie rośnie w miarę sprzedaży, jest najniższe przy pierwszych 5000 egzemplarzy sprzedanych (zwykle do 10%), po przekroczeniu tej liczby, gdy zyski wydawcy rosną, H.a. osiąga 15% i więcej od każdego sprzedanego egzemplarza. Zasada H.a. jako współudziału w zyskach znajduje swój Śwyraz w krajach kapitalistycznych, w przepisach o prawie autora do kontroli w magazynach i księgach wydawcy, wyników sprzedaży i kalkulacji, do obowiązku uzgadniania z autorem ceny, wyposażenia książki, środków reklamy itp. Stąd również szeroko stosowara przy wydawnictwach kosztownych o małym nakładzie (np. monografie naukowe) zasada umowy bez H.a., a nawet z pokryciem części kosztów przez zainteresowanego publikacją autora (np. prace doktorskie, habilitacyjne). Wydawca kapitalistyczny tylko w wyjątkowych wypadkach podejmuje rolę mecenasa, wydającego dzieło, o którym z góry wiadomo, że sprzedaż nie może pokryć kosztów druku. Toteż prawo autorskie w krajach kapitalistycznych pozostawia sprawę wypłacania H.a. i jego wysokość całkowicie uznaniu stron podpisującyh umowę. W europejskich krajach socjalistycznych teoretycy prawa autorskiego marksiści stoją zgodnie na stanowisku, że H.a. składa się z dwu elementów: wynagrodzenia za napisanie dzieła, które może również zawierać w sobie opłatę za przeniesienie na wydawcę praw autorskich do jednego wydania o określonej liczbie egzemplarzy (zwykle do jednego nakładu podstawowego); premii za szersze społeczne rozpowszechnienie wynikające z wyższego nakładu lub wznowienia. Premia ta, wypłacana za każdy dalszy nakład podstawowy określony w przepisach, jest niższa od H.a. za pierwszy nakład i po kilku kolejnych nakładach osiąga pewne minimum, które już jest bez zmian wypłacane za każde wznowienie. Stąd prawo autorskie
895
896
HOOGHE
w europejskich krajach socjalistycznych wprowadza zasadę (w Prawie autorskim polskim z 1952 ż 33), że mogą być wydane przepisy obowiązujące do opłacenia określonego w tych przepisach H.a. Wydane na tej podstawie przepisy we wszystkich europejskich krajach socjalistycznych zabraniają publikowania dzieła bez opłacenia H.a. z wyjątkiem dzieł wolnych od honorarium z mocy samej ustawy o prawie autorskim (po upływie określonego czasu od wydania dzieła lub od śmierci autora, przemówienia w określonych przypadkach, kopiowanie na własny użytek itp.). Traktowanie H.a. jako wynagio-dzenia niezależnie od wyniku finansowego dla wydawry powoduje zakaz stosowania H.a. w procentach od sprzedanych egzemplarzy i wprowadzenie honorarium za tzw. *arkusz autorski.
W Polsce wysokość H.a. nie jest obecnie stała. Uzależnia je objętość dzieła, wysokość nakładu i in. czynniki. Zasady wypłacania H.a. zostały unormowane Rozporządzeniem Rady Ministrów z dn. 11 VI 1955; tabela wynagrodzeń autorskich została zmieniona Rozporządzeniem Rady Ministrów z dn. 2 VI 1964. H.a. oblicza się przeważnie od arkusza, rzadziej występują wynagrodzenia ryczałtowe i tantiemowe; wyjątek od tej zasady stanowią podręczniki, poezja i utwory wierszowane dla dzieci. Wysokość H.a. jest zróżnicowana zależnie od grupy: społeczno-polityczne, naukowe, fachowe, literatura piękna, słowniki, samouczki i encyklopedie, podręczniki, tłumaczenia (*Umowa wydawnicza) i wynosi 1500-3200 zł za arkusz. Poniżej tej stawki honorowane bywają komentarze i przypisy, prace redakcyjne itp. Dla podręczników szkolnych tabela wynagrodzeń z 1964 ustala ryczałt odmienny dla każdego podręcznika. Wysokość ryczałtu zależy od objętości i opłacenie go uprawnia wydawcę do druku podręcznika we wskazanym w tabeli nakładzie, odpowiadającym liczbie uczniów w danej klasie. Wypłata H.a. winna następować w czterech ratach: 25% po podpisaniu umowy, następne 25% po przyjęciu dostarczonego tekstu przez wydawcę (w wypadku umowy ze spadkobiercą lub na dzieło dostarczone i przyjęte od razu 50% H.), 40% po podpisaniu do druku dzieła i 10% po przystąpieniu do rozpowszechniania dzieła. Za drugie wydanie przewiduje się 80% H., za trzecie 60%, za każde następne 50%. Dla tłumaczy za drugie wyd. 30%, za trzecie i następne 20%. 5% ceny katalogowej dzieł literatury pięknej poi., do których wygasły prawa autorskie, wydawnictwa poi. wpłacają na tzw. fundusz autorski (uchwała Rady Ministrów z 2 VI 1964), przeznaczony na wypłatę autorom dodatkowych wynagrodzeń (za dzieła o wybitnej wartości artystycznej, naukowej, popularyzatorskiej, dydaktycznej) i stypendia literackie.
H. artysty grafika składa się z należności za stworze-
nie dzieła graficznego oraz za przeniesienie prawa reprodukcji tego dzieła w jednym wydaniu bez względu na ilość egzemplarzy. Zasady wynagrodzeń grafików są ujęte w zarządzeniu Min. Kultury i Sztuki z 28 II 1951 w załączniku nr 1, dziale I przepisy ogólne, i w dziale II przepisy szczegółowe, rozdz. 9, stawki zaś w załączniku nr 9 pod nazwą "Tabela grafiki stałej" (tab. GRS), dział II grafika książkowa. Zarządzenie nr 57 z 25 marca 1958, stosujące się do wydań dzieł po 1 I 1958, zmieniło wynagrodzenia grafików za drugi, trzeci i czwarty nakład, podwyższając je odpowiednio: z 30% za drugie wyd. na 80% wynagrodzenia, z 10% za trzecie i każde dalsze wyd. na 60% za wyd. trzecie i 50% za każde wyd. następne, poczynając od wyd. czwartego.
H. artysty fotografika za prace przeznaczone dla wydawnictw nie jest unormowane ustawowo, lecz określa się je umownie wg cennika Polskiego Związku Fotografików (obecnie Związek Polskich Artystów Fotografików) i cennika Stowarzyszenia Autorów, Kompozytorów i Wydawców "Zaiks" (obecnie *Stowarzy-szenie Autorów Zaiks). Pierwszy z tych cenników ustala zasady i stawki wynagrodzeń za sporządzenie i dostarczenie fotogramu (odbitki), drugi wynagrodzenie za reprodukcję fotogramu. Istotne zasady stosowania cennika "Zaiksu" zawiera pismo okólne nr 12 Prezesa Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa z 9 VIII 1955.
Zob. też Stychometria.
HOOGHE Romeyn de (1645-1708), holend. malarz, rzeźbiarz, grafik, złotnik, pisarz, doktor praw. Należy do najwybitniejszych i najpłodniejszych ilustratorów drugiej poł. XVII w. W 1675 nobilitowany przez Jana III Sobie-skiego za przedstawienie zwycięstwa nad Turkajni pod Chocimem i Trembowlą oraz portret konny króla z 1674. Kilkuletni pobyt od 1668 we Francji wpłynął na wykształcenie swoistego stylu, łączącego cechy grafiki holend. i fr. Żywe, wydłużone figurki, pełne ekspresji, przypominają *Callota, zaś malarską grę świateł i cieni przejął od peintre--graveurów holend. Ceniony przede wszystkim dzięki akwafortom ilustrującym wydarzenia współczesnej mu historii Europy, a zwłaszcza Francji i Holandii. W 1681 osiadł w Harlemie. Do wczesnych prac ilustratorskich należą: 60 ilustr. do F. van Hoogstratena Het Voorhof der Ziele (Paris 1662 i Amsterdam 1668), Makasser (1668) i Monumenta Paderboniensia (1672) i ilustr. do Wicqueforta Advis didele aux veritables Hollandois (1673), które odzwierciedlają okrucieństwo fr. inwazji w Holandii. Jest on również autorem tekstu i 6 ilustr. do Schoubourgh der Neder-landee Verandeńngen (Rotterdam 1668 i Amsterdam 1674), obejmujących w formie alegorycznej obrazy wykonane
897
898
HOPFER
w czasie napadu Francuzów na Holandię, oparte na autopsji. W 1695 wykonał 32 ilustr. do Ars Magna Pandectorum Emblematica. Alegoryczne akwaforty zdobią jego histo-ryczno-polityczne dzieło Spiegel von Staat der Vereenigde Nederlanden (1706). Trzecim jego utworem (64 akwaf.) z tekstem świadczącym o erudycji jest Hieroglyphica oj Merkbeelden (Amsterdam, wyd. po śmierci H. 1735, niem. tłum. 1744). Talent karykaturzysty ujawnił się w 8 akwaf. satyrycznych zwróconych przeciwko Jakubowi II królowi ang. w 1689, a przede wszystkim w ilustr. do czasop. "Esopus in Europa" (1701-1702), obejmujących 40 akwaf. ilustrujących dialog skierowany przeciwko Ludwikowi XIV. Ilustrował również dzieło Malleta poświęcone fortyfikacjom Den Arbeid van Mars (1692, 151 akwaf.). Dużą wartość kostiumologiczną posiadają serie Capricci i Figures a la Modę wyd. u N. Visschera oraz serie ilustrujące uroczystości dworskie i zjazdy, jak Tronchina du Breuila Relation du voyage de sa Majeste Britaniaue en Hol-lande (1691). H. Jest też autorem wielu kart tyt. utworów literackich, jak Boccaccia Decamcron (Amsterdam, wyd. G. Gallet 1697, 87 akwaf), P. Aretina Dwalende Hoer (Regionamenti) z obscenicznymi ilustracjami (1677). Jest też pierwszym ilustratorem Lafontaine'a Contes et nowelles ozdobionych 58 akwaf. po raz pierwszy wyd. w Amsterdamie u Desverdesa 1685 (później często wznawiane). Ceniony był również jako ilustrator Starego i Nowego Testamentu Basnage'a (Amsterdam, od 1704-1715 cztery wyd.). H. jest przedstawicielem kończącego się holenderskiego baroku, wyrażającego się silną grą światłocienia, żywością figur o silnej ekspresji, głębią perspektywiczną oraz stosowaniem alegorii i symboliki.
Hofstede de Groot: Quellenstudien zu holi. Kunstgesch. T. 1. 1893. A. Wurzbach: Niederl. Kunstkriexikon. T. 1. 1906.
HOPFER Daniel (1470-1536), malarz, drzewo-i miedziorytnik, od 1493 czynny w Augsburgu. Jego zasługą jest przeniesienie techniki trawienia metali ze zdobienia broni do grafiki. Wśród 50 plansz H. przeważają ornamentalne; wcześniejsze tkwią jeszcze w gotyku, późniejsze, pod wpływem Zoan Andrea i Nicoletto da Modena, to już renesansowe groteski, maureski i kandelabry. Od 1514 tworzył ilustr. książkowe dla oficyn Millera, Wirsunga, Othmara oraz swego szwagra, Z. Grimma. Wśród licznych kart tyt. za najlepsze uchodzą: Chronicon abbatis Urspergensis (1515) i Sachsenspiegel (1516). W posiadaniu pierwotnie drukarzy, potem muzeów zachowało się tyle płyt H., że w 1802 wydał je księgarz frankfurcki jako Opera Hopferiana.
Thieme-Becker XVII.
HOPPIUS (Hbppe) Samuel Joachim, bibliograf, syn burmistrza gdańskiego. Żył na przełomie XVII
899
i XVIII w. Opracował *bibliografię poi. piśmiennictwa historycznego pt. Dc scriptoribus historiae Polotiicae sclie-diasma literarium (Gdańsk 1707). Zarejestrował w niej ok. 1000 dzieł ponad 600 autorów z zakresu geografii, heraldyki i historii ze szczególnym uwzględnieniem dzieł dotyczących Litwy, Estonii i Prus.
J. Korpała: Zarys dziejów hibliogr. w Polsce. 1953.
HORAE BEATAE MARIAE VIRGINIS zob. GODZINKI.
HORAE CANONICAE zob. BREWIARZ.
HORODYSKI Bogdan (1904-1965), bibliotekarz, rę-kopisoznawca, współredaktor Encyklopedii wiedzy o książce. W 1. 1932-1944 pracował w Bibl. Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, od 1935 kustosz i kierownik zbiorów specjalnych. Po drugiej wojnie światowej związał się trwale z *Biblioteką Narodową; był organizatorem i kierownikiem działu rpsów (1945-1956), od X 1956 pełnił obowiązki dyrektora, w 1962 został zastępcą dyrektora do spraw Książnicy. Położył wybitne zasługi dla spraw budowy nowej siedziby Bibl. (uzyskał lokalizację, opracował założenia programowe, współpracował przy projekcie roboczym). Wykładał na licznych kursach dla bibliotekarzy naukowych (1947-1956), prowadził wykłady z historii książki i bibl. oraz z zakresu rękopiśmiennictwa dla studentów bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Warszawskiego (1953/54-1959/60). Był aktywnym działaczem *Stow. Bibliotekarzy Polskich, współpracownikiem (od 1948) i redaktorem (1950-1965) "Przeglądu Bibliotecznego", przewodniczącym Zarządu Głównego (1957-1965). W 1. 1959-1964 reprezentował Stów. na sesjach Rady IFLA (*Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy). Z zakresu rękopiśmiennictwa ogłosił: Fragment katalogu dokumentów pergaminowych Biblioteki Ordynacji Zamojskiej ("Przegląd Historyczny" 1946); Podręcznik paleografii ruskiej (Kraków 1951); Wytyczne katalogowania rękopisów w zbiorach polskich (Wrocław 1955, redaktor wraz z H. Wię-ckowską i współautor instrukcji); Katalog rękopisów Biblioteki Narodowej T. 4 (Wrocław 1955); z bibliotekoznawstwa szereg artykułów oraz Zarys dziejów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej (Studia nad książką poświecone pamięci K. Piekarskiego, Wrocław 1951).
Z. Daszkowski: B.H. "Bibliotekarz" 1965 nr 7/8. B.S. Kupić: B.H. "Rocz. Bibl. Nar." 1966.
HOROLOGIUM (łac. zegar), w kościele gr. książka zawierająca modlitwy na każdą godzinę dnia (w j. st. cerk. słów. *czasosłow). W kościele rzymskim odpowiada jej *brewiarz. Wyd. po raz pierwszy w We-' necji 1535.
900
HOYM
HORTULUS ANIMAE (Paradisus animae, Raj duszny, Ogród duszny), rodzaj *modlitewnika rozpowszechniony w XV-XVTI w. Zazwyczaj w małym formacie, zawierał teksty zbliżone do brewiarzowych, a przeznaczony był dla odbiorców świeckich. Najwięcej wydań (bibliogr. notuje ok. 100) pochodzi z 1. 1500--1520; były odbijane na pergaminie i papierze, ozdabiane przez wybitnych artystów. Pierwsze wyd. łac. ukazało się w 1491 u M. Reinharda w Klein-Troya (Kirchheim) w Alzacji, ozdobione *bordiurami z tańcami śmierci, na wzór fr. *godzinek, oraz 49 drzeworytami. Dalsze wydania pochodzą głównie ze Stras-burga i Norymbergi, Antwerpii, Paryża i Lyonu. Bogato ilustrowane były przekłady niem. wyd. u Wilhelma Schaffhera w 1498 z kolorowymi i złoconymi ilustracjami. Wyd. M. Flacha z 1511-1513 zawierają drzeworyty H.B. *Griena, które również zdobią wyd. J. Knobloucha z 1518-1519. Bazylejskie wyd. T. Wolffa z 1519-1523 zdobią drzeworyty A. i H. *Holbeinów. H.a. z 1518 pt. niemieckim Lustgdrtchen der Seełen zawiera 33 drzeworyty L. *Cranacha. Część jego 119 drzeworytów wykonanych do Wittenberger Heiligtumbuch znajduje się w wittenberskim wyd. H. z 1547, 1548 i 1550. W Antwerpii ukazały się H.a. w 1. 1504-1531. W Hadze wyd. u J. Severi w 1515 ozdobił 15 drze-
Hortulus animae (Raj duszny) w przeróbce Biernata z Lublina egz. ok. r. 1530
worytami L. van *Leyden. Wyd. paryskie ukazały się w 1.1504-1538. Cześ. wyd. H.a. wyszło w 1520 u J. *Stuchsa, w 1533 w Pilźnie u *Mikulasa Bakalara (z drzeworytami H. *Springinklee) i w Pradze u J. Byliny w 1636.
W Polsce najwcześniejsze wyd. H. pt. Raj duszny w przeróbce Biernata z Lublina, oparte na Antidotarium animae M. Saliceta, drukował F. *Ungler w Krakowie
w grudniu 1513 jako pierwszą książkę w j. poi. Zachowany fragm. egzemplarza w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu z trzema drzeworytami wzorowanymi na ilustracjach Baldunga Griena z H.a., wydanego u Flacha, zaginął w czasie drugiej wojny światowej. Następne wyd. poi. H. (1521-ok. 1540) pochodziły z oficyny H. *Wietora. Egz. z ok. 1530 zachował się w Bibliotece Jagiellońskiej. Na wydaniach norymberskich wzorowane są H. Marka *Szarfenberga drukowane 1533-1547, z drzeworytami H. Springinklee i E. *Schona oraz Monogramisty C.S. (*Biblia). W 1627 *przywilej na druk poi. H. otrzymał od Zygmunta III A. Wosiński w Warszawie, który drukował je do 1639. We Lwowie H.a. poi., niem. i łac. sprzedawał P. Poznańczyk. Po 1585 wyszły z drukarni A. *Piotrkow-czyka zmodernizowane już H.a., wypierane przez Harfe jezuity M. Laterny (1585). Ostatnie wyd. H.a. ukazało się w 1636.
L. Bernacki: Pierwsza książka poi. 1918.
HORTUS DELICIARUM (Ogród rozkoszy), dzieło Herrady z Landsberg (zm. 1195), opatki klasztoru Truttenhausen w Alzacji, powstałe ok. 1170. Stanowiło ono encyklopedię ówczesnej wiedzy religijnej i świeckiej. Spalone w Strasburgu w 1870, znane jest dzięki kopiom de Lasteyrie, Strauba i Hellera. Lekko podkolorowane rysunki H.d. reprezentują bogaty zestaw tematów, często ujętych alegorycznie, dokumentują ówczesne obyczaje i stroje. Odegrały dużą rolę w kształtowaniu średniowiecznej ^ikonografii i stanowią ważny przekaz dla badania jej rozwoju. Stylistycznie zaliczają się do grupy późnoromańskich kodeksów rysunkowych z pogranicza Francji i Niemiec.
H.G. Rott, G. Wild: Hortus Delidamm. 1944.
HOSEMANN Theodor (1807-1875), berliński malarz, Grafik i ilustrator, humorysta, uczeń *Corneliusa w Diisseldorfie. Duży wpływ na jego twórczość wywarli *Gavarni, *Daumier i in. graficy francuscy, stąd nazywano go "berlińskim Gavarnim". Wykonał kilka tysięcy ilustr. książkowych, w tym wiele do książek dla dzieci. Współpracował również z czasop. monachijskim "Fliegende Blatter". Do najlepszych w ówczesnym ilu-stratorstwie niem. zaliczane są jego prace do Des Frei-herrn von Munchhansen wunderbare Reisen u. Abentheuer (16 rys. piórkiem).
HOYM Karl Heinrich von (1694-1736), saski poseł na dworze fr., bibliofil. Założył swój księgozbiór w Paryżu w 1717; posiadał książki rzadkie, druki na pergaminie oraz tomy w oprawach wybitnych introligatorów fr. H. nie zdążył zrealizować planu przewiezienia biblioteki do Saksonii; aukcja jej nastąpiła w 1738.
901
902
HROZN?
HROZNY Bedrich (1879-1952), czes. asyriológ i hetytolog, którego główną zasługą jest pierwsze odczytanie pisma klinowego w języku hetyckim (*Pismo hetyckie). jako syn pastora protestanckiego studiował początkowo teologię, następnie języki semickie starożytnego Wschodu w Wiedniu oraz pismo klinowe w Berlinie pod kierunkiem F. Delitzscha. Będąc bibliotekarzem w Wiedniu (1902-1918) został wysłany przez Deutsche Orient-Gesellschaft do Muzeum w Konstanstyno-polu dla skopiowania i zbadania odnalezionych w 1906 w Boghazkoy tekstów pisma klinowego z archiwum hetyckiego. Stwierdził indoeuropejski charakter języka hetyckiego i odczytał prawidłowo pierwsze teksty, posługując się metodą etymologiczno-porównawczą. Wyniki swego odkrycia opublikował w 1915. Potem jako profesor Uniwersytetu w Pradze od 1919 brał aktywny udział w odczytywaniu innych nieznanych pism. Jednak uporczywe stosowanie metody porównywania podobnych kształtów pisma i form językowych bez uzasadnienia w rzeczywistym historycznym związku nieznanych pism z już odczytanymi doprowadziło go do wyników dyskusyjnych i błędnych, jego głównymi pracami były: Die Sprache der Hcthiter. 1916; Hethitische Keilschrifitexte aus Boghazkoi. 1919.
HUBBARD Elbert Green (1856-1915), amer. pisarz, wydawca i drukarz. W 1895 założył w East Aurora N.Y. prywatną drukarnię i introligatornię Roycroft Press, której produkcja miała stanowić protest przeciwko szkodliwej zdaniem H. dla estetyki książki mechanizacji w drukarstwie. Wydawał serię ręcznie drukowanych i oprawianych tomików Little journeys to the Homes of Great Men (170 wol, 1894-1909), która zyskała dużą popularność i została po śmierci H. wznowiona, nadto czasopisma "The Philistine" (1895-1915) i "The Fra" (od 1908). Napisał powieść A Message to Garda (1899).
M. Hubbard Heath: The Elbert Hubbard I knew. 1929.
HUNEFELD Andrzej (1581-1666), drukarz, wydawca, introligator, księgarz. Ożeniwszy się z wdową po Wilhelmie Guilemonthanie objął w 1608 jego drukarnię, w której uprzednio pracował jako towarzysz. Zakład H. był drugim w Gdańsku obok drukarni miejskiej, znajdującej się w posiadaniu *Pvhetów. H. nawiązywał bliskie kontakty ze środkową Polską, w szczególności z obozem różnowierczym. Wydrukował wiele poi. modlitewników, śpiewników i in. tekstów dla zborów Korony i W. Ks. Lit. Głównym jego dziełem była tzw. Biblia gdańska (1630-1632). H. był też drukarzem i nakładcą licznych podręczników do nauki j. poi. oraz dzieł dotyczących dziejów Polski. Na niektóre wydaw-
903
nictwa uzyskał przywileje Władysława IV. W 1652 przekazał przedsiębiorstwo Andrzejowi Juliuszowi i Ernestowi Mullcrom.
Drukarze. T. 4. 1962.
HURUS Paul zob. HURUS Paul.
HUGHES Arthur (1832-1915), ang. malarz i ryso wnik-ilustrator, wywodzący się z grupy prerafaelitów. Jako ilustrator wystąpił wraz z D.G. *Rossettim i J.E. *Millais w The musie master W. Allinghama (1855), a następnie w Enochu Arden Tennysona (1866). Szczególnie jednak poświęcił się ilustr. dla dzieci, zamieszczając 231 rys. w magazynie "Good Words for the Young" oraz w książkach G. Mac Donalda At the back of the north wind
(1871) i Gutta Percha Willie (1873), T. Hughesa Tom Browns schooldays (1869), Christiny Rossetti Sing-Song
(1872) i in.
HULSIUS Levin (właśc. Hulst Lievin, nazywany też Hultius; 1546-ok. 1606), znakomity wydawca i drukarz, geograf, matematyk, numizmatyk i pisarz z Gan-dawy. Ok. 1590 osiedlił się w Norymberdze, gdzie prowadził drukarnię; w 1602 udał się w podróż do Holandii i Anglii w celu nawiązania kontaktów księgarskich. Potem przeniósł się do Frankfurtu n.M.; drukował głównie własne dzieła, a krąg jego zainteresowań był bardzo szeroki. Zasłynął przede wszystkim dzięki zbiorowi Sammlung von 26 Schiffahrten in verschiedene fremde Ldnder (od 1595), który po śmierci H. był kontynuowany przez spadkobierców aż do 1650, obejmując niemal Śwszystkie do tego czasu opublikowane opisy podróży po krajach, które H. znał jedynie ze słyszenia. Największą zasługą H. było opracowanie i wydanie pierwszego słownika fr.-niem. i niem.-fr. (1600), który miał później jeszcze wiele wznowień; po śmierci H. ukazały się słownik i gramatyka j. wł. H. publikował dzieła Tychona de Brahe.
Ałlgemeine Deutsche Biographie XIII. E. Seyn de: Dic-tionnaire des hrivains belges. T. 1. 1931.
HUNTERDard (1883 przed 1939), amer. historyk papiernictwa, znawca prymitywnej techniki papierniczej i poszukiwacz jej okazów w krajach Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Studiował w Wiedniu, pracował od 1911 w Anglii jako wydawca. Tam zainteresował się dawnym papiernictwem. Od 1916 publikował w USA liczne prace z zakresu filigranistyki oraz dawnego i współczesnego egzotycznego papiernictwa; najgłośniejsze: Paper-making. The history and techniaue of an ancient craft i My life with paper. Wspaniałe muzeum papiernicze przy czołowym ośrodku naukowo-badawczym i dydaktycznym
904
HYRUS
w USA z zakresu papiernictwa, Institute of Paper Chc-mistry w Applcton, nazwano imieniem H.
HUNTINGTON Henry Edwards (1850-1927), amer. przedsiębiorca kolejowy, bibliofil. Posiadał największy po British Museum zbiór literatury ang. XV-XIX w., i zadkie rpsy, 540(1 inkunabułów, kilkadziesiąt tysięcy amerikanów, kolekcję dzid Szekspira, największe zbiory listów i rpsów Waszyngtona i Lincolna. W 1922 bibl. H. została udostępniona publiczności (w San Marino, Kalifornia). Katalog inkunabułów ogłosił H.R. Mead (1937).
HURT KSIĘGARSKI zob. KSIĘGARSTWO HURTOWE.
HURUS Paul (Paulus de Constantia, Hyrus, Hiirus), drukował w Hiszpanii (Barcelona 1475-1481, Saragossa 1476-1499), m. in. Missale Zaragozanum (1485-1498), kroniki : Reges Aragonum (1496) i Crónica de Aragón (1499), oraz dzieła współczesnych mu autorów. Druki jego słynęły z pięknych drzeworytów.
F. Vindel: El arte tipogrifko en Espana durante del siglo XV. 1945; 1949.
HYDROPULPER, w papiernictwie urządzenie roz-czyniające za pomocą wiru wodnego. Zasada działania H. polega na wytwarzaniu za pomocą wirnika silnego ruchu wirowego w masie o stężeniu 1-6%. Wciągnięta w ten wir *masa celulozowa lub *makulatura ulega rozdrobnieniu i częściowemu rozwłóknieniu. H. służy do wstępnego rozwłókniania, do odbarwiania makulatury, gotowania i rozwłókniania słoniowej masy półchemicznej, mieszania różnych składników *masy papierniczej. H. nie nadaje się do rozwłókniania *masy dlugowłóknistej, gdyż występuje w nim zjawisko przędzenia włókien. Rozróżnia się H. pionowe i poziome.
HYMNARZ (gr. i łac. hymnarium), średniowieczne określenie zbioru hymnów liturgicznych łac, które znane były od IV w. H. istniały zarówno jako osobne księgi, jak też połączone z innymi księgami chórowymi, np. z *psałterzem. Jednak już w wiekach średnich stało się regułą wstawianie poszczególnych hymnów do właściwego officium chórowego. Zarówno teksty, jak melodie bardzo się różniły; zależnie od kraju, diecezji, klasztoru, nawet poszczególnych kościołów, oraz zależnie od epoki. Nieliczne najstarsze rpsy, tj. z VII-IX w., nie posiadały jeszcze wpisanych melodii, np. irlandzki H. zwany mylnie *Antyfonarzem z Bangor z VII w. w Mediolanie. Czytelne melodie zachowały się dopiero z X-XI w. Dotąd zebrano i ogłoszono ok. 30 000 hymnów.
Zob. też Brewiarz.
HYPNEROTOMACHIA POLIPHILI (z gr. Wyśniony bój miłosny Poliphilusa), alegoryczny romans wydany anonimowo drukiem przez słynnego drukarza weneckiego A. *Manutiusa w 1499 czcionką F. *Griffa. Autorem dzieła był prawdopodobnie dominikanin Francesco
TfUVMPHVS
Isgawra łUa fiftula tubałc.Gli a! tri dai cu ueterrimi comitibici eon* cordicufcuno SL cumgti tnftrumcąn delie Etjuiemte nj^nphc.
Soao kqiulc t riupliak fet ughc c bde nci sncdirailo, Nd^lc ^i totaii radii cratioinfi, dciimamento Baluftico.gfadiifccnaiepof* ttegltmucronatilabiicum uno pomulo^la circunfercatjł. Cil
gg moderate.&rcpcnane
riuoiutióc imoi no Gluntipnm fotemniffimi ptauG, cum gli babiti cinfti ii fafceof c uolifcinte.Et ie fedente fo* pca gli trahentłcetittun. LaSan^iacagionc, &diuinomytlcrio,inuocccófonc&car* mint cancionali cum extrc łjiacstultarioiK ainc rofamente Lu:ch aino.
Karta Hypnerotomachii Poliphili wyd. u A. Manutiusa, 1499
Colonna. Opowieść o zakochanych, Poliphilusie i Polii, była pretekstem do licznych wypowiedzi filozoficznych i artystycznych w duchu Renesansu, sławiących sztukę starożytną. Niezwykle trafnie uchwycono w niej ducha epoki poprzez symboliczne połączenie świata chrześcijańskiego i pogańskiego. Treść ilustrują *drzeworyty, które należą do najpiękniejszych dzieł grafiki renesansowej. Wywarły one duży wpływ, zwłaszcza na rozwój fr. drzeworytnictwa w XVI w. (wyd. anastat. Milano 1963).
HYRUS Paul zob. HURUS Paul.
905
906
I
IBARRA Y MARIN Joaąuin (1725-1785), drukarz hiszp., uczył się rzemiosła drukarskiego u brata Manuela, kierownika Drukarni Uniwersyteckiej w Lerida. Od 1763 w Madrycie, w 1779 został drukarzem Akademii. Dbał o piękno swych druków, z których najwybitniejszy był Don Kichot Cervantesa (1780-1782).
IBIDEM KSIĄŻKI.
(Ibid.) zob. APARAT NAUKOWY
IBRAHIM EFFENDI, zwany Miitcferrika, Węgier, założyciel pierwszej drukarni tureckiej w Konstantynopolu (1727). Kierownikiem tej drukarni i grawercm czcionek miał być, wg niektórych źródeł, Żyd poi., Jonasz, a jednym z pierwszych druków tej oficyny była praca Polaka, T. Kru-sińskiego, o wojnach afgańsko-perskich w przekładzie na j. tur. Te dwa fakty dały zapewne początek nie mającej podstaw pogłosce o poi. pochodzeniu I.E.
S.N. Gercek: Tiirk matbaacihgi I. Miiteferrika mathaasi. 1939. J. Reychman: Życie polskie w Stambule w XVIII w. 1959.
IBSCHER Hugo (ur. 1874), konserwator zbioru papirusów w Państwowym Muzeum w Berlinie. Doprowadził do mistrzostwa konserwację papirusu, a zwłaszcza sztukę łączenia poszarpanych kart. Był autorytetem w zakresie swej specjalności. Przeprowadzał prace konserwatorskie w Rzymie, Turynie, Wiedniu, Londynie, Uppsali (*Codex argenteus), Stambule.
IDEOGRAM zob. PISMO P. wyrazowe.
"IDISZ BUCH", Warszawa, wydawnictwo rozpoczęto działalność w 1947 w ramach To w. Społeczno-Kułturalnego Żydów w Polsce. Wydaje książki w j. żyd. (idisz) z zakresu literatury pięknej (klasycy literatury żyd., utwory współczesnych pisarzy żyd. i przekłady), literatury dla dzieci oraz literatury naukowej (materiały z okresu okupacji hitlerowskiej, publikacje społeczno-polityczne, publikacje Żydowskiego Instytutu Historycznego i in.).
Nakładem I.B. ukazały się m. in. dzieła klasyków literatury żydowskiej: Szaloma Alcjchema, Mcndele-Mojcher-Sforina, Pereca i Asza. I.B. wydaje również miesięcznik literacki "Idisze Szryftn" i "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego". "Ars Polona" sprzedaje książki I.B. do dwudziestu kilku krajów oraz organizuje wystawy książek I.B. w Nowym Jorku i w Londynie. W porozumieniu z "Ars Polona" I.B. wykonuje również na eksport usługi poligraficzne oraz w ramach kooperacji książki postępowych pisarzy z innych krajów, przeważnie z USA (do 1965 12 pozycji). I.B. wydaje 10-15 książek rocznie.
IDZIKOWSCY, rodzina księgarzy i wydawców: Leon (1827-1865) kierował początkowo księgarnią K.T. *Gliicksberga w Kijowie; w 1858 otworzył przy ul. Kresz-czatik 29 własną księgarnię nakładową. Magazyn Księ-garsko-Muzyczny. Prowadzono w niej sprzedaż książek w różnych językach oraz bogaty dział nut. Do 1865 wydano przeszło 100 poz., nie licząc tłumaczeń. Od 1865 firmą kierowała żona Hersylia z Buharcwiczów (1832--1917) wraz z J. Budkiewiczem. Mimo obostrzeń i prześladowania książki poi. w Rosji po powstaniu styczniowym nakładem firmy ukazało się wiele wartościowych dzieł, m. in. Kijów i jego okolice 1901, serie muzyczne (Album Młodego Pianisty oraz Dumki i Pieśni). Od 1873 prowadzono wypożyczalnię książek (w 1914 posiadała przeszło 173 000 t.). Od 1897 kierował zakładem syn Władysław (1864-1944), tworząc z firmy jedną z największych instytucji tego typu w Europie. Założył hurtownię księgarską "Komis-Hurt" i dwie filie księgarskie w Kijowie oraz jedną w Warszawie. Zatrudniał blisko 200 osób, własnym nakładem wydał 7506 dzieł nutowych, a wartość firmy w 1919 wynosiła 5 210 773 rb. Od 1919 firmą kierowali synowie Władysława: Wacław i Mieczysław. W 1921. przeniesiono księgarnię i wydawnictwo do Warszawy, gdzie spłonęły w sierpniu 1944.
IFLA zob. MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA STOWARZYSZEŃ BIBLIOTEKARZY.
907
908
ILUMINACJA
IGŁO WIE, rodzina antykwariuszy-księgarzy. Protoplastami ich byli działający we Lwowie od ok. 1795 domokrążni handlarze książek Mendel i Dawid I., z których Dawid uzyskał w 1816 zezwolenie na prowadzenie stałego antykwariatu we Lwowie. Syn Dawida, Zelman (Salomon) (1813-1870), osiedlił się na pewien czas w Brodach, skąd objeżdżał cały kraj, a szczególnie tereny Podola, Wołynia i Rusi, w poszukiwaniu rzadkich druków, dostarczanych następnie zbieraczom i bibliotekołn: Ossolineum i Kórnickiej. W 1863 otrzymał koncesję na antykwariat we Lwowie i nawet podjął wydawanie książek; od 1869 wydawał katalogi antykwarskic. Po śmierci Zelmana przedsiębiorstwo jego prowadzili czterej synowie, z których dwu zmarło wcześnie, a pozostali Hersz i Lejb pracowali wspólnie do 1895. Następnie, do śmierci w 1917, działał sam Lejb. Niejeden rzadki druk, pergamin, autograf czy sztych zawdzięczają ujawnienie i ocalenie Zelmanowi i Lejbie I. Część antykwariatu po śmierci Lejby przejął jego syn Zygmunt (ur. ok. 1880), od 1907 prowadzący własną firmę przy ul. Batorego. W okresie międzywojennym był on doradcą uczonych i bibliofilów, wydawiłkatalogi i czasop. "Kwartalnik Antykwarski". W tym samym zawodzie pracowali rówińeż obaj jego synowie: Zygmunt i Henryk. Ojciec i syn Zygmuntowie zginęli w 1944 zamordowani przez hitlerowców, natomiast Henryk (ur. 1907), osiedliwszy się po wojnie w Łodzi, założył tam w 1945 pod okupacyjnym nazwiskiem Karol Wiśniewski księgarnię, antykwariat i wydawnictwo książek. W 1949 zlikwidował swe przedsiębiorstwo. Zmarł w 1958. Prócz spadkobierców z linii Dawida działali we Lwowie i przez jakiś czas w Krakowie antykwariusze z linii Mendla. Nie wykazali oni jednak ani tej znajomości druków, ani tych tuniejętności w ich poszukiwaniu i zdobywaniu co Zelman, Lejb i Zygmunt.
PSB X. M. Opałek: Sto trzydzieści lat wlród książek. Lwowscy antykwariusze. I 1795-1928. 1928.
IGŁA MIEDZIORYTNICZA zob. AKWAFORTA.
"IGNIS" S. A. zob. FISZER Ludwik jun.
IKONOGRAFIA (gr. eikón = obraz, grapho = piszę). Termin I. ma obecnie kilka znaczeń: 1. Najdawniejsze: wykaz i historia zobrazowań (obrazów, portretów) z czasów starożytnych. Umiejętność ta, znana już w starożytności, zyskała nowy walor w epoce Renesansu, kiedy to próbowano odczytać treść niektórych dzieł sztuki antycznej i *symboliki malowideł wczesnochrześcijańskich. W tym znaczeniu, już jako nauka, I. zaczęła się rozwijać w XIX w. (Yiscontiego Iconographie
grecąne 1808, Iconographie romaine 1818-1820 oraz Ver-noulliego Romische ikonogmphie 1882). ŚŚ 2. Znaczenie nowsze, od poł. XIX w.: opis i wiedza o dziełach sztuki przedstawiających i obrazujących określone treści oraz
0 sposobach przedstawiania. W zakresie badania sposobów obrazowania, a więc traktowania dzieła sztuki jako zespołu znaków, I. wytworzyła specjalną gałąź wiedzy, *ikono-logię. W tym wypadku chodzi o badania znaczeń poszczególnych tematów i motywów, stąd też I. Starego
1 Nowego Testamentu, ^apokryfów, świętych, mitologii, faktów i postaci historycznych. Tu należy również wiedza o plastycznych odwzorowaniach ubiorów, broni, sprzętów itp. 3. Nauka pomocnicza historii, literatury, etnografii, kultury materialnej i historii sztuki, badająca jako źródła wszelkie wytwory plastyczne, np. obrazy, rzeźby, rysunki, ostatnio zaś również i zdjęcia fotograficzne. 4. W zakresie wiedzy o dziele sztuki właściwość przedstawiania bezpośredniego lub pośredniego (np. I. ukryta: scena mitologiczna o znaczeniu realnym lub realistyczna o ukrytym sensie symbolicznym).
E. Panofsky: Iconography and iconology. Meaning in the visual arts. 1955.
IKONOLOGIA, nauka o znaczeniu dzieł sztuk plastycznych, o *atrybutach, *emblematach, *personifikacjach, *symbolach i *alegoriach w ich ujęciu mitologicznym, legendowym, biblijnym, manierycznym, stylizacyjnym, naśladowczym i aluzyjnym, oparta na materiale z dziejów sztuki, kultury, literatury, folkloru i historii. I. zmierza do poznania treści materialnej, ideowo-znaczeniowej zawartości i sensu dzieła sztuki plastycznej jako wyrazu i dokumentu swych czasów, danej epoki.
L. Reau: Iconographie de Vart chrhien. 1955. J. Białostocki: Pięć wieków myśli o sztuce. 1959.
ILLIG Moritz Friedrich(1775-1818),papiernik z Dann-stadtu, twórca nowoczesnego *zaklejania w masie, zastępującego poprzednio stosowane zanurzanie poszczególnych arkuszy w roztworze kleju zwierzęcego. Sposób zaklejania opisany przez I. w 1807, polegający na użyciu żywiczanu sodowego i siarczanu glinowego, znalazł właściwe zastosowanie dopiero przy maszynowym wyrobie papieru.
ILLYRICUS zob. KLOVIĆ Julije.
ILUMINACJA (łac. illuminare = rozświetlać, ozdabiać), termin stosowany dla średniowiecznego zdobnictwa książkowego, wyprowadzony prawdopodobnie z luminis-tycznych efektów uzyskanych przez obfite stosowanie plastycznego złota. W szerszym zakresie I. oznacza ogólnie
909
910
1LUMINATOR.
malarstwo książkowe. W znaczeniu szczegółowym I. określa dekorację malarską, ograniczoną głównie do kompozycji ^inicjałowych i marginalnych, lecz nie figuralnych (*Miniatura). W rozwiniętych pracowniach malarskich zatrudniających różnorodnych fachowców I. wykonywał wyspecjalizowany w tej dziedzinie artysta, przeważnie zaś dziełem innego, bardziej samodzielnego twórcy były figuralne kompozycje miniatorskie.
ILUMINATOR, malarz ozdabiający kodeksy średniowieczne, głównie w partiach inicjałowych i marginalnych, nie zajmujący się bogatszą najczęściej dekoracją f iguralną, wykonywaną przez *miniaturzystc. W znaczeniu potocznym I. bywa utożsamiany niesłusznie z minia-turzystą.
ILUMINATORSTWO, malarstwo książkowe, zdobienie *książki rękopiśmiennej, w niektórych wypadkach także *inkunabułów, *iluminacją i *miniaturą. Było znane już najstarszym, pozaeuropejskim kulturom. Ewolucja I. wykształciła liczne style, zróżnicowane geograficznie i chronologicznie. Najwcześniejsze znane ślady I. pochodzą z Bliskiego Wschodu; z tych wzorów czerpały w większym lub mniejszym stopniu kultury późniejsze, przede wszystkim europejskie, aż do XV w., kiedy książkę rękopiśmienną zastąpiła drukowana. Współczesny stan wiedzy każe widzieć kolebkę I. w starożytnym Egipcie.
I. egipskie posługiwało się techniką stosowaną przy freskach i reliefach. Od IX w. p.n.e. specjalni ilumina-torzy ozdabiali papirusy, na niektórych ograniczając tekst do podpisu pod ilustracją. Ilustr. kolorowe (znane od XXI w. p.n.e.) malowano zazwyczaj w czarnych ramkach; czarnym barwnikiem rysowano kontury postaci i przedmiotów. Ozdabiano teksty *księgi umarłych, mitologiczne, satyryczne i niektóre teksty o treści naukowej. Ilustr. księgi umarłych i papirusów mitologicznych ukazują najczęściej sceny z życia pozagrobowego: sąd w obecności Ozyrysa, boga zmarłych, lub zmarłego składającego ofiary przed wejściem do państwa umarłych. Ilustr. do tekstów egipskich (od VII w. p.n.e. najczęściej jcdnobarwne) nie tworzyły określonych serii, ich dobór zależał od inwencji pisarza.
G. Farina: La Pittura Egipziana. 1929. Ś A. Lhote, Hassia: Les Chef$-d'oeuvres de la peinutre tgyptienne. 1954. M.E. Matie: hkusstwo driewniepo Jegipta. 1961.
I. grecko-rzymskie początkowo nawiązywało do wzorów ksiąg umarłych starożytnego Egiptu, zachowując przy tym dla księgi formę *zwoju, który dopiero w IV w. n.e. ustąpił *kodeksowi. Szczególny rozkwit nastąpił w ramach sztuki aleksandryjskiej. Zachowały się tylko dwa zabytki I. antycznego: ilustr. do Iliady (Mediolan, Ambrosiana) i ilustr. do pism Wergiliusza (Bibl. Vaticana,
cod. lat. 3225), ale i te pochodzą z okresu późnego (IV, V w.), będąc kopiami wzorów starszych, przekształconych w stylu malarstwa iluzjonistycznego. Rps pism Wergiliusza zwany Watykańskim zdobi 50 miniatur wykonanych na pocz. V w. w pracowni pogańskiej, natomiast rps zwany Rzymskim, z pierwszej poi. V w., |est ilustrowany 19 miniaturami, które zapoczątkowały nowy nurt sztuki chrześcijańskiej. Wszystkie inne iluminaqe to kopie średniowieczne lub jeszcze późniejsze, przestylizowane w duchu sztuki współczesnej, jak np. Chronograf z 354, zachowany jedynie w kopii z w. DC; jego dekoracja ilumin. jest jeszcze na wskroś antyczna. Natomiast miniatury aleksandryjskiej Kroniki świata, która powstała w Egipcie prawdopodobnie na początku V w., oznaczają już zupełny odwrót od hellenizmu.
S. Gąsiorowski: Malarstwo miniaturowe grecko-rzymskie i jego tradycje w średniowieczu. 1928. K. W eitzmann: Ancient book illumination. 1959.
I. starochrześcijańskie jest kontynuacją I. antycznego, którego treści i koncepcje schrystianizowało, a jednocześnie (w pewnym sensie) najwcześniejszą fazą I. bizantyńskiego. Chrześcijańskie księgi ilumin. istniały już na pocz. IV w., i to w związku z nową ikonografią chrześcijańską historyczną, liturgiczną i dogmatyczną. Powstawały w różnych środowiskach, nawiązując do różnych tradycji ikonograficznych i formalnych. Najstarszym fragmentem ilum. *Biblii są miniatury tzw. Itala Quedlinhurgu z w. IV, będącej kopią jeszcze starszego wzoru; kompozycje dostosowane są już do formatu kodeksu. Wierną kopią oryginału z V w., wykonaną w X w., jest Zwój Jozuego (Bibliotheca Vaticana, cod. palat, gr. 431), ok. 10 m długości. Z tego okresu pochodzą także fragm. *Biblii Cottona, a z w. VI rpsy zbytkowne z miniaturami i tekstem pisanym srebrem na purpurowym pergaminie: *Genesis wiedeńska i *Ewangeliarz z Rossano, zawierający niekompletny tekst i ilustr. do ewangelii; miniatury podzielone są na dwie połowy: górną ze sceną z ewangelii oraz dolną z czterema figurami *ewangelistów i z tekstem odnoszącym się do sceny. Portrety ewangelistów ujęte są na wzór antycznych portretów autorskich. Spokrewnione z tym rpsem są bardziej uproszczone fragm. Ewangcliarza z Sinope (Paryż, Bibliotheque Nationale). Do I. starochrześcijańskiego i wczesnobizantyńskiego należy także syryjski ewangeliarz (Florencja, Biblioteca Laurenziana), ilumin. w 586 przez mnicha Rabulasa w klasztorze Zagba w półn. Mezopotamii. Poza niewielu kompozycjami całostronicowymi zawiera liczne miniatury marginalne oraz bogate zwierzęce (*Zoomorficznc ornamenty) i roślinne motywy dekoracyjne, typowe dla późniejszego I. bizantyńskiego.
I. bizantyńskie kontynuuje I. starochrześcijańskie w ramach sztuki bizantyńskiej, jest więc też pośrednio.
911
912
ILUMINATORSTWO
przedłużeniem wzorów antycznych. Należą tu miniatury zbytkownego kodeksu medycznego Dioskurydesa (Wiedeń, Nationalbibliothek) z VI w., kopii starszego rpsu hellenistycznego. Szczególnie ważna jest miniatura dedykacyjna z portretem księżniczki Julii Anicji (zm. 521) w otoczeniu ^personifikacji i amorków; w miniaturach występuje także charakterystyczne wczesnobizantyńskie *złote tło. Liczne były też iluminacje innych rpsów świeckich, jak Nikandra i in. Tu należy także Topografia chrześcijańska *Cosmasa Indicopleustesa. Najliczniejsze były miniatury rpsów religijnych, z których jednak nic się nie zachowało. Spór obrazoburczy (726-843) spowodował zaniknięcie tematyki religijnej w L, ale po 843 odżyła ona znowu. Pojawiły się wówczas liczne iluminowane psałterze (najstarszy spośród nich Psałterz Chludowa z w. EX w Moskwie) z małymi obrazkami na marginesach, oryginalnymi i ekspresyjnymi. Z końca IX i pocz. X w. pochodzą liczne odmienne iluminacje odznaczające się wykwintem oraz łatwością, z jaką naśladują wzory antyczne, m. in. w Traktacie medycznym Nikandra i, być może, także w Zwoju Jo-zuego. Z tegoż okresu pochodzi również słynny *Psałterz paryski (Paryż, Bibliotheque Nationale, gr. 139) oraz Homilie Grzegorza z Nazianzu (Paryż, Bibliotheque Nationale, gr. 510) z ok. 885, ofiarowane Ba2ylemu I. Ich miniatury są właściwie kompozycjami obrazowymi o na wskroś antycznym charakterze. Pod koniec w. X wyłonił się z tego własny styl I. bizantyńskiego, a ok. 1000 powstały m. in. dwa słynne rpsy, napisane i iluminowane dla Ba-zylego II: psałterz (w Wenecji) z licznymi miniaturami, wśród nich cykl z życia Dawida, oraz *Menołogium Bazy-lego 1/(976-1025) przechowywane w *Biblioteca Vaticana, zawierające po jednej miniaturze na każdy dzień Toku. W obu tych rpsach, jak i w innych z tego okresu, styl bizantyński jest w pełni rozwinięty: modelunek ciała i dra-perii, zasady kompozycji figuralnej w krajobrazie architektonicznym, uduchowiony wyraz twarzy. Zjawia się też ideał ascetyczny. Największy rozkwit I. bizantyńskiego przypadł na w. XI i XII; liczne warsztaty specjalizowały się w poszczególnych rodzajach i stylach. Powstawały iluminacje Biblii, oktateuchów, *physiologów i in. tekstów religijnych. Począwszy od poł. X w., zwłaszcza w w. XI i XII, coraz bardziej wzmagała się rola i znaczenie dekoracji ornamentalnej w ewangeliarzach, zwłaszcza na tablicach konkordancji, w innych rpsach w kompozycjach głów lub winiet, po części pochodzenia islamskiego, po części antycznego. Doniosłym centrum I. w X-XI w. stały się klasztory na górze Athos, posiadające własne skryptoria, których wzory promieniowały na cały świat prawosławny.
Dużą samodzielność wobec tradycji antycznych wykazuje I. iryjskie, znane niemal wyłącznie z ewangeliarzy, rozwijające się w skryptoriach klasztornych na obszarach anglo-celtyckich od VII do IX w. Powstało na grun-
cie lokalnych tradycji ornamentyki celtyckiej i saskiej. Nazwę zawdzięcza hipotetycznemu (spornemu) pierwszeństwu Irlandii w kształtowaniu tego stylu, wyprowadzanego też często z Northumbrii (półn. Anglia). W przeciwieństwie do klasycznej sztuki antyku i jej pochodnych I. iryjskie nie obrazuje opisywanych wydarzeń, ograniczając się do dekoracji ornamentalnej. Z nie prześcignioną inwencją tworzy skomplikowane kompozycje oparte na motywach plecionki, spirali, zygzaku, kół i splotu monstrualnie wydłużonych zwierząt (psy, jaszczury, ptaki eta), wypełniające często całą kartę rpsu z wielkim inicjałem. Drzewa i kwiaty nie występują, a postać ludzka poddana najdalej idącej ornamentali-zacji ŚŚ oraz sceny historyczne pojawiają się bardzo rzadko. Wybitne wartości dekoracyjne I. iryjskiego potęguje delikatny stonowany koloryt uzyskany poprzez "dywanowe" zestawianie drobnych różnobarwnych płaszczyzn (zazwyczaj bez użycia złota i srebra). Najważniejsze zabytki: tzw. * Księga z Durrow (VII w.), * Księga z Kells (ok. 800) i anglosaska *Księga z Lindisfame (ok. 700). F. Henry: Irish art in the early christian period. 1947. F. Ma-sai: Essai sur les origines de la miniaturę dite irlandaise. 1947. M. Rickert: Painting in Britain. The middle ages, penguin books. 1954. F. Henry: U Art irlandais. 1964.
Z wzorów anglosaskich, w równym stopniu jak i antycznych, wczesnochrześcijańskich oraz bizantyńskich czerpało I. karolińskie,tj. okresu panowania Karolingów: Karola Wielkiego (771-814), Ludwika Pobożnego (814-840) oraz Lotara (841-855) i Karola Łysego (841-877). Pierwsze wprowadziło do średniowiecznego malarstwa książkowego w Europie całostronicowe dekoracje figuralne, nie znane w dekoracyjno-ornamentalnym mkiia-torstwie epoki merowińskiej. Głównym tematem I. karolińskiego są wizerunki *ewangelistów, ukazanych jako pisarze, oparte na wzorach wczesnochrześcijańskich oraz bizantyńskich; pojawiają się też narracyjno-cykliczne, wie-lofiguralne sceny ze Starego Testamentu, z życia Chrystusa oraz sceny dedykacyjne. Ogromną rolę w dekoracji ksiąg karolińskich odgrywał tekst, pisany niezwykle starannie wprowadzoną wówczas łatwo czytelną i opartą na wzorach klasycznych majuskułą lub minuskułą karolińską (*Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne), często złotem na purpurze (*Chryzografia). Rozpowszechniał się również zwyczaj dekorowania inicjałów, wprowadzonych przez minia-torstwo iryjskie. Główne dzieła I. karolińskiego dzielą się na pięć grup, wyraźnie różniących się pod względem stylistycznym: Grupa Ady lub Godeskalka, o stylu płaszczy znowo-linearnym, zawiera ewangeliarze: pisany przez Godeskalka (781-783) z opactwa St Sernin w Tuluzie (Paryż, Bibliotheque Nationale Nouv. acg. lat. 1203); opatki Ady (ok. 800, Trewir, Katedra); z kościoła Św. Medarda w Soissons (pocz. IX w., Paryż, Bibliotheque
913
914
ILUMINATORSTWO
Nationale, Ms. lat. 8850). Grupa akwizgrańskiej szkoły pałacowej naśladuje iluzjonistyczny styl malarstwa późnoantycznego, wyspecjalizowana -w produkcji ewan-geliarzy dla Karola Wielkiego (pocz. IX w., Akwizgran, Katedra; Wiedeń, Ósterreichische Nationalbibliothek; Bruksela, Bibliotheąue Royale, Ms. 18723). Grupa szkoły z Reims kontynuuje antykizujący koloryzm szkoły pałacowej, ale odróżnia się dynamizmem postaci. Główne dzieła: Ewangeliarz Ebona, arcybpa Reims, sprzed 823 (Epemay Bibl. Munic. I Script. eccl. 484), ^Psałterz utrecheki, ok. 820 (Utrecht. Biblioteka Uniwersytecka). Grupa szkoły z Metz charakteryzuje się obfitym stosowaniem złoconych liści *akantu jako podstawowego motywu dekoracji; głównym jej dziełem jest Sakramentarz bpa Drogo z ok. 842 (Paryż, Bibliotheąue Nationale, Ms. lat. 9428). Grupa szkoły z Tours, związana z pobytem *Alkuina, stworzyła własny monumentalny styl i arcydzieła epoki o najbogatszych cyklach figuralnych, które reprezentują: Biblia z Grandvaal, ok. 840 (Londyn, British Museum Add. 10546); Ewangeliarz Lotara, ok. 849-851 (Paryż, Bibliotheąue Nationale Ms. lat. 266); Biblia Karola Łysego, ok. 850 lub 870 (Rzym, S. Paolo fuori le Mura). Innymi ośrodkami I. karolińskiego były Nadrenia, St Gallen, Corbie.
A. Boinet: La Miniaturę carolingienne. 1913. C. Nor-denfalk: Le Haut Moyen Age. 1957.
I. ottońskie rozwijało się w okresie panowania dynastii saskiej w Niemczech: Henryka I Ptasznika (919-936), Ottona I Wielkiego (936-973), Ottona II (973-983), Ottona m (983-1002) i Henryka II (1002-1024). Zerwawszy z naśladowaniem stylu późnoantycznego, przejęło z tradycji karolińskiej tylko typ całostronicowej dekoracji figuralnej, do której wprowadziło *złote tło, powszechnie występujące odtąd w malarstwie średniowiecznym. Zmieniła się też tematyka dekoracji wobec I. karolińskiego, które zajmowało się przede wszystkim iluminowaniem Starego Testamentu. Głównym tematem I. ottońskiego stały się cykle z życia Chrystusa, szczegółowo ilustrujące ewangelie i liczące nieraz ponad 50 miniatur. I. ottońskie wytworzyło styl własny, pełen linearnej ekspresji. Na złotym tle, niekiedy z malowaną architekturą, występują smukłe, zrytmizowane figury, o żywych ruchach, wielkich oczach i nadmiernie wydłużonych dłoniach. Ich kostiumy i układ formalny szat wykazują wpływ współczesnej miniatury bizantyńskiej. Prócz ewan-geliarzy i sakramentarzy dekorowane były najczęściej ewangelistaria i lekcjonarze. Głównymi ośrodkami produkcji książkowej były klasztory benedyktyńskie, przede wszystkim klasztor w Reichenau, gdzie narodził się styl miniatorstwa ottońskiego. Tu powstały słynne dzieła: Codex Egberti (Trewir, Stadt-bibl. Cod. 24), księga *pe-rykop napisana przez mnichów z Reichenau, Kcralda
i Heriberta, dla arcybpa Trewiru Egberta (977-993); Ewangeliarz Ottona (Akwizgran) z końca w. X, pisany przez mnicha Liuthara; Ewangeliarz Ottona III (Monachium Bayer. Staatsbibl. Clm. 4453), po 977; Perykopy Henryka II (Monachium Bayer. Staatsbibl. Clm. 4452), po 1012; Apokalipsa Bamberska, ok. 1020(Bambcrg, Staatsbibl. A II. 42). Inne ośrodki L: Kolonia (główne dzieło Ewangeliarz Hildy, opatki z Meschede); Fulda, Hildes-heim, Priim, Ratyzbona, Salzburg, Trewir i Echternach, gdzie zał. w VII w. opactwo benedyktyńskie posiadało znane skryptorium. Po kasacie klasztoru w 1794 najcenniejsze rpsy dostały się do Paryża. Słynny kodeks Liber aureus epternacensis z ok. 1020 dziś znajduje się w Muzeum Germańskim w Norymberdze, Ewangeliarz Henryka II w Norymberdze. Kodeksy z XII-XV w. stały się podstawą dzisiejszej Biblioteki Państwowej w Luksemburgu.
H. Jantzen: Ottonische Kunst. 1947. C. Nordenfalk: Le Haut Moyen Age. 1957.
Najbardziej twórczą i zróżnicowaną produkcję iluminacji książkowych w całej średniowiecznej Europie reprezentuje I. francuskie, dzielące się chronologicznie na trzy okresy: wczesnośredniowieczny (VH-X w.), romański (wczesny, ok. 1000-1130 i późny do ok. 1230) oraz gotycki (XIII-pocz. XVI w.). Okres wczesnośredniowieczny charakteryzuje wpływ miniatury insu-larnej, iryjskiej. Główne dzieła epoki merowińskiej: Lekcjo-narz z Luxeuil z w. VII/VIII; * Sakramentarz z Gellone z ok. 757-787 (oba w Paryżu, Bibliotheąue Nationale), zdobione motywami taśmowej *plecionki i *zoomorficznym ornamentem (ryby, ptaki i różne zwierzęta); rzadko występujące postacie ludzkie traktowane są jak ornament kaligraficzny. Główne ośrodki I. francuskiego znajdowały się w tym okresie w Luxeuil, Corbie, Fleury. Dekorację figuralną na dużą skalę wprowadziło już miniatorstwo karolińskie z ośrodkami w Reims, Tours, Metz i Corbie, inspirujące się sztuką wczesnochrześcijańską o charakterze późnoantycznym oraz bizantyńską. W okresie romańskim wczesnym, tj. ok. 1000-1130, orientacje artystyczne były jeszcze różnorodne. Trwały żywotne tradycje karolińskie: Mszał z St Denis z poł. w. XI (Paryż, Bibliotheąue Nationale), pośrednio też oddziaływały tradycje antyczne, uproszczone i zbarbaryzowane, w grupie kodeksów rysunkowych, lekko podkolorowanych: Żywot h. Wan-dryla z X w. (St Omer); Żywot i cuda św. Maura z drugiej poł. w. XI (Troyes). Od końca w. X pojawiły się dzieła
0 dekoracji zdradzającej wpływ miniatury ang., co tłumaczy się importem ksiąg, które posłużyły jako wzory, bądź sprowadzeniem ang. iluminatorów: Homilie do Ezechiela, pisane we Pleury w w. X (Orleans); Ewangeliarz z St Bertin z końca w. X (Boulogne), fragm. Biblii
1 Wyznania św. Augustyna z St Vaast w Arras z pierwszej
915
916
ILUMINATORSTWO
poł. w. XI; Biblia Stefana Hardinga z Citeaux z 1109 (Dijon). Natomiast rpsy normandzkie w końcu w. XI oddziaływały z kolei na miniaturę ang. tego czasu. Sakramentarz z St Etienne w Limoges z ok. 1100; Lekcjonarz z Cluny z końca w. XI (Paryż, Bibliotheąue Nationale) wykazują podobieństwo z miniaturą ottońską, a iluminacje dzieł powstałych w rejonie Lotaryngiiz mozańską: ilustr. Zbiór tekstów o św. Marcinie z St Martin w Metz z pierwszej poł. w. XII (Epinal). W płd. Francji powstały rpsy najbardziej oryginalne, pełne dynamizmu, o żywym kolorycie i specyficznej ekspresji, których miniatury przypominają I. mozarabskie, np. Apokalipsa Beatusa z St Seuer z poł. w. XI (Paryż, Bibliotheąue Nationale); inne wiążą się wyraźnie z monumentalną rzeźbą w kamieniu tego rejonu, np. De bello Judaico Flawiusza (Paryż, Bibliotheąue Nationale), Żywot św. Onteraoba z końca w. XI (St Omer). Żywe były także związki ze sztuką bizantyń-sko-wł.: Żywot iw. Aubina i Żywot św. Radegondy z końca w. XI (Poitiers). Późny okres romański, do ok. 1230, cechuje jednolita orientacja artystyczna przetwarzająca inspiracje formalne miniatury bizantyńskiej okresu renesansu macedońskiego. Powszechnie spotyka się płaszczyznowo traktowane figury o wydłużonych na ogól proporcjach, silnie zrytmizowane, w spokojnych, reprezentacyjnych pozach. Kształtuje się ujednolicona, choć wąska, gama kolorystyczna:błękit, cynober, zieleń turkusowa i złoto. Najlepsze dzieła powstały w płn. Francji, w St Bertin: Ewangeliarz z Hćnin-Lihard w poł. w. XII (Bou-logne), Biblia z drugiej poi. w. XII (Paryż, Bibliotheąue Nationale), w Corbie: Gilberta de la Poree Komentarz do Psalmów z drugiej poł. w. XII (Paryż, Bibliotheąue Nationale), w; St Amand: dwa Żywoty św. Amanda oraz sakramentarz, Listy św. Grzegorza z drugiej poł. XII w. (Paryż, Bibliotheąue Nationale). Pierwszymi znakami zapowiadającymi okres gotycki były: zarzucenie płaskiej stylizacji, wprowadzenie postaci o naturalnych gestach, akcentujących psychikę, i miękko na wzór monumentalnej rzeźby gotyckiej traktowanych szatach. Cechy te reprezentuje dekoracja Mszału z Anchin z ok. 1200 (Douai) oraz Psałterza Ingeborgi z pocz. XIII w. (Chantilly). Miniatura wczesnogotycka powstała -w Paryżu, w skryptorium królewskim Sw. Ludwika, kolejne etapy jej rozwoju stanowią: Psałterz Ludwika św. z ok. 1230 (Paryż, Bibliotheąue de 1'Arsenal) ze scenami wpisanymi w dwa medaliony na stronie; * Bibie moralisie z ok. 1236; *Psał-terz paryski z ok. 1250 (Paryż, Bibliotheąue Nationale) z dwiema scenami na stronie, z których część pod arkadami ostrolukowymi z wczesnogotyckim maswerkiem; Psałterz Ludwika śii>. z 1. 1253-1270 (Paryż, Bibliotheąue Nationale) ze scenami pod gotyckimi arkadami powtarzającymi motywy dekoracji architektonicznej St Chapelle; Ewangeliarz z St Chapelle, z ok. 1260-1270, z inicjałami
na całą wysokość kolumny tekstu, złożonymi z kilku scen figuralnych i wypustkami wici roślinnej na marginesach. Wczesnogotycki kalendarz z *pracami miesięcy w czterolistnych medalionach występuje w Martyrolo-gium z St Germain des Pres z ok. 1270 (Paryż, Bibliotheąue Nationale). Od ok. 1280-1290 wici marginalne przekształciły się w *drolerie. Ukoronowaniem paryskiego I. w końcu w. XIII były miniatury Mistrza Honore: *De-krety Gracjana z 1288 (Tours) oraz Brewiarz Filipa Pięknego z końca w. XLI (Paryż, Bibliotheąue Nationale). Najwybitniejszym artystą paryskiej szkoły iluminatorskiej ok. 1330 był J. *Pucelle. W trzeciej ćwierci w. XIV zarysowały się pocz. nowej orientacji artystycznej: żywe zainteresowanie naturą, wprowadzenie pejzażu i scen z licznie występującymi zwierzętami, ptakami i roślinami przedstawionymi z realizmem, np. Dzieła Guillaume de Ma-chaut z ok. 1370 (Paryż, Bibliotheąue Nationale). Ten sam nurt reprezentuje grupa iluminatorów znana pod wspólnym mianem Maitre aux Boqueteaux, z racji powtarzających się charakterystycznych kęp drzew w ich pejzażach. Pojawili się pierwsi artyści flam. w osobie przybysza z Brugii, Jeana Bondola, który zdobił dla Karola V Biblię z 1372 oraz *De ewitate Dei św. Augustyna w 1376 (Paryż, Bibliotheąue Nationale). Artyści flam. wraz z występującymi licznie iluminatorami wł. nadali ton produkcji paryskiej na przełomie XIV i XVw. Paryż stał się centrum tzw. międzynarodowego, pięknego stylu, którego apogeum reprezentuje twórczość braci *Limbourg. W tym samym stylu pracowali (dla ks. Bedford) mistrzowie zwani Bedford *Boucicaut oraz Rohan. Z ok. 1405-1410 pochodzi ilumin. rps poematów Terencjusza, tzw. "Książąt", utrzymany w stylu gotyckim (Paryż, Bibliotheąue de l'Arsenal). Dla całej tej produkcji znamienna jest dywanowa, roślinna *bordiura, szczelnie wypełniająca marginesy, która utrzymywała się jeszcze po poł. w. XV. W drugiej poi. stulecia najlepsze iluminacje były dziełem J. *Fou-ąueta oraz Renę d'Anjou: Le livre de Tournois, 1460-1465 (Paryż, Bibliotheąue Nationale), oraz Livre du coeur d'amour Łpris (Wiedeń, Ósterreichische Nationalbibliothek), gdzie ujawniła się nie spotykana dotychczas w malarstwie fr. mistrzowsko opanowana gra światłocienia. Ostatni etap miniatorstwa gotyckiego we Francji w końcu w. XV i pocz. w. XVI reprezentuje twórczość J. *Colombe i J. *Bourdi-chona; ten ostatni popadł już w manierę, a jego śmierć w 1521 zamknęła zarazem dzieje fr. rniniatorstwa. J. Porcher: ha Miniaturę francaise. 1959. I. flamandzkie, uprawiane we wczesnośredniowiecznych skryptoriach f landryjskich klasztorów, kontynuowało w zdobnictwie ksiąg styl franko-saksoński, bez motywów figuralnych, czego przykładem są zachowane rpsy z X w. Natomiast Biblia ze Stavelot z końca XI w. jest już bogato zdobiona scenami z Genesis, z życia Chrystusa itp. Na prze-
917
EWoK 31
918
ILUMINATORSTWO
łomie w. XI i XII znajdujemy już cechy flam. w ilustracjach rysunkowych rpsów. Wymienić można tu skryp-toria w opactwach w Gembloux, w Liege, w Gandawie, Floreffe k/Namur, w Tournai i in. W XII w. miniator-stwo flam. uzależniło się od Francji i Anglii, powstał styl franko-f lam. (znane są liczne psałterze tego typu). W ornamentacji wyróżniały się cykle kalendarzowe z przedstawieniami *prac miesięcy i urozmaiconą dekoracją marginalną. Wspaniały rozkwit miniatorstwa flam. przypadł na w. XV i pierwszą poł. XVI. Rpsy ilum. do poł. XV w. są przeważnie treści religijnej: liturgiczne, modlitewniki itp.; formaty średnie. Dopiero wejście w użycie dużej bastardy burgundzkiej (*Pismo gotyckie) spowodowało konieczność powiększenia rozmiarów rpsu i niejednokrotnie ilości tomów. W *bordiurach i ornamencie marginalnym obok motywu wiciowego występują stylizowane kwiatki, a następnie przejęty przez miniatu-rzystów z I. wł. motyw *akantu. Tła są barwne, niekiedy deseniowe, postacie schematyzowane. W tym okresie działał Mistrz Gilberta z Metz (od imienia skryptora z rpsu Dekamerona Boccaccia, przechowywanego w Paryżu, w Bibliotheąue de 1'Arsenal, Ms 5070). Po podboju i zjednoczeniu państwa przez Filipa Dobrego i ustabilizowaniu się warunków politycznych wzmógł się ruch bibliofilski, powstawały ośrodki grupujące wybitnych artystów: Lilie, Bruges z Gandawą i Mons. Każda pracownia minia-torska wytworzyła sobie własny styl, który się charakteryzował bądź realizmem w przedstawianiu scen, bądź elementem ruchu, żywym kolorytem itd. Najczęściej nie były to dzieła jednolite, pisane gdzie indziej, a w innej pracowni zdobione. W 1. 1445-1452 pozostawał na usługach Filipa Dobrego Jean Wauquelin, autor Roman d'Alexandre i wspaniale iłumin. przez anonimowych malarzy Chronique de Hainaut (Bruksela, Bibliotheąue Royale, Ms 9242). W oficynie Jeana Mansela (Amiens, Valancien-nes) pracował do 1484 jeden z najwybitniejszych minia-turzystów flam., S. *Marmion, który ozdobił wysokiej klasy miniaturami dzieło Mansela La Fleur des histoires (Bruksela, Bibliotheąue Royale, Mss 9231, 9232). Prawdopodobnie w pracowni S. Marmiona kształcił się L. *Loyset. W Lilie funkcjonowały dwie pracownie ilumin.: Jeana
f. Durrieu: La Miniaturę flamande au temps de la Cour de Bourgogne. 1921. F. Winkler: Die flamische Buchmalerei d. XV. u. XVI. Jahrli. 1925.Le Sikle d'or de la miniaturę flamande. Katalog wystawy. 1959.
I. angielskie, które w sposób twórczy przetwarzało impulsy sztuki bizantyńskiej, orientalnej i kontynentalnej, nosiło w drugiej poł. XI i w XII w. cechy sztuki romańskiej. W rezulatacie asymilacji tych prądów powstał w Anglii oryginalny styl o wybitnych walorach dekoracyjnych. Najważniejsze ilumin. księgi tego okresu to biblie, psałterze, mszały i inne kodeksy liturgiczne o monumentalnych wymiarach. Ze świeckich warto wymienić rps Pism Owidiusza z ok. 960, dzieło I. angielskiego, z inicjałami i wyobrażeniem św. Dunstana, opata Glaston-bury w 1. 943-957 (Oxford, Bodleian Library auct. F. IV. 32). Znaczną rolę w dekoracji rpsów odgrywały całostronicowe miniatury, tworzące obszerne cykle biblijne i wprowadzające nowe, nie znane dotąd tematy, np. *drzewo Jessego. Równie wspaniały rozkwit przeżywał *inicjał, który wzbogacony został wicią liściastą, łodygami, gałązkami, motywami skrzydlatych smoków,
919
920
ILUMINATORSTWO
łomie w. XI i XII znajdujemy już cechy f lam. w ilustracjach rysunkowych rpsów. Wymienić można tu skryp-toria w opactwach w Gembloux, w Liege, w Gandawie, Floreffe k/Namur, w Tournai i in. W XII w. miniator-stwo flam. uzależniło się od Francji i Anglii, powstał styl franko-f lam. (znane są liczne psałterze tego typu). W ornamentacji wyróżniały się cykle kalendarzowe z przedstawieniami *prac miesięcy i urozmaiconą dekoracją marginalną. "Wspaniały rozkwit miniatorstwa flam. przypadł na w. XV i pierwszą poł. XVI. Rpsy ilum. do poł. XV w. są przeważnie treści religijnej: liturgiczne, modlitewniki itp.; formaty średnie. Dopiero wejście w użycie dużej bastardy burgundzkiej (*Pismo gotyckie) spowodowało konieczność powiększenia rozmiarów rpsu i niejednokrotnie ilości tomów. W *bordiurach i ornamencie marginalnym obok motywu wiciowego występują stylizowane kwiatki, a następnie przejęty przez miniatu-rzystów z I. wł. motyw *akantu. Tła są barwne, niekiedy deseniowe, postacie schematyzowane. W tym okresie działał Mistrz Gilberta z Metz (od imienia skryptora z rpsu Dekamerona Boccaccia, przechowywanego w Paryżu, w Bibłiotheque de 1'Arsenal, Ms 5070). Po podboju i zjednoczeniu państwa przez Filipa Dobrego i ustabilizowaniu się Śwarunków politycznych wzmógł się ruch bibliofilski, powstawały ośrodki grupujące wybitnych artystów: Lilie, Bruges z Gandawą i Mons. Każda pracownia minia-torska wytworzyła sobie własny styl, który się charakteryzował bądź realizmem w przedstawianiu scen, bądź elementem ruchu, żywym kolorytem itd. Najczęściej nie były to dzieła jednolite, pisane gdzie indziej, a w innej pracowni zdobione. W 1. 1445-1452 pozostawał na usługach Filipa Dobrego Jean Wauquelin, autor Roman d'Alexandre i wspaniale ilumin. przez anonimowych malarzy Chroniąue de Hainaut (Bruksela, Bibliotheque Royale, Ms 9242). W oficynie Jeana Mansela (Amiens, Vałancien-nes) pracował do 1484 jeden z najwybitniejszych minia-turzystów flam., S. *Marmion, który ozdobił wysokiej klasy miniaturami dzieło Mansela La Fleur des histoires (Bruksela, Bibliotheque Royale, Mss 9231, 9232). Prawdopodobnie w pracowni S. Marmiona kształcił się L. *Loyset. W^ Lilie funkcjonowały dwie pracownie ilumin.: Jeana <łe Wavrin, zatrudniająca anonimowych rysowników, którzy ilustrowali wydawane przez niego romanse rycerskie (rpsy przeważnie papierowe), oraz Jeana Mielota, autora i kopisty innych utworów, który był na służbie u Filipa Dobrego w 1. 1449-1454, po czym osiadł w Lilie. Miniatury w bardziej luksusowych rpsach Mielota przypisywane są Jeanowi Tavernier, który pracował dla różnych oficyn, m. in. w Audenarde w 1. ok. 1454-1467, ilustrując rpsy techniką *grisailles. Wśród miniaturzystów osiadłych w Bruges wymienić należy przybyłego z Utrechtu Willema Vrelanta, który iluminował tak rzadkie dziś
*czarne rpsy (godzinki), pisane złotem, oraz L. *Liedeta zatrudniającego zapewne pomocników, sądząc z ogromnej produkcji jego pracowni. W Brukseli pracowało wielu miniaturzystów pochodzących z różnych środowisk, rpsy brukselskie są więc bardzo różnorodne, w wielu przejawia się duży wpływ malarstwa tablicowego. Do najwybitniejszych miniaturzystów tego okresu należy Jean Dreux, który był na służbie u Filipa Dobrego od 1449. Rpsy brukselskie odznaczają się finezyjnym wykonaniem bordiur, do których po 1470 często wprowadzano motyw ptaków. Iluminacje, zwłaszcza marginalne, charakteryzuje wprowadzenie motywów kwiatów, owoców i owadów, naturalistycznie przedstawionych na monochromatycznym tle cienkiej warstwy złota, fioletu itp. Działalność miniaturzystów na dworze Karola Śmiałego osiągnęła najwyższy poziom w sztuce Philippe de Mazerolles, który pracował i w Bruges (tam zm. w 1479). Miniatury jego odznaczają się dużym realizmem, zwłaszcza w przedstawieniach architektury. Do najpiękniejszych dzieł Mazerollesa należą Mirades de la Vierge zdobione techniką grisailles (Paryż, Bibliotheque Nationale, Ms fr. 6199). Mazerolles ilustrował ok. 1470, także tą techniką, razem z L. Loysetem *Kroniki Froissarta. Bardzo wysoki poziom osiągnął w swych pracach też w tym czasie Mistrz Antoniego ks. Burgundii. W Gandawie wyróżniał się anonimowy miniaturzysta zwany od najpiękniejszego swego dzieła: Godzinek dla Marii, ks. burgundzkiej Mistrzem Marii, ks. Burgundii. W pierwszej poł. XVI w. działali m. in. S. *Bening i dwaj jego synowie, których miniatury zawierały już elementy renesansowe. Po 1530 sztuka miniatorska we Flandrii zanikła.
F. Durrieu: La Miniaturę flamande au temps de la Cour de Bourgogne. 1921. F. Winkler: Die flamische Buchmalerei d. XV. u. XVI. Jahrh. 1925.Le Sihle d'or de la miniaturę flamande. Katalog wystawy. 1959.
I. angielskie, które w sposób twórczy przetwarzało impulsy sztuki bizantyńskiej, orientalnej i kontynentalnej, nosiło w drugiej poł. XI i w XII w. cechy sztuki romańskiej. W rezulatacie asymilacji tych prądów powstał w Anglii oryginalny styl o wybitnych walorach dekoracyjnych. Najważniejsze ilumin. księgi tego okresu to biblie, psałterze, mszały i inne kodeksy liturgiczne o monumentalnych wymiarach. Ze świeckich warto wymienić rps Pism Owidiusza z ok. 960, dzieło I. angielskiego, z inicjałami i wyobrażeniem św. Dunstana, opata Glaston-bury w 1. 943-957 (Oxford, Bodleian Library auct. F. IV. 32). Znaczną rolę w dekoracji rpsów odgrywały całostronicowe miniatury, tworzące obszerne cykle biblijne i wprowadzające nowe, nie znane dotąd tematy, np. *drzewo Jessego. Równie wspaniały rozkwit przeżywał *inicjał, który wzbogacony został wicią liściastą, łodygami, gałązkami, motywami skrzydlatych smoków,
919
920
ILUMINATORSTWO
ptaków, walczących ludzi czy *znaków zodiaku. Na pocz. XII w. szkoła w Winchester (skąd pochodzi Benedidionale św. Aethelwolda, 975) przestała być jedynym ważnym centrum I. ang., choć nadal pozostała jednym z ważniejszych. Inne szkoły miniatorskie powstały w skryptoriach St Albans (psałterz z XI/XII w.), Bury St Edmunds, Canterbury, Peterborough, Hereford, Croyland, Durham. Dzieła wykonane w tych szkołach różnią się między sobą traktowaniem postaci ludzkiej, sposobem drapowania szaty, proporcjami między dekoracją figuralną a- ornamentalną. W dużej mierze wynika to z odmiennego stosunku poszczególnych szkół do źródeł inspiracji. W XIII-XIV w. zmieniła się postać rpsów (głównie psałterzy, biblii i apokalips), format ich uległ zmniejszeniu w stosunku do romańskiego, a pismem tych podręcznych ksiąg stała się minuskuła (*Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne). Całostronicowe miniatury dzielono na mniejsze powierzchnie obrazowe lub zastępowano inicjałami zawierającymi całe sceny. Kontur obramienia, początkowo ostry i mało zróżnicowany, przekształcał się ok. 12C0 w wić roślinną. Na marginesach pojawiły się drobne figurki, *zoomorficzne ornamenty, *groteski, *drolerie, a nawet sceny biblijne. Styl I. ang. posiadał dwa główne nurty: jeden rozwijający się pod wpływem płn.-fr. miniatorstwa od pocz. XIII w. (Canterbury, St Albans, Westminster), stwarzający w końcu stulecia najpiękniejsze dzieła, m. in. grupę psałterzy, i drugi, tzw. wschodnioang., kontynuujący rodzime tradycje ornamentalne miniatorstwa romańskiego, z większym realizmem przedstawień, wprowadzający równowagę pomiędzy ilustr. a ornamentem oraz bogatszą gamę kolorystyczną. Rozwijał się szczególnie od końca XIII do poł. XIV w. w diecezji Norwich, tworząc najlepsze rpsy (psałterze) w drugiej ćwierci XIV w. Od poł. XIV w. przeżywało I. ang. okres stagnacji, po czym dzięki kontaktom ze szkołami kontynentalnymi Francji, Nadrenii i Włoch nastąpił krótki okres odrodzenia w końcu stulecia; charakteryzowała go rozbudowa dekoracji ornamentalnej. W XV w. I. ang. traciło stopniowo oryginalność pod wpływem I. kontynentalnego.
O.E. Saunders: English illumination. 1928. F. Wormald: English drawings of the Xth. and XIth. ceni. 1952. M. Rickert: Painting in Britain: The tniddle ages. 1954. L,
I. skandynawskie w okresie romańskim nie przejawi ało większej samodzielności. Zachowało się kilka kodę ksów, wykazujących związki z pln. Francją oraz z klasz-to reni benedyktyńskim w Helmarshausen. Są to przeważ-ni e ewangeliarze, np. ewangeliarz z klasztoru w Bosjo w Skanii z ok. 1200, zawierający drobne miniatury, oprawny w płytki wycięte z kości wieloryba (Kopenhaga, National-m useet). Inne rpsy, późniejsze, z pierwszej poł. XIII w. wykazują zależności cd szkoły sasko-turyngskiej. W okresie go tyckim zdobienie rpsów w Szwecji występowało bardziej intensywnie, ale na ogół poziom artystyczny tej produkcji
nie był wysoki. Przykładem dobrze zharmonizowanego zdobnictwa książki, gdzie wszystkie elementy: tekst, inicjały, ilustracje i oprawa, tworzą artystyczną całość, jest rps prawniczy króla Chrystiana z poł. XV w. (Kungl. Biblio-teket, B.23-a). Najwyżej pod względem artystycznym stojącym wytworem I. szwedzkiego jest słynny rps prawa ziemskiego Magnusa Erikssona z poł. XV w. (Kungl. Biblioteket, B.172). W końcu XV i na pocz. następnego stulecia najwięcej, książek rękopiśmiennych produkowało skryptorium [w Vadstena. Typowym i jednym z najpiękniejszych dzieł tego warsztatu jest modlitewnik z pocz. XVI w. (Kungl. Biblioteket, A.43).
S. Karling: Endclopedia Universale deWArte. XI. H. Her-mannsson: Icclandic IHuminated Manuscripts oj the Middle Ages. 1935. A. Lindblom: Sveriges Konsthistctia. 1944.
I. hiszpańskie piozarabskie, tj. chrześcijańskie ped panowaniem arabskim, PM w Europie zich. pozycje najsłabszą. Najstarszy ozdobny rps pechedzi z VIII w. (Albi, Bibl. Municip., Ms 29) i posiada tylko obramowania i inicjały rysowane piórem wg wzorów sztuki merowińskiej (barwy czerwona, zielona i żółta); bizantyńskiej i wizygo-ckiej (minuskuła wizygocka). Głównym zabytkiem tego stylu jest Biblia de Danila z La Cava k. Salerno. W X w. w licznych ośrcdk?xh produkcji ksiąg rękopiśmiennych, jak San Millan de la Cogolla, S?.n Pedro de Cardena, Santo Domingo dc Silos i w klasztorach w Leonie, powstawały liczne rpsy z sygnaturą kopisty, datą i miejscem powstania rpsu. Z tego okresu pochodzą Ccdex Yirgilianus i Codex Aemilianensis (Escorial, d.1.1. i d.1.2). W pierwszej poł. X w. nastąpiło odejście cd stylu bizantyńsko-merowiń-skiego (Biblia z 920 w katedrze w Leonie, pisana i ilumin. przez Vimara i Johannesa) ku wzorom islajnsko-karoliń-skim (Biblia Sanctionusa i Florentinusa, Cod. 2 w kolegiacie San Isidoro w Leonie). Najcenniejszym zabytkiem I. hiszpańskiego są tzw. manuskrypty Beatusa dc Licbana, powstałe przed 786 komentarze do Apokalipsy św. Jana i proroctw Daniela. Oryginał zaginął, lecz zachowało się 20 spośród wielu kopii, jakie robiono aż do XIII w.: kopia z ok. 922 (Nowy Jork, Pierpont Morgan Library, Ms 429), oparta na niej kopia z 970 (Bibl. Santa Cruz w Valladolid), dzieło Magiusa (zjn- 988) z klasztoru San Salvador w Tavara (Madryt, Arch. Nacional, cod. 1240), kopia ucznia Magiusa, Epietriusa (Katedra w Geronie), luksusowa kopia z San Severo (Paryż, Bibliotheque Nationale, Lat. 8878) i najpóź-niejsza, pochodząca z Santo Domingo de Silos z 1. 1091-1109 (Londyn, British Muscuni, Add. II 685). Ilustracje rpsów|j Beatusa, nieraz tylko pośrednio związane z Apokalipsą, stanowią często serie autonomicznych miniatur zajmujących czasami dwie sąsiadujące strony. Mozarabskie miniatorstwo charakteryzuje się symbolizmem i schematyzmem w przedstawianiu zarówno postaci (w hierarchicznym porządku), jak budowli czy naczyń (często w prze^-
921
922:;
ILUMIN ATORST W O
kroju). Wpływ rpsu Beatusa wykazują liczne egzemplarze Biblii wykonane we Francji z polecenia pochodzącego z Hiszpanii bpa Orleanu Teodulfa (ok. 755-821). Po wyzwoleniu znacznej części Hiszpanii w XI w. ożywiły się kontakty z Francją. Minuskułę wizygocką zastąpiła w rpsach minuskula francuska. Miniatura hiszpańska straciła odtąd swoją oryginalność, rozwijała się w zależności od ewolucji stylistycznej fr. i odgrywała bardzo nieznaczną rolę w I. romańskim w porównaniu do okresu moza-rabskiego.
J. Dominguez Bordona: Manuscritos con pinturas. III. 1833. - A. Garcia Fuente: La miniatura espanola primitiua, siglo VIII-XI. 1936.
I. włoskie Jpozostawało do X w. pod wpływem sztuki starochrześcijańskiej, następnie karolińskiej i ottoń-skiej. W X w. rozwinęło się przede wszystkim w skryp-toriach benedyktyńskich, z których najważniejsze, czynne już od IX w., znajdowało się w klasztorze w Monte Cassi-no. Dzieła szkoły montekasyńskiej charakteryzują inicjały z motywów roślinnych z wplecionymi w nie postaciami ludzi i zwierząt, często skomponowane z *plecionką (np. homilie, Biblioteca Montecassino, Ms 99). "W przedstawieniach figuralnych w XI w. widać wpływ pracujących w Monte Cassino artystów bizantyńskich. Ze szkołą tą wiąże się działalność innych skryptoriów w płd. Włoszech. W XI w. powstały liczne szkoły regionalne: w Palermo, gdzie żywe były wpływy bizantyńskie i arabskie, w Rzymie, gdzie kontynuowano tradycje karolińskie i ottońskie, oraz w Toskanii; powstałe tam iluminacje cechuje łączenie elementów bizantyńskich z północnymi oraz częste nawiązywanie do malarstwa monumentalnego. Po zdobyciu Konstantynopola w 1204 spotęgowały się w Wenecji wpływy sztuki bizantyńskiej, żywe jeszcze w drugiej poi. wieku. W XIII w. działały już skryptoria świeckie. W dobie gotyku głównym ośrodkiem miniatorstwa stała się Bolonia; jej szkołę charakteryzują przedstawienia figuralne o wielkiej ekspresji, inicjały z bogatą dekoracją roślinną, a w drugiej poi. XIV w. wpływy malarstwa monumentalnego i tablicowego. Bardzo czynnym miniaturzystą tego okresu był Niccolo di Giacomo (ok. 1330 - 1402). Miniatorstwo florenckie reprezentuje Giotto, którego twórczość wywarła wielki wpływ na miniatorstwo lombardzkie drugiej poł. XIV w. Jego świetnym przedstawicielem był Giovannino de Grassi (zm. 1398). Gotycki okres miniatorstwa lombardzkiego zamyka twórczość Belbelli da Pavia, działającego w 1. 1430-ok. 1460, autora ilustracji Śdo Mszału (Mantua, Katedra). W drugiej poł. XIV i pocz. XV w. rozwój miniatorstwa florenckiego związany był ze szkołą iluminatorską klasztoru kamedułów Degli Angeli; głównym jej przedstawicielem był don Simone da Siena, działający w klasztorze w 1.1381-1426, a kontynuatorem Lorenzo Monaco, autor iluminacji w Diurno Do-
minicale (Florencja, Biblioteca Laurenziana, Cod. Laur. 130). W innych ośrodkach I. rozwijało się w powiązaniu z malarstwem tablicowym. I. renesansowe wprowadziło wykorzystywanie marginesu dla bogatych obramień, np. w ilumin. przez Taddeo Crivelli Biblii Borso d'Este (Mo-dena, Biblioteca Estense, Ms V.G.12) oraz inicjały w formie bram triumfalnych z pejzażem w tle, np. w graduale zdobionym przez Martino da Modena (Bolonia, Muzeum Sw. Petroniusza, cor. 119). Działalność szkoły florenckiej otwiera Fra Beato Angelico, autor iluminacji graduału z 1409 (Florencja, Biblioteca Laurenziana), oraz Attavante, pracujący również dla króla węg. Macieja Korwina. Kontynuatorem tego stylu był Giovanni Boccardi zw. Boccardini (1460-1529). W Sienie działali Girolamo da Cremona i Liberale da Verona. Wybitne dzieła I. powstały w XV w. w Ferrarze, gdzie na dworze księcia d'Este pracował cały zespół miniaturzystów, m.in. Giorgio d'Alemagna, Francesco Russi. W drugiej poł. XVI w. drzeworyt wyparł ręczne malarstwo książkowe; z rzadka występujące I. zatraciło walory formalne, treściowo ograniczając się do przedstawień religijnych. G. Clovio (1498-1578) zamyka historię I. włoskiego.
P. d'Ancona: La Miniaturę italienne du X au XVI s. 1925. P. d'Ancona, E. Aeschlimann: Dictionnairc des miniaturistes du Moyen-Age et de la Renaissance. 1949. M. Salmi: La Miniatura italiana. 1956. Mirella Levi d'Ancona: Miniatura e miniatori a Firenze del XIV al XVI s. 1962.
Wpływy włoskie widoczne są w dziełach I. węgierskiego, które rozwijało się dwoma nurtami: w klasztorach, gdzie aż do końca XV w. uprawiano styl gotycki, oraz w środowisku dworskim szybko przejmującym nowinki artystyczne. Jednym z pierwszych znanych kopistów-ilumi-natorów był Miklós Magyesi pracujący na dworze Ludwika Wielkiego (1342-1382), znany przede wszystkim jako malarz herbów. Dziełem anonimowego artysty jest iluminowany kodeks pochodzący z 1. 1374-1376, wykonany na zaślubiny królewny Katarzyny z Ludwikiem Valois, a zawierający kronikę Węgier do 1342 (Budapeszt, Muzeum Narodowe). Rozkwit I. węgierskiego przypada na okres panowania Macieja Korwina (*Corviniana).
I. Bcrkovits, T. Kardos: Die ungarische Bilderchronik. 1961. I. Berkovits: Coruiniana. 1964. D. Radocsay: Renaissance letters patent grantiny armorial bearings in Hangary. "Acta Historiae Artium Academiae Sc. Hungaricae". 1965. T. 13; 1966. T. 14.
I. szwajcarskie we wczesnym średniowieczu uległo wpływom importowanych z Irlandii kodeksów. Ośrodkiem lokalnej produkcji, z czasem odznaczającej się już własnym wkładem do zaczerpniętych iryjskich wzorów, był klasztor benedyktyński w St Gallen, zał. w 612. Powstające tam rpsy miały bardzo bogate *bordiury i nieraz całostronicowe inicjały o motywach *plecionki, stylizowanych elementów roślin i zwierząt; później występował i element figuralny. Rozkwit iluminacji w St
923
924
ILUMINATORSTWO
GaUen przypadł na okres od DC do poł. X w. Najważniejsze kodeksy: Psaltcrium Folcharda (St Gallen, Stiftsbiblio-thek, cod. 23), Evangelium longum (cod. 53), reprezentujące szczytowe osiągnięcia I. karolińskiego. Psalterium aureum (cod. 22) zawiera cykl Dawida, gdzie sceny biblijne nawiązują do życia współczesnego (stroje i obyczaje); są to *ilustracje rysunkowe piórem, lekko kolorowane akwarelą. Produkcja klasztoru benedyktyńskiego w Einsiedeln w DC w. należy na ogół do kręgu St Gallen. W założonym w 1120 klasztorze benedyktyńskim w Engcłberg działało skryptorium, którego najwybitniejszym dziełem była trzy-tomowa Biblia opata Frowina (druga poł. XII w.). Rpsy tego skryptorium odznaczają się piękną kaligrafią i ornamentacją o motywach zwierzęcych i f iguralnych, w technice kolorowanych rysunków piórem. Po okresie stagnacji nastąpiło ożywienie w XIV w. dzięki rozpowszechnieniu pism z zakresu scholastyki i mistyki. Budziło się też stopniowo zainteresowanie kulturą mieszczańską. Szczególne znaczenie dla miniatorstwa szwajcarskiego ma Kronika świata Rudolfa z Ems (poł. XIII w.), wielokrotnie kopiowana w ciągu następnych 150 1. Jest to wierszowany tekst Biblii uzupełniony świeckimi wstawkami. Oprócz tej Kroniki pojawiały się już od XIII w. rpsy treści świeckiej, zawierające utwory poetyckie, romanse rycerskie i pieśni Minnesangerów, ilustr. portretami i scenami z życia współczesnego. Najbardziej typowym przykładem tej twórczości jest *Kodeks Manesse, powstały w Zurychu w końcu w. XIII i prowadzony do ok. 1330. Z pocz. w. XV większe ożywienie w zakresie I. wykazywała Bazyleja, zwłaszcza zaś założony w 1401, w czasie soboru, klasztor kartuzów. W XV w. powstały też tak charakterystyczne dla I. szwajcarskiego kroniki, przede wszystkim w Bernie. Najstarsza zachowana, z 1470 (Zurych, Zentralbibliothek), zawiera 230 kolorowanych rysunków piórem, przedstawiających sceny z życia rycerskiego; za autora ich uważany jest Diebold Schilling starszy, który ilustrował i nieco późniejsze kroniki pergaminowe, przechowywane w Biirgerbibliothek w Bernie. Szczytowy punkt tej twórczości stanowi Kronika pergaminowa z pocz. XVI w. (Lucerna, Stadtbibliothek), ozdobiona przez Schillinga młodszego 433 ilustracjami wykonanymi czarnym tuszem i farbami kryjącymi oraz zawierającymi popularne sceny ludowe i sceny z wydarzeń państwowych. Z kronik tych czerpali autorzy i ilustratorzy późniejszych redakcji tego typu kodeksów. Z pocz. XVI w. nastąpiło ponowne ożywienie w I. szwajcarskim. Aktywniejszym ośrodkiem stało się znowu St Gallen, gdzie w 1. 1509-1519 działał miniaturzysta Niklaus Bertschi z Rorschach. W zakresie ksiąg chórowych wyróżniał się wówczas Fryburg. Pochodzące stamtąd graduały i antyfonarze odznaczają się szczególnie bogatą ornamentacją bordiur, gdzie wśród stylizowanych motywów kwiatowych wpro-
wadzono obficie elementy zdobnictwa renesansowego. W pełni renesansową dekoracją odznaczają się kodeksy powstałe w XVI w. w opactwie benedyktyńskim Muri i wspomnianym już St Gallen. Najwybitniejszym minia-turzystą szwajcarskim w poł. XVI w. był Claudio Rofferio, który w ciągu ok. 20 lat iluminował wiele kodeksów dla różnych klasztorów w Szwajcarii.
A. Schmid: Untersuchungen zur Euchmakrei des 16. Jahrh. in der Schweiz. 1954.P. Ganz: Geschichte der Kunst in der Schweiz. 1960. O. Homburger: Die illustrierten Handschriften der Burg-erbibliothek Bern. 1962.
I. niemieckie gotyckie rozwijało się w warunkach decentralizacji politycznej (brak mecenatu dworskiego), zaspokajając potrzeby odbiorcy mieszczańskiego i środowisk klasztornych. W w. XIII ulegało silnym wpływom I. romańskiego, sztuki bizantyńskiej i francuskiej widocznym m. in. w Ewangeliarzu z Coslar, Ewangeliarzu z Moguncji (Aschaffenburg), miniaturach brata Conrada z Scheyern do Liber Matutinalis (1230, Biblioteka Monachijska), Psałterzu landgrafa Hermana Turyńskiego (Biblioteka Sztutt-gartska) oraz w wybitnym dziele szkoły turyńsko-saskiej Psałterzu św. Elżbiety z drugiej poł. XIII w. (Muzeum w Ci-vidale del Friuli). Tym kosztownym, wysoce artystycznym dziełom o szerokiej gamie kolorystycznej i obfitym stosowaniu złota przeciwstawiła się w pocz. w. XTV produkcja o charakterze kolorowanego rysunku w popularnych, bogato ilustrowanych rpsach *Biblii pauperum i *Speculum humanae sahationis. Ilustracje te przekazują tradycję ikonograficzną grafice, która od końca XIV w. przeżywa okres żywego rozwoju, by w drugiej poł. XV w. wyprzeć o wiele kosztowniejszą od niej technikę malarską. Inne interesujące przykłady miniatorstwa XTV-wiecznego to Kronika saska (Gotha), zawierająca chansons de gestes Wolfirama z Eschen-bach, rps zdobiony przez anonimowego Mistrza Willehalma z Cassel, czynnego w Kolonii w pierwszej poł. XIV w. Podczas gdy w XIV w. dominowały w I. niemieckim wpływy północno-zachodnie, przede wszystkim francuskie, w XV w. przeważały wpływy włoskie. W Austrii stwierdzono obecność mistrzów włoskich w konwentach Ad-montu, Seitenstetten i Klosterneuburg koło Wiednia oraz w San Nicolo di Matrei we wschodnim Tyrolu. Zanim jednak te wpływy rozszerzyły się w Austrii, dzieła z przełomu XIII i XIV w. {Mszał z Admontu z 1288, Biblia z Klosterneuburg z pierwszych lat XIV w. w Bibliotece Narodowej w Wiedniu) wykazują oddziaływanie tradycji lokalnej, widocznej także i w późniejszych rpsach, takich jak Biblia pauperum z 1325, Żywot NMPanny wykonany w Waldhausen ok. 1330, czy też Speculum humanae sahationis (Górno-Austriackie, ok. 1350) wszystkie znajdujące się obecnie w Bibliotece Narodowej w Wiedniu. Pod koniec XIV w. dwór książęcy w Wiedniu, idąc za przykładem Ptgi, skupiał utalentowa-
925
926
ILUMINATORSTWO
nych artystów; dziełem tej nowej szkoły jest Rationale divi-norum officiorum G. Durantiego (Wiedeń, Ósterreichische Nationalbibliotek) ozdobione miniaturami w 1. 1384-1406 przez G. Duranti. Do grupy miniaturzystów szkoły wiedeńskiej należy Heinrich Aurhaym, pracujący dla księcia Ernesta Styryjskiego (1406-1424), którego dziełem są Kazania św. Augustyna (Wiedeń, Ósterreichische Nationalbibliotek), a także Miniaturzysta Alberta V, autor modlitewnika z ok. 1437 (Wiedeń, Ósterreichische Nationalbibliotek), Mistrz Michael, pracujący dla Władysława V króla Węgier i Czech, Martinus Opifex, sygnujący ok. 1445 niemiecką wersję Wojny trojańskiej, zdradzającą wpływ miniatorstwa czeskiego. W szkole mogunckiej uczeń Opi-fexa tworzy Modlitewnik Alberta VI (Wiedeń, Ósterreichische Nationalbibliotek), natomiast anonimowy miniaturzysta zdobi dzieła scholastyczne dla młodego *Maksy-miliana. W Salzburgu działał Ulrich Schreier. Zamyka szeregi gotyckich miniaturzystów austriackich anonimowy autor miniatur Księgi bohaterów (Wiedeń, z początku XVI w.).
K. Holter: Die Wiener Buchmalerei. W: Geschichte der bildenden Kunst in Wien. T. 2. 1955. A. Boeckler: Deutsche Buchmalerei. 1959. Gotik in Osterreich. Katalog wystawy. 1967.
I! I. polskie datuje się od czasu, gdy wczesnopiastowskie państwo wraz z przyjęciem chrześcijaństwa zostało włączone w obręb uniwersalistycznej kultury łac. Kodeksy liturgiczne, sprowadzane dla tworzących się ośrodków nowo przyjętego kultu, najwcześniej i w szerokim zasięgu penetrowały w głąb ziem poi. Dzieła prawnicze i podręczniki szkolne przeznaczone były dla kształcenia kleru. Do najokazalej zdobionych zabytków należały jednak rpsy liturgiczne. Jak wskazują przekazy źródłowe, zasoby romańskich kodeksów w Polsce były dość liczne, lecz kolejno następujące klęski dziejowe i żywiołowe spowodowały dotkliwe spustoszenia w tej dziedzinie. Z okresu pmowa-nia pierwszych trzech Piastów dochowały się jedynie resztki przechowywane w zbiorach obcych. Reakcja pogańska po śmierci Mieszka II w 1034 i grabież czeska w czasie najazdu Brzetysława w 1038 przyczyniły się bardzo do spustoszenia najstarszych zasobów rękopiśmiennych w Polsce. Do wczesnych kodeksów o znaczeniu zarówno historycznym, jak i artystycznym należą dwa dzieła: *Kodeks Gertrudy oraz zaginiony w XIX w. iluminowany rps liturgii rzymskiej Ordo Romanus. Ofiarowała go w 1027 Mieszkowi II Matylda Lotaryńska; kartę dedykacyjną dzieła zdobiła scena ofiarowania rpsu przez Matyldę Mieszkowi II, opatrzona notą "H!unc librum regi mathilda donat jni[s]coni quajn genuit clarus svevorujn dux heri-manus". Nowy napływ ksiąg do Polski rozpoczął się za rządów Kazimierza Odnowiciela. Związki kościoła poi. w tym czasie z archidiecezją kolońską i klasztorami benedyktyńskimi uwarunkowały wpływy artystyczne regionu
nadreńskiego. Z Kolonii też pochodzi * Sakramentarz tyniecki (Warszawa, Bibl. Narodowa, B.O.Z. cim- 8) posiadający tekst w części pisany zlotem na purpurze i dwie kompozycje całostronicowe z najokazalszą sceną Maiestas Domini. Rps wykonany ok. 1060 przybył do Polski zapewne z benedyktynami, którzy w tym czasie pełnili służbę liturgiczną w Katedrze Wawelskiej. Kontaktom benedyktyńskim należy przypisać znalezienie się w zbiorach wawelskich najstarszego rpsu z VIII/IX w. pochodzenia iryj-skiego, zawierającego kazania na czas postu (nr 140). Wykonany już na kontynencie, zapewne w diecezji Auxerre we Francji, pDsiada charakterystyczną plecionkową dekorację inicjałową i całostronicową kompozycję z symbolami czterech ewangelistów. Z benedyktyńskim opactwem Niederalteich w Bawarii wiązać można gnieźnieński egzemplarz Missale Plenarium (Ms 139), wykonany ok. 1070. Zdobi go ok. 200 inicjałów plecionkowych ze złota i ozdobna ligatura Vere dignujn na początku kanonu, pisana na purpurze. W ostatniej ćwierci w. XI i pocz. XII napływały do Polski iluminowane kodeksy z regionów południowoniemieckich i czeskich. Z osobą Judyty czes., siostry Wratysława, a żony Władysława Hermana, wiąże się przybycie dwu okazałych-ewangeliarzy tzw. "złotych kodeksów": Ewangeliarza gnieźnieńskiego (Ms la) oraz Ewangeliarza pułtuskiego (Kraków, Biblioteka Czartoryskich nr 1207). Teksty obu kodeksów pisane złotymi literami uncjalnymi zdobi po 20 miniatur, głównie całostronico-wych o tematyce staro-inowotestamentowej. Dekoracja ewangeliarzy, wykonana ok. 1080, jest dziełem czes. szkoły miniatorskiej, kontynuującej tradycje artystyczne pracowni Ratyzbony. Z końcowego okresu działalności szkoły ratyz-bońskiej pochodzi *Ewangeliarz emmeramski oraz Benedic-tionale (Kraków, Biblioteka Kapitulna nr 40) ozdobione 55 inicjałami akantowo-zwierzęcymi, wykonane ok. 1110. Nieco bogatszy materiał zabytkowy stanowią kodeksy z w. XII, wśród których, jak i w poprzednim stuleciu, liczną grupę stanowią rpsy pochodzenia niem- Czołowe miejsce zajmuje tu Ewangeliarz tzw. kruszwicki (Gniezno, Ms 2), dzieło westfalskiej szkoły z Helmarshausen, wykonany w 1. 1160-1170, pisany częściowo zlotem na purpurze. Zawiera 18 miniatur całostronicowych ilustrujących tekst, wykazujących znaczne reminiscencje sztuki późnoantycz-nej i bizantyńskiej, oraz wyobrażenia czterech ewangelistów. Do importów niem. zaliczyć można m- in. Lekcjonarz (Gniezno, Ms 67) z piórkowymi inicjałami plecionkowymi, egzemplarz Psalmów (Gniezno, Ms 110) i Gemma animae... Honoriusza z Autun (Gniezno, Ms 103). Pod wpływem miniatorstwa niem. powstała też zapewne dekoracja roślinno--zwierzęcych inicjałów w komentarzach do psalmów (Gniezno, Ms; 33) oraz prawdopodobnie dekoracja wawelskiego egzemplarza Homilii (nr 143), kodeksu wymienionego w spisie z 1110, zawierająca scenę Zwiastowania
927
928
ILUMINATOR.STWO
i wyobrażenie Jerejniasza płaczącego nad Jerozolimą. Rysunki piórem o grubym konturze lawowane są żółcią i rubrą. Cechy jniniatorstwa nadreńskiego posiada scena inicjałowa wręczenia tablic Mojżeszowi w egzemplarzu Glossa super Levitkum z końca w. XII (Kraków, Biblioteka Kapitulna nr 67). Nie zachowały się wczesne kodeksy wł., które za panowania pierwszych trzech Piastów musiały napływać z italskim klerem do Polski. Najwcześniejszy z tej grupy kodeks stanowi Pontyfikat biskupóu> krakowskich z w. XII (Biblioteka Jagiellońska nr 2057), produkt lokalnego skryptorium korzystającego z tekstów fr. i niem-, którego inicjałowa dekoracja naśladuje dalekie pierwowzory wł. Import włoski stanowi natomiast egzemplarz Sentencji Piotra Lojnbarda z w. XH/XHI (Kraków, Biblioteka Kapitulna nr 107) ozdobiony inicjałami akantowymi-Dowód wczesnych kontaktów fr. stanowią dwa egzemplarze Collectio trium partium Iwona z Chartres (zjn- 1116) w zbiorach kapitulnych Krakowa (nr 48) i Gniezna (Ms 25). Przepisane zostały prawdopodobnie z jednego kodeksu przez dwa zespoły kopistów ok. 1103 z inicjatywy legata papieskiego Valona. Egzemplarz krakowski zawiera na ostatniej karcie spis biblioteki z 1110, gnieźnieński zdobią dwie tablice pokrewieństwa i rysunek sfer niebieskich wg Ptole-meusza. Liczną i charakterystyczną grupę stanowią rpsy związane ze sztuką jnozańską, bądź przywożone z napływającym duchowieństwem tego regionu do Polski, bądź iluminowane już na miejscu na wzór francusko-lotaryńskich oryginałów. W Płocku, gdzie najsilniej doszły do głosu wpływ}' sztuki piozańskiej, działał w 1. 1129-1156 bp Aleksander z Malonne, mecenas i miłośnik sztuki, którego inicjatywie zawdzięcza się pojawienie licznych rpsów leodyj-skich na Mazowszu. Najliczniejszy ich zespół posiadał do II wojny światowej księgozbiór płocki (przechowywany w Bibliotece Seminarium Duchownego). Czołowy zabytek stanowiła Biblia (nr 2) z ok. 1150, z całostronicową kompozycją, przedstawiającą psalmodię Dawida z udziałem Pitagorasa, Jubala i Tubalkaina oraz 70 inicjałami, w tym 30 z figuralnymi winietami na marginesach. Homiliarz (nr 40) wykonany ok. 1170 posiadał ok. 100 inicjałów roślinno-zwierzęcych oraz jeden z postacią św. Agnieszki. Oba kodeksy zaginęły w czasie II wojny światowej, zachował się jedynie egzemplarz Perykop ewangelicznych (nr 140) wykonany przed 1160 ze scenami Biczowania i Zesłania Ducha Św. oraz z wyobrażeniami czterech ewangelistów wykonanymi w precyzyjnym, kreślonym minią rysunku piórkowym. Dziełem sztuki mozańskiej była ICsięga Rodzaju z końca XII w. w Bibl. Narodowej w Warszawie (Lat. F.v. 1.32) spalona w 1944. Zdobiło ją 13 inicjałów or-r najnentalnych oraz całostronicową kompozycja na początku tekstu, przedstawiająca dzieje stworzenia. Naśladownictwo i kontynuacja osiągnięć szkoły mozańskiej już na gruncie produkcji lokalnej trwały w Polsce niemal, do końca
w. XIII. Charakterystycznym przykładem tego był m. in. egzemplarz Perykop ewangelicznych z Lubinia zawierający również lekcjonarz i Liber Fratemitatis Lubiniensis (Warszawa, Biblioteka Narodowa Lat. Q.v.I.32, zaginiony w czasie II wojny). Kodeks pisany w 1. 1150-1175 dekorowano już w Lubiniu, zawierał wyobrażenie Chrystusa Zmartwychwstałego i szkic potwora. Najbardziej wszakże charakterystyczna była księga bracka, gdzie obok imion lotaryńskich benedyktynów wystąpiły i polskie: Miłost, Radost. Przykładami dalszych transpozycji form sztuki mozańskiej na grunt lokalny są jn. in. Homilie (nr 144) Kapituły Krakowskiej zawierające piórkowe rysunki koronowanego demona, postaci ludzkich oraz plecionkowo-roślin-ne inicjały ornamentalne wykonane w drugiej poł. w. XII. Kontynuację tradycji mozańskiej stanowi również dekoracja kalendarza krakowskiego w Roczniku kapitulnym (nr 209) rozpoczętym w 1254, zbliża się też do tego typu ornamentyka Homiliarza (nr 145) Biblioteki Kapitulnej z drugiej poł. w. XIII. Aż do końca XIII w. utrzymały się na Mazowszu tradycje sztuki nadmozańskiej, co wykazuje zwierzęco-plecionkowa ornamentyka inicjałów Brewiarza czerwińskiego (Warszawa, Bibl. Narodowa, Lat. F.v.I.49), a jej reminiscencje trwały jeszcze w pierwszych dziesięcioleciach w. XTV, czego dowodzą plecionkowo-filigranowe inicjały Graduału i Antyfonarzy płockich z tego czasu. Osiągnięcia rniniatorstwa piozańskiego promieniowały również na kraje nadbałtyckie, co szczególnie uwidacznia się w ornamentyce roślinno-plecionkowej Biblii z pocz. w. XIII (Pelplin, nr 10/12,11/25), a jeszcze silniej w figuralnej kompozycji inicjałowej egzemplarza Glosy do 12 Proroków (Pelplin, nr 58/65), wykonanej u schyłku w. XII. W pierwszej poł. w. XIII słabnące echa sztuki mozańskiej ustąpiły miejsca inspiracjom miniatorstwa krajów południowo i środ-kowo-niem-, jak Turyngia, Szwabia i Saksonia, oddziaływujących głównie na miniatorstwo śląskie. Czołową pracownią tego regionu było skryptorium cysterskiego klasztoru w Lubiążu działające aż do pocz. w. XIV. Jego wczesnym dziełem jest *Psałterz trzebnicki wykonany dla cysterek w Trzebnicy, którego ornamentyka inicjałów była powtarzana i naśladowana w następnych kodeksach iluminowanych w tej pracowni. Do szczególnie popularnych należał inicjał Bjeatus vir] z wyobrażeniem Dawida, np. w Graduale lubiążskim z ok. 1250 (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka I F.414) i w Graduale z Kamieńca Ząbkowickiego (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka I F.411) z ok. 1260. Odejście od techniki malarskiej w kierunku kaligrafii piórkowej zaznacza się w antyfonarzach: lubiążskim (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka I F. 399) i henrykowskim (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka I F. 403) oraz antyfonarzu I F. 415, wykonanym ok. 1250. Zapowiedzią sztuki wczesnogotyckiej jest natomiast dekoracja drugiego Antyfonarza lubiążskiego (Wrocław, Bibliote-
929
930
ŁUMINATORSTWO
ka Uniwersytecka IF. 401) z 1.1280-1290 operująca strefowymi układami scen figuralnych, wypełniających wnętrza kolosalnych liter inicjałowych, o na poły ludowym charakterze. Bliskie pokrewieństwo z pracownią lubiążską wykazują iluminacje *Graduału klarysek krakowskich, z typową dla tej grupy kompozycją inicjałową. Prawdopodobnie za pośrednictwem cystersów trzebnickich sprowadzony został na Śląsk egzemplarz Expositio in Apocalipsim brata Aleksandra (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka I Q. 19) wykonany po 1271, posiadający rozbudowaną do 84 miniatur oprawę ilustracyjną ściśle łączoną i komponowaną z tekstem. Pozostałe zabytki miniatorstwa śląskiego, jak Psałterz głogowski z ok. 1230 (Głogów, nr 220), Lekcjo-narz kamieniecki (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka I F. 463) i Mszał głogowski z ok. 1250 (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka I F. 351) wykazują wyraźne znamiona miniatorstwa dolnosaskiego z późnoromańskiego okresu. Na szczególną uwagę zasługuje wykonany ok. 1300 Psałterz klarysek wrocławskich (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka I Q. 233), zawierający cykl 12 ilustracji kalendarzowych złożonych z wyobrażeń *znaków zodiaku i zajęć miesięcznych z przewagą scen higieniczno-lekarskich; tekst zdobią 4 miniatury całostronicowe o tematyce chrystologicznej oraz dziewięć medalionów figuralnych włączonych w tekst litanii; poprzedzające tekst rysunki piórkowe wyobrażające św. Klarę i św. Franciszka, głoszącego kazania do ptaszków, ujęte w trójlistne arkady noszą już cechy wczesnogotyckie. Przykładem penetracji miniatorstwa śląskiego na teren Mazowsza są fragmenty Graduału (Kraków, Biblioteka Czartoryskich, Rys. XV 2271-2289), wykonanego dla księcia Bolesława II Mazowieckiego w 1. 12961310; zachowane miniatury mają cechy doby późnoromańskiej, natomiast 11 filigranowych inicjałów znamionuje już wczesnogotycką ornamentykę kaligraficzną. Ciekawy przykład tzw. "baroku romańskiego" w rodzimej redakcji reprezentowała scena Ukrzyżowania w Ewangeliarzu Biblioteki Narodowej (Lat.Q.v.I.73) z przełomu w. XIQ/XrV, spalonym w 1944. Na pograniczu sztuki ludowej znajdują się rysunki w kancjonałach z klasztoru klarysek w Starym Sączu wykonane na przełomie Xm/ XIV w. Przy prymitywizmie formy wyrażone tu zostały spekulatywne tematy ikonograficzne, jak np. "Zwiastowanie o Męce", a traktowane z humorystycznym realizmem scenki marginalne zdradzają znajomość mitologii antycznej. Dekoracja kancjonałów starosądeckich reprezentuje przełomową fazę przekształcania się sztuki romańskiej w gotycką. Przejście od stylu romańskiego do gotyku dokonywało się drogą ewolucji. Wpływy sztuki romańskiej trwały aż do pocz. w. XIV, a równocześnie pierwsze znamiona gotyckiej formy występowały już od trzeciej ćwierci w. XIII. W okresie tym zmniejszyła się ilość importowanych ksiąg rękopiśmiennych na rzecz pro-
dukcji rodzimej. Działalność lokalnych *skryptoriów, które mieściły się głównie w klasztorach benedyktyńskich oraz przy szkołach katedralnych, da się wyśledzić jeszcze w okresie romańskim- Nieliczne dochowane dokumenty świadczą o istnieniu skryptoriów przy katedrach: poznańskiej, gnieźnieńskiej, krakowskiej i płockiej, oraz w konwentach: lubińskim i trzepieszneńskim- W zestawieniu z okazałymi importowanymi kodeksami o świetnych wielostronicowych kompozycjach malarskich produkcja lokalna była nader skromna, a jej dekoracja ograniczona głównie do ornamentyki inicjałowej będącej bardziej dziełem kopi-sty-kaligrafa niż artysty malarza. Odejście od dekoracji malarskiej w kierunku barwnej kaligrafii rysunkowej stanowi też jedną z bardziej znamiennych cech przemian I. romańskiego w gotyckie. W XIV w. zwiększyła się ilość produkowanych kodeksów kosztem obniżenia ich wartości artystycznych, lecz poszerzył się krąg rodzimych twórców i odbiorców. Obok dominujących dotąd dzieł teologiczno--filozoficznych i liturgików obficie występowały dzieła treści świeckiej: zbiory i kodyfikacje praw oraz podręczniki szkolne związane z działalnością uniwersytetu. Zachowane z tego czasu kodeksy posiadają bardzo skromną dekorację inicjałową o małych walorach artystycznych, której dominującym motywem ornamentalnym jest geojnetrycz-no-abstrakcyjny *filigran przekształcony z pierwotnej romańskiej wici i *plecionki akantowej. Przemianie kształtu towarzyszyła zmiana skali barwnej: charakterystyczne dla kaligrafii romańskiej podstawowe zestawienia minii, żółci, zieleni i błękitu ustąpiły dwu kolorom: rubruni i błękitowi. Trudno stwierdzić, jakimi drogami rozwijał się nowy styl w Polsce wobec minimalnie zachowanych dzieł z pierwszej poł. w. XIV. Dopiero od drugiej poł. stulecia można wyróżnić kształtujące się szkoły i ośrodki sztuki miniatorskiej. Osobną pozycję w tym względzie zajmuje Śląsk, gdzie rozwój I. przebiegał bez większych żywiołowych zakłóceń, a przemiany stylowe dokonały się niemal o wiek wcześniej niż na pozostałych ziemiach polskich. W wykształceniu form gotyckich ważną rolę odegrały importy z Francji. W 1. 1280-1290 wystąpiły w Lubiążu pierwsze oznaki przełomu stylowego (antyfonarz, Wrocław, Bibl. Uniwersytecka I F 401), w 1. 1290--1310 powstał duży zespół iluminacji coraz konsekwentniej wprowadzających formy gotyckie. W pocz. XIV w. do szczególnej świetności doszła kaligraficzna ornamentyka filigranowa (ewangeliarz z ok. 1320, Wrocław, Bibl. Uniwersytecka R 509), następnie styl rysunkowy (Ukrzyżowanie w mszale z ok. 1330-1335, Wrocław, Bibl. Uniwersytecka M 1160), mające analogie w Czechach. Od poł. XTV w. rozwój I. śląskiego wiąże się z ewolucją malarstwa w Czechach, zachowując jednak wyraźną odrębność. Wpływy tzw. "pierwszego stylu czeskiego" widoczne są w rysunkach *Legendy Jadwigi śląskiej,
931
932
ŚBP io iii
*
* * &.&.
TAB. 17. ILUMINACJE
1. Demony zabijające grzeszników i łódź wioząca zmarłego w Zaświaty. Fragm. Księgi Umarłych. (Papirus Kai). 2. Poeta Corydon. Miniatura z pism Wergiliusza. Rps z pocz. V w. 3. Wjazd Chrystusa do Jerozolimy miniatura. Codex Rossanensis z VI w. 4. Miniatura z ewangeliarza iryjskiego pisanego ok. lat 750760
TAB. 18. ILUMINACJE
5. Miniatura Estienne Garcia do Apokalipsy z Saint Sever z XI w. 6. Karta z rpsu z XV w. J. Flayiusa Antiąuites judaiques dekorowana przez J. Foucrueta. 7. Miniatura flamandzka z poi. XV w. Mielota przedstawiająca autora ofiarującego swe dzieło Filipowi Dobremu. Ś 8. Dekoracja malarska z angielskiego mszału opactwa Abington, przedstawiająca Ukrzyżowanie, 1461
SI5H gptutr etyA ; [i
IB?
TAB. 19. ILUMINACJE
9. Miniatura z kodeksu Breviarium Grimani (ok. 1515). Ś 10. Miniatura z Ewangeliarza z Moguncji (XIII w.). 11. Narodzenie. Jedna z iluminacji Biblii z Boskovic (ok. 1420-1430). 12. Ewangelista Łukasz, miniatura z Ewargcliarza Ostwmira (1056-1057)
u
12
TAB. 20. ILUMINACJE
13. Miniatura z Biblii hebrajskiej (XVI w.). 14. Grupa kupców w łodzi, miniatura al-Wasiti z rpsu Makamat al-Haririego (1237). 15. Choszan przed pałacem Szirin, miniatura irańska z rpsu Niza-niego Chamsa (ok. 1430). 16. Mahomet w niebie. Miniatura turecka (1436)
ILUMINATORSTWO
spisanej przez Mikołaja Pruzię w 1353 dla Ludwika, ks. Brzegu, oraz w iluminacjach Graduału z 1362 i Mszału (Wrocław, Bibl. Uniwersytecka B 1713); odpowiednikiem "drugiego stylu czeskiego" jest Ukrzyżowanie z 1381 (Wrocław, Bibl. Uniwersytecka M1134). W końcu XIV w. I. śląskie stworzyło własną wersję "trzeciego stylu" zw. "stylem jnagicznym". Wystąpił on nie tylko w rpsach liturgicznych, lecz i prawniczych, zdobionych na wzór boloński ilustracjami o tematyce obyczajowej i historycznej, np. w Zwierciadle saskim, powstałym w Legnicy z inicjatywy dworu książęcego. Punkt szczytowy osiągnął ten styl ok. 1400 w pracach przypisywanych *Mikołajowi z Nysy i jego uczniom. Czołowym iluminatorem z pocz. XV w. był czynny we Wrocławiu *Jan z Żyta wy, przetwarzający idealizm i elegancję dworskiego I. czeskiego w duchu kultury mieszczańskiej. Jego uczniowie: Mistrz Postaci Żydowskich, Mistrz Biblii Banków, rozwinęli realistyczne tendencje jego sztuki. W 1451 powstała we Wrocławiu druga obrazowa Legenda Jadwigi śląskiej (Wrocław, Bibl. Uniwersytecka IV F 192), wzorowana pośrednio na powstałej w 1353 i znacząca przełom ku realistycznemu "stylowi łamanemu". Jego swoiście śląską wersją był tzw. "styl drzeworytniczy" 1. 1450-1475, kształtujący się pod wpływem grafiki. Ok. 1470 ogólnoeuropejski zwrot ku sztuce niderl. objął i Śląsk, równocześnie wystąpiły silne analogie z malarstwem tablicowym. W klasztorze bernardynów we Wrocławiu działał ok. 1485 warsztat inspirowany przez malarstwo niderl. i włoskie. Problematykę sztuki późnogotyckiej reprezentują najpełniej Psałterze wrocławskie iluminowane przez Monogramistę KB z 1495 (Wrocław, Bibl. Uniwersytecka IF439; M 1122 i M 1123), z których jeden zawiera samodzielny dwuosobowy portret fundatorów-patrycjuszy wrocławskich. Do tzw. "jagiellońskiego" kręgu I. związanego z Władysławem, królem Czech i Węgier, należy Modlitewnik Jerzego, ks. ziębicko-oleśnickiego, z ok. 1500, łączący motywy niderl. z tradycją czeską i wpływem grafiki M. Schongauera (Wiedeń, Nationalbibliothek 1960). Rozwój I. gotyckiego na innych ziemiach Polski da się usystematyzować zgodnie z podziałem geograficznym. Wyodrębnić tu można region małopolski, mazowiecki, wielkopolski i pomorski. Naczelną rolę w dziejach miniatorstwa gotyckiego i renesansowego odegrała Małopolska. Kraków był w XV i XVI w. najważniejszym w Polsce ośrodkiem I. Krakowskie środowisko iluminatorskie ugruntowało się w w. XTV. Zachowane zabytki, związane przeważnie z katedrą, ukazują, podobnie jak importy, różnorodność związków kulturalnych stolicy. Mszał nr 3 z Archiwum Kapitulnego w Krakowie wykazuje wpływy czeskie i austriackie, Antyfonarz Mikołaja Goworka z 1372 (Kielce, Katedra) czeskie i śląskie, Passionale (Kraków, Archiwum Kapitulne nr 147) wpływ}7 włoskie (szkoły sieneńskiej). Z końca XIV w.
zachowała się większa ilość zabytków i wiadomości
0 ich twórcach. Obok skryptoriów klasztornych (kanoników regularnych, augustianów, benedyktynów w Tyńcu, później bernardynów, dominikanów, cystersów w Mogile)
1 skryptorium wawelskiego królowej Jadwigi sporządzaniem ksiąg zajmowali się ludzie związani ze szkołami parafialnymi i Akademią, kler katedralny, notariusze kapitulni i miejscy. Pod koniec XIV w. pojawili się zawodowi skryptorzy-kaligrafowie (cathedrales), którzy w ciągu XV w. zyskiwali coraz większe znaczenie, zaspokajając także potrzeby prowincji. Obok artystów zakonnych działali iluminatorzy świeccy, będący nieraz i malarzami (np. *Durink). Różnorodność stylistyczna I. krakowskiego XIV w. uległa ok. 1400 ujednoliceniu pod wpływem Czech i tzw. "stylu międzynarodowego" [Biblia Stronczyń-skiego z 1389, Antyfonarz tyniecki katedralisa Przybysława -zaginione, Mszał nr 1 katedry wawelskiej, prace warsztatu *Mistrza Biblii Hutterów, antyfonarze kanoników regularnych). Odzywały się także echa sztuki włoskiej (np. zaginiony Graduał tyniecki). Krystalizowanie się odrębnej szkoły krakowskiej występuje z pocz. XV w. i wiąże się z działalnością bibliofilską Z. *Oleśnickiego, Tomasza Strzepipińskiego, Jakuba z Sienna, Długosza, którzy sprowadzali rpsy iluminowane z Włoch, Francji, Szwajcarii, Czech i zatrudniali miejscowych artystów. Iluminacje rpsów z 1. 1430-1470 (*Pontyfikał Oleśnickiego, Mszał wawelski nr 2) cechuje wzrost elementów realistycznych w duchu "stylu łamanego", odwrót od sztuki czes. w kierunku większej samodzielności, analogia z malarstwem tzw. szkoły sądeckiej i z I. śląskim- Te same cechy nosi produkcja warsztatu bernardyńskiego czynnego od poł. XV w. Bardzo wysoki poziom i wyraźne analogie z krakowskim malarstwem tablicowym charakteryzują niektóre z miniatur pracowni tzw. Graduału łęczyckiego (skryptor M. *Setesza). Na przełomie XV i XVI w. Wawel z dworem królewskim i katedrą stał się ośrodkiem skupiającym interesy zleceniodawców (kapituła, Jagiellonowie) i wykonawców, tj. skryptorów: wikariuszów katedralnych (M. Setesza, Krzysztof z Dębowca, Piotr *Postawa), wychowanków szkoły katedralnej, kancelarii królewskiej (J. *Złotkowski), świeckich katedralisów zamieszkałych na Wawelu (*Abraham, Wacław Żydek, Marcin z Gniezna) lub pozostających na usługach dworu (Stanisław z Buku, Tomasz), wreszcie ilu-minatorów pracujących na Wawelu (*Maciej z Drohiczyna, Wawrzyniec). Synowie Kazimierza Jagiellończyka przejawiali zainteresowanie książką iluminowaną przeznaczoną do osobistego użytku (modlitewniki, księgi liturgiczne kardynała Fryderyka) lub dla kościołów (*Graduał Jana Ol-brachta dla katedry, mszał z herbami Jagiellonów dla Jasnej Góry). Doniosłą rolę przy popieraniu sztuki iluminatorskiej odegrali związani z dworem biskupi-bibliofile: E. *Ciołek i P. *Tomicki; sprowadzane przez nich z zagranicy renesan-
933
934
ILUMINATORSTWO
sowę druki przyśpieszyły przełojn stylowy w I. krakowskim. "W mieście działały w tym okresie liczne warsztaty ilu-minatorskie: *Bartłojnieja z Biecza, J. *Żernickiego, Jerzego, Piotra, Macieja Ryczyńskiego, Stefana, Kwiryna oraz iluminatorów uniwersyteckich: *Walentego z Pilzna, *J. Jeżowskiego. Późnogotyckie I. krakowskie (Pontyfikat Fryderyka Jagiellończyka z 1493, Mszał krakowski z Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie, Ms. 145, rpsy i inkunabuły iluminowane Biblioteki Jagiellońskiej, produkcja pracowni Graduah Jana Olbrachta) cechuje m. in. obfite posługiwanie się wzorami graficznymi, zwłaszcza Mistrza E. S. i Schongauera, oraz trawestacja malarska wątków literackich w duchu średniowiecznej symboliki typologicznej i moralnej. Realistyczna problematyka sztuki epoki przełomu znajduje swe odbicie, nie bez udziału satyry, a zarazem z piętnem indywidualności samego artysty, w dziełach pochodzących z pracowni *Kodeksu Behema (ok. 1505, Bibl. Jagiellońska, Ms. 16) stanowiącego pomnik kultury mieszczańskiej. *Pontyfikał Erazma Ciołka (ok. 1510) związany jest zarówno z warsztatem Kodeksu Behema, jak i pracowniami wawelskimi. W rpsie tym pojawiła się po raz pierwszy na wielką skalę renesansowa ornamentyka o genezie wł., która odtąd coraz konsekwentniej opanowywała I. krakowskie (*Mszał Erazma Ciołka, grupa Collectarium wawelskiego nr 57, produkcja pracowni augustiańskich i bernardyńskich) oraz flamandzki typ bordiur kwiatowych, również przyjmujący się w Krakowie. Oprócz pracowni o europejskim poziomie działały i inne, o charakterze prowincjonalnym, najczęściej klasztorne. Jedne i drugie korzystały obficie z wzorów graficznych, zwłaszcza A. *Diirera i jego kręgu. Z klasztoru w Mogile posiadającego starą tradycję w zakresie produkcji ksiąg iluminowanych (m- in. Kronika mo-gilska Bibl. Czartoryskich, M. 3061 z cyklem satyrycznych podobizn opatów) wyszedł S. *Sapio-strzelnik, malarz i ilujninator zatrudniony przez dwór (*Modlitewnik Zygmunta I i ^Modlitewnik Bony) i przez dostojników świeckich i kościelnych (Szydłowieckich, Gasztołda, *Tomickiego). Obfita produkcja jego pracowni, wprowadzająca w pełni renesansową ornamentykę i portret (Liber Geneseos Szydłowieckich), odznaczająca się efektownym kolorytem i zmysłem dekoracyjności, nadawała ton I. krakowskiemu w 1. 1520-1540. Znacznie bardziej prowincjonalny charakter posiadała renesansowa produkcja pracowni klasztornych (wielkie antyfonarze i graduały), w której wyróżniają się prace bernardyna Józefa z Tyśjniennicy, augustiańskiego Monogramisty AP (wpływy włoskie) i jniniaturzystów dominikańskich (Gra-duał Wiktoryna) naśladujących styl pracowni Sajnostrzel-nika. Znaczne trudności nastręcza lokalizacja pracowni krakowskich, z których wyszły dwa cykle miniatur o tematyce pasyjnej, związane z tekstem tzw. Rozmyślań dominikańskich (Bibl. klasztoru karmelitanek bosych
w Krakowie, nr 287). Pierwszy cykl (33 sceny) powstały w 1.15161525, inspirowany w dużej mierze przez grafikę A. Diirera, wykazuje pokrewieństwo formalne z dekoracją Mszału Ciołka. Cykl drugi (84 sceny) reprezentuje "rysunkowy" styl zbliżony swym charakterem do dekoracji Collectarium wawelskiego nr 57 Graduału Anny Grabowskiej (klasztor norbertanek w Krakowie, 1.1526-1527; skryptor: dominikanin, brat *Wiktoryn). Miniatury drugiego cyklu (1525-1530) cechuje nader swoista, naiwna dramatyczność i brutalność wyrazu. 1. wielkopolskie wyodrębniało się w pocz. XIV w. Główne ośrodki produkcji stanowią Gniezno i Poznań, których obecne zasoby w niewielkim tylko stopniu pozwalają odtworzyć rzeczywisty rozwój malarstwa miniaturowego tego regionu. Ożywione kontakty łączące w XIV w. Gniezno z Wrocławiem głównie w dziedzinie liturgii sprzyjały również związkom artystycznym. Dekoracja rpsów wielkopolskich z w. XIV naśladuje głównie śląską ornamentykę filigranową, w znacznie jednak uproszczonej i zredukowanej forjnie. Jest to pod względem techniki kaligrafia piórkowa, a nie malarstwo w pełnym znaczeniu. Charakterystyczny dla tego stylu jest m. in. Mszał nr 169 z Gniezna z lawowanym rysunkiem sceny Ukrzyżowania, wykonany na przeł. w. XIV i XV. W pierwszym dwudziestoleciu w. XV działała indywidualna pracownia miniatorska wykonująca dekorację w mszale kanonika gnieźn. Mikołaja Słupka ok. 1410 (Gniezno, Biblioteka Kapitulna 169) oraz w graduale klarysek gnieźnieńskich z 1418 (Gniezno, Biblioteka Kapitulna 170). Miniatury tego warsztatu, stanowiące swoiste przetworzenie "pięknego stylu" I. czeskiego, nacechowane są realizmem. W XV w. z produkcją lokalną zwycięsko rywalizuje I. krakowskie. Z pracowni Biblii Hutterów pochodzi Śwykonany ok. 1415 mszał z fundacji Wojciecha Jastrzębca (Gniezno, Biblioteka Kapitulna 194), z 1. 1471-1484 mszał fundowany przez Andrzeja Boryszewskiego wykonany w pracowni krakowskiej *Pontyfikału Strzempińskiego (Gniezno, Biblioteka Kapitulna 146). Z fundacji Jana Olbrachta pochodzi Mszał nr 194 wykonany w słynnej pracowni wawelskiej, którego liturgia wskazuje na bezpośrednie przeznaczenie dla katedry gnieźnieńskiej. Również zamierzoną od początku dla Gniezna fundacją jest wielotomowy Antyfonarz Klemensa z Piotrkowa, pisany w 1.1505-1506 przez katedralisa Abrahama, iluminowany przez wieloosobowy zespół miniaturzystów krakowskich. Dziełem produkcji lokalnej jest natomiast Graduałni 195-196, ufundowany dla katedry gnieźnieńskiej przez bpa Macieja *Drzewickiego, ukończony staraniem arcbpa Andrzeja Krzyckiego w 1536. W jego ornamentach występują wyobrażenia fundatorów i katedry. Dla środowiska poznańskiego nie można jeszcze wykreślić wyraźnych granic i dróg rozwojowych, gdyż badania tego problemu zostały
935
936
ILUMINATORSTWO
dopiero zapoczątkowane Musiał tu jednak istnieć dosyć silny ośrodek sztuki miniatorskiej, na co wskazują wymienione archiwalnie imiona miniaturzystów z w. XV-XVI. Z analizy rpsów gnieźnieńskich można wnioskować, że lokalna produkcja iluminatorska trwała od XIV aż do poł. w. XVI. Przekazy o I. na Mazowszu w epoce gotyku i renesansu przedstawiają się niesłychanie ubogo. Przodował tutaj ośrodek płocki, kontynuujący tradycję produkcji rękopiśmiennej i malarskiej, zapoczątkowanej jeszcze przez bpa Aleksandra (1129-1156). Znane do drugiej wojny rpsy z w. XIV stanowiły typowy przykład działalności lokalnego warsztatu. Przeważała w nich kaligrafia filigranowa z motywami groteskowymi, o archaizujących scenach figuralnych, jak w *Graduale płockim, napisanym przez Świętosława z Wilkowa w 1365. Dwie księgi chórowe z 1. 1360-1370 zawierały bogatsze miniatury malarskie. Mszał księcia Zieinowita zl. 1381-1426 posiadał pięć miniatur f iguralnych, z których scena Ukrzyżowania w Kanonie utrzymana jest w typie miniatur śląskich z okresu "pięknego stylu". Wszystkie wymienione wyżej rpsy zaginęły w czasie ostatniej wojny. W pocz. w. XVI produkcja lokalna ustąpiła miejsca działalności pracowni krakowskich, jak wskazuje na to zachowany graduał (ufundowany przez bpa E. *Ciołka), którego roślinna dekoracja i pismo uwidoczniają pokrewieństwo ze skryptorium dominikańskim w Krakowie. Drugim ośrodkiem był Włocławek. Zachowane dotąd niektóre z tamtejszych rpsów nie zostały jeszcze szczegółowo opracowane. Pewną rolę w produkcji rękopiśmiennej odgrywało również opactwo kanoników regularnych w Czerwińsku osiadłych tu przed r. 1155. Z "zachowanych obecnie dwu rpsów muzycznych z w. XV graduał posiada scenę inicjałową na początku tekstu, wyobrażającą zakonnika adorującego oblicze Chrystusa, utrzymaną w chłodnej tonacji i miękkiej fakturze charakterystycznej dla pocz. w. XV. Na Pomorzu malarstwo miniaturowe rozwijało się bardziej niezależnie od wpływów małopolskich, natomiast istniały ożywione kontakty ze sztuką śląską, a za jej pośrednictwem czeską. U schyłku XIII w. ożywioną działalność zaczął rozwijać przybyły do Pelplina zakon cystersów. Powstałe tam skryptorium produkowało liczne kodeksy, których dekoracja ograniczona do kaligrafii charakteryzowała się głównie piękną i precyzyjną ornamentyką filigranową. W XIV stuleciu rozwój opactwa uległ częściowemu zahamowaniu na skutek postępującej ekspansji zakonu krzyżackiego. W I. zaznaczyło się to znacznym konserwatyzmem formalnym polegającym na operowaniu dawnym zasobem motywów ornamentalnych, a nawet kopiowaniu w kompozycjach figuralnych miniatur romańskich (Graduał L 21 z pocz. w. XV, Mikołaja z Lyry Komentarz do Pądoksiągu z w. XIV). Działalność skryptorium pelplińskiego wygasła u schyłku XV w.; w ostatnim okresie przeważała produkcja skrom-
nych kodeksów użytkowych z ornamentyką inicjałową, iluminowane egzemplarze sprowadzano z Niemiec, Włoch i Francji. Działalność iluminatorska zakonu krzyżackiego na ziemiach poi. jest mało znana i zbadana. Z zachowanych zabytków można jedynie wymienić tzw. Biblię grun-waldzkązw. XIV, zdobytą w 1410, znajdującą się w Archiwum Wawelskim- Posiada ona jedną scenę figuralną oraz liczne inicjały z kaligraficznym ornamentem filigranowym
0 motywach architektonicznych. Od poł. w. XTV na czoło produkcji pomorskiej wysunął się Gdańsk, gdzie w XV w. skupiła się niemal cała działalność iluminatorska. Zespół mszałów, głównie z kościoła Mariackiego, określa charakter tego regionu w zakresie miniatorstwa. Malarskim, całostronicowym scenom Ukrzyżowania w Kanonie towarzyszą często naklejane medaliony z wizerunkami twarzy Chrystusa na chuście (veraicon). W obrębie tekstu natomiast przeważa dekoracja kaligraficzna z rubrum
1 błękitem, zrazu filigranowa, od 1. 30-tych z motywami pączkujących roślin. Ogólnie malarstwo to zbliża się do śląskiego okresu "pięknego stylu", odznacza się jednak bardziej uproszczoną formą i zawężoną skalą kolorystyczną. Od drugiej poł. w. XV stosuje się często wklejanie drzeworytów do kodeksów rękopiśmiennych. Obok Gdańska udział w produkcji miniatorskiej miał również Toruń, szczególnie od schyłku stulecia. Wykonany
w 1. 1512-1523 przez Wacława Grunou z Torunia Antyjonarz (Gdańsk, Bibl. Miejska F. 408411) odznacza się znacznym uproszczeniem formy, ostrym zestawieniem fioletów i zieleni oraz twardą fakturą malarską. Datę śmierci S. Samostrzelnika (1541) przyjmuje się jako cezurę zamykającą epokę najbujniejszego rozwoju miniatorstwa polskiego. Od drugiej poł. w. XVI wzrost produkcji drukarskiej wypierał coraz bardziej sztukę pisarską i miniatorską, która uprawiana była w zasadzie tylko przez ośrodki klasztorne. Nowożytne malarstwo książkowe kontynuowane było w Polsce aż do w. XVIII, lecz jego droga rozwojowa ulegała znacznym zmianom. Rozwój sztuki drukarskiej przyczynił się do rozpowszechnienia papieru jako materiału tańszego i szybszego w produkcji, co z kolei pośrednio sprzyjało również szerokiemu zastosowaniu grafiki jako ilustracji i dekoracji tekstowej. Średnio-wiecznt techniki malarstwa miniaturowego, stosowane dla pergaminowego podłoża, musiały stopniowo ustąpić na rzecz łatwych technik rysunkowo-akwarelowych. Dawne I., wymagające wielkiej specjalizacji warsztatowej, przestało w znacznym stopniu stanowić sztukę wykonywaną przez pokolenia zawodowych artystów. Dekoracja książkowa nieraz bywała wykonywana przez amatora--pisarza. Rzadko w dekoracji okazalszych kodeksów uczestniczyli malarze zawodowi, których kompozycje, przeważnie nie powiązane z tekstem, używane były jako strony tytułowe i karty dedykacyjne. Znaczną rolę w ilu-
937
938
ILUMINATORSTWO
stracji tekstu odgrywały ryciny, które często wklejano bezpośrednio do zdobionego dzieła. Ekspansji książki drukowanej oparły się dwa rodzaje kodeksów: rpsy liturgiczne muzyczne oraz*kroniki i annały. *Kancjo-nały ze względu na swój ogromny format nie nadawały się do produkcji typograficznej, kroniki z narastającym sukcesywnie materiałem mogły być pisane tylko ręcznie. Muzyczne kodeksy liturgiczne wykonywano głównie w dalej prosperujących skryptoriach klasztornych, gdyż mimo trydenckiej unifikacji liturgii panowała w tej dziedzinie znaczna różnorodność rytu, uwarunkowana rozmaitością reguł zakonnych. Stąd też niemal w każdym księgozbiorze zakonnym, który nie uległ w ciągu wieków rozproszeniu, natrafia się na zasób rpsów chorałowych, nie zawsze jednak posiadających dekorację. Nowożytne malarstwo książkowe, podobnie jak w okresach poprzednich, najbujniej rozwijało się w Krakowie. Szczególnie interesującą grupę stanowią rpsy papierowe wykonane przez brata B. *Dereya, w których renesansowe inicjały łączą się z plecionką obramień i bordiur o wybitnie iryjskim charakterze. Możliwe, że motywy do tych archaicznych ornamentów artysta kopiował z nie zachowanego obecnie jakiegoś rpsu wyspiarskiego. Zamówienia wykonał brat Derey dla konwentu w Przemyślu w 1627, jak wskazuje dedykacja w antyfonarzu, oraz dla dominikanek w Piotrkowie, dla których w 1. 1630-1635 wykonał mszał i trzytomowy graduał. Późniejsze zasoby księgozbioru dominikańskiego, jak Księga Bractwa różańcowego z 1694 lub Compendium Officiorum z 1766, posiadają dekorację ograniczoną do barwnej karty tytułowej. Dość liczny zespół rpsów liturgicznych muzycznych zachował się również w księgozbiorze karmelitów krakowskich. Najokazalszy z tej grupy jest Graduał z 1644, pergajninowy kodeks dużych rozmiarów (70 x 50 cm) o bogatej dekoracji malarskiej. Składają się na nią liczne inicjały figuralne oraz bordiury zbliżone do renesansowych, ze scenkami w medalionach,
0 tematyce często alegorycznej. Dziełem utalentowanego malarza jest całostronicowa miniatura przedstawiająca Św. Rodzinę, w bogatym architektonicznym obramieniu. "W 1. 1720-1743 w konwencie krakowskim powstało siedem antyfonarzy pisanych przez przeora Bonawenturę Kielkowicza, a zdobionych przez braci Eliasza Sanockiego
1 Maksymiliana Lachowskiego. Dekoracja tej grupy rpsów ogranicza się do ozdobnych winiet kwiatowych oraz inicjałów o charakterystycznym motywie dużych kwiatów tuli-panu. Zdobnictwo ksiąg chorałowych uprawiane było szczególnie w żeńskich konwentach benedyktyńskich. Posiadało ono specjalny charakter, gdyż funkcje iluminatorek spełniały zazwyczaj równocześnie projektantki i wykonawczynie haftów klasztornych. "W klasztorze benedyktynek w Staniątkach pod Krakowem funkcję taką pełniła m. in. siostra Zofia Borawińska. Wykonany w 1649 Antyfonarz
nr 6, a w 1651 Graduał nr 5 zdobi na poły ludowa i archaiczna dekoracja inicjałowa, w której połączone zostały motywy średniowieczne i renesansowe oraz wzory pięknych, barokowych haftów. Szczególne bogactwo ornamentyki reprezentuje rps z Żarnowca, wykonany przez benedyktynkę toruńską Dorotę Łążeńską, w 1622 i 1624. Jest to dwutomowy Antyfonarz pisany na pergaminie. Jego dekoracja łącz)' w jednolitą i harmonijną całość wklejone i kolorowane ryciny z wyobrażeniami figuralnymi, z otaczającym wielobarwnym oranamenteni stanowiącym malarskie przetworzenie motywów kaszubskich haftów. Benedyktynki w Sandomierzu ograniczyły dekorację muzycznych kodeksów z XVII w. do skromnych inicjałów z emblematami i sentencyjnymi napisami. Kancjonał z w. XVII/XVIII o nie ustalonej bliżej prowieniencji, z księgozbioru płockiego, posiadał obfitą dekorację malarską w formie małych, samoistnych scenek figuralnych o tematyce religijno-alegorycznej. Specjalny i odrębny rodzaj zdobnictwa książkowego stanowią dekoracje uniwersyteckich ksiąg promocyjnych i wykładowych (liber promo-tionum i diligentiarum) Uniwersytetu Jagiell. Zachowane w liczbie sześciu, a prowadzone od poł. w. XVI do poł. w. XVIII, posiadają obfity zespół dekoracji malarskich wykonanych przez kolejnych uczniów-amatorów. Ich naiwny i prymitywny wyraz formalny ukazuje jednak wielki zasięg tematyczny, od literacko-panegirycznych, poprzez matematyczno-astronomiczne, aż do politycznych, przy częstych również reminiscencjach średniowiecznych. Miniatury tego zespołu ksiąg stanowią nieoceniony materiał dokumentacyjny życia i obyczajów Akademii Krakowskiej sprzed reformy Kołłątaja. Świat barokowej kultury monastycznej w Polsce reprezentuje m. in. Księga cudów jasnogórskich prowadzona od w. XVI. "W XVIII w. jej kolejny kronikarz o. Innocenty Pokorski ozdabiał swój tekst rysunkowymi kompozycjami przedstawiającymi ważniejsze wydarzenia z życia konwentów paulińskich na ziemiach poi. Rysunki te stoją już poza kategoriami oceny artystycznej, ale stanowią autentyczny dokument obyczajowości epoki. Ta samorodna, amatorska, rodzima sztuka zdobnictwa rękopiśmiennych kodeksów trwała w Polsce aż do poł. XVIII w.
F. Kopera, L. Lepszy: Ilum. rpsy księgozbiorów oo. dominikanów i oo. karmelitów w Krakowie. W: Zabytki sztuki w Polsce. T. 2. 1926. M. Jarosławiecka-Gąsiorowska, S.S. Komo-inicki: Les Principaux manuscrits a peintures du Musie Czartoryski et du chapitre a Cracovie. ;,Bull. de la Soc. Francaise de Repro-duetions de Mss. a peintures". 1934. W. Podlacha: Miniatury Śląskie do końcaXIV w. W: Historia Śląska. T. 3. 1936. S. Sa-wicka: Les Principaux manuscrits a peintures de la Bibl. Nationale de Varsovie, du chateau royal et des bibliotheaues: des Zamoyski a Var-sovie, du Siminaire de Płock et du chapitre de Gniezno. "Buli. de la Soc. Francaise de Reproductions de Mss. a peintures". 1938. W. Tcrlecki: Miniatury gradualu z fundacji króla Jana Olbrachta, 1939. H. Pieńkowska: Średniowieczna pracownia miniatorska
939
940
ILUMINATORSTWO
w Krakowie. "Rocz. Krakowski" 1951 t. 32 z. 2. S. Sawicka: Pomorski rps ilum. z XVII w. W: Studia Pomorskie. T. 1. 1957. S. Sawicka: Nieznany krakowski rps ilum. z pocz.XVI w. W: Studia renesansowe. T. 2. 1957. Z. Ameisenowa: Rpsy i pierwo-druki ilum. Bibl. Jagiellońskiej. 1958. B. Miodońska: Malarstwo miniaturowe. W: Sztuka w Krakowie 1350-1550. 1964. Z. Roza-now: Gnieźnieński kodeks Olbrachta. W: Studia Renesansowe. T. 5. 1965. Rozmyślania dominikańskie. 1965. Z. Ameisenowa: Cztery poi. rpsy ilum. z lat 1524-1528 w zbiorach obcych. 1967. B. Miodońska: Iluminacje krakowskich rpsów z I. poi. w. XV w ArchiwumJKapituly Metropolitalnej na Wawelu. 1967.
I. czeskie wiąże swój początek z drugą poi. w. XI. Powstały wtedy, zapewne w klasztorze benedyktynów w Sazawie, ewangeliarze grupy Kodeksu wyszehradzkiego. Minio zależności od Ratyzbony ujawniają one odrębności stylistyczne i ikonograficzne. Ok. 1200 powstała kopia De Cwitate Dei i Psałterz ostrowski (Praga, Knihovna Kapitulni). W w. XIII zaznaczyły się wpływy Bizancjum za pośrednictwcpi Włoch oraz Turyngii i Saksonii. Czołowym zabytkiem tej grupy jest Antyfonarz z Sedlec (Praga, Universitni Knihovnd). Ok. 1300 na czeską sztukę minia-torską oddziałało I. Padwy (Biblia franciszkanów w Starem Meśte, Praga, Narodni Muzeum). Pierwsza jednolita stylistycznie grupa gotyckich rpsów powstała w 1. 1315-1317 i ok. 1323 na polecenie królowej Elżbiety (Rejcki) dla opactwa cystersów w Starym Brnie. Dekoracja ich ujawnia wpływy ang., docierające przez Księstwo Luksemburskie. Do "angielskiej" orientacji stylowej należą również iluminacje Pasjonaiu Kunegundy, Biblii Velislava (ok. 1340, Praga, Universitni Knihovna) i Liber depictus z czeskiego Krumłowa (Wiedeń, Nationalbibliothek), reprezentujące styl rysunkowy. Za rządów Karola IV powstała pierwsza narodowa szkoła iluminatorska, łącząca rodzimą tradycję ze zdobyczami pogiottowskiego malarstwa wł. Styl sformułowany po 1350 w Pradze i Brnie, w grupie rpsów związanych genetycznie z Liber viaticus Jana ze Stfedy, dotarł z Czech do Austrii i na Śląsk. Kolejna faza rozkwitu łączyła się z inspiracjami fr. i zamiłowaniami bibliofilskimi Wacława IV. Po 1400 powstały dzieła Mistrza Biblii ant-werpskiej, Mistrza Mszału Zbyfiki z Hazenburka (*Laurin z Klatov>) i Mistrza Martyrologium z Gerony, należące do klasycznych sformułowań tzw. "stylu międzynarodowego". Świetny rozwój tej dworskiej sztuki, która oddziałała na całą Europę środkową, w tym i na Polskę, przerwały wojny husyckie. Nastąpiło jej sprowincjonalizowanie i dostosowanie do nowych potrzeb.
A. Matejfek: Dljepis vytvarnlho umlni v Cechach. T. I, 1931. Z. Drobna: Die gotische Zeichnung in Bóhmen. 1956. J. Kvet, H. Swarzenski: Czehoslovakia romanesaue and gothic illuminated manuscripts. 1964.'M.S. Frinta: The Master of the Gerona Martyrohgy and bohemian illumination. "The Art Bul-letin" 46, 1964. P. Spunar: O kodexu uyśehradskem z litur-gickdho klediska, "Ćeskoslovensky Ćasop. Historisky". T. 16: 1968.
I. południowosłowiańskie powstało i rozwijało się w różny sposób. Gdy dla centrów bułgarskich i serb-
skich głównym źródłem inspiracji I. była iluminacja bizantyńska okresu dynastii macedońskiej, to I. w Dalmacji, Chorwacji i Słowenii zbliżone było do I. krajów zachodnich. Wśród zachowanych rpsów XI-XII w. dekoracje są skromne, linearne lub też geometryczno-roślinne. Poczynając od końca w. XII ilumin. rpsy na Bałkanach są liczniejsze; dla początków sztuki serbskiej charakterystyczny jest zwłaszcza *Ewangeliarz księcia Mirosława. W okresie ustalania się bułgarskiej i serbskiej samodzielności państwowej i kościelnej zaznacza się wzrost ornamentyki zoomorficznej przejmowanej z I. ruskiego, a równocześnie w pierwszej poł. XIII w. także wpływów orientalnych, np. Ewangeliarz prizreński wykazuje w miniaturach cechy przypominające tradycje sztuki aleksandryjskiej i koptyjskiej. Odmienny typ I. przedstawia *Ewangeliarz bpa Dobrejszy. Dla końca w. XIII i pocz. XIV charakterystyczna jest skromna linearna ornamentyka pleciona. W XIV w. następuje rozkwit I. w Bułgarii i Serbii, widoczny w zbytkownych rpsach o-kresu carskiego, np. w Psałterzu monachijskim (poł. XTVw. ?), w którego miniaturach występują prawie wszystkie tematy serbskich fresków XIV w. Tradycje te kontynuowała "szkoła morawska", a po upadku Serbii klasztory Fruszkiej Góry. Inne centrum I. rozwinęło się w poł. XV w. na terenie Kosowa i Skopje. W Chorwacji zabytki I. są bardzo liczne; niektóre wykonano na zamówienia miejscowe, inne są pochodzenia obcego. Większość wykazuje bliższy lub dalszy związek ze skryptoriami Włoch, znacznie mniej z Węgrami, tylko wyjątkowo z Francją i Niemcami oraz Czechami. Dużą rolę odegrała tu sztuka Dalmacji i całego wybrzeża. Najstarszy ilumin. rps Ewangeliarz splicki pochodzi z VIII w.; posiada inicjały linearne ozdobione plecionką. Bardziej rozwinięte są miniatury w rpsach z w. XI w Dubrowniku i Sibeniku. Z tegoż czasu pochodzą także rpsy z inicjałami zoomor-ficznymi, m. in. ewangeliarz z klasztoru w Osor (Biblio-teca Vaticana). Z w. XIII znane są też rpsy inspirowane bizantynizmem oraz kierunkami ilumin. Bolonii i Padwy. Jednym z najpiękniejszych głagolickich rpsów ilumin. XV w. jest mszał w Vrbniku, bliski płn.-włoskim elementom ilumin., wyraźnie już renesansowym. W iluminacji psałterzy klasztorów franciszkańskich i dominikańskich w Zadarze i Dubrowniku widoczne są wpływy weneckie. W XV w. powstało skryptorium w Zagrzebiu, gdzie uprawiano miniatorstwo w stylu późnego gotyku północnego. Jedynym przykładem iluminacji renesansowej jest 17 foliów w Mszale Jur ja de Topusko (J. *Klović>). W Istrii, Dalmacji i kontynentalnej Chorwacji zachowało się I. jeszcze do XIX w. W Słowenii istniało tylko jedno rodzime skryptorium od poi. w. XII w klasztorze cysterskim Sticzna. W Bośni i Hercegowinie rozwijało się I. od końca XII do końca XV w. Szczególnie piękne
941
942
ILUMINATORSTWO
iluminacje mają: Ewangeliarz księcia Mirosława, *Mszał (głagolicki) księcia Hrvoja Vukcicia oraz Hvalov Zbornik z 1404, napisany przez Bohumila Hvalę, związany ze sztuką dalmatyńską XV w. Z czasów panowania tureckiego na Bałkanach zachowała się niemała ilość ilumin. rpsów islamskich.
A. Grabar: Recherches sur les influences orientales dans Vart balkaniąue. 1926. S. Radojcić: Stare srpskie minijature. 1950.
I. rosyjskie nawiązywało w pocz. do wzorów I. południowo-słow. i bizantyńskiego. Najstarszym zachowanym zabytkiem ilumin. jest ^Ewangeliarz Ostromira (1056-1057) i Izbornik Swiatosława, który zawiera pierwszy wizerunek portretowy przedstawiający rodzinę księcia. Z 1. 1079-1087 pochodzi pięć miniatur włączonych do psałterza trewirskiego, zwanego *Kodeksem Gertrudy. W XI i XII w. obficie występowały wzory geometryczne i plecionki zwierzęcej, zwłaszcza na północy Rusi (Nowogród i Psków). Nieco odrębny styl miniatur kształtował się w innych ośrodkach, m. in. na terenie Włodzimierza i Suzdala w XII-XIII w. Powstała tam księga Apostoł (1220), której miniatury mają charakter zbliżony do malarstwa sztalugowego. Psałterz Maryny (1296) oraz Ewangeliarz archangielski z XII lub pocz. XIII w. (Moskwa, Muzeum Historyczne) zawierają w dekoracji liczne elementy zoo-morficzne. Miniatura książkowa w Nowogrodzie w XTT-XVI w. osiągnęła bardzo wysoki poziom artystyczny, zachowując tradycje hellenistyczne (psałterz z końca XIII w. w zbiorach Chludowa) i rusko-kijowskie ('''Ewangeliarz Mścisława 1103-1117, ewangeliarz z 1270 w Bibliotece im. Lenina w Moskwie). Szczególnie rozpowszechniony był ornament zoomorficzny, zdradzający wpływy irańskie. W XVI w. pod dominującym wpływem Moskwy zatarły się indywidualne rysy sztuki nowogrodzkiej. Do najbardziej cennych dzieł szkoły nowogrodzkiej zalicza się ewangeliarz z pocz. XIII w. (Leningrad, Biblioteka Publiczna) i ewangeliarz z 1270 (Moskwa, Biblioteka im. Lenina). Psałterz Iwana Groźnego może być jednym z przykładów motywów zoomorficznych. Biblia arcbpa Gennedija (1499) zdradza wpływy zach. - europejskie. W ilumin. kodeksach XIV i XV w. szkoły moskiewskiej znalazły odbicie kierunki istniejące w malarstwie sztalugowym i monumentalnym. Do najwybitniejszych dzieł tego okresu można zaliczyć Ewangeliarz Chitrowo (od nazwiska właściciela) ze zbiorów Biblioteki im. Lenina w Moskwie, którego iluminacje stanowią szczytowe osiągnięcie dekoracji książkowej w XV w. Ewangeliarz (1389-1395) ze zbiorów Tołstoja (Biblioteka Publiczna) stylistycznie wiąże się ze szkołą Andrieja Rublowa. Rps żywotów Borysa i Gleba (koniec XV w.) oraz Księga proroków (1490; Moskwa, Biblioteka im. Lenina) noszą cechy twórczości Mistrza Dionizego. W końcu XVI w. powstało kilka redakcji Topografii Koźmy Indikopłowa (*Cosmas
943
Indicopleustes; Moskwa, Biblioteka im. Lenina) podróżnika do Indii, rodzaj encyklopedii z wielką ilością miniatur, zachowujących niekiedy cechy sztuki hellenistycznej. W poł. XVI w. w Moskwie rozwinęło się kronikarstwo, czego wyrazem jest pochodząca z 1. 60-70-tych wielka kronika ilustrowana (Licevoj litopisnyj swod) z 16000 miniatur, które wywarły wpływ na rozwój I. tego okresu. Pojawienie się na Rusi w 1564 książki drukowanej i zastosowanie techniki drzeworytniczej zmieniło dotychczasowy charakter miniatury książki rękopiśmiennej. W XVII w. w dekoracji książkowej znalazł odbicie styl rosyjskiego baroku. W miniaturach coraz częściej występowała tematyka rodzajowa (Duszewnoje lekarstwo Lek dla duszy, 1670), malarstwo portretowe (Titularnik, 1672-1673, w zbiorach Biblioteki Publicznej w Leningradzie) aż do zupełnie realistycznych przedstawień w dziele o dziewięciu muzach z końca XVII w. (Moskwa, Muzeum Historyczne). A.N. Swirin: Drewnierusskaja miniatura. 1950:
W najwcześniejszych zabytkach I. ormiańskiego
widoczne są wpływy sztuki bizantyńskiej; czerpało ono także z wzorów hellenistycznych, aleksandryjskich, syryjskich, irańskich, a później islamskich. Sztuka ormiańska adaptowała te zapożyczenia w sposób oryginalny, podkreślony własną ekspresją, wprowadzając prócz tego swoiste motywy dekoracyjne. I. ormiańskie rozwijało się prawie 1300 lat. Najstarsze ormiańskie cztery miniatury wprawione do Ewangeliarza z Eczmiadzin z r. 989, pochodzące z VI w., tonalnością i pigmentem przypominają ikony enkaustyczne w. V i VI, a ich ekspresyjny styl podobny jest freskom z pierwszej poł. VII w. Większość zachowanych ilumin. zabytków stanowią ewangeliarze, lekcjonarze, psałterze, rzadko Stary Testament. Miniatury świeckie zjawiają się dopiero w w. XV. I. ormiańskie wykazuje dwie różne tendencje: kompozycje z małą ilością figur, brakiem tła i złota, małą ilością kolorów, ekspresywnymi twarzami i gestami oraz kompozycje troskliwie wykonane, z dużą ilością złota i bogatą ornamentyką. Rozwój I. ormiańskiego zależny był od dziejów politycznych narodu, bardzo zmiennych. W XI w. uciekając przed Turkami Ormianie osiedlili się w Cylicji, gdzie założyli państwo Armenii Małej; tam kwitło I. bardzo bogate, które w w. XIII dorównywało najlepszym dziełem I. światowego tego czasu. W właściwej Armenii I. w ciągu w. XV i XVI prawie nie istniało, ożywiło się dopiero w w. XVII. I. ormiańskie ma swą odrębną kartę w historii kultury artystycznej w Polsce. Miniaturzyści ormiańscy kopiowali i ilustrowali ormiańskie rpsy we Lwowie, w Kamieńcu Podolskim, później i w Zamościu. Działalność ich znana jest w pierwszej połowie XVI w., lecz najczęściej byli to imitatorzy. Dopiero w drugiej poł. XVI w. Minas z Tokatu, pisarz i miniaturzysta, uprawiał oryginalną dekorację ornamentalną i zwierzęco-arabes-
944
ILUMINATORSTWO
kową. Z późniejszych miniaturzystów najwybitniejszy był Łazarz z Babertu, który uciekając przed Turkami schronił się do Polski i w czasie pobytu we Lwowie ilustrował miniaturami Biblię w 1619 (rps w Bibliotece Państwowej w Eczmiadzinie); do czternastu z tych miniatur zapożyczył Łazarz wzory z rycin J. *Ziarnki do *Apokali-psy, wyd. w Paryżu przed 1619. Ornamentyka ormiańska w Polsce utrzymywała s;ę do XVIII w., ale kompozycje figuralne ulegały przemożnemu wpływowi malarstwa poi. i zachodnioeuropejskiego.
T. Mańkowski: Sztuka Ormian lwowskich. 1934 T. 6 z. 50. L.A. Dournovo: Armenian miniałures. 1961 (wyd. fr. Mi-niatures armeniennes. 1960). Z. Obertyński: Die polnischen Armenia und ihr ErzbischojAndreas injazhwiec. "Handes Amsorya" 1961 z. 112.
I. hebrajskie wczesne (do XI w.), znane z ksiąg biblijnych, literatury hagadycznej (fabularnej) oraz machzorów (modlitewników) ulegało wpływom i europejskim, i wschodnim. Iluminowano zarówno rpsy, jak też wczesne druki. Teksty biblijne proweniencji europejskiej dzielą się na sefar-dyjskie (hiszp. i portug.) oraz aszkenazyjskie (fr. i niem.). Z biegiem czasu aszkenazyjskie przeniknęły do Polski i Czech, a sefardyjskie do Włoch, gdzie przemieszały się z aszkenazyjskimi. Centrum I. hebrajskiego w Europie były Włochy (Rimini, Pisa, Pesaro). W iluminacjach Biblii stosowano motywy geometryczne, roślinne, zwierzęce, przede wszystkim w księgach proweniencji europejskiej. Elementem dekoracyjnym były też motywy architektoniczne (świątynie) oraz przedmioty kultu. Starsze iluminacje biblijne pochodzą z kręgu kultur orientalnych (egipskiej, syryjskiej i palestyńskiej), stanowiąc często konglomerat form arab. i bizantyńskich. Rpsy proweniencji egipskiej posiadają najczęściej dekorację geometryczną, w syryjskich przeważają motywy roślinne. Iluminowano inicjały oraz całe wyrazy. Stosowano w nich ornamentykę marginalną (bordiury) oraz iluminowano karty dzielące poszczególne księgi biblijne. Czasami przedstawiano iluminacje f iguralne do poszczególnych historii biblijnych, np. o Adamie i Ewie (rps w zbiorach E. Rothschilda w Paryżu). Do najczęściej ilum. ksiąg biblijnych należał pięcioksiąg i księga Estery. Ilumin. teksty biblijne o tematyce figuralnej przeznaczano w zasadzie do użytku prywatnego, nie synagogalnego. Do najczęściej ilumin. rpsów i druków należą też utwory literatury hagadycznej (przechowywane w British Museum, Wiedniu, Budapeszcie, Leningradzie, Sarajewie, Nowym Jorku i in.). Najstarsze ilumin. rpsy hagadyczne znane są z XIII w. z Hiszpanii, z XV w. i później z Francji, Włoch i in. Dolny margines wypełniają iluminacje wielofigurowe, boczny pojedyncze figury. Czasem były to postacie półludzkie, półzwierzęce. W literaturze hagadycznej pochodzenia sefar-dyjskiego materiał ilustracyjny znajduje się na pocz., końcu i w środku tekstu; w aszkenazyjskiej najczęściej w samym tekście i na marginesach. Jako element dekoracyjny w książ-
kach pochodzenia europejskiego służyły często *tarcze herbowe (aragońskie, bawarskie, kastylijskie i in.). Iluminacje bywały złote lub wielobarwne (czerwone, niebieskie, fioletowe). Książki drukowane (najczęściej karty tytułowe) ozdabiano łukami, z ornamentyką roślinną i owocową. Ilumin. rps Biblii znajduje się w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie (nr 925).
Z. Ameisenowa: Biblia hebrajska XVI w. w Krakowie i jej dekoracja malarska. 1929. F. Kupfer, S. Strelcyn: Zbiór ilustr. do Piętioksiągu z epoki Renesansu. "Prz. Orientalistyczny" 1955 nr 2 (14).
I. tureckie znane jest z zabytków pochodzących z XIV w. Najstarszym z dotychczas znanych rpsów ilumin. i ozdobionych miniaturami jest tłum. prozą na j. tur. dzieła Firdausiego Szahname (Księga królów; Muzeum Pałacu Topkapi w Stambule). Przekład ten pochodzi z 1330 i ozdobiony jest 90 miniaturami malowanymi na żółtym, pomarańczowym, liliowym i białym tle. Inny egzemplarz Szahname (z 1333) znajduje się w Leningradzie. Z XIV w. pochodzą również rpsy w bibl. i prywatnych zbiorach europejskich i ameryk. W miniaturach rpsu w Demotte (z 1335-1340) malarz bardziej troszczył się o dekorację niż nawiązanie do treści dzieła. Istnieją jeszcze rpsy Szahname w Kairze i Stambule z 1393, w których elementy dekoracyjne przeciążają kompozycję. Taką samą tendencję obserwuje się w rpsach z XV i XVI w. Pod identycznym tytułem Szahname istnieje także utwór tur. poety Nadiri, opisujący panowanie Osmana II (1618-1622). Rps zawiera 20 miniatur nieznanego malarza. Innym tego rodzaju dziełem jest Szahinszahname, napisane przez Lokmana, opis panowania Murada III (1574-1595). Miniatury zdobiące ten rps, napisany w j. perskim, były wykonane przez Turka pochodzenia azerbejdżańskiego. Najwybitniejszym tur. dziełem ozdobionym miniaturami jest Hunemame (Księga talentu; Muzeum Pałacu Topkapi). Dzieło to składa się z dwóch tomów, 160 zdobiących je miniatur wykonał malarz Osman w 1. 1550-1590. Treścią miniatur są walki, życie codzienne, polowania, uczty, uroczystości pałacowe, spotkania z biedakami, biesiady z uczonymi itp. Drugim sławnym dziełem jest Surname Ś Księga uroczystości, organizowanych z okazji obrzezania. Istnieją dwa dzieła tego rodzaju. Jedno z XVI w. z czasów panowania Murada III, opisujące uroczystości obrzezania księcia Mehmeda. Rps ozdobiony jest 427 miniaturami wykonanymi przez Osmana (Muzeum Pałacu Topkapi). Drugie Surname, której autorem jest poeta Sejjid Wehbi, opisuje uroczystości z okazji obrzezania czterech synów sułtana Ahmeda m (1703-1736), przedstawione w 138 miniaturach przez Abdiuldżelil Czelebi Lewni. Drugi rps tego dzieła zawiera 140 miniatur, prawdopodobnie skopiowanych przez jego uczniów. Pierwszą wyprawę Sulejmana Wspaniałego do Persji (1534-1536)
945
946
ILUMINATORSTWO
opisuje tzw. Księga Postojów Menazilname. Rps zawiera 90 stron tekstu, 107 miniatur i 25 ilustr. tekstów. Autorem zarówno tekstu, jak i miniatur był historyk i geograf Matrakczi. Wśród albumów, tzw. murakka, najsławniejszy jest album Fatiha (sułtana Mehmeda I Zdobywcy). Nazwą tą określa się 298 plansz zamkniętych w trzech tomach. Są to rysunki, miniatury i pismo mistrzów chińskich, ujgurskich, scldżuckich i osmańskich z XIV i XV w., wśród nich Mehmeda Siyah (albo Kara) Kalem, Ahmeda Musa, Mahmuda, Ahmeda Udi. Album ten znajduje się w Topkapi Saray. Biblioteka Uniwersytecka w Stambule posiada album miniatur z XVI w. zawierający 25 ilustracji do sławnych bajek Kalila i Di-mna poety indyjskiego Bidpaja, przetłumaczonych na j. turecki. Dziesięć portretów sułtanów tureckich od Os-mana I (1299-1326) do Sulcjmana Wspaniałego (1520--1566) wykonanych przez Osmana (XVI w.) zawiera album zatytułowany Szemail-i Al-i Osman (Charakterystyka rodu Osmana). Znajduje się on w zbiorach Muzeum Pałacu Topkapi.
B. Nouroullah: La Peinture turąue. 1950. Ś M.S. Ipsiro-glu, S. Eyuboglu: Turkei, friihe Miniaturen. 1961. G.M. Meredith-Owens: Turkish miniatures. 1963.
I. islamu (muzułmańskie), które w pewnym okresie wykazywało pokrewieństwo z I. bizantyńskim, rozwijało się niezależnie od tradycji I. europejskiego czy bliskowschodniego. W różnych krajach muzułmańskich powstawały różne szkoły i style L, które cechował rozkwit miniatury, jako m. in. wynik religijnego zakazu przedstawiania postaci rzeczywistych. Prócz nielicznych urywków rpsów ilustrowanych (np. manichejskich, odkrytych w Turfanie, a pochodzących z VIII w.) nie zachowały się zabytki malarstwa miniaturowego z pierwszych wieków islamu. Natomiast liczne wzmianki w literaturze świadczą o uprawianiu sztuki ilummatorskiej w X i XI w. na dworze egipskim dynastii Fatymidów. Większa ilość znanych zabytków I. islamu pochodzi dopiero z XII-XUI w. Malarstwo miniaturowe muzułmańskie dzieli się tradycyjnie na sześć szkół: bagdadzką (abba-sydzką) lub arabsko-irańską, irańsko-mongolską, timu-rydzką, irańską narodową, indyjsko-muzułmańską (za Mongołów) i osmańsko-turecką. Zachowane zabytki z bagdadzkiej szkoły malarstwa miniaturowego muzułmańskiego "w Bagdadzie wykazują podobieństwo do miniatur ksiąg liturgicznych kościołów wschodnich. Najczęściej ilustr. były w tym okresie dzieła przyrodnicze, astronomiczne, medyczne i znany zbiór bajek zwierzęcych z Indii Kalila i Dimna oraz zbiór arab. szkiców obyczajowych: Makamat (Posiedzenia) z XII w. W miniaturach tej ostatniej widać wyraźne wpływy ikonografii chrześcijańskiej, zwłaszcza bizantyńskiej. Jeden z egz. Makamat z miniaturami al-Wasitiego przechowywany jest w Bi-
bliotheque Nationale w Paryżu. Najsławniejszym mistrzem malarstwa miniaturowego szkoły bagdadzkiej był Mahmud al-Wwasiti (w. XIII). Po zajęciu i zniszczeniu Bagdadu przez Mongołów (1258) wielu artystów kontynuowało tradycje szkoły bagdadzkiej na dworze Ma-meluków w Egipcie. Z tego okresu (1334) pochodzi ilu-min. przez Abu'1 Fadla ibn Ishaka rps zdobiony miniaturami egipskimi. Trzy wspaniałe szkoły malarstwa miniaturowego powstałe w Persji od XIII do XVIII w. reprezentują szkołę mongolską. Pod ich wpływem rozwijała się również miniatura w Indiach za Mogołów. Do tradycji malarstwa miniaturowego szkoły abbasydzkiej (bagdadzkiej) przenikały w Persji tradycje malarstwa chińskiego i ukształtowała się nowa szkoła irańsko-mongolska. Dziełami najczęściej iluminowanymi były wielkie opisy podbojów Mongołów, a w Bibliotece Narodowej w Kairze zachował się egzemplarz Koranu wykonany dla władcy mongolskiego Uldżajtu w 1311, wspaniale zdobiony elementami geometrycznymi. Na przedmieściach Tabrizu (półn.-wsch. Persja) założono z inicjatywy historyka Raszid ad-Dina akademię *kaligrafów i malarzy. Rozkwit jej przypadł na koniec w. XIII i w. XIV. W szkole tej iluminowano głównie dzieła historyczne, np. wielką historię powszechną al-Tabariego z X w. czy historię Mongołów al-Dżuwajniego, której egz. z 1290 znajduje się w Bibliotheque Nationale w Paryżu. Upodobania władców mongolskich do astronomii i kosmografii spowodowały, że miniaturzyści chętnie ilustrowali dzieła encyklopedyczne, kosmografie, np. al-Kazwiniego Adżaib al-Machlukat (Cuda stworzeń). W XV w. władca Iranu Bajsunkur, sam sławny kaligraf, założył w Heracie akademię książki, która grupowała kaligrafów i malarzy-minia-turzystów, reprezentujących szkołę timurydzką. Tradycja artystyczna irańska dominowała w pracach szkoły od chwili pojawienia się największego malarza miniatu-rzysty irańskiego Behzada, działającego w 1. 1465-1525. Jednym z najpiękniejszych dzieł I. muzułmańskiego tego okresu jest Miradżname (Księga podróży niebieskiej proroka), rps kaligrafowany w 1436 przez Malika Bahszi. Behzad uwolnił miniaturę perską od krępujących ją tradycji mongolskich, wprowadził naturalność postaci, bogate zróżnicowanie typów. Złoto szkoły abbasydzkiej (bagdadzkiej) zastąpił błękit. Szkołę safawidzką irańską rozwijali w ducLa Behzada jego uczniowie w ówczesnych ośrodkach malarstwa: Heracie, Tabrizie, Isfahanie. Wśród nich najbardziej znani: Kasim Ali, Aga Mirak, Szwejch Szejchzade, Mahmud, Sułtan Muhammad, Mu-zaffar Ali, udoskonalili technikę iluminacji marginesowej licznymi odcieniami złota na różnobarwnym papierze. Chętnie ilustrowali epos narodowy Szadmame Firdau-siego lub Charnsa, pięć poematów romantycznych perskiego poety z XII w. Nizamiego (egz. w British Museum),
947
948
TAB. III. EWANGELIARZ EMMERAMSKI Ilustracja przedstawiająca Chrystusa siedzącego na tronie
piiapitotficmmbcarc i ^v
TAB. IV. ILUMINACJE MODLITEWNIKÓW
1. Horae Beatae Mariac Virginis. Florencja 1470-1480. N.P. Maria z Dzieciątkiem w inicjale D. Ś 2. Biblia Latina. Śląsk, ok. poł. XIV w. Zesłanie Ducha Ś\v. 3. Breviarium. Kraków, ok. 1400. Ilustracja marginesowa. Ś 4. Horae, sceny biblijne
TAB. V. ILUMINACJE KODEKSÓW
1. Kodeks pułtuski (koniec XI w.). Scena pokłonu magów. 2. Kodeks Baltazara Behema. Kraków 1505. Pracownia krawiecka
tanim dno nńi lsifqltt uifdiu tmfa
umai tomtósmtBitL
l^ui ptrmcmamun mam a c v ta ta* ca-foomamaacviaa'evta
TAB. VI. ILUMINACJE KSIĄG LITURGICZNYCH
1. Psałterz trzebnicki. Śląsk, ok. 1240. Niewiasty u grobu Chry-' stusa. 2. Graduał. Inicjał D. 3. Mszał z 1436. Scena Zwiasto-3 wania. 4. Graduał cysterski. Szkoła śląska. Inicjał filigranowy _j z XIV w.
ILUMINATORSTWO
czy też dzieła poety Saadiego Gulistan (Ogród różany) i Bustan (Sad). W XVI w. twórczość iluminatorska szkoły safawidzkiej irańskiej przeszła ewolucję. Tematem miniatur stały się sceny dworskie, audiencje królewskie, polowania, centralną postacią osoba panującego. Szkoła safawidzka dodała do palety timurydzkiej kolor różowy, niebieski, barwinkowy i żółty. Ostatni okres perskiego malarstwa miniaturowego (koniec XVI, pocz. XVII w.) charakteryzuje się wpływami malarstwa europejskiego. Wybitnym przedstawicielem tego okresu był Riza Abbasi. Na nim kończy się epoka klasyczna perskiego malarstwa miniaturowego. Szkoła indo-irańska rozwijała się w Indiach muzułmańskich za dynastii Mogołów (XVI-XVHI w.) pod wpływem perskim, przyniesionym przez irańską dynastię Timurydów. Jeden z uczniów szkoły Behzada, Mir Sajjid Ali, wykonał w Kabulu (na wygnaniu) miniatury do dzieła Dastan-i Amir Hamza, legendarnej historii bohaterskich czynów Hamzy, stryja proroka Mahometa. Iluminowana kopia tego dzieła miała obejmować aż 12 tomów. Praca nad jego dekoracją składającą się m. in. z 1200 miniatur trwała podobno 25 lat, już na terenie Indii. Praca nad miniaturami, zaczęta za cesarza Humajuna pod wyraźnymi wpływami irańskimi, stała się z czasem zaczątkiem nowej szkoły malarstwa miniaturowego, muzułmańskiej szkoły indyjskiej. Zaproszeni do współpracy artyści indyjscy wnieśli do niej swoje rodzime tradycje i nadali tej szkole swoiste oblicze indyjsko-irańskie. W nowej stolicy Fatphur-Sikri istniały w drugiej poł. XVI w. pracownie iluminatorskie, w których powstało wiele cennych dzieł, m. in. perskie tłum. indyjskiego eposu Mahabharata, którego jeden egzemplarz z 69 miniaturami, należący kiedyś do cesarza Indii muzułmańskich Akbara (1548-1605), znajduje się w *British Museum. Oprócz artystów irańskich pracowali tam wybitni Hindusi: Daswanth i jego uczeń Basawan, celujący w portrecie, Kem, Lal, Mukund, Miskin, Madhu, Dżagan, Mahin, Tara, Ram i in. Rozpowszechniła się ikonografia o tematyce chrześcijańskiej, a wpływ malarstwa europejskiego utrzymał się aż do pocz. XVIII w. Wraz z upadkiem cesarzy mongolskich w Indiach zakończyła się epoka świetności malarstwa miniaturowego. Utrzymała się jeszcze szkoła malarstwa w Delhi, a znanym jej mistrzem był w XVIII w. Mir Czand, artysta pochodzenia indyjskiego. Malarstwo miniaturowe w Indiach muzułmańskich wykazuje wpływy dawnej sztuki, np. iluminowanych rpsów dżinijskiej szkoły z XIII i XIV w. Jednak decydujący był wpływ miniatury irańskiej, szczególnie w pierwszym okresie. Tradycje irańskie wprowadzone do Indii w XIV w. różniły się wyraźnie od indyjskich kompozycją i barwami. Kompozycja indyjska jest statyczna, w irańskiej dużo ruchu i gracji; obraz indyjski przypomina
949
EWoK 32
dzieło architektury, obraz irański barwny kobierzec. Po surowej i tchnącej prymitywizmem palecie indyjskiej
0 ograniczonej ilości barw perska gama kolorów olśniewa bogactwem i różnorodnością. Szkoła radżputańska malarstwa miniaturowego była jedną ze szkół prowincjonalnych i różniła się wyraźnie od malarstwa mongolskiego mimo pewnych pokrewieństw artystycznych. Jej technika nie pochodziła od miniatury irańskiej, lecz od indyjskich fresków ściennych. Tematy czerpała z poezji narodowej indyjskiej, eposów, poematów krisznaickich
1 sziwaickich, była związana z życiem ludu. Pod względem dekoratywnym szkoła radżputańska była barwna i harmonijna. Wyróżnia się dwie główne szkoły malarstwa radżputańskiego. Jedna rozwijała się na terenie Radżputany i sąsiednich prowincji, kwitła na dworach książąt w Dżajpur i Bikanir w XVII i XVIII w.; wytworzyła styl zw. dżajpur kalam. Druga rozwijała się na terenie państw himalajskich, wysokiego Pendżabu: księstwa Dżamu i Garhwal, a przede wszystkim Kangra; styl jej zwany jest kangra kalam. W XVIII w. wytworzył się jeden typ malarstwa miniaturowego w całych Indiach.
I. Stchoukine: La Peinture indienne. 1929. P. Morand: Chefs-d'oeuvres de la miniaturę persane (XIIIe-XVIe s.). 1947. H. Parmelin: Miniatures indiennes au temps des Grands Moghols. 1949. I. Stchoukine: Les Peintures des manuscrits timurides. 1954. T. Mańkowski: Sztuka islamu w Polsce. 1954. -J. Bie-lawski: Książka w świecie islamu. 1961.
Sztuka ozdabiania książek na Dalekim Wschodzie, w Chinach, nie miała żadnych powiązań ze sztuką Europy czy Bliskiego Wschodu. Był to naturalny wynik zupełnie innej linii rozwojowej *książki chińskiej i I. chińskie w naszym rozumieniu tego słowa nie istniało. Barwne ilustr. do tekstu pisanego ręcznie spotyka się w Chinach bardzo rzadko, ponieważ wkrótce po wynalazku i rozpowszechnieniu się papieru zaczęto stosować druk bądź to w formie zdejmowania estampaży z płyt kamiennych, bądź też, w kilka wieków później, przez zastosowanie techniki ksylograficznej. Jedną z nielicznych zachowanych ilustracji barwnych do manuskryptu jest tzw. łańcuchowa (przedstawiająca kolejno kilka scen) iluminacja do tekstu sutry Kwiatu Prawa, która powstała prawdopodobnie pod koniec VIII w.
I. japońskie rozwinęło się bujniej od chińskiego, choć książka jap., jak i cała kultura jap., pozostawała pod wpływem Chin. I. japońskie spotykamy przede wszystkim w zwojach, a nie kodeksach, które zaczęły wprawdzie występować w Japonii już ok. XI w., ale jeszcze do XVI w. nie wyparły zwojów całkowicie. Miało to niewątpliwie wpływ na formy zdobnictwa: nie spotyka się tu np. *inicjałów, *miniatur, floratury. Historia I. japońskiego rozpoczyna się od kopiowania świętych ksiąg buddyjskich (w ich chińskiej wersji). Pierwsze próby zdobnictwa,
950
ILUSTRACJA
tj. barwienie papieru na żółto, lila itp., nasycanie kolejnych odcinków zwoju różnymi barwami, pisanie złotą lub srebrną *farbą, rozpryskiwanie lub wysiewanie różnymi technikami złotych i srebrnych cętek (plamek) na powierzchni papieru, znane są od VIII w. Z tegoż okresu pochodzi pierwsza znana ilustr. poprzedzająca tekst kopii księgi Bommókyó. Do DC w. iluminowało się w Japonii dzieła wyłącznie niejap. (księgi buddyjskie, rzadziej klasyków chińskich). Dopiero^ok. X w. pojawiła się iluminacja dzieł jap. (prozy i poezji) i trwała do XV w. Ponieważ do pisania używano takiego samego pędzla, jak do ilustrowania, granica między kaligrafią a zdobnictwem jest w jap. piśmiennictwie niemal zatarta. Tekst napisany przez mistrza, nawet pozbawiony wszelkich ozdób, uważany był za wytwór sztuki. Ogólnoestetyczne walory kaligraficzne tekstów bywały niekiedy wzbogacone przez dołączenie do nich momentów plastycznego wyrażenia treści danego tekstu, tzn. znaki tekstowe transformowano tak, by przypominały trawy, kwiaty, ptaki, skały czy fale,
0 których mówi treść, lub co częściej dołączano do tekstu rysunek pędzlem, związany tematycznie z treścią utworu w taki sposób, że tekst, odpowiednio rozplanowany na powierzchni arkusza i odpowiednio przysposobiony graficznie, zostawał całkowicie wkomponowany w rysunek i stanowił z nim jedną całość. Takie rysunki uprawiano głównie w DC-XII w.; noszą one ogólną nazwę ashide = pismo na kanwie lub pismo wśród trzcin. Pismo naśladujące miękki ruch wody nazywano mizute = pismo woda. Dalszą fazę rozwojową I. japońskiego stanowiły ashide nie związane z tekstem
1 jego treścią. Był to zwykle rodzaj ornamentu wypełniający marginesy tekstu i przedstawiający na ogół dość prymitywne fragmenty pejzażu: skały, drzewa, strumyki. Inny rodzaj I. stanowił tzw. shitea = obraz w tle. Barwny obraz (scenka rodzajowa, motywy roślinne, zwłaszcza lotos, itp.) stanowił tu tło, na którym umieszczano odmiennymi barwami znaki tekstu. Jednym z najsławniejszych przykładów shitea jest dekoracja Semmon--hokekyó-sasshi z XII w.: tekst świętej księgi Hokekyd pisano tu dwustronnie na ok. 200 wachlarzach (zachowała się ich tylko połowa), na powierzchni których przedstawione były uprzednioJzabarwionym drzeworytem sceny z życia dworu i osiedli ludzkich. Wachlarzy tych nie składano, w harmonijkę, lecz łamano na pół, łącząc w wielostronicowe broszury. Najbardziej rozwinęły się ilustr. prozy; istnieje nawet teza, że tekst bywał jedynie objaśnieniem do historii obrazkowych. Pierwotnym typem były zapewne tzw. monogatarie = obrazy do opowieści: na Śwstędze zwoju występowały na przemian ilustracje i tekst objaśniający. Przez stopniowe rozwijanie zwoju od prawej ku lewej stronie odsłaniały się coraz dalsze fragmenty ilustracji i tekstu. Zwój taki zwano emakimono
lub emaki = zwój z ilustracjami; najstarszy zachowany pochodzi z poł. WI w.: Ingakyo-emaki = zwój z ilustracjami do św. księgi o przyczynach i skutkach. Znane są też emakimono bez tekstu, stanowiące coś w rodzaju opowieści w obrazach, do których odpowiednie teksty znajdowały się w innych zwojach. Emakimono posiadają najrozmaitszą tematykę: są to teksty buddyjskie, poezja jap., powieść dworska, rapsody rycerskie, cudowne opowieści, żywoty słynnych mężów, historie świątyń, opowieści ludowe i satyryczne. Zachowało się wiele przykładów każdego rodzaju. Do bardziej znanych emakimono należą ilustr. powieści Genji-monogatari Cesarska latorośl; słynny jest także Shigisanengi-emaki = zwój
0 powstaniu klasztoru w Shigi, oba z XVI w.
Zob. tab. III-VI; 17-20.
Zob. też Iluminacja, Miniatura, Ornamentyka, Rękopisy iluminowane, Zbiory rękopisów.
ILUSTRACJA, związane z treścią książki i czasop. uzupełnienie w postaci oryginalnego lub za pomocą właściwej techniki zreprodukowanego rysunku, ryciny, obrazu lub zdjęcia fotograficznego. W szerszym znaczeniu jest to również ornament zdobiący kartę tekstu, treścią swą odpowiadający charakterowi książki; występuje w formie *ini-cjałów, *bordiur, ramek, nagłówków, finalików, *winiet
1 kart tytułowych. Za początki I. książkowej uważać można *iluminacje i *miniatury. W książce drukowanej stosowane były wszystkie techniki reprodukcyjne w zależności od epoki, celu, papieru i wysokości nakładu. Początkom książki drukowanej towarzyszył *drzeworyt, który jako druk wypukły wiązał się najlepiej z czcionką. Od poł. XVI w. wyparty został przez *miedzioryt, który w ciągu XVII i XVIII w. całkowicie opanował I. W w. XIX wprowadzono do I. *litografię, *staloryt i drzeworyt rylcowy wynaleziony przez T. *Bewicka, a od 1860 fotomechaniczne techniki, jak *heliograwiurę, *rotograwiurę, *offset i *światłodruk. Z końcem XIX w. i w ciągu XX w. do książek bibliofilskich o ograniczonym nakładzie wydawcy, zwłaszcza fr., zamawiali I. u najwybitniejszych artystów stosujących szlachetne techniki graficzne: drzeworyt, *linoryt, litografię, techniki metalowe, jak: miedzioryt, *mezzotintę, *akwafortę, *akwatintę, *suchą igłę, Odprysk. Z uwagi na artystyczne, plastyczne i poznawcze walory I. znalazła szerokie zastosowanie w *książce naukowej dawnej i współczesnej, w beletrystyce, w wydaniach klasyków (np. *Owidiusza, *Krasickiego, *Mickie-wicza, *Puszkina, ^Sienkiewicza, *Woltera) oraz w *książkach dla dzieci i młodzieży, w podręcznikach i czasop. (magazynach, gazetach, komiksach). I., niezależnie od charakteru techniki reprodukcyjnej, dzielimy w zależności od jej funkcji na: I. zdobniczą, I. interpretacyjną (wyjaśniającą treść, np. w podręcznikach i encyklopediach),
951
952
ILUSTRACYJNE TECHNIKI ART.
I. ekspresy wną (w utworach fabularnych), I. dokumentalną (wszelkiego rodzaju *ikonografie), I. autoteliczną (zastępującą tekst wobec jego niewystarczalności, np. obrazy świata tzw. "nieskończonych małości").
ILUSTRACJA PRASOWA obejmuje w pierwszym rzędzie *fotografię prasową, grafikę w postaci rys. satyrycznego, anegdotycznego, wykresu statystycznego uzupełnionych krótkim tekstem. Rysunek pehii rolę informacji, odtwarzając aktualne wydarzenia. Rysunek satyryczny pod pozorem bawienia czytelnika wyśmiewa ujemne zjawiska życia społecznego. Grafika statystyczna obejmuje wykresy, mapki statystyczne, *diagramy, mapy polityczne, mapy pogody itp. Efekty wizualne dzięki przejrzystości graficznej łatwiej trafiają do wyobraźni czytelnika, niżby to spełnił opis.
ILUSTRACJE RYSUNKOWE zdobiące często pergaminowe karty rpsów wykonywane były metalowym ołówkiem lub piórem z konturami podkreślonymi czerwienią, rzadziej zielenią lub indygo. Rysunki bywały też lawowane bistrem lub przejrzystymi kolorami, zachowując charakter graficzny, np. w kopii ^Psałterza utrehckkgo z ok. 1000 (British Museum); występują również na przemian z miniaturami dla zaznaczenia odmiennej treści, np. rysunek piórkiem przedstawiający autora księgi umieszczony został w ilustrowanym miniaturami rpsie płn.-włoskim z w. VI Corpus agrimensorum romanorum (Wolfenbiittel, Herzog August Bibliothek), lub odmiennego rodzaju dekoracji, w *inicjałach, *winietach itp. Gdy I. r. trafiają się w cyklu związanym wspólną treścią, są to zwykle rysunki przygotowawcze, których z różnych względów nie zdążono wykończyć, np. w rpsie Złotej legendy (*Le-genda aurea) ze zbiorów Biblioteki Zamoyskich. Zdarza się jednak, że wśród *miniatur zeszpeconych grubą warstwą *farby, nałożonej późniejszą ręką, zachowały się I.r. świadczące wysokim poziomem artystycznym o popełnionym na nich barbarzyństwie. Mają one tym większą wartość, że rysunki powstałe przed w. XVI należą do rzadkich, a w księgach utrzymały się na ogół w dobrym stanie. Rzadkim okazem rpsu ozdobionego wyłącznie rysunkami piórkowymi jest legenda o Lancelocie z r. 1446 (Codice Palatino 556 w Biblioteca Nazionale we Florencji). We florenckiej kronice obrazkowej z 1464 znajdują się rysunki piórkiem lawowane brunatno na zarysach czarnej kredki, których autorem jest Maso Finiguerra (British Museum). Najpiękniejszym przykładem I.r. wczesnego okresu są rysunki Sandra Botticellego do Boskiej komedii Dantego, towarzyszące poszczególnym pieśniom w rpsie dedykowanym ks. Lorenzo di Pier Francesco Medici (dziś mieszczące się w zbiorach Berlina wschodniego, zachodniego i Biblioteca Apostołka Vaticana). Przeznaczone do
książkowego wydania, weszły tylko ułamkowo do edycji florenckiej z 1481. Rysunki do ilustr. ksiąg drukowanych XVII w. zachowały się w nieznacznej stosunkowo ilości. Wykonywano je zwykle bezpośrednio na klocku pokrytym gruntem kredowym, w którym następnie drzeworytnik wycinał rycinę. Rysunki do ilustr. miedzioryt-niczych wykonywano na papierze, wiele z nich uległo jednak zniszczeniu przy przenoszeniu na płytę bądź na papier dla otrzymania odbitki contre-eprewe. 88 I. r. Fe-derica Zuccaro do Boskiej komedii przechowuje Gabinet Rycin Galerii UfFizi, kilka rysunków Bernarda Castello do genueńskiego wydania Jerozolimy wyzwolonej (1590) znajduje się w zbiorach Albertiny. Rysunki G.B. Piazzetty do słynnej weneckiej edycji Jerozolimy z 1745 przechowywane są w Bibliotece Królewskiej w Turynie. W w. XVIII we Francji rysownikami bywali Śwybitni malarze, jak J.B. *Oudry (seria 277 jego rysunków kredkowych do paryskiego wydania Bajek Lafontaine'a z 1. 1755-1759 z kolekcji Roederich w Reims, przeszła do zbiorów amer.), Coypel, *Boucher, nawet *Greuze. Z wielu serii I. r. J.H. Fragonarda (do Rolanda Szalonego, Jerozolimy wyzwolonej, Don Kichota i in.) jedynie rysunki do Baśni Lafontaine'a ukazały się w edycji książkowej (Paris 1797). Fr. styl ilustr. wprowadził w Berlinie D. *Chodowiecki; ponad 1000 jego rysunków ilustracyjnych wykonanych sangwiną posiadają zbiory Berlina wschodniego, ponad 100 przechowuje muzeum w Lipsku, w Polsce największy jego zbiór, ok. 100 rysunków, znajduje się w Mu~eum Pomorskim w Gdańsku. Zapewne pod wrażeniem ilustracji Chodowieckiego wykonał J.P. *Norblin serię rysunków do Myszeidy Krasickiego (obecnie w Muzeum Narodowym w Poznaniu), która niestety w książce się nie ukazała. Rysunki W. *Blake'a do własnych jego utworów rozproszone są w zbiorach ang. i amer. Większość rysunków ilustracyjny ,n G. *Dorego znajduje się w Dore Gallery w Londynie.
S. Colvin: Aflorentine picture-chronicle. 1898. E.B. Toes-ca: Un romanzo illustrato del'400. "L'Arte" 1939. J. Gold-smith Phillips: Early florenłine designers and engravers. 1955.
ILUSTRACYJNE TECHNIKI ARTYSTYCZNE
obejmują znane techniki rysunku i *grafiki, zastosowane w kształtowaniu książki i wpływające na jej rozwój. Rys. i jego pochodne formy służyły ilustrowaniu i zdobieniu (iluminowaniu) ręcznie przepisywanych ksiąg od pojawienia się pergaminu i papieru po pierwszą formę druku *drzeworyt. Pierwszymi przykładami druków były tzw. *książki ksylograficzne (blokowe) oraz luźne ryciny religijne, a także karty do gry, które poprzez Bliski Wschód przyszły z Chin do Europy już w 1388 (od XV w. cięte techniką *miedziorytu "Mistrz kart do gry", Mistrz "P.W."). Po wynalezieniu ruchomej czcionki
953
954
ILUSTRATORSTWO
grubość klocka drzeworytniczego dostosowano do jej wysokości, co umożliwiało łączny druk w skonstruowanych wkrótce prasach książkowych (tyglowych *Druk wypukły). Drzeworyt wzdłużny panował w ilustr. książkowej do 1550, później, wypierany przez miedzioryt, w XVII w. służył już tylko do druku *winiet i przerywników. Około 1500 pojawiła się we fr. modlitewnikach technika *rne-talorytów, którą odbijano winiety, *bordiury, *ini-cjały, oraz zbliżony w technice tzw. *groszkowy sposób. Miedzioryt i inne techniki *druku wklęsłego (*akwaforta, ^miedzioryt punktowany, *akwatinta, *mezzotinta, *kred-kowy sposób) opanowały ilustr. książkową na trzy stulecia: XVI, XVTI i XVIII, dzięki lepszym możliwościom reprodukcyjnym od drzeworytu wzdłużnego. Pociągało to za sobą zasadniczą niedogodność: ilustr. drukowane były osobno (*Druk wklęsły), a teksty z czcionkami osobno (*Druk wypukły). Dopiero wynalazek nadającego się
Techniki miedziorytowe: A cięte rylcem; B sucha igła; C akwaforta; D miękki werniks
do dużych nakładów drzew, sztorcowego spowodował upadek miedziorytu, umożliwiając znowu połączenie tekstu i ilustr. w jednoczesnym procesie druku czcionkowego. Jedynie zbliżony do miedziorytu *staloryt dzięki wyjątkowej odporności i precyzji stosowany jestTpo dzień dzisiejszy przy drukach wartościowych. W XIX w. pojawiła się *litografia (*Druk płaski), która dzięki wielkim możliwościom technicznym (szarości, półtony, łatwość rysowania, przydatność do druku barwnego) zdobyła sobie popularność zwłaszcza w drukach użytko-
wych, takich jak *plakaty, *afisze, etykiety, reklama itp. Współczesne techniki poligraficzne rozwinięte z dawnych technik drukarskich, takie jak *typografia (druk wypukły), *rotograwiura (druk wklęsły), *offset i fotooffset (druk płaski) i nowe ich rodzaje (*światłodruk, *druk sitowy i inne), stwarzają tak nieograniczone możliwości reprodukcyjne, że każdy właściwie rodzaj twórczości graficznej lub malarskiej może być reprodukowany i użyty jako ilustr. Nadto spotykamy jeszcze obecnie druki unikalne, do których użyto jako ilustr. oryginalnych odbitek graficznych (*Grafika oryginalna).
Zob. też Grafika artystyczna, Grafika kolorowa, Grafika ludowa, Linoryt, Sucha igła, Trawione (mokre) techniki graficzne, Cięte (suche) techniki
GRAFICZNE.
ILUSTRATORSTWO. Zdobnictwo tekstu istnieje, odkąd istnieje *pismo. Zespolenie litery z ornamentem najsilniej występuje w *rękopisach iluminowanych. Z czasem wprowadzono obraz, którego celem było wizualne przedstawienie treści tekstu. Przewaga strony ilustracyjnej, zajmującej większą część karty, widoczna jest w *książkach ksylograf icznych, w których tekst i obraz cięte w drzewie były idealnie zespolone. Ich charakter dydaktyczny pociągnął za sobą silne zaakcentowanie interpretacji wizualnej treści tekstu. Po wynalezieniu druku ilustr. drzeworyt-nicza opanowała zdobnictwo książki drukowanej, która przejęła estetyczne założenia rpsów, uwzględniając zmiany konieczne wobec masowego jej powielania. Z początkiem 1. 60-tych XV w. rys. piórkiem ręcznie kolorowane, którymi wyposażone były popularne rpsy średniowieczne, w wielu wypadkach stawały się wzorami dla książki ilustrowanej *drzeworytem. Pierwsze ilustr. drukowanych książek (wyd. u A. *Pfistera w Bambergu Ackermann von Bomen J. Schiittwa, ok. 1461 i Der Edeistein U. Bonera, ok. 1461) mają charakter rys. piórkiem, pogrubionego przez technikę drzew.; odznaczają się oszczędnością linii i sztywnością postaci traktowanych szablonowo, przeznaczonych do kolorowania. W 1. 70-tych i 80-tych w. XV w produkcji ilustrowanej książki wybił się Augsburg, potem Strasburg, Norymberga i Ulm. Obok rysunku kolorowanego również *miniatura malowana barwami kryjącymi, szczególnie w książkach liturgicznych, stała się wzorem dla ilustr. książki drukowanej. *Inicjały i *ornament gałązkowy w drukach J. *Zainera w Ulm, jak również *bordiury kolońskich i sztrasburskich druków wzorowane są na ornamentyce miniatur. Francuska ilustr. książki w. XV wyraźniej niż w innych krajach uzależniła się od malarstwa miniaturowego. Drzew, traktowane były początkowo jako ułatwienie pracy miniaturzysty. Wielcy paryscy wydawcy, jak J. *Dupre, A. *Verard, P. *Le Rouge, Philippe Pigouchet, byli początkowo kaligrafami
955
956
ILUSTRATORSTWO
i miniaturzystami. Wybitna wartość fr. książki ilustrowanej leży w bogatej, pełnej finezji, precyzyjnie wykonanej ornamentyce. Fr. pólgotycka czcionka, zwana bastardą (*Pismo gotyckie), później zastąpiona włoską *antykwą, stanowiła sajna przez się ornajnent. Drzeworytnicy naśladowali ornamenty rpsów w wielkich inicjałach, w ramkach i *bordiu-rach. Przejęli z nich motywy roślinne, traktowane natura-listycznie, często przeplatane postaciami ludzkimi i zwierzęcymi w typie groteski, znanej z miniatur i płaskorzeźb. Również metalowa technika *miedziorytu groszkowego, zastosowana do fr. livres d'heures przez J. Dupre, miała na celu naśladowanie ornamentu tła miniatur. Kształtowanie się ilustr. w XV w. przechodziło wiele etapów w zależności od postępu techniki i udziału wybitniejszych indywidualności, udoskonalających rozwiązanie zagadnień perspektywy i modelunku bryły. Rys. stał się bogatszy, kształty przedmiotu modelowano kreskowaniem, przez co kolorowanie farbami kryjącymi stało się zbędne. W XV w. pojawiły się wybitne indywidualności, takie jak Mistrz Boccaccia, autor ilustr. De chris mulieribus (druk u Zainera w Ulm w 1473) i szeregu ornamentów, bordiur i inicjałów w drukach G. Zainera w Augsburgu w 1471. Tym samym mianem określa się również autora 9 miedziorytów o wybitnych wartościach artystycznych, wykonanych do De casibus illustrium virorum et mulierum Boccaccia w 1476 u C. *Mansiona w Brugge. Nadto wyróżnili się też: niderlandzkiego pochodzenia autor Biblii lubeckiej; Mistrz poematu Chevalier deliberi (wyd. Gouda 1486); P. Le Rouge, autor ilustr. do La Mer des histoires (Paris 1488-1489), Danse macabre (wyd. u *Marchanda 1485) i Calendńer de Bergiers (1491); E. Reuwich z Utrechtu, autor ilustr. do Bernarda von Breydenbacha Peregrinatio in terram sanctam (Mainz 1486); M. Wolgemut i W. Pleydenwurff, autorzy ilustr. do Kroniki świata Schedla (1493); A. *Durer jako autor ilustr. m. in. do Ritter von Thurn i S. Branta Narrenschiff dla J. Bergmana w Bazylei (1494). Artyści ci przyczynili się do ogromnego postępu i artystycznego udoskonalenia rys., wprowadzenia tła krajobrazowego i wydobycia gi^ świateł i cieni, przez co wyeliminowali zupełnie nakładanie farb kryjących. "We Włoszech uniezależnienie się od wpływów iluminacji rpsów jako wzoru występuje w ilustr. Matteo de Pasti do Valturiusa De re militari (Verona 1472); widoczne są tu natomiast związki z plastyką. Piękne bordiury o białym ornamencie na czarnym tle w drukach weneckich dowodzą, że wł. drzew, ilustracyjny w przeciwieństwie do niem. starał się zastąpić malarstwo miniaturowe, tworząc własną formę. Duże wartości artystyczne posiadają ilustr. Hieronima de Sancti. Pełne wykorzystanie właściwości techniki drzew, i zharmonizowanie jej z czcionką antykwy znalazło najwyższy wyraz w *Hypnerotomachia Poliphili, wyd. przez A. *Manutiusa w Wenecji 1499, która jest najwybitniej-
957
szym osiągnięciem ilustr. książki tego okresu. W XVI w. ilustr. książki była w rękach najwybitniejszych artystów epoki, jak: w Niemczech A. *Diirer, H. *Holbcin, L. *Cranach, H. *Burgkmair, H. *Schaufelein, U. *Graf, H. Wechtlin, Mistrz Petrarki, H. Baldung--*Grien, J. Weiditz; w Niderlandach Jan Swart van Groningen, Corn. van Oostsanen, L. van *Leyden. We Francji G. *Tory wprowadził do ilustr. książki technikę drzew, i formy renesansowe; obok niego tworzyli Bernard Salomon oraz ilustratorzy dzieł z dziedziny architektury: J. *Androuet du Cerceau, J. *Goujon (autor ilustr. do Witruwiusza, wyd. 1547), Ph. Delor-me, Jean Cousin (autor ilustr. do Livre de perspectiue 1560) i jego syn (autor wyd. w 1568 u *Kervera Livre de portraiture) oraz Pierre Eskrich (autor ilustr. do Emblematów Alciata). We Włoszech wśród ilustratorów spotyka się nazwiska wybitnych grafików: G. Bonasone, A. Carracci i G. Franco, E. Vico, J.S. Calcar. Na polu rozwoju ilustr. książki wybiły się zwłaszcza miasta Norymberga, Bazylea, Strasburg, Kolonia, Wittenberga, Paryż, Lyon, Antwerpia, Wenecja, Florencja, Neapol i Rzym. W trzecim dziesiątku XVI w. pojawiły się pierwsze oznaki obniżenia wartości artystycznych ilustr. książki, szczególnie na terenie Niemiec. W 1. 40-tych przeciwdziałali temu tacy artyści, jak: H.S. *Beham, W. *Solis, J. Amman, T. Stijnmer. W drugiej poł. XVI w. drzeworyt, w którym wykonywane były nie tylko il'istr., ale ornamentyka, inicjały, karty tytułowe, znaki drukarskie, bordiury, został wyparty przez miedzioryt i z zastosowaniem tej techniki, nie wiążącej się z drukiem, wprowadzona została nowa forma zdobnictwa książki: *frontispis i *winieta. Upadek drzew, książkowego spowodowany był zmianą stylu, który wymagał przepychu i wspaniałości. Drzeworyt nie mógł sprostać tym wymaganiom, zaspokoił go natomiast w zupełności miedzioryt, który zdobył sobie wyłączne stanowisko w ilustr. książkowej, mimo że zdobnictwo to nastręczało wiele trudności wobec niemożności połączenia *druku wypukłego czcionki i wgłębnego miedziorytu. Ilustr. były wklejane osobno lub, jeśli występowały w karcie, oddzielnie odbijane. Ogromną wagę przywiązywano do ozdoby karty tytułowej, która często posiadała charakter dekoracyjnej fasady portalu z pompatycznymi alegoriami, kartuszami, *tarcza-jni herbowymi i panopliami. W drugiej poł. XVI w. na pierwsze miejsce wysuwa się Antwerpia dzięki działalności wydawcy Ch. *Plantina, który obok drzew, zastosował od 1566 technikę miedziorytu do ilustr. wydawanych przez siebie bogato wyposażonych książek, jak: Valverde'a Anatomia, *Biblia polyglotta, książki emblematyczne, *bibłie, *godzinki, *mszały, *brewiarze; ozdobione one były wysokiej wartości ilustr., wykonanymi przez P. van Borchta, C. van der Broecka, A. de Bruyna, P. Huysa, G. de ^Jode'a, R. i G. Sadelerów, Ph.C. Gallów i Braci
958
ILUSTRATORSTWO
Wierixów oraz drzeworytników: A. Nicolaia, G. van Kapipena, C. Miillera i A. van Leesta. Obok miedziorytu w ilustr. prawo obywatelstwa zdobyła sobie nowa technika, kwasoryt (*Akwaforta), stosowany szczególnie w następnyjn wieku. Do krajów wybijających się w XVII w. w zdobnictwie książki należą Niderlandy, Francja i Włochy. Pojawiły się wówczas wielkie wydania o charakterze dydaktycznym i moralizatorskim, a także wzory dla artystów z krótkim tekstem objaśniającym, wreszcie serie miedziorytów, których obraz i tekst pod obrazem, podobnie jak w książkach ksylograficznych, odbite były z jednej płyty miedzianej. Najbardziej wartościowe prace wyszły z warsztatów rodzin wybitnych wydawców, drukarzy i sztycharzy, jak: *Elzevierowie w Ley-dzie, *Blaeu, *Waesberghe w Amsterdamie, B. *Moretus w Antwerpii, *Kilianowie w Augsburgu, *Merianowie we Frankfurcie. W Rzymie rozwinęła wybitną działalność oficyna *Tipografia delia Congregazione di Propaganda Fide, w Paryżu *Imprimerie Royale, zal. w 1640, która należała do najwybitniejszych w Europie. Ilustr. wykonywane były teraz przez mniej wybitnych grafików, którzy obok działalności ilustratorskiej wydawali serie ryc. opatrzonych objaśniającym tekstem lub cytatami- Rzadkim objawem był udział wybitnego artysty. Tylko dzięki przyjaźni, jaka łączyła *Rubensa z Balthasarejn Moretusejn, powstało kilka kart tyt. projektowanych przez wielkiego malarza. Ilustratorzy nie byli już rzemieślnikami, ich ilustr. stała się swobodną, samodzielną interpretacją tekstu. Z książek religijnych rozpowszechniły się biblie obrazkowe. Po okresie walk religijnych znów zdobyły popularność tematy świeckie, szczególnie w zakresie architektury, emblejnatyki i przedstawień uroczystości dworskich. Podróże odkrywcze, postęp wiedzy geograficznej i przyrodniczej znalazły wyraz w pięknie wydanych atlasach oraz *podróżniczych i *przyrodniczych książkach ilustrowanych miedziorytami i kwasorytami. We wszystkich krajach wydawano dzieła geograficzne, jak np. Th. de *Bry 24-tomowe dzieło, opisujące podróże do wschodnich i zachodnich Indii, oraz Mathausa Meriana 31-tomowa Topo-graphia i 21-tojnowe Theatrum Europaeum. Atlasy bogato ozdobione herbami, alegorycznymi postaciami, obrazkami obyczajowymi wydawane były również w Amsterdamie, ówczesnym centrum kartograficznym, przez rodzinę Blaeu. Spośród książek przyrodniczych szczególnie wybijają się U. *Aldrovandiego Omithologia (Bologne 1599-1603) z drzew. Christa Coriolano oraz dzieła botaniczne M.S. *Meriana. W dziedzinie beletrystyki rozwinęła się, szczególnie we Francji, nowa forma ilustr. książkowej, gdzie wyróżnili się L. *Gaulticr i F. *Chauveau. Dzieła portretowe, często wydawane już w XVI w., teraz rozwinęły się, szczególnie we Francji i Niderlandach, gdzie ukazywały się w ogromnej ilości i w bogatej szacie graficznej.
Tekst służył tylko do objaśnienia osób portretowanych. Na pierwszy plan wysuwa się tutaj słynna Ikonografia A. van Dycka (Icones prineipum, uirorum, doctorum, pictorum...). Historiograf i kosmograf Thevet wydał zbiór portretów wykonanych przez niderlandzkich sztycharzy w 1584, Ph. Galie rytował Virorum doctorum effigies w 1572-1581; w Niemczech Th. de *Bry we Frankfurcie n.M. wydał J.J. Boissarda Icones virorum illustrium w 1597-1599 (4 t., 198 portr.), D. *Custos rytował i wydał Fuggerorum et Fug-gerarum itnagines w 1593. Tematy biblijne, alegoryczne i dotyczące uroczystości podejmowali: działający we Francji Polak J. *Ziarko i w Holandii R. de *Hooghe, jeden z najwybitniejszych ilustratorów XVII w., znany również na polu karykatury i satyry politycznej. Powstawały też bogato ilustrowane dzieła poświęcone sztuce wojennej, ale te najczęściej ze względu na tajemnice wojskowe pozostawały w rpsach. Słynnym dziełem tego okresu jest Pluvinela Manege Royal, ilustrowana przez C. de *Passe. We Włoszech do wybitnych ilustratorów książki należeli: G.M. Mi-telli; G. Franco ;'Valezio Spada; AntonioTempesta, ilustrator Metamorfoz Owidiusza (1606) i Gerusaletne liberata Tassa; S. *Della Bella, florencki grafik posługujący się akwafortą, wzorujący sicFna *Callocie (w czasie swego pobytu w Paryżu w 1640-1650 wykonał kwasoryty do J. Valdora Triomphes de Louis lejuste, I649, i do J. Desma-retsa Mirame 1641 oraz karty tyt. do Scarrona Recueil des oeiwres burlesąues, 1648). Wpływ Callota cibił się również na twórczości J.*Silvestre'a w jego kwasorytach krajobrazowych i z wyobrażeniem uroczystości na cześć Ludwika XrV w Phisirs de l'Isle enchantie (1665). W kręgu oddziaływań Callota pozostawał również A. *Bosse i S. *Leclerc. W XVII w. miedzioryt i kwasoryt doprowadzono do doskonałości. Tendencje stylistyczne, rozwinięte w szkole sztycharskiej Rubensa i w kołach peintre-gra-veurów w Holandii oraz w szkole Carraccich i małym kręgu Carayaggia we Włoszech, przenikały się wzajemnie i oddziaływały na inne kraje, wskutek czego charakterystyczny stał się dla tego okresu brak stylu narodowego. W XVIII w. rolę przodującą przejęła Francja, której wpływowi uległa ilustr. książki w całej Europie. Miedzioryt w rękach wybitnych grafików, doprowadzony do mistrzostwa, występował nie tylko jako frontispis, ale również jako całostronicowa ilustr., jako winieta en tete i cul-de-lampe w tekście. Książka rokoka "livre a f igures" była ścisłym zespoleniem poezji i sztuki plastycznej, wyrazem wytworności charakterystycznej dla dworskiej sztuki tego czasu. Ilustrowali ją liczni wybitni malarze: *Boucher, Fra-gonard, *Oudry, *Saint-Aubin; obok nich graficy: *Choffard, *Cochin, *Eisen, *Gravelot, Marillier, *More-au le Jeune, a także: *Aliamet, de Ghendt, Le Mirę, Lejn-pereuer, De Longeuil, *Tardieu. Posługiwali się oni rylcem i akwafortą, czasem *akwatintą, *suchą igłą lub łączyli wy-
959
960
ILUSTRATORSTWO
jnienione techniki razejn. Wydawana w małych formatach 12 "livre bibelot" była ozdobą buduarów i gabinetów. Fr. książka rokokowa nadała formę i szatę książce innych krajów. W pierwszej poł. XVIII w. centrami wydawniczymi w Niemczech były nadal Augsburg i Norymberga z warsztatami miedziorytników: Hertela, Kraussa i Weigla; w drugiej poł. Berlin i Lipsk z ilustratorami takimi, jak: Polak D. *Chodowiecki, J.W. *Meil, Rode, G.F. Schjnidt. W Saksonii działał Bernigeroth, Cru-sius, Geyser, Mechau, Oeser, Rossmassler, Schonau, *Schnorr. W Szwajcarii najwybitniejszymi ilustratorami byli: S. *Gessner i Lips w Zurychu, Dumler i Grimm w Bernie,, Schellenberg w Winterthur. W Austrii dopiero w ostatnim 30-leciu wystąpili wybitniejsi ilustratorzy, jak: Kinninger, Weinrauch i sztycharze: Kohl, Mansfeld, Stober. W Anglii ilustr. książki przejawiała sentymentalny wdzięk właściwy ang. *mezzotincie i miedziorytowi punktowanemu (Stothard, a następnie Bartolozzi, Cipriani, Finden, Ogbome, Ryder, Ryley, Smirkc, Westal). Obok nich wybijali się karykaturzyści W. *Hogarth, T. *Row-landson. Z ogromnej liczby rysowników i rytowników zasługują na wymienienie: Allan, Clennell, Cooke, Cook, Cooper, Corbould, Earlom, Edwards, van den Gucht, Ha-milton, Hayman, Holloway, Howars, Kent, Thompson, Thurston, Warren i John Flaxman, twórca rys. konturowego klasycystycznego, który wywarł wielki wpływ przede wszystkim na Niemcy. Odrębną drogą poszedł W. *Blake, który sam komponował i rytował ornamenty i ilustr. do własnych tekstów, przy zastosowaniu techniki wypukłego trawienia (reliefs etching), osiągając harmonijną całość tekstu i ilustr. W ostatnim 30-leciu T. *Be-wick wskrzesił drzeworyt w nowej odmianie drzew, rylcowego, dzięki któremu stworzył techniczną podstawę do malarskiej interpretacji obrazu. Rozwinął on nowy rodzaj ilustr. książkowej przez wkomponowanie winiety w układ typograficzny, przez co osiągnął znów ściślejszy związek pomiędzy tekstem a ilustr. W Niderlandach z pocz. XVIII w. nadal utrzymywały się tendencje stylistyczne XVII-wieczne w ilustr. portrecistów (Gunst, Harrewijn, Houbraken, Hulk, Huyberts, Krafft, van *Luyken, Schoonebeck i Wandelaar). Obok tego tradycyjnego kierunku rozwinął się nurt fr. z najwybitniejszymi przedstawicielami, jak Buys, Dubourg, Fokke, Folkema, B. *Picart, J. *Schley, Tanje i Vinkeles. We Włoszech Wenecja znów stała się ośrodkiem ilustr. książki. Pod wpływem baroku pozostawali jeszcze ilustratorzy wydania Dantego z 1757-1758: Fontebasso, G. Guarana i Michelangelo Schiavonc. Rys. ich reprodukowali rytownicy ze szkoły J. Wagnera. Jednym z wybitniejszych ilustratorów weneckich był G.B. Piazzetta (ilustrował dzieła Bossueta, Offidum B.N.V. i Tassa Gerusalemme liberata); następca jego P.A. Novelli w pełnych wdzięku winietach i nagłówkach do komedii
961
Goldoniego odtworzył weneckie życie obyczajowe, A.N. Zanetti wznowił drzew, światłocieniowy. Na wymienienie zasługuje jeszcze G. Zocchi. W Hiszpanii przy poparciu madryckiej Akademii rozwinęła się ilustr. książki, którą reprezentowali: *Carnicero, Castillo, Fabregat, Ferro, Gimeno, Moreno de Tcjada, Parta y Alcazar i in. Odrębną pozycję zajmowały słynne akwatinty w seriach F. Goyi, opatrzone legendą objaśniającą (Caprichos 1796-1798 i w nast. wieku Los Desastres de hguerra 1810-1813, Tauro-machia 1813 i 1876, Proverbios 1850). W XIX w. Francja nadal przodowała w dziedzinie zdobnictwa książki, które stopniowo nabierało innego charakteru. Przemiany dokonywały się powoli. We wszystkich krajach europejskich utrzymywał się nadal klasyczny rys. konturowy, trwały wpływy Bewicka w dążeniu do ścisłego związania tekstu książki z ilustr. Winieta drzeworytnicza pojawiła się również we Francji w drugim dziesiątku wieku, ale jednocześnie zaczęto stosować wynalezioną w Niemczech *lito-grafię, która dawała ogromne możliwości wydobycia szerokiej tonacji od bieli do czerni i malarskich efektów poszukiwanych przez romantyzm- Pierwszym wybitnym dzieleni tej epoki były wyd. w 1828 litografie wykonane przez E. *Delacroix do Fausta, a następnie do Makbeta i Hamleta. Litografią posługiwali się liczni ilustratorzy fr.: C. i H. Vernet, *Gerard (Grandville), P. *Ga-varni, a przede wszystkim H. *Daumier. Technika ta jednak nie była wygodna, gdyż zmuszała do wklejania ilustr. na oddzielnych kartkach, dość więc szybko została wyparta przez drzew., który ponownie opanował ilustr. książki. Jego najwybitniejszymi przedstawicielami we Francji byli: T. *Johannot, J.F. *Gigoux i C. Nanteuil (La Jemsalem delivrie 1841); drzeworyt swój szczytowy punkt osiągnął w twórczości L.A.G. *Dorego. W Anglii występowali ilustratorzy Dickensa, jak Phiz (Hablot K. *Browne), J. *Leech, G. *Cruikshank. Firma braci Dalziel zatrudniała cały zastęp drzeworytników do ilustr. wyd. przez siebie książek. Pocz. drugiej poł. wieku, tzw. "The sixties", był najciekawszy w rozwoju ang. drzew. W Niemczech pod wpływem impulsu z Anglii drzew, zajęła się grupa romantyków, jak A. *Rethel, A.F. *Menzel oraz W. *Busch, najwybitniejszy humorysta niem. XIX w., a także M. *Schwind i A.L. *Richter, twórcy popularnych bajek ludowych. Ilustr. amsr. przeżyła w XIX w. swój rozkwit, stosując obok stalorytu technikę drzeworytnicza. Głównym przedstawicielem drzew, był A. Anderson, a także F.O. Darley, ilustrator magazynów Harpera Weekly, Illu-minated bibie wg rys. Chapmana (1846) oraz utworów Washingtona Irwinga, zdradzających w zdobnictwie wpływ Dorego i Cruikshanka. Ilustr. książki amer. w początkach swych ulegała wpływom europejskim, szczególnie ang.-Bewicka i ilustratorów Dickensa, lecz już w poł. wieku zaczął się tworzyć rodzimy styl (realizm z zabarwie-
962
ILUSTRATORSTWO
nicm idealistycznyjn), z tematyką zaczerpniętą z historii i krajobrazu ajner. Reprezentatami tej grupy byli: H. Pyle, F. Rejnington, A.B. Frost, E.W. Kenible. Obok nich twórcami ilustr. byli artyści napływowi lub wykształceni w Europie, w odróżnieniu jednak od artystów europejskich zajmowali się wyłącznie ilustrowaniem magazynów i książek. Z końcem lat 60-tych fotojnechaniczne techniki przyczyniły się w całej Europie do obniżenia wartości artystycznych ilustr. Inicjatywa podniesienia poziomu ilustr. wyszła z Anglii od W. *Morrisa i prerafaelitów. Morris współpracował z *Burne Jonesem i W. *Cranem, którego ożywiona działalność ilustratorska i teoretyczna przyśpieszyła przewrót w sztuce książki. W1896 Crane podsumował postulaty Morrisa w pracy Of the decoratwe illustration of books... Obok nich reformę w sztuce książkowej wprowadzili Ch. *Ricketts i A. *Beardsley, dokonując zasadniczych zmian w elementach typograficznych, w czcionce i kolumnie druku, którą równocześnie dekorowali ozdobnikami; stylistycznie trzymali się wzorów wł. i *inkuna-bułów niejn. Na terenie Niemiec w zdobnictwie książki nowatorem był M. *Klinger, nowatorski był także kierunek "Jugendstil", który wyszedł z renesansowej książki niem. i uległ wpływowi Morrisa. Następna generacja artystów książki dążyła do zharmonizowania poszczególnych elementów (czcionki, kolumny druku, ilustr., papieru i oprawy); byli to m. in.: M. Lechter, Marais, Behrner, C.R. Weiss, Otto Eckmann, Peter Behrens, F.H. Ehpicke (Rupprecht Presse), H. Vogeler, R. von Larisch, A. Koch, Emil Preetorius, W. Tiemann, Emil Orlik oraz H. Kes-sler (Cranach Presse, w której wydawał bibliofilskie książki ilustrowane przez artystów takich, jak A. *Mail-lol, Werter Klemm i Hugo Steiner-Prag). W 1900 ukazało się monumentalne wydanie Pieśni Nibelungów, ilustrowane przez J. *Sattlera. "We Francji w okresie 1860-1870 najoryginalniejsze książki ilustrowane pochodziły od artystów posługujących się akwafortą, jak F. Rops i G. Courbet, oraz od ilustratorów, którzy wzięli udział w wyd. Ph. Burty'ego Sonnets et eaux fortes, będącymi protestem przeciwko romantycznej ilustr. o charakterze narracyjnym- Zastosowanie fotomechanicznych metod w ostatnich dwu dziesiątkach XIX w. dało obniżenie ogólnego poziomu artystycznego w ilustr. książki. Udział E. *Maneta w zdobnictwie książki miał zasadnicze znaczenie, gdyż od tego czasu wydawcy zmienili swój negatywny stosunek do impresjonistów jako ilustratorów. Litografia w okresie impresjonizmu doczekała się ponownego rozkwitu. Pionierską wartość miały ilustr. *Toulousc-Lautreca (1893), który rys. kredką litograficzną umieszczał na marginesie tekstu; za jego przykładem poszedł *Bon-nard. Przełomowe znaczenie miała również działalność ilustratorska M. *Denisa, członka nabistów, który nie interpretował tekstu książki, ale ją ozdabiał zgodnie z założe-
niami l'art nouveau, traktując formę płaszczyznowo i li-nearnie (np. Andre Gidc'a Voyage d'Urien, barwne litogr. 1893). Decydujące znaczenie dla ilustr. książki miało opublikowanie w 1896 szeregu manifestów, protestujących przeciwko banalności, propagujących archaizm i egzotykę (F. Bracquemond w Trois Hvres, L. *Pissaro i Ch. Ricketts w dysertacji De harmonie de la page imprimie i wydawca E. *Pelletan w Lełtres aux bibliophiles). Pelletan wystąpił z inicjatywą podniesienia poziomu artystycznego książki przy zachowaniu trzech warunków: wyboru wybitnego tekstu, wybitnego ilustratora i zastosowania wyłącznie techniki drzeworytu, najbardziej harmonizującego z układem typograficznym książki. Stanowisko jego poparł H. *Bćraldi, który wywarł znaczny wpływ na wybór ilustratorów o orientacji akademickiej, od których żądał podporządkowania się jego inspiracji (A. *Lepere Eloge de la folie, 1906). Z końcem XIX w. we wszystkich krajach europejskich nastąpił rozkwit ilustr., który w każdym kraju nabierał cech narodowych. Wszędzie zaobserwować można dążność do stworzenia harmonii i jednolitości czcionki i szaty ilustracyjnej z treścią tekstu. W technice przeważał drzew., jakkolwiek do wydań bibliofilskich wprowadzano również techniki metalowe. Kraje mniejsze, które w ubiegłych wiekach przejmowały wpływy obce,* fr. i ang., wykształciły swój indywidualny styl dzięki artystom książki, z których wielu zdobyło rozgłos międzynarodowy. Zdobnictwo książki amer., do której z końcem lat 70-tych wprowadzono fotomechaniczne metody przenoszenia rys. na klocek drzeworytniczy, święciło swe triumfy w ostatnich dziesiątkach lat XIX w. Rys. piórkiem najwybitniejszego w tej epoce ilustratora E. Adbbeya (Goldsmitha The stoops to conauer 1887) reprodukowano rotograwiurą. "Wybitnym ilustratorem był Howard Pyle {Wonder Clook), którego rys. piórkiem przefotogra-fowywano na klocek. Pyle stworzył całą szkołę ilustratorów, z której wyszli: N.C. "Weyth, Maxfield Parish, Har-vey Dunne, F. Shoonower i najzdolniejszy z nich E. A. Wil-son. Fotomechaniczne metody ze względu na duże nakłady przyjęły się tu szybciej niż w Europie i zostały doprowadzone do doskonałości. Oryginalną grafiką posługiwał się J. Pennel. Duży wpływ na amer., a także i europejską ilustr. wywarł Charles Dana Gibson, który stworzył typ wysportowanej amer. dziewczyny (Gibson girl). Wpływ Morrisa, który wystąpił przeciwko fotomechanicznym metodom, nie odbił się na ilustr., uwydatnił się raczej w typografii książki (D.B. *Updike i T.L. *De Vinne), natomiast na ilustr. wywarł wpływ Beardsley. Zastosowanie barwnej ilustracji w książce przeniesiono z ilustrowanych czasopism (E. Penfield i M. Parish). W pierwszej poł. XX w. najbardziej zasłużoną postacią w wydawaniu pięknej książki fr. był A. *Vollard, Z którym wiąże się imponujący rozwój ilustr., będącej już nie tłumaczeniem tekstu, ale
963
964
ILUSTRATORSTWO
ozdobą i odbiciejn jego nastroju. Vollard dobierał ilustratorów spośród młodych awangardowych artystów, którym pozostawiał zupełną swobodę w interpretacji tekstu i doborze techniki. Do nich należeli: M. *Denis, A. Maillol, R. *Dufy, M. Chagall, P. Bonnard, E. Bernard, E. Degas, P. Laprad, Andre Dunnoyer de Segonzac, A. *Derain, G. Rouault, P. Picasso, Odilon Redon. Również H. *Ma-tisse, G. *Braque i F. Leger realizowali nowe założenia w ilustr. Książki wydawane w ograniczonym nakładzie, odbijane na luksusowych gatunkach papieru i często z dodatkiem osobnych serii ryc, przeznaczone były dla małego koła bibliofilów. Wydawane przez M. Kahnweilera "livres du peintre" stanowią dzieła sztuki, ozdobione oryginalną grafiką, bardzo kosztowne i niedostępne dla przeciętnego czytelnika. Do najcenniejszych książek tego wieku należą: Maxa Jacoba Les Oeuveres burlesques et tny-stiques de Frere Matorel, ilustr. przez A. Deraina, oraz Salut Matotel i Le Siege dejemsalem z oryginalnymi kwasorytami Picassa. Picasso wszedł w szeregi najwybitniejszych artystów książki, do której stosował różne techniki metalowe, jak akwafortę i *odprysk, łącząc często ilustr. z faesi-jnite ręcznego pisma, uzyskując jedność tekstu i ilustr. Wspaniałą ilustr. fr. XX w. tworzą obok najznakomitszych malarzy i zawodowi twórcy książki, z których najwybitniejszym jest J.G. Daragnes, grafik i artysta książki; w stworzonej przez siebie oficynie Edition de La Banderole drukuje książki skonstruowaną przez siebie czcionką i ilustruje obrazem zharmonizowanym z duchem każdego dzieła. Również ilustratorstwo belg. pochwalić się może jednym z najwybitniejszych grafików i ilustratorów, jakim jest Frans Masereel, twórca wielu serii drzeworytni-czych, jak np. Mott łivre d'heures (1919) lub Passion d'un hotnme. Jest on ilustratorem pacyfistycznych czasop. szwajc: "Dejnain" (w okresie wojny 1917-1921) i "La Feuiłle". Ilustrował wiele książek dla Edition de Sablier: R. Rollanda, PJ. Jouve'a, Duhapiela, E. Verhaerena, O. Wilde'a (The ballad of Reading Gaol), de Costera (TUI Eulenspiegel), Villona (Testament) i wydanej w czasie ostatniej wojny (1943) La Terre sous le signe de Satume. Prostymi środkami, kontrastującymi czernią i bielą płaszczyznami lub kreskami wydobywa z niezwykłą ekspresją okrucieństwo śmierci i tragizm człowieka swego wieku. W Niemczech jeden z najwybitniejszych ilustratorów XX w. Alfred Kubin tworzył impresjonistyczne rys. pełne niesamowitości i grozy. Do grupy ekspresjonistów ilustrujących książki należy Oskar Kokoschka. Duże zasługi w wydawaniu pięknej książki, zwłaszcza z literatury klasycznej, położyli wydawcy Paul i Bruno Cassirer, z którymi współpracowali jako autorzy wybitni artyści (E. Bailach, M. Chagall i M. *Slevogt). Po drugiej wojnie światowej wsławił się Carl Rossing, w 1. 50-tych w NRD Joseph Hegenbarth i Werner Klejnke. W Anglii pierwsza poł. wieku charakte-
ryzuje się szybkim rozwojem drzew, czarno-białego (E. *Gill, E. Gordon Craig, Eric Ravilious) oraz dążeniem do zachowania harmonii między stroną ilustracyjną a typograficzną książki. Ilustr. ajner. po pierwszej wojnie światowej przeszła pod wpływem emigrantów europejskich reformę w kierunku podniesienia artystycznego poziomu ilustr. Warren Chappel wprowadził ornament o wielkiej wartości artystycznej, obok niego Th. Cleland wzorował się na wł. ornamentyce renesansowej. W.A. Dwiggins wykształcił swój indywidualny styl w ornamentyce, do której dostosował'charakter czcionki. Wyróżniającymi się przedstawicielami w okresie międzywojennym byli: Allen Lewis i R. Ruzicka, liternik i ilustrator posługujący się różnymi technikami graficznymi (ilustr. do Ch. Mac Veagha Fountains of Papai Rome, 1915, z barwnymi drzew.) oraz Rockwell Kent, Edward Wilson, uczeń Pyle'a (ilustr. do Iron men and wooden ships 1924), Henry Phitz i Nevell Convers Weyth. Wzorem fr. wydawców George Macy w 1929 w zał. przez siebie Limited Edition Club starał się
0 piękne wyposażenie książki, angażując wybitnych europejskich artystów i typografów, jak A. Derain, H. Matisse, M. Laurencin, P. Picasso, A. Rackham, B. Freedman, A. Valenti, B. Brajnanti, E. Tegner. Do najwybitniejszych bibliofilskich książek Macy'ego należy Ezop (1933), ozdobiony drzew, wzorowanymi na f lorenckich inkunabułach. W latach drugiej wojny nowe wartości do ilustr. ajner. wnieśli emigranci z Niemiec, Polski, Czechosłowacji
1 Francji. Po 1945 Stany Zjednoczone wchłonęły cały zastęp doskonałych ilustratorów europejskich o wybitnych cechach indywidualnych, dzięki czemu ilustr. współczesna ma różnorodny charakter stylu i interpretacji tekstu. Młode pokolenie przyswoiło sobie nowoczesne kierunki, a firmy wydawnicze coraz bardziej udoskonalają środki reprodukcji. Leonard Baskin w stworzonej przez siebie oficynie Gehenna Press drukuje książki w małych ilościach egz., jest równocześnie autorem tekstu, ilustratorem, drukarzem i wydawcą.
Zob. też poszczególne kraje Ilustratorstwo.
D. Bland: A history ofbook ittustration. 1958.
W Polsce głównym ośrodkiem ilustr. książkowej w XV i XVI w. był Kraków. Początki przedstawiają się skromnie. Pięć ksiąg liturgicznych drukowanych u Sz. *Fiola cyrylicą ok. 1490-1491 zdobią drzeworytnicze *ini-cjały i *winiety o motywach *plecionki. Zbiór śpiewów Ośmiogłofaik z 1491 opatrzony jest Ukrzyżowaniem o cechach sztuki wschodniocerkiewnej. Pierwsze książki ilustrowane, jak Constitutiones et Statuta, były wyd. w Lipsku podobnie jak Judida, kalendarze z"drzew. na kartach tyt., Modus epistolandi drukowany był u K. *Hochfedera w Norymberdze 1495 i 1496, skąd pochodzą również pierwsze ilustrowane Mszały krakowskie, drukowane w oficynie G. *Stuchsa w ostatnich latach XV w., ozdobione podo-
965
966
ILUSTRATORSTWO
bizną kardynała Fryderyka Jagicllończyka i sceną Wskrzeszenia Piotra przez św. Stanisława na odwrocie karty tyt. Oprócz Krakowa drugim centralnym ośrodkiem wydawniczym był Wrocław (K. *Elyan), gdzie ukazywały się druki zdobione drzew, anonimowymi o treści religijnej. W. 1. 1503-1506 rozwinął działalność wyd. *Baumgarten. Najważniejszym dziełem jego oficyny jest Legenda Jadwigi Śląskiej (1504), ilustr. licznyjni drzew. W XVI w. druki J. *Halłera, F. *Unglera i H. *Wietora ozdobione były ornamentyką marginalną, inicjałami i winietkami. Występujący w nich niejednokrotnie ornament marginalny, biały na czarnym tle, zdradza wpływy wł. Ilustr. figuralne oparte są o wzory niem., norymberskie i augsburskie. Najczęściej występujące wizerunki świętych poi. i sceny z ich życia oraz wydarzenia historyczne wykazują niezależność ikonograficzną (J. Długosza Żywot św. Stanisława, Haller, 1511, Mszał gnieźnieński z 1523). Autorami tych drzeworytniczych ilustr. są miejscowi drzeworytnicy. Na podstawie różnic stylistycznych wydzielono grupy drzeworytników, które związano z różnymi indywidualnościami, jak autor drzew.: Wskrzeszenie Piotra, z druku 1504, Mistrz Rozsiekania ciała św. Stanisława, Mistrz Mszału wrocławskiego z 1506 z monogramem S.S., stylistycznie zbliżony do drzew, norymberskich Wolgemuta. Najpiękniejszą książką Hallera są Statuty Łaskiego z 1506 ozdobione drzew, przedstawiającym kanclerza Łaskiego klęczącego przed królem, i na odwrocie karty tyt. 4 patronami Polski, drzewem genealogicznym Jagiellonów. Stylistycznie podobna jest do tych drzew, karta tyt. książki Adama z Bochynia Dialogus de auatuor statutum (1507-1508) ze sceną ofiarowania dzieła przez autora Zygmuntowi I, drzeworyt przypisywany Monogramiście S.S. Odmienny styl reprezentuje karta tyt. podręcznika astrologicznego Jana Głogowczyka Computus chrirometralis (1507) ze sceną z życia akademickiego, należąca do typu Breuiarium Craco-viense (1507). Święci Stanisław i Florian występują często na kartach tyt. druków Hallera, np. w Liber horarum z 1508 i Mszale krakowskiim z 1509, w którym znajduje się również Ukrzyżowanie z Marią i Janem na tle krajobrazu o cechach sztuki norymberskiej. Piękne powiązanie ornamentu, typo-grafii i obrazu wykazuje karta tyt. Mszału krakowskiego z 1515, która jest parafrazą wzoru weneckiego (ze sceną Wskrzeszenia Piotra oraz sceną Ukrzyżowania z Marią, Janem oraz aniołami zbierającymi krew . Drzew, tytułowy (lekcja śpiewu) w książce Sebastiana z Felsztyna Opusculum musicae (1517) przedstawia typy mieszczańskie wzorowane na drzew. fr. XV w. Descriptio Sarmatiarum M. Miechowity z 1521 z kartą tyt. przedstawiającą bitwę Polaków z Tatarami wzorowane jest na batalistycznych scenach H. *Burgkmaira. W drukach Hallera występują poza tym drzew, naiwne w formie, o rzemieślniczym charakterze, przypisywane Mistrzowi Wykładu Akademi-
ckiego z 1507. Drzew, druków Unglera, na które składają się winiety, inicjały i ramki, były przeważnie importowane. Ungler pierwszy wprowadził renesansowy ornament do zdobnictwa książki krakowskiej. Inicjały na czarnym tle ozdobionym ornamentem roślinnym występują w wyd. wierszy Chelidoniusa z 1514. W 1. 1512-1515 pojawił się inicjał figuralny ze stygmatyzacją św. Franciszka. W wydanym u Unglera w 1522 Baltazara Opecia Żywocie Pana Jezu Kry sta inicjały ozdobione są realistycznymi groteskowymi postaciami. Od 1513 występują winiety o motywach roślinnych, zwierzęcych, rogach obfitości, kandelabrach i puttach. Z druków Unglera wymienić należy pierwszą znaną książkę w j. poi. Raj duszny w tłum. Biernata z Lublina, wyd. w 1513, z której zachował się mały fragm. i 3 drzew, stylistycznie zbliżone do drzew, w Legendae SS. Adalberti, Stanislai, Floriani (druk Hallera, 1517) i do ilustr. w książce B. Opecia Żywot Pana Jezu Krysta (druk Unglera, 1522) z wierszami F. Benedykta Chelidoniusa, opatrzonej 35 drzew, będącymi naśladownictwem drzew. L. *Cranacha i H. Schaufeleina. Autorem ich był drzeworytnik miejscowy, Mistrz Pasji Chelidoniusa oraz Mistrz Sądu Parysa, autor ilustr. Jakuba Lochera Iudicium Paridis z 1522, czynny przy drukarni Unglera. Osobną grupę w drukach Unglera stanowią drzew, ilustrujące podręczniki astronomiczne, jak: Jana Głogowczyka Tractatus de iudiciis astrorum (1514) i Introductio in Sphaeram loannis de Sacrobosco (1513). Z wyd. naukowych ilustrowanych wymienić należy podręcznik matematyczny Jana de Sacrobosco Algorithmus (1511 i 1513) oraz Jana z Łańcuta Algorithmus linealis (1513) z drzew, przedstawiającymi wnętrze pracowni naukowej, wzorowanymi na drzew, drukarni J. *Griinh-gera w Strasburgu 1508. Na uwagę zasługuje też wyd. w 1534 u Unglera O ziołach i o mocy ich S. Falimirza z drzew, wyobrażającymi rośliny i zajęcia rolnicze. Druki Wietora odznaczają się wysokim poziomem ornamentyki o motywach fantastycznych typu wł. W 1522-1526 wystąpiły u niego ramki typu krakowskiego złożone z dwóch kolumienek i czterech herbów w rogach. Bogactwem motywów odznacza się ranika na karcie tyt. Erazma z Rotterdajnu Precatio dominica (1524). Ornamentyka druków Wietora pozostaje w związku z produkcją norymberską. Z książek ilustrowanych na pierwszy plan wybija się wyd. w 1509 dzieło Pawła z Krosna Panegirid ad divum Ladislautn et sanctum Stanislaum z ryc. wykonanymi wg wzoru poi. w Wiedniu. Jedną z pierwszych książek w j. poi. wyd. u Wietora była powieść tłum- przez Jana z Koszyczek Rozmowy, które miał król Salomon Mądry z Marchołtem grubym a sprośnym, książka humorystyczna, popularna, ozdobiona małymi figuralnymi drzew., zachowana w fragm. różnych wydań z 1525 i 1535. Prymitywne ilustr. wykonane przez
967
968
ILUSTRATORSTWO
miejscowego drzeworytnika są uproszczeniem form sztuki drzeworytniczej XVI w. Najznakomitszym wyd. H. Wie-tora jest Macieja Miechowity Chronica Polonorum z 1519 i 1521 z kartą tyt. bogato ornamentowaną, z 40 wizerunkami królów i książąt poi. oraz scenami historycznymi. Równocześnie wyd. przez niego dzieło J. Deciusa Contenta de vetustatibus Polonorum (1521), ozdobione portretami Zygmunta I, Bony i Zygmunta Augusta w wieku chłopięcym, wykonane przez Monograjnistę H.R., którego wiąże się z nazwiskiem Jana Robela. W drugiej poł. XVI w. do bogato ilustrowanych książek należą: Kronika Bielskiego (z 1551 wyd. wdowy Unglera, z 1554 H. *Szarfen-berga, z 1564 M. *Siebeneychera), Statuty Herburta (1570) ze scenami sejmu i Biernata z Lublina Żywot Ezopa Fryga (1578). Obok drzew, wykazujących wpływy obce lub wypożyczonych z oficyn zagranicznych, cały szereg dzieł zdobiły anonimowe drzew, o charakterze ludowym, odznaczające się prostotą i ekspresją wzmożoną przez prymitywną technikę, jak ilustr. do utworów: M. Reja Wizerunek, Paprockiego Koło rycerskie (wyd. po 1575), Spiczyńskiego O ziołach tutecznych i zamorskich (1551), Crescencjusza Księgi o gospodarstwie (1542) i O pomnożeniu i rozkrzewieniu wszelakich pożytków ksiąg dwanaście (S. Scharffenberg 1571), Mateusza Cygańskiego Myślistwo ptaszę (Kraków 1584), B. Paprockiego Ogród królewski (1599). Jan Scharffenberg, z linii śląskiej tych drukarzy i drzeworytników, w 1578 wydał Herbarz llaski przedstawiający w drzew, herby 782 rodzin. W drukach XVII i XVIII w. drzew, pozostawał głównie na usługach literatury mieszczańskiej i sztuki ludowej, Drzew, ilustracyjne (herby, winiety, przerywniki, *ekslibrisy i portrety), wykonane przez rodzimych drzeworytników, wyzwolone spod wpływów wł. i niem., posiadały prócz artystycznej też wartość dokumentalną, odzwierciadlając współczesne życie obyczajowe. Przykładem są ilustr. do: "W. Roździeńskiego Officina ferraria (Kraków 1612), Leo-polity Przysmaki duchowne (1619), W.S. Jeżowskiego Ekonomia abo Porząd zabaw ziemiańskich wg czterech części roku (Kraków, druk M. *Filipowskiego, 1648), Jakuba Kazimierza Maura Skład abo skarbiec znakomitych sekretów ekonomiej ziemiańskiej (Kraków 1693, druk M. Schedla), Wyprawa plebańska Albertusa na wojnę (Kraków 1696) i Albertus z wojny (Kraków 1697). W XVII w. drzew, podobnie jak na Zachodzie został zastąpiony w ilustr. przez *miedzioryt, który występował w kartach tyt. ozdobionych portretami w obramowaniach barokowych. Charakterystyczne dla tego okresu są bogato ozdobione wyd. topograficzne, zwłaszcza *atlasy o dużych formatach, liczne druki ulotne o charakterze dewocyjnym i polemiczno-sa-tyrycznym. Miedzioryt do ilustr. książkowej wprowadził na przełomie XVI i XVII w. T."*Treter. W pierwszej poł. wieku działał jeden ze znakomitszych sztycharzy tego
okresu, lwowianin J. *Ziarnko, od 1598 osiadły w Paryżu. Ze znanych grafików jako ilustrator wybijał się D. *Tscher-ning i jego syn Jan, czynni w Brzegu, we Wrocławiu i Krakowie, autorzy licznych kart tyt. barokowych z postaciami alegorycznymi, opracowanych mieszaną techniką trawioną i rylcem- W tym samym stylu tworzył Aleksander Tarasowicz. Równocześnie w Krakowie i Warszawie czynny był Jan Aleksander Gorczyn, autor wielu portretów, widoków miast, obrazków dewo-cjonalnych, kart tyt. Ok. 1630 przybył z Holandii do Gdańska W. *Hondius, autor wielu portretów poi. osobistości, kart tyt. do ozdobnych wydań J. *Forstera oraz dzieł topograficznych itp. Pod wyraźnym wpływem Hon-diusa tworzył gdańszczanin J. *Falck, autor również przede wszystkim portretów, kart tyt. i nagłówków. W Gdańsku działali także K. *De La Haye i J.F. *Mylius, twórcy licznych portretów i ekslibrisów, którzy z końcem XVII w. przenieśli się do Warszawy. Walki religijne spowodowały ruch wydawniczy polemicznych pism religijnych i satyrycznych, ozdobionych ilustr. krajowych sztycharzy działających przy klasztorach lub dworach magnatów kresowych. Na dworze Radziwiłłów w Nieświeżu czynny był jako sztycharz i kartograf T. *Makowski. Na przełomie XVII i XVIII w. działali w Holandii i w Niemczech dwaj znani sztycharze poi.: T. i K. *Lubienieccy, tworzący w *akwaforcie i nowo odkrytej *akwatincie. W pierwszej poł. XVIII w. sytuacja w kraju nie sprzyjała rozwojowi *piśmiennictwa, razem z nim przeżywała swój regres ilustr. książkowa. Przeważała zdecydowanie literatura dewocyjna i panegiryczna, w której obok wizerunków świętych, królowała w dalszym ciągu barokowa ozdoba winiet i końcówek pełna amorków, fantastycznych waz na postumentach itp. Ozdabiali te dzieła niejednokrotnie anonimowi artyści wędrowni, wzorując się na XVII-wiecznym ujęciu portretów i scen religijnych, lub biedni mnisi albo nadworni Żydzi samoucy, jak H. *Leybowicz u Radziwiłłów w Nieświeżu. Zdarzało się i tak, że np. Uwagi ks. Baki i Ekonomikę ziemiańską J.K. Haura ozdobiono drzew, o treści biblijnej, bo widocznie tylko takimi drukarnia dysponowała. W dziedzinie ilustratorstwa brak jest jakichś wybitnych indywidualności. Rozwijało się ono przede wszystkim we Wrocławiu, Krakowie, Warszawie, Wilnie, Lwowie, Poznaniu i Gdańsku. W drugiej poł. XVIII w. w Warszawie i Krakowie działał A.*Gieryk Podebrański. Rytował on portrety, podobizny cudownych obrazów i świętych, kapitele, ornamenty, figury geometryczne oraz tablice do dzieł naukowych (F. Ryszkowski, Stan człowieka zdrowego, Kraków 1786, i Rozprawa o nowym Jałdziku serca). Na Śląsku w sztycharstwie wyróżniała się rodzina *Strachowskich: Bartłomiej i trzech jego synów, z których najwybitniejszym był Bartłomiej
969
970
ILUSTRATOR ST WO
Jan. Z warsztatu ich wyszły wyróżniające się pomysłowością ilustr., karty tyt., portrety różnych osobistości, winiety o treści alegorycznej i syjnbolicznej. Karty tyt. wzorem sztuki barokowej skomponowane były w formie rys. architektonicznych portali z alegorycznymi postaciami i puttami. Strachowscy cieszyli się ogromnym wzięciem u drukarzy poi. Podobnie jak Tscherningowie w poprzednich latach wywarli decydujący wpływ na późno-barokowe i rokokowe ilustratorstwo śląskie. Stanowili silną konkurencję dla współczesnych im ilustratorów, jak między innymi J. *Filipowicz działający we Lwowie 1745-1762, autor ogromnej ilości wizerunków świętych, portretów, ryc. o treści alegorycznej, ujętych w obramowania rokokowe. W Krakowie, Warszawie i we Lwowie w 1. 1734-1749 działał Jakub Labinger, który pozostawił mnóstwo ilustr. dewocyjnych z bogatą barokową ornamentyką. We Wrocławiu obok Strachowskich czynny był Grzegorz Lewicki (zm. 1769), J.S. Sander i E. Winkler. W Pocza-jowie i Kijowie ilustr. miedziorytniczych do dzieł treści religijnej dostarczał Józef Goczemski (czynny 1737-1778), np. do Apostoła, którego ozdobił herbami i widokiem Poczajo-wa bronionego przez Matkę Boską i św. Michała. W Wilnie w XVIII w., szczególnie w wydawnictwach jezuitów, rozwinęła się produkcja ilustr. o charakterze dewocyjnym, związana z kultem św. Kazimierza. W Berdyczowie T. *Ra-kowiecki rytował przede wszystkim postaci świętych i widoki architektoniczne. Niezbyt pomyślnej sytuacji w ilu-stratorstwie książki poi. tego okresu nie poprawił mecenat artystyczny króla Stanisława Poniatowskiego. Spośród 200 poz. wydanych w ciągu 35 lat nakładem M. *Grolla tylko jedna zasługuje na uwagę. Są to Sielanki polskie z różnych autorów zebrane i koperstychami ozdobione (1788), ale zarówno ryciny, jak i druk były wykonane za granicą. 8 ilustr. miedziorytowych wykon-1. wg rys. Ch. *Eisena, De Longueil w Paryżu (druk we Wrccławiu u J.G. *Breit-kopfa). W kraju brak było powszechnego zapotrzebowania na ilustracyjną sztukę graficzną. Myszeidę Krasickiego Groll wydał bez ilustr. J.T. *Norblin, doskonały grafik, wyjeżdżał ze swoimi ilustr. do Paryża. Rys. Norblina do Myszeidy w wyd. książkowym ukazały się w Polsce dopiero po pierwszej wojnie światowej. W Berlinie pracował wybitny ilustrator D. *Chodowiecki, przenosząc kulturę fr. rokoka na jego teren. W bogatej twórczości swą przynależność do Polski zaznaczył m. in. w rys. winiety do mapy Polski (wyd. w Królewcu przez J.J.*Kantera w 1770) Regni Poloniae nova mappa geographica oraz w berlińskim kalendarzu genealogicznym z 1797 (6 ryc. ze scenami z historii Polski). Klasycyzm w ilustr. poi. nie zaznaczył się charakterystycznymi dla niego cechami, tzn. konturowym rys. i ornamentem zaczerpniętym ze sztuki antycznej. Elementy jego śledzić możemy w rzeźbiarsko ujętych portretach wykonanych miedziorytejn punktowanym
przez J. *Ligbera (portret Homera jako ilustr. do Iliady w pizekł. Dmochowskiego, 1805, portrety zdobiące Wybór pisarzy polskich T. Mostowskiego, karta tyt. do Pieśni wolnomularskich wg rys. B.S. Kurczyiiskiego, dwie ilustr. wg rys. Laury Potockiej do Śpiewów historycznych J.U. Niemcewicza). Zmianę na lepsze w poi. grafice książkowej przyniósł dopiero w. XIX, szczególnie jego druga poł. nazwana złotym okresem ilustr. poi. W pierwszych latach tego wieku książka ilustrowana była w dalszym ciągu zjawiskiem rzadkim, ilustr. wykonywano przeważnie za granicą. W kraju brakowało specjalnych pras i dobrego papieru, jakiego wymagały odbijane oddzielnie miedzioryty, akwatinty i akwaforty. Nie było specjalnych szkół artystycznych. Sytuację nieco poprawiły powstające na uniwersytetach (Wilno 1810, Warszawa 1818 i Kraków 1823) oddziały ratownictwa, prowadzone przez Saundersa, *Krethlowa i Sonn-taga. Obok nich czynni byli inni cudzoziemcy, jak F. *John, który wprowadził do Polski miedzioryt punktowany, J. Ligber, niem. pochodzenia F.K. *Dictrich) a potem jego syn Adolf Fryderyk, oraz J.Z. *Frey. Frey wykonał do drukowanej u *Korna we Wrocławiu książki Izabeli Czartoryskiej Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów (1806,1808) 13 akwafort (z 28-miu), a dzieło J.S.*Bandt-kiego Krótkie wyobrażenie dziejów Królestwa Polskiego kilku miedzior. ozdobił Niemiec G. Geissler. W Wiedniu w 1815 ukazała się Zofiówka Trembeckiego, do której akwatintowe ilustr. wykonał wg rys. Allena W.F. Schlotterbeck, a portrety autora i fr. tłumacza, w technice miedziorytu punktowanego, David Weiss. Poi. narodowa iłustr. książkowa powstała w Krakowie i związana jest z nazwiskiem M. *Sta-chowicza, malarza i najwybitniejszego ilustratora tego okresu, współpracownika księgarni wydawniczej *Grebla. Wykonywał on ilustr. o bardzo różnej tematyce, ale przede wszystkim był malarzem odtwarzającym zabytki Krakowa, jego widoki, sceny historyczne, rodzajowe, wypadki współczesne. Był autorem szeregu *litografii, zaliczanych do pierwszych prób tej techniki w Krakowie. W pisrw-szyjn 10-leciu XIX w. przeważały w poi. książce ilustr. niem. i fr., nieraz jeszcze w stylu rokokowym- W Warszawie dzięki pomyślniejszym warunkom kulturalnym i gospodarczym z pocz. wieku ilustr. rozwijała się szybciej i osiągnęła wyższy poziom w związku z ogromnym rozwojem literatury narodowej. Dzieła J.U. Niemcewicza, szczególnie jego Śpiewy historyczne, były najczęściej ilustrowane przez zawodowych rytowników i amatorów-ry-sowników, jak L. Potocka, E. Sułkowska, C. Dembowska, których rys. sztychowali Frey, Bach, Rosmaesler i Leski. 33 rys. rytowali w miedzi rytownicy niem- Na tych rys. wzorowali się autorzy ryc. późniejszych wydań. Dzieje panowania Zygmunta III ilustrowane były przez wileńskich i warszawskich sztycharzy: D. Weissa, J.B. Kisslinga,
971
972
ILUSTRATORSTWO
J.F. Krethlowa i M. Podolińskiego. Krethlow ilustrował również E. Raczyńskiego Dziennik podróży do Turcji. Uczeń Norblina J. *Sokołowski odtworzył z humorem środowisko miejskie w G. Witkowskiego Pustelniku z Krakowskiego Przedmieścia (1818, rytował C. Beyer). Z pocz. 1. 20-tych, razem z pierwszymi edycjami poezji Mickiewicza, do ilustr. wkroczył romantyzm. Stała się ona na ogół bardziej ekspresyjna, nastrojowa, czasem pełna teatralnych efektów, egzaltacji i patosu; pojawiły się elementy architektury gotyckiej i bogactwo przyrody. Powstały ryc, których tematyką była miłość, przeważnie nieszczęśliwa i tragiczna, często przejawiał się pierwiastek ludowy. W tym czasie pojawiły się pierwsze albumy, gdzie tekst słowny stanowił tylko uzupełnienie ilustr. Pierwszym albumem był w Polsce Zbiór widoków sławniejszych pamiątek narodowych... (1806), rysowany przez Z. *Vogla, a ryto-wany przez J. Freya. Liczne albumy poświęcono krajobrazowi (Tatrom) i portretom, np. Zbiór najpiękniejszych i najinteresowniejszych okolic Galicji (1823, litogr.), Galicja w obrazach (1837-1838, litogr.), Pieniny i Tatry... (1860, litogr.), Wizerunki znakomitych ludzi w Polsce... K. Preka (1829) i M. *Fajansa Wizerunki polskie (litogr.). Z tego okresu datują się też narodziny ilustrowanej książki dla młodzieży, którą zapoczątkował Pielgrzym w Dobromilu (1819-1821) Izabeli Czartoryskiej, ukazujący się przez cały wiek, zawsze w innej szacie graficznej. W 1824 Klementyna Tańska wydawała "Rozrywki dla Dzieci", później wychodził "Tygodnik dla Dzieci", "Dziennik dla Dzieci" i "Skarbiec". Do chwili wprowadzenia litografii do Polski przez J. *Siestrzyńskiego ilustr. były rytowane rylcem
1 akwafortą, czasem miedziorytem punktowanym i akwa-tintą. Litografia wprowadzona w 1818 z łatwością wyparła kosztowny miedzioryt, tym bardziej że przy jego technicznym opracowaniu uciekano się dotychczas do pomocy zagranicy. Poza tym litogr. odpowiadała kanonom sztuki romantycznej: była bardziej malarska, operowała światłocieniem wprowadzającym do ryc. element tajemniczości. Rysowanie na kamieniu litograficznym było rzeczą łatwą, mamy też wiele litografii z tego czasu, przede wszystkim w książkach dla młodzieży, które wyszły z rąk dyletantów. Do pierwszych książek ilustrowanych litografią należą: Dzieje starożytne J. Lelewela (1818, rys. na kamieniu Jan Paweł Lelewel, brat Joachima); Georgiki Wergilego 7 kartą tyt. J. *Piwarskiego, łitografowane przez J. Siestrzyń-skiego; Portrety wsławionych Polaków (1820) rysowane na kamieniu przez W. Śliwickiego w pracowni litograficznej Aleksandra Chodkiewicza, który opracował tekst biograficzny. Wg rys. Piwarskiego wykonane były również
2 litogr. do J.U. Niemcewicza Jana z Teczyna, wyd. u N. *Glucksberga w 1825. J. *Lewicki w 1830 wykonał
3 litogr. odbite w zakładzie litograficznym J.L. Wempiera do powieści F. Wężyka Zygmunt z Szamotuł, wyd. u Gliick-
sberga. Charakterystycznym zjawiskiem dla grafiki poi. XIX w. były pracownie litograficzne. W Warszawie znane były m. in.: Litografia F.L. *Letronne'a, Litografia Teodora Viviera, a potem Juliusza Flecka (tutaj wykonano ilustr. do Pielgrzyma w Dobromilu, 1830, i Życiorysów znakomitych ludzi K.W. Wójcickiego, 1850-1851, oraz liczne ryc. do dzieł podróżniczych), Litografia Banku Polskiego, kierowana przez S. *Oleszczyńskiego, który wprowadził tzw. cynkografię, polegającą na użyciu płyt cynkowych zamiast kamienia i zmienił nazwę zakładu na Cynkografię Banku Poi. (w technice tej wydał 4 roczniki "Alleluja", 1840-1843). Pracowali dla niej Piwarski, W. *Smokowski, W. *Gerson. Miał też zakład litogr. A.F. *Dietrich. W Litografii A. Pecqa i Sp., później Dzwonkowskiego, czynni byli Gerson, *Pillati i Lesser. Najsławniejsza była Litografia M. Fajansa. W Krakowie założyli zakłady Piotr Wyszkowski, Józef Dębski; w Wilnie Józef Ozię-błowski i Maciej Przybylski; we Lwowie *Piller (wykonywał ilustr. dla "Dziennika Mód Paryskich"), *Za-kład Narodowy im- Ossolińskich, Instytut *Stauropigial-ny i Marcin Jabłoński; w Poznaniu K.A. Simon, W. *Kurnatowski, a przede wszystkim Marian Jaro-czyński. Zakład litogr. w Kowarach k/Jeleniej Góry wydawał barwne sztychy krajobrazowe z terenu Karkonoszy. Po powstaniu 1831 wielu grafików poi. wyemigrowało (*Ilustracja polska za granicą) do Francji. W Paryżu powstało wiele dzieł ilustrowanych poi. i fr. Prace te były lepsze niż krajowe, ponieważ fr. drukarnie, zakłady szty-charskie i litograficzne stały na znacznie wyższym poziomie. W 1. 40-tych ilustr. litograficzna, która musiała być osobno wklejana do książki, wyparta została przez drzew, rylcowy (sztorcowy, wynaleziony przez *Bewicka), odbijany razem z kolumną druku i wiążący się ściśle z układem typograficznym książki. Drzew, ten prawie niepodzielnie zapanował w drugiej poł. XIX w. (w pierwszej poł. występował tylko w formie winiet), gdyż był tańszy, wygodniejszy w użyciu i wciąż udoskonalany. W 1. 60-tych zaczęto uzyskiwać drogą galwanoplastyki metalowe kopie drewnianych klocków, które były trwalsze i dawały większą ilość odbitek. Dalsze ulepszenia zastosowano po wynalezieniu fotografii, kiedy przy pomocy emulsji fotogr. zaczęto kopiować zdjęcia z kliszy wprost na deskę. W Warszawie po raz pierwszy drzew, rylcowy zastosował F.K. Dietrich w ilustr. do czasop. "Muzeum Domowe", wyd. przez F.S. *Dmochowskiego w 1. 1835-1836. Pierwszym poi. drzeworytnikiem był W. Smokowski, uczeń Rustema i rytownika Saundersa w Wilnie, słusznie uchodzący za prekursora XX-wiecznego drzew, i pierwszego artystę książki, dzięki ilustr. do dzieł K.W. Wójcickiego Niewiasty polskie (1845) i Obrazy starodawne, Wilkońskiego Ramoty i ramotki (1849), a przede wszystkim do J.L Kraszewskiego Witoloraudy (1846, 50 drzew.). Zasługa Smokowskie-
973
974
ILUSTRATORSTWO
go leży nie tylko we wprowadzeniu nowej techniki drzew, faksymilowego, ale i stworzeniu nowej formy narodowej ilustr. Pierwszym fachowym ksylografem, który tylko wycinał drzew, wg dostarczonych rys., był E. Drążkiewicz, rytując wg rys. F. *Kostrzewskiego (Kraszewskiego Wioska, 1852, i Lenartowicza Lirenka), H. Pillatiego (Tegnera Frytjof, saga skandynawska). Rytował on również drzew, do "Księgi Światła" i "Tygodnika Dustrowanego". Drzew, rozwijał się szybko (ok. 1860) dzięki stosowaniu go w licznie wychodzących rocznikach, almanachach i czasop., np. "Tygodnik Ilustrowany", "Kłosy", "Wędrowiec", ilustrowanych przez najwybitniejszych drzeworytników, jak: J. *Styfi, który twórczością swą objął cały okres rozwoju drzew, aż do pojawienia się drzew, nowoczesnego, Edward Nicz, J. *Holewiński, E. *Gorazdowski, Aleksander Regul-ski. Przenosili oni na klocek dzieła malarskie współczesnych artystów, jak Matejko, Malczewski, J.*Kossak, A.*Gieryjn-ski, J. Brandt, a przede wszystkim *Andriolli, F. *Tegazzo, F. Kostrzewskd. Gorazdowski umiał z wielką wiernością przenosić na klocek rys. M.E. Andriollego (do Pana Tadeusza), Kossaka i Matejki. Spośród wymienionych drzeworytników najwybitniejszy był J. Holewiński, uczeń Styfiego i *Gersona, związany z czasop. "Wędrowiec" i "Kłosy", a od 1891 kierownik artystyczny "Tygodnika Ilustrowanego". Dzięki doskonałemu opanowaniu techniki umiał wydobyć całą skalę tonów, aby transponować na nie walory barwne reprodukowanych obrazów. Wzrost produkcji czasopiśmienniczej i wydawniczej związany z zapotrzebowaniem na ilustr., prowadził do zawodowej specjalizacji stąd łączenie drzeworytników w manufaktury oraz powstawanie wielu zakładów drzeworytni-czych, tzw. drzeworytni (*Drzeworytnie warszawskie). Pierwszą w Polsce był Zakład Muenchheimera, własną drzeworytnię posiadał też "Tygodnik Ilustrowany". Rosnące zapotrzebowanie na ilustr. w pełni zaspokoiło dopiero zastosowanie odbitki fotograficznej, kiedy doszedł do głosu drzew, reprodukcyjny (ilustracyjny), który przyczynił się do szybkiego rozwoju ilustratorstwa poi. Fotomecha-niczne metody do "Tygodnika Ilustrowanego" zostały wprowadzone w 1892 przez T. Jaroszyńskiego. Ok. poł. XIX w. zmieniała się powoli tematyka ilustr. Nie odzwierciedlała już wielkich ideałów i burzliwych namiętności romantyzmu, do ryc. zaczęły wkraczać przede wszystkim scenki z codziennego życia mieszczan, wsi i dworu. Mnożyły się obrazki obyczajowe i ryc. typu reportażowego. W1. 70-tych szczególnie często pojawiała się ryc. o temacie liistorycznym w związku z rozwojem malarstwa historycznego. W 1. 70-tych i 80-tych ilustr. przedstawiała program pozytywizmu, lecz wciąż pozostawał w niej żywy kult narodowej przeszłości. Ilustr. drugiej poł. XIX w. reprezentowana była przez cały szereg wybitnych artystów, jak J. *Kossak, autor rys. do Roku myśliwca W. Pola i szeregu
ilustr. o charakterze narracyjnym, odtwarzających życie szlachty poi. Najpłodniejszym ilustratorem był F. Ko-strzewski, ilustrator czasop. warszawskich, humorysta i satyryk życia obyczajowego Warszawy. Obok niego M.E. Andriolli, który od 1871 zdobył czołową pozycję jako ilustrator. Jego realistyczne ryc. oddawały wiernie tekst słowny, co nie zawsze było dotąd przestrzegane. W 1. 50-tych pojawił się też nowy rodzaj dwujęzycznej, pol.-fr. ilustrowanej książki dla dzieci z fr. ilustr.; z niem. nie korzystano ze względów politycznych. Tematem ilustr. były obrazki z codziennego życia, później o temacie patriotycznym, przyrodniczym, geograficznym itd. Stosowano wszystkie znane techniki. Autorami ilustr. byli: Piwarski, J. *Lewicki, Koss.ak, Andriolli i *Eliasz-Radzikow-ski. W 1861 Muenchheimer zaczął wydawać tygodnik ilustr. "Przyjaciel Dzieci", z którym współpracowali m. in. Gerson, Kostrzewski, Kossak. Pod koniec wieku wyszły Pamiętniki Paska z 8 chromolitogr., 15 drzew. A. *Zale-skiego; z jego ilustr. wydano w 1883 Pamiętniki starego szlachcica J. Laskarisa. Z ilustr. drzeworytniczymi wyszedł też Robinson i Guliwer. W 1. 80-tych w treści ilustr. poi. obraz współczesności zaczął górować nad historyzmem; był on oddany niekiedy w sposób naturałistyczny, co pozostawało w związku z zastosowaniem w ilustracji odbitki fotograficznej. Pierwsze tego typu ilustr. były słabe, poprawę przyniosło zastosowanie kliszy siatkowej. Technika reprodukcji szybko się rozpowszechniała, lecz odbitki 1. 90-tych są nieostre i zamglone, a ilustr. nie przedstawiają artystycznie dużej wartości. Znanymi ilustratorami tego czasu byli bracia Gierymscy, Witkiewicz, *Stachiewicz, który ilustrował w sposób naturałistyczny Dziada i babę Kraszewskiego i Quo vadis Sienkiewicza. Na przełomie XIX i XX w. grafika ilustracyjna Polski uległa wpływom l'art nouveau, secesji i symbolizmu, który odbił się na twórczości S. *Wyspiańskiego i F. *Siedlec-kiego. W Krakowie w środowisku Młodej Polski pierwszym poi. artystą książki na wzór fr. l'artiste du livre był Wyspiański pod wpływem *Morrisa i *Crane'a, inicjatorów reformy zdobnictwa książki i typografii oraz wyeliminowania metod fotomechanicznych. Przełomowe jego znaczenie polega na zespoleniu w jedną całość szaty graficznej i zdobnictwa z treścią książki i stworzenia z niej jednolitego dzieła sztuki. Wyspiański wywarł ogromny wpływ na krakowskie środowisko Młodej Polski. W pionierskiej pracy współdziałała z nim grupa artystów związana z zał. w 1902 stów. Polska Sztuka Stosowana, które swym programem budziło zainteresowanie sztuką użytkową, w tym grafiką książkową. Z kręgu jego sztuki wyszedł J. *Mehoffer, który wytworzył swój własny styl o cechach wybitnie dekoracyjnych, opartych na secesji i symbolizmie. Zdobnictwem książki zajęli się również S. *Dcbicki, Jan Stanisławski, a przede wszystkim J. *Bukowski, wybitny artysta książki,
975
976
ILUSTRATORSTWO
od 1904 kierownik artystyczny drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego. Projektował układy typograficzne książek, zdobniki o motywach ludowy clii dostosowywałje wharzno-nijny sposób do charakteru czcionek i tekstu ilustrowanej książki. Na polu zdobnictwa książki wybili się również E. *Okuń, A.*Procajłowicz, E.*Trojanowski i H.*Uziem-bło. Na terenie Warszawy działał E. Okuń, współpracownik "Chimery" (pod redakcją Z. *Przesmyckiego), z którą związany był również J. Mehoffer, F. Siedlecki i M. Wa-wrzyniecki. Zdobnictwo ich utrzymane było w duchu secesji i symbolizmu. Na polu grafiki książkowej wielkie zasługi położył A. *Półtawski, twórca antykwy poi. (1928). Sztuce książki poświęcił on całą swą działalność, która poszła w kierunku zestrojenia strony typograficznej z ornamentyką. Pierwszą książką złożoną nową narodową czcionką był hymn Jana Kasprowicza Moja pieiń wieczorna w opracowaniu typograficznym Jana Kuglina, w bibliofilskim wyd. (1933). Po odzyskaniu niepodległości w 1918 ogromny rozwój literatury pociągnął za sobą dalszy rozwój ilustr. książki. Wysiłki artystów, grafików i malarzy, drukarzy i wydawców poszły w kierunku stworzenia jednolitej formy i kompozycji książki, układu kolumny i zestrojenia jej ze zdobnictwem oraz ilustr. Sztuka książki była przedmiotem nauki w szkołach sztuk plastycznych w Kra^ kowie i Warszawie. W Szkole Sztuk Plastycznych w Warszawie dział sztuki książki powierzony został pionierom reformy liternictwa i układu typograficznego: A. Półtaw-skiepiu, L. Gardowskiejnu, B. Lenartowi, T. Gronow-skiejnu i W. Jastrzębowskiejnu. Równocześnie zaczęło wychodzić czasop. "Grafika". Nie bez znaczenia były kongresy *Tow. Bibliofilów Poi., które propagowało wydawnictwa artystyczne w całej Polsce. Zbiegło się to równocześnie z wspaniałym rozwojem drzew, zainicjowanym przez W. *Skoczylasa, który już w 1. 1913 1915 rozpoczął nowy okres w grafice, stwarzając nowoczesny poł. drzew, w oparciu o drzew, średniowieczny i ludowy. 20-łecie międzywojenne było okresem największego rozkwitu grafiki poi. i ilustr. książki. Oprócz wydawnictw z oryginalną grafiką artystyczną (były to niekiedy wyd. bibliof ilskie) w większości wydawnictw dominowała dobra, a nieraz znakomita technicznie reprodukcja fotograficzna, czasem kolorowa, uzyskiwana drogą procesów fotochemicznych (klisza siatkowa, *rotograwiura, *światłodruk, *offset). Szczególnie wysokim poziomem odznaczały się wydawnictwa z historii Sztuki i inne wydawnictwa albumowe. Przy pomocy fotografii reprodukowano ilustr. do literatury pięknej wykonywane w różnych technikach, jak akwarela, tusz, kredka, rysunek piórkowy, drzew. Sama fotografia stała się sztuką, osiągając miano fotografii artystycznej. Współdziałali tu najwybitniejsi artyści rekrutujący się z uczniów Skoczyla-sa, członków "Rytu", jak T. *Cieślewski, S. Ostoja-*Chro-stowski, M. Duninówna, W. *Goryńska, J. Konarska,
B. Krasnodębska-Gardowska, T. Kulisiewicz, S. Mrożew-ski, E. *Manteuffel, K. Sopoćko oraz E. *Bartłomiejczyk, W. Borowski, L. Gardowski i W. Wąsowicz, znakomici graficy i ilustratorzy książki. Wybitne zasługi w wydawaniu pięknej książki położył J. *Mortko-wicz, który, podobnie jak *Vołlard w Paryżu, wydając wybitne dzieła literatury poi. wykonanie ilustr. powierzał wybitnym grafikom. W 1. 1922-1925 powstały ilustr. Bartłomiejczyka do Dziada i baby Kraszewskiego, które zostały wycięte wraz z tekstejn na klockach drzeworyrni-czych. Była to pierwsza tego rodzaju edycja po 1918. W kompozycjach okładek i kart tyt. wybili się T. Gro-nowski, E. John, w ilustr. i ekslibrisie S. Ostoja-Chro-stowski. Rozmachem i subtelnością techniki odznaczały się jego ilustr. do wydawnictw o tematyce wojskowej. Na specjalne wyróżnienie zasługują mistrzowskie, pełne finezji ilustr. i elementy zdobnicze w książce J. Maliniaka Tytoń w dawnej Polsce (1933). Wybitnym artystą książki był T. Cieślewski. Przykładem jego artyzmu i specyficznego symbolizmu są zdobniki i inicjały do P. Górskiej Szarego Brata. W swej bogatej twórczości S. Mrożewski stworzył szereg mistrzowskich ilustr. do dzieł literatury poi. i światowej, do Don Kichota Cerwantesa, Króla w złotej masce M. Schwona, Fausta Goethego, Parsivala W. von Eschen-bacha i Boskiej komedii Dantego. Mrożewski, mistrz techniki, stworzył w drzew, własną wizję plastyczną i własną fakturę. Niezwykłą wyobraźnią odznaczają się jego ilustr. do Wielkiego testamentu Villona. Bogata inwencja i błyskotliwa technika nadaje niezwykłej wartości jego dziełom graficznym- flustr. barwna rozwinęła się dzięki udoskonaleniu technik reprodukcyjnych, po wprowadzeniu offsetu, rotograwiury i *hełiograwiury barwnej. Na czoło tych ilustr. wysuwają się prace Z. Stryjeńskiej. Jej samorodny, oryginalny, żywiołowy talent wypowiedział się w kompozycjach ilustrujących Kolędy, Pastorałki, Sieroszewskiego Bajki, Krasickiego Monachomachię, Błakowiczówny Rymy dziecięce, Taniec polski, Muzykę Podhala, ściśle związanych ze sztuką ludową, która jest niewyczerpanym źródłem dla jej fantazji i temperamentu. Ilustr. jej obok ruchu postaci zachwycają bogactwem barwi Poi. ilustr. w okresie międzywojennym; czerpiąc ze sztuki ludowej, umiała stworzyć współczesny styl o wielkim bogactwie treści i pogłębieniu wyrazu stylistycznego. Do wspaniałych książek wyd. w tym czasie przez *Gebethnera i Wolffa należą Chłopi Reymonta z impresjonistycznymi akwarelami barwnymi A. *Kędzierskiego i ornamentem graficznym Z. Kamińskiego oraz Popioły Żeromskiego z ilustr. Borucińskiego i rys. Bartłomiejczyka. Wymienić należy jeszcze ilustr. Z.*Pronaszki do dzieł Zegadłowicza.Okupacja hitlerowska, wyniszczająca kraj i ludzi, zahamowała wspaniały rozwój ilustr. poi. Z chwilą uwolnienia kraju od najeźdźcy dzięki powstaniu państwowych instytucji wy-
977
978
ILUSTRATORSTWO POL. ZA GRANICĄ
dawniczych i czasop. ilustrowanych ilustracja poi. znów zajęła wybitną pozycję w skali światowej, chociaż zmieniła swój styl. Obok tradycjnych sposobów komponowania częściej dochodzą do głosu nurty czerpiące inspiracje z ogólnych założeń rozwojowych współczesnej sztuki europejskiej, głównie fr. (Picasso, Klee, Matisse, Miro). Na ogół odchodzi ona od szczegółowych, realistycznych i natura-listycznych przedstawień, ulegając wpływom surrealizmu, kubizniu czy sztuki abstrakcyjnej. Nie naśladuje, lecz przetwarza w sposób twórczy otaczającą rzeczywistość zgodnie z nowatorskimi prądami w sztuce, faworyzującymi przede wszystkim czynnik intelektualny. W książkach dla dorosłych przeważa rys., a ostatnio nawet drzew., a raczej jego fotograficzna reprodukcja. Drzew, wykazuje skłonności do form mocnych, zdecydowanych, niekiedy wręcz monumentalnych, podczas gdy rys. do kreski lekkiej, delikatnej, finezyjnej, a przy tym bardzo niespokojnej, giętkiej. Rys. szczególnie odpowiada przedstawieniom o treści żartobliwej i satyrycznej. Takie ilustr. spotykamy często na łamach czasop. Rys. łączą związki z luźną grafiką warsztatową, a ilustr. barwną z współczesnym malarstwem. Oba te typy ulegają pewnym tendencjom do syntezy i uproszczeń, plastycznego skrótu i niedomówienia, do ekspresyjnej deformacji, czasem nawet bliskiej karykaturze, do poetyckiej metafory oraz niekiedy daleko idącej stylizacji; czerpią ze sztuki ludowej, naiwnej sztuki dziecięcej, a nawet prymitywnej sztuki ludów pierwotnych. Wielu artystów czynnych na polu ilustr. podjęło działalność w tym zakresie. Do nich należą M. Hiszpańska-Neumann, która zaraz po wyzwoleniu i powrocie z Ravensbriick do Warszawy swoje przeżycia wojenne wyraziła w dramatycznych i ekspresyjnych drzew. Ok. 1950 zajęła się zdobnictwem książki, ujawniając umiejętność wkomponowania drzew. w kolumnę druku. Wydawnictwo "Wiedza" powierzyło Hiszpańskiej zilustrowanie szeregu dzieł powiązanych z tematyką średniowieczną: Górskiej O księciu Gotfrydzie, Villona Wielki testament (1950), Pieśń o Rolandzie, P. Mćri-meego Żakeria, F. Garcia Lorci Wiersze i dramaty oraz Jerma (1951) i Brandstaettera Wojna żaków z panami (1954), S. Undset Legenda o królu Arturze i Rycerzach Okrągłego Stołu (1956) i Legendy o królu Arturze (1957). W drzew, tych poprzedzonych studiami nad romańskimi miniaturami i piętnastowiecznymi drzew. fr. umiała połączyć styl graficzny piętnastowieczny z właściwą sobie głęboką ekspresją. Dramat skrzywdzonych i nieszczęśliwych ludzi wyraziła w ilustr. do wierszy P. Nerudy Zabierają ziemię (1956) i Katorga (1956). Niedola ludzi pokrzywdzonych jest również tematyką T. Kulisiewicza w cyklu Szlemhark, w którym przedstawił z ogromną ekspresją postacie zdeformowane nędzą, pracą i cierpieniem. Dwa cykle Szlembarka wyszły jako teki bez tekstu. Rys. te wykonane w ChRL posłużyły jako
ilustr. do poematu P. Nerudy, podobnie jak i do wierszy A. Ważyka Widziałem Krainę Środka (1956). Do artystów działających przed wojną i kontynuujących swą działalność obecnie należą: Maja Berezowska, ilustratorka Dekamerona Boccaccia (1937), Fraszek Kochanowskiego (1956), R. Kalety Anegdot i sensacji obyczajowych w wieku Oświecenia w Polsce, odznaczająca się żywiołowym temperamentem w połączeniu z pierwiastkiem erotycznym, bogatą fantazją, swobodą i żywością; Ignacy Witz, doskonały ilustrator komedii Goldoniego; O. Siemaszkowa, ilustratorka "Świerszczyka" i Tuwima Wierszy dla dzieci (1954); J.M. Szancer, wybitny ilustrator Pana Tadeusza, Porębowi-cza Pieśni ludowych celtyckich, Faraona Prusa (1962) i Colas Breugnon R. Rollanda (1957); K. Sopoćko; I. Stankiewicz; A. Uniechowski, rysownik, ilustrator "Przekroju", Kan-dyda Woltera, Rzewuskiego Pamiątek Soplicy, M.K. Radziwiłła Preliminariów peregrynacji do Ziemi Świętej, T. Gau-tiera Kapitana Fracasse, który z niezwykłym talentem wczuwa się w minione epoki, operując lekkim rysunkiem lawowanym często barwną akwarelą, podkreślając grote-skowość scen życia codziennego XVIII w. Z młodszego pokolenia wymienić należy B. Zieleńca, A. Kiliana.J. Ko-rolkiewicza, M. Kościelniaka, I. Kuczborską, I. Kuran--Bogucką, K. Latałłę, Z. Lengrena, L. Maciąga, J.S. Mikla-szewskiego, M. Schwartz-Schiera, S. Toepfera, H. Toma-szewskiego. Nie wyczerpuje to listy świetnych artystów, z których każdy wykształcił swój indywidualny styl. Lata po drugiej wojnie światowej są również okresem rozwoju ilustr. dla dzieci, szczególnie dla najmłodszych. Niejednokrotnie ilustratorstwo dziecięce stanowi wyłączną twórczość artystów a nie tylko jej margines. Ilustr. dla dzieci zajmują się: Michał Bylina, Anna Sopińska, Mieczysław Piotrowski, Konstanty Sopoćko, Jan Marcin Szancer, Gabriel Rechowicz, Z jigniew Rychlicki, Olga Siemaszkowa, Antoni Boratyński, Jerzy Srokowski, Zofia Fijałko-wska, Bogdan Zieleniec, Henryk Tojnaszewski, Bogdan Butenko, Janusz Grabiański, Józef Wilkoń i in. Niektórzy z tych artystów ilustrują czasop. "Płomyk", "Płomyczek", "Miś" i "Świerszczyk". Są to przeważnie ilustr. kolorowe pełne poezji i fantazji odpowiadające psychice dziecka. S. Lam: Książka wytworna. 1932. K. Piwocki: Drzeworyt ludowy w Polsce. 1934. Z. Ameisenowa: Rzut oka na współczesną grafikę poi. W: Katalog Wystawy Bibl. Jagiellońskiej. 1939. P. Smolik: Książka i czasop. ilustr. w Polsce w pierwszej poi. XIX w. "Grafika" 1939. P. Smolik: Zloty okres ilustr. poi. w drugiej poi. XIX w. "Grafika" 1939. M. Opałek: Drzeworyt w czasop. poi. XIX stulecia. 1949. A. Banach: O ilustracji. 1950. A. Banach: Polska książka ilustrowana 1800-1900. 1959. K. Czarnocka: Półtora wieku grafiki poi. 1962.
ILUSTRATORSTWO POLSKIE ZA GRANICĄ.
Najwcześniejsze ślady ilustrowanej książki poi. wydawanej za granicą odnoszą się do poł. XVI w., kiedy w 1. 1540-1544 w Bazylei ukazało się dzieło geograficzne S. *Miin-
979
980
ILUSTRATORSTWO POL. ZA GRANICĄ
stera zawierające rozdziały dotyczące Polski, oparte na materiale dokumentacyjnym i ilustracyjnym nadesłanym z Polski. Książka ta miała wiele wydań w różnych językach. Natomiast do pierwszych książek w całości wyd. i ilustrowanych za granicą należy wersja łac. dzieła Aleksandra Gwagnina, wyd. w Spirze w 1. 1578-1581, która została zilustrowana ^drzeworytami zaczerpniętymi z poi. wydaii jego Kroniki, drukowanych w Krakowie. Drugą książką tego typu o tematyce poi. wydaną i zilustrowaną za granicą było dzieło A. *Myliusa, drukarza niderl. pracującego wiele lat w Polsce, który w swej drukarni prowadzonej w Kolonii wydał je w 1594 pt. Principium et Regum Polonorum imagines ad vivum expressae. Książka ta, bogato ilustrowana wizerunkami królów poi., była prototypem dla Icones Neugebauera wyd. we Frankfurcie n.M. w 1. 1620-1629. W 1626 wyszła ona w tłum. niem. pt. Bildnissen... allcr... Fursten und Konigen in Polen i ozdobiona była 44 portretami, wykonanymi w miedzi. Pierwszym poi. ilustratorem pracującym w tym okresie za granicą lył lwowianin J. *Ziarnko, który osiedlony na stałe w Paryżu w pierwszym ćwierćwieczu XVII w. ilustrował cały szereg książek fr., historycznych, politycznych i religijnych, wydawanych we Francji, m. in. La Sainte bibie francaise (Paris 1621) oraz dzieło Pierre de Lancre'a Tableaux de l'Inconstance de mauvais anges ef*demons (Paris 1619). W końcu tego wieku ukazało się wspaniale wydane dzieło, związane z naszymi dziejami, a mianowicie Puffendorfa De rebus gestis a Carolo Gustavo, ilustrowane przez E. *Dahlberga. W XVIII w. ukazały się w Lipsku w wyd. *Grolla Sielanki polskie (1778) ilustrowane 8 *miedziory-tami znakomitego artysty fr., Ch. *Eisena. Jest to najpiękniejszy druk poi. z tego wieku. Upadek polityczny kraju po rozbiorach i w związku z tym trudności wydawnicze ze strony urzędów cenzuralnych państw zaborczych, a także dążenia poi. kół patriotycznych do propagandy sprawy poi. za granicą sprawiły, że w ciągu XIX w. ukazało się na zachodzie Europy szereg cennych wydawnictw ilustrowanych o Polsce. W1.1796 i 1797 ukazały się w Berlinie dwa kalendarze, zawierające dzieje Polski aż do jej upadku, ilustrowane 12 miedzior. D. *Chodowieckie-go, przedstawiającymi ważniejsze wydarzenia z życia niepodległej Polski, a nadto portretami wybitnych Polaków i kostiumami wojska poi. Na krótko przed wybuchem powstania listopadowego, w poł. 1830, Bernard Zajdler, warszawski lekarz, wydał we Florencji dwutomową Storia delia Polonia, ilustrowaną przez artystów wł. 104 miedzior. (w tym kilkanaście kolorowych) oraz 3 mapami i planami. Po upadku powstania listopadowego, w latach Wielkiej Emigracji, tj. w okresie 1831-1871, ilustracja książkowa poi. za granicą znalazła swój własny wyraz kierując się potrzebą propagandy kulturalnej wśród obcych. Emigracja poi. na Zachodzie, pragnąca
zaznajomić Europę z historią i cywilizacją Polski, jej folklorem i geografią, podejmowała szereg wydawnictw bogato ilustrowanych. Ta inicjatywa skupiała wokół poi. książki artystycznej wydawanej za granicą artystów nie tylko poi., ale i obcych. Pierwszym tego rodzaju dziełem było Cent portraits des Polonais et Polonaises (Paris 1832-1834), wyd. z tekstem objaśniającym w j. fr. i niem. przez Józefa Straszewicza z Litwy. Ukazało się w dwóch formatach, folio i duże 8, i zawierało 101 tablic litograficznych wykonanych przez najznakomitszych grafików fr. i poi. W 1834 wyszło to dzieło w j. wł. w Capolago. W tym samym czasie Karol Forster, b. adiutant gen. Kru-kowieckiego, wydał w Paryżu La Vieille Pologne Album historiaue et pohiaue (1833). Album ten zawierał tłum. Śpiewów historycznych Niemcewicza, dokonane wierszem przez najznakomitszych poetów fr. tego okresu, oraz 36 litogr. (sceny historyczne i portrety) artystów fr. tej
Frontispis W. Niewiarowicza do paryskiego wydania Konrada Wallenroda, 1851
981
EWoK 33
982
ILUSTRATORSTWO POL. ZA GRANICĄ
miary, co A. *Deveria i Charlet, oraz poi, głównie Władysława Oleszczyńskiego(brata Antoniego). A. *Olesz-czyński, wybitny grafik poi., wydał w Paryżu w 1833 53 plansze swoich Rozmaitości polskich. W 1. 1835-1842 L. *Chodźko z Ignacym Grabowskim wydali trzytomo-we dzieło La Pológne histotiaue, litterraire monumentale et pittoresque. Liczyło ono ponad 180 litogr. i miedzior. (sceny historyczne, widoki miast i zamków oraz portrety). W 1839 Chodźko wydał sam La Pologne illustrie, liczącą 44 plansze, również ilustrujące dzieje Polski, flustratorami tych wydawnictw byli prawie wyłącznie Polacy, przede wszystkim A. Oleszczyński, A. *Piliński oraz oficer z 1831 Józef Kurowski, K. Hoffman, Ferdynand Chotom-ski i in. W 1841 Leon Zienkowicz wydał w Strasburgu Les Costumes ilu peuple polonais, bogato ilustrowane przez J. *Lewickiego. Było to pierwsze z tego zakresu dzieło poi. autora i poi. artysty. W 1843 A. Oleszczyński wydał w Paryżu Wspomnienie o Polakach, co słynęli w obcych
LES RECITS
gentilhommI polonais
Karta tytułowa B. Zaleskiego do francuskiego wydania Pamiętników Soplicy H. Rzewuskiego, Paryż 1866
i odległych krajach, ozdobione 43 miedzior. W 1850 J. Lewicki wykonał 18 plansz ilustrujących Pamiętniki Paska, wydawane w Paryżu u Drouarda. W 1851 J.*Tysiewicz (pseudonim Władysława Niewiarowicza) wydał w Paryżu Konrada Wallenroda i Grażynę w j. pol.,fr. i ang. i zilustrował te poematy licznymi scenami, wziętymi z ich treści, nadto siedem czy osiem egzemplarzy ozdobił wspaniałymi akwarelami. Tę serię artystycznych wydawnictw zamyka dzieło Księgarni Luksemburskiej W. ^Mickiewicza, który w 1866 wydał tłum. fr. Henryka Rzewuskiego Pamiętników Seweryna Soplicy pt. Les Ricits d'un vieux gentilhomme polonais, ozdobione rytowanymi planszami i rys. w tekście dwu artystów poi. B. *Zaleskiego i M.E. *Andriollego. Powyższa seria wydawnictw artystycznych ujawniła szereg artystów poi. pracujących za granicą. Obok Śwspomnianych wyżej wystąpiły nowe talenty, jak Lucjan Stypułkowski, Józef Kondratowicz, Ignacy Budziłowicz, Jan Antoni Szreter, Cyprian Norwid, a przede wszystkim w 1. 1858-1864 na terenie Wiednia Artur Grottger. Wszyscy oni zostawali pod silnym wpływem sztuki ilustracyjnej fr., która w tym okresie doszła do wysokiego poziomu. Nazwiska ich związane są z wielkimi wydawnictwami fr. ilustrowanymi, jak "Caricature", "L'Univers", "Monde Illustre", "Illustration", "Le Gau-lois", "L'Autographe", aż do "Gazette des Beaux Arts" włącznie. Grottger współpracował z wiedeńskim "Musse-stunden", "Illustrierte Zeitung" i z wydawanym w Wiedniu pismem artystycznym poi. "Postęp". L. 1870-1871 skończyły ten okres rozkwitu poi. sztuki ilustracyjnej za granicą nie tylko pod wpływem wypadków politycznych, wojny fr.-niem., która położyła kres Wielkiej Emigracji, ale i wobec tego, że był to rok zgonu J. Lewickiego (rozstrzelanego w dniach Komuny Paryskiej) oraz rok wycofania się z pracy artystycznej A. Oleszczyńskiego, obu najwybitniejszych ilustratorów poi. Wielkiej Emigracji, oraz rok śmierci największego wydawcy książki ilustrowanej poi. za granicą, L. Chodźki. Okres 1872-1918 różnił się od poprzedniego przede wszystkim tym, że artyści polscy ilustrowali głównie wydawnictwa miejscowe, tj. obce, ponieważ książki poi. wychodziły za granicą rzadko wobec rozwijającego się coraz bardziej ruchu wydawniczego w kraju. Ilustratorzy poi. działający na obczyźnie zaliczali się wówczas do trzech grup: byli to albo potomkowie Wielkiej Emigracji, albo artyści przybywający na krótko na studia lub dla zarobku, albo wreszcie ci, którzy przybywszy na krótko, osiedlali się na stałe za granicą, przede wszystkim w Paryżu, który był wówczas stolicą świata artystycznego. Do pierwszych należeli w końcu XIX w. Konstanty Piliński (pseud. Kotek), Andrzej Słomczyński (pseud. Słom), Edmund Zier oraz graficy i litografowie: Antoni Lech Szretter, Kazimierz Barci-kowski, Antoni Konarski, Zuzanna Alicja Zaborowska
983
984
ILUSTRATORSTWO POL. ZA GRANICĄ
i Leon Rudnicki, ilustrator L'art dans la decoration extłrieu-re du livre Octave Uzana, wyd. w 1898. Drugą grupę artystów reprezentowali (w Paryżu) Józef Chełmoński, który działał w 1. 1876-1889, Henryk Piątkowski (1875-1879) i Stanisław Reychan (1884-1890). Do Paryża także zaproszony został przez wielkie firmy wydawnicze po śmierci L. *Dorego Michał E. Andriolli, autor ponad 600 ilustracji wykonanych w 1. 1883-1887 do dzieł Szekspira, Hugo, Dumasa, Gautiera, Coopera i Dickensa. Na łamach "Illustration", "Monde Illustre" i "The Graphic" zamieszczał swoje rysunki A. *Kamieński. W "Wiedniu pracował w 1. pierwszej wojny światowej Leonard Win-terowski. Do artystów, którzy osiedlili się na stałe w Paryżu należeli: Paweł Merwart od 1878 r. ilustrujący czasopisma, dzieła podróżnicze i naukowe, Feliks *Jasiński, od 1882 współpracownik "Gazette des Beaux-Arts". W 1888 "Dlustration" sprowadziła Cz. *Jankowskiego, który przez 40 lat pracował dla polskich i obcych wydawnictw. W pocz. XX w. zamieszczał swoje rysunki w humorystycznych pismach "Assiette au Beurre" i "Rire" karykaturzysta Ostoya-Soszyński. Quo vadis i Pójdźmy za nim Sienkiewicza oraz Odyseję Homera ilustrował w Paryżu J. *Styka. Książki ilustrowane o tematyce poi. pojawiły się pod koniec omawianego okresu. W Wiedniu Franciszek Bondy i Maurycy Perles wydali bogato ilustrowaną historię Polski i literatury polskiej. Paryskie wydawnictwa Flammariona, Tallandiera i Carringtona ogłosiły tłumaczenia literatury polskiej powieściowej (przede wszystkim Sienkiewicza), ilustrowane przez artystów francuskich. W 1904 Antoni Potocki wydał ilustrowaną La Po-logne contemporaine, w 1913 w firmie Leroy ukazało się dzieło A. Malibrana L'armee du Duchi de Varsovie, ozdobione 48 tablicami i 24 winietami J. ^Chełmińskiego. Wydawnictwo L'Art et Les Artistes wydało bogato ilustrowaną (150 rycin w rekście) La Pologne immortelle, a w 1918 u G. Gresa wyszła Opieńskiego La Musiąue pohnaise, essai historique, z winietami i rycinami B. Czarko wskiego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego książka poi. popularyzowana była za granicą przez powstały w kraju Instytut Propagandy Sztuki. Oprócz tego poi. grafikę książkową reprezentowali artyści poi. mieszkający stale za granicą, zwłaszcza we Francji, oraz przybyli tu na studia w powstałej w Paryżu (1925, pod dyrekcją Józefa Pankiewicza) filii krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Rok wcześniej zostało utworzone, również w Paryżu, *Polskie Tow. Przyjaciół Książki, będące m. in. terenem krzyżowania się prądów rodzimych z tendencjami zachodnioeuropejskimi w dziedzinie sztuki książkowej. Jego wydawnictwa ilustrował mieszkający stale w Paryżu Konstanty Brandel; Tadeusz *Makowski był autorem oprawy graficznej poezji Z.L. Zaleskiego, T. Czyżewskiego oraz książek F.R. Rodisa, Mereżkow-
nsa czj-
Drzeworyt T. Makowskiego z karty tytułowej Pastorałek T. Czyżewskiego, Paryż 1925
skiego i G. Girarda. Karol Mądral ilustrował Orlanda Szalonego Tassa (1921), Władysław Jahl Don Kichota Ceryantesa, M. Kisling książki A. Therivea (1929), Eugeniusz Żak La Porte lourde R. Moranda (1929), Adam Styka dzieła P. Lottiego, Sienkiewicza i in. Ilustracją książkową zajmowali się również Janusz Nawroczyński i Józef Pankiewicz. Po 1920 działali we Francji Franciszek Prochaska, Artur Szyk (ilustrator P. Benoita i G. Flauberta), Ksawery Koźmiński (ilustrujący wydawnictwa "Les Amis de la Pologne") Kazimierz Cykowski, Józef Hecht (ilustr. do Contes de Perrault w 1928) oraz Janusz Tłomakowski, kierownik artystyczny miesięcznika "Les Amis de la Pologne". Od 1928 do 1936 pracował najpierw w Paryżu, potem w Amsterdamie i Londynie Stefan Mrożewski, autor drzeworytów do Don Kichota Cervantesa, Le roi au mas-que d'or Schwoba, Une aventure a Sidon Sienkiewicza, Histoire de saint Louis Joinville'a, Le Testament de Francois Villon i wiele innych; w 1938 stworzył plansze do Legend polskich oraz Legend Warszawy. We Florencji działała w 1.
985
986
ILUSTRATORSTWO POL. ZA GRANICĄ
wicz, Aleksander Werner, Tadeusz Wąs, Marian Kościałkowski; na terenie Wielkiej Brytanii Feliks Topolski, Wojciech Jastrzębowski, Marek Żuławski, Oktawian Jastrzębski, Maria Grocholska; na terenie Stanów Zjednqpzonych Walter Krawiec, Zdzisław Czer-mański, Artur Szyk i in. Na terenie Francji okupowanej w warunkach konspiracyjnych kontynuował pracę Samuel Tyszkiewicz, który ze swej Oficyny przeniesionej do Nicei wypuścił w 1. 1941-1946 ponad 20 tomików. Zakończenie wojny i stabilizacja życia przebywających na emigracji artystów, którzy znaleźli się na wszystkich kontynentach świata, stworzyły nowe możliwości dla ich pracy w dziedzinie pięknej książki i ilustracji. Z dawnych artystów, kontynuujących swoje dzieło, wymienić należy następujących: Stefana Mrożewskiego w Kalifornii, Franciszka Prochaskę we Francji, Zygmunta Turkiewicza, Feliksa Topolskiego, Mariana Szyszko Bohusza w Wielkiej Brytanii, Anatola Giersa w Buffalo. Pojawiło się wiele nowych talentów, których działalność ilustratorska
SZKI C E /-:z w. A L-K
MARIA PAWLIKOWSKA-TASNOR2EWSKA
Szkice Z. Turkiewicza wyd. w Rzymie 1944
1928-1939 oficyna zasłużonego artysty książki S. *Tysz-kiewicza i jego żony Marii. W okresie tym wyszło tam 20 wysokich rangą artystyczną wydawnictw. Lata 1939 -1945 to drugi okres wielkiej emigracji politycznej. Wypadki wojenne wyrzuciły poza granice Polski wielu artystów, którzy w dwudziestoleciu międzywojennym działali w kraju w dziedzinie grafiki i ilustracji. Znalazłszy się w szeregach wojsk polskich na obczyźnie, talent swój oddali na usługi wielu wydawnictw periodycznych i książkowych, związanych z wojną. Z wielkiej liczby artystów należy wymienić kilku: Marian Walentyno wicz i Aleksander Żyw dali się poznać w publikacjach obozu Coetquidan we Francji w 1940 oraz jako ilustratorzy I Dywizji Pancernej 1944/1945; Edmund Ernest Kosmoski w szeregach I Dywizji Grenadierów we Francji w 1940; w wydawnictwach wojskowych na Bliskim Wschodzie w 1942-1943 wystąpili Zygmunt Kowalewski i Edmund Matuszka, w II Korpusie we Włoszech Zygmunt Turkiewicz, Stanisław Westfale-
OHCYNA POETÓW I MALARZY '; ' I ON DYN 1956
Wyd. londyńskiej Oficyny Poetów i Malarzy: M. Jasnorzewska--Pawlikowska, Ostatnie utwory, 1956
987
INCIPIT
skoncentrowała się wokół wielkich wydawnictw poi. i zagranicznych. W Wielkiej Brytanii na czoło wysuwała się Oficyna Poetów i Malarzy, która od 1950 wydała 98 tomów poezji i prozy ilustrowanych przez 15 artystów; wydawnictwo "Veritas" skupiło działalność 13 artystów; firma B. Świderski Ś 6 grafików; Polska Fundacja Kulturalna 13 artystów. Księgarnia Polska w Paryżu wydała szereg publikacji pod egidą Stanisława *Lama (zm. 1965). Piękną grafiką okładek, obwolut i tekstów zasłynęli: Janina Chrzanowska, Stefan Baran, Aleksander Werner, Adam Kossowski, Danuta Laskowska, Irena Ludwig, Tadeusz Orłowicz, Tadeusz Terłecki i in. W tym zespole specjalną uwagę zwraca twórczość Stanisława Gliwy, który w swej Oficynie w Southehend on Sea w Wielkiej Brytanii kontynuuje dzieło bibliofilskie Samuela Tyszkiewicza, zm. we Florencji w 1954.
IMHOFF (Im Hof )Johann Rudolf, księgarz z Bazylei, działający ok. poł. XVIII w. Od 1760 I. wprowadził katalog składowy, na podstawie którego można go uznać za jednego z pierwszych nowoczesnych antykwariuszy. Oprócz wydawanych przez siebie książek oferował klientom również nabyte przez siebie dzieła.
IMIONNIK zob. ALBUM AMICORUM. IMPRESSOR zob. DRUKARZ.
IMPRIMATUR (łac. = wolno drukować): 1. Appro-batur, pozwolenie autora lub redakcji (po dokonaniu ostatniej korekty) na rozpoczęcie druku dzieła. 2. Formuła (wraz z datą i podpisem) zezwolenia władz kościelnych na druk książki, zwykle religijnej; często pod nią umieszczano formułę "Nihil obstat" (dosł. "nic nie stoi na przeszkodzie"), również z datą i podpisem, będącą zezwoleniem *cenzury kościelnej.
IMPRIMERIE ROYALE (Drukarnia Królewska), obecnie Imprimerie Nationale (Drukarnia Narodowa), zał. w Paryżu za radą kardynała A.J. *Richelieu w 1640 przez Ludwika XIII, mieściła się w galeriach Luwru, na parterze. Zadaniem jej było drukowanie rozporządzeń wychodzących z kancelarii królewskiej, dzieł treści religijnej i literatury świeckiej. Pierwszym kierownikiem został S. *Cramoisy. Drukarnia posiadała bogaty materiał typograficzny, m. in. gr. czcionki wykonane ok. poł. XVI w. na polecenie *Franciszka I (*Druk grecki) i pisma orientalne. Głównym dziełem pierwszego okresu była *Biblia polyglotta z 1645. Następcą S. Cramoisy'ego był wnuk jego, Marbre Cra-moisy, a od 1691 kierownictwo objął Jean Anisson, inicja-
tor nowego kroju pisma Romain du Roi, rytego przez Ph. *Grandjeana. *Anissonowie prowadzili I.R. do 1793. W 1692, na polecenie Ludwika XIV, opracowanie całego nowego zasobu typograficznego powierzono Ph. Grand-jeanowi. Prace ciągnęły się do 1745; wykonano wówczas 21 kompletów czcionek. Po śmierci Grandjeana (1714) prace prowadził jego uczeń Jean Alexandre. W 1727 *od-lewnię królewską połączono z drukarnią. Druki I.R., wyjątkowo piękne i okazałe, bogato zdobione, wsławiły drukarnię w całej Europie. W okresie wielkiej rewolucji I.R. jako drukarnia rządu rewolucyjnego drukowała wyłącznie akta urzędowe. Pod różnymi nazwami (Imprimerie: Nationale, de la Republique, Imperiale, ponownie Nationale) drukarnia ta przetrwała do dziś.
A. Bernard: Histoire de VImprimerie Royale du Loiwre. 1867.
IN ALBIS zob. IN GRUDO.
IN CONTINUO (łac. = nieprzerywanie), tekst złożony w jednym ciągu, bez *akapitów. Zob. też Korekta.
IN CRUDO (łac. = w stanie surowym; krudy, in piano, in albis,), książka lub czasop. w postaci zadrukowanych i nie sfalcowanych (*Falcowanie) arkuszy. Taka postać książki oddana do handlu księgarskiego była szczególnie popularna w XVI i XVIII w. Termin I.c. ma częste zastosowanie do arkuszy nie sfalcowanych całego *na-kładu, natomiast In albis ŚŚ do poszczególnych egzemplarzy książki.
INCIPIT (łac. = zaczyna się): 1. W rpsach średniowiecznych formułka umieszczona na pocz. tekstu i zawierająca imię autora oraz tytuł dzieła, a zaczynająca się zwykle od słowa "incipit". Stosowana była również na początku poszczególnych części dzieła (ksiąg, rozdziałów). I. często wyróżniony jest graficznie lub kolorystycznie. 2. Początkowe wyrazy lub pierwsze zdanie tekstu, zwane też inaczej initium (łac. = początek). I. -w tym znaczeniu jest podstawowym elementem identyfikacyjnym dla ustalenia tożsamości tekstów, które w rpsach często występują bez podania autorów i tytułów, bądź też pod tytułami mylnymi lub przekręconymi. Toteż podawanie I. jest niezbędne przy opisywaniu rpsów średniowiecznych w *katalogu. Duże znaczenie jako pomoc przy identyfikacji tekstów mają publikacje wykazów I. Ważniejsze z nich: M. Vatasso, Initia Patrum aliorumaue scriptorutn ecdesiasticorum latinorum, 1906-1908; A.G. Little, Initia operum latinorum quae saeculis XIII, XIV, XV attribuuntur, 1900; U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, 1892-1920; P. Glorieux, Ripertoire des
990
INDEKS
maitres en thdologie de Paris au XIII siecle, 1933; L. Thorn-dike, P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in lałin, 1937; F. Stegmiiller, Repertorium com-mentariorum in Sententias Petri Lombardi, 1947; H. Walter, Initia carminum ac versuum Medii Aevi posterioris latinorum, 1959. Zob. tab. 46(2).
INDEKS: 1. (Titulus) zob. Tytuł dzieła.2. Zob. Matrykuła. 3. (Skorowidz), spis pomocniczy, zestawiający według określonej kolejności elementy treściowe lub formalne wydawnictwa i kierujący za pomocą umownego wskaźnika (najczęściej liczbowego) do właściwego miejsca (strony, paragrafu) w tekście.
I. do książki i czasopisma zestawia wybrane elementy ich zawartości. I.alfabetyczny (stosowany w cza-sop.) wykazuje w szeregu abecadłowym nazwiska autorów prac, niekiedy wraz z tytułami prac, nazwiska współpracowników, tytuły prac anonimowych i zbiorowych. I. autorów (autorski) wykazuje w szeregu abecadłowym nazwy autorów cytowanych oraz autorów prac zawartych w publikacji. Ś I. biograficzny wykazuje w szeregu abecadłowym nazwy omawianych w książce osób, często wraz z najważniejszymi danymi biograficznymi. I. krzyżowy wykazuje w szeregu abecadłowym tematy, nazwy autorów oraz tytuły prac zawartych w wydawnictwie. I. nazw geograficznych wykazuje w szeregu abecadłowym nazwy omawianych lub wymienianych w publikacji jednostek geograficznych. I. nazw osobowych (osobowy) wykazuje w szeregu abecadłowym nazwy osób omawianych, wymienianych lub cytowanych w publikacji. I. rzeczowy wykazuje w szeregu abecadłowym tematy występujące w tekście książki (np. nazwy przedmiotów, pojęć, zagadnień, osób, instytucji). I. tytułów wykazuje w szeregu abecadłowym tytuły dzieł lub czasop. cytowanych w książce. I. wyrazowy zestawia omawiane w tekście wyrazy lub ich części składowe (np. sufiksy).
I. do katalogu bibliotecznego systematycznego zestawia tematy (zwykle hasła działów, poddziałów klas dalszych stopni) w układzie abecadłowym.
I. do *bibliografii zestawia elementy opisu bibliograficznego materiałów zawartych w zrębie głównym bibliogr. I. alfabetyczny wykazuje w szeregu abecadłowym nazwiska autorów, nieraz z tytułami prac, nazwiska współpracowników, tytuły prac anonimowych i zbiorowych oraz wydawnictw ciągłych. I.autorów (autorski) / wykazuje w szeregu abecadłowym nazwy autorów i współautorów prac zawartych w bibliogr. I. chronologiczny zestawia piśmiennictwo według chronologii wydawniczej lub piśmienniczej prac opisanych w bibliogr. I. językowy zestawia piśmiennictwo według
991
języków. I. klasowy zestawia piśmiennictwo według nazw dziedzin (klas) ułożonych abecadłowo. I. krzyżowy jest połączeniem indeksu alfabetycznego z przedmiotowym (wykazuje w jednym szeregu abecadłowym autorów, tytuły oraz tematy prac zawartych w bibliogr.).I. nazw geograficznych wykazuje w szeregu abecadłowym nazwy jednostek geograficznych (miejscowości, krajów itd.) występujących w tytułach prac lub adnotacjach.
I. nazw osobowych (osobowy) wykazuje w szeregu abecadłowym nazwy autorów prac, współpracowników oraz osób będących przedmiotem opracowania. I. przedmiotowy wykazuje w szeregu abecadłowym tematy prac opisanych w bibliogr. I. systematyczny wykazuje piśmiennictwo w układzie logicznym działów i poddziałów według jakiejś przyjętej klasyfikacji.
I. tytułowy wykazuje tytuły prac zamieszczonych lub omawianych w zrębie głównym bibliogr. (np. w bibliogr. literackich, teatralnych, księgarskich).
I. są przedmiotem dwu polskich norm: PN-64/N-01172. Przepisy bibliograficzne. Indeksy w układzie abecadłowym do książek oraz PN-57/N-01159 Przepisy bibliograficzne. Indeksy w układzie abecadłowym do bibliografii. Zob. też Frakcja, Indeksy-mechanizacja.
Z. Stasiewska: Indeksy i inne spisy pomocnicze do bibliografii. W: Metodyka bibliograficzna. 1963. Z. Stasiewska: Indeksy do książek. 1964.
INDEKSY MECHANIZACJA. Metodę maszynowego opracowywania indeksów do *bibliografii, zapoczątkowaną w St. Zjednoczonych, zaczęto stosować szerzej dopiero w ostatnich latach. Zapisy indeksowe do bibliografii przy zastosowaniu odpowiedniego kodu są nanoszone na *karty dziurkowane, do selekcji maszynowej lub *taśmy dziurkowane, skąd przenoszone są na taśmy magnetyczne. Zakodowane zapisy indeksowe porządkuje się automatycznie przy pomocy maszyn elektronicznych, a następnie ułożony w ten sposób indeks drukuje się również automatycznie. Taką metodą są opracowywane indeksy autorskie, przedmiotowe lub indeksy wyrazów głównych (np. skorowidz do "Index Medicus", ok. 125000 poz. rocznie). Dość szerokie zastosowanie znalazła metoda zwana Key-Word--In-Context Indexing (KWIC-Indexing), opracowana w 1958 przez H.P. Luhna, w której maszyna elektroniczna automatycznie zestawia z taśmy magnetycznej indeksy na podstawie wyrazów występujących w tytułach dokumentów, po uprzednim zakodowaniu tytułów na kartkach dziurkowanych lub taśmie dziurkowanej. Metodę tę zaczęły stosować wielkie *bibliografie bieżące, np. (jako pierwsza, od 1960) "Chemical Titles" (rocznie ok. 70000 poz.), "Biological Abstracts" i in. System ten znalazł również zastosowanie m. in. w ZSP^R (indeksy do bibliografii Riefieratiwnyj Żurnał) i w NRD, gdyż redukuje
992
INDEKS LIBRORUM PROHIBITORUM
husyckich i cyrylickich (te ostatnie, drukowane przez Sz. *Fiola, zostały zabronione w 1492), a w XVI w. do luterskich (postanowienia Zygmunta Starego w 1. 1520, 1522 i późniejsze). Zakazy w XVI w., łącznie z rozporządzeniami trydenckimi, nie były właściwie respektowane. Pomyślniejsza dla Kościoła sytuacja nastąpiła za Zygmunta III Wazy: w 1603 w Krakowie został wyd. przez bpa Maciejowskiego pierwszy poi. I.l.p., do którego dołączony był wykaz kilkudziesięciu zabronionych autorów poi. W 1604 podobny wykaz wydał w Zamościu bp Zamoyski, a w 1617 w Krakowie bp Szyszkowski. Obydwa te wyd. I.l.p. rozszerzyły jeszcze listę zakazanych książek poi. sporządzoną przez Maciejowskiego. Zabronione były m. in. utwory Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Szymona Budnego, Mikołaja Reja, Marcina Bielskiego, Erazma
3 fragm. indeksu zestawionego metodą Key-Word-In-Context ilustrujące umiejscowienie zdania: Punched card and machinę
w dużym stopniu pracę człowieka, skraca wielokrotnie czas publikowania indeksu oraz zmniejsza ilość możliwych pomyłek.
J. Markus: State of the art of published indexes. "American Doc." 1962 nr 4. S. Artandi: A sekctwe bibliographic survey oj automatu indexing methods. "Special Libr." 1963 nr 10. Ś M.E. Stevens: Automatic indexing. A state-of-the-art report. 1965. Ś M. Fischer: The KWIC Index concept. A retrospectwe view. "American Doc." 1966 nr 2.
INDEX LIBRORUM PROHIBITORUM, spis książek, których czytanie jest zabronione przez Kościół katolicki. Istnieje I.l.p. ogólny (rzeczowy) podający typy książek oraz szczegółowy (imienny) wyliczający autorów i tytuły. Pierwszy I.l.p. ukazał się w 1559, po soborze trydenckim, ostatni w 1948 z dodatkiem w 1959. W 1. 1571-1917 działała w Watykanie Kongregacja Indeksu; obecnie jej kompetencje przejęło Święte Oficjum. Tradycja I.l.p. w Kościele sięga czasów biblijnych, a pierwszym oficjalnym zakazem były objęte pisma Ariusza (325). Najstarszy katalog ksiąg zakazanych znany jest pod nazwą Decretum Gelasianum (496). Obecnie I.l.p. zawiera około 5000 tytułów.
Polska. Pierwowzorem Ll.p. były postanowienia biskupie i królewskie, odnoszące się w XV w. do książek
I N D E Ś X
LIBRORU
PROHIBITORUM
SJNCTISilMI DOMINI N0STR1 '
BENEDICTI XIV.
PONTIFICIS MAXIMI
/ u s s u Recognitus, atque edłtus.
CUM SUM
iriGtS PRin
Ś-
" Ś
I
R O M JE M. DCC. LVm.
Ex Typographla Rey. - Camers Apoftoiicte >
Frontispis Indeksu z i. 1758
993
994
INDIE
Glicznera, Jana Seklucjana. Chociaż uważa się, że postanowień tych nie przestrzegano dokładnie, zwłaszcza od XVIII w., książki wykazane w I.l.p. są często wielką rzadkością, co świadczy o oddziaływaniu I.l.p. w naszym kraju.
Zob. też Cenzura.
J. Keller: Zakaz i cenzura książek w Kościele. W: Studia z dziejów Kościoła Katolickiego. 1961 nr 2.
INDIE. Na ogólną liczbę ludności 498680000 ilość bibliotek w 1961: narodowa 1, szkół wyższych 59, specjalnych 209, powszechnych 1211 (w 1960). Wydano w 1966: książek 10617 tyt., w tym przekładów 840; czasopism 8640 tyt., w tym gazet 601.
Bibliografia. Od 1958 Biblioteka Narodowa w Kalkucie wydaje bibliogr. bieżącą ogólną "Indian National Bibliography" (kwartalnik z rocznymi *kumulacjarni) w dwóch częściach, z których jedna rejestruje wydawnictwa urzędowe. Tytuły czasop. notowane są w Nifor Guide to Indian Periodicah (ostatnie wyd. w 1956). Wykazuje je również Catalogue of Periodicah, Newspapers and Gazettes, opublikowany w 1956 przez Bibliotekę Narodową. Zawartość najważniejszych czasop. naukowych, broszur i dysertacji rejestruje miesięcznik "Bibliography of Scientific Publications of South and South-East Asia".
J. Saha: Problems and prospects of bibliographical organization in India. "Annals of Libr. Science" 1962 nr 1.
Biblioteki. Pomimo wielowiekowej tradycji piśmiennictwa bibliotekarstwo w nowożytnym znaczeniu tego słowa powstało dopiero w pocz. XIX w., gdy w Kalkucie dla potrzeb miejscowych Anglików zgromadzono sporą ilość książek. Stały się one podstawą zał. w 1836 Biblioteki Publicznej (Public Library). Z tej biblioteki i innych zbiorów powstała Biblioteka Imperialna (The Imperiał Library of India), o księgozbiorze przede wszystkim ang., otwarta w 1903 staraniem lorda Curzona. Po uzyskaniu przez I. niepodległości (1947) liczyła 350000 wol. i została przekształcona w Bibliotekę Narodową. Obecnie stara się uzupełnić swe zbiory w zakresie indo-logii i literatury obcojęzycznej nieangielskiej. W XIX w. powstały -w I. pierwsze uniwersytety, przy których zorganizowano bibl.; najstarsze (1857) znajdują się w Bombaju i Madrasie. Bibliotekarstwo jako zawód ustaliło się w I. w 1910, kiedy przybył tam W.A. Bordon, bibliotekarz amer., uczeń M. *Deweya. Położył on wielkie zasługi dla bibliotekarstwa powszechnego: zorganizował pierwszą sieć biblioteczną w mieście Baroda i rozpoczął szkolenie bibliotekarzy. Bibl. w I. zmodernizował wybitny teoretyk i praktyk Ranganathan.
Directory of special and research libraries in India. 1962. P.N. Kaula: Documentation actiuity in India. "Revue Intern, de la Doc." 1962 nr 4. S. Parthasarathy: Insdoc and its regional actwities. "Americ. Doc." 1962 nr 3. "The Library World" 1962 nr
741 Librarianship in India. A special. Issue. Documentation and its facets. Ed. S.R. Ranganathan. 1963. Denelopment of libraries in the new India, Ed. N.B. Sen. 1965.
Dokumentacja. Początki zorganizowanej służby dokumentacyjnej wiążą się z utworzeniem w Delhi w 1952 z pomocą *UNESCO ogólnokrajowego Naukowego Ośrodka Dokumentacji (Indian National Scientific Documentation Centre, INSDOC), podległego Prądzie do Badań Naukowych i Przemysłowych (Council of Scientific and Industrial Research). Ośrodek, zajmujący się dokumentacją w dziedzinie nauk ścisłych i techniki, opracowuje i publikuje bibliogr.: "Insdoc List of Current Scientific Literaturę" (bibliogr. artykułów z ok. tysiąca czasop. zagranicznych; od 1954 dwa razy w miesiącu); miesięczną "Bibliography of Scientific Publications of South and South-East Asia" (1956-1964); w 1. 1949-1955 wydawnictwo to pt. "Bibliography of Scientific Publications of South Asia" było publikowane przez ośrodek południowo-azjatycki UNESCO w New Delhi; miesięczną bibliogr. analityczną "Indian Science Abstracts" (od 1965; w 1935-1939 pod tymże tytułem wyd. przez National Institute of Sciences of India). INSDOC prowadzi *katalog centralny czasop. naukowych w płd. Azji (w 1953 publikacja Union Catalogue oflearnedperiodicah in South Asia), pośredniczy w wypożyczaniu z instytucji krajowych i zagranicznych, prowadzi służbę reprograficzną (*P>xprografia) i przekładową, stanowi depozytorium indyjskich sprawozdań naukowych (publikowanych i nie publikowanych) oraz dysertacji uniwersytetów indyjskich z dziedziny nauk przyrodniczych, prowadzi działalność naukową i wydawniczą (m. in. od 1954 publikuje kwartalnik "Annals of Library Science"). Jest członkiem krajowym FID oraz prowadzi sekretariat istniejącego przy nim Komitetu Ogólnej Teorii ^Klasyfikacji. W 1961 był organizatorem międzynarodowego seminarium poświęconego organizacji dokumentacji w krajach płd. i płd.-wsch. Azji. W stadium organizacji jest sieć regionalnych ośrodków dokumentacji. INSDOC zorganizował taki ośrodek w Ben-galore (projektowane są także w Kalkucie, Bombaju i w Madras). Poza INSDOC istnieje kilka centralnych ośrodków informacyjnych dla niektórych dziedzin, m. in. dla rolnictwa, wojskowości, budownictwa, statystyki, pracy, pedagogiki (publikacja periodyczna "Indian Edu-cation Abstracts"). Inne instytucje zajmujące się problemami dokumentacji: Komitet Dokumentacji istniejący od 1947 przy Indian Standards Institution; Stów. Bibliotek Specjalnych i Ośrodków Informacji (Indian Association of Special Libraries and Information Centres-IASLIC), utworzone w 1955 w Kalkucie, organizuje ogólnokrajowe konferencje i seminaria naukowe, prowadzi działalność reprograficzną i przekładową, wydaje kwartalnik "IASLIC Bulletin" (od 1955); Ośrodek Badań i Szkolenia (Docu-
995
996
INDIE
mentation Research and Training Centre), utworzony w 1962 przy Indian Statistical Institute w Bangalore, zajmuje się szkoleniem dokumentalistów (roczny kurs dla posiadaczy stopni uniwersyteckich.) oraz organizowaniem badań nad metodyką i techniką dokumentacji; jest współwydawcą kwartalnika naukowego "Library Science with a Slant to Documentation" (od 1964). Prawie wszystkie poczynania w dziedzinie organizacji i rozwoju dokumentacji w I. są związane z osobą S.R. Ranganathana, współczesnego bibliotekarza indyjskiego.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Publikacje są głównie w j. ang. (urzędowym) oraz w 15 j. regionalnych (m. in. hindi, marathi i gujarati). Książki w j. marathi zaczął drukować w 1817 Thomas Graham. Jego uczeń Hindus Ganapat Krishnaji skonstruował własną drukarnię, w której w 1836 wydał pierwszą gramatykę j. marathi. Dalszymi wydawcami byli: Appa Ram, Tract Society, Pandurang Joshi Prawaskar, a po 1840 Bombay Native Schools-Book i School Society. Następnie rozwinęły się większe wydawnictwa: Nirnaya-Sagara Printing Press i in. Do większego zainteresowania książką, a w związku z tym do rozwoju księgarstwa w znacznym stopniu przyczynił się rozwój bibliotek i szkolnictwa. W 1. 40-tych zaczęto zwracać uwagę na estetykę wydawnictw. Pierwsze księgarnie były jednocześnie punktami sprzedaży materiałów piśmiennych i drogeryjnych, co było koniecznością ekonomiczną ze względu na niskie rabaty, zaś księgarze przeważnie byli też wydawcami. Na przełomie XIX i XX stulecia książka indyjska zaczęła zdobywać nowe rynki zbytu, głównie Środkową Azję. Przyczyniły się do tego znane firmy księgarskie, jak w Bombaju: Sahi-i-Fatchul-Kerim, Mohamedi (z filią w Delhi), Safdari, Nasir, Mu-zafari, Kerimi; w Delhi: Monsi Nul-Kiswar, Nizani, Intizani, Iftechar. Nakłady książek w j. urzędowych (ang., hindi) wynosiły 2000-3000 egzemplarzy, w regionalnych 1000-1600 egzemplarzy. Obecnie z roku na rok wzrasta znaczenie książki, co wpływa na szybki rozwój ruchu wydawniczego. Gdy w 1946 wydano ok. 2140 tyt. (w tym 612 w j. ang.), w 1962 liczba ta wzrosła do 18236, w tym najwięcej z zakresu nauk społeczno-ekono-micznych i prawa (5484 tyt.,) literatury pięknej i nauki o literaturze (4737) oraz dzieł treści ogólnej (2609). Do najpopularniejszych typów literatury należą wszelkiego rodzaju kalendarze, czego wyrazem są ich doroczne międzynarodowe wystawy. Z ogólnej liczby 954 tłumaczeń 372 było z j. ang. W związku z powszechnym niemal analfabetyzmem dużą część produkcji wydawniczej stanowią podręczniki. W międzynarodowym spisie z 1962 jest zarejestrowanych 159 wyd. (niektóre z filiami w innych miastach), skupionych głównie w większych miastach: Kalkucie (28), Bombaju (18), Delhi (23), New Delhi (11), Allahabad (18), Yaranasi (11). W większości są to
wydawnictwa ogólne, istnieją jednak i specjalistyczne, jak: Yadav Prakashan w New Delhi (medycyna), Law Book Comp. w Allahabad oraz Eastern Law House Ltd w Kalkucie (prawo), Jaico Publishing House w Bombaju (literatura), Current Technical Literaturę Co. Ltd. (technika). W I. działają firmy prowadzące sprzedaż książek do Burmy, Cejlonu i Pakistanu, a które jednocześnie są przedstawicielstwami wielkich firm brytyjskich: Blackie a. Son Ltd, Oxford University Press (R.E. Haw-kins), G.A. Vazirani (przedstawicielstwo Pergamon Press), India Book House, *Macmillan a. Comp. Istnieją także firmy o profilu religijnym: Christian Literaturę Society for Lidia w Madras, Evangełical Literaturę Depot w Kalkucie. Do największych wydawnictw należy: Asia Publishing House w Bombaju, reprezentujące I. na międzynarodowych targach książki (przedstawicielstwa w Londynie, Nowym Jorku, Kalkucie, New Delhi, Madrasie i in. miastach). Firmy księgarskie i wydawnicze korzystają z wydatnej pomocy rządu (subsydia) oraz związków zawodowych (organizowanie służby dostaw, zaopatrzenie w papier itp.). Import opiera się głównie na dostawach z USA i Wielkiej Brytanii (ostatnio wysunięto postulat obniżki importu książek technicznych do 50%). W związku ze wzrostem popytu na książkę indyjską coraz większą rolę zaczyna odgrywać eksport, hamowany jednak przez niski poziom edytorski wydawnictw. Eksportem i importem zajmuje się Indian Book Export & Import Co. w Delhi (przedstawiciel firm ang.).
G.L. Dmitriew: Razprostranienije indijskich wydani] w sried-niej Azii w końce XIX naczale XX u>. "Kniga" 1962 Sb. 6. How to obtain British books. 1964.
Papiernictwo. Sztuka wyrobu papieru wprowadzona została do I. przez mahometan, którzy posiedli ją od Chińczyków. Choć wiadomo, że już od wieków wiele tysięcy ludzi zatrudnionych było w różnych częściach tego wielkiego kraju przy wyrobie papieru i pozostały ślady dawnych narzędzi i przyborów, to jednak jak dotychczas brak jest pewnych źródeł dotyczących poszczególnych papierni. Wytwarzaniu papieru poświęcały się całe rodziny, przy czym każda specjalizowała się w wykonywaniu jakiejś fazy produkcji. Metody czerpania papieru, zbliżone do arab., przetrwały do naszych czasów. Jeszcze M.Ghandhi zalecał rozwijanie produkcji czerpanego papieru przy pomocy bardzo prymitywnych środków, widząc w tym jeden ze sposobów zwalczania masowego bezrobocia i nędzy. Obecnie zużycie papieru i tektury wynosi w I. niecałe 1,5 kg na głowę i należy do bardzo niskich. Produkcja (w 1964) wyniosła niecałe 580000 ton, lecz od 1946 wzrosła przeszło pięciokrotnie. Istnieją plany dalszej poważnej rozbudowy papiernictwa. Obok 37 mniej lub bardziej nowoczesnych fabryk papieru działają w I. jeszcze setki małych czerpalni, które z czasem zamie-
997
998
INDUKTA
rza się zamknąć. Papier wyrabia się z bambusu, trawy sabai i w coraz większym stopniu z wytłoków trzciny cukrowej. Planuje się dla polepszenia bazy surowcowej zakładać plantacje szybko rosnących eukaliptusów, morwy papierniczej i sosny południowej.
Zob. też Ilumdstatorstwo, Czasopisma zawodowe, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, KONFERENCJE, KONGRESY.
INDUKTA (z łac. inducere = wprowadzać), księgi sądowe z dokładniejszymi wpisami poszczególnych spraw; prowadzono je w grodach w ciągu XVI w. w odróżnieniu od *protokołów zawierających jedynie krótkie, brulionowe notatki o sprawie.
Zob. też Dokument rękopiśmienny, Księgi grodzkie, Księgi ziemskie.
INEDITA (łac), różnego rodzaju teksty nie ogłoszone drukiem: przeznaczone do wydania (utwory literackie); nie przeznaczone do wydania, lecz będące przedmiotem publikacji (listy lub dokumenty); dzieła nie wydane za życia autora; dzieła opublikowane po raz pierwszy po śmierci autora.
Zob. też Wydanie Ś W. pośmiertne.
INFORMACJA NAUKOWA zob. DOKUMENTACJA.
INFORMACJA PRASOWA, jak najszybsze przekazywanie czytelnikowi zachodzących w świecie wydarzeń w sposób żywy, ciekawy, językiem prostym, zwięzłym, komunikatywnym, z wyeliminowaniem osobistych wrażeń i opinii. Publikowanie I.p. jest uzasadnione nowością przedstawianych faktów lub zagadnień. Dziennikarz czerpie I.p. z różnych źródeł: rozmów, obserwacji, materiałów źródłowych, opracowań naukowych itp.
INFORMACYJNA SŁUŻBA BIBLIOTECZNA,
funkcja biblioteki, polegająca na udzielaniu bezpośredniej pomocy użytkownikom w ich poszukiwaniach związanych z pracą naukową, zawodową, szkoleniową itp. Informacji w bibliotece poszukiwali czytelnicy od najdawniejszych czasów; jednak wyraźniejsze poczynania ze strony bibl. w zakresie I.s.b. przyniósł dopiero początek w. XIX, kiedy *bibl. uniwersyteckie zaczęły podejmować współpracę bibliotekarza z czytelrukiem-studentem. Wzrost piśmiennictwa, rozwój nauk przyrodniczych i technicznych, rozbudowa przemysłu wywołały potrzebę szerszej akcji informacyjnej ze strony bibl. W Stanach Zjednoczonych A.P. w 1. siedemdziesiątych XIX w. *bibł. powsze-
999
chne zainicjowały pomoc indywidualną dla czytelników. Za ich przykładem poszły *bibl. naukowe. Bibl. amer. i ang., wysoko cenione przez Lenina, wywarły wpływ na nowo kształtujące się po 1917 bibliotekarstwo radzieckie, przede wszystkim w dziedzinie I.s.b. Bibl. radzieckie obok indywidualnego poradnictwa bibliogr. rozwinęły na -wielką skalę informację zbiorową. Na plan pierwszy wysunęła się tu Bibl. im. Lenina w Moskwie. W odmiennym kierunku I.s.b. wykształciła się w początkach XX w. w Niemczech. Miała ona na celu przede wszystkim informację o lokalizacji książki w bibl. Ten typ usług przyjął się również w krajach sąsiednich: Austrii, Czechosłowacji, Szwajcarii, Holandii i na Węgrzech. (" W Polsce zaczątków I.s.b. doszukać się można w pierwszej połowie XVIII w. (*Bibl. Załuskich). Teoretyczne jej założenia i zadania próbował sformułować J. *Lelewel. Rozbiory zahamowały rozwój I.s.b. Ożywienie nastąpiło dopiero w okresie międzywojennym. Szczególnego znaczenia nabrała I.s.b. w Polsce Ludowej. Wyodrębnione ośrodki informacji powstały we wszystkich dużych naukowych bibl. uniwersalnych. Intensywną akcję dokumentacji i informacji podjęły *bibl. specjalne. W sieci bibl. powszechnych I.s.b. zaczyna przenikać z bibl. wojewódzkich i dużych miejskich do powiatowych. Zakład Informacji Naukowej *Biblioteki Narodowej prowadzi koordynację I.s.b. w skali krajowej, publikując spisy ośrodków i inicjując wymianę międzybiblioteczną wykonanych przez nich zestawień bibliogr. I.s.b. pojmowana jest obecnie szeroko i wielostronnie. Głównym jej zadaniem jest pomoc ^czytelnikowi w poszukiwaniach bibliograficznych oraz w dotarciu do potrzebnych materiałów i wiadomości. I.s.b. rozszerzyła znacznie zakres działalności bibliotek. Widomym tego znakiem stało się organizacyjne wyodrębnienie ośrodków informacji.
Ośrodek informacji (informatorium), jednostka organizacyjna, pełniąca służbę informacyjną w bibl. ogólnych o charakterze wielokierunkowym, zazwyczaj o nastawieniu humanistycznym; w *bibl. specjalnych odpowiada ich specjalizacji. Ośrodki informacji z zakresu nauk ma-tematyczno-przyrodniczych i technicznych, choć powiązane z bibl., nie zawsze stanowią jej część składową. Nastawione na *dokumentację i informację naukową, dostarczają wiadomości o treści dokumentów (najczęściej artykułów z bieżących czasop.) w formie adnoto-wanych spisów bibliogr., kart dokumentacyjnych, streszczeń, tłumaczeń i in. publikacji pochodnych. Każdy ośrodek posiada własny warsztat pracy, umożliwiający sprawne udzielanie informacji. W ośrodku wielokierunkowym będzie to przede wszystkim *księgozbiór podręczny oraz różnego typu pomoce dokumentacyjne: kartoteki bibliogr. (zagadnień, dziedzin, wykonanych informacji
1000
INICJAŁ
itp.); kartoteki tekstowe, zawierające gotowe teksty, często w formie wycinków prasowych lub cytat oraz kartoteki pomocnicze (instytucji, wydawców, skrótów itp.). Personel ośrodka składa się z wysoko kwalifikowanych specjalistów i bibliografów. W zależności od tego czy informacja odpowiada na konkretne pytanie zgłoszone przez użytkownika (osobę lub instytucję), czy też jest przeznaczona dla szerszego kręgu czytelników, wyróżniamy informację indywidualną i zbiorową. Podział informacji indywidualnych bywa przeprowadzany wg różnych kryteriów, np. sposobu ich udzielania (informacja ustna, telefoniczna, pisemna), czasu wykonania, miejsca przeznaczenia (informacja miejscowa, krajowa, zagraniczna) itp. Najbardziej rozpowszechniony jest podział wg typu samej informacji. Informacja katalogowa dopomaga w korzystaniu z katalogów bibliotecznych. Informacja biblioteczna dotyczy lokalizacji książek w bibliotekach; opiera się ona w dużej mierze na *katalogach centralnych. Informacja bibliograficzna wskazuje odpowiednie bibliografie i wyjaśnia metody korzystania z nich; wskazuje i zestawia piśmiennictwo na określony temat; ustala brakujące elementy opisu bibliogr. Informacja rzeczowa podaje dane merytoryczne związane z pracą i zainteresowaniami czytelnika, a w dziedzinie nauk matematyczno-przyrodniczych i technicznych przybiera niekiedy formę wyczerpującego opracowania jakiegoś zagadnienia. W terminologii poi. wśród zapytań wpływających do bibl. wyróżniamy kwerendę Ś zapytanie wymagające dłuższych, źródłowych poszukiwań. Informacja zbiorowa, która ma na celu zapoznać czytelnika z bibl. i jej zbiorami oraz ułatwić korzystanie z bibliografii, przejawia się w organizowaniu *wystaw bibliotecznych (nowości lub tematycznych), wycieczek po bibl., omówień i seminariów bibliogr., przysposobienia bibliotecznego i bibliograficznego studentów itp. Informacja zbiorowa prowadzona poza obrębem bibl. oddziałuje na szerszy ogół, dąży do pozyskania nowych czytelników, propagując bibl. i jej usługi przez prasę, radio, telewizję i film. Ls.b. ściśle związana z gwałtownym rozwojem piśmiennictwa naukowego, z rosnącą rolą specjalizacji w nauce i przemyśle, znajduje się w fazie poszukiwania nowych dróg i rozwiązań. Cechuje ją tendencja do dalszego pogłębiania specjalizacji, do unowocześnienia metod pracy, rozwijania *mechanizacji i automatyzacji zarówno w zakresie *reprografii, jak przechowywania i selekcji informacji. Jednocześnie zarysowuje się konieczność zwrócenia większej niż dotychczas uwagi na osobę użytkownika, na dostosowanie typu i treści informacji do jego potrzeb, na uwzględnienie przez bi-bliotekarza-specjalistę celu, jakiemu konkretna informacja ma służyć. Okazuje się bowiem, że daleko idące usługi informacyjne w dziedzinie nauk technicznych w małym
jeszcze stopniu bywają wykorzystane w nauce i praktyce. Szerokie perspektywy rozwoju roztaczają się przed Ls.b. w zakresie współpracy ośrodków w skali krajowej i międzynarodowej. W ostatnich latach zarówno w Europie, jak Ameryce dąży się do koordynacji pracy i wzajemnej wymiany usług w obrębie krajowej sieci ośrodków informacji. Współpraca międzynarodowa, która nie wyszła jeszcze z fazy początkowej, przejawia się w próbach wymiany informacji i doświadczeń, w konferencjach i publikacjach. *UNESCO wydaje spisy centralnych ośrodków informacji bibliogr. w różnych krajach (Guide des centres nationaux d'information bibliogmphique. 2 ed. Paris 1962).
M. Manteufflowa: Służba informacyjno-bibliogr. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. H. Chamerska: Służba informacyjna w bibl. 1961. D.J. Foskett: Information seruice in libraries. 1961. S.R. Ranganathan: Reference service. 1961. C.W. Han-son: Reference and Information work. W: Handbook of Special Lib-rarianship. 1962. Biblioteczna służba informacyjna. "Prz. Bibliot." 1966 nr 1/2.
INFORMATOR zob. WYDAWNICTWA INFORMACYJNE.
INICJAŁ, ozdobna pierwsza litera tekstu w rpsie lub druku, ujęta w określone pole (kwadrat, owal) lub zamykająca w sobie ilustrację i*ornament. Rozmiary I. są bardzo różne: od niewiele większych od pisma tekstu do
riaftte.ti -totflptrattn
utl qun tmndK!': ?? nr
Inicjał w rękopisie
1001
1002
INITIUM
zajmujących całą stronę. Już od V w. występują I. w rpsach. Belki liter wypełnia początkowo ornament geometryczny, później tworzą je ryby lub ptaki, dołącza się *plecionka oraz wić roślinna (X w.); w gotyku pojawiają się sceny figuralne, czasem dekorację zastępuje kaligrafia piórem. I. różni się od tekstu kolorem, często akcentowany czerwienią, zielenią lub błękitem, bywa wielobarwny, a epoka karolińska wprowadza doń złoto i srebro. Najozdobniej-sze bywają w rpsach I. antyfonarzy, *psałterzy, prefacji, *kanonu mszału i w Biblii. Od końca XV w. wielcy malarze i mali mistrzowie komponowali serie całych alfabetów drzeworytowych dla I. w książce drukowanej. I. przetrwał do dziś w wielu ozdobnych książkach, dostosowując swą formę i treść do stylu panującego w danej epoce. Zob. tab. VI.
iNrnuM zob. nsrciPiT.
INKARNAT, podkładowa warstwa *farby, na którą nanosi się właściwą barwę, pozwalającą uzyskać odpowiedni odcień tonacji. W malarstwie miniaturowym I. stosowany był głównie przy odtwarzaniu tonacji ciała ludzkiego, czyli *karnacji. Początkowo w oparciu o tradycje bizantyńskie stosowano I. zimne, zielononiebieskie, w okresie gotyckim ustępują one I. ciepłym, różowobrunatnym.
INKAUST (z łac. encaustum, incaustum = podgrzane), czyli atrament. Wyrabiano go w krajach śródziemnomorskich z cieczy mątwy (sepii), w innych regionach z sadzy i gumy oraz z mieszaniny witriolu, miedzi i gałasu, czyli narośli na liściu, spowodowanej nagryzaniem go przez owady galasówki. Galas z liści dębu zawierał ok. 65% kwasu garbnikowego. W krajach islamu używano dwu rodzajów I.: madad (sadza zmieszana z miodem lub gumą arabską) lub hibr (galas). Wszystkie te mieszaniny znane były już w starożytności. W średniowieczu zarzucono sepię, stosowano natomiast oba sposoby preparowania podgrzewanego I. aż do XIX w. Produkowany w skryptoriach klasztornych na lokalny użytek I. odznaczał się głęboką czernią i trwałością. Od XIII w. stał się przedmiotem handlu i stracił wówczas na jakości. Różnice w intensywności czerni i trwałości I. stanowią element pomocniczy w datowaniu zabytków rękopiśmiennych. Oprócz czarnego I. używano barwnych, najczęściej czerwonego (rubrum), znanego w trzech odmianach: purpura preparowana z krwi pewnego gatunku ślimaka (tzw. sacrum incaustum), cynober produkowany z mieszaniny rtęci i siarki oraz minia (minium) sporządzona z bieli ołowianej. W XV w. produkowano czerwony I. z barwnego wyciągu z drewna brazilium sprowadzanego z Cejlonu. Wszystkich odmian czerwonego I. używano do
pisania inicjałów, tytułów i paragrafów, liniowania pod zapis muzyczny itp. w celu uwydatnienia danego fragm. tekstu. Pisarze islamu prócz I. czerwonego (mieszanina cynobru z sokiem granatu) używali I. złotego (sproszkowane złoto, sok cytryny, woda, szafran i guma arabska), niebieskiego (lapis lazuli) i białego. I. przechowywano w wydrążonym rogu bydlęcym umieszczonym przy pulpicie pisarskim lub w ozdobnych metalowych kałamarzach.
W. Semkowicz: Paleografia łacińska. 1951.
INKUNABULISTYKA, część *księgoznawstwa zajmująca się badaniem i opisem *inkunabułów (ich właściwości bibliograficznych i typograficznych), niekiedy także historią drukarstwa XV w. Mniej więcej do poł. XIX w. I. ograniczała się do prac katalogowych i bibliograficznych, którym początek dał w 1643 J. Saubertus. Pierwszy wykaz inkunabułów znalazł się mianowicie w jego Historia Bibliothecae Nońnbergensis. Następne katalogi obejmowały też zbiory pojedyncze (Ph. Labbe
INC I X \U\ LA
Ot AK IN BHsilOTllHOh POi.ONiAt
Karta tytułowa wyd. Inkunabuły w bibliotekach polskich. Centralny katalog. 1970
1003
1004
INKUNABULISTYKA
Bibl. Królewskiej w Paryżu), ale już od czasu Cornelisa a Beughem (1688) pojawiły się zestawy inkunabułów zebrane z różnych, kolekcji. Autorzy kolejnych publikacji: M. Maittaire (z zastosowaniem układu chronologicznego 1719-1741), M. *Denis (1789), G.W. *Panzer pomnażali stale liczbę zewidencjonowanych druków. Kryteria geograficzno-typograficzne zastosowane przez Panzera (charakterystyczne później w publikacjach anglosaskich) reprezentowały stanowisko autora jako historyka druku (wol. 1-5 i SuppL.wol. 9-11,1793-1803). Metodę opisu udoskonalił Fr. X. Laire (Index librorum ab inventa typographia ad a. 1500 chronologice dispositus, 1791). Szczytowym punktem tego ciągu rozwojowego było dzieło Ł. *Haina Repertorium bibliographicum (wol. 1-4, 1826-1838) tak co do ilości pozycji (w 3/4 pochodzących z bibl. monachijskiej), jak i co do precyzyjności opisu. Hain powrócił do wkładu alfabetycznego, czyli do punktu widzenia piśmienniczego. Opisał on w swej nie dokończonej pracy 16299 inkunabułów, podając przy większości pozycji wszystkie najistotniejsze dla identyfikacji druków cechy formalne. Repertorium pozostało do dziś podstawową bibliografią inkunabułów. Dało ono podnietę do licznych prac katalogowych, a także do uzupełnień, których autorami byli: W.A. Copinger (na podstawie zbiorów angielskich 1895-1902) oraz D. Reichling (na podstawie zbiorów włoskich i szwajcarskich 1905-1911). Reichling posługiwał się już metodą typograficzną. Na czoło tego typu prac wysunęło się z pocz. XX w. dzieło opisujące inkunabuły *British Museum. Na następnym etapie zaczęły powstawać centralne katalogi w skali krajowej oraz bibliografie narodowe. We Francji autorka kilku katalogów poszczególnych zbiorów, Marie Pellechet, zdołała ogłosić tylko t. 1 centralnego katalogu, kontynuowanego przez M. Louis Polaina (t. 1-3: A Gregorius, 1897-1909). Polain przygotował zbiorczy katalog inkunabułów w bibl. belgijskich (t. 1-4, 1932). Inną drogą poszedł I. *Collijn, który inkunabuły znajdujące się w Szwecji opisał w kilku tomach poświęconych osobnym zbiorom (większe spośród nich to inkunabuły Uppsali 1907 i Sztokholmu 1914-1916-1940; ten ostatni kontynuowany przez M. Sallandera, 1953). Po 1900, kiedy to obchodzono 500-lecie urodzin *Gutenberga i kiedy rozpoczynał się okres rozkwitu I., . powstała Komisja dla międzynarodowego katalogu inkunabułów z siedzibą w Berlinie pod przewodnictwem K. *Haeblera (1904). Wielkie dzieło Komisji, Gesamtkatalog der Wiegendrucke (GW), które zaczęło się ukazywać od 1924, poprzedziło 20 lat przygotowań, głównie rejestracji zbiorów niemieckich przez E. *Voullieme'a, K. Ernsta, O. Gun-thera, skandynawskich i środkowoeuropejskich (także polskich) przez I. Collijna, szwajcarskich i in. Do 1940 ukazało się 7 t. GW oraz 1 zeszyt tomu 8 (hasła A
Federicis). GW nawrócił do tradycji Haina dzięki układowi alfabetycznemu, rozbudowując wiadomości z punktu widzenia potrzeb historyka piśmiennictwa. Dzięki obfitości materiałów i dokładności opisów GW jest w zakresie opublikowanych haseł podstawową bibliografią inku-nabulistyczną. Niezależnie od prac nad GW inicjowano lub kontynuowano centralne katalogi krajowe, głównie po drugiej wojnie światowej. W Ameryce po spisie Winshipa (I Census 1919) kontynuowali te prace Mar-garet Stillwell (II Census 1940) oraz F.R. Goff (m Census 1964); we Włoszech centralnym katalogiem zajęh się T.M. Guarnaschelli, E. Valenziani, E. Cerulli (Indice generale... 1943-1965, litery A R). W krajach słowiańskich J. Badalić ogłosił w 1952 inkunabuły Chorwacji, razem z A. Gspanem w 1957 Słowenii. Także w Polsce przygotowano podobną publikację (1970). Jednocześnie rozwijały się studia nad początkami drukarstwa w poszczególnych krajach; powstawały z nich bądź monografie, bądź bibliografie narodowe. Drukarstwem niderlandzkim zajmowali się J.W. Holtrop (1856, 1868), później M.F. A.G. Campbell (jego Annales de la typographie necrlan-daise au XVe siecle, 1874-1890, to pierwsza właściwa bibliografia narodowa), francuskim A. *Claudin we wspaniałym dziele Histoire de 1'imprimerie en France au XVe et XVIe siecle (t. 1-4, 1910-1914); druki szwedzkie do 1530 zestawił I.E. Kletóming (1889), angielskie C.G. Duff (1917). Hiszpanię opracował najpierw K. Haebler (1903-1917 oraz 1923), po nim F. Vindel (1945-1951). Instrukcje katalogowania inkunabułów opierają się zazwyczaj na przyjętej w określonym środowisku praktyce. Najbardziej znane i stosowane są przepisy GW ogłoszone w trzecim tomie tego wydawnictwa (1928) oparte na instrukcji pruskiej. Z nich wywodzą się m. in. Pravidla popisu prvo-tiskti Z. *Tobolki (1930). Natomiast w krajach anglosaskich przyjęte są Rnles..., zredagowane przez H. Guppy i wydawane kilkakrotnie od 1924; odzwierciedlają one w pewnej mierze praktykę stosowaną przez katalog inkunabułów British Museum. Wspomniany już włoski Indice generale... zmodyfikował instrukcję GW do swoich potrzeb. Nasilenie prac nad drukami XV w. w Hiszpanii wpłynęło na ogłoszenie Instrucciones para la catalogación de incunables, 1957. Metoda typograficzna. Ogromny rozwój I. umożliwiła precyzyjna metoda badania formy zewnętrznej druku, zastosowana obok filologicznej i archiwalnej. Polega ona przede wszystkim na usystematyzowaniu znanych dzięki danym *kolofonu zasobów drukarskich XV w., a następnie na przydzieleniu właściwym warsztatom druków nie opatrzonych *adresem wydawniczym. Ponieważ połowa inkunabułów ukazała się jako "anonimy", tego rodzaju rozwiązanie ich jest bardzo ważne dla właściwego, pełnego obrazu dziejów drukarstwa, a w następstwie Ś obrazu przemian kultu-
1005
1006
INKUNABULISTYKA
rowych na przełomie Średniowiecza i Renesansu. Postulaty metodyczne sformułował H. *Bradshaw (Collected papers, 1889), praktycznym zaś ich pokazem stał się An index to the early printed books in the British Museum. With notes oj those in the Bodleian Library (1898-1903), w którym autor, R. *Proctor, uszeregował opisywane druki wg oficyn charakteryzując zarazem użyte w nich czcionki. Zasób każdej drukarni został ponumerowany i zestawiony chronologicznie wg wymiaru 20 wierszy w kolumnie druku. To z kolei pozwoliło autorowi rozwiązać wiele druków nie oznaczonych. Na podstawie Indexu Proctora powstał wielki katalog-bibliografia Catalogue oj books printed in the XV-th century now in the British Museum (dotychczas t. 1-9, 1908-1962). Zastosowano tu układ geograficzno-typograficzny (t. 1-3 Niemcy tu także m. in. Polska, t. 4-7 Włochy, t. 8 Francja, t. 9 Niderlandy). Wstępy obrazujące rozwój drukarstwa na danym terenie opracowali wybitni specjaliści: A.W. *Pollard, V. Schol-derer, L.A. Sheppard i in. Jak widać prace angielskie, ograniczone do jednego, ale wielkiego księgozbioru, posuwają się niezależnie i równolegle do GW. Metoda Bradshaw-Proctora została udoskonalona przez K. Haeb-lera. Jako główne cechy rozróżniające dla pism przyjął on wymiar 20 wierszy do podstawy 21-go (tu różnica z Proctorem), a ponadto Ś w *piśrnie gotyckim majusku-łę M (wyróżnił 102, później ponad .200 jej odmian), w piśniie antykwowym (*antykwa) czcionki Qu w trzech zasadniczych wariantach. Dla pełnej identyfikacji pisma porównuje się inne *majuskuły oraz rninuskuły i pozostałe znaki typograficzne. Podręcznik Haeblera Typenreper-torium der Wiegendrucke (1905-1924) stanowi punkt wyjścia dla badań typograficznych. Dalszą pomocą służą wydawnictwa reprodukujące kolumny pism z druków. Zapoczątkował tego rodzaju publikacje Holtrop (1868 Ś druki nideralandzkie), wydawano je w Anglii (m. in. przez Type Facsirnile Society) i w Niemczech, gdzie po fragmentarycznym zbiorze K. Burgera (Monumenta Germaniae et Italiae typographica, 1892-1913) z inicjatywy I. Collijna ogłaszano Verbjjentlichungen der Gesellschajt jiir Typen-kunde (ostatni 33 tom pt. Die Buchdruckerkunst des 15 Jahr-hunderts, 1943). Łącznie wydawnictwo to zawiera 2460 tablic. Drzeworyty z druków XV w. zebrał A. Schramm: Der Bilderschmuck der Friihdrucke (1922-1943). Wynalazek fotografii i powielanie fotomechaniczne ułatwiły znakomicie publikowanie wiernych reprodukcji, a tym samym prowadzenie badań na rozległym materiale porównawczym. Za część I. lub jej dziedzinę pokrewną (tę drugą wersję przyjmuje Wehmer) można uznać badania dotyczące początków drukarstwa, w szczególności problemów "gutenbergowskich". Do zasłużonych badaczy na tym polu należeli K. *Dziatzko i Paul Schwen-ke. W 1900 powstało w Moguncji Gutenberg-Gesellschaft,
1007
które publikuje do dziś rocznik Gutenberg Jahrbuch pod red. A. Ruppela; wydawało ono też serię rozpraw pt. Verojfentlichungen \der Gutenberg-Gesellschaft (od 1902). W XX w. wyróżnili się: w Niemczech (do 1945) G. *Zedler, propagator hipotezy o pierwszeństwie Holendrów w wynalezieniu druku, i przeciwnik tej tezy Erich v. Rath; w Anglii Pollard i Scholderer.
W Polsce I. (nieco inaczej niż w innych krajach) zajmowała się początkami druku w kraju, jakkolwiek pierwsze próby rejestracji inkunabułów pojawiły się mniej więcej jednocześnie (Curtze inkunabuły toruńskie 1875 -1878, Sosnowski inkunabuły poznańskie 1885). Sporadyczne zainteresowania J.S.*Bandtkiego (1821),J. *Lelewela (nie zrealizowane) przybrały poważniejsze formy w pracach: K.-*Estreichera (rozprawa o Giinterze Zainerze i o Fiolu 1867), Ignacego Polkowskiego (1880) i K. Różyc-kiego (1911) o najwcześniejszych drukach krakowskich. Polkowski był też autorem pierwszego samoistnego katalogu inkunabułów (Bibl. Kapituły Krak., 1887). Narodziny nowoczesnej I. wiążą się z nazwiskiem Eugeniusza Barwiń-skiego, autora Katalogu inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie, 1912, jakkolwiek jego pracę poprzedził pokaźny Katalog Biblioteki Jagiellońskiej w oprać. W. *Wisłockiego (1900). W okresie międzywojennym ogłosił próbny zeszyt centralnego katalogu inkunabułów K. *Piekarski (1925). On też poświęcił kilka odkrywczych studiów pierwszemu drukarzowi w Polsce. Dzięki nim oraz odkryciom J. Serugi przyjmuje się, że ów typograf nazywał się najprawdopodobniej K. *Straube. W 1937 Polska przystąpiła do współpracy z GW na podstawie zarejestrowanych w zbiorach krajowych ponad 15000 inkunabułów. Wśród współczesnych drukowanych katalogów wyróżnił się Katalog inkunabułów Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie L. Formanowicza (1939, praca doprowadzona tylko do hasła Paludanus, autor zginął w Dachau). Po wojnie ogłosiły swe katalogi: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, w oprać. Bronisława Kocowskiego (1959, 1962), Biblioteka Jagiellońska, w oprać. Anny Lewickiej-Kamińskiej (19621969), Biblioteka Ossolineum, w oprać. Alodii Kaweckiej-Gryczowej (1956), uzupełnienia E. Triller ("Ze Skarbca Kultury" 1963), wreszcie kilka pomniejszych zbiorów (Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy, Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu i Toruniu, Biblioteka Kórnicka PAN). Obok tych różnorodnych co do ujęcia, metody i wartości prac, rejestrujących poszczególne zasoby, Biblioteka Narodowa prowadzi centralny katalog zawierający ok. 20000 inkunabułów z ponad 100 bibliotek w kraju, który ukazał sig drukiem pod red. Alodii Gryczowej w 1970 (Inkunabuły w bibliotekach polskich). Ś Wśród studiów dotyczących pierwocin drukarstwa w Polsce wysuwają się na czoło prace B. Kocowskiego: o K. *Elyanie (Śląskie studia inkunabulistycz-
1008
INSEL-VERLAG
ne. W: Z dziejów książki na Śląsku, 1953) oraz o najwcześniejszych drukach krakowskich ("Roczniki Biblioteczne" 1961).
Zob. też inkunabuł.
K. Haebler: Handbuch der Inkunabelkunde. 1925. J. Musz-kowski: Początki drukarstwa w Krakowie... "Prace Polonist." 1951. D. Fava: Manuale degli incunabuli. 1959. A. Kawecka-Gryczowa: Katalog starych druków Bibl. Publ. m. st. Warszawy. Cz. 1. 1959.
INKUNABUŁ (łac. in [cunabulis = w kołysce, w pieluszkach), termin na oznaczanie druków wyd. od czasu wynalezienia druku do 1500 włącznie; niekiedy określa się nim również pierwociny grafiki i kartografii. Już w pierwszej poł. XVII w. krążył termin I. bądź na określenie najwcześniejszego okresu drukarstwa, bądź na oznaczenie wczesnych pierwszych druków (np. B. Mallinkrot: De ortu ac progressu artis typographicae dissertatio hisłorica... Koln 1640). Granica chronologiczna górna została ustalona również w XVII w. (por. Cornelis a Beughem: Incuna-bula typographiae... 1688). Pierwsi drukarze, od *Guten-berga poczynając, wzorowali książkę drukowaną na rękopiśmiennej : wszystkie dane dotyczące zawartości i powstania dzieła umieszczano na końcu tekstu (w *kolofouie, impressum), stosowano zdobnictwo ręczne (rubrykowanie, *inicjały, *iluminacje i *miniatury), w piśmie występowały często *abrewiatury i *ligatury; *kroje czcionek naśladowały pismo ręczne różnego rodzaju w zależności od terenu i czasu, tj. *pisma gotyckie, jak tekstura, rotunda (rozpowszechniona w wydawnictwach naukowych), bastarda, szwabacha, gotyko-antykwa, oraz *antykwa (używana do druku głównie literatury klasycznej). W 1. 70-tych drukarze wyzwalali się stopniowo spod wpływu rpsów. Pojawiły się drzeworytowe inicjały odbijane wraz z kolumną druku, ilustracje z klocków drzeworytowych (rzadziej z płyt metalowych), *karta tytułowa, znak drukarski i nakładowy, tzw. *sygnet. Pod koniec XV w. zanikło wielkie zróżnicowanie czcionek, gdyż powstające ^odlewnie zaopatrywały liczne oficyny w jednakowe pisma. Kolejność *kart i *składek początkowo była podawana na osobnej karcie w tzw. rejestrze (regis-trum chartarum, tabula rubricarum, tabula quinter-nionum) z wymienieniem początkowych wyrazów pierwszej strony kolejnej składki lub arkusza. Z czasem dla oznaczenia kolejności służyły: ^sygnatury, *kustosze, liczbowanie kart (przeważnie cyframi rzymskimi, we Włoszech często arabskimi). Liczbowanie stron wystąpiło tylko w jednym przypadku (u A. *Manutiusa 1499). Mimo tych sposobów rejestr utrzymał się bardzo długo, ale w uproszczonej formie jako wykaz składek wg sygnatur. Za najwcześniejszy druk uznaje się fragment Sądu Ostatecznego z Księgi Sybilli Gutenberga (ok. 1445). Pierwsze I. zaopatrzone datą pochodzą z 1454 i 1455
(*listy odpustowe z warsztatu Gutenberga). Pierwszy druk datowany, z podpisem drukarza i sygnetem, to tzw. Psałterz tnoguncki z 1457 wyd. przez *Fusta i *Schoffera. W ciągu mniej więcej 50 łat XV w. wyszło, jak się przypuszcza, ponad 35000 wydań w ok. 15-20000000 egzemplarzy. Początkowo nakłady były bardzo niskie (czasem poniżej 100 egzemplarzy). Druki *Sweynheyma i *Pan-nartza osiągały nakłady 275 egz. Mszał wrocławski wytłoczył Schoffer w 1483 w 400 odbiciach; w tym okresie aż do końca wieku przeciętna wynosi/a 500 egz., ale pod koniec stulecia nakłady dochodziły do 2000 i więcej egzemplarzy, zwłaszcza prace z zakresu prawa kanonicznego i rzymskiego. Wczesne wytwory nowej sztuki były bardzo drogie. Wynalazek druku zmierzał do obniżenia kosztów produkcji, ale nie do znaczniejszej obniżki ceny sprzedażnej książki. Np. rubrykowana i oprawiona 42-wierszowa Biblia Gutenberga kosztowała 100 dukatów. Ceny obliczało się w zależności od *formatu książki oraz ilości składek. W miarę rozwoju drukarstwa, wzrostu nakładów i podaży ceny spadały nawet z roku na rok. Np. gdy w 1. 60 -70-tych XV w. płacono dukata za przeciętnie siedem składek zwykłego folio, to w 1. 80-tych tyleż kosztowało ok. 20 składek tego samego formatu (we Włoszech nawet 56 składek). Ceny zależały także od wyposażenia książki (ilustracje, oprawa, piękne zdobienie); za egzemplarz na pergaminie liczono mniej więcej trzy razy tyle co za drukowany na papierze. Pierwsza znana *sub-skrypcja została ogłoszona w Hiszpanii w 1476. W Polsce pierwszym znanym drukiem jest Almanach Cracoviense na r. 1474 wydrukowany w Krakowie przez K. *Strau-bego. Oprócz czterech wytworów jego warsztatu z 1. 1473/ 1474-1477, o których doszła nas wiadomość, znane są druki S. *Fiola w Krakowie, K. *Elyana we Wrocławiu, K. *Baumgartena w Gdańsku i J. Karweysego w Malborku. Najnowsze bedania wykazały, iż na terenie Polski działała jeszcze jedna drukarnia-anonimowa (znana dotąd jako "Drukarnia Kazań papieża Leona I").
W. Grothe: Wiegendrucke in der Zeitenwende. 1950. H. Szwejkowska: Książka drukowana XV-XVIII w.... 1961. E. Szandorowska: "Roczn. BN" III, IV, 1967, 1968.
INSEL-VERLAG, wydawnictwo, powstałe w 1902 w Lipsku, własność spółki kierowanej w 1. 1906-1950 przez Antona Kippenberga (zm. 1950), który decydująco wpłynął na profil wydawniczy firmy. Obecnie I.-V. działa w Lipsku oraz we Frankfurcie n. M. (z filią w Wies-baden). Wydawnictwo specjalizowało się w niem. literaturze klasycznej (Goethe) oraz w literaturze współczesnej niem. i światowej. Publikacje I.-V. posiadają staranne wyposażenie graficzne i odznaczają się wysokim poziomem sztuki drukarskiej (cenne wydawnictwa faksymilowe). Dużym sukcesem wydawniczym firmy była tania seria
1009
1010
INSKRYPCJA
tekstów literackich Insel-Biicherei (od 1912 do 1958 ponad 670 tytułów).
50 Jahre Insel-Biicherei. 1912-1962. Bearb. von H. Sarkowski. 1962.
INSKRYPCJA (z łac. inscriptio = napis): 1. Tekst epigraficzny utrwalony na materiale twardym (kamieniu, metalu), a więc napisy na nagrobkach, pomnikach, tablicach pamiątkowych, erekcyjnych, dedykacyjnych i wotywnych, na użytkowych przedmiotach z metalu, naczyniach, dzwonach, chrzcielnicach, broni, narzędziach, wresz-
HĄ.0RI hM \1 f P R,P,1S u i?H\ :sVAMi\TEf?HAB[ T ATQANMł ,!i> t.. '"' D ' <-> \cuhvmg
vDL;^sn h\ Ji,{," ., rr', v h>ras
a, p Rip/sU>" ' >' f s/s Ś
M-N i 8V S t THE E>IVSN VIIISU! 5 iCAś^HABENDV S RŁlRET
Inskrypcja na nagrobku papieża Hadriana
cie na monetach, medalach, pieczęciach i rycinach. 2. W dawnym prawie poi. wpis aktu prywatnego (testamentu, kontraktu, plenipotencji itd.) do *ksiąg grodzkich lub *ksiąg ziemskich (libri inscriptionum). 3. Formuła *dokumentu rękopiśmiennego. . Zob. tab. 37(9), 39(3).
INSTALACJE BIBLIOTECZNE zob. BUDOWNICTWO BIBLIOTECZNE, POMIESZCZENIA BIBLIOTECZNE.
INSTK.UKCJA KATALOGOWA (przepisy katalogowania) zob. KATALOG ALFABETYCZNY.
INSTYTUT BIBLIOGRAFICZNY Biblioteki Narodowej w Warszawie jest centralnym ośrodkiem bibliograficznym, opracowującym urzędową *bibliografię narodową na podstawie *egzemplarza obowiązkowego wydawnictw krajowych wpływających do Biblioteki. I.B. został utworzony w 1928 w ramach powstającej *Biblio-teki Narodowej. Do 1939 wydawał on "Urzędowy Wykaz Druków" oraz "Statystykę Druków" (od 1929). Po przerwie wojennej I.B. podjął prace w 1945. Po przejęciu agend *Państwowego Instytutu Książki w Łodzi został w 1949/1950 zreorganizowany przez dyr. Adama *Lysakowskiego. I.B. wydaje obecnie bibliogr. narodową bieżącą, na którą składają się: tygodnik *"Przewodnik Bibliograficzny. Urzędowy wykaz druków", miesię-
cznik "Bibliografia Zawartości Czasopism", roczniki: "Polonica Zagraniczne. Bibliografia" (od R. 1 za 1956), "Bibliografia Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych" (od R.. 1 za 1958). Prócz tego podjęto prace nad bibliogr. narodową retrospektywną okresu 1901-1955 oraz wznowiono statystykę wydawniczą pt. "Ruch Wydawniczy w Liczbach" (od R. 1 za 1955). I.B. wydaje roczną "Bibliografię Bibliografii i Nauki o Książce" (od R. 1 za 1945/ /1946) oraz kwartalną bibliogr. analityczną piśmiennictwa zagranicznego pt. "Przegląd Piśmiennictwa o Książce" (dodatek do "Przeglądu Bibliotecznego", od 1955). I.B. prowadzi także prace badawcze z zakresu teorii, historii i metodyki bibliograficznej oraz ^dokumentacji i informacji naukowej, ogłaszane w "Biuletynie Instytutu Bibliograficznego" (1950-1964), następnie w serii "Prace Instytutu Bibliograficznego" (od 1964) bądź osobno, np. Metodyka bibliograficzna (wyd. 2 zmień. 1963). I.B. bierze udział w kształceniu bibliograficznym, m. in. opracował serię 14 skryptów (1959-1960) dla korespondencyjnego kursu bibliograficznego. I.B. opracowuje dla Polskiego Komitetu Normalizacyjnego projekty *norm, dotyczących bibliogr., kompozycji wydawniczej książek i czasop. oraz *reprografii. I.B. utrzymuje różnorakie kontakty zagraniczne, współpracując m. in. z międzynarodową bibliogr. przekładów "Index Translationum" oraz z *Mię-dzynarodową Organizacją Normalizacyjną (ISO). Ponadto I.B. włączył się do akcji upowszechniania czytelnictwa, publikując bibliogr. zalecające, rocznik pt. "Literatura Piękna" (od R. 1 za 1954) oraz karty katalogowe adnoto-wane do nowości wydawniczych na użytek bibl. powszechnych. I.B. wydaje także karty katalogowe z opisem rejestracyjnym do wydawnictw z bieżącej produkcji. I.B. współdziała w koordynacji bibliogr. w skali krajowej, prowadząc centralną ewidencję bibliogr. w toku opracowania (publikuje okresowo ich spisy pt. Wykaz poi. bibliografii nie opublikoumnych, wyd. 4, 1967) i udzielając porad metodycznych; bierze także udział w planowaniu i koordynacji bibliogr. zalecających.
A. Łysakowski: Polska służba bibliogr.-dok. 1950. "Biul. Inst. Bibliogr." T. 3 nr 1. Instytut Bibliograficzny. W: Biblioteka Narodowa 1945-1956. 1958. E. Słodkowska: Instytut Bibliograficzny w Polsce. Geneza, koncepcje teoretyczne i rozwój działalności. 1964. "Biul. Inst. Bibliogr." T. 7 nr 4.
INSTYTUT KSIĄŻKI I CZYTELNICTWA,
powstał w 1955 jako trzeci, obok Książnicy i *Instytutu Bibliograficznego, podstawowy pion działalności *Biblio-teki Narodowej w Warszawie. I.K.iCz. w swoich badaniach dąży do określenia roli *bibliotek, *książki i '^czytelnictwa w tworzeniu socjalistycznej kultury w Polsce. I.K.i Cz. prowadzi badania w środowiskach wiejskich, małomiejskich i robotniczych korzystając ze współpracy w terenie odpowiednio dobranych placówek jako punktów obser-
1011
1012
INSTYTUT WYD. "NASZA KSIĘGARNIA"
wacyjnych lub eksperymentalnych. Publikowane wydawnictwa I.K.iCz. dotyczą szczególnie: zainteresowań czytelniczych w określonych środowiskach, możliwości zaspokajania tych potrzeb przez *księgozbiory bibl. powszechnych oraz ustalenia podstawowych warunków, jakie powinna spełniać każda placówka bibl.; zagadnień produkcji wydawniczej oraz dystrybucji tego materiału przez sieć księgarską; recepcji książek i czasop. oraz jej warunków w różnych środowiskach czytelniczych; źródeł informacji o książce wraz z analizą metod i treści popularyzacji książki; badań nad skutecznością i przydatnością dotychczasowych form *kształcenia bibliotekarzy, w celu wypracowania jego struktury programowej.
J. Kądzielski: Inst. Książki i Czytelnictwa B.N. "Rocz. Bibł. Nar." 1966.
INSTYTUT PATOLOGU KSIĄŻKI W RZYMIE zob. KONSERWACJA ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH.
INSTYTUT WYDAWNICZY "BIBLIOTEKA POLSKA", zał. w 1920 w Warszawie jako spółka akcyjna przez Władysława Kościelskiego (zm. 1933). Prócz niego wśród założycieli figurowali m. in. W. Berent i L. Staff, a pierwszym prezesem rady nadzorczej był J. *Kasprowicz. W 1920 wykupiono z rąk niem. istniejącą od 1806 w Bydgoszczy Drukarnię Griinauera, przemieniając ją na Zakłady Graficzne Inst. Wyd. "Biblioteka Polska". W oparciu o własną bazę poligraficzną podjęto żywą działalność wydawniczą w zakresie literatury pięknej, historii, historii literatury, językoznawstwa i podręczników szkolnych. Zainicjowano również wydawanie całych serii i cykli, "Biblioteki jak Biblioteka Historyczna, Biblioteka His-Polskiej" toryczno-literacka, cykl pamiętników Czasy i Ludzie, serię Wielka Biblioteka obejmującą arcydzieła literatury w oprać, krytycznych, której ukazały się 144 t. Z pism wydawano "Przegląd Warszawski" (późniejszy "Pamiętnik Warszawski"), "Polonistę" i "Życie Literackie". W 1924 otwarto w Warszawie przy ul. Nowy Świat własną księgarnię asortymentową z dużymi również działami książek w obcych językach. Księgarnia ta była jedną z najnowocześniejszych i jedną z największych, a pod względem estetyki urządzenia najpiękniejszą z księgarń w Polsce. Kierował nią Aleksander Kołłupajło. Zakłady Graficzne w Bydgoszczy, dzięki modernizacji sprzętu, wprowadzeniu najnowszych maszyn do druku i składu, stały się nowoczesnym zakładem poligraficznym, wykonującym wszelkie druki w technikach druku płaskiego, rotograwiurze i offsecie jedno- i wielobarwnym. Nie-
Sygnet drukarski
zwykłym osiągnięciem zarówno wydawniczym, jak i poligraficznym były: Album dzieł malarskich S. Wyspiańskiego (1925), Reymonta Legenda z drzewor. L. *Skoczylasa oraz Album malarskie P. Michałowskiego, za które wydawnictwo i drukarnia otrzymały liczne wysokie nagrody. W okresie kryzysu gospodarczego 1929-1932 osłabła działalność wydawnicza, księgarnię przeniesiono do mniejszego lokalu, a Zakłady Graficzne zatrudniały przez dłuższy czas zaledwie 30% swej załogi. W 1933 prezesem zarządu został Henryk Strassburger, a naczelnym dyrektorem Feliks Hilchen, którzy w krótkim czasie opanowali trudną sytuację finansową I. Rozwinięto ponownie działalność wydawniczą, m. in. podejmując wydawnictwo kilku encyklopedii prawniczo-ekonomicznych i nowych podręczników szkolnych, nastąpiła dalsza modernizacja i rozwój Zakładów Graficznych, które w 1932 zatrudniały już 400, a w 1939 ponad 600 pracowników. Prócz rozbudowanej zecerni ręcznej zakłady te w chwili wybuchu wojny posiadały 11 tastrów i pięć odlewarek monotypowych, cztery linotypy; w dziale maszyn 22 maszyny płaskie, cztery dociskowe i dwie rotacyjne; w offsetach pięć dużych maszyn jednokolorowych, jedną mniejszą i jedną do druku litograficznego; do druku rotograwiurowego dwie maszyny, urządzenia do galwanizowania cylindrów, do pigmentowania, do brązowania druków i karbonizowania, przygotowalnię offsetową, nowoczesną chemigrafię oraz rozbudowaną introłigatornię, a także pełne zaplecze warsztatowe i magazynowe. W 1939 hitlerowcy zniszczyli zgromadzone tam zapasy wydawnictw i zajęli Zakłady Graficzne. W Warszawie lokal księgarni uległ podczas oblężenia częściowemu zniszczeniu, wydawnictwa zaś spaliły się częściowo w magazynach. Księgarnię przeniesiono na ul. Świętojańską na Starym Mieście, gdzie działała jako antykwariat; podczas powstania w 1944 spaliła się. Po oswobodzeniu Bydgoszczy Zakłady Graficzne objęło Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych, działające obecnie pod nazwą *Za-kłady Graficzne Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych.
INSTYTUT WYDAWNICZY "NASZA KSIĘGARNIA" (N.K.), Warszawa, największe w Polsce wydawnictwo literatury dla dzieci i młodzieży, założone przez Związek Nauczycielstwa Polskiego w 1921 jako spółka akcyjna. N.K. wydawała m. in. serie Biblioteka Dzieł Pedagogicznych, Z Praktyki Szkolnej, Biblioteka Samokształceniowa, Biblioteka Płomyka i Płomyczka i Opowieści Przyrodnicze. W 1. 1921-1939 ukazało się 217 książek dla nauczycieli, 115 książek dla dzieci i młodzieży, 44 utwory sceniczne dla teatrów szkolnych oraz 32 podręczniki. Spośród czasop. dla dzieci największym rozgłosem cieszył się "Płomyk", "Płomyczek"
1013
EWoK 34
1014
INSTYTUT WYD. "PAX"
Sygnet drukarski "Naszej Księgarni"
"Mały Płomyczek Wiejski", "Mały Płomyczek Miejski" i "Szkolna Gazetka Ścienna" o łącznym nakładzie 450000 egz. Pisemka te wyróżniające się wysokim poziomem artystycznym i pedagogicznym przeciwdziałały wpływom klerykalnych czasop. dla dzieci. Wokół N.K. grupowali się postępowi pisarze książek dla dzieci i nauczyciele lewicy ZNP, m. in. J. Broniewska, H. Boguszewska, M. Kownacka, J. Porazińska, S. Sempo-łowska, W. Wasilewska, J. Korczak, J. Kornacki, W. Urniński, E. Zegadłowicz, J. i A. Żabińscy. Autorami książek pedagogicznych i popularnonaukowych byli m. in.: Cz. Centkiewicz, B. Su-chodolski, S. Szuman, B. Russel. W 1937 odbył się głośny proces wydawcy i redakcji "Płomyka" w związku z ukazaniem się numeru poświęconego ZSRR. N.K. odegrała w poi. ruchu wydawniczym okresu 1921-1939 poważną rolę tak ze względu na walory wydawnictw, jak i ze względu na to, że jako wydawca związany z ruchem zawodowym nauczycieli, mimo poważnych trudności finansowych, wydawał tanio, osiągając na owe czasy stosunkowo wysokie nakłady, sięgające 30000 egz. Do najcenniejszych inicjatyw wydawniczych N.K. w okresie międzywojennym należy m. in. nie zakośczona Encyklopedia wychowania. W czasie okupacji zespół N.K. wznowił potajemnie szereg książeczek dla dzieci oraz wydawał nielegalnie książki i podręczniki, podając rok wyd. 1939 i Wilno jako miejsce druku. Wypłacano autorom zaliczki i zapomogi, umożliwiające wielu z nich przetrwanie. N.K. wznowiła działalność w 1945 jako spółdzielnia wydawnicza Związku Nauczycielstwa Polskiego, od 1954 przekształcona w przedsiębiorstwo państwowe. W pierwszych 1. wznawiała swoje najcenniejsze przedwojenne książki dla dzieci, wydała 113 podręczników szkolnych i wiele książek pedagogicznych. Od 1950 podręczniki N.K. przekazała *Państwowym Zakładom Wydawnictw Szkolnych, przejmując w zamian ze *Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" i *Spółdzielni Wydawniczej "Książka i Wiedza" ich działy literatury dla dzieci i młodzieży. Od 1957 N.K. zorganizowała dział książek i czasop. pedagogicznych. W setkach tysięcy egzemplarzy drukuje się popularne, tanie tomy Biblioteki Płomyka i Biblioteki Płomyczka oraz lektury szkolne. Dla dzieci N.K. wydaje serie książeczek beztekstowych (np. Świat w Obrazach), do czytania przez rodziców (Poczytaj mi Mamo), serię Czytam Sam (dawniej Od Książeczki do Biblio teczki), Książeczki z Misiowej Półeczki, serię "z zebrą", Klub Siedmiu Przygód, ilustrowaną serię klasyków literatury poi. i obcej (m. in. nowe adaptacje Defoe Robinsona Kruzoe i Swifta Podróży Guliwera).
Popularyzacji wiedzy wśród dzieci służą serie dawniejsze: Bawimy się i Uczymy, Biblioteka Młodego Technika, Biblioteka Młodego Przyrodnika i nowsze: Technika Wokół Nas, Biblioteka Młodego Kosmonauty i in. Dla nauczycieli i rodziców N.K. wydaje serię Biblioteka Psychologii Wychowawczej oraz wspólnie z Tow. Szkoły Średniej Bibliotekę Wychowania Moralnego. Do autorów N.K. należą niemal wszyscy pisarze utworów dla dzieci i młodzieży, m. in.: M. Brandys, J. Broszkie-wicz, J. Brzechwa, K. Bunsch, M. Chotomska, K.I. Gał-czyński, L.J. Kem, M. Kownacka, G. Morcinek, E. Ni-ziurski,J. Porazińska, E. Szelburg-Zarembina, W. Żukrow-ski. Znakomite ilustracje poi. grafików wysunęły N.K. do światowej czołówki wydawców książek dla dzieci. Na międzynarodowych wystawach N.K. otrzymała wiele wyróżnień, m. in. złoty medal na Triennale w Mediolanie (1959) i złoty medal na Światowej Wystawie w Sao Paulo (1965). Dział wydawnictw w językach obcych wydaje co roku we współpracy z "Ars Polona" i zagranicznymi wydawcami 25-30 książeczek dla dzieci w j. ros., ang., niem., szwedz., serbo-chorwackim, fr. i in. N.K. wydaje również 5 masowych czasopism dla dzieci ("Miś", "Świerszczyk", "Płomyczek", "Płomyk" i "Młody Technik") w łącznym nakładzie rocznym ok. 70000000 egz. oraz 5 czasop. pedagogicznych. Nakładem N.K. w 1966 ukazało się 258 książek w nakładzie 11100000 egz.
INSTYTUT WYDAWNICZY "PAX", Warszawa, założony w 1949 przez Stowarzyszenie PAK w celu inspirowania i upowszechniania wydawnictw opartych na światopoglądzie katolickim. Wydaje Pismo św. Nowego Testamentu (do 1965 ok. 400000 egz.), dzieła klasyków filozofii i teologii (np. św. Augustyna, Erazma z Rotterdamu, B. Pascala), książki naukowe i popularnonaukowe poi. i obce (H. Daniela-Ropsa, C.S. Lewisa, L. Hirszfelda, T. Lehra-Spła-wińskiego, T. Sinki i wielu in.), literaturę piękną poi. i obcą (m. in. książki G. Bernanosa, G.K. Chestertona, S. Lagerlof, A. de Saint-Exupery'ego, W. Saroyana, J. Dobraczyńskiego, A. Gołubiewa, W. J. Grabskiego, Z. Kossak, T. Parnickiego), prace z zakresu historii najnowszej (m. in. dokumenty i wspomnienia z okresu drugiej wojny światowej) oraz katechizmy, modlitewniki i śpiewniki. Od 1960 ukazuje się Biblioteczka Ziem Zachodnich, gdzie w popularnych reportażach historycznych i opowiadaniach sensacyjnych, wydawanych tanio i w masowym nakładzie, ukazywana jest problematyka niem. oraz Ziem Zachodnich i Północnych
mh
S 8
s
ŚPAX-
Sygnet
drukarski
"Paxu"
1015
1016
INTERPUNKCJA
(6-8 tomów rocznie). W 1966 P. wydał 84 książki w nakładzie ok. 1000000 egz., w tym 44 pozycje literatury pięknej w nakładzie ok. 620000 egz.
INTARSJA, zdobienie książek przez nakładanie na skórę, obciągającą okładkę, cienko szarfbwanych kolorowych kawałków skóry (*Szarfowanie skóry) albo przez układanie na okładce skóry jednakowej grubości w pewien wzór. Technika ta, znana już introligatorom islamskim, była szczególnie często stosowana w XVIII i XIX w., potem tylko nakładano skórę. A.M. *Padeloup stosował do tych opraw wzory podobne do deseni na tapetach; najsłynniejsze są I. mozaikowe J. *Le Monniera z motywami naturalistycznymi i chińskimi. W XIX w. I. była stosowana przez introligatorów fr.
INTERFOLIUM, czysta nie zadrukowana karta, wstawiona między kartki książki, która w ten sposób oprawiona nazywa się egzemplarzem interfoliowanym.
INTERIM LIGATURA zob. OPRAWA TYMCZASOWA.
INTERKOLUMNA, pionowy odstęp między partiami tekstu, w *kodeksach rękopiśmiennych i wczesnych drukach wykorzystywany na równi z marginesami do wypełnienia go ornamentem zdobniczym. W rninia-torstwie gotyckim do szczególnie popularnych układów dekoracyjnych należało akcentowanie I. przez wypustkę roślinną, wić lub laskę.
Zob. też Ornamentyka.
INTERLINIA, odstęp między wierszami tekstu, w drukarstwie zwany justunkiem (*Materiał zecerski), w zdobnictwie książkowym wykorzystywany często dla wprowadzenia dodatkowych elementów dekoracyjnych w postaci przerywników z motywów roślinnych, zwierzęcych lub kaligraficznych.
Zob. też Ornamentyka.
INTERNATIONAL FEDERATION FOR DO-CUMENTATION zob. MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA DOKUMENTACJI.
INTERNATIONAL FEDERATION OF LI-BRARY ASSOCIATION zob. MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA STOWARZYSZEŃ BIBLIOTEKARZY.
INTERNATIONAL ORGANIZATION FOR STANDARDIZATION zob. MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA NORMALIZACYJNA.
INTERPOLACJA (łac. interpolatio = odnowienie, przekształcenie czegoś, zmiana), zniekształcenie oryginalnego tekstu polegające na włączeniu do niego dopisanego obcą ręką wyrazu, zdania, a nawet całego ustępu. Może to być także dopisek na interlinii i marginesach tekstu. W tekście *dokumentu rękopiśmiennego zmian, mających na celu modyfikację jego treści, dokonywano przez wstawianie, wyskrobywanie bądź przerabianie poszczególnych liter lub całych wyrazów. Dokument interpolowany był więc częściowo sfałszowany. Wykrywanie I. jest jednym z zadań *dyplomatyki. W druku źródłem I. były zazwyczaj późniejsze dopiski na marginesach i in-terliniach rpsów i dawniejszych druków, będące najczęściej streszczeniem lub powtórzeniem w formie dyspozycji ważniejszych tez wywodu autora, które niekiedy wskutek nieuwagi zecera dostawały się do tekstu jako jego część składowa.
Zob. też Krytyka tekstu.
INTERPUNKCJA (łac. interpungere = rozdzielać) rozwinęła się późno. W rzymskich *inskrypcjach epigra-ficznych oddzielano punktami poszczególne wyrazy, nie zwracając uwagi na zdania. W rpsach pisano jednym ciągiem, łącząc nawet poszczególne wyrazy, zwłaszcza w piśmie kursywnym. Pierwsze zasady przestankowania miał wprowadzić Arystofanes z Bizancjum w II w. p.n.e., zalecając stosowanie trzech rodzajów znaków: dla dłuższego przestanku po końcu zdania punkt u góry wiersza, dla średniego punkt na wysokości środka wiersza, dla krótszego Ś u dołu. Ten system, zwany greckim, zalecali w IV-VI w. n.e. gramatycy łac. (*Kasjodor i *Izydor z Sewilli), lecz praktycznie zastosowano go później. Ok. VIII w. stosowano dla oddzielenia zdań trojaki system: każde zdanie zaczynano od nowego wiersza albo robiono odstępy pomiędzy zdaniami, albo WTeszcie posługiwano się punktami i kreskami w różnych zestawieniach. Aż do końca XI w. wyrazy pisano często jednym ciągiem, później zaczęto ściśle przestrzegać oddzielania wyrazów łącząc jednak przyimki, spójniki i jednozgłosko-we zaimki z następnym wyrazem. Na stałe I. pojawiła się dopiero w minuskule gotyckiej (*Pismo gotyckie) w XIII w.: dla dłuższego przestanku używano punktu i rozpoczynano po nim nowe zdanie od dużej litery lub od litery pisanej czerwoną barwą, dla mniejszego kreski i punktu (w postaci dzisiejszego wykrzyknika). W *piśmie humanistycznym dla większej pauzy używano kropki, po której następowała duża litera, dla mniejszej kropki z małą literą po niej lub przecinka. Dopiero po wprowadzeniu druku ujednolicono zasady I., do czego przyczyniła się zwłaszcza oficyna wenecka A. *Manu-tiusa w XVI w.
W. Semkowicz: Pakografia łacińska. 1951.
1017
101&
łNTERTYP
INTERTYP, maszyna do składania i odlewu wierszy, podobna do*linotypu. Najczęściej spotykanymi modelami są I. systemu "Mbcer" zezwalające na skład różnymi stopniami lub rodzajami pisma w jednym wierszu, tzn. z różnych magazynów, oraz z automatyczną rozbiórką matryc. Zob. tab. 24(4).
INTERTYP FOTOSETTER zob. MASZYNY ZECERSKIE.
INTROLIGATOR (lac. intro = do wnętrza, do środka i ligare = wiązać; ligator librorum, rzadziej Śspotykane compactor librorum i nazwa introligatora uniwersyteckiego stationirius, bibliopeg a), rzemieślnik uprawiający sztukę oprawiania ksiąg. Technika introligatorska rozwinęła się w klasztorach. Pierwszym znanym z imienia I. byl irlandzki mnich Dageus w VI w. Introligatorzy świeccy pojawili się prawie współcześnie z powstawaniem bibl. prywatnych lub instytucji, głównie w centrach naukowych, początkowo pojedynczo, stopniowo; gdy liczba ich wzrosła, łączyli się w cechy lub też, we wcześniejszych okresach, przystępowali do cechów pokrewnych (*Organizacje Introligatorstwo). W Polsce pierwszy znany introligator wystąpił w 1404 w Krakowie, gdzie *oprawą książek trudniło się też wielu schola-tów, bakałarzy i magistrów, np. *Walenty z Pilzna, J. *Jeżowski, a także H. *Wietor, znany później drukarz. W XVI w. introligatorzy pojawili się w Płocku, Poznaniu, Toruniu, Lwowie, Gdańsku, Warszawie, Wrocławiu i Wilnie. Nie są dziś znani introligatorzy drukarni wileńskiej, czynnej już od 1525, ani Akademii Jezuickiej zał. w 1579, podobnie jak zal. w 1595 Akademii i drukarni w Zamościu. Pracownie introligatorskie działały też w wielu innych miastach. Zwłaszcza w Łęczycy istniał ruchliwy ośrodek już od pocz. XV w. W Płocku Piotr Suwałka oprawiał książki w 1449, a w 1540 czynił to introligator Wojciech. W Kaliszu w 1547 introligator Bartłomiej przekazał swoje narzędzia miejscowym bernardynom. Na pocz. XVII w. w Jarosławiu księgarz A. Cichończyk miał introligatora Matiasza Szymończyka. W braku odpowiedniej introligatorni na miejscu posyłano książki do oprawy do innego miasta. Przez wprowadzenie nakładowej oprawy mechanicznej w 1. 40-tych XIX w. powstały duże introligatornie, które do obecnej chwili zajmują się masową oprawą książek. Bibliofile dają jednak swoje książki do oprawy ręcznej. Pracownia introligatorska R. *Jahody 2yskała sławę w kraju i za granicą, dużym uznaniem cieszyły się artystyczne oprawy A. *Semkowicza. Artysta-introligator Bonawentura Lenart (ur. 1881), autor pubE-kacji z zakresu drukarstwa, grafiki i liternictwa, był też świetnym konserwatorem książki zabytkowej. Zob. też Introligatorstwo. J. Baranowski: Przemysł poi. w XVI w. 1919. J. Ptaśnik:
Cracovia impressorum. 1922. A. Chmiel: Introligatorzy cudzoziemscy i zamiejscowi w Krakowie w 1. 157Ą-1646. "Exlibris" 1924. J. Pachoński: Zmierzch sławetnych. 1956.
INTROLIGATOR IC czynny w Krakowie od lat osiemdziesiątych XV do pocz. XVI w. Oprawy tego warsztatu osiągnęły wysoki poziom artystyczny i techniczny, zdobione kilkudziesięcioma *tłokami odbijanymi wyłącznie na ślepo. Do najbardziej charakterystycznych należy tłok wyobrażający na gotyckiej tarczy Orła poi. z ukoronowaną głową, zwróconą (heraldycznie) w prawo oraz dwa tłoki różnej wielkości, w których obok gmerku na tarczy widnieją inicjały "IC" (prawdopodobnie sygnet introligatora). Do najpiękniejszych należy oprawa dla Pawła z Zakliczewa (z rysunkiem krzyża powstałego z kolejnych odbić kwiatonu, okolonych ulistnionymi gałązkami, wijącymi się na kształt jabłka granatu) oraz oprawa książki scholara Mikołaja Promieniskiego (której kompozycja motywów centrycznych, łukowych i geometrycznych jest już zapowiedzią Renesansu). Oprawy zachowały się w *Bibliotece Jagiellońskiej, Archiwum Państwowym w Krakowie i wielu in. zbiorach.
INTROLIGATOR IL w Krakowie, oprawiał w 1. 1492-1536 księgi miejskie i pracował dla Akademii (m. in. oprawy dla Mikołaja Kopernika, Wojciecha z Brudzewa, Jana z Pilicy, Piotra Lubarta). Posiadał bogaty zasób narzędzi do tłoczenia na ślepo i złotem. Używał tłoków z herbami Polski, Litwy (do Pogoni dodał inicjały "IL"), m. Krakowa i Akademii Krakowskiej. Stosował też stemple figuralne, wyobrażające Chrystusa, Madonnę z Dzieciątkiem, św. Barbarę, św. Katarzynę. Bordiury zdobił odciskami dużej rozety i małego kwiatka.
INTROLIGATOR "KRÓLA OLBRACHTA"
(określenie K. Piekarskiego). Działał w ostatnim dziesiątku XV w. Oprawy usztywniane deską, oblekane w całości lub do połowy skórą, łączone z *blokiem książki nie skręcanymi paskami białej skóry, zdobiły odbicia kilku pojedynczych *tłoków. Schemat dekoracji okładzin (grzbiet nie był zdobiony) ograniczał się do wypełnienia prostokątnego ^zwierciadła odbiciami kwiatonu, okolonego ulistnionymi, podwójnymi gałązkami, wijącymi się na kształt owoców granatu, spiętych na zbliżeniach rozetkami. *Bordiurę wewnętrzną zdobiły odbicia małego rombu z kwiatkiem w środku, a zewnętrzną odciski dużych rozet. W narożach zewnętrznej bordiury I.K.O. umieszczał odbicia ukoronowanego Orła poi. zwróconego w prawo, w stylizowanej tarczy gotyckiej o zaokrąglonych konturach (lewe naroże zupełnie okrągłe, prawy brzeg górą lekko wcięty). Oprawy tego warsztatu dzięki odpowiednio przyciętym deskom i umiejętnemu związaniu z blokiem są stosunkowo lekkie i poręczne.
1019
1020
INTROLIGATORSTWO
INTROLIGATOR MC, czynny w Poznaniu w 1. 1543-1564. Używał m. in. charakterystycznych radełek (*Tłoki introligatorskie) z inicjałami MC i herbem Poznania. Pracował dla J. *Patruusa, syna.
INTROLIGATORNIA, dział zakładu poligraficznego lub samodzielne przedsiębiorstwo zajmujące się oprawianiem książek i broszur. I. przemysłowa jest to zakład, który przy pomocy maszyn i przy odpowiedniej organizacji pracy jest w stanie wykonywać oprawy masowe, przede wszystkim oprawy nakładowe. Rozkwit tych zakładów zaczął się po udoskonaleniu *maszyn introligatorskich i upowszechnieniu wydawnictw masowych, tzn. w poł. XIX w., w Polsce w 1. 20-tych XX w.
I. przybiblioteczna, pracownia introligatorska podległa kierownictwu bibl., mieszcząca się zwykle w jej budynku. Rozwój I.p. przypada na okres po pierwszej wojnie światowej. Do zalet I.p. należy znaczna oszczędność środków finansowych, uproszczenie manipulacji związanych z przekazywaniem i odbiorem z I.p. obiektów biblio-
I
Jsa?
tecznych, eliminacja kosztów transportu, skrócenie czasu wyłączenia dzieł z *udostępniania, większa kontrola bibl. nad jakością używanych surowców i nad sposobem wykonania oprawy. Mimo poważnych zalet organizacyjnych I.p. nie osiągnęły nigdzie, nawet w krajach o wysokim standardzie życiowym, zdolności produkcyjnej wystarczającej do pełnego pokrycia potrzeb bibl. macierzystych oprawiając tylko niewielki procent książek. Przyczyny hamujące rozwój I.p. są różne: brak fachowców, przepisy prawne, ustawy związkowe itp. Najbardziej rozwinęły się I.p. małe, nastawione na reperacje i galanterię-introligatorską. W Polsce przy dużych bibliotekach czynne są I.p. na prawach pracowni lub gospodarstw pomocniczych.
F.A. Schmidt - Kiinscmuller: Der Biniar.i. W:Hami-buch der BibHethekswissenschaft. Bd. 2. 1961.
INTROLIGATORSTWO, oprawianie książek polegające na przekształcaniu przez falcowanie, szycie i *opra-wę wydrukowanych *arkuszy w gotowe książki. Techno-
a) Sposób szycia, b) kaszerowanie i wstawianie okładki, c) broszurowanie
1021
1022
INTYTULACJA
logia oprawy książki jest następująca: wydrukowane arkusze zostają sfalcowane ręcznie lub maszynowo (*Falcowanie), a następnie sprasowane (*Prasowanie). Do arkuszy pierwszego i ostatniego przykleja się *wklejki zw. forzacami, do innych ewentualnie *wkładki w postaci tabel, ilustracji, map, wykresów itp. Potem arkusze zostają zebrane (*Zbieranie), a następnie skolacjonowane, czyli sprawdzone, czy nie ma braków lub podwójnych arkuszy. Zebrane arkusze zszywa się (*Szycie) nićmi na gazie lub taśmie. Następnie *grzbiet okleja się i powstały w ten sposób *blok książki obcina (*Obcinanie). Często stosuje się barwienie brzegów, które polega na ich farbowaniu, marmurkowaniu lub złoceniu. Dla wygodniejszego otwierania oprawionej książki grzbiet obija się, czyli wyokrągla. W dalszej fazie oprawy następuje nabijanie *oporka (*Kaszerowanie), tj. tworzenie występów od strony grzbietu bloku książkowego, potrzebnych do dosunięcia do nich ścianek okładki. W końcu na grzbiet przykleja się papierek, a przy grubszych książkach *woreczek i *kapitałkę, która wystaje u góry i u dołu bloku książki. Równocześnie wykonuje się *okładkę, której zasadniczymi elementami są tekturowe ścianki obciągnięte płótnem lub innym materiałem (*Obciąganie okładki) przyozdobione często tłoczeniami i złoceniami. Czynność polegająca na złączeniu okładki z blokiem książkowym nazywa się wstawianiem (*Zawieszanie); polega ona na tym, że taśmy lub paski wystające z wierzchu i z tyłu bloku książkowego przykleja się do ścianek okładki, a miejsce przyklejenia zakrywa papierem *wy-klejki, tak że wyściela ona wewnętrzne ściany okładki. Przy oprawie ręcznej (rzemieślniczej) okładek nie wykonuje się oddzielnie, lecz zakłada się je, tzn. przycięte, nie oklejone ścianki tektury zostają wpierw z przodu i z tyłu bloku książkowego przymocowane silnie do materiału pozostałego po szyciu arkuszy, tj. sznurków lub taśmy, a potem dopiero przeprowadza się pozostałe czynności wykończeniowe. Do pracy artystyczno-rzemieślni-czej I. należy także zdobienie opraw za pomocą ręcznego *złocenia lub *tłoczenia, które polega na wtłaczaniu pojedynczych tłoków, wyciskających różne desenie i tworzących ciągle ornamenty liniowe, oraz tłoczeniu napisów z czcionek introligatorskich (*Pismo introligatorskie) lub klisz. Do zdobnictwa opraw należy także *intarsja, *skó-roplastyka, *szarfowanie skóry. W zakres I. wchodzi także wykonywanie *broszur, które jest prostsze od opraw sztywnych. Zob. tab. 26(16).
Zob. też Bigowanie, Maszyny introligatorskie, Materiały do oprawy, Okładziny drewniane, Szyldzie, Zakładka, Zapięcie bloku książki, Zszywki, Zwiezy, Żłobek.
A. Semkowicz: Introligatorstwo. 1948.
INTYTULACJA, skomponowanie i wprowadzenie *tytułu dzieła (zatytułowanie), dokonane przez autora lub edytora.
INVENIT (invt) zob. SYGNATURA S. artysty.
INWENTARZ BIBLIOTECZNY, szczegółowy wykaz obiektów wchodzących w skład zbiorów bibl., sporządzony dla celów administracyjnych (ewidencyjno-kontrolnych i porządkowych). W Polsce za najwcześniejszy I.b. uważa się spił 52 ksiąg zapisanych w *Collectio tripartita. I.b. przybiera z reguły postać oprawnej księgi (tzw. księgi inwentarzowej), w której kolejno ponumerowane rubryki poziome przeznaczone są do zapisywania poszczególnych obiektów zaliczonych do stałych zbiorów bibl. Każdy obiekt, wpisany pod oddzielnym numerem, tworzy tzw. jednostkę inwentarzową, za którą można przyjąć bądi każdy oddzielny egzemplarz całkowitego wydania jakiegoś dzieła (również wielotomowego), bądź każdy oddzielny *wolumen, czyli tzw. jednostkę introligatorską. Pierwszy typ ma zastosowanie najczęściej w bibl. naukowych, zwłaszcza większych (tzw. europejski system prowadzenia I.b.); drugi w niniejszych bibl. powszechnych i szkolnych (tzw. amerykański system). I.b. prowadzony systemem europejskim pełni jednocześnie rolę katalogu topograficznego, ponieważ *ustawienie zbiorów w magazynie bibl. jest wówczas zgodne z numeracją bieżącą I.b. (tzw. nume-rus currens). Bibl. prowadzące I.b. systemem amerykańskim stosują najczęściej rzeczowe ustawienie zbiorów; rolę katalogu topograficznego pełni wówczas *katalog rzeczowy (najczęściej *katalog dziesiętny), którego symbole wskazują jednocześnie miejsce dzieła w magazynie. Dopełnieniem I.b. jest księga ubytków, w której notuje się chronologicznie, za kolejnym numerem, wyłączenie z I.b. poszczególnych obiektów z zaznaczeniem przyczyn oraz daty wyłączenia. Wyłączony obiekt skreśla się w I.b., opatrując daną pozycję odnośnikiem do odpowiedniej rubryki księgi ubytków. Porównanie danych liczbowych I.b. i księgi ubytków pozwala w każdej chwili wyprowadzić saldo stanu zbiorów bibl. Przepisy, określające charakter majątkowy zbiorów bibl. i związane z tym wymagania ewidencyjne, wydawane są w Polsce przez zwierzchnie czynniki resortowe.
Zob. też Inwentarz rękopisów.
H. Walterowa: Inwentarz i przechowywanie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. Organizacja i administracja bibl. 1964.
INWENTARZ RĘKOPISÓW, wykaz jednostek rękopiśmiennych, sporządzony zarówno dla celów ewi-
1023
1024
ISAKOW
dencyjnych, jak informacyjno-naukowych. Opis inwentarzowy każdej jednostki zawiera te same elementy co opis katalogowy rpsu: sygnaturę, opis zewnętrzny, ogólny tytuł, spis zawartości rękopisu, opis bibliologiczny (Wytyczne opracowania rękopisów w bibliotekach polskich, Wrocław 1955), ale w I. opisy są uszeregowane wg sygnatur magazynowych, natomiast w *katalogu rękopisów można zastosować inny układ, lepiej wprowadzający w ich treść, oraz podawać podstawową bibliografię. Nadto w I.r. nie są konieczne indeksy, stanowiące integralną część katalogu.
IOANNES DE SPIRA zob. SPIRA Ioannes (Johan-nes) de.
IRLANDIA. Na ogólną liczbę ludności 2881000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych 5, specjalnych 2, powszechnych 4077. Wydano w 1966: książek 307 tyt., w tym przekładów 16; czasopism (w 1959) 305 tyt., w tym gazet 60.
Bibliografia. Brak jest bibliogr. bieżącej ogólnej, natomiast Biblioteka Narodowa w Dublinie opracowuje bibliogr. retrospektywną irlandików krajowych i zagranicznych od czasów najdawniejszych (książki, rpsy, mapy, ryciny, muzykalia, czasop., zawartość czasop.). Sta-tionery Office w Dublinie publikuje roczne wykazy wydawnictw urzędowych. Wykaz spisów bibliogr. obejmuje praca A.R.. Eagera A guide to Irish bibliographical materiał (London 1964).
R.J. Hayes: Irish national bibliography. "Libri" 1958 nr 2
Biblioteki. Największa Biblioteka Kolegium im. Św. Trójcy (Trinity College Library), zał. w XVI w. w Dublinie, zasobna w rpsy i stare druki, otrzymująca *egzemplarze obowiązkowe z I. i Wielkiej Brytanii, pełni rolę bibl. uniwersyteckiej i publicznej (w 1964 ok. 900000 wol). Drugą co do wielkości jest Biblioteka Narodowa (National Library of Ireland), zał. w 1877, licząca 500000 wol. Z bibl. publicznych, powołanych do życia w poł. XIX w., najpocześniejsze miejsce zajmują Dublińskie Biblioteki Publiczne (Dublin Public Libraries), liczące ok. 535000 wol. W 1923 powstała Biblioteka Centralna dla Studentów (Central Library for Students).
T.P. 0'Neill, D.J. Clarke: Libraries in Ireland; an historicał outHne. "Library Association Record" 1956 nr 2. T.P. O'Neil, D.J. Clarke: The special library in Iretand. "An Leab-harlann" 1963 nr 3. M. O'Byrne: Municipal libraries in Ireland. "Library World" 1963 Sept. F.J.E. Hirst: Unhersity libraries in Eire. "Library World" 1964 April.
Księgarstwo i ruch wydawniczy do uzyskania niepodległości (1921) pozostawały pod wpływem księgarstwa ang. Do końca XVIII w. dokonywano licznych tanich *przedruków nielegalnych, które konkurowały z książ-
kami wydawanymi w Anglii. Wielu autorów irlandzkich wydawało swoje książki poza granicami kraju. Obecnie w I. zaledwie ok. 10% książek wydaje się w narodowym j. gaelskim, resztę zaś w ang. Jeszcze w 1932 importowano z Anglii książki o wartości ponad 600000 funtów; później w wyniku rozwoju księgarstwa irlandzkiego import nieco się zmniejszył (do ok. 240000 funtów w 1951). Eksport, głównie do Anglii, sięga sumy 200000 funtów rocznie. Z 23 istniejących wydawnictw dwa działają w Cork, pozostałe w Dublinie. Produkcja wydawnicza w 1962 wynosiła 245 tyt., w tym z zakresu religioznawstwa 76, nauk społeczno-ekonomicznych i prawnych 46 oraz geografii, historii i biografii 43. W ogólnej liczbie 11 książek tłumaczonych 5 było z j. fr. Sprzedaż prowadzi ok. 180 księgarni. Książki w j. gaelskim wydaje An Lea-bar-Cumann The Book Association of Ireland.
Zob. też Organizacje, Zjazdy, kongresy, konferencje.
S. Taubert: Grundńss des Buchhandels in aller Welt. 1953. R. Barker: Booksfor all. A study of international book trade. 1956.
IRMOŁOG, książka liturgiczna bizantyńsko-słow. zawierająca zbiór irmosów (pierwszych wierszy wybranych z dziewięciu pieśni kanonu jutrzni) i innych śpiewanych tekstów oficjum zaczerpniętych z *oktoicha, *triodi postnej, *triodi cwietnej i *minei. Ponadto I. zawiera niektóre teksty śpiewane w trzech liturgiach mszalnych oraz osobny zestaw irmosów, kanonów i trójpieśńców na dni przedświąteczne Bożego Narodzenia i Objawienia Pańskiego (Epifanii). I. notnago pienia zawiera nutowe opracowanie wymienionych tekstów.
IRYS zob. DRUK D. tęczowy.
ISABEY Eugene (1803-1886), fr. malarz i litograf, studiował pod kierunkiem ojca Jeana Baptiste. W malarstwie odznaczył się jako wybitny pejzażysta. W grafice kontynuował doskonałe tradycje warsztatu litograficznego swego ojca. Jego cykle pejzaży Souuenirs d'Eugene Isabey (Paris 1832) były wysoko cenione i kilkakrotnie publikowane. Był też autorem wielu winiet, m. in. do Bernardin de Saint Pierre Paul et Virginie.
H. Beraldi: Les Graveurs du XIXes. 1889.
ISAKOW Jaków Aleksiejewicz (1811-1881), ros. księgarz i wydawca. W 1829 założył księgarnię w Petersburgu. Należała ona współcześnie do najlepiej zaopatrzonych i zorganizowanych. I. zaopatrywał w literaturę szczególnie wojskowe zakłady naukowe oraz skutecznie współzawodniczył z księgarzami zagranicznymi w rozprowadzaniu
1025
1026
"ISKRY"
literatury obcej, zwłaszcza fr. Obroty jego księgarni dochodziły do miliona rubli rocznie (1870). W działalności wydawniczej, prowadzonej od 1841, wyróżniał się dbałością o szatę graficzną wydawnictw. Współpracowali z nim najlepsi graficy tych czasów.
"ISKRY" zob. PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO "ISKRY".
ISLAM. Bibliofilstwo rozwinęło się już w pierwszych wiekach po Mahomecie. I. sprzyjał gromadzeniu książek, zarówno w zbiorach prywatnych, jak i w publicznych. Bibliofilami byli liczni władcy muzułmańscy: Abba-sydzi w Bagdadzie (zwłaszcza w VHI-X w.), Fatymidzi w Kairze (X-XII w.), dynastia Omajadów w Kordobie (X-XI w.). Fundowali oni różne instytucje naukowe i w połączeniu z nimi biblioteki. Do największych miłośników książek należeli: kalif al-Mamun z Bagdadu (IX w.), al-Hakim bi-Amr Allah z Kairu (XI w.), al-Hakam II z Kordoby (X w.). Za przykładem kalifów gromadzili książki pomniejsi władcy, wezyrowie, urzędnicy, uczeni. Olbrzymie biblioteki posiadali: historyk al-Wakidi (IXw.), astronom z Bagdadu Ali ibn Jahja al-Munadżdżim (EKw.), poeta z Mosulu Ibn Hamdan (X w.), kadi (sędzia) Ibn Fatis z Kordoby (X-XI w.) i wielu innych. Ich bibliofilska działalność nie ograniczała się do zbierania rękopisów; prowadzili oni poważne studia naukowe, zatrudniali w swych bibliotekach kopistów i uczonych, zwykle udostępniali też zbiory wszystkim zainteresowanym. Zamiłowania bibliofilskie były w świecie islamu zjawiskiem tak powszechnym, że książki zbierały także kobiety (np. słynna Aisza bint Ahmad ibn Muhammad z Kordoby, X-XI w.) i niejednokrotnie ludzie biedni. Wśród prawdziwych bibliofilów pojawiali się także maniacy, gromadzący książki bez ich znajomości i wyboru. Po zmierzchu muzułmańskiej kultury arabskiej bibliofilskie tradycje islamu kontynuowano w Turcji, Persji, w Indiach i w innych krajach I. Bibliofilami byli: panujący w XV w. sułtan Mehmed II Fatih, wezyr Kopriilii-zade Fazil Ahmed Pasa z XVII w., wezyr Ali Pasa Hekimoglu z XVIII w., uczony Esad Efendi Muhammed z XIX w., historyk Ali Emiri (zm. 1924) i in. Nie szczędzili oni funduszy na kupno książek, swe księgozbiory udostępniali czytelnikom, a nierzadko ofiarowywali bibliotekom publicznym. Liczne zbiory bibliofilskie, bogate na ogół w dzieła klasyków, stały się podstawą współczesnych bibl. w krajach muzułmańskich.
J. Bielawski: Książka w świecie islamu. 1961. J. Ribera y Terrago: Bibliofilos y bibliotecas en la Espana musulnana. 1928.
Biblioteki. Początki sięgają pierwszych wieków ma-hometanizmu. Najwcześniejsze bibl. powstawały przy meczetach. Gwałtowny rozkwit nauki, kultury i sztuki w IX-
XI w. przejawił się m. in. w zakładaniu pewnego rodzaju akademii naukowych, a przy nich ogromnych bibl., fundowanych i organizowanych przez kalifów dostojników państwowych, a nawet ludzi prywatnych uczonych i bibliofilów. W pierwszych wiekach panowania Abba-sydów (750-1258) powstawały największe i najsłynniejsze bibl., które liczyły po kilkaset tysięcy artystycznie kaligrafowanych i ozdobnie oprawnych tomów, gdy bibl. klasztorne w Europie w tym okresie miały zaledwie po kilkaset dzieł. Kalif abbasydzki al-Mamun (813-833.) załóż)'! w Bagdadzie (Irak) w 830 akademię "Dom mądrości" (ar. Dar alhikma) z największą w ówczesnym kalifacie bibl. (ponad 600000 tomów), wzbogaconą przez przepisywanie, skupowanie i tłumaczenie dzieł. Kalif-al-Mu'tadid (892-902) przeznaczył specjalne sale swego pałacu na czytelnie dla uczonych i wyznaczył im regularne pensje. Ta wielka bibl. przetrwała przez kilka wieków i dopiero w 1258 została zniszczona po zdobyciu Bagdadu przez Mongołów. Drugą co do wielkości i znaczenia była bibl. "Dom wiedzy" (Dar al Hm) w Kairze (Egipt), stworzona przez władców dynastii Fatymidów (972-1171), dla której kalif al-Hakim bi-Amr Allah ufundował w 1005 specjalny gmach, przeznaczając fundusze na jej wzbogacenie. Bibl. ta (400000 tomów) stała się miejscem zebrań uczonych i była otwarta dla wszystkich. W Kordobie (Hiszpania arabska), stolicy Omajadów, powstała trzecia wielka akademia-bibl., założona i rozbudowana przez kalifów Abdar-Rahmana III (912-961) i al-Ha-kama II (961-976), licząca ponad 400000 rpsów. Bibl. posiadała katalog składający się z czterdziestu czterech tomów. Utrzymała się do pocz. XII w. Trzecim typem były bibl. tworzone przy medresach Ś wyższych szkołach muzułmańskich na przełomie XI i XII w. Zainicjował je światły wezyr sułtanów seldżuckich Nizam al-Mulk. Słynne były szkoły Nizamija w Bagdadzie i w mieście Niszapur (Persja), ze stałymi funduszami na bibl. i profesorów. Równie bogate były trzy księgozbiory książęce: w Bucharze (bibl. Samanidów irańskich), w Tripolis (dzisiejszym Libanie) i w twierdzy Alamut (zał. przez Hasan Sabbach). Wspaniałe bibl. zakładali wezyrowie. Ibu Abbad posiadał bibl. w Rajj (Persja), której katalog liczył dziesięć tomów, Sabur ibn Ardonir nazywał swą bibl. w Bagdadzie "Domem książek", al Fath ibn Hakan zbierał w swej bibl. uczonych i poetów. Od XV w. bujnie rozwijały się biblioteki w Turcji Osmańskiej. Bibl. muzułmańskie mieściły się w specjalnie dla nich wznoszonych gmachach, książki układano w nich działami w szafach jedne na drugich. Posiadały katalogi tytułów dzieł, znajdowały się pod zarządem dyrektora i kustosza i były bezpłatnie dostępne dla wszystkich. Nowożytne bibl. muzułmańskie posiadają zarówno bogate zbiory rpsów arabskich, tureckich i perskich,
1027
1028
ISLAM
jak również znaczne zasoby książek drukowanych w j. zachodnioeuropejskich. Egipska Biblioteka Narodowa w Kairze, zał. w 1876, jest jednocześnie bibl. publiczną i liczy ponad 700000 tomów. Bogaty księgozbiór mają bibl. Uniwersytetu w Kairze i Aleksandrii. Cenne zbiory egiptologiczne (ok. 30000) posiada Biblioteka Muzeum Egipskiego. W pocz. XX w. zał. Syryjską Bibliotekę Narodową w Damaszku, Bibliotekę Narodową Libanu w Bejrucie, Bibliotekę Narodową w Tunezji, Bibliotekę Narodową w Ankarze w Iraku. Biblioteka Centralna Uniwersytetu w Bagdadzie powstała dopiero w 1959; bibl. uniwersyteckie posiadają: Sudan (w Chartumie), Libia, Maroko (w Rabacie). Bogate księgozbiory Jordanii to bibl. Muzeum Archeologicznego, Muzeum Muzułmańskiego, Muzeum Patriarchatu Ormiańskiego, Biblioteka Chalida wszystkie znajdują się w Jerozolimie.
A. Grohmann: Bibliotheken u. Bibliophilen im islamischen Orient. 1926. Shalaby: History of Islamie education. 1954. J. Bielawski: Książka w świecie islamu. 1961.
Drukarstwo, litografia. Drukarnie z czcionkami arabskimi powstały znacznie wcześniej w krajach europejskich niż w świecie I. Jedną z pierwszych była drukarnia w Rzymie, kierowana przez Araba Fath Allacha, która w 1514 zaczęła druk książek czcionką arabską. W 1593 w drukarni Medyceuszów, zał. dwa lata wcześniej, ukazał się Kanon medycyny Awicenny. Inne drukarnie z arabskimi czcionkami powstały w Holandii i Francji (XVI/XVII w.) oraz w Niemczech. W Turcji, która w XVI i XVII była najpotężniejsza z państw muzułmańskich, zwalczano wszelkie próby wprowadzenia druku z Europy, godzące w interesy kopistów i kaL^rafów. Dopiero w pocz. XVII w. druk utorował sobie drogę. Pierwsza drukarnia na Bliskim Wschodzie została zał. w Stambule w 1727 prgez Węgra *Ibrahima Effendi z zakazem jednak drukowania Koranu, komentarzy do niego, tradycji Proroka i prawa muzułmańskiego. Najwcześniejsze trzy książki drukowane tam czcionką arabską to słownik arabski Muchtar as-Sahah al-Dżauhariego, 1729, w opracowaniu tureckim Muhamada ibn-Mustafa al-Wankuli (2 tomy po ok. 700 stron), Podarunek dla wielkich o wojnach morskich uczonego i pisarza tureckiego Katiba Czelebi (znanego jako Hadżdżi Chalifa) oraz Tardżumet-i ta'rich-i sajjah (Historia podróżnika), przedstawiająca walki Afganów z Persami i zniszczenie dynastii Safawidów, której autorem był Polak J. Tadeusz Krasiński. Drukarnia ta Ś kilkakrotnie niszczona, po okresach przerw wznawiająca swą działalność przetrwała do dziś. W Syrii już w 1610 w klasztorze Sw. Antoniego w Hasbaja sporządzono druk psałterza syryjskiego z tekstem arabskim. Pierwsze książki drukowane w Persji to Gulistan, czyli Ogród różany Saadiego oraz Historia rodziny Kadża-rów, wydane w Tebrizie w drukarni zorganizowanej
przez księcia Abbas Mirzę, która jednak upadła po wojnie z Rosją w 1826. Słynna narodowa drukarnia egipska powstała w Kairze w dzielnicy Bulak w 1821 z inicjatywy władcy Egiptu Muhammada Ali. Początkowo wychodziło w niej przeciętnie 16 dzieł rocznie, w 1. 80-tych XIX w. liczba ta doszła do 450. W Libanie ok. poł. XIX w. powstały drukarnie arabskie zakładane przez misje francuskie i amerykańskie. Państwowa drukarnia w Teheranie została założona w 1874 drukując jako pierwsze dzieło Dziennik podróży szacha Nasir ad-Dina. Drukowana książka arabska jest podobna do europejskiej, od której różni się jedynie alfabetem i niezbyt udanymi ilustracjami, łączącymi tradycje malarstwa miniaturowego z nowoczesną sztuką europejską. Wydaje się dzieła stare, książki naukowe, utwory literatury współczesnej oparte
0 wzory europejskie i przekłady europejskich autorów. Liczba nowych tytułów drukowanych we wszystkich krajach arabskich wynosi przeciętnie 5000 rocznie. Obok druku rozpowszechniła się na Wschodzie muzułmańskim *litografia. Stanowiła ona jakby przejście od rękopisu do druku, dawała zatrudnienie kaligrafom oraz zadów alenie czytelnikom orientalnym. Miała tę wyższość nad drukiem, że mogła doskonale reprodukować fantazyjne pisma kaligraficzne arabskie. Pierwsze litografo-wane Korany do złudzenia upodabniano do rpsów. Dzieła litografowane arabskie, tureckie i perskie pojawiały się kolejno w różnych krajach muzułmańskich: Indie 1801, Turcja 1803, Persja 1828, Egipt 1838, Algieria 1847, Tunezja 1849, Liban 1853, Irak 1856, Maroko 1869, Syria 1878, Arabia Saudyjska 1910. Najpiękniejsze pod względem artystycznym litografie powstały w Turcji, Persji
1 Indiach, ponieważ w nowszych czasach kraje te miały ciągle jeszcze najlepszych kaligrafów.
F. Babinger: Stambuler Buchwesen. 1919. J. Bielawski: Książka w świecie islamu. 1961.
Uustratorstwo. Pięknie wydane książki należą na muzułmańskim Wschodzie do rzadkości. Zarówno poziom artystyczny ilustracji, jak i technika ich wykonania są na bardzo niskim poziomie. Ilustratorzy usiłują łączyć dawne wspaniałe tradycje malarstwa miniaturowego rpsów z nowoczesną sztuką, co daje efekty często wręcz karykaturalne. Z krajów arabskich najlepsze ilustracje ma Persja, na pierwszym miejscu pod względem wykonania i estetyki książki stoją: Egipt, Syria i Liban, a następnie Irak i Tunezja. W tych krajach często drukuje się ilustrowane książki z Arabii Saudyjskiej, Jemenu, Sudanu i in. krajów arabskich.
Księgarstwo w krajach islamu rozwinęło się najsilniej w LX-XI w., w okresie szczytowego rozkwitu kultury arabskiej. Nie zachowało się wiele przekazów dotyczących bezpośrednio dziejów księgarstwa. Tworzenie licznych, często olbrzymich, bibl. wymagało jednak
1029
1030
ISLAM
istnienia sprawnego handlu książką. Księgarstwo I. nie ograniczało się zresztą do sprzedaży rpsów i do ich produkowania; spełniało także ważną rolę kulturalną. Księgarze byli zazwyczaj ludźmi wykształconymi, organizującymi życie literackie. Księgarnie, podobnie jak w starożytnych Atenach, były miejscem spotkań towarzyskich i dyskusji kulturalnych. O rozwoju księgarstwa świadczy np. liczba 100 księgarzy działających w DC w. w samym tylko Bagdadzie. Księgarstwo musiało też być dobrze zorganizowane w zachodniej części imperium arabskiego, skoro na przedmieściu Kordoby przy przepisywaniu Koranu dla celów handlowych zatrudnionych było 170 kobiet. Odegrało ono wielką rolę w tworzeniu bibliogr. arabskiej: bagdadzki księgarz Ja'kub an-Nadim opracował w 987 spis wszystkich znanych mu z autopsji lub ze słyszenia dzieł pt. Kitab al-Fihrist (Księga-katalog), mający do dzisiaj wartość dla historii literatury arabskiej. Księgarz i uczony Hunayn ibn Ishaq (809-877) zasłużył się w dziele przekazania Arabom naukowego piśmiennictwa greckiego. Księgarnie spełniały nieraz funkcję bibl. wypożyczając za pewną opłatą książki do przeczytania lub do zrobienia kopii. Częstą formą działalności księgarzy były publiczne licytacje książek, na których sprzedawano najczęściej całe księgozbiory, np. bibl. Ibn Fatisa w Kor-dobie i bibl. kairskiego Dar al-Ilm (Domu Wiedzy), zlikwidowane na rozkaz Salah ad-Dina (Saladyna) w końcu XII w. Działali też liczni księgarze wędrowni oraz agenci księgarscy, którzy kupowali i sprzedawali książki w całym świecie arabskim. Zmierzch księgarstwa nastąpił w związku z upadkiem politycznym i kulturalnym Arabów. Obecnie księgarstwo I. wzoruje się na europejskim handlu książką. Stosunkowo duże znaczenie ma jeszcze antykwaryczny handel rpsami.
J. Bielawski: Książka w iwiedt islamu. 1961.
Oprawy I. określa się różnymi terminami: wschodnia, muzułmańska (mahometańska), saraceńska, arabska, mauretańska (z terenów północno-zachodniej Afryki: Libii, Tunezji, Algierii i Maroka). Terminem islamska określa się też oprawę perską, turecką i muzułmańską z Indii. Wspólną cechą tych opraw (z wyjątkiem mauretańsko-magrebskiej grupy z Kairuanu) są okładki z kartonu, otrzymywanego przez sklejanie warstw papirusowych, pergaminowych lub papierowych (często rodzaj makulatury), okrywane skórą koźlą lub owczą, a na oprawach tureckich skórą z grzbietu osła (zagri). Od opraw europejskich odróżnia je płaski *grzbiet i wielkość okładek, które są obcięte równo z kartami okrawanego rpsu i nie wystają poza obcięcie kart. Różne centra intoligatorstwa muzułmańskiego pomimo różnorodnego wzajemnego przenikania się miały własne linie rozwojowe. Wszystkie wywodzą się z *opraw koptyjskich, od których przejęły formę kodeksu i zasadnicze sposoby zdobienia opraw,
1031
jak rycie w skórze, nacinanie ornamentów, przewlekanie przez rozcięcia w skórze pasków skóry lub pergaminu barwionych inaczej niż skóra oprawy, wycinanie ażurowe i tłoczenie. Oprawy egipskie (zwane też egipsko-arabskimi) pochodzą z okresu panowania dynastii mame-luckiej (XIII-XV w.). W obrębie tej grupy występują dwa rodzaje dekoracji. Pierwszy rodzaj polega na pokryciu całej powierzchni oprawy skomplikowanym ornamentem geometrycznym, którego wyjściem jest centralna rozeta gwiaździsta i prowadzone z niej promienie, krzyżujące się lub załamujące. Tak ukształtowane małe pola geometryczne ozdabiane są wytłaczanymi ślepo różnymi drobnymi ornamentami i złotymi punktami (krążkami). Bordiura bywa zdobiona ornamentem geometrycznym, złotymi krążkami itp. W drugim rodzaju dekoracji podział na zwierciadło i bordiurę jest silniej wyróżniony. W zwierciadle mieści się medalion kolisty lub owalny, a w narożnikach wewnętrznych ćwierćkoła lub ćwierćowa-le z powtarzającym się ornamentem medalionu. Tak na samych okładkach, jak i na klapach, ściętych pod kątem rozwartym, występują tłoczenia ślepe i złotem (złoto bywa nakładane także pędzelkiem) oraz ornamenty wycinane ażurowo, pod które podkładano barwny jedwab, często błękitny. Wewnętrzne strony okładek zdobione są wytłaczanymi ornamentami arabeskowymi, w które od pocz. XIV w. wplatano motywy roślinne. Oprawy syryjskie w okresie panowania Mameluków miały wiele cech wspólnych z oprawami grupy egipsko-arabskiej (stąd określenie: oprawy syro-egipskie). Źródła historyczne podają nazwiska cenionych introligatorów, ale dzieła ich nie zachowały się. Nie zachowały się np. opisane przez autorów arabskich egzemplarze Koranu, ofiarowane przez Saladyna (Salah ad-Din) w 1174 sułtanowi Nur ad-Din Mahmudowi, a oprawione w niebieski atłas, obramowane złotą blachą i zamykane na złote zamki (niewątpliwe naśladowanie *oprawy luksusowej liturgicznych ksiąg chrześcijańskich, tak jak formę kodeksu przejął świat muzułmański z kodeksów chrześcijańskich). Zachowane oprawy południowoarabskie pochodzą z XV i XVI w. Zdobione są ślepymi tłoczeniami: w zwierciadle medalion, bordiura z podwójnych lub potrójnych pasów z ornamentami skomponowanymi z drobnych *tłoków. Na bogatszych oprawach dekoracyjnie traktowano wersety z Koranu. Prócz techniki tłoczenia ślepego stosowano rycie ornamentów w skórze i puncowanie. Obramowanie medalionów centralnych ma często na obwodzie ozdobę w postaci łukowych "ząbków". Oprawy mauretańskie (magrebskie), zwane też saraceń-kimi, pochodzące z terytoriów północno-zachodniej Afryki, zbliżone są w zasadniczych liniach do grupy syro-egipskiej. Są to oprawy ze skomplikowanym wzorem geometrycznym rysowanym złotymi linijkami (w tak
1032
ISLAM
utworzonych niereguralnych polach umieszczano *ple-cionkę komponowaną z małych tłoków i złote punkty) oraz oprawy w typie medalionowym, których zachowane egzemplarze pochodzą z XIV i XV w. Z oprawami północnoafrykańskimi spokrewniona jest technicznie i dekoracyjnie grupa opraw powstałych w Hiszpanii, zwanych hiszpańsko-mauretańskimi. Na oprawach tych wytłaczano w skórze złote krążki lub też wycinano je z cienkiej skóry i naklejano. Wewnętrzną stronę okładek zdobiono, podobnie jak w oprawach egipskich, arabeskami wytłoczonymi na cienkiej, często jasno-brązowej skórze. Od poprzednio opisanych różni się technicznie grupa opraw kairuańskich. Jest to 179 opraw i fragmentów, odkrytych w pewnego rodzaju lamusie Wielkiego Meczetu w Kairuanie (Kairowan) w Tunisie przez uczonych fr. G. Marcais i L. Poinssot, opublikowanych w 1948. Oprawy te znajdują się obecnie w Muzeum w Bardo. Okrywają one różne egzemplarze Koranu, format wielu z nich jest tzw. włoski, czyli poprzeczny. Rpsy te oprawione są w deski (nie w karton), okryte skórą przeważnie czerwonawobrązową lub czarną, skóra dolnej okładki jest na usztywnieniu podniesiona na wysokość grubości kart rpsu i tworzy rodzaj szkatułki, której pokrywką jest górna okładka. Zamknięcie stanowi umieszczony na brzegu górnej okładki rodzaj guza (jeden lub więcej), którego główka osadzona jest na różnej długości szyjce. Do dolnej okładki przyczepiona jest pętelka z paska skóry, rzadziej jedwabnego sznureczka w barwach niebieskiej, zielonej lub żótej. Zamknięcie to spełnia rolę klamer w oprawach europejskich. Zasadniczym motywem dekoracyjnym są różnorodne plecionki, ślepo i głęboko wytłaczane, składające się ze stosunkowo szerokich wstęg (galonów) prążkowanych lub ozdobionych punktami. Wstęgi te są proste, łukowate lub mają kształt główki u laski (komponowane są z nich wypełnienia przestrzeni motywem splotów układanych na krzyż). Występują też przeplatane wstęgami pierścienie i kraty oraz wiele innych motywów. Plecionka zdobiąca bordiury tych opraw jest zwykle odmienna od użytej do ozdoby zwierciadła. Występuje też motyw pasa jakby z dwóch grubych wstęg skręconego sznura, utworzony przez wytłoczenie szeregowo tego samego esowatego tłoku. Na niektórych oprawach znajduje się po kilka pasów w bordiurze, szerszych i węższych, np. ozdobionych gęsto nad sobą wytłoczonymi krążkami o podwójnym obwodzie. Inny efekt dekoracyjny osiągano przez wytłoczenie tych samych krążków, rzadziej rozstawionych. Ciekawą techniką zdobienia opraw jest naklejanie na deskach okładzin sznurów odpowiedniej grubości wg narysowanego wzoru i następnie przykrycie ich namoczoną skórą, która po obciśnięciu dawała wypukły ornament. Oprawy zdobione tą techniką różnią się od poprzednio opisanych także
motywami dekoracyjnymi. Są to różne mniej lub więcej bogato na obwodzie zdobione medaliony, np. koła koncentryczne, w środku zdobione lub puste (palmeta w kole lub drobna plecionka wypełniająca koło). Zdarza się, że w zwierciadle umieszczony jest tylko tzw. węzeł (nodus, splot) Salomona: dwie eliptyczne wstęgi splecione na krzyż lub z trzech takich wstęg utworzona gwiazda. Wiele opraw kairuańskich nie mieści się w podanych wyżej schematach, np. oprawa o formacie poprzecznym (datowana: wrzesień październik 988, okrywająca IX tom Koranu, dar dla meczetu w Kairuanie), w której prostokątne pole zwierciadła doprowadzone zostało do kwadratu przez zwielokrotnienie w nim pasów dekoracyjnych z prawej i lewej strony. Rozeta gwiaździsta i ozdobniki w narożnikach są odmienne od poprzednich. Wielkie jest bogactwo tłoków użytych do dekoracji opraw kairuańskich i wielka pomysłowość -w operowaniu nimi. Autorzy opracowania tych opraw nie tylko wyodrębnili poszczególne, nawet najdrobniejsze tłoki, ale dali genealogię ornamentów. Oprawy kairuańskie (IX-XIII w.) wypełniają lukę w naszej znajomości historii rozwoju opraw muzułmańskich, o których wiadomo, że zaważyły na technice dekoracji opraw w skórę południowoeuropejskich, a przez nie europejskich w ogóle. Oprawy perskie, podobnie jak arabskie, wzorowane są na oprawach chrześcijańskich kodeksów koptyjskich. Mają więc okładki nie wystające ponad brzegi kart, grzbiet płaski bez uwidoczniania *zwięzów i klapę. Koptyjskim oprawom zawdzięczają też formę kodeksu, okładki kartonowe i techniki dekorowania skóry: tłoczenie, wycinanie ażurowe i polichromizm. Oprawy perskie okrywają rpsy Koranu i dzieła literatury świeckiej. Przełom XIV na XV w. był ważną epoką w dziejach książki muzułmańskiej. Timur (założyciel dynastii Timuridów, 1387-1502) sprowadził do Samarkandy introligatorów z Egiptu i Syrii, a syn jego szach Rukh (Ruch) popierał artystyczne rzemiosło książkowe i doprowadził je do rozkwitu, trwającego do końca XV w. Obok opraw związanych z dworem w Herat, gdzie powstała sławna akademia, znane są oprawy z Merv, Samarkandy, Balkh, Mashed (Meshed), Nishapur, Shiraz i Tabriz (Tebriz), później i z Ispahanu. Oprawy tego okresu, pokryte najczęściej brązową skórą koźlą, były zdobione drobnymi tłokami w sposób wymagający nie tylko wielkiej zręczności, ale i dokładności; np. na oprawie z 1435 znajduje się 550000 wytłoczeń drobnych tłoków na ślepo i 43 000 złotem. Złoto na oprawach perskich było także nakładane pędzelkami. Układ dekoracyjny przedstawia się jako prostokątne pole, ujęte w różnej szerokości bordiurę, w zwierciadle medalion centralny, którego kształt z początkowego kolistego z pendentywami (małymi tarczkami) na osi wertykalnej doszedł w rozwoju do owalu kończystego,
1033
1034
ISLAM
zachowując przeważnie pendentywy. Narożniki wewnętrzne pola zwierciadła wypełniają ćwierćkoła lub ćwierć-owale, powtarzające kontur i dekorację wewnętrzną medalionu centralnego. Bordiury zdobi pas dekoracyjny ciągły (plecionki, arabeski), obejmujący zwierciadło z czterech stron. Ok. 1430 pojawiły się wśród wici roślinnej %r medalionach fantastyczne zwierzęta (wpływ sztuki chińskiej), jak smok i feniks, z żyjących w Persji gazele, jelenie, lisy, zające, różne ptaki, gałęzie drzew i całe drzewa, a także chińskie chmurki "czi". Wśród roślin nowym elementem był lotos. W 1446 pojawiła się po raz pierwszy w dekoracji oprawy perskiej postać ludzka. Wewnętrzna strona oprawy i klapy były zawsze dekorowane, nieraz bardziej bogato niż strona zewnętrzna. Filigran, zdobiący na zewnętrznych stronach okładek medaliony i narożniki pola zwierciadła, pokrywał często cale pole wewnętrznej strony oprawy. W XV w. wycinano filigran w skórze, w XVI w. na wewnętrznej stronie okładek stosowano także filigran papierowy, a jako podkładu używano odmiennie barwionej skóry, pergaminu, jedwabiu lub papieru w kolorach złotym, ciernnobłękitnym i zielonym (w oprawach późniejszych wprowadzono także kolory: czarny, ciemnoczerwony i lawendowy). Barwy te są stosowane także w oprawach ze skóry o silnie plastycznie występującej ornamentyce, np. gdy ornament jest złocony, a tło błękitne. Oprawy z Shiraz i Tabriz z ok. poł. XV w. nie mają naturalizmu w rysunku, w przeciwieństwie do wschodnich perskich nie znają mitycznych zwierząt popularnych w Herat, za to wydaje się, że wcześniej niż w Herat pojawiło się na nich złoto i zestawienia barwne. Za panowania Safawidów (1502-1736) dokonały się zmiany w dekoracji opraw perskich: obok opraw medalionowych, które były charakterystyczne dla introligator-stwa perskiego aż do XVIII w. i dekoracji filigranowej okresu tirnuridzkiego, pojawiły się kompozycje obejmujące cale prostokątne pole zwierciadła, wytłaczane złotem przy pomocy *plakiet. Tłoczenie to odbywało się na skórze zwilżonej, poprzednio złoconej. Plakiety ornamentalne ryto tylko do połowy, którą po odwróceniu wytłaczano po raz drugi, co można zauważyć nawet na najbardziej starannie zdobionych oprawach. Zawsze zostaje ślad złączenia. Na oprawach perskich XVI w. tłoczono też krajobrazy ze zwierzętami w stylu współczesnego malarstwa perskiego; wtedy plakieta była jedna, obejmująca całą scenę. Zmiany nastąpiły i w zdobieniu bordiur: dekoracja wielu z nich nie jest już pasem z ornamentem ciągłym (chociaż i te były stosowane), lecz podzielona jest na *kartusze. Umieszczone są one na czterech stronach bordiury, przegradzane przeważnie czterolistnymi ozdobnikami, na nich wytłaczane złotem ornamenty arabeskowe lub napisy. Obok bordiur tego typu na tej samej oprawie zdarza się pas drugi tłoczony ślepo z ornamentem
ciągłym. Złoto było w XVI w. stosowane bardziej rozrzutnie niż w epoce Timuridów,odcienie jego stopniowano. Napisy na oprawach rpsów Koranu podają wersety lub ostrzeżenia (np. "tylko czyści mogą dotykać tej księgi"), na rpsach treści świeckiej wymieniają właściciela i tytuł dzieła. Na wielu oprawach stosowany był system dekoracji plakietowej, obejmującej całe zwierciadło na stronie zewnętrznej i dekorację filigranową na wewnętrznej. Kompozycje zdobnicze opraw perskich są podobne do dekoracji znanych z perskich dywanów. A.U. Pope (Masterpieces oj Persian Art, 1945) zwraca uwagę na dekorację wewnętrznej strony okładki rpsu perskiego z końca XVI w., której rysunek wykonany był przez przedstawiciela tej samej szkoły co projektodawcy kartonów do tzw. dywanów poi. tkanych w Persji. Na pocz. XVI w. pojawiły się w Persji *oprawy lakowe.-Oprawy tureckie były przeważnie dziełem perskich artystów i mają te same cechy techniczne i stylistyczne, co oprawy wykonane w Persji. Zob. tab. 30(2).
G. Marcais, L. Poinssot: Objets kairouanais lXe au XIIIe s. 1948. M.S. Dimand: A handbook cf Muhammadan art. 1958. J. Bielawski: Książka w świecie islamu. 1961.
Papiernictwo. Do poł. VIII w. materiałem piśmiennym najczęściej używanym przez Arabów był papirus (kirtas) produkowany w Egipcie, a od 836 w Samarra (Mezopotamia). Równocześnie używano pergaminu wyrabianego ze specjalnie preparowanych skór zwierzęcych, na którym pisano uroczyste dokumenty lub okazałe kopie Koranu. W VIII w. Arabowie zapoznali się z papierem, który stopniowo wyparł *papirus (ostatni rps muzułmański na papirusie pochodzi z 931) i *pergamin (ostatnie Korany na pergaminie pisano w Magrebie w drugiej poł. X w). Od drugiej poł. VIII w. centrum przemysłu papierniczego stała się Samarkanda, zaopatrująca w papier wszystkie kraje kalifatu. W X w. powstały manufaktury papiernicze w Damaszku, palestyńskiej Tyberia-dzie i syryjskim Trypolisie. W XII w. istniały papiernie w Bagdadzie. Wytwórnie papieru w Xatiwa k. Walencji (Hiszpania rnuzułm.) wywoziły swoje produkty na Wschód i Zachód. Z Hiszpanii arab. papier przedostał się do Francji, Włoch i Niemiec, gdzie w drugiej poł. XIII w. powstały papiernie. Z przełomu XII i XIII w. zachował się anonimowy zabytek arab. Słynny pisarz arab. Umdat Alkuttab opisuje m. in. sposób wyrabiania papieru ze sznurów konopnych moczonych w ługu, ciętych i rozcieranych na miazgę, którą przyklejano do ściany, a po wyschnięciu nasycano mieszaniną mąki z krochmalem pszennym, klejono krochmalem ryżowym, barwiono i gładzono. W późniejszych wiekach wyrabiano papier ze starego płótna i szmat, a specjalnie cenne gatunki z jedwabiu. Wśród licznych gatunków papieru za najcenniejsze uchodziły: chorasański (z Sajnarkandy), faraoński, su-
1035
1036
IZRAEL
lajmani, dżafari i taitu (zwane tak od imion ówczesnych dostojników państwowych), hariri (jedwabisty), hindi (indyjski), muhajjar (papier morowany), jasnoczerwony, różowy i szafranowy. Duża produkcja papieru sprzyjała rozwojowi piśmiennictwa.
Zob. też ILUMINATORSTWO.
ISO zob. MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA NORMALIZACYJNA.
ITALIKA (cancellaresca) zob. PISMO HUMANISTYCZNE, PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
ITINERARIUM zob. DZIENNIK.
IWANÓW: 1. Iwan (1779-1848), ros. grafik-ilus-trator. Jego początkowe prace o charakterze alegorycznym, ilustrujące utwory Gabriela Dierżawina, miały powiązania ze sztuką klasycystyczną. Dojrzałym realistą stał się w pomysłowych i dowcipnych ilustr. do bajek Iwana Chemnicera (1820) oraz do bajek Iwana Kryłowa (1812-1825), z których wcześniejsze stanowiły interesujący dokument okresu wojny z Napoleonem (1812). I. stworzył wiele ilustr. o romantycznym nastroju do dzieł Wasyla Żukowskiego (1815, 1817), Konstantego Batiusz-kowa (1820), Aleksandra Wostokowa (1821), Władysława Ozierowa (1828) i in. Był pierwszym ilustratorem poetyckich utworów Aleksandra Puszkina, m. in. Rusłana i Ludmiły (1820). Projektował ilustr. do wyd. przez deka-brystów almanachu Gwiazda Polarna (1824). 2. Sier-giej (1864-1910), malarz ros. Interesowała go tematyka historyczna i rodzajowa, związana z niedolą ludu. W swych pracach stosował różnorodne techniki, jak akwarela, tusz, gwasz, olej; posługiwał się ołówkiem, węglem, piórem i pędzlem. Ilustrował wiersze Michała Lermontowa: Pragnienie, Więzień, Sąsiad, Sąsiadka oraz utwory Bojaryn Orsza (1890-1891, 19 ilustr.) i in., Aleksandra Puszkina: Córka Kapitana, Pieśń o Olegu, Bracia rozbójnicy (1898-1899, 26 ilustr.). I. jest też autorem opartych na studiach z natury, niezależnych od tekstu ilustr. do książki Na górach Araratu (1889).
1. S. Ałpatowa: I.A.I. 1779-1848. 1952. 2. I. Granow-skij: S.W.I. żizn' i tworczestwo. 1962.
IZOGRAFIA, zbliżony do druku anastatycznego sposób wykonywania powtarzalnych nakładów z wyeliminowaniem nowego składu tekstu. Istnieją dwie metody izografii: odbitkę druku nasyconą roztworem gumy arabskiej w stanie wilgotnym naciera się tłustą farbą, która przylega tylko w miejscach druku, a następnie wykonuje się z niej przedruk na *formę drukową. Druga metoda polega na nasyceniu zadrukowanego arkusza roztworem
kwasu azotowego i po lekkim przesuszeniu przetloczeniu go na *kamień litograficzny. Kwas atakuje kamień w miejscach nie pokrytych farbą na zadrukowanym arkuszu. Po spreparowaniu kamień jest gotów do druku.
Zob. też Druk anastatyczny, Metoda przedruku.
IZRAEL. Na ogólną liczbę ludności 2 629000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych 6, szkolnych 650, specjalnych 430, powszechnych 600. Wydano w 1966: książek 1038 tyt., w tym przekładów 445; czasopism 365 tyt., w tym gazet 111.
Bibliografia. Wyd. od 1924 przez Hebrajską Bibliotekę Narodową i Uniwersytecką w Jerozolimie bibliogr. bieżąca ogólna "Kirjath Sepher" (kwartalnik) rejestruje wszystkie publikacje z terenu I. oraz judaica zagraniczne. W 1955 ukazał się wykaz czasop. i dzienników "List of Newspapers and Periodicals Appearing in Israel", uaktualniany przez publikowane co pewien czas suplementy (*Aneks). Podjęto opracowanie retrospektywnej bibliogr. książek w j. hebr. oraz drukowanych czcionkami hebr. od czasów najdawniejszych.
Biblioteki. W końcu XIX w. w Palestynie powstały pierwsze bibl., które dały początek dzisiejszym księgozbiorom I. W 1892 założono Żydowską Bibliotekę Narodową w Jerozolimie (od 1924 Narodowa i Uniwersytecka). Obecnie zbiory tej bibl. przekraczają milion tomów (m. in. cenne hebraica, judaica i orientalia). Podstawą jej był ok. 30-tysięczny księgozbiór zgromadzony przez Józefa Chazanowicza (1844-1920), lekarza z Białegostoku. Charakterystyczne dla bibliotekarstwa izraelskiego są liczne bibl. religijne (Rambam w Tel-Awiwie). Wśród bibl. specjalnych najważniejsze są: Instytutu Technologicznego w Haifie (ok. 40000 wol.) i Instytutu Przyrodoznawstwa im. Weizmanna w Rohowot. Bibl. publiczne znajdują się we wszystkich większych miastach (Tel-Awiw, tłaifa i in.) i w kibucaćh. Spośród bibl. prywatnych wybija się księgozbiór wydawcy i bibliofila Salmana Scho-ckena (ponad 50000 wol.). Najczęściej stosuje się *klasyfikację dziesiętną; obok *katalogów alfabetycznych i rzeczowych spotyka się krzyżowe. Bibliotekarstwo w I. jest w stadium organizacji, bibliotekarze nie tworzą jednolitej kadry, pochodzą z różnych krajów i mają różne przygotowanie zawodowe.
Y. Deligdisch: Public Hbrary development in Israel. "Libr. Assoc. Record" 1965 nr 12.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Rozmiary kraju i skład ludności wpłynęły na specyficzny rozwój ruchu wydawniczego. Obok taniej książki wydawcy podejmują luksusowe wydania przeznaczone na eksport, szczególnie w j. ang. Zrzeszeni w Izraelskim To w. Wydawców (Book Publishers Association of Israel), w licz-
1037
1038
IZYDOR Z SEWILLI
bie 64, podejmują wspólnie z instancjami rządowymi, organizacjami społeczno-kulturalnymi oraz bibl. i szkołami wiele akcji na rzecz upowszechnienia książki hebr. Od 1961 urządzany jest coroczny Tydzień Książki Hebrajskiej oraz Międzynarodowe Lewantyńskie Targi Księgarskie w Jerozolimie. Została powołana specjalna Rada książki hebrajskiej, zajmująca się propagowaniem rodzimej produkcji wydawniczej. Dla druku podręczników szkolnych powstało wydawnictwo "Jachda" (Razem), które zajęło się także wydawaniem podręczników akademickich i niskonakładowych książek fachowych i naukowych. Zaopatrzeniem wydawnictw w papier zajmuje się firma Hamol, a eksportem książki hebr. Sifrei Israel. Obie zostały powołane przez związek wydawców. Głównymi centrami handlu księgarskiego i wydawniczego są Tel-Awiw, Jerozolima i Haifa. Do największych wydawnictw w Tel-Awiwie należą: Am Hassefer Publishers LTD, Am Oved LTD Publishers, Massadah LTD, Dr J. Shapiro Graphic Publications i Tarbut Vehinuch Pub-lishing House; w Jerozolimie: The Weizmann Science Press of Israel i firma księgarska The Universitas-Booksel-lers. "W 1962 wydano 2532 tyt., w tym najwięcej z zakresu literatury pięknej (751), nauk społeczno-ekonomicz-nych i prawa (588) oraz religioznawstwa (470). Z ogólnej liczby 372 tłumaczeń 148 było z j. ang. Importem książek zajmują się trzy firmy: w Tel-Awiwie Spedron
i Księgarnia Polska E. Neusteina oraz w Haifie Le-vant Publishing Comp.
publishers' International Year Book. 1962.
Papiernictwo. Zużycie papieru i tektury łącznie wynosi 38 kg na głowę przy produkcji 47000 ton i takim samym imporcie (dane za 1964). Trzonem młodego przemysłu papierniczego jest American Israeli Paper Mili, którego dwie maszyny papiernicze wyrabiają 80% całej produkcji krajowej. Przewiduje się dalszą rozbudowę tej papierni w celu zaspokajania szybko rosnących potrzeb. Rozwój przemysłu papierniczego utrudniony jest wskutek braku surowców, z których dostępne są jedynie makulatura i niewielkie ilości roślin jednorocznych.
Zob. też Iluminatorstwo, Czasopisma zawodowe,
IZYDOR Z SEWILLI (Isidorus Hispalensis, ok. 570-636), uczony, historyk, właściciel bibl., od ok. 600 arcbp Sewilli. Autor dzieł o charakterze kompilacyjno-encyklopedycznym, opartych prawdopodobnie w głównej mierze na własnych zbiorach bibliotecznych. W podstawowym dziele Etymolcgiae przekazał wiele informacji o bibl. w starożytności. Przypisuje mu się autorstwo wiersza pt. Versus tituli bibliothecae, podającego opis zawartości bibl.
M. Manitius: Geschichte der lateinischen Literatur des Mit-telahers. T. I. 1911.
J
JABŁONOWSCY: 1. Stanisław Jan (1634-1702), hetman wielki koronny, polityk, bibliofil. Zgromadził doborową i zasobną bibl. w Lachowcach na Wołyniu. Książki ozdabiał beznapisowym *ekslibrisem miedziorytowym z herbem Prus III. Pomnażany przez spadkobierców księgozbiór przetrwał w rodzie Jablonowskich do końca XVIII w. Prawnuczka założyciela, Teofila z Jabłonowskich Sapieżyna (1743-1816), przeniosła bibl. do Teofilopola, a w 1805 znaczną jej część ofiarowała Bibliotece Liceum Krzemienieckiego. Reszta książek wraz z archiwum teofilopolskim weszła w 1860 do zbiorów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej w Warszawie. 2. Anna Paulina z Sapiehów (1728-1800), wojewodzina bracławska, reformatorka stosunków gospodarczych, bi-bliofilka. W Siemiatyczach koło Bielska Podlaskiego zgromadziła cenny gabinet historii naturalnej i kilkutysięczną bibl., złożoną przeważnie z dzieł przyrodo-znawczych, ekonomicznych oraz utworów literatury klasycznej. Książki zdobiła ekslibrisami (dwie odmiany, tzw. "mały" jest miedziorytem J.M. *Weisa). W 1783 założyła w' Siemiatyczach drukarnię prywatną, która rJTiałała do ok. 1786. Bibl. J., wystawioną po jej śmierci na licytację, zakupił do Petersburga car Aleksander I.
Catalogue des liwes composant autrefois la bibliotheque Mme la pr.J. 1803.
JABŁOŃSCY: Bartłomiej (1764-1842) i jego syn Kajetan (1815-1896), księgarze i wydawcy. W 1816 Bartłomiej założył jedną z pierwszych we Lwowie księgarnię, którą kierował do 1840. Od tego czasu Kajetan, początkowo wraz z ojcem, a od 1842 samodzielnie, prowadził firmę do ok. 1862, kiedy to w wyniku represji policyjnych za udział w ruchu niepodległościowym i kontakty z emigracją zmuszony był do jej zlikwidowania. Obaj J. wydawali katalogi składowe i nakładowe (ponad 14); zabiegali teź o zbyt książek poza Lwowem. Z ich licznych nakładów wymienić można przykładowo Podpisy i wzory pism sławnych w Polsce osób (1840). W 1. 1845-1847 Kajetan wespół z bibl. *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich i redaktorem "Dziennika Mód Paryskich" J. *Dobrzań-
skim prowadził akcję wydawania tanich książek. Spiesząc z pomocą K. *Estreicherowi w jego pracy nad Bibliografią polską, przekazał mu cenny wykaz bibliograficzny dzieł znajdujących się w jego księgarni (do 1840). Po śmierci Kajetana jego synowie prowadzili w Tarnopolu księgarnię i wypożyczalnię książek, posiadając m. in. na składzie wiele nakładów po ojcu. PSB X.
JACHOWSKI I MAJEWSKI.
Jan Księgarnia zob. FISZER
JACOB DE SAINT CHARLES Louis (1608-1670),
karmelita fr., teolog i bibliograf. Za namową G. *Naude rozpoczął rejestrację bieżącej produkcji drukarskiej we Francji. W 9 zeszytach (5 pt. Bibliographia Parisiana, 4 pt. Bibliographia Gallica universalis), wydanych w 1. 1645-1654, starał się dać pełny wykaz druków, które ukazały się w oficynach paryskich i prowincjonalnych w 1. 1643-1653 (z lukami za 1. 1647-1650 w drukach nieparys-kich). Jest to pierwsza fr. narodowa *bibliografia bieżąca. Z innych prac J. warto wymienić: Traicti (s) des plus helles bibliotheques publiąues et particulieres, ani ont ete et ąui sont a prisent dans le monde (Paris 1644), gdzie wymienił m. in. bibl. poi., a zwłaszcza Bibl. Akademii Krakowskiej, oraz De claris scriptoribus Cabilonensibus libri III (Paris 1652), obejmującą pisarzy diecezji Chalon sur Saóne, jego rodzinnego miasta.
L.N. Malcles: Le Fondateur de la bibliographie nationale en France. W: Milanges d'histoire du livre et des bibliothłąues offerts a M. Frantz CaUot. 1960.
JANISCH zob. JANOCKI Jan Daniel.
JAFFOWEE, rodzina drukarzy żyd.: 1. Kalonymos ben Mardochaj (zm. ok. 1620), przed przybyciem do Lublina mieszkał dłuższy czas w Opatowie, trudniąc się . in. handlem książkami. W1566 otrzymał wraz z trzema innymi Żydami przywilej na sprowadzanie ksiąg hebr. W tym czasie był już wspólnikiem żyd. drukarni w Lublinie. Od 1574 przejął całkowicie oficynę lubelską.
1041
1042
JAGGARD
W 1578 otrzymał przywilej drukarski od Stefana Batorego. Odnowił zasób tłoczni, sprowadził dobrych ze-cerów z Moraw, wydał szereg cennych, dzieł czcionką hebr., m. in. Talmud i Pięcioksiąg. Konkurencja drukarń krakowskich hamowała działalność oficyny, powodując nieraz przerwy kilkuletnie (m. in. najdłuższa w 1. 1579-1590). 2. Zwiben Abraham, syn Kalonymo-sa, przejął drukarnię ok. 1620. 3. Józef, syn Kalonymo-sa, prowadził oficynę od ok. 1639. W 1656 pożar zniszczył warsztat. 4.Jakub, trzeci syn Kalonymosa, odbudował drukarnię w 1672. 5. Salomon Zelman, syn Jakuba, ostatni z rodu, w 1682 zlikwidował oficynę.
M. Bałaban: Drukarstwo żydowskie w Polsce w XVI w. W: Pamiętnik Zjazdu Naukowego im. Jana Kochanowskiego. 1931.
JAGGARD Wilłiam (ok. 1568-1623) i Isaac, drukarze londyńscy, pierwsi wydawcy utworów Szekspira. W 1598 William wytłoczył antologię The Passionate Pilgrime, w 1621 zaczął drukować dla trupy Szekspira zbiór jego sztuk. Pracę ukończono w 1623, już po śmierci Williama; jest to tzw. First folio of Shakespeare. Isaac wprowadził do drukarstwa ang. *kursywę antykwową.
E. Willoughby: A printer of Shakespeare. 1934.
JAGODZIŃSCY, rodzina papierników' działających w czerpalniach kieleckich w 1. 1761-1840: na przełomie XVIII i XIX w. czerpalńię w Mniszku prowadzili Antoni, Marcin i Stanisław. Józef był papiernikiem i zapewne budowniczym papierni w Przysuchej w dobrach Dembińskich. Ignacy i Wojciech, synowie, prowadzili papiernię przysuską do jej upadku ok. 1791. Szymon, Ignacy, Wojciech i Stanisław, synowie Ignacego, występowali w 1. 1812-1830 jako majstrowie w młynie papierniczym w Siedlewie n. Czarną Sulejowską, należącą do Siedlewskich. Filip, najmłodszy syn Ignacego, był dzierżawcą papierni w Mędrowie (1821-1830). W 1. 1816-1840 byli czeladnikami w Mędrowie, Mniszku iBolminie: Grzegorz, Teodor i Stanisław młodszy.
JAHODA Robert (1862-1947), introligator, artysta, konserwator starodruków i rpsów. Praktykę introligatorską odbył w Krakowie, Tarnowie, Lwowie i Wiedniu. W 1887 założył w Krakowie własną pracownię. Nawiązał kontakt z artystami grafikami, którzy projektowali oprawy, m. in. z K. Homolacsem, P. *Stachiewiczem, S. *Wyspiań-skim. W1. 1918-1939 zakład J. należał do najlepszych introligatorni w Polsce. Do konserwacji i oprawy powierzały mu swe zbiory biblioteki: Jagiellońska, Polskiej Akademii Umiejętności, Czartoryskich, Kórnicka, a także Archiwum Akt Dawnych Miasta Krakowa. Do cenniejszych opraw wykonanych w zakładzie J. należą księgi pamiątkowe (dla Archiwum Akt Dawnych Miasta Krakowa, Muzeum Narodowego w Krakowie, Polskiej
Akademii Umiejętności, Zamku i Katedry na Wawelu, poi. kościoła na Kahlenbergu w Wiedniu), teki adresowe (dla Ligi Narodów i Watykanu) i in. Oprawy J. eksponowane były na wystawach krajowych i zagranicznych, zdobywając wysokie odznaczenia. Najcenniejszą pracą konserwatorską J. była renowacja Kroniki Długosza z Biblioteki Czartoryskich.
JAKUB Z OŁOMUŃCA, iluminator czes. W1.1499-1500 wykonał dwutomowy graduał dla Władysława ze Sternberku, sygnowany: "Jacobus de Olomuncz me fecit in Bechinia" (Wiedeń, Kunsthistorisches Museum, Ms 4007).
JAKUBOWSKI Kazimierz Stanisław (1868-1926), księgarz, wydawca, drukarz. W 1891 wspólnie z W. Ho-schekiem i J. Zadurowiczem otworzył we Lwowie księgarnię i skład nut pod firmą W. Hoschek i Ska. W 1892 zmieniono nazwę firmynaJakubowskiiZadurowicz, rozszerzając zakres jej działania o wypożyczalnię nut i wydawnictwo książek i nut. W 1898 spółka uległa rozwiązaniu. Zadurowicz zatrzymał księgarnię i skład nut, J. zaś prowadził samodzielną działalność wydawniczą w zakresie nut oraz książek z dziedziny przyrody i prawa. W 1900 nabył udziały istniejącej od 1873 Drukarni Ludowej, w której drukował swe wydawnictwa. W 1905 objął kierownictwo drukarni i rozpoczął jej modernizację, a w 1911 przejął drukarnię na własność i prowadził ją już pod własnym nazwiskiem. Od 1905 J. podjął wydawanie podręczników dla szkół średnich, a w następnych latach w oparciu o własną drukarnię działalność tę rozszerzył. Do 1914 wydał ponad 60 podręczników. Były to pierwsze poi. podręczniki szkolne na wysokim poziomie zarówno pod względem dydaktycznym, jak i typograficznym. Po zniesieniu w 1919 obowiązującego w Galicji monopolu wydawania podręczników dla szkół podstawowych J. rozszerzył swą działalność również i na nie. Był on w pełnym tego słowa znaczeniu współtwórcą wydawanych przez siebie książek i często inspiratorem ich napisania i opracowania. Nie szczędził kosztów ani trudów, by wydawane przez niego książki pod względem opracowania, wyposażenia i wykonania były w pełni wartościowe. Przez wiele lat był redaktorem wydawanych przez siebie książek, w późniejszym okresie dobrał zespół fachowców i zaczął wydawać podręczniki dla szkół akademickich oraz monografie naukowe. Szczególnie dwie serie znalazły wielkie uznanie: Lwowska Biblioteka Slawistyczna pod red. prof. T. Lehra-Spławińskiego oraz Monografie i Podręczniki pod red. prof. S. Vrteła-*Wierczyńskiego. J. wydał przez cały okres swej działalności ok. 260 książek i ok. 200 poz. nutowych. Czynny był w organizacjach zawodowych drukarzy. Po jego śmierci wydawnictwo
1043
1044
JANOCKI
i drukarnię prowadzili synowie, kierownikiem zaś był dr Zygmunt Jakubowski, który kontynuował działalność w zakresie zapoczątkowanym przez ojca. W 1939 firma K.S. Jakubowski uległa nacjonalizacji i następnie likwidacji.
JAN Z KOŚCIANA (trzecia ćwierć XV w.), skryp-tor i iluminator. W 1460 podpisał się w rpsie bibl. klasztoru benedyktynów w Łyścu: "Johannes de Costan fidelis scriptor alias pictor vivorum imaginum". Thieme-Becker XVIII.
JAN Z OPAWY (Johannes de Oppavia), kanonik w Brnie (Morawy), skryptor i iluminator, wykonał w 1368 ewangeliarz dla Albrechta m Habsburga (Wiedeń, Nationalbibliothek, nr 1182).
E. Trenkler: Das Ewangeliar des Johannes von Troppau. Handschrift 1182 der Osterreich. Nationalbibl. 1948.
JAN Z SĄCZA zob. MALECKI Jan.
JAN ZE ŚLIWINA zob. KIRKOR Adam Honory.
JAN Z ŻYTAWY (Johannes de Zittavia), iluminator śląski, czynny ok. 1415-1421, związany był z pracownią *Laurina z Klatov, którego styl samodzielnie przetworzył. Dwie prace (Prawo miejskie z Archiwum w Głubczycach i Vitae patrum, Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, IV F 179) noszą jego *sygnatury, inne zostały mu przypisane (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka: antipho-narium IF 430, mszały B 1713 i R 165 Ś zaginione, brewiarz R 166; Legnica, kościół Św. Piotra i Pawła: Sachsenspieget zaginiony). Stworzył we Wrocławiu szkołę, czynną do poł. XV w.
E. Kloss: Die Schlesische Buchmalerei des Mittelalters. 1942.
JANINET Jean-Francois (1752-1814), fr. rytownik, portrecista. Był jednym z czołowych reprezentantów w dziedzinie zastosowania grafiki barwnej. Jego plansze wyróżniały się subtelnym oddaniem walorów kolorystycznych. Rytował wg artystów takich, jak Fren-deberg, *Eisen, *Gravelot, i wg dawnych mistrzów. Dla wydawcy *Basana rytował rys. A. van Ostade. Do najlepszych jego prac należą pejzaże w Vues des plus beaux edifices... (1787), Paris et la prouince, Vues pittoresąues des principaux ćdifices de Paris (1789). Wiele jego prac wiąże się ze światem teatru; były to portrety, kostiumy i sceny zawarte w wyd. Costumes et annales des grands thóatres dc Paris. Rytował też plansze o tematyce historycznej: Gravures historiąues des principaux ivenemctits depuis l'ouverture des Etats Giniraux de 1789 (1789-1791),
plansze do studiów rysunkowych i zesz. z ornamentacjami.
R. Portalis, H. Beraldi: Les Grweurs du dix-huitiemes. 1881.
JANKOV1Ć, rodzina drukarzy serb.: 1. Emanuel (1758-1791), drukarz z wykształceniem medycznym, autor dzieł przyrodniczych i filozoficznych. Drukował własne tłum. literatury obcej (libretta) na j. serb. u Christiana Got-tlieba Taubela w Lipsku, od którego odkupił w 1789 jedną prasę oraz czcionki i założył drukarnię w Nowym Sadzie w 1790. Drukarstwa uczył się w Pradze w 1. 1789-1790. Zabiegał o ^przywilej, który w owym czasie posiadał tylko *Kurzboeck w Wiedniu, na tłoczenie *cyrylicą dzieł w j. serb., ale go nie otrzymał. 2. Jovan (zm. 1821), brat Emanuela, przejął drukarnię po jego śmierci i znów rozpoczął starania o przywilej, wchodząc w kolizję z S. Novakoviciem, właścicielem oficyny i wszystkich praw drukarskich po Kurzboecku. Uzyskał jedynie prawo na wydawanie druków w j. serb. czcionką łac. 3. Paweł (zm. 1842), syn Jovana, kolejny właściciel drukarni, otrzymał wreszcie zezwolenie na wydawanie serb. książek cyrylicą. Po jego śmierci oficyną kierowała żona Katarzyna. W 1847 drukarnię J. kupił Daniel Medaković.
L. Plavsić: Srpske hamparije od krają XV do sredine XIX v. 1959.
JANKOWSKI Czesław Borys (1862-1941), malarz i ilustrator. Stały współpracownik "Tygodnika Ilustrowanego" i "Świata", a w czasie długoletniego pobytu we Francji paryskiej "Illustration". Ilustrował także książki dla młodzieży: W. Przyborowskiego, Z. Urbanowskiej, Teresy Jadwigi Zaleskiej oraz Mickiewiczowskie Dziady, Ballady i romanse dla *Altenberga we Lwowie.
JANOCKI (Janisch) Jan Daniel (1720-1786), bibliotekarz, bibliograf. Współpracownik J. A. *Załuskiego, 1747 sekretarz, 1750-1786 prefekt *Biblioteki Załuskich, którą traktował jako warsztat dla swoich prac bibliogr. Opublikował m. in.: Nachricht von denen in der Hochgrdflich-Zaluskischen Bibliothek sich bejindenden raren polnischen Buchem,t. 1-3 (Drezno-Wrocław 1747-1753) katalog cimeliów Biblioteki Załuskich, zawierający prócz opisu bibliogr. treść dzieła i jego krytyczną ocenę; Spedmen catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Zaluscianae (Drezno 1752) pierwszy w Polsce drukowany katalog rpsów; Lexicon derer itztlebenden Gelehrten in Polen, t. 1-2 (Wrocław 1755) alfabetyczne zestawienie bibliogr. informacji o żyjących pisarzach poi., oraz najważniejsze dzieło, Janbciana swe clarorum atque illustrium Poloniae auctonim maecenatumąue memoriae miscellae, t. 1-3 (Lipsk -Warszawa 1776-1819) bibliografia 460 pisarzy poi.
1045
EWoK 35
1046
JANSSON VAN WAESBERGE
XV-XVII w. Prace J. zapoczątkowały polską bibliografię naukową.
PSB X. S. Gieysztor: J.D.J. Założyciel polskiej bibliografii naukowej. "Biul. Ośrodka Bibliogr. i Dokum. Nauk. PAN" 1955 nr 4 (8).
JANSSON van WAESBERGE zob. WAESBERGE JANSSON van.
JANUSKOWIC Maciej zob. JĘDRZEJOWCZYK
Maciej.
JANUSZEWSKI Wincenty (1884-1950), introligator. Pracował od 1898 w Łomży (u mistrza Leona Weimera), a od 1903 w Warszawie. W 1904 wyjechał do Rosji, gdzie pracował w introligatorniach Petersburga, Moskwy i Irkucka. Od 1910 był kierownikiem introli-gatorni przy drukarni dworu carskiego, a od 1917 ekspertem robót introligatorskich w Głównej Drukarni Wydawnictw Państw. (Gosizdat). Po powrocie w 1922 do Polski działał w Warszawie, a od 1926 w Toruniu, gdzie otworzył własny zakład introligatorski i prowadził go do drugiej wojny światowej. Podczas okupacji kontynuował pracę zawodową. Po wyzwoleniu pracował w Toruniu na kierowniczych stanowiskach, ostatnio prowadząc in-troligatornię Uniwersytetu M. Kopernika. Z pracowni J. wychodziły dzieła oprawne w półskórek i skórę, inkrustowane, z cyzelowanymi złoceniami i sprężystymi grzbietami.
J. Przybyłowa: Przewodnik po wystawie druków toruńskich. 1946.
JANUSZKIEWICZ Eustachy (1805-1874), księgarz, wydawca, bibliotekarz, działacz emigracyjny. W 1832 podjął w Paryżu wydawanie "Pielgrzyma Polskiego". W początkach 1833 wespół z fr. księgarzem Hectorem Bossange utworzył firmę M. Bossange et Cie et Janusz-kiewicz, trudniącą się wysyłaniem do kraju wydawnictw emigracyjnych i sprowadzaniem stamtąd książek krajowych. Po przymusowym wysiedleniu J. poza granice Francji od poł. 1833 księgarnią zajmował się jego brat Romuald. Po powrocie do Paryża w 1835 J. wraz z A. Jeło-wickim i S. Dembowskim zawiązał spółkę pod firmą Księgarnia i Drukarnia Polska A. Jełowickiego i S-ki. Kierownictwo jej objął J., a pozostali wspólnicy wnieśli do niej kapitały i poprzednie wydawnictwa własne. W 1839 miejsce Jełowickiego zajął J. Marylski. Ok. 1842 spółka uległa likwidacji, a księgarnię (bez drukarni) przejął i prowadził dalej pod własnym nazwiskiem były pracownik firmy K. Królikowski. W czasie istnienia spółki wydrukowano 97 dzieł i 15 pism periodycznych w 598044 ark. (w tym 32 dzieła w 408145 ark. nakładem
własnym). Wśród wydawnictw dominowała literatura, zwłaszcza poezja, oraz historia (m. in. Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Niemcewicz, Lelewel). Bezpośrednio po ustąpieniu ze spółki J. był prawdopodobnie założycielem in. księgarni paryskiej, także pod nazwą Księgarni Polskiej. W 1856 J., W. Kalinka i J. Klaczko zawiązali przy Towarzystwie Hlstoryczno-Literackim w Paryżu nową Spółkę Wydawniczą (istniejącą do 1861) w celu wydawania źródeł do historii poi. i pełnego wyd. dzieł Mickiewicza. W 1862 zarząd Tow. Historyczno-Literackiego powołał Radę Biblioteczną dla nadzoru *Biblioteki Polskiej. W skład jej wszedł J., który po ustąpieniu E. Wrotnow-skiego ze stanowiska kierownika Bibl. pełnił przejściowo tę funkcję (wespół z W. Kalinką). J. był także "konserwatorem" bibl. Szkoły Polskiej w Batignolles, dla której opracował instrukcję katalogowania książek i projekt katalogu systematycznego.
Słownik biogr. pracowników książki poi. Z. próbny. 1958. A.F. Grabski: Z dziejów księgarstwa poi. w Paryżu. "Roczniki Bibl." 1960 z. 1/2. A. Kłossowski: Historia Księgarni Polskiej w Paryżu. "Roczniki Bibl." 1966 z. 3/4.
JANUSZOWSKI Jan (1550-1613), syn *Łazarza Andrysowica i Barbary 1 v. Wietorowej, spadkobierca od 1577 Drukarni Łazarzowej w Krakowie, którą unowocześnił i postawił na najwyższym w Polsce renesansowej poziomie. Działalność wydawniczą rozwinął w oparciu o przyznany mu serwitoriat i przywilej królewski z 28 VII 1578. Zabiegi o monopol na druk popłatnych ksiąg liturgicznych dla całej Rzeczypospolitej, co miało zapewnić jego placówce mocne podstawy materialne, nie dały rezultatów. J. uzyskał jedynie tytuł drukarza kościelnego. W 1590 Zygmunt III nadał J. "arcyprzywiiej", była więc Drukarnia Łazarzowa jedyną wśród poi. tłoczni architypografią królewską i kościelną. Ale mimo to J. nie znalazł mecenasa godnego jego ambitnych i nowatorskich poczynań. J. znany jest głównie jako wydawca dzieł Jana Kochanowskiego, ponadto spod jego pras wyszły prace najwybitniejszych twórców drugiej poł. XVI w.: Patrycego, Sokołow-skiego, Hieidensteina, Skargi i in., a także m. in. wczesne wydania tzw. literatury mieszczańskiej. Ogółem oblicza się produkcję J. na ponad 400 pozycji z potężnym foliałem Biblii Wujka włącznie; przeciętna roczna produkcji wynosiła ok. 350 arkuszy. J. zamierzał doprowadzić do ujednolicenia pisowni poi. i stworzyć poi. czcionkę dla druków w j. narodowym. Próby te przedstawił w druku Nowy karakter polski (1594). Dbał o estetykę swych wytworów, używał dwóch *sygnetów w kilku odmianach (m. in. znanego obelisku). Wykształcony humanista i prawnik, uprawiał twórczość literacką oraz ułożył zbiór prawa poi. [Statutu... 1600). Pomagał w zakładaniu, a później inwentaryzowaniu Drukarni Akademii Zamoj-
1047
1048
JAPONIA
skiej, zaopatrzył ją w czcionki, wśród których była także jego "polszczyzna". Za zasługi na polu wydawniczym, literackim i prace w kancelarii królewskiej został nobilitowany 24 I 1588, otrzymując herb Kłośnik. Znękany niepowodzeniami i nieszczęściami, po stracie żony i dzieci, w 1601 przyjął święcenia kapłańskie. Drukarnię wydzier-
10 A C^,
COCHANOVl
F O R I C OE N I A
Sine
Epigrammacum libellus.
Cracoviae, In Officina Lazari. Anno Domini:
M. D. 1XXXIIII. Druk Januszowskiego z 1584 r.
żawił B. *Skalskiemu, który prowadził ją w 1. 1604-1605. Publikacje z firmą Drukarni Łazarzowej ukazywały się jeszcze w 1. 1606-1609; zarządzał nią wówczas zapewne M. *Jędrzejowczyk, nabywca oficyny w 1615. J. zmarł jako archidiakon sądecki, oddany duszpasterstwu i pracy literackiej.
PSB X. Drukarze. T. 6. 1960.
JAPONIA. Na ogólną liczbę ludności 98865000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych różnych typów 917, szkolnych 37515, specjalnych 410, powszechnych 724. Wydano w 1966: ksią-
żek 30451 tyt., w tym przekładów 1669; czasopism 2346, w tym dzienników 174.
Bibliofilstwo. Pierwsze wiadomości o zbiorach książek w J. podają dawne kroniki. Książę Shótoku (574-622), protektor i znawca buddyzmu, zbierał księgi buddyjskie, aby w 618 napisać uczony komentarz do trzech św. ksiąg pt. Sangyó-gisho. Bardzo cenny był prywatny księgozbiór Isonokami Yakatsugu (729-781), zał. ok. 770 w okolicy Nara przy świątyni Ashukuji pod nazwą Untei, który był udostępniony ogółowi. W IX-XII w. za panowania rodu Fujiwara, pod jego mecenatem, rozwijało się bibliofilstwo i powstawały w ówczesnej stolicy J. Heian (dziś Kioto) liczne zbiory, jak np. Kangakuin (821). Założono w tym okresie wiele bibl. prywatnych (np. 1145 w Uji) i dworskich (tzw. goshodokoro). Spis książek bibl. cesarskiej, sporządzony w 15 lat po pożarze pałacu w 875, wykazał 16790 tomów. Bibliofilem był w XIII w. Hójó Sanetoki (1227-1276), który założył bibl. w Kanazawie, budując w swej posiadłości specjalne pomieszczenie na książki; pomnożyli ją jego syn Akitoki (1248-1301) i wnuk Sadaaki (1278-1333). Rządzący J. od XVII do poł. XDC w. ród Tokugawa położył poważne zasługi w rozwoju bibliofilstwa. Tokugawa Ieyasu (1542-1616) był twórcą bibl. Fujimitei-bunko, która powstała z połączenia jego zbiorów na zamku w Edo (przeniesionych z Kjnazawa) i na zamku w Sumpu. W poszczególnych księstwach w ciągu rządów rodu Tokugawa powstało wiele cennych bibliotek, spośród których wyróżniała się biblioteka ks. Maeda, założona przez Maeda Tsunanori (1643-1724), znanego mecenasa nauk i bibliofila, oraz biblioteka Seiryukan-bunko w księstwie Sendai. Słynne były zbiory Hanawa Hokinoichi (1746-1821), syna chłopskiego, ślepego od piątego roku życia, który ucząc się wszystkiego na pamięć, poznał wiele dzieł literatury i w 1818 wydał zbiór klasyków literatury japońskiej pt. GunshóruijA oraz kompilował wielotomowe źródła do historii J. Jego biblioteka, zwana Onkodó-bunko, odegrała znaczną rolę w dziejach kultury J. Połowa XIX w. przyniosła najpierw nowinki, a później reformy życia kulturalnego według wzorów europejskich. Rozwijały się biblioteki naukowe i powszechne, kwitło jednak także bibliofilstwo i z roku na rok powstawały liczne biblioteki prywatne, zwłaszcza pod koniec XIX w.
Bibliografia. Znajomość rodzajów bibliogr. i metod jej sporządzania przejęli Japończycy ok. VIII w. od Chińczyków. Oczywiście były to tylko bibliogr. sporadyczne i ograniczone pod względem zakresu czy zasięgu. Z VIII w. znane są bibliogr. literatury buddyjskiej zbieranej po klasztorach. W ostatniej dekadzie IX w. powstała pierwsza bibliogr., której autor jest znany. Była to Nihonkoku-genzai-shomokuroku (Bibliografia ksiąg spotykanych obecnie
1049
1050
JAPONIA
w Japonii) Fujiwara-no Sukeyo (zm. 898), obejmująca ok. 17000 rękopiśmiennych dziel chińskich. Z pocz. XII w. pochodzi pierwszy w J. katalog bibl. prywatnej, który należy uznać za bibliogr. Jest on znany pt. Shinsei-ny-udozoshomokuroku (Spis ksiąg biblioteki brata Shinseia-Shinsei to zakonne imię dostojnika dworskiego Fujiwara--no Michinori, 1106-1159, który prawdopodobnie sam był twórcą tej bibliogr.). W 1166 powstała Waka-genzai--shomokuroku (Aktualna bibliografia poezji japońskiej), ok. 1277 Honcho-shoseki-mokuroku (Bibliografia ojczysta), nieznanego autora, w 1365 Sentogoshohunkomokuroku (Spis biblioteki pałacu cesarskiego). Od XVII w. w związku z rozpowszechnieniem druku powstało szereg bibliogr. książek drukowanych. Na ogół były już znane nazwiska autorów. W XVII i XVIII w. różne wydawnictwa ogłaszały drukiem wyd. przez siebie dzieła jako tzw. shuppan-mokuroku (spisy wydawnicze), które były pierwszorzędnym źródłem wiadomości o starszych drukach. W XIX w. ukazało się kilka bibliogr., jak np. w 1801 Gunsho-ichiran (Przegląd piśmiennictwa) Ozaki Masajoshi (nowe wydanie w 1937 z uzupełnieniami Irita Seizó), w 1811 Kindai-meika-chojutsu-mokuroku (Bibliografia dzieł słynnych współczesnych autorów) Tsutsumi Asakaze, w 1813 Tenseki-shinkyo (Wiarygodne zwierciadło ksiąg) Taguchi Akira, w 1817 Yubyn-koji (Tradycje literatury) Kondó Morishige, w 1820 Keiseki-hokoshi (Sięgające w przeszłość noty o księgach) Shibue Chusai i in., ok. 1821 dzieło zbiorowe Gunsho-ruiju-mokuroku (indeks do pokla-syfikowanej kolekcji piśmiennictwa), w 1892 Zoku-gunsho-ichiran (kontynuacja Przeglądu piśmiennictwa z 1801) Nishimura Kanebumi. W XX w. powstały liczne bibliogr. do dziś użytkowane w bibl. Do ważniejszych należą: Kokushokaidai (Adnotowana bibliografia dzieł japońskich, 1900) Samury Hachiró, dzieło zbiorowe Kaidai-sosho (Zestawienie bibliografii, 1916), przypuszczalnie pierwsza bibliogr. bibliografii w J.; Zoku-gunsho-ichiran (1927), ciąg dalszy Przeglądu piśmiennictwa z 1892 (autor Irita Seizd); Kokubungaku-shomoku-shuran (Zestaw bibliograficzny literatury narodowej, 1930) Kaito Matsuzó i in., Hotnpo-shomoku-no shomoku (Bibliografia bibliograf ii ojczystych, 1934) Amano Keitaro. Po drugiej wojnie światowej obok bibliogr. specjalnych zaczęto wydawać narodową bibliogr. bieżącą oraz inne typy bibliogr. oficjalnej. Prócz tego wydają bibliogr. liczne org. publiczne. Instytucją odpowiedzialną za wyd. narodowej bibliogr. bieżącej jest Narodowa Biblioteka Parlamentu (Kokuritsu-kokkai--toshokan), utworzona w 1948. Obecnie z jej inicjatywy ukazują się: rocznik "Zennihon-shuppam-butsu-sómo-kuroku" ogólna bibliogr. wydawnictw z całej J., periodyk "Kanchó-kankóbutsu-sógó-mokuroku" komasacja bibliograficzna wydawnictw urzędowych (t. 1 za 1. 1945-1950), miesięcznik "Zasshikiji-sakuin jimbun-kagakuhen"
indeks zawartości czasop. (humanistyka i nauki ścisłe), miesięcznik "Shushotsuhó" ("Current Acąuisitions" bieżące nabytki), "Nohon-shuhó" (tygodniowe informacje
0 gromadzonych książkach), kwartalnik "Japanese Perio-dicals Index" (wychodzi równolegle kilka serii, m. in. Humanities and Social Science). Obok wymienionych wyżej bibliogr. oficjalnych ukazują się też nieoficjalne. Tak np. Rada Naukowa Japonii (Nihon-ga-kujutsu-kaigi) wydaje bibliogr. periodyczne nowszej (po 1945) literatury z zakresu poszczególnych specjalności. Stowarzyszenie popierania kultury za granicą (Kokusai-bunkashinkókai) wydaje periodycznie "Bibliography of Standart Reference Books for Japanese Studies with Descriptive Notes", wybraną bibliogr. w j. ang., dotyczącą jednak książek jap. (poszczególne tomy są wyd. w częściach w miarę przygotowania, nie w kolejności ustalonej numeracji; obejmują: generalia, geografię, historię, religię, filozofię, język, sztukę, folklor, politykę, ekonomię). Ważniejsze bibl. wydają periodyczne bibliogr. dotyczące ich zbiorów, zwykle poszczególnymi działami lub określonymi częściami zbiorów. Pewne instytucje wydawnicze specjalizują się w wydawaniu pełnych rocznych wykazów druków, z indeksami tytułów, autorów i klasyfikacją tematyczną. Cele ich są głównie reklamowe, handlowe, ale użyteczność bibliograficzna bardziej powszechna niż wydawnictw urzędowych. Szczególnie znany jest "Shuppan-nenkan" (Rocznik wydawniczy), wyd. przez Shuppannyususha. Prócz tego ukazują się w J. periodyczne bibliogr. dysertacji, nut, czasop., wydawnictw urzędowych, zawartości czasop. i in.
Biblioteki. Najwcześniejsze wiadomości dotyczą bibl. przy świątyniach, pochodzących z pocz. VII w., jak: zbiór ksiąg buddyjskich księcia Shótoku (574-622), przechowywany w pawilonie Yumedono (Pałac Snów) przy świątyni Hóryuji, zał. w Nara ok. 605, oraz równie dawne zbiory w świątyni shintoistycznej w Ise (obecnie Jingu-bunko). Kodeks z 701 podaje, że na dworze cesarskim istniał urząd do spraw książek (zushoryo); jednym z jego zadań było gromadzenie i kopiowanie ksiąg chińskich. Przy wszystkich klasztorach prowadzono bibl. buddyjskie (kyózó). Od VIII w. poczęto gromadzić książki przy zakładanych wówczas szkołach. W okresie panowania rodu Fujiwara (w. IX-XH), którego wielu członków było bibliofilami, powstało wiele bibl. różnego typu: świątynne, pałacowe, urzędowe i szkolne. Na pocz. IX w. Wake-no Hiroyo założył uczelnię wraz z bibl. liczącą ok. tysiąca wol., pod nazwą Kóbun'in (Zakład Szerzenia Wiedzy). W tym samym wieku uczony, poeta
1 polityk Sugawara-no Michizane (845-903), czczony po dziś dzień jako bóg nauki i *kaligrafii, założył w Heian szkołę z bibl. pod nazwą Kóbaiden. Ok. 1048 powstała bibl. przy świątyni Hókaiji w Hino, a w 1165 urzędowa
1051
1052
JAPONIA
bibl. w Mibu, gromadząca dokumenty oficjalne (dekrety, *kroniki). W XIH-XIV w. powstały księgozbiory w Kama-kura (Nagoshi-bunko) również utworzone z dokumentów administracji państwowej. Bibl. w Kanazawa (dziś cześć Jokohamy) powstała ze zbiorów Hojó Sanetoki (1224-1276) i zawierała wiele cennych dzieł chińskich i jap., z których do dziś zachowało się jeszcze ponad 30000 wol. Bibl. ta była dostępna dla publiczności, w szczególności korzystali z niej słuchacze sąsiedniej szkoły przy świątyni zwanej Shómyóji. Po śmierci wnuka założyciela bibl. podupadła, zbiory częściowo uległy zniszczeniu lub dostały się w inne ręce (w 1602 do bibl. w Edo). Obecnie na tym samym miejscu znajduje się bibl. publiczna. "W XV w. największa była bibl. szkoły Ashikaga-gakkó, której początki sięgają jakoby DC w. W 1432 Uesugi Norizane (1410-1466) ofiarował jej dużą ilość książek z różnych dziedzin. W XVI w. znajdowały się tu dzieła etyczne buddyjskie, strategiczne, medyczne, poetyckie. Po upadku szkoły od XIX w. utrzymała się tylko bibl., która po odnowieniu i reformie istnieje do dziś. W dziedzinie bibliotekarstwa zasłużył się ród Tokugawa, sprawujący dyktatorskie rządy w J. od XVII do poł. XIX w. Tokugawa Ieyasu (1542-1616) w 1602 przeniósł księgozbiór z biblioteki Kanazawa do swego zaniku w Edo, zakładając Fujimitei-bunko; do niej włączył swój drugi księgozbiór, który posiadał na zamku w Sumpu (dziś Shizuoka). W 1. 1639-1640 na zamku w Edo wzniesiono budynek biblioteczny Momijiyama-bunko, dokąd przeniesiono zbiory z Fujimitei. W 1865 biblioteka liczyła ok. 160000 woluminów, ale była zamknięta dla szerszego odbiorcy. W 1873 została włączona do biblioteki rządowej Naikaku-bunko. Ok. 1630 konfucja-nista Mayashi Razan (1583-1657) założył w Edo bibl. Shóheikó, która stała się ośrodkiem studiów konfucja-nistycznych i kształcenia urzędników państwowych. Wielką rolę kulturalną odegrała biblioteka Onkodó-bunko, założona przez syna chłopa Hanawa Hoki-noichi (1746-1821). Już w XVI 1 w. pojawiał)- się bibl. specjalne. Lekarz Itazaka Bokusai (1578-1655) zbierał księgi medyczne i dał początek bibl. Asakusa-bunko; inny lekarz, Taki Motonori (1732-1801), założył w 1765 szkołę medyczną wraz z odpowienią bibl. Również specjalną była zał. ok. 1657 w Koishikawa przez Mito-Tokugawa Mitsukuni (1628-1700) bibl. pod nazwą Shókókan, w 1898 przeniesiona do Mito, w której zbierano materiały do redakcji wielkiej historii J.; przy bibl. istniał duży zespół specjalistów studiujących te materiały. Poza tym znane były od końca XVII w. nieliczne bibl. dla mieszczan (np. w Edo, gdzie kilkuset czytelników korzystało odpłatnie z wypożyczalni). W poł. XIX w. została dokonana reforma bibl. według wzorów europejskich. Zapoczątkowali ją znani działacze kultury, jak
Fukuzawa Yukichi (1834-1901) i Tanaka Fujimaro (1845-1919). Pierwszy z nich założył ok. 1868 uczelnię Keio-gijuku z bibl. (obecnie 541000 wol.). W oparciu o wzory zachodnie w 1872 otwarto publiczną bibl. w Tokio (Shojakkan), która obecnie stanowi oddział Biblioteki Parlamentu (922000 woł.). Pod koniec XIX w. powstały liczne bibl. pubEczne, uczelniane, naukowe, wyznaniowe, prywatne. W 1873 Biblioteka Rządowa zwana Dajókan-bunko, w dziesięć lat później przemianowana na Naikaku-bunko, przejęła zbiory dawnych bibl.: Mo-mijiyama, Kanazawa, Shóheikó, Onkodó. W 1958, jako filia Biblioteki Parlamentu, posiadała 490 000 wol. W XIXw. powstały w J. następujące bibl. uniwersyteckie: Biblioteka Uniwersytetu w Sapporo (zał. 1872, 817000 wol.); Biblioteka Uniwersytetu Dóshisha w Kioto (zał. 1875, 499000 wol.); Biblioteka Uniwersytetu Hitotsubashi w Tokio (418000 wol.); Biblioteka Uniwersytetu Tokij-skiego (zał. 1877, 569000 wol.); Biblioteka Uniwersytetu w Nagoya (zał. 1881, 606000 wol.); prywatnego Uniwersytetu Waseda w Tokio (zał. 1882, 711000 wol.). Najliczniejsze zbiory (ponad 2000000 wol.) posiada zał. w 1897 Biblioteka Uniwersytetu Kyóto-daigaku. W 1899 wyszła ustawa biblioteczna zarządzająca m. in. otwarcie bibl. publicznych we wszystkich prefekturach. W 1892 powstało pierwsze stów. bibl. jap. (obecna nazwa Nippon-toshokan-kyókai). W 1907 zaczęło wychodzić czasop. biblioteczne "Toshokan-zasshi". W pierwszej ćwierci XX w. powstało wiele bibl., jak np. przy uniwersytetach w Hiroszimie, w Kóbe, w Sendai, Biblioteka Hibiya w Tokio (obecnie najnowocześniej wyposażona bibl. J.), uniwersytecka przy Kyushu-daigaku w mieście Fuku-oka, specjalna bibl. orientalistyczna w Tokio, zwana Tóyó-bunko, i in. Od 1921 Ministerstwo Oświaty rozpoczęło szkolenie bibliotekarzy. Po drugiej wojnie światowej Śwraz Z odbudową starych poczęły powstawać nowe bibl. W 1949 założono m. in. Bibliotekę Parlamentu (Koku-ritsu-kokkai-toshok. n), która jest jednocześnie państwową Biblioteką Narodową, łączącą wszystkie księgozbiory państwowych instytucji (4490000 wol.); zatrudnia 885 pracowników. W tymże roku powstały też bibl. przy wielu nowych uczelniach. W 1950 wydano nową ustawę biblioteczną, opartą na przepisach amer. W 1951 otwarto pierwszą katedrę bibliotekoznawstwa przy Uniwersytecie w Tokio.
K. Tautz: Buch u. Bibliothek in Japan. 1941. Japan Sta-tistical Yearbook 1957. 1957. Libraries in Japan. 1958. W.N. Orłów: Bibliotieki Japonii. "Bibliotiekowied. i Bibliogr. za rubieżom" 1961 wyp. 8. Japanese Uniuersities and Colleges 1963. 1963.
Dokumentacja. Po drugiej wojnie światowej nastąpił rozwój działalności dokumentacyjno-informacyj-nej, którą prowadzą urzędy państwowe, instytucje naukowe, zakłady przemysłowe i bibl. Publikuje się sporo
1053
1054
JAPONIA
*bibliogr. analitycznych w j. jap. lub dwujęzycznych (przeważnie ang.); najstarszą z nich jest miesięcznik "Coin-plete Chemical Abstracts of Japan" (1926-1963). Brak jest centralnej jednostki koordynującej, ale kilka instytucji pełni funkcje o charakterze ogólnym. Są to: Japoński Ośrodek Informacji Naukowej i Technicznej w Tokio (Japan Information Center of Science and Technology JICST), utworzony w 1957, finansowany w połowie przez rząd i przemysł. Poza prowadzeniem działów usługowych wydaje m. in. bibliogr. bieżącą analityczną "Current Bibhography of Science and Technology" (Od 1958, ostatnio w dziewięciu seriach, w 1964 300000 poz.; uwzględnia 4000 czasop. zagranicznych, a od 1963 także czasop. jap.) oraz wykaz nowych patentów zagranicznych "Foreign Patents News" (w trzech seriach); od 1964 organizuje coroczne krajowe sympozja poświęcone dokumentacji. Japońskie Tow. Dokumentacyjne (Japan Documentation Society), utworzono w 1950 pod nazwą Japońskie Tow. Uniwersalnej *Klasyfikacji Dziesiętnej. Jego zadaniem jest prowadzenie badań naukowych, gromadzenie materiałów informacyjnych, propagowanie dokumentacji (seminaria i wykłady), prowadzenie kursów szkoleniowych, opracowywanie jap. tablic uniwersalnej klasyfikacji dziesiętnej (jako szóstego międzynarodowego wyd. od 1950), wyd. od 1952 czasop. fachowego "Dokumentesyon Kenkyu (Documentation Study)". Sekcja Informacji w Ministerstwie Szkolnictwa (Bureau of Higher Education and Science, Science Information Section) wydaje m. in. bibliogr. analityczną w j. ang. "The Japan Science Review" (jedna seria w 1951; ostatnio w czterech seriach). Narodowy Komitet Dokumentacji przy Radzie Naukowej Japonii (Science Council of Japan) jest od 1951 członkiem narodowym FID. Narodowa Biblioteka Parlamentu (National Diet Library) w Tokio, zał. w 1948, prowadzi m. in. *katalog centralny książek zagranicznych, uprawia na wielką skalę działalność repro-graficzną (*Reprografia), publikuje *bibliogr. zawartości czasop. naukowych jap. (od 1950) oraz wykaz jap. czasop. naukowych (R. 1 za 1957). Przywiązuje się dużą wagę do unowocześnienia pracy dokumentacyjnej. M. in. wprowadzono mechanizację wyszukiwania informacji dla niektórych dziedzin w JICST oraz w Państwowym Laboratorium Elektrotechnicznym (ETL), gdzie podjęto także w 1958 próby maszynowego tłumaczenia ang.-jap. Brak zorganizowanych form szkolenia dokumentalistów zastępują częściowo kursy prowadzone przez różne instytucje.
Y. Niwa: Present state of mechanization of documentation in Japan. "Revue Intern, de la Doc." 1962 nr 2. Science information in Japan. 1962.E.Mizuta: Dokumentation in Japan. "Nachrichten f. Dok." 1963 H. 3. W.P. Selifanow, A.I. Chrenow :Nauczno-tiechniczeskaja informacija w Japonii. "Sowietskaja Bibliogr." 1963 nr 3. M. Dorembowicz: Ośrodki i źródła informacji w Japonii. 1965.
Drukarstwo. Prototyp druku stanowiły w J. pieczęcie z drzewa, kamienia, metalu, rogu lub kości, powierzchnia odbijana bywała zwykle prostokątna, uchwyt ozdobny. Najczęściej używanym kolorem farby był czerwony (dawniej oznaka władzy), rzadziej czarny czy zielony. Stemple takie, znane już z ok. I w.n.e., są w powszechnym użyciu aż do chwili obecnej, stosowane na ogół zamiast podpisu indywidualnego. Z 653 znany jest pierwszy druk litograficzny (*Litografia), jednakże metoda ta, stosowana do XIV w., nie zyskała popularności. W VIII w. pojawił się, przejęty zapewne z Chin, druk ksylogra-ficzny (*Książka ksylograficzna), najpopularniejszy w J. do XIX w. Najstarszy zachowany jap. druk z deski, zapewne najstarszy druk świata (starsze chińskie druki zaginęły), pochodzi z 770. Jest to buddyjski kanon Dhara-nicharms, będący papierowym zwojem. Z miliona kopii, które rozesłano jako wota do dziesięciu wielkich świątyń buddyjskich w kraju, część się zachowała. Niektórzy badacze przypuszczają, że był to druk z bloków metalowych. Aż do końca XVI w. druk w J. znajdował się całkowicie pod nadzorem kleru, ponieważ najbardziej zainteresowany w rozpowszechnianiu religijnych tekstów był buddyzm i jedynie bogate świątynie mogły pozwolić sobie na luksus utrzymywania drukarni. Słynne były drukarnie; przy klasztorach Koyasan, Negoroji, Tóji (w Nara i okolicach), ale i tu do XE w. tłoczono bardzo niewiele i większość produkcji z tego wczesnego okresu zaginęła. Książki zachowane określa się nazwą miejsca wydania. Za szczytowy okres rozwoju drukarstwa buddyjskiego uważa się działalność grupy klasztorów sekty zen w Kioto, znanych pod wspólną nazwą Gozan, poczynając od poł. XIV do końca XVI w. Poza stolicą prosperowały też drukarnie przy klasztorach prowincjonalnych. Od XXV w. obok tekstów religijnych zaczęły się pojawiać również świeckie, podobnie jak poprzednie przejęte z Chin. Za pierwszy druk jap. uważa się wydane w 1390 dzieło Yu-zunembutsu-engi (Podanie o sekcie yuzunembutsu). W 1590 jezuita A. Valignano sprowadził z Europy ołowiane czcionki łac, następnie zaś polecił dorobić jap. Założył on drukarnie w Kazusa, Amakusa, Nagasaki oraz w Kioto, gdzie od 1591 drukowano *antykwą dzieła o treści religijnej, językoznawczej (gramatyki i słowniki j. jap. dla misjonarzy) i literackiej. Działalność tych drukarń, trwająca do 1623 (ok. 1610 zabroniono w J. szerzenia chrześcijaństwa), znana była jako tzw. 'kirishitanban' druki chrześcijańskie. Powstało w ten sposób ok. 30 pozycji, częściowo drukowanych po łac. i portug., częściowo po jap., przeważnie jednak transkrypcją europejską (m. in. pierwszy przekład z literatury europejskiej na j. jap. Bajki Ezopa, 1592). W 1593 sprowadzono z Korei (jako łup z wyprawy wojennej) brązowe czcionki ze znakami chińskimi, którymi drukowano na dworze cesarskim w Kioto, później też
1055
1056
JAPONIA
w Suruga. Na wzór brązowych sporządzono czcionki drewniane, które zyskały większą popularność. Czcionkami zainteresowały się liczne klasztory buddyjskie. Dziełem jednego z nich (Kan'eiji w Edo) był wydrukowany ok. 1630 kanon świętych ksiąg buddyjskich pt. Taizokyó, w 6323 t., którego drewniane czcionki zachowały się do dziś. Było to Z pewnością największe osiągnięcie druku wykonanego czcionkami. Stosowano tę technikę jednak tylko do 1644, po czym powrócono do druku z desek. Powodem był znaczny wzrost popytu na książki w miastach, przy czym przy specyfice grafiki jap. (potrzeba dziesiątków tysięcy rozmaitych czcionek) i przy słabym stanie ówczesnej techniki, a nawet wiedzy o powtarzalności znaków w przeciętnym tekście, łatwiejsze okazało się rzeźbienie desek. Nie bez znaczenia był też zapewne rozwój ilustr. książkowej i w ogóle estetyki druku, gdyż rozkwitły wówczas ^drzeworyt jedno- i wielobarwny skłaniał raczej do stosowania jednolitej drzeworytniczej techniki również przy powielaniu tekstu. Do końca XVI w. druk nie uzyskał przewagi nad rpsem: większość dzieł Ś zwłaszcza rodzimej twórczości--nie doczekała się w tym okresie wydrukowania, a zachowała się jedynie w postaci odpisów. Stąd historycy kultury obierają pocz. XVII w. za granicę między epoką przewagi ręcznego kopiowania (shahon) a epoką przewagi dzieł drukowanych (kambon). Za inicjatora nowoczesnej sztuki drukarskiej w J. uważa się Motoki Shózó (1824-1875), który w 1870 założył w Osaka pierwszą *odlewnię czcionek ołowianych (w 1872 również w Tokio). Od 1872 czcionki zaczęły stosować coraz liczniejsze dzienniki, przy czym technikę doskonalono na ogół na podstawie doświadczeń amerykańskich. Stały rozrost drukarstwa został przerwany przez drugą wojnę światową. Jego odbudowa i reforma trwała do 1949. Obecnie w dziedzinie drukarstwa opartego głównie na wzorach amerykańskich J. znajduje się w czołówce światowej.
H. Hiille: Ueber den alten chinesischen Typendruck u. seine Entwickelung in den Laendern des Fernen Ostens. 1923. Ś T. F. Car-ter: The invention of printing in China and its spread westward. 1925. T. Morimoto: Ober die Entwicklung des Japanischen Buchdrucks. "Gutenberg-Jhrb." 1928. A. Renker: Papier u. Druck im Fernen Osten. 1936.
flustratorstwo. Pierwsze ilustracje wykonane zostały techniką drzeworytu ok. 1047 jako obrazki buddyjskie przedstawiające Amidę, a ok. 1162 z wyobrażeniem Bishamon boga bogactwa i Kannon boga miłosierdzia. Najstarszą księgą ilustrowaną, drukowaną w J., jest biega buddyjska z 1239 pt. ShuryógongyS. W 1246 ukazało się Busseibiku-rokumotsuzu (Obrazy sześciu rzeczy mnicha buddyjskiego). W XTV-XV w. wydano szereg ilustr. dzieł religijnych, medycznych i astronomicznych, wzorowanych na chińskich oryginałach. W 1390 wydano jako drzeworyt tzw. Yuzunembutsu-engi (Podanie o sekcie
yuzunembutsu). Wiele japońskich szkół buddyzmu podjęło podobne prace, w których ryciny były ręcznie kolorowane. Zapewne w końcu XV w. pojawiły się tzw. na-raebon (książki ilustrowane w Nara): mnisi z miasta Nara wykonywali wówczas odpisy, a następnie drzeworyty anonimowych popularnych opowieści w ten sposób, że do tekstu dorabiano ręcznie barwne ilustr. Wydawnictwa te, zwane też ezóshi (zeszyty ilustrowane) lub oto-gizóshi (zeszyty rozrywkowe), cieszyły się dużym popytem jeszcze w XVII w. Do metod odręcznego barwienia ilustr. drzeworytniczej odbitej na papierze nawrócono ponownie w poł. XVII w. tzw. 'tanryokubon' (książki cynobrowo-zielone). Były to formy pośrednie między dawniejszym iluminatorstwem a późniejszym rozwojem barwnego druku na pojedynczych planszach. Ilustr., zaczynające wykazywać wpływy najlepszych ówczesnych szkół malarskich Tosa i Kanó, były wykonywane nieraz przez najlepszych mistrzów pędzla, jak np. Hon'ami Kóetsu (1558-1637), twórcę ilustr. do pierwszego utworu jap. literatury pięknej Ise-Monogatarii (1608). Słynnymi ilustratorami byli: Hishikawa Moronobu (1618-1694), Ibara Saikaku (1642-1693) oraz Nishikawa Sukenobu (1671-1751), który działał głównie w Kioto. Po jego śmierci centrum wydawnicze przeniosło się całkowicie do Edo (dziś Tokio), gdzie wydawano od drugiej poł. XVII w. 'kusazóshi' (rozmaitości), początkowo jako ilustrowane książeczki dla dzieci, z czasem wyposażone w poważniejszą treść. Drukowane były z klocków, na każdej stronicy zawierały rycinę, zwykle nie oddzieloną graficznie od tekstu. Istniały całe ich serie, wyd. początkowo w jedno-barwnych okładkach. Najwcześniejsze nazywano 'aka-hon' (czerwone książki), od 1744 'kurohon' (czarne książki), od 1745 'aohon' (niebieskie książki), od 1755 'kibyóshi' (żółte okładziny), aż wreszcie od 1807 do ok. 1870 nazywano te wydawnictwa 'gókan' (zestawy tomów), gdyż opowieści stały się tak długie, że wymagały wielu tomów. Ilustratorami byli i drzeworytnicy, których wielobarwne plansze odbijane z wielu nieraz desek cieszyły się wielką popularnością: Okumura Masanobu (1686-1764), od 1744 stosujący odbijanie ilustr. z dwóch różnobarwnych płyt, Torii Kiyomitsu (1735-1785), Utagawa Toyokuni (1769-1825), Utagawa Toyohiro (1773-1828), Kitagawa Utarnara (1754-1806), Katsushika Hokusai (1760-1849), Utagawa Kunisada (1786-1864). Od 1764 Sazuki Harunobi zaczął stosować odbijanie drzeworytniczych ilustr. z 4-5 różnokolorowych płyt. W pracach ich odbity jest współczesny świat pojęć, liczne były również sceny obyczajowe. W owym czasie były też popularne ilustrowane wydawnictwa reklamowe, tzw. 'banzuke' (związane z życiem teatrów, zapasami, handlem itp.), informacyjne, sporadycznie donoszące o aktualnych nadzwyczajnych wydarzeniach (tzw. 'kawaraban'), wydawnictwa związane
1057
1058
JAPONIA
z postępem nauki, niekiedy pod wpływem europejskim, których ilustracje zapoznawały odbiorcę z nieznanymi zjawiskami naturalnymi (geografia, anatomia, biologia, technika itp.). Wpływ europejski zaznaczył się silnie w twórczości Shiba Kókan (1738-1818) i Aódó Denzen (1748-1823), którzy stosowali m. in. technikę miedziorytu, głównie jednak od 1870, gdy przyjęto zachodnie metody drukarskie. Obok .drzeworytu pojawiła się wtedy *litografia. Najbardziej znanymi ilustratorami końca XIX w. byli Kawanabe Gaósai (1831-1889), Ochiai Yoshiiku (1833-1909), Kobayashi Kiyochika (1847-1915), a zwłaszcza Kajita Hanko (1870-1917). Z czasem coraz większe znaczenie zaczęła zdobywać ilustr. w książkach i pismach dla dzieci, wydawnictwach albumowych i czasop. ilustr., choć tu raczej panowała głównie fotografia. Techniki fotochemiczne (collotyp) wprowadzono już w 1889, ilustr. kolorowe od 1896, grawiurę w 1906, *offset w 1912. Wśród grafików nowszych czasów wymienić można Takehisa Yumeji (1884-1934), Ishii Tsuruzó (ur. 1887), Yamamoto Kanae (1882-1946), Hosokibara Saiki (ur. 1885), Okarnoto Kiichi (1888-1930), Shimizu Yoshio (ur. 1891), Takei Takeo (ur. 1894), Hayashi Tadaichi (ur. 1895), Iwata Gentaró (ur. 1901), Tominaga Kentaró (ur. 1901), Fukuda Toyoshiró (ur. 1904), Yoshioka Kenji (ur. 1906), Sató Kesaji (ur. 1907), Motai Takeshi (ur. 1908), Fujishiro Sejii (ur. 1924).
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Już w VII w. kopiowano księgi w celach prywatnych. Od VIII w. przy dworze cesarskim powstał urząd zushoryó, który miał obowiązek gromadzić i kopiować księgi. Przez kilka następnych stuleci (VIII-XVI) druk został zmonopolizowany przez klasztory buddyjskie, które stały się instytucjami wydawniczymi, tłoczącymi i rozpowszechniającymi wydawnictwa głównie treści religijnej. Na książki te już w XIII w. wyznaczano realne ceny. Ok. XV w. klasztory Tódaiji i Kófukuji w Nara wydawały i za pieniądze rozpowszechniały druki świeckie, ilustrowane przez mnichów ręcznie barwnymi rysunkami (tzw. naraebon lub otogizóshi). Drukiem wydawał je jeszcze w drugiej poł. XVI w. księgarz Shibukawa Seiemon z Osaka. Księgarstwo nowożytne (druki klockowe) rozwijało się w miastach jako zawodowa specjalność już od pocz. XVI w. Księgarze (hon'ya jihon'ya, jihon-toiya) byli1 zarówno drukarzami, jak introligatorami i sprzedawcami, dopiero później nastąpiła specjalizacja. Za najstarsze wydawnictwo księgarskie świeckie uważa się druk z 1608 pt. Goka-Masamunesan, wyd. przez księgarza Nakamura Chóbei. Najsłynniejszym wydawcą był Andó Hachiemon (ok. 1660-1745), działający w Kioto i znany głównie pod pseudonimem Hachimonjiyajishó, skąd książki jego nazywane są hachimonjiyabon. W XVII w. rozprzedażą druków trudnili się uliczni sprzedawcy,
noszący je na plecach w bambusowych tragach. Od drugiej poł. XVIII w. zaczęły powstawać księgarnie, zwykle prowadzone przez wydawców. Do poł. XVII w. wydawnictwa nie były kontrolowane, później zaczęto wydawać przepisy, ograniczające wolność druku, stosowano też konfiskaty. W 1721 rząd zezwolił na zakładanie gildii księgarskich, nad którymi sprawował nadzór komisarz rządu danego miasta, zatwierdzający w rpsie każde wydawnictwo (prototyp cenzury). Mimo ograniczeń politycznych i drożyzny (przeciętnie książka kosztowała ok. dwóch momme) księgarstwo kwitło i odegrało bardzo dużą rolę kulturalną, przygotowując mieszczaństwo do przemian, jakie niosła ze sobą zachodnia cywilizacja przenikająca do J. od XVII w., w pełni zaś akceptowana w poł. XIX w. Przejęto wówczas wzory z zach. drukarstwa (*czcionki, maszyny, techniki), papiernictwa i nawet introligatorstwa. Obniżenie ceny wydawnictw spowodowało wzrost popytu na książki. Ok. 1887 zaczęły powstawać wielkie wydawnictwa nakładowe, wydające zarówno prasę, jak i książki. Do najbardziej zasłużonych w pierwszym okresie należało (istniejące do dziś) Hakubunkan-Shinsha, zał. w 1887 przez rodzinę Ohashi (ojciec Sahei, 1835-1901, syn Shinatró, 1863-1944). Z czasem doszło do znaczenia wydawnictwo Kódansha, zał. przez Noma Seiji (1878-1938), nastawione na bardziej masową, popularną literaturę i czasop. Wydawnictwem, które ustanowiło epokę w dziejach księgarstwa współczesnego, jest Iwanami-shoten, dzieło Iwanami Shigeo (1881-1946), zał. w 1913. Po trzęsieniu ziemi w 1923, które zniszczyło niemal całkowicie wielkie wydawnictwa, powstały nowe przedsiębiorstwa: Kaizósha (wydawnictwa tanie, prenumerowane z góry), Heibonsha (obecnie jedno z najpoważniejszych, specjalizujące się w encyklopediach i wielkich słownikach). W 1926 J. znajdowała się na drugim miejscu na świecie pod względem ilości wyd. tyt. Od 1931 nastąpiło znaczne ograniczenie wydawnictw, które w 1941 przerodziło się w zupełny zanik wolności słowa. Po 1945 powróciły do życia dawne firmy i powstały nowe, np. w Tokio: Kadokawa-shoten, Chikuma-shobó, Obunsha oraz w Osaka: Hikarinokuni Showa-shuppan. Największą rolę kulturalną odgrywają nadal Iwanami-shoten oraz Heibon-sha. Od pokupu na książkę zależy dochód jej autora, który otrzymuje określony procent od sprzedanego egzemplarza i dlatego ma udział w kontroli rozchodzenia się nakładu. Wyniszczenie książek w czasie ostatniej wojny, wysokie ceny nowych książek oraz rozpowszechnione bibliofilstwo wpłynęły na rozwój *anty-kwariatów, które w J. dzielą się na ogólne i specjalizujące się w pewnych tylko dziedzinach (np. buddyzm, dzieła chińskie, stare druki itp.). Istnieje też zrzeszenie antykwariatów, które centralnie skupuje w całym kraju księgozbiory i aukcyjnie (*Aukcja) rozprzedaje książki
1059
1060
JAPONIA
swoim członkom. "W 1962 licencję na wydawnictwo książek posiadało 1213 firm, a produkcją dzienników i czasop. zajmowało się 1021 wydawnictw. Blisko 90% tych firm jest skoncentrowanych w Tokio, reszta mieści się niemal wyłącznie w Osaka, Kioto, Aichi, Kanawaga, Hokkaido, Hoyogo i Nagano. Tylko ok. sto z nich to większe wydawnictwa specjalistyczne, pozostałe są najczęściej 3-4-osobowymi spółkami, których udziałowcy są zarazem pracownikami. Fakt istnienia tak małych wydawnictw jest przyczyną częstego wahania się ich liczby (w 1956 było ich 1901, w 1957 2157, w 1958 1905, w 1959 2123). Do największych w J. należą m. in. Iwanami-shoten, Iwasaki-shoten, Kawade-shobo-shinsha, Sanseido-shoten, Asakura-shoten, Osaka-yagashoten, Ko-bundo wszystkie typu uniwersalnego. Do specjalistycznych należą: Aoki-shoten, Óbunsha, Otsuki-shoten, Tokyo-sogensha, Kodansha literatura społeczno-poli-tyczna i piękna; Igaku-shoin, Koseikan, Rikogakusha nauki matematyczno-przyrodnicze, technika i medycyna; Hakuyusha-shobo, Heibonsha słowniki i encyklopedie. Ten ostatni typ literatury jest wyd. na wysokim poziomie i w dużych nakładach. W 1957 wydano 25299 tyt. w nakładzie 143000000 egzemplarzy, natomiast w latach następnych nastąpił niewielki spadek liczby tyt. wraz z wyraźnym wzrostem nakładów i ich ogólnej wartości. W 1961 ukazało się 21847 tyt. w nakładzie 206000000 egzemplarzy, w 1962 22897 tyt., głównie z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych i prawniczych (8864), z literatury pięknej i nauki o literaturze (5138), z nauk stosowanych, techniki, przemysłu i rolnictwa (5138). Tłumaczeń było 986, w tym z j. ang. 619. Rozprowadzaniem książek zajmują się księgarnie należące do wydawnictw lub prowadzące tylko asortyment. W 1962 działalność hurtową lub półhurtową prowadziło 56 firm zaopatrujących 14688 księgarń i ponad 30000 innych punktów sprzedaży książek. Pięć z tych firm obejmowało swoją działalnością niemal połowę całej produkcji wydawniczej. Jedną z reprezentacyjnych księgarń, zajmujących się wyłącznie sprzedażą, jest Maruzen (zał. 1869), którego filie znajdują się w wielu miastach. W 1961 eksport książki osiągnął wartość 8276000 dolarów, a import 7859000 dolarów. W obustronnych obrotach dużą rolę odgrywają wydawnictwa w j. ang. Eksport kieruje się głównie do Okinawy, USA, ChRL, Indonezji, Indii i na Półw. Koreański. Importuje się przede wszystkim z USA, Anglii, NRF i Francji (dużo literatury naukowej, której w J. wydaje się stosunkowo mało). Firmy zajmujące się importem zrzeszone są w Japońskim Stów. Importerów Książek (Book Importers Association of Japan). W Tokio urządza się coroczne międzynarodowe targi księgarskie oraz wielkie wystawy książki.
W. S. Griwnin: Istorija razwitija i sowriemiennoje sostojanije
knigoizdatiehtwa w Japonii. "Kniga" 1961 Sb. 4. B. Piaskowski: Spotkanie z japońskimi wydawcami. "Księgarz" 1962 nr 1. Pu-blishers' International Year Book. 1962.
Oprawy wywodzą się na ogół z tradycji chińskiej (*Książka chińska). Najstarszą i najdłużej utrzymującą się formą opraw jap. były ozdobne łaty jedwabiu, chroniące rękopiśmienne *zwoje (kansubon lub makimono). Na brzegu owej "obwoluty" znajdowała się sztywna listwa, nie dopuszczająca do zwijania się rogów tkaniny, a taśma umocowana pośrodku listwy pozwalała na osznurowanie zwoju, aby się nie rozwijał. Jeden lub kilka zwojów umieszczano niekiedy w podłużnych pudłach drewnianych. Ze zwoju rozwinęła się forma książki składanej w *har-monijkę (orihon), do której zewnętrznych załomów doklejano zwykle tekturową lub kartonową okładkę z nazwą druku na specjalnej podłużnej naklejce, umieszczanej pionowo. Następną formą książki w J. był kodeks, zszywany początkowo na wzór chiński sposobem motylkowym (kochósó lub detchótoji). Z czasem wynaleziono "torebkowy" sposób zszywania (fukurotoji), który utrzymał się do czasów najnowszych i uchodzi obecnie za najbardziej reprezentatywny dla "prawdziwie" jap. starej książki. Jednostronnie zadrukowany arkusz z dwiema szpaltami druku zgina się wzdłuż środkowej przerwy (na której zwykle nadrukowany jest też tytuł i liczba karty) zadrukowaną stroną na zewnątrz. Układa się jeden na drugim kolejne arkusze i zszywa nicią całość od strony przeciwnej zagięciom. Oczywiście zagięć się nie rozcina, a każda kartka w książce tworzy jak gdyby torebkę z dwu boków otwartą (stąd nazwa). Niekiedy przymocowuje się z wierzchu i od spodu odpowiednie okładziny. Istnieje kilka typowo jap. sposobów zszywania książki, np.: nić przebiega wierzchem wzdłuż okładziny tytułowej po jej stronie prawej w odległości ok. l1/2 cm od brzegu, przebijając w czterech miejscach wszystkie kartki książki i oplatając kilkakrotnie *zwięzami grzbiet, poza tym chroniony jeszcze niekiedy dwoma płóciennymi narożnikami. Zadruko-wywanie okładki tytułem, winietą itp. albo też jej*zdobienie czy barwienie zależą od pomysłu wydawcy lub introligatora. Jeden lub kilka zeszytów bywa dla ochrony lub utworzenia większej całości umieszczane w tekturowych (oklejonych materią), rzadziej drewnianych pudłach. Tekturowe pudła (chitsu) dają się zwykle rozkładać na płasko, mogą chronić zestaw zeszytów z czterech lub sześciu stron, po zamknięciu całości zapinają się z boku na dwie kościane lub drewniane przetyczki, lub też owijane są przymocowaną do pokrywy długą taśmą. Na wierzchu pudła umieszczona jest naklejka z tytułem dzieła; tytuł bywa też drukowany na dolnym brzegu każdego zeszytu w pudle. Pod koniec XIX w. zaczął się stopniowo przyjmować europejski sposób oprawy. Pozostałością dawnej struktury książki jest jeszcze przewaga układu paginacji od prawej strony ku lewej.Jeśli
1061
1062
JARKOWSKI
książka zawiera część europejską (książki naukowe), tytuł i tekst europejski umieszczany bywa wtedy po lewej, a tytuł i tekst jap. po prawej stronie książki.
Papiernictwo. W 625 n.e. sztuka wyrobu papieru przeniknęła do J. z Chin, prawdopodobnie przez Koreę. Zasługę tę przypisuje się uczonemu mnichowi buddyjskiemu, doradcy panującej wówczas cesarzowej Szotoken. Z kolei zasługą cesarzowej, gorącej zwolenniczki bud-dyzmu, miało być wprowadzenie druku blokowego. Z jej polecenia wydrukowano tą metodą milion kopii kanonu Dharanicharms i rozmieszczano je w pagodach. To żmudne dzieło ukończone zostało ok. 770 n.e., a niektóre kopie przetrwały do naszych dni. Początkowo papier wyrabiano z konopi, a następnie z kozo, tj. jap. odmiany drzewa morwowego, o specjalnie długich włóknach, co pozwalało na wyrób do dziś sławnych z jakości bibułek. Te stare tradycje są godnie reprezentowane przez nowoczesny jap. przemysł celulozowo-papierniczy, który mimo ograniczonej bazy surowcowej potężnie się rozwinął i nadal rozwija. Zużycie papieru i tektury łącznie wynosi 74 kg na głowę, co stawiaj, na czternastym miejscu w świecie, przy czym szczególnie wysokie jest spożycie papierów drukowych (Japończycy są znani z tego, że dużo czytają). W dziedzinie produkcji papieru i tektury (7400000 ton, co stanowi ok. 8% całej produkcji światowej) J. zajmuje trzecie miejsce na świecie po USA i Kanadzie (1964). W J. istnieje 611 fabryk papieru, z tego ok. 500 małych z produkcją równą ok. 10% całości, reszta zaś zgrupowana jest w 25 potężnych przedsiębiorstwach. Papiernie jap. słyną z największego porządku i najlepszej konserwacji maszyn. Brak własnego surowca J. uzupełnia importem papierówki oraz mas celulozowych z USA, Kanady i ZSRR (Sachalin, Syberia). Dysponuje natomiast potężnym, nowoczesnym i stale rozwijającym się przemysłem budowy maszyn papierniczych.
Zob. też Iluminatorstwo, Czasopisma zawodowe, CzaSopiśmiennictwo, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
JARKOWSKI:! Paweł (1781-1845), bibliotekarz, bibliograf. Kształcił się w Gimnazjum Wołyńskim w Krzemieńcu, gdzie popierany przez H. *Kołłątaja, który zapisał mu swój księgozbiór, i T. *Czackiego został w 1805 bibliotekarzem. Po przekształceniu Gimnazjum w Liceum Krzemienieckie (1818) objął katedrę gramatyki i bibliogr. Zwiedziwszy bibl. warszawskie opracował wzorowy katalog zbiorów krzemienieckich; zajmował się teoretycznie i praktycznie księgoznawstwem oraz bibliogr., kształcąc w tym kierunku młodzież. J. *Lelewel w dziele Bibliograficznych ksiąg dwoje zamieścił fragment jego rpsu,
wyd. osobno dopiero po wielu latach pt. Wiadomość o Bibliotece Liceum Krzemienieckiego... udzielona przez jej bibliotekarza J. Lelewelowi r. 1825(Równe 1835). Po upadku powstania i wywiezieniu księgozbioru Liceum do Kijowa J. przeniósł się tam i pracował od 1834 aż do śmierci w Bibliotece Uniwersyteckiej. W rpsach pozostawił kilka prac filologicznych i księgoznawczych, m. in.
0 bibliografii i niezbędnych dla bibliotekarza wiadomościach. 2. Stanisław Teofil (1882-1947), dziennikarz i badacz prasy. W okresie studiów wyższych w Warszawie i Lipsku interesował się specjalnie zagadnieniami prasoznawstwa, badaniami opinii publicznej, techniką dziennikarską, księgarstwem. W 1911 po ukończeniu studiów i powrocie do Warszawy J. objął redakcję literacką w księgarni E. *Wende i Sp., dając się szybko poznać jako pełen inicjatywy organizator wielu poczynań w zakresie edytorstwa
1 czasopiśmiennictwa. W tymże roku wyszła w Warszawie jego praca Literatura dotycząca prasy polskiej. Notatki kry-tyczno-porównawcze. W 1914 J. zainicjował rozszerzenie zadań archiwum Tow. Literatów i Dziennikarzy Polskich przez gromadzenie roczników dawnych gazet i czasop. oraz życiorysów pisarzy, a także zabiegał o rozpoczęcie przygotowań do bibliogr. zawartości czasop. Od 1918 pracował w redakcjach "Kuriera Polskiego", "Kuriera Porannego" oraz w Wydziale Prasowym w Min. Spraw Wewnętrznych, gdzie wówczas została rozpoczęta urzędowa rejestracja wydawnictw (J. prowadził rejestrację czasop.). W 1919 zorganizował pierwsze w Polsce biuro wycinków prasowych: Informację Prasową Polską. W I 1919-1939 urządził w kraju i za granicą kilkanaście wystaw i pokazów prasy i wydał ponad 50 artykułów i prac, w których stawiał i rozwiązywał ważne problemy prasoznawstwa i charakteryzował rozwój poi. czasopiśmiennictwa. Były to m. in.: Prasa warszawska w r. 1919-1920. "Biuletyn Bibliograficzny M.S.W." 1920 nr 4; Prasa polska od jej zarania do chwili obecnej w świetle liczb (1661-1927). "Kurier Warszawski" 1928 nr 2; Prasa prasy. Notatki bibliograficz-no-historyczne, Warszawa 1932. J. był także jednym z twórców wyżsizych studiów dziennikarskich w Polsce: Wydziału Dziennikarsko-Publicystycznego przy Szkole Nauk Politycznych, Szkoły Dziennikarsko-Publicystycznej przy Wolnej Wszechnicy Polskiej i Wyższej Szkoły Dziennikarskiej, w której wykładał historię prasy i prasę współczesną. Po drugiej wojnie światowej podjął nowe prace i badania, m. in. dążył do zorganizowania Polskiego Instytutu Prasoznawczego.
2. PSBX. . M. Czajkowska: S.T.J. "Prasa Współczesna i Dawna" 1958 nr 4.
JARŁYK (z tur. jarlek), dokument (*Dokument rękopiśmienny) zawierający nadanie lub rozporządzenie chana tatarskiego Złotej Ordy. Zachowały się J. dla duchowień-
1063
1064
JASKÓŁKA
stwa ruskiego z XIII-XV w., które stanowią cenne źródła do dziejów prawa feudalnego na Rusi.
JARMARKI KSIĘGARSKIE zob. TARGI KSIĘGARSKIE.
JAROCZYŃSKI Marian (1819-1901), malarz, rzeźbiarz i grafik. Ur. w Toruniu, studiował w 1. 1841-1844 w Berlinie pod kierunkiem Johanna Gottfrieda Schadowa i malarza Augusta vonKloebera. Wróciwszy do kraju przebywał do 1846 w Kórniku u T. *Działyńskiego. Zetknął się tam z K.W. *Kielisińskim, który zapoznał go z pierwszymi zasadami grafiki i jej technikami, zwłaszcza *akwafortą, co miało decydujący wpływ na charakter przyszłej jego twórczości. Po czasowym pobycie w Warszawie osiadł w 1849 w Poznaniu, gdzie otworzył własny zakład litograficzny. Jego dorobek graficzny usuwa na plan dalszy twórczość malarską i rzeźbiarską. Tematem tych prac są wypadki 1846 i 1848, aktualne wydarzenia związane ze sprawą polską, walką społeczeństwa wielkopolskiego z pruskim zaborcą, podane często w formie ostrej satyry politycznej, oraz portrety wybitnych osobistości. Techniki graficzne, jakimi operował, to wyłącznie niemal akwaforta i *litografia. Twórczość J. w dużej mierze przeznaczona była do licznych wydawnictw. Przeważnie były to wyd. J.K. *Żupańskiego w Poznaniu i wyd. *Biblioteki Kórnickiej, np. Źródhpisma do dziejów unii Korony Polskiej i W. X. Litewskiego (1856, z ryc. przedstawiającymi w akwaforcie portrety Zygmunta I i Zygmunta Augusta), Annales Dotnus Orzelsciae (1854, z litogr. portr. i nagrobka Orzelskich), "Roczniki Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk". Doskonałe portrety wykonywane były też jako ilustracje do rozmaitych wyd., np. portret Tytusa Działyńskiego do Księgi świata (Warszawa 1858); Jana Kochanowskiego do Psałterza Dawidowego (Poznań 1867), Franciszka Morawskiego do zbiorowego wyd. jego pism. W swoim zakładzie wykonywał nie tylko ryc. własne, ale również wg rys. autorów innych, jak np. ilustr. do książki L. Gąsiorowskiego Rozprawa wyświecająca historię zaprowadzenia kanonikatu doktora medycyny... przy katedrze gnieźnieńskiej i poznańskiej (pomniki lekarzy wg rys. ks. S. Leksyckiego).
PSBX.
JASIELSKI Roman (1871-1947), księgarz i wydawca. W 1894 był kierownikiem księgarni Józefa Pisza w Nowym Sączu, a później do 1898 księgarni W. Dobo-szyńskiego w Stanisławowie. W 1898 dzierżawił od Z. *Altenbergowej księgarnię kolejową w Stanisławowie, a następnie założył w tym mieście biuro dzienników i filie księgarni kolejowych w Kołomyi, Chodorowic i Czort-kowie oraz sezonową księgarnię w Jaremczu. W 1901 pod-
jął działalność wydawniczą ogłaszając tanie popularne broszury w serii Czy tanki Polskie; niektóre jej tytuły osiągały w licznych wyd. łączne nakłady ponad 100000 egz. W 1904 założył w Stanisławowie księgarnię asortymentową. Rozpoczętą szerszą działalność wydawniczą w zakresie m. in. książek i broszur technicznych przerwała pierwsza wojna światowa. Świetnie w tym czasie postawiona księgarnia asortymentowa została w 1917 spalona. Zniszczeniu uległy również wszystkie cztery księgarnie kolejowe i filia w Jaremczu. Wkrótce J. wznowił działalność księgarni asortymentowej; prowadził również składy główne większych firm wydawniczych lwowskich, krakowskich i warszawskich. Księgarnie kolejowe przejęło w 1921 Tow. Księgarni Kolejowych "Ruch"; ponownie otwarta została sezonowa filia w Jaremczu. W 1924 J. podjął na nowo działalność wydawniczą. Był bardzo czynny w pracach organizacyjnych zawodowo-księgar-skich, jeden z założycieli *Domu Książki Polskiej. Po wojnie (1946) przeniósł się do Wrocławia, gdzie otworzył księgarnię asortymentową. Po jego śmierci księgarnię do 1950 prowadziła córka Anna. PSB XI.
JASIEŃSKI Jan, w 1792 wraz z I. Wróblewskim otrzymał od magistratu wileńskiego przywilej na założenie drukarni w Wilnie, ale uruchomił ją ok. 1794 w Grodnie. Wydawał m. in. "Kurier Litewski". Ok. 1797 przeniósł oficynę do Wilna, gdzie prawdopodobnie kontynuował publikowanie czasop. i drukował na zlecenia Trybunału. W 1802 drukarnia została zlikwidowana, a prasy jej i czcionki nabył na licytacji Uniwersytet Wileński.
Drukarze. T. 5. 1959.
JASIŃSKI Feliks Stanisław (1862-1901), grafik. Naukę rozpoczął w Krakowie, a kontynuował ją w Brukseli i Paryżu, gdzie spędził większość życia. Jego mistrzem był Le Rat, znakomity akwaforcista. J. zyskał sobie nazwisko w sztuce jako autor miedziorytów wykonywanych wg obrazów dawnych mistrzów włos., niem., fr., flam. oraz wg obrazów *Burne-Jonesa, a także współczesnych artystów poi., zwłaszcza Jana Matejki i J. Chełmońskiego. Świetny technik. Grafice odtwórczej, mimo wierności w stosunku do oryginału, nadawał piętno autentycznej własnej sztuki. Był stałym współpracownikiem czasop. "Gazette des Beaux-Arts" i "L'Art". flustr. swe zamieszczał też w Warszawie w "Kłosach", "Tygodniku Ilustrowanym" i "Wędrowcu".
PSB XI.
JASKÓŁKA, zwięzła notatka zawierająca najważniejsze informacje dotyczące treści oraz edytorskiego opra-
1065
1066
JAWOROWSKI
cowania dzieła przygotowywanego do wydania, sporządzona przez redakcję, czasami przez autora. Na jej podstawie ustala się wysokość ^nakładu, opracowuje *"Zapowiedzi wydawnicze Arkusz Zamówień" oraz ew. wykorzystuje się ją do celów reklamowych.
JAWOROWSKI Roman Aleksander (1849-1924), lekarz, bibliotekarz. Długoletni prezes i czynny działacz Tow. Lekarskiego w Lublinie, zorganizował tam bibl. i wydał Katalog Biblioteki Tow. Lekarskiego (1885). W1.1907-1913 był skarbnikiem, a później, aż do śmierci, prezesem Komitetu Organizacyjnego Tow. Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego. Opracował Katalog rękopisów Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie (cz. 1, 1913 i Dodatek 1917).
JAWORSKI Jan (1815-1875), drukarz i wydawca, właściciel jednej z najlepszych drukarni warszawskich. Zasłużył się głównie jako wydawca, nakładca oraz drukarz różnych kalendarzy (od 1853), wyróżniających się drzeworytowymi ilustr. Od J865 drukował i wydawał czasop. "Przegląd Tygodniowy", "Opiekun Domowy" i "Przyjaciel Dzieci". Tematyka książek wydanych przez drukarnię J. była dość rozległa. Był jednym ze starszych Zgromadzenia Drukarzy Warszawskich.
JEDNODNIÓWKA, wydawnictwo o charakterze okolicznościowym opublikowane przez zespół osób dla upamiętnienia jakiegoś wydarzenia. Pod względem wydawniczym znajduje się na pograniczu druków zwartych i ciągłych: ma postać czasop., ale najczęściej ukazuje się jednorazowo. Czasem szereg J. wydanych pod różnymi tytułami przez ten sam zespół zapoczątkowuje czasop. lub zastępuje je.
Zob. też Efemeryda.
JEDNOSTKA BIBLIOGRAFICZNA zob. BIBLIOGRAFIA 2.
JEDNOSTKA INWENTARZOWA zob. INWENTARZ BIBLIOTECZNY.
JEDNOSTKA KATALOGOWA, każdy poszczególny egzemplarz samoistnego dokumentu bibliotecznego, dla którego sporządza się główny *opis katalogowy. J.k. stanowi: *wydawnictwo zwarte; *czasopismo jako całość; *wydawnictwo zbiorowe jako całość; dzieło wchodzące w skład *wydawnictwa seryjnego. W niektórych bibl. jako J.k. traktuje się również druki samoistne pod względem piśmienniczym, a niesamoistne wydawniczo: *artykuł w czasop.; utwór wydany w obrębie większej
1067
całości wydawniczej (np. rozprawa w wydawnictwie zbiorowym); dzieło współwydane (utwór opublikowany z innym utworem jako jedna całość wydawnicza, stanowiąca *klocek wydawniczy); pojedynczy tom wielotomowego dzieła zbiorowego itp. J.k. stanowią też poszczególne grupy dokumentów podlegających Opracowaniu grupowemu. Każde dzieło współoprawne, tj. połączone mechanicznie wspólną oprawą z innym dziełem lub innymi dziełami tworzącymi *klocek, stanowi odrębną J.k.
J. rękopiśmienna, rps lub grupa rpsów, podlegająca odrębnemu opisowi w jednej pozycji katalogowej. J. rę-
JEDNODNMWKA.
PAMIĘCI **
PĘ0FESS0ĘÓW I. KOLEGÓW
i WYDZIAŁU MALARSTWA j RZElBY
icoflis.7
WARSZAWA,
TO'*. KllKMi ST. 3. 2t
"Jednodniówka" z 1897 r.
kopiśrnienną może być pojedynczy *kodeks lub wiele tomów, teczek, zeszytów, *fascykułów itp. stanowiących całość. Dla jednolitych dzieł J. rękopiśmienną może być pojedynczy utwór w jednym lub wielu tomach (J. rękopiśmienna pokrywa się wtedy z J. piśmienniczą). Dla rpsów zawierających kilka utworów lub
rożne ma-
1068
JENSON
teriały współoprawne J. rękopiśmienną jest tom czy zeszyt. W zbiorze *korespondencji J. rękopiśmienną może stanowić grupa listów powiązanych osobą autora, adresata czy tematem.'Dla zespołów archiwalnych J. rękopiśmienną jest grupa' rpsów stanowiących, całość pod względem ^proweniencji, treści lub charakteru formalnego. Zob. też Zbiory specjalne.
JEDNOSTKA TYPOGRAFICZNA zob. MIARY DRUKARSKIE.-
JEDNOTOMOWIEC, zbiór pism jednego pisarza lub dzieło wielotomowe wydane w jednym *tomie, zazwyczaj w dwułamowym układzie.
JELENIA GÓRA
Drukarstwo. W XVI i XVII w. z powodu braku miejscowej tłoczni sprowadzano tu książki z Wrocławia, Legnicy i Krakowa. W 1709 Jan Bogumił Ockel z Lubania założył pierwszą oficynę drukarską, którą w 1713 nabył Dytrych Krahn i udoskonalając produkcję rozwinął szeroką działalność wydawniczą. Od 1738 drukarnię prowadził syn Immanuel, specjalizując się w wydawaniu druków religijnych. Świetnie rozwijające się przedsiębiorstwo objęła w 1787 wdowa Eleonora, kontynuując działalność oficyny do 1802, gdy przejął ją syn Immanuel junior. W 1811 powstała nowa drukarnia Krahnów, którą objął syn Immanuela, Karol Wilhelm, po śmierci ojca łącząc obie oficyny. W 1828 Karol Wilhelm Immanuel założył zakład litograficzny. Po II wojnie działają tu Jeleniogórskie Zakłady Graficzne.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Asortymentowa sprzedaż książek rozwinęła się od pierwszej poł. XIX w. W 1806 działał księgarz Krzysztof Henryk Thomas, w 1831 założył księgarnię E.F. Zimmer. K.W. Krahn wydawał podręczniki i tzw. książeczki kieszonkowe. Od 1812 Krahnowie wydawali tyg. polityczny "Der Bote aus dem Riesengebirge", zmieniony w 1872 na dziennik po przejęciu go przez nowo utworzone akcyjne tow. wydawnicze. Pod koniec XIX w. powstało osiem większych księgarń. Księgarnie ;T. Peschkego, J.C. Schroedera i H. Springera rozwijały działalność wydawniczą. Obecnie istnieją tu 3 księgarnie Domu Książki.
JELEŃ Zygmunt (1866-1945), księgarz, drukarz i wydawca. W 1. 1889-1890 był kierownikiem księgarni i drukarni J.K. Jakubowskiego Wdowy w Nowym Sączu. W 1900 nabył po Karolu Raschce księgarnię w Tarnowie, zaniedbaną, ale mającą świetne tradycje, zał. jeszcze w 1825 jako filia J. *Milikowskiego we Lwowie. W 1901 uzyskawszy koncesję, rozwinął znacznie księgarnię, w której prócz książek poi. prowadził również dział książek niem.,
duży dział i wypożyczalnię nut, wypożyczalnię książek oraz dział czasop. Jednocześnie wydawał sporadycznie książki i broszury. Po długich staraniach uzyskał koncesję na drukarnię, którą uruchomił w 1907. Od tego czasu podjął szerszą działalność wydawniczą w zakresie książek i nut, w szczególności wydawnictw teologicznych, historycznych, z historii literatury, utworów scenicznych dla teatrów amatorskich oraz mającej duże wzięcie serii broszur pt. Biblioteka Krytyczna Arcydzieł Literatury Polskiej i Obcej. J. wydał ok. 240 książek, broszur i nut, wykazując dużą dbałość o ich szatę graficzną. Po pierwszej wojnie światowej zmodernizował i uzupełnił nowym sprzętem drukarnię. Lata kryzysu gospodarczego 1929-1932 odbiły się wyjątkowo niekorzystnie na całej działalności J. i do wybuchu drugiej wojny światowej księgarnia i drukarnia nie wróciły do dawnej świetności, a wydawnictwo ograniczyło się do przedruku niektórych tytułów. Po śmierci J. księgarnia i drukarnia prowadzone były przez synów aż do likwidacji w 1949. PSB XI.
JELINEK Edvard (1855-1897), literat czes., słowiano-fil, bibliograf. Pisał w j. czes. i poi. w czasop. obu krajów, propagując wzajemne poznanie. Tłumaczył z j. poi., wydawał korespondencje Polaków i Czechów. W 1. 1881-1887 redagował "Slovansky Sbornik". Ogłosił: Bibliografię dzieł, rozpraw i artykułów czeskich dotyczących rzeczy polskich, cz. 1-3, "Rozprawy Wydziału Filologicznego AU", t. 7, 10, 13 (1880-1888), i odb.; Bibliografie, przekładów z piśmiennictwa polskiego na jeżyk czeski do końca 1882. Tamże, t. 10 (1884). Opracował też bibliogr. dotyczącą Słowian południowych. Miał znaczny księgozbiór, którego część czeską ofiarował Bibliotece Jagiellońskiej.
W.T. Wisłocki: Prace bibliograficzne E.J. "Slovanska Kni-hoveda" 1935/36 i odb.
JENCZ (Genez) Mikołaj (zm. po 1576), księgarz, introligator poznański i toruński. W Poznaniu występował w 1. 1556-1564, a następnie przeniósł się do Torunia, gdzie przebywał do śmierci. O jego działalności w Poznaniu wiemy b. mało. Szersze możliwości dał mu Toruń, skoro utrzymywał wtedy stosunki z Królewcem. W Toruniu propagował poi. literaturę reformacyjną sprowadzaną z Królewca. Kram, który miał w Toruniu, wydzierżawił introligatorowi Krzysztofowi Grossjohannowi, a następnie sprzedał P. *Fabriciusowi, bibliopoli warszawskiemu. Z. Mocarski: Książka w Toruniu do roku 1793. 1934.
JENSON Nicolas (1420-1481), wybitny drukarz wenecki, Francuz z pochodzenia, działający w 1. 1470-1480. Był grawerem w Tours lub Paryżu, a następnie
1069
1070
JEZIORNA
Sygnet drukarski Jensona
(od 1458 =) uczył się drukarstwa w Moguncji lub Frankfurcie n. M. Wśród swych współczesnych uchodził za Niemca, gdyż stale pracował wyłącznie z Niemcami, zwłaszcza z Peterem Ugelheimerem i Johannem Rauchfussem. W 1470 założył oficynę w Wenecji, gdzie wprowadził udoskonalone czcionki antykwowe, które później wraz z resztą jego sprzętu przeszły do oficyny A. *Manutiusa. Dzięki osiągnięciom drukarskim J. Wenecja przodowała w sztuce typograficznej tej epoki, a czcionki jego naśladowano do naszych czasów (m. in. antykwą typu jensonow-skiego posługiwał się H. *Wietor). J. wydawał pisma klasyków, humanistów, dzieła medyczne, prawnicze i teologiczne, razem ok. 100 druków. Dwukrotnie prowadził wraz ze swymi wspólnikami księgarnie: pierwszą założył w 1475, drugą (z Johannem z Kolonii) w 1480. Zob. tab. 1(4).
H.L. Bullen: N.J. printer ofVenice. 1926. V. Lieres v. W: Ahmeister der Dmckschrift. 1940.
JEZIORNA nad Jeziorka
Papiernie. Uruchomiona ok. 1760 w dobrach Hieronima Wielopolskiego czerpalnia była początkowo młynem papierniczo-zbożowym. Tytuł Papierni Królewskiej i poważną rolę w papiernictwie poi. zaczęła odgrywać od 1778, gdy dzierżawcą wieczystym został Fryderyk *Thiess, kupiec warszawski. Do 1830 prowadzona przez Thiessów i ich powinowatych, miała wyłączne prawo produkcji papieru stemplowego, dostarczając też do Warszawy papier drukowy i piśmienny nieraz b. wysokich gatunków. W 1. 1830-1870 należała do Banku Polskiego. W 1836 zainstalowano w niej *maszynę papierniczą produkującą "papier bez końca" nadający się do *maszyn rotacyjnych, co wywarło korzystny wpływ na rozwój wydawnictw warszawskich (m. in. "Kuriera Warszawskiego"). W 1. 1870-1878 fabryka była własnością Roes-slerów, a następnie bankierów warszawskich Kronenber-gów i Natansonów, właścicieli czerpalni w Mirkowie koło Wieruszowa, po której likwidacji i przeniesieniu pod Warszawę papierni w J. nadano nazwę Mirkowskiej Fabryki Papieru i przekształcono w spółkę akcyjną. Dzięki poważnym inwestycjom przeprowadzonym po drugiej wojnie światowej, mimo dużych zniszczeń, w 1958 Warszawskie Zakłady Papiernicze w J. podwoiły produkcję papieru maszynowego i tektury w stosunku do 1938, natomiast dotychczas czynna jedyna w Polsce czerpalnia dostarcza papieru dla potrzeb bibliofilskich i konserwatorskich.
Zob. też Papiernie w polsce.
JEŻOWSKI Jakub, syn Stanisława z Jeżowa, introligator i iluminator, uczeń Akademii Krakowskiej od 1484. Oprawiał od 1485 książki prof. Piotrowi z Zembrzyc, którego w trzy lata później pozwał przed sąd rektorski z powodu nieuiszczenia należności za oprawione dzieła. Oprawy w ciężką deskę, pokrytą w całości lub tylko do połowy skórą, zdobione na okładzinie i grzbiecie małymi, ciemnymi *tłokami o kroju gotyckim, związane z blokiem książki paskami z białych rzemieni, były przeciwstawieniem współczesnych opraw *Walentego z Pilzna, gdzie w dekoracji występowały wzory islamskie. Na karcie jednej z ksiąg iluminowanych i oprawianych przez siebie J. wkomponował w iluminację swój monogram umieszczony na podtrzymywanej przez anioła tarczy gotyckiej z herbem Sierp pośrodku. Wykonał oprawę i dekorację malarską inkunabułów Biblioteki Jagiellońskiej: Biblia Latina, ci. 1-2, Strasburg po 1480 (Ink. 1734 i 754).
Z. Ameisenowa: Rpsy i pierwodruki ilum. Bibl. Jagiellońskiej. 1958.
JEŻYŃSKI Gracjan zob. UNGER Gracjan.
JĘDRZEJOWCZYK(Januskowic) Maciej (zm. 1638), drukarz krakowski. Pochodził z Jędrzejowa. W 1616 przyjął prawo miejskie Krakowa. Prawdopodobnie od 1606 zarządzał Drukarnią Łazarzową, którą w 1615 nabył od synów *Januszowskiego. Akt kupna potwierdzony został w 1618 i od tej pory J. zaczął firmować druki. W 1616 stawał dwukrotnie przed sądem rektorskim za niepodporządkowanie się przepisom Akademii (bezprawny druk kalendarza Niklaszewskiego i "paszkwilu" Starowolskiego). Ogółem wytłoczył ponad 360 druków. Jako pierwszy drukował dzieła publikowane kosztem fundacji Nowodworskiego. M. in. wydawał pisma Szymona Starowolskiego i Sebastiana Petrycego. W 1638 przekazał drukarnię swej drugiej żonie, Agnieszce Zator-czykównie, ale mimo jej protestów w prawa właściciela wszedł zięć J.W. *Piątkowski. W 1. 1640-1654 ukazało się kilka druków z firmą Dziedziców.
PSB XI. S. Tomkiewicz: Przyczynki do historii kultury Krakowa w pierwszej pot. XVII u>. 1912.
JOCHER Adam Benedykt (1791-1860), bibliotekarz, bibliograf i filolog. W 1827-1842 pracował kolejno w bibl. wileńskich: Uniwersyteckiej, Akademii Medycznej i Akademii Duchownej. Głównym jego dziełem jest krytyczna *bibliografia systematyczna piśmiennictwa poi. Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce od wprowadzenia do niej druku po rok 1830 włącznie z pism Janockiego, Bentkowskiego, Juszyńskiego, Jana Winc. i Jerzego Sam. Bandtków wystawiony (t. 1-3, Wilno 1840-1857). J. zarejestrował tu piśmiennictwo dotyczące filologii
1071
1072
JONISCH
klasycznej, wychowania, szkolnictwa, teologii oraz bi-bliogr. i encyklopedie. Jest to fragment dzieła zaplanowanego na 14 tomów, mającego objąć całość piśmiennictwa poi. Obraz pomyślany był jako uzupełnienie Historii literatury polskiej F. *Bentkowskiego, wydała go księgarnia J. *Zawadzkiego w Wilnie, która zainicjowała jego opracowanie.
PSB XI. J. Korpała: Zarys dziejów bibliogr. w Polsce. 1953.
JODE Gerard de (1515-1591), holend. sztycharz i wydawca map. W 1578 wydal atlas Speculum orbis ter-rarum (2 wyd. 1593). "W pracach pomagał mu syn Corne-lis (1558-1600), również kartograf, który po śmierci ojca prowadził dalej wydawnictwo map.
JOHANNES REYNARDI de GRUNINGEN zob. GRUNINGER Johannes.
JOHANNOT: 1. Alfred (1800-1837), fr. malarz, rytownik, litograf i ilustrator. Należał do rodziny zajmującej się tradycyjnie sztuką. Współpracował z bratem Tony. Rytował, dbając o doskonałe zrównoważenie estetyczne tekstu i ryciny. Wykonał ilustr. karty tyt. i zdobniki do dzieł Waltera Scotta (1826-1833), Byrona (1829), Coope-ra (1829). Ilustrował Thiatre complet Scribe'a (1840-1844), dzieła Chateaubrianda (1836-1839) i Thiersa Histoire de la rholution francaise (1834). Do najlepszych jego prac należą romantyczne winiety w książkach: Don Juan Byrona i Harmonies pohiaues Lamartine'a (1830). Ś 2. Tony (1803-1852), brat Alfreda, rytownik, litograf, malarz i rysownik. Obok *Gigoux wybitny przedstawiciel romantycznej ilustracji francuskiej. Ilustrował Ch. No-diera Histoire du Roi du Bohemę et de ses sept chateau (1830), dzieła Moliera (1835, 800 rys.), Don Quichote'a (1836-1837, wyd. w 1. 1840, 1844, 1853), Bernardina de Saint--Pierre'a Paul et Virginie (1838, winiety), Prevosta Manon Lescout (1839), Diable boiteaux Lesage'a (1840), Goethego Werthera (1845) i Fausta (1847). Wykonał też wiele winiet tytułowych i okładkowych, które wydano w 1883 pt. Les vignettes romantiaues.
Ch. Lenormant: Les Johannot. 1858. H. Beraldi: Les Graveurs du XIX' siicle. 1889.
JOHN Fryderyk (1769-1843), rytownik, rodem z Malborka. W Anglii zapoznał się z techniką miedziorytu punktowanego. Po powrocie do Warszawy poświęcił się rytownictwu. Związany ideowo z ruchem narodowowyzwoleńczym, wykonał kilka ryc. na temat Konstytucji 3 maja. Po rozbiorach Polski pracował m. in. dla wydawcy lipskiego *Goeschena, dla którego rytował płyty do dzieł Wielanda i Klopstocka. W 1. 1819-1832 dla wiedeńskiego
wydawcy Sonnleitnera wykonał ponad 100 ryc. do roczników "Anglaia". Thieme-Becker XIX.
JOHNSTON Edward (1872-1944), *kaligraf, wykładowca w Central School of Arts w Londynie, odnowiciel *łiternictwa, zwolennik i kontynuator ruchu morrisow-skiego (W. *Morris) w estetyce druku i książki. Dla różnych drukarń artystycznych oraz wydawnictw w Londynie, Weimarze i Lipsku opracował m. in. Ecce Mundus, the book beautiful, Hamlet i in. W wyniku studiów nad półuncjałą i minuskulą karolińską wypracował tzw. fundamentalny styl kaligraficzny (foundational hand). W najdrobniejszych szczegółach opracował metodę nauki pięknego liternictwa. Prace J. i jego uczniów: E. *Gilla (Anglia) i Annę Simons (Niemcy) szeroko upowszechniły tę metodę w liternictwie i pedagogice artystycznej.W 1906 wydał Writing, and illuminating and lettering, tłumaczoną i wznawianą w dziesiątkach wydań. J. umiejętnie łączył wysoki poziom artysty z pracą praktyczną. W 1916 zaprojektował pierwsze w XX w. pismo bezszeryfowe (*Sze-ryfy), oparte na studiach *inskrypcji linearnych antyku. *Antykwę groteskową J. odlano w 1918 i nazwano Rail-way Type, z powodu wybitnej czytelności umożliwiającej zastosowanie jej w napisach londyńskiego metra i linii autobusowych. Pismo J. dostosował E. Gili do potrzeb drukarstwa.
W. Turner Berry, A.F. Johnson, W.P. Jaspert: The en-cyklopaedia of type faces. 1932.. H. Vollmer: Atlgem. Lexikon der Bild. Kunstler. 1955. F. Muzika: Die schóne Schrift. 1965.
JONES Owen (1809-1874), ang. architekt, rysownik i ilustrator. Zafascynowany architekturą i zdobnictwem, oglądanymi w czasie podróży do Grecji, Egiptu, Hiszpanii, działalność swą poświęcił teorii i praktyce sztuki zdobnictwa i *ornamentu. Książki jego, bogato zdobione i ilustrowane w technice *chromohtografii, tzw. książki iluminowane, stanowiły przez wiele następnych lat podstawową skarbnicę ornamentyki dla artystów i rzemieślników poł. XIX w. Były nimi m. in. Ancient spanish bal-lads (1841), The book of common prayer (1845), Pieiń nad pieśniami (1849), The illuminated books of the middle ages (1844), Grammar of ornament (1856).
JONISCH Gotfryd, księgarz i wydawca gazet we Wrocławiu, działający od ok. 1653. W 1668 otrzymał cesarski przywilej na wydawanie czasop. dla Górnego i Dolnego Śląska oraz prawo przedruku gazet obcych. Wydawał m. in. "Breslauer Einkommende Freytags Postzeitung", "Neu Ankommender Krieges Curier" i "Kriegs- und Welthandel", w przeciętnym nakładzie do 100 egz. J. prowadził również księgarnię asortymentową, w której dział czasop. był bogato reprezentowany.
1073
1074
JOST
JOST Jodok, introligator lwowski, czynny w 1. 1586-1607. Oprawiał i 'restaurował księgi miejskie, a Rada Miejska powierzyła mu tłok z herbem miasta "dla drukowania na księgi". J. pracował prawdopodobnie także dla Pawła Szczerbica i jego zapewne dziełem jest bogata oprawa egzemplarza dedykacyjnego z drukami Szczerbica ofiarowanymi przez autora miastu w 1581.
A. Jędrzejowska: Książka poi. we Lwowie. 1928.
JÓZEF Z TYŚMIENICY (zm. 1543), skryptor i iluminator bernardyński; działał m. in. w Krakowie, zmarł w Warszawie. Zachowały się dwa wykonane przez niego graduały (Kraków, Archiwum Prowincji Bernardynów, l/R, z 1524; Biblioteka Czartoryskich, 3020) zawierające miniatury wzorowane na grafice *Schauf-feleina.
M. Jarosławiecka-Gąsiorowska: Les Principaux manus-crits a peintures du Musie des Princes Czartoryski a Cracovie. "Buli. de la Soc. Franc. de Reproductions de Manuscrits a Peintures". 1935 nr 24.
JUDICIUM zob. PRACTICA.
JUGOSŁAWIA. Na ogólną liczbę ludności 19756000 ilość bibliotek w 1960: narodowych 4, szkół wyższych razem z zakładowymi 393, szkolnych 11637, specjalnych 1004, powszechnych 2154. Wydano w 1966: książek 7768 tyt., w tym przekładów 1700; czasopism 2227 tyt., w tym gazet 198.
Bibliografia. W XIX w. dla poszczególnych narodów J. opracowano bibliogr. retrospektywne. W Serbii pierwszych prób bibliograficznych dokonał P. Solarić (1781-1821), zaś po nim S. Novaković wydał pracę Srpska bibliografija za novijuknjiźevnost 1741-1867(Beograd 1869). W Kroacji I. Kukuljević-Sakcinski opracował zestawienie Bibliografija hrvatska, obejmujące 1. 1483-1860 (T. 1: Tiskane knjige + dodatek, Zagreb 1860-1863). Bibliogr. Słowenii za 1. 1550-1900 opracował F. Simonić pt. Slovenska bibliografija (Ljubljana 1903-1905). Jej kontynuacją jest praca J. Ślebingera Slouenska bibliografija za 1. 1907-1912 i 1929 (Ljubljana 1913, 1930). Autorami pracy Bibliografije knjiga i periodicnih izdanja śtampanih u Hercegovini (Mostar 1958) są: L. Śtitić i U. Dizdar. J. Badalić opracował Jugoslavica usque ad annum MDC (Baden-Baden 1959). Bieżącą bibliogr. ogólnopaństwową zaczęto wydawać w 1945. Do 1949 ukazywała się jako rocznik "Jugoslovenska Bibliografija", wyd. przez Dyrekcję Informacji (Direkcije za Informacije Vlade FNRJ). Od 1950 Instytut Bibliograficzny (Bibliografski Institut FNRJ) w Belgradzie, utworzony w 1948, przystąpił
do publikacji "Bibliografija Jugoslavija" obejmującej: dwutygodnik "Bibliografija Jugoslavija. Knjige, brosure i muzikalje"; bibliogr. zawartości czasop. "Ćlanci Knjiźe-vni Prilozi u Ćasopisima", dzielącą się od 1952 na serie A, B, C i ukazującą się miesięcznie; bibliogr. czasop. "Spisak Ćasopisa i Novina Śtampanih na Teritoriji FNRJ" wychodzącą pięć razy do roku. Nadto Instytut wydał bibliogr. bibliografii: Bibliografija jugoslovenskih bibliografija 1945-1955 (Beograd 1958). Równocześnie bibl. narodowe poszczególnych republik opracowują bibliogr. swoich krajów. Biblioteka Uniwersytecka w Zagrzebiu wydaje roczniki: od 1945 "Bibliografija Knjiga Tiskanih z NR Hrvatskoj" i oj 1941 "Bibliografija Rasprava, Ćlanka i Knjiżevnih Radova u Ćasopisima NR Hnratske"; Biblioteka Uniwersytecka w Lublanie od 1945 publikuje rocznik "Slovenska Bibliografija". Biblioteka Narodowa w Belgradzie wydała Srpska bibliografija XVIII v. (Beograd 1964) opracowana przez G. Mihajlovicia. Biblioteka Narodowa w Sarajewie opracowała Bosansko-hercegovalka bibliografija knjiga i brohra 1945 do 1951 (Sarajevo 1953). W opracowaniu D. Pejanović ukazała się bibliogr. wydawnictw Bośni i Hercegowiny pt. Bibliografija Itampe Bosne i Herce-govine 1850-1941 ( wyd. 2 Sarajevo 1961). W Macedonii, nakładem Biblioteki Narodowej, ukazała się Makedonska bibliografija. Od oslobodovanjeto do hrajot na 1949 w opracowaniu N. Petrovy (t. 1-2, Skopje 1951).
D. Vuksa: Aims and organization of doc in Yugoslauitt. 1955. Deset godina Bibliografskog Instituta FNRy. 1948-1958. 1958. R. Unger: Die nationale Allgemeinbibliogr. in der S.F.R. Jugo-slavien. "Zentralbl. f. Bibliothekswesen" 1965 H. 9.
Biblioteki. Różnorodność kultur, wyznań, języka i alfabetu, a także warunki politycznej, zaważyły w dużym stopniu na rozwoju bibl. Średniowieczne bibl. klasztorne w Serbii i Macedonii, podległe wpływom bizantyńskim, przechowywały zabytki głagolickie (*Głagolica). W Kroacji i Słowenii bibl. klasztorne benedyktynów, cystersów, franciszkanów i dominikanów były ośrodkami kultury łac. W okresie Odrodzenia duży wpływ na całe wybrzeże adriatyckie (zwłaszcza Dubrownik) miały Włochy. Powstawały wówczas bibl. magnackie i wyższego duchowieństwa na wzór księgozbiorów humanistów wł. W Słowenii, gdzie wyraźny był wpływ reformacji, powstała w 1568 w Lublanie pierwsza bibl. publiczna z księgozbioru pisarza słoweńskiego *Trubara. W głębi kraju na terenach okupowanych Turcy zakładali bibl. orientalne (do dziś przetrwała taka bibl. w Sarajewie, pochodząca z 1537). Po zniesieniu zakonu jezuitów bibl. klasztorne uległy zniszczeniu lub konfiskacie. Najcenniejsza część bibl. jezuickiej w Lublanie dostała się na dwór wiedeński, z resztek zaś powstała na miejscu Biblioteka Licealna (1791), dziś Biblioteka Uniwersytecka.
1075
1076
JUGOSŁAWIA
Księgozbiory klasztorne Kreacji dostały się na Węgry do Biblioteki Uniwersyteckiej w Budapeszcie, pozostałe zasoby stały się podstawą Biblioteki Akademii Nauk w Zagrzebiu (1776). Sporo do dziś istniejących bibl., głównie w Belgradzie, powstało w związku z ruchem narodowowyzwoleńczym w XIX w. Druga wojna światowa zniszczyła księgozbiory wielu bibl. jugosłow. Całkowicie spłonęły zbiory Biblioteki Narodowej w Belgradzie, poważne straty poniosły bibl. uniwersyteckie w Belgradzie i Lublanie. Obecnie w każdej z sześciu republik istnieje bibl. centralna, która pełni funkcje bibL narodowej dla swego terenu i stanowi punkt oparcia dla bibliotekarstwa naukowego swej republiki: dla Chorwacji Biblioteka Uniwersytecka w Zagrzebiu (zał. w 1606 przez jezuitów), dla Słowenii biblioteki Narodowa i Uniwersytecka w Lublanie, dla Serbii Miejska Biblioteka w Belgradzie, dla Macedonii Biblioteka Wydziału Filozoficznego w Skopje, dla Bośni i Hercegowiny Biblioteka Narodowa w Sarajewie, dla Czarno-górza Biblioteka Narodowa w Cetynii. Każda z nich otrzymuje siedem sztuk *egzemplarza obowiązkowego z własnego terenu, z czego dwa zatrzymuje u siebie, a pięć oddaje sąsiednim bibl. centralnym. Bibl. centralne prowadzą prace bibliograficzne, uczestniczą w wypożyczaniu międzybibliotecznym oraz stanowią ośrodki kształcenia bibliotekarzy. Bibliotekarstwo powszechne w J. rozwinęło się szczególnie po drugiej wojnie światowej. Bibl. gminne, powiatowe i miejskie (dziś ponad 5000) są jednostkami samodzielnymi, podległymi finansowo radom narodowym; bibl. robotnicze, zakładane przez związki zawodowe, finansowane są z budżetów instytucji.
Yugoslav Ubraries. Ed. by Matko Rojnić. 1954. K.D. Grot-husen: Die Entwkklung der wissenschaftlichen Bibl. Jugoslauiens seit 1945. 1958. Bibliotekarstwo w Jugosławii (zbiór artykułów). "Zesz. Przekł. B.N." 1961.
Dokumentacja. W J. jest zorganizowana sieć dokumentacji w dziedzinie techniki i nauk przyrodniczych. Funkcję centralną spełnia Ośrodek Dokumentacji Naukowo-Technicznej (Jugoslovenski Centar za Technicku i Na-ucnu Dokumentaciju) w Belgradzie, istniejący od 1949 w powiązaniu z Instytutem Bibliograficznym; w 1952 usamodzielniony; w 1954 zreorganizowany z pomocą *UNESCO. Głównym wydawnictwem Instytutu jest wyd. od 1950 miesięczna bibliogr. analityczna "Bilten Dokumentacije" (1963 16 serii, rocznie ok. 40000 analiz z czasop. zagranicznych). Instytut dostarcza także na zamówienie bibliogr. tematyczne oraz tłumaczenia literatury zagranicznej na j. serbski. Jest także centralnym ośrodkiem reprograficznym (*Reprografia). Ważnym działem Instytutu jest bibl., licząca ponad 45000 książek i 3000 tyt. czasop. (w tym 2700 zagranicznych). Nadto
istnieją ośrodki specjalistyczne dla poszczególnych dziedzin i ośrodki w wielkich przedsiębiorstwach.
D. Vuksa: Aims and organization oj doc in Yugoslauia. 1955.
Drukarstwo. Drukarstwo J. zapoczątkowały typo-grafie Chorwatów, Czarnogórzan i Serbów. Do czasu wyzwolenia i zjednoczenia państwa (1919) napotykało ono duże trudności natury politycznej, wskutek których drukarnie serbsko-chorwackie powstawać mogły poza granicami kraju. Początkowo dominowały druki liturgiczne, z czasem jednak pojawiało się coraz więcej książek świeckich. Narody jugosł. posługiwały się alfabetami: głago-lickim i łacińskim (Chorwacja, Słowenia) oraz cyrylickim. Najstarszą książką tłoczoną (przez nieznanego drukarza) głagolicą jest Mszał według obrządku rzymskiego (Misal po zakonu rimskog dvora), pochodzący z ok. 1483, prawdopodobnie z drukarni na Kosinju (Chorwacja). Dalsze druki głagolickie^ukazywały się w chorwackim Senju, gdzie w 1. 1494-1507 (lub 1508) działała typografia zał. przez Blaza Baromicia, byłego korektora drukarni Torresanusa de Asula w Wenecji. Pierwsza drukarnia na ziemiach J. (i pierwsza na Bałkanach) tłocząca *cyrylicą powstała w 1493 w Cetynii w Czarnogórze, zał. przez Djurdje Crnojevicia, który jej organizację rozpoczął już wcześniej w Wenecji lub Rijece, a kierowana (do 1495) przez mnicha *Makarego. Pierwszym znanym drukiem tej oficyny był Oktoich (Osmoglasnik) z 1494; następnie wyszło z niej jeszcze kilka ksiąg liturgicznych. Do poł. XVI w. powstały dalsze drukarnie, częściowo wywodzące się z Wenecji lub ulegające jej wpływom. Należały do nich oficyny: w Go-rażde (Hercegowina), zał. w 1521 przez braci Djurdja i TodoraLjubaviciów; w Rijece (Chorwacja), zał. przez bpa Śimuna Begne Kozicicia z Zadaru, zatrudniająca przez krótki czas swego istnienia (1530-1531) drukarzy wene^ ckich: Domenico i Bartholomeo de Brescia; klasztorna w Graczanicy znana z wydania jednego tylko druku: Oktoichu (1539), wytłoczonego prawdopodobnie przez Jakova Krajkova z Sofii; w Mileszewie (1544) i w Mrkśi-nej Cerkwi (1562). Drukarniami zorganizowanymi w kraju i zatrudniającymi miejscowych typografów były: oficyna monastyru w Rujnie (ok. 1537) oraz księcia Rydisy Dmitri-vicia w Belgradzie, w której pierwszy druk (Ćetveroevan-gelie, 1552) tłoczył Trojan Gundulić z Dubrownika. Materiał zdobniczy obu wymienionych typografii wyróżniał się motywami pochodzenia bizantyńsko-słowiańskiego. Do końca XVI w. powstały nowe drukarnie. W Chorwacji: w Zagrzebiu, Warażdynie, Zadarze, Makarsku, Osijeku, Modruszu, Kosinju i Nedelisztu, gdzie w 1574 drukował dzieła protestanckie przybyły z Wiednia Rudolf Hoffhalter, syn Polaka R. *Skrzetuskiego. W Słowenii (Lubiana) w 1. 1575-1582 Hans Mannel tłoczył druki w j. słoweńskim, niem. i łac. (wygnany z Lubiany za sprzyjanie reformacji, przeniósł się następnie do Waraż-*
1077
EWoK 36
1078
JUGOSŁAWIA
dyna, gdzie drukował w 1. 1586-1587). W XVI stuleciu na terenie Bośni wykształcił się specjalny rodzaj pisma bośniacko-cyrylickiego, tzw. bosancica, bukwica lub hrvat-ska cirylica, używany przez miejscowych katolików. Było to cyrylickie pismo kursywne, powstałe pod wpływem pisowni cyrylickiej i głagolickiej. Prócz tego drukarze ówcześni posługiwali się czcionką gotycką. Po okresie rozkwitu, jaki przeżyło drukarstwo jug. w pierwszej poł. XVI w., nastąpił prawie całkowity zastój, trwający aż do przełomu XVIII i XIX w., przerwany tylko na krótko utworzeniem w 1678 drukarni Mayra w Lublanie i J. Kleinmayra w Celewcu (z filią w Lublanie). Druki jug. ukazywały się też za granicą. W XV-XVI w. głównym ośrodkiem drukarstwa serbo-chorw. na emigracji była Wenecja, w której ukazały się najstarsze głagolickie druki słowiańskie: Misal w drukarni Peregrinusa de Pasqualibus (1483) i Bruijal (Brewiarz) w drukarni Andreasa Torresanusa de Asula (1493). W 1512 Franjo Micalović-Ratković i Djurdje Ruskoni tłoczyli tu bosancica. W Wenecji pracowały też drukarnie cyryUckie: B. *Vukovicia (ok. 1519), D. i T. Ljubavi-ciów, ok. 1519 przeniesiona z Wenecji do Garażda, a stamtąd do Targowisztu (Trgowist), oraz (ok. 1543) oficyna mnichów z Mileszewa, dokąd z czasem została zabrana. Stefan Marinović otworzył drukarnię ok. 1562, przenosząc ją w następnym roku do Skadaru (Albania). W 1569 rozpoczęła działalność oficyna Jerolima Zagurovicia (z przerwami i przy zmianach właścicieli przetrwała do 40-tych lat XVII w.). W Wenecji drukowali także cyrylicą i głagolicą A. *Manutius, Bartholomeus Ginammi, Gian-francesco Cajnotio i Domenico Guerra. Druki w j. serbo-chorw. wydawały oficyny: Lorenza Torrentino (ok.1563) we Florencji, Salvioniego w Anconie, G. *Bodoniego w Parmie, Domenico Bassa i Zanettiego w Rzymie. Typografia Dimitrija Teodosija tłoczyła teksty Uturgiczne i świeckie cyrylicą i grażdanką od 1755 do pocz. drugiego dziesięciolecia XIX w. Południowosłowiańscy przedstawiciele reformacji, z P. *Trubarem na czele, rozwinęli działalność wydawniczą w Niemczech, przyczyniając się do zakładania tam drukarń tłoczących w językach narodowych J. Dla ich potrzeb drukowali: w Witten-berdze Johann Kraft i H. *Lufft, w Tiibingen-Urachu Ulrich Morhardt i jego następcy (1550, 1553-1560) oraz H. *Ungnad, którego oficyna, będąca centrum drukarstwa refbrmacyjnego południowych Słowian, została następnie przeniesiona do Grazu (1620-1621), stamtąd do Rijeki (do 1626), a wreszcie do Rzymu, gdzie przejęła ją Drukarnia Kongregacji Propagandy Wiary (*Tipografia delia Congregatione di Propaganda Fide). W owym czasie na terenie Niemiec dla narodów obecnej J. pracowały również drukarnie w Regensburgu, Norymberdze, Frankfurcie n. M. i in. W XVIII w. serb. literat i działacz
1079
oświatowy Dositej Obradović, po zapoznaniu się w Halle (1730) z miejscową drukarnią tłoczącą ros. dzieła grażdanką, wydawał od r. 1783 do przeszło 1826 zmodernizowaną cyrylicą teksty serb. u *Breitkopfa i Hartela w^Lip-sku. Tam też u Christiana Gottlieba Taubela drukował od 1789 E. *Janković, który następnie (1790) założył własną typografię w Nowym Sadzie. W końcu XVIII w. powstała w Lipsku tłocząca cyrylicą drukarnia K. *Tauchnitza, funkcjonująca jeszcze w 1837. Drukarstwo podbitych narodów jug. koncentrowało się także w Wiedniu, w którym drukarz J. *Kurzboeck otrzymał (1769) od cesarzowej Marii Teresy przywilej na otwarcie oficyny tłoczącej cyrylicą (w 1770 wyszedł z niej pierwszy druk: Bukvar), który w 1792 odkupił Stefan Novaković, uzyskując (1795) potwierdzenie przywileju danego Kurzboe-ckowi. Ze względów ekonomicznych Novaković przeniósł warsztat do Osijeka, zaś ok. 1799 do Budy i tam sprzedał go miejscowemu Uniwersytetowi. Przywileje na druk książek słowiańskich cyrylicą przechodziły wraz z drukarnią do kolejnych właścicieli: Novakovicia i Uniwersytetu, utrudniając aż do 1836 drukarniom serb. otrzymanie zezwolenia na produkcję druków cyrylic-kich na terenie cesarstwa austro-węg. Niemniej Jernej Kopitar, słoweński slawista, zabiegał w Wiedniu o możliwość wyd. zabytków południowosłowiańskich i no-wogreckich., których druku podjął się tamtejszy typograf Johann Schnirer. W końcu XVIII w., a szczególnie w okresie oswobodzenia się Serbii (powstanie narodowe w 1804-1815), nastąpiło ponowne ożywienie drukarstwa jug. w kraju. Pierwszym tego zwiastunem była wspomniana już drukarnia E. Jankovicia, pracująca od 1790 w Nowym Sadzie, która pozostawała w rękach jego spadkobierców do 1847, kiedy to przeszła w ręce Daniela Medakovicia. W 1798 powstała oficyna w Koto-rze(Czarnogóra), zał. przez Andrije Platasicia. W 1. 1805 -1811 próby zał. drukarni w Serbii (m. in. w Belgradzie) podejmował Dositej Obradović, jeden z twórców serb. Oświecenia, drukujący wcześniej w Niemczech (Lipsk 1783). W tym samym czasie (1813) dwaj studenci serb., Dkriitrije Davidović i Dimitrije Fruftć, w porozumieniu z Kopitarem rozpoczęli redakcję pierwszego serb. czasop. "Novine Srpske". W 1817 Davidović założył własną drukarnię, do której przeniósł druk czasop., skonfiskowanego nakazem cenzury w 1822. W 1830 serb. książę Miloś za pośrednictwem Awama Petronjevicia i Cvetka Rajovicia sprowadził z Petersburga prasę drukarską, którą w 1832 zainstalował w Belgradzie. Od 1835 oficyna pracowała pod kierownictwem Davidovicia, kontynuującego tam wydawanie "Novin Srpskich". W okresie swego istnienia parokrotnie zmieniała nazwę, zatrzymując wreszcie ostatnią: Knjazevsko-Srpska Knjigopecatnja. W1.1843-1848 prowadził drukarnię w Nowym Sadzie Jovan Kaulicije. W 1861
1080
JUGOSŁAWIA
Aleksander Andrić założył w Serbii pierwszą drukarnię prywatną. Na terenie Czarnogóry działała typografia Nie-gosa Rade, zał. w 1833 w Petersburgu i w 1834 przeniesiona do Cetynii. W Macedonii (Saloniki) w 1. 1838-1841 pierwszą na tym terenie nowoczesną typografia kierował Teodozy Sinaitski. W 1852 Ljudevit Gay założył drukarnię i księgarnię w Zagrzebiu. Pieczę nad wydawnictwami serb. roztaczała Macierz Serbska (Matica^Srpska), działająca w 1. 1826-1914. W Chorwacji funkcję organizacyjno-nadzorczą spełniała, zał. w 1839, Macierz Ilirska (Matica Ilirska), zwana później Macierzą Chorwacką. W 1. 1902-1914 działalność na polu drukarsko-wydawniczym prowadziło stów. kulturalno-oświatowe Prosvjeta w Sarajewie, istniejące jeszcze po pierwszej wojnie światowej. Po zjednoczeniu państwa i odzyskaniu niepodległości (1919) nastąpił intensywny rozwój drukarstwa jug., kontynuowany z powodzeniem po drugiej wojnie światowej.
M. Breyer: O starim i rijjetkim ugoslovenskim knjigama. 1952. D. Medaković: Grafika srpskich śtamparich knjiga XV-XVII v. 1958. I. Plavsić: Srpske Itamparije od krajaXV do sredineXIX v. L959. S. Dahl: Dzieje książki. 1965.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Rozwój księgarstwa w poszczególnych prowincjach, wchodzących obecnie w skład państwa, nie był równomierny. Najwcześniejsze wzmianki o handlu książką, odnoszące się do Dalmacji (Raguza), sięgają XV w. W tym czasie utrzymywano żywe kontakty z księgarstwem wł., zwłaszcza z Wenecją, które przetrwały przez następne dwa wieki. W XVIII w. zacieśniono związki z Austrią wskutek zaopatrywania przez księgarzy niem. terenów należących do Habsburgów. W Bośni posiadali swoje sklepy księgarze tur. Kolejne wpływy polityczne nie miały większego znaczenia dla rozwoju księgarstwa wj. Przez cały czas dużo importowano, głównie z Niemiec, Austrii i Francji. Do najbardziej znanych firm nakładowych należały przedsiębiorstwa Diwalta w Esseg (ok. 1770) i von Kleimayera w Lu-blanie (ok. 1782). Przedsiębiorcami byli zwykle księgarze niem. zakładający w J. filie swoich księgarń (w 1775 J.T. *Trattner z Wiednia założył filię w Zagrzebiu). Pierwsza poł. XIX w. była okresem żywego rozwoju rodzimego księgarstwa. Przyczyniło się do tego zał. w 1826 w Serbii tow. wydawniczego pod nazwą Macierz Serbska (Matica Srpska), zrzeszającego wydawców i księgarzy, oraz Wiosna Ludów, gdy księgarzami zostawali działacze polityczni, jak np. Ljudevit Gaj, który otworzył księgarnię w 1852. Na pocz. XX w. w Belgradzie było już siedem księgarń. W 1933 powstał Związek Księgarzy Jugosłowiańskich, którego organem był "Głasnik Knjiżara". Obecnie ukształtowanie ruchu wydawniczego uzależnione jest od szczególnych jug. warunków (sześć republik, różne tradycje kul-
turalne, dwa kroje pisma *cyrylica i *łacinka, nosząca w J. nazwę latynicy). Wszystkie wydawnictwa pozostają na własnym rozrachunku i muszą wykazać się rentownością. Dotacje państwowe przyznawane są nie wydawcom, ale instytucjom zlecającym lub zainteresowanym, które z kolei finansują oddzielne pozycje. W tej sytuacji wydawnictwa cechuje duża elastyczność i powiązanie ze środowiskiem. Są one w znacznej części specjalistyczne, co jednak nie przesądza o profilu ich produkcji. Większych wydawnictw, grupujących się przede wszystkim w Belgradzie, Zagrzebiu, Lublanie, Sarajewie i Mariborze.jest 34. Są to m. in. w Belgradzie: Prosvjeta, Kultura, Nolit, Rad; w Zagrzebiu: Zora, Izdavacki Zavod Jugosloven-ske Akademije, Skolska Knjiga i Matica Hrvatska; w Lublanie: Drżavna Zalożba Slovenije i Mladinska Knjiga; w Sarajewie Narodna Prosvjeta. Ponadto istnieje kilkadziesiąt mniejszych, które usiłuje się ostatnio łączyć w większe firmy. Roczna produkcja największych wydawnictw wynosi ok. 250 tyt., przy czym rozpiętość nakładów waha się od 1000-8000, a w wyjątkowych wypadkach 12000-16 000 egzemplarzy. W zakresie beletrystyki szczególny nacisk kładzie się na twórczość rodzimą oraz popularyzację arcydzieł literatury światowej (m. in. serie: Biblioteka Wielkich Powieści i Współcześni Pisarze Zagraniczni). Dużo wydaje się literatury specjalistycznej, popularnonaukowej, muzyki, sztuki, encyklopedii i słowników (te ostatnie w specjalistycznym wydawnictwie Leksykografskij Zavod w Zagrzebiu). W 1962 wydano 6400 tyt., w tym 2003 z zakresu literatury i nauki
0 literaturze, 1396 z nauk społeczno-ekonomicznych
1 prawniczych oraz 1288 z nauk stosowanych, medycyny, techniki i rolnictwa. Tłumaczeń było 1317, w tym 308 z j. ang. W 1. 1945-1960 wydano ponad 80 dzieł autorów poi. (literatura piękna), ostatnio liczba ich wzrosła do blisko 20 rocznie. Ok. 75% globalnej liczby tyt. ukazuje się w j. słoweńskim (przeciętny nakład 5000 egzemplarzy) i ok. 8% w j. macedońskim (przeciętny nakład 4000 egzemplarzy). Większe firmy wydawnicze posiadają własne księgarnie (np. Nolit ma ich ok. 20, Narodna Knjiga ok. 15), natomiast słaba jest sieć księgarń samodzielnych, prowadzących też sprzedaż materiałów piśmiennych i biurowych. Dążenie do uniknięcia deficytu jest przyczyną bardzo wysokich cen książek jug. Szeroko rozbudowany jest system *subskrypcji i ratalnej sprzedaży wydawnictw wielotomowych. Importem i eksportem książek zajmują się: Jugoslovenska Knjiga w Belgradzie, Izdavacki Zavod Jugoslovenske Akademije w Zagrzebiu i Drzavna Zalożba Slovenije w Lublanie. Książki poi. importują też Mladost i Prosvjeta w Belgradzie.
Zob. też Ilumenatorstwo, Czasopisma zawodowe, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, kongresy, konferencje.
1081
1082
JUNGMANN
T. Parnowski: Ruch wydawniczy w Jugosławii. "Nowe Książki" 1957.
JUNGMANN Josef Jakub (1773-1847), nauczyciel, historyk literatury i języka czes., twórca czes. *biblio-grafii narodowej. Kontakt z S.B. *Lindem, proponującym J. współudział w pracy nad Rysem historycznym literatury narodów słowiańskich, spowodował opracowanie przez J. Historie literatury leski (Praha 1825), będącej pierwszym bibliograficznym zestawieniem piśmiennictwa czes. od najdawniejszych czasów do 1825 (1500 haseł, 5428 opisów). Dzieło ma do dziś wartość informacyjną. Drugie wydanie (Praha 1849 [1851]) uzupełnił V.V. Tomek materiałami do 1846 i trzema indeksami. Uzupełnienia wydał J.I. Hanuś: Dodatky a doplńky-k ]ungmannove Historie literatury leski (t. 1-2, Praha 1869-1871).
J. Petrmichl: J. Historie literatury leski. "Knihoraa" 1947 nr 5-6, 1948 nr 1-2.
JUNGNICKIEL Karol, papiernik (1740-1819), ur. w Sorau w Saksonii, zapewne syn Gottlieba, dzierżawcy-papiernika z Adamowie k. Raciborza. J. wybudował, uruchomił i prowadził, jako dzierżawca wieczysty, papiernię w Kopcu n. Trzopką w dobrach paulinów z Jasnej Góry. Papiernia została uruchomiona na potrzeby drukarni klasztornej. Syn, również Karol (ur. 1779), "porucznik wojsk polskich" w okresie Księstwa Warszawskiego, był właścicielem papierni w 1. 1819-1835.
JUNTA zob. GIUNTA.
JUSTOWANIE, wypełnianie justunkiem (*Materiał zecerski) odstępów między wierszami, wyrazami lub poszczególnymi czcionkami w *składzie zecerskim. Wielkość justunku, tworzącego odstępy między wyrazami, wynosi średnio 1/3 firetu, tj. równa się przeciętnej szerokości litery lub cyfry arabskiej. Składanie wierszy na ustaloną szerokość jest możliwe dzięki zwiększaniu lub zmniejszaniu odstępów między poszczególnymi wyrazami za pomocą spacji. Wewnątrz jednego wiersza odstępy te zasadniczo powinny być jednakowe.
JUSTUNEK (Materiał ślepy) zob. MATERIAŁ ZECERSKI.
JUSZYŃSKI Michał Hieronim (1760-1830), pedagog, wierszopis, bibliograf, autor Dykcjonarza poetów polskich (t. 1-2, Kraków 1820). Jest to, jeszcze do dziś pożyteczny, ułożony alfabetycznie słownik poetów całej naszej literatury. W rękopisie pozostał jego Chronologiczny spis najdawniejszych druków polskich inkunabułów.
A. Grabowski: M.H.J. "Bibl. Warsz." 1861. L. Łctow-ski: Wspomnienia pamiętnikarskie. 1956.
JUNGMANN
T. Parnowski: Ruch wydawniczy w Jugosławii. "Nowe Książki" 1957.
JUNGMANN Josef Jakub (1773-1847), nauczyciel, historyk literatury i języka czes., twórca czes. bibliografii narodowej. Kontakt z S.B. *Lindem, proponującym J. współudział w pracy nad Rysem historycznym literatury narodów słowiańskich, spowodował opracowanie przez J. Historie literatury ceski (Praha 1825), będącej pierwszym bibliograficznym zestawieniem piśmiennictwa czes. od najdawniejszych czasów do 1825 (1500 haseł, 5428 opisów). Dzieło ma do dziś wartość informacyjną. Drugie wydanie (Praha 1849 [1851]) uzupełnił V.V. Tomek materiałami do 1846 i trzema indeksami. Uzupełnienia wydał J.I. Hanuś: Dodatky a doplńkyk Jungmannove Historie literatury leski (t. 1-2, Praha 1869-1871).
J. Petrmichl: J. Historie literatury leski. "Kniiiovna" 1947 nr 5-6, 1948 nr 1-2.
JUNGNICKIEL Karol, papiernik (1740-1819), ur. w Sorau w Saksonii, zapewne syn Gottlieba, dzierżawcy-papiernika z Adamowie k. Raciborza. J. wybudował, uruchomił i prowadził, jako dzierżawca wieczysty, papiernię w Kopcu n. Trzopką w dobrach paulinów z Jasnej Góry. Papiernia została uruchomiona na potrzeby drukarni klasztornej. Syn, również Karol (ur. 1779), "porucznik wojsk polskich" w okresie Księstwa Warszawskiego, był właścicielem papierni w 1. 1819-1835.
JUNTA zob. GIUNTA.
JUSTOWANIE, wypełnianie justunkiem (*Materiał zecerski) odstępów między wierszami, wyrazami lub poszczególnymi czcionkami w *składzie zecerskim. "Wielkość justunku, tworzącego odstępy między wyrazami, wynosi średnio 1/3 firetu, tj. równa się przeciętnej szerokości litery lub cyfry arabskiej. Składanie wierszy na ustaloną szerokość jest możliwe dzięki zwiększaniu lub zmniejszaniu odstępów między poszczególnymi wyrazami za pomocą spacji. Wewnątrz jednego wiersza odstępy te zasadniczo powinny być jednakowe.
JUSTUNEK (Materiał ślepy) zob. MATERIAŁ ZECERSKI.
JUSZYŃSKI Michał Hieronim (1760-1830), pedagog, wierszopis, bibliograf, autor Dykcjonarza poetów polskich (t. 1-2, Kraków 1820). Jest to, jeszcze do dziś pożyteczny, ułożony alfabetycznie słownik poetów całej naszej literatury. W rękopisie pozostał jego Chronologiczny spis najdawniejszych druków polskich inkunabułów.
A. Grabowski: M.H.J. "Bibl. Warsz." 1861. L. Łctow-ski: Wspomnienia pamiętnikarskie. 1956.
K
KACHELOFEN Konrad (zm. 1528 lub 1529), drukarz niem. działający w Lipsku od 1485 do pocz. XVI w. Od 1489 tłoczył dla księgarza-nakładcy Johanna Schmied-hofera, którego monogramem oznaczał swoje druki. W 1495, chroniąc się przed zarazą, przeniósł swój warsztat do miasta Freiberg nad S., gdzie dokończył (9 XI) druku mszału dla diecezji Miśni. Do jego najpiękniejszych dzieł drukarskich zalicza się Missale Pragense (1498) oraz Missale Misnensc (1500). Po śmierci K. drukarnię prowadził dalej jego zięć Melchior Lotter.
V. Klemperer, "Gutenberg Jhrb." 1929. H. Volz, "Gutenberg-Jhrb." 1956.
KACZKOWSKI Karol (1797-1867), dr medycyny, prof. Liceum Krzemienieckiego i Uniwersytetu Warszawskiego, generał w powstaniu listopadowym, społecznik, pisarz (Wspomnienia, t. 1-2, Lwów 1876; Dziennik podróży do Krymu, t. 1-4, Warszawa 1829 i wiele publikacji z dziedziny medycyny). Z inicjatywy poety Aleksandra Grozy K. zorganizował w Żytomierzu na Wołyniu Stów. Księgarsko-Wydawnicze, spółkę nakładową tanich książek. Za zebrane fundusze (7000 rubli) założył wraz z Andrzejem Kwiatkowskim drukarnię. Akt urzędowy spółki "Wydawnictwa Biblioteki Domowej" z udziałem 152 akcjonariuszy i kapitałem 27 150 rubli zatwierdzono 15 I 1859. K. został jej prezesem. Zakupienie księgarń T. *Gliicksberga w Kijowie i Wilnie za cenę dziesięciokrotnie niższą (17 000 rs.) pozwoliło mu na otwarcie księgarni w Żytomierzu i znaczne obniżenie cen poi. książek, ale jednocześnie zamroziło kapitał spółki w starych nakładach. Nie udało się K. wciągnąć do współpracy J. I. Kraszewskiego. K. opublikował w tej sprawie Sprawozdanie złożone Stów. Księ-ganko-Wydawniczemu w Żytomierzu dnia 22 kwietnia (Kijów 1859). Trudności finansowe spółki, brak doświadczenia założycieli, a przede wszystkim zainteresowanie się nią rządu carskiego doprowadziło spółkę do upadku. Spółkę przejął Jan Hussarowski. K. wraz z akcjonariuszami poniósł wielkie straty. Spółka wydała m. in. Diet-mara Kronikę w przekł. Z. Komarnickiego (Żytomierz
1861); K. Szajnochy Opowiadanie o królu Janie III, cz. 1: Mściciel (Żytomierz 1860); S. Jachowicza Powiastki i bajki, t. 1-3, wyd. 7 (Żytomierz 1860); oraz elementarze opracowane przez Aleksandra Grozę.
KADO Michał (1764-1824), długoletni oficer wojsk inżynieryjnych i artyleryjskich, prof. architektury uniwersytetów wileńskiego i warszawskiego, autor pierwszego w poi. prasie naukowej opublikowanego obszernego opisu produkcji papieru. W związku z zamierzoną w 1799, ale nie zrealizowaną budową papierni w Wilnie przygotował, opierając się na dziele de La Lande'a Art defaire du papier, obszerny elaborat, nie wykorzystany przez niedoszłych budowniczych papierni, a umieszczony w kilkanaście lat później w "Dzienniku Wileńskim" pt. Opisanie fabryki papieru.
KALAB Metodej (1885-1963), czes. grafik i drukarz. Od 1922 był dyrektorem Drukarni Przemysłowej w Pradze. Popierał inicjatywy w zakresie opracowania nowych rodzajów pisma, sam był autorem ponad 800 okładek książkowych, kart tyt. i opracowań graficznych. Wydał monografię o G. *Bodonim, ogłosił wiele artykułów w fachowych czasop. czes. i zagranicznych.
KALANDER: 1. Maszyna drukarska do matrycowania form. Składa się z cylindra tłoczącego oraz ze stałego metalowego fundamentu, na którym kładzie się oryginalną formę, a na niej karton matrycowy. Matrycowanie kalandrowe odbywa się przeważnie pod ciśnieniem 40-50 kg na 1 cm2. Kalander jest najprostszym i łatwym w obsłudze urządzeniem tłoczącym. 2. W papiernictwie maszyna używana do wykańczania papieru: nadania gładkości i połysku, poprawienia przezrocza, nadania równomiernej grubości oraz wytłaczania wzorów i napisów (*Apretura). K. składa się z kilku lub kilkunastu walców dwojakiego rodzaju: twardych, wykonanych przeważnie z utwardzonego żeliwa i ewentualnie przystosowanych do ogrzewania, oraz elastycznych, z okładziną z papieru lub bawełny odpowiednio sprasowanej,
1085
1086
KALENDARIUM
obtoczonej i oszlifowanej. Zależnie od efektu działania dzielą się K. na następujące typy: K. satynujący, w którym powierzchnie papieru są gładzone przez docisk i niewielkie stosunkowo tarcie między walcami elastycznymi i twardymi. Różnica prędkości obwodowej walców wynosi 2-8%. K. cierny lub frykcyjny, pozwalający na uzyskanie gładkości oraz dużego połysku wskutek bardzo zróżnicowanych prędkości obwodowych walców dochodzących do 14-20%. W tym przypadku gładzenie odbywa się przez docisk oraz silne tarcie. K. kalibrujący, w którym dwa wały, napędzane z jednakową prędkością, ustawione są w pewnej wyznaczonej odległości, tworzącej szczelinę kalibrującą, nastawianą z dokładnością do 0,1 mm. Po przejściu przez taki K. stopień gładkości jest niewielki, celem jest nadanie wymaganej grubości. K. wytłaczający lub gofryrka, pracujący bez zróżnicowania prędkości obwodowych. K. ten posiada stalowy walec z wygrawerowanym wzorem. Jest to najwyższy walec o małej średnicy, środkowy walec jest elastyczny, zaś dolny, odgrywający rolę nośnego, jest stalowy. Zob. tab. 34(4).
KALENDARIUM (łac. calendarium = pierwotnie u Rzymian wykaz dłużników, terminarz długów), dzieło zawierające obraz życia i twórczości jakiegoś pisarza przedstawiony w kolejności chronologicznej wg dat biograficznych, uzupełniony niekiedy informacjami o pośmiertnej sławie i recepcji twórczości. Przykłady K.: pierwsze w Polsce J. Krzyżanowski, Kalendarz żyda i twórczości H. Sienkiewicza (Warszawa 1954; wyd. 2 1956), E. Sawrymowicz, Kalendarz życia i twórczości J. Słowackiego (Wrocław 1960) oraz Kronika życia i twórczości Mickiewicza pod red. S. Pigo-nia (Warszawa 1957-1969, dotychczas 4 tomy).
KALENDARZ (łac. calendae, też kalendae = pierwszy dzień miesiąca): 1. Metoda *rachuby czasu oparta na podziale na dni, miesiące, lata. W tym sensie mówimy o K. egipskim, babilońskim, greckim, rzymskim, juliań-skim, żydowskim, gregoriańskim, mahometańskim, francuskim rewolucyjnym itp. 2. Wykaz dni roku z oznaczeniem ich numeracji i właściwości. Najstarszymi K. rękopiśmiennymi są urzędowe rzymskie fasti, zachowane głównie w ^inskrypcjach. Są to wykazy dni, w które wolno było wykonywać wszelkie czynności publiczne (sądzić, zwoływać zgromadzenia itp.), urządzać igrzyska itp., w przeciwieństwie do dies nefasti dni, w które nie wolno było niczego podejmować. K. chrześcijańskie nawiązujące do formy rzymskich znane są z inskrypcji od V w., późniejsze, do w. XV, wchodzą regularnie w skład *sakramentarzy, *mszałów, *brewiarzy i *godzinek. Typowy średniowieczny łac. K. liturgiczny podaje w nagłówku każdego miesiąca liczbę jego dni i liczbę dni od-
powiedniego miesiąca księżycowego, a dla poszczególnych dni litterae feriales (do określania dni tygodnia), datę rzymską (dodatkowa bieżąca numeracja dni miesiąca występuje późno i rzadko) oraz święta stałe. Zwykle (od XI w.) znajdują się w K. też liczby złote, wyznaczające początki miesięcy księżycowych 19-letniego cyklu Metona. Często spotykamy się w K. średniowiecznych z dodatkowymi elementami, jak dni egipskie, daty z historii biblijnej (zwłaszcza dni męki i zmartwychwstania Chrystusa), daty wejścia słońca w kolejne *znaki zodiaku, dni równonocy i inne informacje astronomiczne i komputystyczne, niekiedy w formie mnemotechnicznych wierszy. Zdarza się też *cisiojanus. Od XIII w. pojawiły się w K. liturgicznych stopnie świąt, różne w poszczególnych diecezjach i zakonach. Wymienione w K. imiona świętych i podkreślenia świąt uroczystych pozwalają niejednokrotnie określić, dla jakiej diecezji rps był sporządzony. W niektórych K. występują prócz świętych czczonych liturgicznie imiona świętych przejęte z *martyrologiów. K. takie noszą we wczesnych rpsach mylną nazwę Martyrologium Bedae. K. liturgiczne są zwykle dwubarwne: kolor czerwony oznacza dni uroczyste. Rzadziej występuje trzecia barwa, złota lub niebieska. Inicjały KL (kalendae) są w rpsach zwykle zdobione, niekiedy występują też miniatury. W K. bogaciej zdobionych (miniatura, inicjały, bordiura) przeznaczano dwie stronice na każdy miesiąc. Częstym rodzajem zdobienia K. była tzw. ilustracja *prac miesięcy, biorąca swój początek z greckich płaskorzeźb z II w. p.n.e., znajdujących się obecnie na fasadzie kościoła Panagia Gorgopiko w Atenach, ze scenami figuralnymi obrazującymi święta ateńskie. W czasach rzymskich ilustracje te zostały zmodyfikowane; powstały serie dwunastu personifikacji z atrybutami narzędzi prac rolniczych, oznaczających poszczególne miesiące (np. miniatury Chronografu Philocalusa z 354). Na ich podstawie rozwinęły się w średniowieczu wielofigurowe sceny rodzajowe z zajęciami rolniczymi: orką w marcu, żniwami w sierpniu czy winobraniem w październiku. K. zawierały także ilustracje siedmiu planet, znaki zodiaku oraz figury tzw. Hominis Signorum (człowieka zodiakowego), służące do celów medycyny astrologicznej. K. średniowieczne były z reguły wiecznymi. K. drukowane są to już K. na określony rok i pojawiają się od końca w. XV w dwu zasadniczo typach: jako rubrycella, czyli K. liturgiczny z dokładniejszymi informacjami o sposobie odprawiania nabożeństw na każdy dzień, i jako K. świecki, pierwowzór zarówno K. politycznych i zawodowych, jak *almanachów literackich. K. drukowany, pozbawiony początkowo dekoracji, z czasem, zwłaszcza na początku w. XVI, bywał obficie zdobiony drzeworytami, niekiedy o dużej wartości artystycznej. Głównymi ośrodkami druku K. był w końcu w. XV Lipsk, na przełomie w. XV
1087
1088
KALENDARZ
i XVI Wiedeń, a w XVI w. Kraków. K. XVI-wieczny był drukiem popularnym, przeznaczonym głównie dla środowiska mieszczańskiego. Oprócz danych ściśle kalendarzowych zawierał także wiadomości z zakresu gospodarowania, porady lecznicze, wstawki dotyczące życia towarzyskiego i obyczajowego oraz komentarze polityczne, odpowiednio ilustrowane. W w. XVII charakter K. był dostosowany do wymogów różnorakich warstw społecznych, zawodów i zainteresowań. W K. drukowało się poezję, krótkie artykuły i rozprawki i zdobiło się je miedziorytniczymi widokami miast, portretami i dekoracyjnymi winietami. Zdobieniem K. zajmowali się nieraz wybitni artyści, np. D. *Chodo-wiecki. Moda na K. tego typu rozpowszechniła się w w. XVIII pod wpływem francuskim i trwała do pocz. w. XIX.
W Polsce najstarsze zachowane K. rękopiśmienne są obcej proweniencji. Należą tu K. w Sakramentarzu tynieckim z drugiej poł. XI w., pochodzenia kolońskiego (Biblioteka Narodowa w Warszawie, BOZ cim 8), i K. w Missale plenarium z XI/XII w., pochodzącym z Nie-deraltaich w Bawarii (Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie, 149). Od XIII w. znamy K. zakonne pisane w Polsce, np. K. w Liber monasterii Lendensis z klasztoru cystersów w Lądzie z drugiej poł. XIII w. (Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, 26), K. we franciszkańskim psałterzu, pisanym na Śląsku w 1. 1255-1268 (Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Q 233). Najstarsze polskie K. diecezjalne pochodzą z XIV w.
K. drukowane w kraju były związane z najdawniejszymi krakowskimi oficynami z warsztatu K. *Straubego wyszedł K. na r. 1474, później J. *Haller, F. *Ungler i H. *Wietor tłoczyli *practica, iudicia i prognostyki Mikołaja z Toliszkowa, Jakuba z Iłży, Michała z Wiślicy i Mikołaja z Szadka po łac. i w j. niem. Z 1525 zachował się fragment najstarszego K. w j. poi., Mikołaja z Szadka Naznamionowanie... miesiąców, wydane przez Wietora. W tymże roku J. *Malecki otrzymał przywilej królewski na druk K., w 1537 taki przywilej został nadany Maciejowi *Szarfenbergowi. Były to wydawnictwa dochodowe, stąd między drukarzami dochodziło do zatargów i procesów. Edycje K. zależały od Akademii Krakowskiej, której profesorowie byli najczęściej ich autorami. K. ułożonemu w Akademii przysługiwało pierwszeństwo druku. Drzeworyty prac miesięcy powstały tu pod wpływem grafiki H.S. *Behajna w 1.30-tych XVI w. Krakowskie prognostyki astrologiczne zamieszczały często personifikacje planet, początkowo w postaci aktualizowanej, później, pod wpływem sztuki włoskiej, jako antykizowane bóstwa olimpijskie. Szczególnie bogato zdobione były K. ścienne, gdzie stosowano liczne drzeworyty, bordiury i winiety. Tutaj też występują
drzeworyty tytułowe o tematyce dewocyjnej i astro-logiczno-medycznej. K. krakowskie mieściły też ilustracje wróżbiarskie dotyczące komet, koniunkcji planet oraz zaćmień. Po 1582, tj. po reformie Grzegorza XIII, zaczęły ukazywać się K. "polskie i ruskie"; obok prognoz dodawano do nich teksty o charakterze informacyjnym. K. należał do ulubionych lektur, ale równocześnie wywoływał u odbiorców zastrzeżenia: z 1543 pochodzące Ludycje wiefae przekpiwają prognostykarstwo, w XVII w. parodią K. jest Kalendarz wieczny J. Żabczyca. Ośrodkiem wydawniczym K. pozostawał w XVII w. Kraków (druk. *Cezarcgo, *Schedlów), od 1674 prymat przeszedł do Zamościa, gdzie układaniem K., na miejscu wydawanych, trudnili się profesorowie tamtejszej Akademii, Stanisław Niewieski, Tomasz Franciszek Ormiński i Stanisław Duńczewski (zm. 1767). K. ich cieszyły się ogromną popularnością, pod nazwiskiem Duńczewskiego wychodziły jeszcze pośmiertnie do 1775. K. tego samego typu wychodziły też z drukarni jezuickich w Kaliszu (m. in. K. Wojciecha Bystrzonowskiego, 1741), Lublinie i Warszawie. Wyższy poziom reprezentowały K. jezuity wileńskiego Jana Poszakowskiego (1737 i 1739) oraz pijara Antoniego Wiśniewskiego (Kolęda Warszawska od 1752, zmieniona w 1788 na Kalendarzyk Polityczny), nadto wydawane pod różnymi tytułami w Warszawie i Krakowie K. *Grolla. W 1772 w zaborze pruskim wydano zakaz sprzedawania K. nie opatrzonych pozwoleniem Akademii Berlińskiej, wskutek czego na ziemiach odłączonych od Rzeczypospolitej pojawiły się K. królewieckie. Niezwykły rozwój K. poi. różnego typu nastąpił w XIX w., szczególnie w drugiej poł., i w pocz. XX w. do pierwszej wojny światowej. Wydawały je poszczególne drukarnie, firmy księgarskie i wydawnicze, redakcje pism, różne organizacje oświatowe, kulturalne, stów. zawodowe, religijne, bractwa i zakony oraz instytucje charytatywne. Produkcja K. była bardzo duża. W niektórych latach ilość ukazujących się poi. K. od kalendarzyków kieszonkowych, ściennych, terminarzy i tzw. biurkowych po K. książkowe powszechne i ludowe oraz specjalistyczne zawodowe, np. nauczycielskie, prawnicze, lekarskie itp. dochodziła do 150 tytułów, a według niepełnych zresztą danych bibliograficznych ogólna ilość wydawanych K. poi. w okresie od 1830 po dzień dzisiejszy przekracza 4000 tytułów. Najbardziej rozpowszechnione były K. książkowe, zawierające prócz kalendarium, prognoz pogody i związanych z tym przysłów ludowych, interesujące nieraz dane statystyczne, historyczne, rady i porady gospodarcze i domowe oraz często obszerną część literacką. Niektóre z nich miały zasięg tylko lokalny w obrębie miasta lub powiatu, inne zdobyły wielką popularność i były rozpowszechnione zarówno w kraju na terenie wszystkich zaborów, jak i wśród emigracji poi. w Niemczech, Francji i za oceanem.
1089
1090
KALIGRAF
Również i na emigracji ukazywały się K. poi., wydawane tam okresowo, m. in. przez redakcje pism poi., organizacje oświatowe lub kulturalne. Poczytność K. poi. na wsi oraz w rodzinach robotniczych z końcem XIX i pocz. XX w. była ogromna. Zaspokajały one w jakimś stopniu potrzeby czytelnicze tych nie wyrobionych jeszcze warstw społeczeństwa, do których poza *elernentarzem, czytanką szkolną, *modlitewnikiem i czasem broszurami dewocyjnymi i *sennikami inna książka poi. nie docierała lub była dla nich niedostępna. K. spełniały również na pewnych terenach ważną rolę budzenia i utrzymania polskości, szczególnie w zaborze pruskim na Śląsku, Pomorzu, Warmii i Mazurach. Tę niezwykłą poczytność i szerokie rozpowszechnienie K. zaborcy wykorzystywali dla swych celów propagandowych i jako środek wynaradawiania. Celowali w tym Niemcy, wydający niezwykle tanie i umiejętnie kolportowane nie tylko na terenie zaboru pruskiego różnorakie K. w j. poi. Skłoniło to gremium księgarzy lwowskich do ogłoszenia w 1901 broszury pt. Jak Niemcy ogłupiają i zatracają duszą polską, skierowanej przeciw treści K. wydawanych przez J. Steinbrennera w Winterbergu i wzywającej księgarzy poi. i społeczeństwo do bojkotu tych K. Dużo rozpowszechnionych na przełomie XIX i XX w. K. wydawanych dla celów tylko merkantylnych zawierało w swej części literackiej sporo tandety i grafomańskich utworów. Wiele K. ukazywało się nieprzerwanie przez długie lata. Z takich warto wymienić: Kalendarz Gospodarski, zwany też berdyczowskim, wydawany przez karmelitów w Berdyczowie, Żytomierzu i Kijowie od 1761 do 1856; J. *Czecha Kalendarz Krakowski, wydawany od 1832 do 1917, początkowo jako Nowy Kalendarz Astronomiczno-gospodarski i Domowy, potem Nowy Kalendarz Krakowski i Kalendarz Polski, Astronomiczno-gospodarski i Domowy; Kalendarz Polski, Ruski i Gospodarski dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego wydawany w 1. 1816-1874 w Poznaniu przez W. Deckera i Sp. (od 1852 pt. Kalendarz Polski i Gospodarski dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego); Kalendarz Astronomiczno-gospodarski Polski i Ruski, wyd. w Warszawie w 1. 1833-1875 nakładem L. Kunkela, a od 1854 przez J. *Jaworskiego. W 1. 1834-1871 wydawany był w Warszawie przez J. Puksztę, a potem S. Zalzsteina Kalendarz Astronomiczno-gospodarski; Kalendarz Domowy wydawany był w Warszawie w 1.1822-1854 przez A. *Gałęzowskiego i Sp.; w 1. 1846-1915 H. *Skimborowicz, a następnie J. *Unger wydawali w Warszawie Kalendarz Warszawski Popularnonaukowy. Od 1860 do 1932 ukazywał się w Królewcu Kalendarz Królew-skb-pruski, od 1861 wydawany pt. Kalendarz Królewsko--pruski Ewangelicki. Nakładem drukarni *Pillera i Pillera-*Neumanna wydawany był we Lwowie w 1. 1853-1934 Kalendarz Powszechny "Haliczanin"; Karol Prochaska wydawał w Cieszynie od 1857 do 1914 Kalendarz Cieszyński
dla Katolików i Ewangelików. Wielką poczytnością cieszyły się wydawane pod różnymi tytułami K. ludowe, ukazujące się wl. 1895-1914 nakładem Kaspra Wojnara w Krakowie, K. K. *Miarki z Mikołowa, A. *Nowóleckiego, W. Wie-logłowskiego z Krakowa. W okresie międzywojennym dużą poczytnością cieszyły się Kalendarz I.K.C. oraz Kalendarz "Iskier" dla młodzieży, wydawany przez W. Kop-czewskiego. Po wojnie rekordy poczytności i wysokości nakładu zdobył Kalendarz Robotniczy, a wielką wziętością cieszył się K. wydawany przez tygodnik "Stolica". Obszerna jest też literatura o K. 3. Inaczej *nekrolog, obituarium.
Zob. tab. 21.
W.H. Frere: Studies in early rontan liturgy. I. The kalendar. 1930. Chronologia polska... pod red. B. Włodarskiego. 1957. L. Winniczuk: Kalendarz starożytnych Greków i Rzymian. 1960. E. Chojecka: Krakowska grafika kalendarzowa i astronomiczna XVI w. W: Studia renesansowe. T. 3. 1963.
KALIGRAF, *pisarz (*Antykwariusz) posiadający umiejętność pięknego i czytelnego, często ozdobnego pisania, niezależnie od rodzajów pisma: obrazkowego, kinowego, hieroglificznego czy alfabetycznego. Jest to zawód tak dawny, jak dawne jest samo pismo. K. kształceni byli w specjalnych szkołach kaligraficznych, istniejących już w starożytnym Egipcie.
KALIGRAFIA (gr. kalos = pięknie, grapho = piszę), umiejętność wyraźnego i estetycznego, nawet artystycznego pisania. Kultywowana w całym cywilizowanym świecie od najdawniejszych czasów, nauczana w specjalnych szkołach. U ludów świata muzułmańskiego doprowadzono K. do szczytów doskonałości jako sztukę zdobniczą zastępującą zabronione przez religię malarstwo figuralne. Oparta na piśmie nashi (*Pismo semickie P. arabskie), stosowana w architekturze wytworzyła w połączeniu z innymi elementami (motywami geometrycznymi i roślinnymi) specyficzny rodzaj ornamentu arabeskę. Kaligraf Ustad z Sistanu miał napisać na pocz. EX w. pierwszą rozprawę o zasadach K., która rozwijała się we wszystkich krajach będących pod panowaniem osmańsko-tureckim. Za pierwszych kalifów abbasydzkich słynął jeden z pierwszych kaligrafów ar-Ri-hani, w Egipcie w czasach Mameluków (XHI-XV w.) Ibn-al-Atif, w Persji Mir Ali Tabrizi (koniec XIV w.), w Turcji tfamdullah. Kaligrafowie muzułmańscy pisali barwnymi sporządzonymi wg własnych recept atramentami. W Europie XV w. pojawiły się rozmaite teorie i metody nauczania K. Jeden z wybitniejszych teoretyków w tej dziedzinie, A. *Diirer, w dziele Unterweisung der Messung mit dem Zirkel und Richtscheid (1525) uszeregował liter/ wg kształtu, ustalił geometryczne proporcje w ich budowie i upowszechnił tzw. metodę genetyczną w nauczaniu K. Przy piśmie użytkowym próbował tego sposobu peda-
1091
1092
KALISZ
gog szwajcarski Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827). We Włoszech Lodovico Arrighi, zwany Yicentino, wydał traktat La cperina... da imparare di scrivere littera cancelaresca (1522), przeznaczony do nauki K. dla pisarzy niezawodowych. Od niego poczyna się długi szereg włoskich mistrzów, takich jak w XVI w. Giambattista Palatino {Libro nuovo d'imparare a scrivere, 1540) czy Giulantonio Herce lani, w którego książce Essemplare utile (1571) pojawiły się po raz pierwszy wzory kaligraficzne, obowiązujące w Europie i Ameryce aż do XIX w. We Włoszech w okresie Renesansu powstały najstarsze szkoły kaligrafów, których absolwenci zrzeszali się w korporacje i cechy zawodowych przepisywaczy. Istniejący od XIV w. we Francji cech "Mairres ecrivains", a potem "Maitres experts jurś ecri-vains" skupiał, sądząc z zachowanych z 1648 statutów, znawców i rzeczoznawców dla rozpoznawania pisma i podpisów w celach urzędowych. Nową metodę nauczania K., opartą na ćwiczeniach rozmachowych, opracował na pocz. XVIII w. Anglik Carstairs (The art of writing). Popularną odmianą K. było pismo okrągłe, czyli rondowe, którego wzory podał w 1599 Francuz Guillaume de Gagneur (La Tichnographie). Posługiwano się nim pierwotnie przy opisywaniu rysunków inżynierskich, od 1858 w Austrii przyjęło się jako pismo ozdobne, które w 1878 wprowadzono jako przedmiot nauczania do szkół. Znane były wzory pisma rondowego Niemca Friedricha Soenneckena (1848-1919), autora podręczników do K. i fabrykanta specjalnych stalówek. Wielki wpływ na poziom kaligrafii na przełomie XIX i XX w. wywarła książka E. *Johnstona Writing illuminating and lettering (1906).
I 1/Xl /\y AyĄĄ/A
/ /v\//\Ą//y\/\/ /Ft/
/y /\v <<-ł/'L' A/A3 Ą ArwAn Jn Jfo/ im-nin-mrJkit. ) \3 o o 3 ) >. J
ppg
<>H<*n,nći<*me!m
K ^^ ty-J U Ł) .tar- i, i., C)
Wzór pisma kaligraficznego W.K. Nowickiego (Nauka pisania. Lwów 1929)
W Polsce pierwszy podręcznik do nauki K. Kalli-graphia abo Cancellaria (1695) przypisuje się Stanisławowi Serafinowi Jagodyńskiemu. Metodę genetyczną Diirera w zastosowaniu do pisma użytkowego propagował Onufry *Kopczyński (1735-1817); w 1778 Dominik G. Szybiński wydał Sztukę pisania, czyli naukę o charakterze dla dam i kawalerów, a w 1781 Sztukę pisania w trzech
rozdziałach wyjętą z encyklopedii i pożytecznymi przy-datkami pomnożoną. *Kojnisja Edukacji Narodowej wprowadziła do szkół naukę K., która obowiązywała przez długi czas w Polsce porozbiorowej. W XIX w. powstało mnóstwo podręczników K., stosujących różne metody nauczania, rn. in. także ćwiczenia rozmachowe. Dużym powodzeniem cieszyły się podręczniki nauczyciela K. w Liceum Warszawskim S. *Oleszczyńskiego. Obok niego zajmowali się stroną metodyczną K. Ignacy Karmański, Teofil Kosiński i Eugeniusz Łypaczewski, a na przełomie XIX i XX w. Józef Czernecki, Józef Szablowski, Stefan Tatuch i in. W 1878 wprowadzono w Galicji pismo rondowe jako przedmiot nauczania w szkołach. Spośród licznych wzorów tego pisma do najpiękniejszych należały wzory Wilhelma Kazimierza Nowickiego.
KALKO zob. PŁÓTNO INTROLIGATORSKIE.
KALISZ.
Drukarstwo. Pierwszą drukarnię założył tu w 1602 J. *Wolrab młodszy przy pomocy W. *Gedeliusa, który od 1605 poprowadził ją samodzielnie. Oficyna związana była ściśle z tutejszyjn kolegium jezuickim, ufundowanym przez arcbpa Stanisława Karnkowskiego. Ono też przejęło warsztat na własność prawdopodobnie w 1632 (na pewno przed 1634). Drukarnia pozostawała we władaniu jezuitów, aż do kasaty zakonu w-1773, w zależności od sytuacji politycznej i wewnętrznej kraju przeżywając okresy upadku lub rozkwitu. Szczególnie korzystnie rozwijała się wraz z całym kolegium w drugiej poł. XVII w. Ulokowana w nowo wybudowanym wówczas gmachu (po lewej stronie kościoła), wzmogła produkcję, zwłaszcza poszukiwanych podręczników szkolnych. W 1697 uzyskała przywilej królewski od Augusta II, a w 1744 monopol na podręczniki szkolne dla Wielkopolski i Prus. Prowadzili ją różni drukarze, przeważnie nie znani z nazwiska, m. in. Wojciech Młodujewicz 1651 (*Regulus W.), Andrzej Chojniewicz 1652, Szymon Racianek 1655. W ciągu 140 lat istnienia wydała ok. 760 druków. W1744 drukarnię już wtedy JKMości i Rzeczypospolitej wydzierżawił Wiktor Wargawski, eks-jezuita, pod którego zarządem działała bardzo sprawnie. W 1781 przekształcono ją na drukarnię prymasowską. Ostatnie publikacje pochodzą z 1793. Przewieziona do Łowicza, weszła w skład drukarni prymasowskiej. Produkcja drugiej poł. XVII i drugiej Ś poł. XVIII w. stanowiła szczytowe osiągnięcia drukarstwa kaliskiego. Obecnie istnieje ta drukarnia akcydensowa.
K. Bielska: Drukarstwo kaliskie. "Roczniki Bibl." 1962.
Księgarstwo. Po świetnej działalności w dobie staropolskiej w XIX w. nastąpiło zahamowanie obrotu książką. Drukarnie tłoczyły głównie rozporządzenia władz guber-
1093
1094
KALISZ
gog szwajcarski Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827). We Włoszech Lodovico Arrighi, zwany Yicentino, wydal traktat La operina... da imparare di serwetę littera cancelaresca (1522), przeznaczony do nauki K. dla pisarzy niezawodowych. Od niego poczyna się długi szereg włoskich mistrzów, takich jak w XVI w. Giambattista Palatino (Libro nuouo d'imparare a sawere, 1540) czy Giulantonio Herco-lani, w którego książce Essemplare utile (1571) pojawiły się po raz pierwszy wzory kaligraficzne, obowiązujące w Europie i Ameryce aż do XIX w. We Włoszech w okresie Renesansu powstały najstarsze szkoły kaligrafów, których absolwenci zrzeszali się w korporacje i cechy zawodowych przepisywaczy. Istniejący od XIV w. we Francji cech "Maitres ecrivains", a potem "Maitres experts jurź ecri-vains" skupiał, sądząc z zachowanych z 1648 statutów, znawców i rzeczoznawców dla rozpoznawania pisma i podpisów w celach urzędowych. Nową metodę nauczania K., opartą na ćwiczeniach rozmachowych, opracował na pocz. XVIII w. Anglik Carstairs (The art qf writing). Popularną odmianą K. było pismo okrągłe, czyli rondowe, którego wzory podał w 1599 Francuz Guillaume de Gagneur (La Tichnographie). Posługiwano się nim pierwotnie przy opisywaniu rysunków inżynierskich, od 1858 w Austrii przyjęło się jako pismo ozdobne, które w 1878 wprowadzono jako przedmiot nauczania do szkół. Znane były wzory pisma rondowego Niemca Friedricha Soenneckena (1848-1919), autora podręczników do K. i fabrykanta specjalnych stalówek. Wielki wpływ na poziom kaligrafii na przełomie XIX i XX w. wywarła książka E. *Johnstona Writing illuminating and lettering (1906).
< nninft fi
/\ /V AyAA
ŚAs /H/7FE
m.
C) X7 /O
M
Wzór pisma kaligraficznego W.K. Nowickiego {Nauka pisania. Lwów 1929)
W Polsce pierwszy podręcznik do nauki K. Kalli-graphia abo Cancellaria (1695) przypisuje się Stanisławowi Serafinowi Jagodyńskiemu. Metodę genetyczną Diirera w zastosowaniu do pisma użytkowego propagował Onufry *Kopczyński (1735-1817); w 1778 Dominik G. Szybiński wydał Sztukę pisania, czyli naukę o charakterze dla dam i kawalerów, a w 1781 Sztukę pisania w trzech
rozdziałach wyjętą z encyklopedii i pożytecznymi przy-datkami pomnożoną. *Komisja Edukacji Narodowej wprowadziła do szkół naukę K., która obowiązywała przez długi czas w Polsce porozbiorowej. W XIX w. powstało mnóstwo podręczników K., stosujących różne metody nauczania, m. in. także ćwiczenia rozmachowe. Dużym powodzeniem cieszyły się podręczniki nauczyciela K. w Liceum Warszawskim S. *Oleszczyńskiego. Obok niego zajmowali się stroną metodyczną K. Ignacy Karmański, Teofil Kosiński i Eugeniusz Łypaczewski, a na przełomie XIX i XX w. Józef Czernecki, Józef Szablowski, Stefan Tatuch i in. W 1878 wprowadzono w Galicji pismo rondowe jako przedmiot nauczania w szkołach. Spośród licznych wzorów tego pisma do najpiękniejszych należały wzory Wilhelma Kazimierza Nowickiego.
KALIKO zob. PŁÓTNO INTROLIGATORSKIE.
KALISZ.
Drukarstwo. Pierwszą drukarnię założył tu w 1602 J. *Wolrab młodszy przy pomocy W. *Gedeliusa, który od 1605 poprowadził ją samodzielnie. Oficyna związana była ściśle z tutejszym kolegium jezuickim, ufundowanym przez arcbpa Stanisława Karnkowskiego. Ono też przejęło warsztat na własność prawdopodobnie w 1632 (na pewno przed 1634). Drukarnia pozostawała we władaniu jezuitów, aż do kasaty zakonu w 1773, w zależności od sytuacji politycznej i wewnętrznej kraju przeżywając okresy upadku lub rozkwitu. Szczególnie korzystnie rozwijała się wraz z całym kolegium w drugiej poł. XVII w. Ulokowana w nowo wybudowanym wówczas gmaehu (po lewej stronie kościoła), wzmogła produkcję, zwłaszcza poszukiwanych podręczników szkolnych. W 1697 uzyskała przywilej królewski od Augusta II, a w 1744 monopol na podręczniki szkolne dla Wielkopolski i Prus. Prowadzili ją różni drukarze, przeważnie nie znani z nazwiska, m. in. Wojciech Młodujewicz 1651 (*Regulus W.), Andrzej Chojniewicz 1652, Szymon Racianek 1655. W ciągu 140 lat istnienia wydała ok. 760 druków. W1744 drukarnię już wtedy JKMości i Rzeczypospolitej wydzierżawił Wiktor Wargawski, eks-jezuita, pod którego zarządem działała bardzo sprawnie. W 1781 przekształcono ją na drukarnię prymasowską. Ostatnie publikacje pochodzą z 1793. Przewieziona do Łowicza, weszła w skład drukarni prymasowskiej. Produkcja drugiej poł. XVII i drugiej . poł. XVIII w. stanowiła szczytowe osiągnięcia drukarstwa kaliskiego. Obecnie istnieje ta drukarnia akcydensowa.
K. Bielska: Drukarstwo kaliskie. "Roczniki Bibl." 1962.
Księgarstwo. Po świetnej działalności w dobie staropolskiej w XIX w. nastąpiło zahamowanie obrotu książką. Drukarnie tłoczyły głównie rozporządzenia władz guber-
1093
1094
KALIWODA
nialnych, mających w K. swą siedzibę, ruch księgarski ograniczał się do sprzedaży książek komisowych i podręczników szkolnych. Skąpe wiadomości dochowały się jedynie o księgarniach A. Pilichowskiego (ok. 1819) i T. Jaechnitscha (Jenisza), czynnej w 1. 30-tych. Ok. 1858 Michał Grabowski założył w K. księgarnię i czytelnię, nieco później (przed 1864) Henryk Hurtig otworzył księgarnię, skład nut oraz czytelnię poi., niem. i fr., przyjmując przedpłaty na pisma periodyczne krajowe i zagraniczne. W tym czasie prowadzili w K. księgarnie Ruhlowa oraz Juliusz Mittwoch, posiadający także księgarnię w Kole. W drugiej poł. XIX w. działał Karol Wilhelm Hindemith (1810-1890), drukarz i wydawca, właściciel księgarni i czytelni, zaś po nim firmę (do 1914) prowadził syn Oswald Hindemith. Po II wojnie istnieją 4 księgarnie Domu Książki.
KALIWODA Leopold Johann (1705-1781), wydawca i drukarz wiedeński, Czech z pochodzenia. Znany głównie z odlewu czcionek, które produkował dla innych oficyn w zał. w 1750 pierwszej w Wiedniu odlewni. Był drukarzem uniwersyteckim i od 1738 nadwornym. Wydawał dzieła przyrodnicze bogato ilustr. miedziorytami, m. in. trzytomowy in folio Hortus botanicus Vindobonensis Nicolausa von Jacquin z 300 kolorowymi miedziorytami i Flores Austriacae z 2500 barwnymi miedziorytami. W 1775 przedsiębiorstwo odkupił od niego Joseph Gerold, dając początek działającej do dziś firmie wydawniczej pod nazwą Gerold u. S.
A. Mayer: Wiens Buchdruckergeschichte. II. 1887.
KALKOMANIA, sposób przenoszenia kolorowych rysunków na porcelanę, szkło, blachę itp. podłoża przez oddzielenie nadrukowanej błony farbowej od powierzchni papieru pokrytego cienką warstwą łatwo rozpuszczalnego w wodzie koloidu. Do dekorowania porcelany stosuje się rysunki wykonane farbami ceramicznymi do wypalania. Przed przeniesieniem rysunku papier zwilża się wodą, która rozpuszcza zewnętrzną warstwę koloidalną, umożliwiając łatwe oddzielenie się rysunku od powierzchni papieru.
KALKULACJA WYDAWNICZA, szczegółowe ustalenie kosztów wydania książki. W K.w. bierze się pod uwagę następujące pozycje: *honoraria, koszty redakcyjne i drukarskie, wartość zużytych surowców, wydatki na reklamę oraz narzuty kosztów administracyjnych. Do honorariów zalicza się wynagrodzenie autora lub tłumacza, recenzentów, grafika oraz ewentualne opłaty za prawo reprodukcji materiałów ilustracyjnych. W skład kosztów redakcyjnych wchodzą wydatki związane z przygotowaniem maszynopisu do druku
przez *redakcję merytoryczną i techniczną. Szczególnej uwagi w K.w. wymaga dokładne wycenienie prac drukarskich, tj. kosztów *składu, *łamania, *korekt, *dru-kowania, klisz oraz *oprawy; koszty te ustala się w Polsce na podstawie cenników drukarskich, dokładnie podających wysokość opłat za poszczególne fazy wykonania dzieła w zależności od stopnia jego utrudnienia. Koszty surowców, tj. papieru, a w zależności od rodzaju oprawy, kartonu lub tektury i płótna, ustala się po uprzednim dokładnym określeniu ich rodzaju i gatunku oraz przewidzianej ilości na zaplanowany *nakład. Koszty reklamy opiera się zwykle' na sporządzonym na ten cel preliminarzu wydatków. Narzuty kosztów administracyjnych polegają na doliczeniu pewnego procentu wydatków na ogólną administrację przedsiębiorstwa wydawniczego do kosztów wydania poszczególnych tytułów; sposób przeprowadzenia tych narzutów nie jest jednolity i zależy od praktyki stosowanej przez poszczególne przedsiębiorstwa. W krajach, w których nic ma obowiązujących cenników, lub przy wydawaniu książek, dla których cennik nie ustala ceny obowiązującej, K.w. jest podstawą ustalania *ceny sprzedażnej książki. Przy ustalaniu ceny uwzględnia się jeszcze *rabat hurtowy i księgarski, a w K.w. oprocentowanie kapitału i zysk wydawcy. K.w. służy ponadto do analizy finansowej przedsiębiorstwa. Większe przedsiębiorstwa wydawnicze posiadają z reguły specjalną komórkę organizacyjną, zwaną działem kalkulacji, do której obowiązków należy m. in. również sporządzanie K.w.
KALLENBACH Henryk (1818-1895), księgarz i wydawca. K. jako asortymentysta prowadził w latach 1846-1858 we Lwowie sprzedaż książek poi. z wszystkich zaborów, dzieł w j. obcych, jak również nut i oryginalnej grafiki. K. wydał drukiem 12 starannie opracowanych katalogów księgarskich, z których najbardziej znany był Katalog książek polskich drukowanych od roku 1850 do końca roku 1855 (Lwów 1856). Rozwinął też ożywioną działalność wydawniczą głównie w zakresie literatury pięknej. Od 1856 prowadził przy księgarni wypożyczalnię książek. W 1. 1854-1856 K. wydawał "Nowiny" czasop. o ambicjach literackich (potem "Dziennik Literacki"). Później zarządzał księgarnią w Żytomierzu, a następnie w Kamieńcu Podolskim,' gdzie założył również własną księgarnię (1860-1863). Pod koniec życia pracował w księgarni F.W. *Hoesicka w War-
KAŁUSSOWSKI Korwin Henryk (1806-1894), uczestnik powstania listopadowego, działacz, drukarz i księgarz emigracyjny. Założył i prowadził (1837-1838), najpierw sam, a później do spółki z Pauszą, pierwszą poi. drukarnię w Brukseli, z której wyszły m. in. prace
1095
1096
KAMIEŃSKI
J. *Lclewela, W. Zwierkowskiego, K. Różyckiego, M. Budzyńskiego, odezwy emigracyjne oraz czasop.: "Sprawy Emigracji Poszytami Ogłaszane" przekształcone w "Polacy na Tułactwie" i "Ziemianin Wszerada". Niektóre druki wydawał K. nakładem drukarni, prowadził też księgarnię. Następnie przeniósł się do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, gdzie był jednym z naj-czynniejszych działaczy demokratycznych wśród Polonii. W 1891 ofiarował swą bibl. i archiwum (łącznie 3000 wol.) oraz zbiory muzealne Związkowi Narodowemu Polskiemu jako zaczątek Biblioteki i Muzeum Związku, otworzonych w 1892 w Chicago. Większą część zbiorów zniszczył pożar w 1905.
KAMERUN zob. AFRYKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
KAMIENIODRUK zob. LITOGRAFIA.
KAMIENIORYT, specjalna technika artystyczna, posługująca się *kamieniem litograficznym. Rysuje się ostrą igłą i w zależności od sposobu drukowania K. przypomina *druk wklęsły, kiedy farbę wcieramy (czarne kreski na jasnym tle) bądź *druk wypukły, gdy farbę nakładamy wałkiem litograficznym (białe kreski na czarnym tle). Podobne efekty otrzymywać można przez *trawienie w kamieniu.
KAMIEŃ (Karnin, Kamyn) Erazm (zm. ok. 1590), złotnik i rytownik. Był uczniem Andrzeja Goździa i swego ojca Benedykta. Jako pierwszy w Poznaniu zajął się miedziorytnictwem. W 1552 opracował i wydał w technice miedziorytu księgę wzorów dla złotników, zawiera-
Teras nowo widane
Y' DRYKOWAMI
ŚW JOSNAKIV IRSIS ERAJMWA KAMYN RoKV
Karta tytułowa księgi wzorów E. Kamienia
jącą projekty ornamentów, głównie grawerowanych, stosowanych zwłaszcza w biżuterii. W 1592 ukazał się drugi zbiór wzorów pod tytułem: Teras nowo widane y drukowane w Poznaniu przes Erasmusa Kamyn Roku Pan. MDXCII, wyd. już zapewne po jego śmierci przez jego brata Jakuba. Dziełem K. był także Herbarz polski z 1575, zawierający 150 herbów ziemskich, rycerskich i in., z herbem Poznania na karcie tyt.
KAMIEŃ LITOGRAFICZNY, w technice litograficznej (*Litografia) używany do sporządzania form drukowych specjalny gatunek kamienia wapiennego, tzw. łupek litograficzny, jednorodny, twardy, o bardzo drobnym ziarnie, z nieznaczną domieszką krzemienia. W celu nadania K.l. powierzchni równej, gładkiej i polerowanej szlifuje się go ręcznie lub maszynowo. K.l. mają kształt prostokątnych płyt o równomiernej grubości i są różnych rozmiarów. Grubość ich waha się w granicach 5-14 cm. Kamienie oryginałowe są cieńsze (5-7 cm) i posiadają mniejsze wymiary. Do ręcznego szlifowania K.l. używa się drugiego kamienia tej samej mniej więcej wielkości lub specjalnej tarczy żeliwnej. Znacznie szybciej i wygodniej przebiega proces szlifowania maszynowego. Kamień układa się na poruszającym się fundamencie maszyny, a do szlifowania służy obracająca się tarcza żeliwna lub pumeksowa. Do szlifowania K.l. używa się najczęściej odpowiednio przesianego, drobnoziarnistego piasku.
KAMIEŃ ORYGINAŁOWY zob. METODA PRZEDRUKU.
KAMIEŃ Z ROSETTY zob. PISMO EGIPSKIE
P. demotyczne.
KAMIEŃSKI: 1. Napoleon (1806-1873), prawnik, księgarz, wydawca, drukarz, redaktor, nakładca, wielbiciel muzyki oraz teatru. Karierę sądową przekreślił udział w powstaniu 1831. W 1842 wszedł do spółki literacko-księgarskiej K. Libelta i J. Moraczewskiego, występującej odtąd pod firmą "N. Kamieński i Sp." K. był wybitnym księgarzem, a jego księgarnia, zwłaszcza po 1850 była obok *Żupańskiego centrum życia narodowego i kulturalnego Poznania. W 1. 1840-1847 był redaktorem dwutygodnika "Dziennik Domowy", pierwszego na terenie Poznania czasop. kobiecego o charakterze postępowym. W 1846 przejął po J. Rymarkiewiczu red. "Gazety W. Ks. Poznańskiego", którą w trudnych warunkach prowadził do końca jej istnienia w 1865. 2. Antoni (Kamiński, 1861-1933), rysownik, portrecista i pisarz, jeden z najbardziej zasłużonych ilustra-
1097
1098
KAMIN
torów poi. Współpracował z paryską "Illustration" (1891 --1892) i "Tygodnikiem Ilustrowanym", w którym w 1890 pojawiły się jego pierwsze prace. Był przedstawicielem stylu romantycznego w ilustracji. Projektował ryciny i winiety do nowel i opowiadań w czasop. oraz powieści. W "Tygodniku Ilustrowanym" w 1. 1895-1916 ukazały się ilustr. K. do m. in.: Spotkania Reymonta, Świateł Rodziewiczówny, Risztau Sieroszewskiego, Siostrzyczki Zapolskiej, Anastazji i Z różnych dróg Orzeszkowej, Krysty Konopickiej, Placówki Prusa, Ofiary Słońskiego, Przemytnika Dzikowskiego, Synów chłopskich Ambrozie-wicza, We mgle i Janka Muzykanta Sienkiewicza. K. zamieszczał swoje ilustracje także w "Świecie" oraz zilustrował 2 książki: Placówkę Prusa (Warszawa 1912) i własną Wiosenny poranek (Warszawa 1907, poprzednio drukowany również z ilustr. w "Tygodniku Ilustrowanym").
KAMIN (Kamyn) Erazm zob. KAMIEŃ Erazm. KAMIŃSK1] Antoni zob. KAMIEŃSKI Antoni.
KAMP Jan, drukarz czes. czynny w Pradze (1488--1501?) w oficynie J. *Severyna, jednej z dwu najwcześniej założonych w stolicy Czech i największej na ziemiach czes. w XV w. (działała 1488-1521). Pr2ypuszcza się, że K. był zwolennikiem Husa.
Z. Tobołka: Dijiny leskoslovenskiho knihtisku v dobl nejstarsi-1930.
KANADA. Na ogólną liczbę ludności 19919000, ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych 79, szkolnych 2595, specjalnych 580, powszechnych 910. Wydano w 1966: książek 3820 tyt., w tym przekładów 161; czasopism 1852 tyt., w tym gazet 988.
Bibliografia. Pierwsza kanadyjska bibliogr. bieżąca ogólna była wyd. przez Bibliotekę Publiczną w Toronto w 1. 1921-1949 jako rocznik "Canadian Catalogue of Books Published in Canada, about Canada, as well as those written by Canadians", którego *komasacja ukazała się w 1959. Od 1951 Kanadyjska Biblioteka Narodowa wydaje bibliogr. bieżącą ogólną "Canadiana", miesięcznik z rocznymi *kumulacjami. Okresy poprzednie obejmują bibliogr. retrospektywne: F. Staton, Books andpamphlets puhl. in Canada up to the year 1837 (Toronto 1916); W.R. Maight, Canadian catalogue of books (1767--1895), uzupełniony dwoma spisami rocznymi za 1896 i 1897 (Toronto 1896-1904), oraz D.D. Tod, A. Cor-dingley, A checklist of Canadian imprints 1900-1925 (Otta-wa 1950). Bibliogr. wydawnictw urzędowych "Canadian Government Publications" ukazuje się od 1953 jako miesięcznik z rocznymi kumulacjami. Okres 1867-1934
obejmuje praca M.V. Higginsa Canadian govemment publications. A manuał for librarian (Chicago 1935). Bibliogr. zawartości czasop. "Canadian Index to Periodicals and Documentary Films" ukazuje się od 1948 (od 1964 pod zmienionym tytułem "Canadian Periodical Index"); jej komasacja za 1. 1948-1959 została wyd. w 1962. Bibliogr. bibliografii stanowi praca R. Tanghe, Bibliography of Canadian bibliographies, wyd. w 1960.
J. Lunn: Milestones in Canadian bibliography. "Canadian Libra-ries" 1959/60 Nr 6.
Biblioteki. Są świeżej daty, wzorowane w dużym stopniu na bibl. Stanów Zjednoczonych A.P. Starsze i większe istnieją we wschodniej części kraju, głównie w stanach Ontario i Quebec. Funkcje bibl. narodowej pełniła Biblioteka Parlamentu w Ottawie, zał. w 1849 i obdarzona jedynym *egzemplarzem obowiązkowym. Dopiero po drugiej wojnie światowej udało się stworzyć odrębną Bibliotekę Narodową w stolicy. Spośród kilkunastu bibl. uniwersyteckich najstarsza znajduje się w Quebec (1663), największa i najbardziej rozbudowana w Toronto (1843), gromadząca dzieła z zakresu nauk ścisłych, medycznych, literaturę humanistyczną oraz dokumenty państwowe. Nowoczesne wyposażenie i wolny dostęp do półek zapewniają czytelnikom maksimum wygody. Bibl. publiczne, których podstawy finansowe i działalność uregulowane są różnymi przepisami wydawanymi od 1854, podległe są specjalnym komisjom wybranym przez rady miejskie. Do największych należy Centralna Biblioteka Publiczna w Toronto (zał. 1883), posiadająca obecnie 21 filii z odrębnymi działami dziecięcymi i szpitalnymi. Szkoleniem bibliotekarzy zajmują się uniwersytety w Mc Gili i Toronto.
E. Homer: Canada andHbraries. "L-A. Rec." 1956. H. Ła-niewska: O bibliotekach w Toronto. "Bibliotekarz" 1958. A. Drolet: Les bibliothłąues canadiennesl604-i960. 1965. Canadian libraries. "Library Journal" 1966 nr 20.
Drukarstwo. W czasie gdy K. była kolonią francuską, książki oraz sprawozdania z działalności wśród Indian miejscowi jezuici drukowali u S. *Cramoisy w paryskiej Drukarni Królewskiej (*Imprimerie Roya-le). Pierwszą drukarnię K. zał. w 1751 Bartholomew Green młodszy, przenosząc ją tu z Bostonu. Jego wspólnik, John Bushell, kierujący oficyną od następnego roku, ograniczał się głównie do drukowania "The Halifax Gazette"; pierwszą książkę w tym mieście wytłoczył dopiero w 1767 Robert Fletscher. Innym znanym drukarzem był tu John Howe. Od 1764 działała drukarnia w Quebec, przeniesiona z Filadelfii przez dwóch Szkotów: Williama Browna i Thomasa Gilmore, którzy drukowali fr.-ang. "Gazette de Quebec". W pocz. XIX w. została ona znacznie rozbudowana przez potomków
1099
1100
KANAFAS
Samuela Neilsona, siostrzeńca i spadkobiercy Browna. W 1. 1763 K. stała się kolonią ang., jednak zamieszkiwało ją nadal wielu Francuzów (Montreal). Właśnie Francuz Fleury Mesplet w 1776 przeniósł tu swą drukarnię z Filadelfii, wydając "Gazette Litteraire de Montreal". W ciągu 18-letniej działalności, przy współpracy swego wspólnika Bergera, wydrukował ok. 70 dzieł w j. fr. i ang., a także jedno w dialekcie Drokezów. W Ontario od 1793 królewskim drukarzem był Louis Roy. W następnych latach pojawiły się małe, zmieniające często właścicieli warsztaty w Niagarze i Toronto. Z biegiem czasu znajomość sztuki drukarskiej postępowała coraz bardziej ku zachodowi kraju. W 1841 metodysta Jacob Evans na odległej placówce misjonarskiej w Norway Efouse stworzonym przez siebie alfabetem i własnoręcznie odlanymi czcionkami drukował modlitewniki dla Indian plemienia Cree.
A. Fauteux: The introiuction of printing into Canada. 1930.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Znajduje się pod silnymi wpływami angielskimi oraz starszymi od nich francuskimi we francuskim obszarze językowym. W 1960 było tu tylko ok. dziesięciu większych wydawnictw kanadyjskich, resztę stanowiły filie oraz przedstawicielstwa firm obcych (450), głównie amer. i ang. Roczna ich produkcja wynosi ok. 3000 tyt, w 1952 ilość ta wynosiła 864 tyt., a w 1962 wzrosła do 2725 tyt., w tym 857 z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych i prawniczych, 627 z literatury pięknej i nauki o literaturze oraz 442 z nauk stosowanych, medycyny, techniki i rolnictwa. Tłumaczeń było 92, z czego 29 z j. ang. Mimo rozwoju ruchu wydawniczego ok. 70% sprzedawanych książek pochodzi z USA i Wielkiej Brytanii. W 1960 łącznie z działami księgarskimi domów towarowych istniało tylko 50 księgarń. W 1965 punktów sprzedaży jest ok. 250, ale zaledwie kilka zasługuje na miano prawdziwych księgarń. Większość z nich grupuje się w Toronto (niemal połowa obrotów) oraz w Montrealu. Słabość sieci księgarskiej sprawia, że aż 40% obrotów stanowi bezpośrednia sprzedaż wydawców do bibl. Ceny książek w K. należą do najwyższych na świecie (koszty dostaw oraz 10% cło). Wydawnictwa poi. importują: Polish Alliance Press Ltd. Publishers of "Związkowiec" w Toronto oraz firma Bajka w Montrealu. Organizacje księgarskie i wydawnicze odpowiadają dwujęzyczności kraju. Wydawcy ang. i fr. zrzeszeni są w odrębnych stów. i wydają własne czasop. fachowe.
Writing in Canada. 1956. Publishers' International Year Book. 1962.
Papiernictwo. K. zajmuje drugie miejsce na świecie po USA w zużyciu papieru i tektury łącznie na głowę 138,5 kg, oraz produkcji 8 810 000 ton rocznie, w tym 6 620 000 ton papieru gazetowego, co stanowi
blisko 45% całej produkcji światowej tego asortymentu. Eksport papieru gazetowego wynosi 6130 000 ton, w tym do USA 77%. Przemysł ten cechują: najwyższy stopień nowoczesności, duża koncentracja (istnieje jedynie 229 papierni i celulozowni), dynamika rozwoju oraz silne powiązania ekonomiczno-finansowe z USA. Obok kapitału USA reprezentowany jest w nim również kapitał wielu krajów europejskich. Przyczyną rozwoju tego podstawowego przemysłu K. są: wielkie bogactwo surowca drzewnego oraz zaplecze największego na świecie przemysłu budowy maszyn papierniczych w USA. Najwięcej fabryk celulozy i papieru znajduje się w prowincjach: Quebec, Ontario i British Columbia, które posiadają również największe zasoby leśne.
Zob. też Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
KANAFAS zob. PŁÓTNO INTROLIGATORSKIE.
t
omnu lxi
Karta iluminowanej księgi chórowej (Siena, w. XIV)
1101
1102
KANCJONAŁ
KANCJONAŁ: 1. W Polsce, Czechach, Morawach i w Niemczech zbiór praktyczny śpiewanych wyjątków z *rytuału, *antyfonarza, *graduału, *psałterza, profesjonału. Najstarszy znany rps bakałarza Jana z Przeworska z 1435. 2. Niekatolicki zbiór pieśni religijnych w j. narodowych w Niemczech, Czechach, Morawach od 1501, w Polsce od 1547 (1 wyd. zbioru J. *Sek-lucjana w Królewcu), w 1558 tzw. Katechizm krakowski, Pieśni B. Groickiego w Krakowie, K.J. Zaremby w Brześciu Lit. i odtąd wiele innych w XVI-XVTII w., a także później. 3. Mylne określenie ksiąg śpiewu chórowego, zawierających nuty, jak antyfonarz, graduał i in.
Die Musik in Geschichte u. Gegenwart. W. 1958. A. Brii-ckner: Encyklopedia staropolska. 1939. W. Chojnacki: Polskie kancjonały na Śląsku w XVII-XX w. Szkic bibliograficzny. 1958.
KANNENGIESSER Baltazar zob. ANDREAE Baltazar Fontanus.
KANON (z gr.): 1. Reguła, przepis, norma, katalog. 2. K. Pisma św., spis ksiąg *Biblii, uznanych doktrynalnie przez Kościół katolicki za przynależne do Pisma św. Uznawany już poprzednio, został ogłoszony doktrynalnie w IV i V w. na synodach w Kartaginie
Ciginłrdcmćttffiiticpj pcncńimctaftfsńUii iiiumDiUnnoiłrumrup
f
P8:f acccpr.1 b er licncDiud bęc Oo >i iu ' fxc mu ; i ncra;bct ftófacris5ticta iflttu ff
u to j feti cm Wita 411.I pactfi c cuftoOirc jdusuit: itgcrc ncrtetofoo:Lu'tcrr.iru:wiacu fotuop.ipjnfc>:tciiin(tttcnfo
4ti) jot tjoiicc z .ipficcftOf i culton bua, (iKflłćtoońcfatnlf bruiiMu.i2.il. --vcno
1 qmbu3 ntu offet tmu: itlqui nbi Początek kanonu z Mszału wrocławskiego (1505)
i na soborze florenckim 1441. 3. Tablice Euzebiań-skie, zawierające numeracje *perykop ewangelicznych, zapoczątkowane w *ewangeliarzach gr. przez Euze-biusza z Cezarei (zm. 339). Do końca XIII w. kopiści umieszczali na marginesach tekstów ewangelicznych odpowiednie numery, zaś tablice na początku lub końcu kodeksu. Były one, zwłaszcza w VIII-XII w., bogato ilumin., przy czym stosowano w nich tradycyjny sche-
matyczny układ pionowych spisów liczb, przedzielonych pionowymi, bogato stylizowanymi kolumnami, często z dodaniem symbolów Ewangelistów. 4. Najważniejsza i na ogół niezmienna część liturgii mszalnej, zaczynająca się od słów: "Te igitur", kończąca się dok-sologią: "Per ipsum ... omnis honor et gloria ... Amen". Litera początkowa T, kształtu krzyża, nadawała się do adaptacji sceny Ukrzyżowania, rozwinęła się z czasem w oddzielną, całostronicową iluminację, przeniesioną na poprzedzającą kartę verso. Stąd K. w sztukach plastycznych oznacza kompozycję Ukrzyżowania z N.P. Marią i św. Janem po dwu stronach Krzyża. Zapewne zwyczaj całowania jej na początku K. (dzisiaj ołtarza), więc stopniowego niszczenia, doprowadził w niektórych kodeksach do umieszczania na dolnym marginesie drugiego, zastępczego, małego ozdobnego krzyżyka. K. drukowano specjalnym dużym pismem, często na pergaminie. Odpowiednikiem rzym. K. mszalnego w liturgii bizantyńskiej jest anafora. 5. W liturgii bizantyńskiej zbiór (zazwyczaj dziewięciu) pieśni sakralnych na cześć danego misterium bądź danego świętego, połączonych w jeden formularz, stanowiący fragment porządku Służby Bożej (Utrenia) jako jej część zmienna.
Zob. też Stopień pisma.
C. Nordenfolk: Die spStantiken Kanontafeln. 1958.
KANON WYDAWNICZY, zespół edytorskich zasad zebrania, uporządkowania i opracowania tekstów do wydania, zróżnicowany zależnie od typu i przeznaczenia edycji.
KANONNIK, książka cerkiewna zawierająca zbiór *kanonów modlitewnych i innych części Służby Bożej odprawianej ku czci Chrystusa, Matki Boskiej i świętych, którym poświęcone są poszczególne dni tygodnia. Ponadto K. zawiera formularz śpiewu dwunastu psalmów. K. wchodzi również w skład *czasosłowa.
KANTEROWIE, rodzina drukarzy i księgarzy króle-wieckich i kwidzyńskich: 1. Filip Krzysztof I(zm. 1764), osiadł w Królewcu jako introligator, w 1730 był księgarzem nakładcą poi. wyd. Nowego Testamentu, a w 1735 litewskiej Biblii. W 1736 kupił drukarnię po Bazylim Kwas-sowskim, a następnie założył odlewnię czcionek. Po jego śmierci odziedziczyli synowie: Daniel Krzysztof drukarnię, Filip Krzysztof II introligatornię, Aleksander odlewnię, a Jan Jakub księgarnię. 2. Daniel Krzysztof (zm. 1812) już od 1742 pracował u ojca, za którego wstawiennictwem otrzymał w 1763 tytuł nadwornego drukarza, odebrany mu na skutek sprzeciwu B. L. *H!artunga. Wyspecjalizował się w wydawaniu poi. kalendarzy (prusko-polski, historyczny, gospodarski,
1103
1104
KANCJONAŁ
KANCJONAŁ: 1. W Polsce, Czechach, Morawach i w Niemczech zbiór praktyczny śpiewanych wyjątków z *rytuału, *antyfonarza, *graduału, *psałterza, profesjonału. Najstarszy znany rps bakałarza Jana z Przeworska z 1435. 2. Niekatolicki zbiór pieśni religijnych w j. narodowych w Niemczech, Czechach, Morawach od 1501, w Polsce od 1547 (1 wyd. zbioru J. *Sek-lucjana w Królewcu), w 1558 tzw. Katechizm krakowski, Pieśni B. Groickiego w Krakowie, K.J. Zaremby w Brześciu Lit. i odtąd wiele innych w XVI-XVIII w., a także później. 3. Mylne określenie ksiąg śpiewu chórowego, zawierających nuty, jak antyfonarz, graduał i in.
Die Musik in Geschichte u. Gegenwart. VII. 1958. A. Brtt-ckner: Encyklopedia staropolska. 1939. W. Chojnacki: Polskie kancjonały na Śląsku w XVU-XX w. Szkic bibliograficzny. 1958.
KANNENGEESSER
Baltazar Fontanus.
Baltazar zob. ANDREAE
KANON (z gr.): 1. Reguła, przepis, norma, katalog. 2. K. Pisma św., spis ksiąg *Biblii, uznanych doktrynalnie przez Kościół katolicki za przynależne do Pisma św. Uznawany już poprzednio, został ogłoszony doktrynalnie w IV i V w. na synodach w Kartaginie
tóujunrcScmatffimcpJ itcr.pcncfunicteiitftftSitś |iaunioftii!nortrui!ifup j pltccs rogjmiis x pcn< jpusrcn xupt.i babcas et bcncókaSbą oo+tóbec mu Ś mrxbi l - ftaa iHiba
u.i. |- u pip iTim0,pcc
rtcfunu fet.i (.uix>(ia au J Paaft orc cuftooirc .itnaurcrcr regerc i Pińiicrigtotoo3bctcrrjru:viwcu tjmroroopapąnfcajiinftttcnfo bbo
t jpfKcftociculron rfIf
|
Liniuj tiKi2.il. ,:?Ciiio;u K
CKOCogmucffci nora Dcnotópjo
qmtmo tibi offennuis: vcl
i na soborze florenckim 1441. 3. Tablice Euzebiań-skie, zawierające numeracje *perykop ewangelicznych, zapoczątkowane w *ewangeliarzach gr. przez Euze-biusza z Cezarei (zm. 339). Do końca XIII w. kopiści umieszczali na marginesach tekstów ewangelicznych odpowiednie numery, zaś tablice na początku lub końcu kodeksu. Były one, zwłaszcza w VIII-XII w., bogato ilumin., przy czym stosowano w nich tradycyjny sche-
matyczny układ pionowych spisów liczb, przedzielonych pionowymi, bogato stylizowanymi kolumnami, często z dodaniem symbolów Ewangelistów. 4. Najważniejsza i na ogół niezmienna część liturgii mszalnej, zaczynająca się od słów: "Te igitur", kończąca się dok-sologią: "Per ipsum ... omnis honor et gloria ... Amen". Litera początkowa T, kształtu krzyża, nadawała się do adaptacji sceny Ukrzyżowania, rozwinęła się z czasem w oddzielną, całostronicową iluminację, przeniesioną na poprzedzającą kartę verso. Stąd K. w sztukach plastycznych oznacza kompozycję Ukrzyżowania z N.P. Marią i św. Janem po dwu stronach Krzyża. Zapewne zwyczaj całowania jej na początku K. (dzisiaj ołtarza), więc stopniowego niszczenia, doprowadził w niektórych kodeksach do umieszczania na dolnym marginesie drugiego, zastępczego, małego ozdobnego krzyżyka. K. drukowano specjalnym dużym pismem, często na pergaminie. Odpowiednikiem rzym. K. mszalnego w liturgii bizantyńskiej jest anafora. 5. W liturgii bizantyńskiej zbiór (zazwyczaj dziewięciu) pieśni sakralnych na cześć danego misterium bądź danego świętego, połączonych w jeden formularz, stanowiący fragment porządku Służby Bożej (Utrenia) jako jej część zmienna.
Zob. też Stopień pisma.
C. Nordenfolk: Die spStantiken Kanontafeln. 1958.
KANON WYDAWNICZY, zespół edytorskich zasad zebrania, uporządkowania i opracowania tekstów do wydania, zróżnicowany zależnie od typu i przeznaczenia edycji.
KANONNIK, książka cerkiewna zawierająca zbiór *kanonów modlitewnych i innych części Służby Bożej odprawianej ku czci Chrystusa, Matki Boskiej i świętych, którym poświęcone są poszczególne dni tygodnia. Ponadto K. zawiera formularz śpiewu dwunastu psalmów. K. wchodzi również w skład *czasosłowa.
KANTEROWIE, rodzina drukarzy i księgarzy króle-wieckich i kwidzyńskich: 1. Filip Krzysztof I(zm. 1764), osiadł w Królewcu jako introligator, w 1730 był księgarzem nakładcą poi. wyd. Nowego Testamentu, a w 1735 litewskiej Biblii. W 1736 kupił drukarnię po Bazylim Kwas-sowskim, a następnie założył odlewnię czcionek. Po jego śmierci odziedziczyli synowie: Daniel Krzysztof drukarnię, Filip Krzysztof II introligatornię, Aleksander odlewnię, a Jan Jakub księgarnię. 2. Daniel Krzysztof (zm. 1812) już od 1742 pracował u ojca, za którego wstawiennictwem otrzymał w 1763 tytuł nadwornego drukarza, odebrany mu na skutek sprzeciwu B. L. *Hartunga. Wyspecjalizował się w wydawaniu poi. kalendarzy (prusko-polski, historyczny, gospodarski,
1103
1104
KAPITULARZ EWANGELICZNY
kieszonkowy), wyd. w 1. 1767-1820, książek religijnych, katolickich i ewangelickich, oraz podręczników K.C. Mrongowiusza. W 1. 1786-1800 był właścicielem zakupionej wspólnie z bratem Filipem od brata Jana Jakuba drukarni w Kwidzynie. Po bezpotomnej śmierci Daniela Krzysztofa jego drukarnię w Królewcu przejął siostrzeniec Daniel Fryderyk Schultz. 3. Jan Jakub (1738-1786), syn Filipa Krzysztofa I, w 1760 otrzymał przywilej na założenie księgarni w Królewcu. "W 1765 otworzył przy księgarni wypożyczalnię książek. Po pierwszym rozbiorze Polski uzyskał w 1772 przywilej na założenie drukarni w Kwidzynie, odbył więc u Daniela Krzysztofa praktykę drukarską. Z oficyny tej wychodziły początkowo czasop. i druki urzędowe (edykty), w tym kilkadziesiąt w j. poi. W 1775 Jan Jakub założył papiernię i odlewnię czcionek, zaciągając tak wielkie długi, że w 1781 musiał sprzedać drukarnię i księgarnię w Królewcu. Wydawał książki na wysokim poziomic, np. poi. kodeks dyplomatyczny M. Dogiela (1764), atlas Polski i Litwy (1770), wielotomowe dzieło fr. Akademii w Paryżu, poświęcone sztuce stosowanej i in. 4. Jan Jakub Daniel (zm. 1813), syn Jana Jakuba, od 1796 właściciel drukarni w Białymstoku, gdzie m. in. wydrukował kilkanaście edyktów w j. polskim i wydawał polskie i niemieckie czasopisma. W 1800 odkupił od stryjów, Daniela Krzysztofa i Filipa Krzysztofa II, drukarnię w Kwidzynie i tam się przeniósł. 5. Jan Jakub Wilhelm (1772-1842), syn Jana Jakuba, objąwszy po śmierci brata drukarnię kwidzyńską bardzo ją rozwinął, a ponadto założył filie w Grudziądzu, Kościerzynie, Malborku i Pelplinie oraz w 1831 także papiernię. W oficynach jego tłoczono tradycyjnie obok niemieckich także polskie druki. Po śmierci jego drukarnię odziedziczył syn Konstantyn Gustaw (1809-1866), wnuk Ryszard (1844-1915) i prawnuk Fryderyk Wilhelm (ur. 1880), który w 1923 sprzedał ją Wendtowi Grollowi.
Drukarze. T. 4. 1962. A. Lemański: Oficyna K. i jej druki poi w 1. 1772-1923. "Komunik. Mazursko-Warm." 1963.
KAOLIN, najważniejszy wypełniacz (*Surowce do produkcji papieru) stosowany w papiernictwie. Jest on również używany jako składnik mieszanek powlekających w produkcji papierów kredowych i kolorowanych oraz tapet, do otrzymywania *lak barwnych oraz jako dodatek do klejów, np. szkła wodnego stosowanego do wyrobu *tektury falistej. K. jest uwodnionym glinokrzemianem. Znaczne pokłady K. znajdują się w Czechosłowacji, NRD, NRF, ZSRR, Anglii i ChRL. W celu uzyskania produktu handlowego poddaje się K. kopalniany szlamowaniu i przesiewaniu lub sortowaniu za pomocą podmuchu powietrza, co pozwala
oddzielić grubsze ziarna i zanieczyszczenia, z których najbardziej niepożądanymi są mika i piasek. Przy ocenie K. bardzo ważna, obok czystości i białości, jest wielkość jego cząstek. K. po wymieszaniu z wodą tworzy zawiesinę, która powoli sedymentuje. Im bardziej drobnoziarnisty jest K., tym dłużej pozostaje w zawiesinie. W Polsce stosuje się głównie K. czes. marki SP--Extra i DS-Extra. Białość tego K. jest niewielka i wynosi 70-80%. Do wypełniania papierów wysokiej jakości oraz do powlekania stosuje się K. angielski zwany China-Clay marki SPS, którego białość waha się w granicach 90-95%.
KAPITALIKI zob. PISMA DRUKARSKIE.
KAPITAŁA zob. PISMO GRECKIE, PISMO ŁACIŃSKIE KLASYCZNE, PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE.
KAPITAŁKA (dzierganka), paseczek pleciony lub tkany, umieszczony na obu końcach grzbietu (w główce i nóżkach) *bloku książkowego. Dawniej wykonywano ją ręcznie za pomocą szycia, które zaczynało się od *oporka na obciętych brzegach bloku i szło ku arkuszom wewnętrznym. Celem zapobieżenia poprzerywaniu tych arkuszy podkładano pod nie paseczki skóry lub pergaminu, dziergane nitką i traktowane jako wiązadło bloku książkowego z okładką, tzn. końce paseczków były wsunięte w okładkę. W średniowieczu nie przeciągano nitki, lecz doprowadzano tylko do związu i nakłuwano K. po obcięciu. Później zadowalano się przyklejaniem K. K. tkana, stosowana zamiast dawnej ręcznie dzierganej przez introligatora, była znana już od XVI w. Składała się ona ze zwykłej tasiemki przyklejanej do grzbietu bloku książkowego i z tkanego występu na brzegach tej tasiemki, który był ozdobnym kolorowym wykończeniem grzbietu.
KAPITULARZ EWANGELICZNY (łac. capi-tulare evangeliorum), niewielka średniowieczna księga liturgiczna obrządku łac, znana już przed VII w., która zawierała praktyczny spis *incipitów i *explici-tów oraz tzw. indiculiwskazówek poszczególnych *pe-rykop ewangelicznych, uszeregowanych wg *kalenda-rza kościelnego, a odsyłających do pełnego ich tekstu w *ewangeliarzu lub *lekcjonarzu. K. często nie był osobną księgą, lecz dodatkiem przy końcu ewangeliarza. Główny rozkwit K. przypadł na DC w., zanik na XIII w., a to wobec powstawania missale plenarium (mszału pełnego). Odrębną od K. księgą średniowieczną był liber capitularis. Zawierała ona capitula, czyli krótkie lekcje z Pisma św., śpiewane lub odmawiane w każdej
1105
1106
KAPP
dziennej godzinie kanonicznej *brewiarza po psalmach, a zmienne wg kalendarza roku kościelnego i dni tygodnia. Stała się zbędna po powstaniu pełnego brewiarza w XIII w.
T. Klauser: Das romische Capitulare Euangeliorum. Bd. 1-3. 1935.
KAPP Friedrich (1824-1884), niem. historyk księgarstwa. Był autorem pierwszego t. wielkiej Historii księgarstwa niemieckiego (Geschichte des deutschen Buch-handels. Bd. 1-5. Leipzig 1886-1923), nad którą pracował od 1876. Po jego śmierci dzieło dokończył Johann Goldfriedrich.
KARAIMSKA KSIĄŻKA zob. KSIĄŻKA KARA-IMSKA.
KARAMSA zob. NARZĘDZIA PISARSKIE.
KARASIŃSKI Stanisław (druga poł. XVIII w.), księgarz warszawski. Posiadał księgarnię na Starym Mieście co najmniej od 1760. Sprzedawał w niej książki drukowane w Warszawie i Wilnie. Były to kalendarze, dzieła prawnicze, druki urzędowe, teksty literackie, kazania. Przestał działać po 1768. K. ogłaszał swe anonsy w "Wiadomościach Warszawskich".
KARBOWIAK Antoni (1856-1919), historyk wychowania, pedagog, bibliograf. Wydał ok. 80 prac drukowanych przeważnie w czasop. "Muzeum". Z przygotowywanej Bibliografii pedagogicznej, obejmującej publikacje samoistne, artykuły i rękopisy (od najdawniejszych czasów do 1916) w zasięgu Polski historycznej, ukazała się pośmiertnie tylko część za 1901-1910 (Lwów Warszawa 1920). Całość (ok. 38 arkuszy) znajduje się w zbiorach rpsów Bibl. PAN w Krakowie. Ponadto ogłosił omówienie pt. Polskie czasopisma pedagogiczne ("Wychowanie w Domu i Szkole", 1912 i odb.) oraz szereg drobniejszych przyczynków bibliogr.
A. Głowacka: A.K. jako pedagog i bibliograf. "Sprawy Oświat. Okr. Szk. Pozn." 1959 nr 1.
KARBY I NACIĘCIA zob. PISMO symboliczne.
Znaki
KARCAN: 1. Jan z Wieliczki (zni. 1611), drukarz, w 1. 1576-1580 kierował unitariańską. drukarnią zamkową Jana Kiszki w Łosku, od 1580 przeniósł się do Wilna i prowadził tam jedną z najaktywniejszych oficyn, obsługując zarówno różnowierców, jak i katolików. Znana nam produkcja wileńska K. obejmuje ok. 100 pozycji o łącznej objętości ok. 2000 arkuszy. 2. Józef,
syn Jana, związany z obozem katolickim, objął warsztat po śmierci ojca i drukował do 1620. Część warsztatu Jana wziął w spadku jego zięć, P.B. *Krnita. Drukarze. T. 5. 1959.
KARĘGA Ignacy (podawany również jako Ksawe-ry), duchowny, czynny jako rytownik w Wilnie w ostatniej ćwierci XVIII w. Rytownictwa miał uczyć się pod kierunkiem swego krewnego franciszkanina Antoniego K. Wykonywał miedzioryty głównie treści dewocyj-no-religijnej oraz portrety i ilustr. Z zakresu grafiki książkowej znane są dwie ilustr. do pierwszego t. Don Quichota M. Cervantesa (frontispis i scena pasowania Don Quichota na rycerza, wyd. Warszawa 1781 u J.A. Po-sera i 1786 u P. Dufoura), będące wiernym powtórzeniem ryc. Hendrika Cause (1648-1699) z wyd. z 1692, oraz 46 tablic (z 353 figurami) do dzieła M.J. Brissona Traktat początkowy, czyli początki fizyki... (t. 1-3, Wilno 1800, sygnatura K. na tabl. I i 32).
Historia sztuki poi. III. Sztuka nowoczesna. Wyd. 2. 1965.
KARNACJA, w malarstwie określenie dla kolorytu ciała ludzkiego. Zasada stosowania K., różna w poszczególnych epokach, pozwala często na bliższe określenie miejsca i czasu powstania dzieła. W malarstwie miniaturowym do w. XIV rozpowszechnione były przejęte z tradycji bizantyńskich chłodne K. kładzione na zielonych podkładach (*Inkarnat), stosowane przede wszystkim w sztuce włoskiej. Od XIV w. poczęto stosować podkłady w tonacjach ciepłych, które rozpowszechniły się w okresie "pięknego stylu". W malarstwie miniaturowym doby romańskiej zasada stosowania chłodnych K. cechowała regiony wł.-fr. Kraje środkowoeuropejskie posługiwały się również ciepłymi, silnie rozbielanymi barwami K. z lokalnie kładzionymi plamami rumieńców, jak np. w miniaturach *Ewangelia-rza emmeramskiego lub ewangeliarzy: gnieźnieńskiego i pułtuskiego. Na przełomie XIV i XV w. za pośrednictwem sztuki czeskiej poi. warsztaty miniatorskie przejęły techniki malarskie powszechnie stosujące już ciepłe tony K. W pierwszej poł. XVI w. S. *Samo-strzelnik używał mocniejszych tonów czerwieni i ja-skrawszej kolorystyki.
KARNALL Michał (zm. przed 1673), drukarz w Toruniu 1643-1666, w Mitawie 1666?-1673? Pracował w oficynie F. *Schnellboltza, którą kierował po jego śmierci, a ożeniwszy się z wdową w 1642 został właścicielem drukarni. Od 1660 pierwszy zaczął używać tytułu typografa gimnazjalnego. Wydał w Toruniu 243 tytuły w ok. 752 arkuszach.
Drukarze. T. 4.1962.
1107
1108
A)
ffl
dl-
A Ł M A N A H;
NOWY Y STARY
KALENDARZ
SWUT ROCZNYCH. YBiego* Niebieskich z Wyborem czafow y Afpektami,
NA ROK PAŃSKI, M. DC. LXXXVIII, &tory (ł pt<(lpny y PtjybygowF
M. ŁVKASZA IOZEFA OST AWSKIEGO,, PrjesUwnty Aitftmiey KrĄcusttiej Filt}<>f.cy Dekfcrd , AO-temityb w Mmiyjym KolUiium Proftffori.
WYR.ACHOWA
H
ER5ITA ris.
TAB. 21. KALENDARZ
1. Rękopiśmienny kalendarz krakowski (XIII-XV w.). Ś 2. Karta tytułowa kalendarza z XVII w. 3. Frontispis Kalendarza Warszawskiego na r. 1761. 4. Okładka kalendarza Jaworskiego z w. XIX
WŁASNY KONTERFEKT A bo wyobraseniośywota
Kuznicznego.
W
0 f f j fAt ni pebobno Urn to ctaroy bt fdbitlnit titu
TAB. 22. KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA
1. Tablica z dzieła B. Wąsowskiego Callitectonicorum seu de pul-chro architecturae... liber unicus. Ś 2. Strona z Officina ferraria W. Roździeńskiego. 3. Strona z Geometrii S. Grzepskiego. 4. Ilustracja z dzieła Falimirza O ziołach i mocy ich
.ŚŚ- <:l ~J
KARTA DOKUMENTACJA
KARNKOWSKI Stanisław (1520-1603), prymas, pisarz polityczny, bibliofil. Zasługą K. była uchwała synodu piotrkowskiego (1589) o konieczności opieki nad bibl. kościelnymi i szkolnymi. Gorliwie zbierał książki i rpsy, nabył m. in. część księgozbioru Andrzeja Frycza Modrzewskiego, używał *superekslibrisu i *eks-librisu. Swoją bibl. zapisał jezuitom w Kaliszu (teologia i historia), arcybiskupowi Janowi Tarnowskiemu (rpsy i muzykalia) oraz synowcowi swemu Marcinowi (prawo). Znaczna część spuścizny bibliotecznej K. wywieziona została w XVII w. do Szwecji, nieliczne egz. zachowały się w zbiorach poi.
KAROL V MĄDRY (1337-1380), król Francji. Był największym zbieraczem książek swojej epoki (ok. 900 rpsów), założył bibl. królewską w Luwrze. Jego bibliotekarzem był Gilles Malet, autor katalogu (1373) tej bibl.
KARPIŃSKI Henryk (1873-1960), technolog-pa-piernik, prof. Politechniki Łódzkiej. Po uzyskaniu dyplomu inż. chemika, dodatkowych studiach uniwersyteckich i praktykach zagranicznych rozpoczął pracę w kraju w przemyśle garbarskim. W 1905 objął dyrekcję zakładów włókienniczych w Ozorkowie. Przechodząc w 1911 do Mirkowskiej Fabryki Papieru w *Jezior-nie pod Warszawą, związał się trwałe na lat niemal 50 z przemysłem papierniczym. W produkcji i administracji zajmował zawsze stanowiska kierownicze, posiadał doskonałą znajomość zagadnień technicznych i wybitne zdolności organizacyjne. Położył poważne zasługi w zakresie nauczania papiernictwa w uczelniach politechnicznych. Zapoczątkował pierwsze w dziejach poi. wyższego szkolnictwa politechnicznego wykłady zlecone papiernictwa na Wydziale Mechanicznym Politechniki Warszawskiej, prowadząc je do 1939. Gotowość K. podjęcia mimo podeszłego wieku trudu prowadzenia wykładów przyczyniła się w głównej mierze do utworzenia w 1946 katedry papiernictwa na Politechnice Łódzkiej. K., kierując tą katedrą, wykształcił wielu fachowców dla przemysłu celułozowo-papierniczego i przemysłu budowy maszyn papierniczych, nadto zainicjował powstanie na Politechnice Łódzkiej dalszych ośrodków specjalistycznych z zakresu celulozownictwa i papiernictwa.
KARTA (kartka), najmniejsza część składowa książki, powstała przez jednorazowe lub kilkakrotne złożenie *arkusza. Nazwa K. pochodzi od łac. wyrazu "charta", używanego w starożytności na określenie papirusu jako materiału pisarskiego (później przeniesiono to określenie na pergamin i papier). Ponieważ K. papirusu była
sprasowana z dwóch warstw włókien roślinnych, nałożonych na siebie poprzecznie, używano zwykle do pisania strony, na której włókna układały się wzdłuż zwoju. Tę zapisaną stronę K. Rzymianie nazywali re-cto (po zwinięciu znajdowała się ona od wewnątrz), natomiast stronę zewnętrzną niezapi-saną nazywano verso. Obecnie używa się tych terminów na określenie pierwszej (recto) i odwrotnej (verso) strony karty rpsów foliowanych (*Foliacja). K. książki nazywano po łac. "folium", co oznaczało pierwotnie liść i pochodziło z pierwszego okresu kultury, gdy do pisania używano liści drzew. K. ochronna, najczęściej niezadrukowana część składowa *wyklejki. Umieszczona jest na początku i na końcu książki. Kartką ochronną nazywa się także bardzo cienką i lekką bibułkę chroniącą ilustracje w książce przed odbiciem się na nich tekstu wydrukowanego na przeciwległej stronicy; często na niej drukuje się także tekst objaśniający do ilustracji, którą ochrania. K. przedtytułowa zawiera *tytuł wstępny, zwany także przedtytułem. K. ruchoma bywa częścią składową wydawnictw skoroszytowych, uzupełnianych w miarę potrzeby. Można ją ze skoroszytu wyjmować oraz przy narastaniu ilości kart przesuwać ich kolejność.
Zob. też Karta tytułowa, Na odwrocie.
KARTA BIBLIOTECZNA zob. WYPOŻYCZALNIA.
KARTA CZYTELNIKA zob. WYPOŻYCZALNIA.
KARTA DOKUMENTACYJNA, karta formatu A6 (105 x 148 mm), zawierająca *opis bibliograficzny zasadniczy dokumentu, *analizę dokumentacyjną oraz symbol klasyfikacyjny i *siglum lub skrót nazwy instytucji przechowującej dokument.
002 Dokumentacja
659.24/.25 Informacja naukowo-techniczna
mu .3/4
SCHBGM.E.: Bationellere Arbeiteweise Im BfH, Sardzie.i racionaljrT tmosób pra.o-7 3fg. Srfind. u. ToraohlagM., 1965. t. 12, nr 1, A4, a. 42 - 43, fot. 3, ry3. 1, oraz S. u. V. /A/, 1960. nr *, o. 118-i 1961. nr 2 - 3, a. 57 oraz 59.
Zastosowanie metody kart perforowanych w informacji technicznej. Karty dokumentacyjne przechowywane 3ą w skrzynce do nechanicznej selekcji przez 1 rok, a następnie odkładanie do zwykłych skrzynek a ręczną selekcją. Przednia aciaoa skrzynki zrobiona jest z materiału przezroczystego, perforowanego tak samo, jak karty dokumentacyjne i połączona z tprlną ścianką / identycznie perforowaną / x& pomocą 4 prętów. Przadnia i tylna ścianka skrzynki, posiada ponadto nacięcia, służące do przełożenia wkładek podtrzymujących karty * prostopadłym położeniu. Skrzynka taka posiada przykrycie z uchwytem, aby ochronie karty dotaujentacyjne przed kurzem.
I. Łapuchowa IH/63
Sl*953/6J/15O/k
Karta dokumentacyjna CIINTE
1109
EWoK 37
1110
KARTA DZIURKOWANA
KARTA DZIURKOWANA DZIURKOWANE.
zob. KARTY
KARTA KATALOGOWA: 1. Blankiet przeznaczony do dokonania opisu katalogowego. Powszechnie używa się K.k. w formacie międzynarodowym: 75 X 125 mm dla kartotek i 75 X 170 mm dla katalogu klamrowego (*Sprzęt biblioteczny). K.k. bywają: z nadrukiem wskazującym, w którym miejscu należy wpisywać poszczególne dane opisu katalogowego; z liniaturą bez nadruku; czyste, bez nadruku i bez liniatury. 2. Karta z *opisem katalogowym posiadanego przez bibl. dokumentu, wchodząca w skład kartoteki katalogowej. W zależności od funkcji, jaką pełnią w *katalogu, rozróżnia się:
K. główne, z pełnym opisem katalogowym. W katalogu czasop. dzielą się na: K. tytulaturowe, zawie-
[KADLIŃSKA HELENA]
Jak prowadzić biblioteki wędrowne. Wskazówki i przykłady.
Toruń 1922 "Ignis" 8 s. 71, nlb. 1. Kultura Nowej Polski. Seria 1. L. 3. [Na k. tyt. autorka:] H. Orsza [pseud.].
Karta katalogowa (główna)
rające część ogólną opisu czasop. i K. wyszczególniające, które podają wyliczenie części czasop.;
K. pomocnicze, z opisem katalogowym skróconym. Do nich należą: K. seryjne (zbiorowe), zawierające opis wydawnictwa seryjnego; K. rozdzielcze, zazwyczaj wystające ponad inne K. w katalogu, oddzielające grupy kart i podające zawartość tych grup (litery, dzieła, tematy); K. przewodnie, podające objaśnienie o sposobie uszeregowania większej grupy kart o jednakowym haśle; K. informacyjne, wskazujące, w jakim katalogu specjalnym znajduje się główny opis katalogowy poszukiwanego dzieła; K. odsyłacz o we, zawierające odsyłacz do hasła opisu głównego lub cząstkowego w *katalogu alfabetycznym bądź tematu w *ka-talogu przedmiotowym.
K. drukowane, rozpowszechnione obecnie z wydrukowanym opisem katalogowym, wydawane przez instytucje wydawnicze, bibl. lub instytuty bibliogr., są dołączane do książek lub dostępne w abonamencie.
KARTA KSIĄŻKI zob. TECHNICZNE OPRACOWANIE ZBIORÓW, WYPOŻYCZALNIA.
KARTA PRZEWODNIA (rozdzielcza) zob. KATALOG SYSTEMATYCZNY.
KARTA PRZYBYSZOWA zob. ZSZYWKI.
KARTA TYTUŁOWA, *karta na początku książki zawierająca na pierwszej stronie imię i nazwisko autora, tytuł, podtytuł, drukarza w drukach XVI-XVIII w., wydawcę lub *sygnet wydawniczy, miejsce i rok wydania. Pierwsze druki nie posiadały K.t., *tytuł znajdował się na pocz. lub na końcu tekstu, często w formule "Inci-pit..." lub "Explicit...", bądź w *kolofonie. W 1464
mm oites mctm& par
Karta tytułowa dzida Jana z Głogowa
U. *Zell z Kolonii zapoczątkował umieszczanie tytułu na odwrocie pierwszej karty. Z czasem na pierwszej stronie zaczęto dawać krótki tytuł składający się z dwóch trzech wyrazów. Wszystkie elementy wprowadził już do K.t. w Calendariutn Regiomontana z 1476 drukarz wenecki E. *Ratdolt, ale pierwszą K.t. w układzie
1111
1112
KARTpN
najbardziej zbliżonym do współczesnego złożył w 1500 drukarz lipski Wolfgang Stoeckel w wyd. przez J. *Hal-lera dziele Jana z Głogowa Exercitium super onrnes trac-tatus Parvorutn logkalium Pctri Hispani. W *starych drukach na K.t. występują często reprodukcje drzewo-i miedziorytowe. W czasach nowszych na K.t. umiesz-C7 -\o także nazwisko tłumacza, redaktora, kolejność wydania, często ilość rycin i mfp, nuir.er tomu. Tekst współczesnej K.t. składany jest zwykle czcionkami, rzadziej stosuje się reprodukcję rysunkową z kliszy cynkowej lub offsetowej. Zob. tab. 46(5). Zob. też Winieta.
KARTOGRAF, twórca *mapy, który z materiału dostarczonego przez geodetów i topografów przygotowuje jej syntezę, a także rysunek. Dawniej K. wykonywał często również prace geodety-topografa. Na dawnych mapach umieszczano *sygnaturę K. Obecnie mapa jest zazwyczaj rezultatem pracy całego zespołu K.
KARTOGRAFIA: 1. Nauka zajmująca się odtwarzaniem obrazu ziemi lub jej części na *mapach i *glo-busach, w odpowiednim zmniejszeniu wg określonych reguł matematycznych i przy użyciu umownych symboli. Odtwarzaniem sklepienia niebieskiego zajmuje się K. astronomiczna. Metody kartograficzne stosowane są i poza geografią do wielu nauk humanistycznych i przyrodniczych. 2. W drukarstwie K. nazywa się produkcję map i *atlasów.
Dzieje. Podstawy K. naukowej stworzyli Grecy, którzy przejąwszy z Egiptu i Babilonii wiedzę astronomiczną i matematyczną, sformułowali ogólne teorie geograficzne i przeprowadzili pomiary kuli ziemskiej. Najwybitniejszy kartograf starożytności, Klaudiusz *Pto-lemeusz (87-150) zostawił w Geografii syntezę greckiej K. matematycznej. Rzymianie nie rozwijali dalej teorii, lecz sporządzali mapy dla celów administracyjnych i wojskowych. Również średniowiecze nie wpłynęło na rozwój K., budzącej żywsze zainteresowanie dopiero w okresie wielkich odkryć geograficznych. Przełom XVII i XVIII w. stanowił okres naukowej reformy K., zapoczątkowany przez Akademię Nauk w Paryżu. W. XIX, a zwłaszcza XX przyniosły dalszy postęp K. teoretycznej, coraz precyzyjniejszych pomiarów i udoskonalenia metod reprodukcyjnych.
W Polsce zaczątki K. datują się od XV w. i wiążą|z rozbudzeniem życia naukowego i potrzebami dyplomacji. Pierwszym znanym kartografem był przyjaciel Kopernika B. *Wapowski. W czasach późniejszych opiekunem K. był Stefan Batory, a w następnym stuleciu Władysław IV, który ściągnął do pracy także kartografów obcych. W XVII w. powstał pierwszy poi-, podręcz-
nik K., oprać, przez Józefa Naronowicz-Narońskiego (1659). Po prawie wiek trwającym zastoju poi. twórczość kartograficzna ożywiła się dopiero pod koniec epoki saskiej. Wielkim protektorem K. był jej miłośnik król Stanisław August Poniatowski. W okresie zaborów wielu kartografów pracowało na obczyźnie (I. Domeyko, L. *Chodźko, J. *Lelewel), z pracujących w kraju można wymienić m. in. T. Żebrawskiego i W. *Kurnatowskie-go. W XX w. naczelne miejsce w K. polskiej zajął E. *Romer, twórca nowoczesnej szkoły kartograficznej. Jego uczniem i współpracownikiem był J. Wąsowicz.
L. Bagrow: Geschichte Ser Kartographie. 1951. F. Pi%t-kowski: Kartografia i reprodukcja kartograficzna. 1953. K. Buczek: Dzieje kartografii poi. od XV do XVIII w. 1963. J. Sza-flarski: Zarys kartografii. 1965.
KARTOGRAM, *mapa z podziałem na jednostki terytorialne, na której przedstawiono graficznie (kreskowaniem, kropkowaniem, barwieniem) stan badanego
NATI PER '000 B1T ^ meno 2171
Popolaz acctntrala
Kartogram
zjawiska (np. opadów atmosferycznych, gęstości zaludnienia itp.). Źródłem K. są pomiary i obliczenia statystyczne.
KARTON: 1. Wytwór papierniczy o gramaturze od 180 do 320 g/m2. Istnieje wiele rodzajów K. Rozróżnia się K. jedno- i wielowarstwowe, przy czym wielowarstwowe otrzymuje się albo bezpośrednio na ma-
1113
1114
KARTONAŻ
szynach wielositowych (*kartoniarkach), albo przez łączenie kilku warstw papieru za pomocą kleju na sklejarkach. Zależnie cd przeznaczenia K. dzieli się na następujące grupy: drukowy (offsetowy, biletowy); do pisania (papeteryjny jednowarstwowy, np. do wyrobu pocztówek, kart kartotekowych); kreślarsko-ry-sunkowy, do opraw (okładkowy, broszurowy, skoroszytowy); pakowy, introligatorski, do wyrobu opakowań (pakowy celulozowo-makulanirowy, biały, brązowy, makulaturowy, słomowy, preszpan, jednostronnie kryty, dwustronnie kryty, naczyniowy, biały do tłoczenia); przemysłowo-techniczny (do maszyn statystycznych, cewkowy, szybrowy, nabojowy, uszczel-kowy); elektrotechniczny (do rurek izolacyjnych płaszczowych, preszpan elektrotechniczny); do powlekania i nasycania (na karty do gry, na tworzywa warstwowe). Ś 2. Ochronne pudełko kartonowe lub tekturowe przeznaczone na przechowywanie w nim książki. W K. wsuwa się książkę, tak że tylko grzbiet jej jest widoczny. Książki nakładowe nieraz są w ten sposób dostarczane odbiorcom. Na oprawy luksusowe wykonuje się lepsze kartony, obciągnięte barwnym papierem, na brzegach nawet skórą, a wewnątrz wyłożone miękką skóreczką lub flanelą (*Kaseta na książkę).
KARTONAŻ zob. OPRAWA TYMCZASOWA.
KARTONIARKA, maszyna wielositowa do produkcji kartonów i tektur wielowarstwowych (maszynowych). Liczba sit zależy od gramatury wytwarzanego kartonu lub tektury i wynosi od 4 do 8. W K. występują różne kombinacje sit, a mianowicie: same sita cylindryczne; jedno sito płaskie i kilka sit cylindrycznych; 2-4 sita płaskie. Typowa K. składa się z urządzenia zasilającego, części sitowej, pras wstępnych, wyżymaka głównego (pierwszej prasy głównej), części prasowej, części suszącej i części wykańczającej (złożonej z cylindrów chłodzących, gładzika i nawijaka).
KARTOTEKA BIBLIOTECZNA zob. SPRZĘT BIBLIOTECZNY.
KARTULARIUSZ zob. KOPIARIUSZ.
KARTUSZ, pole z ornamentalną ramą, wypełnione napisem, *emblematem lub herbem; używany też jako miejsce na *legendę w rycinach lub mapach. Prototypem K. był owal, w *hieroglifach egipskich otaczający imię bóstwa lub władcy. Od czasów Renesansu K. bardzo częsty w rzeźbie, malarstwie, a także W *drzeworycie książkowym, początkowo zbliżony do tabliczki prostokątnej, owakiej, potem o coraz bardziej
Karta tytułowa w formie kartusza
fantazyjnej formie i obramieniu. W pełnym Renesansie ramę K. tworzył najczęściej *ornament zawijany, a epoką największej jego wybujałości był barok. Uzupełnieniem K. bywały panoplia (*Tarcza herbowa) i insygnia.
KARTY DZIURKOWANE (karty perforowane), używane do selekcji mechanicznej w bibliotekarstwie i *dokumentacji, posiadają nacięcia na brzegach lub na całej powierzchni, naniesione wg pewnego kodu w celu oznaczenia odpowiednich cech jednostki danego zbioru. Każda jednostka jest reprezentowana w kartotece przez odrębną K.dz. Jednostką może być np. w kartotece bibliograficznej dokument piśmienniczy (książka lub artykuł), dla którego oznacza się na karcie cechy formalno-wydawnicze (nazwisko autora, rok wydania, język publikacji) albo cechy treściowe wynikające z analizy tekstu dokumentu (czyli pojęcia wyrażone w dokumencie); w kartotece czytelników jednostką jest osoba czytelnika, na karcie którego mogą być oznaczone poza terminem zwrotu dane
1115
1116
KARTY PERFOROWANE
potrzebne do statystyki wypożyczeń (wiek, pleć, wykształcenie, zawód itp.). W systemie K.dz. nie potrzeba sporządzać oddzielnych kart dla każdej oddzielnej cechy, jak się to robi np. w katalogu rzeczowym przy sporządzaniu niekiedy kilku opisów rzeczowych dla jednego dokumentu. K.dz. mają szerokie zastosowanie w statystyce, przemyśle, administracji itp. W bibliotekarstwie i w dokumentacji zaczęto je stosować stosunkowo niedawno; na większą skalę dopiero po drugiej wojnie światowej, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, a mianowicie: w dokumentacji do mechanicznej selekcji informacji (*Selekcja mechaniczna); w pracach bibliotecznych do rejestracji i kontroli wypożyczeń, akcesji czasop. itd.; do mechanicznego sporządzania zestawień piśmiennictwa: publikowanych katalogów bibliotecznych (stosuje to wiele bibl. amer.), centralnych katalogów (np. katalog New Serials Titles wyd. przez Bibliotekę Kongresu w Waszyngtonie *Library of Con-gress) oraz bibliogr. i indeksów (metodą kart IBM jest np. sporządzana dwutygodniowa bibliografia "Chemical Titles", wykazująca ok. 2000-3000 opisów w zeszycie).
K.dz. obrzeżnie, sortowane ręcznie, mają otwory jedno lub kilkurzędowe wzdłuż jednego (górnego) lub niektórych czy wszystkich brzegów karty. Odpowiedniego znaczenia nabierają te otwory dopiero wtedy, gdy wprowadza się na nie nacięcia wg kodu w celu oznaczenia odpowiednich cech. Są różne systemy nacinania: nacinania do brzegów karty lub szczelinowe, które nie dochodzą do brzegów karty. Środkowa część karty w kartotece bibliograficznej służy do zamieszczenia *opisu bibliograficznego (ew. z ana-
Karta obrzeżnie dziurkowana
jednego lub kilku sortujących prętów (jednocześnie lub kolejno) do odpowiednich otworów, przy czym poszukiwane karty wypadną (w systemie kart nacinanych do brzegu) albo opadną zatrzymując się na pręcie (w odmianie kart nacinanych szczelinowo). Przy ręcznej selekcji można w ciągu godziny przejrzeć ok. 6000 kart. K.dz. obrzeżnie nadają się do zespołów liczących do kilkunastu tysięcy kart.
K.dz. na całej powierzchni, sortowane maszynowo, nie mają gotowych otworów, które wycina się dopiero w momencie oznaczania na karcie odpowiednich cech. Znaczenie otworów jest ustalone przez umieszczenie ich w odpowiednim miejscu karty, np. w jed-
lizą, a nawet z mikrotekstem), w kartotece personalnej do zamieszczenia informacji dotyczącej danej osoby itd. Wyszukanie potrzebnych kart polega na włożeniu
Karta dziurkowana nacinana szczelinowo (wycinek)
nym z kilkuset miejsc w 80 kolumnach po 9 miejsc w każdej kolumnie w najbardziej rozpowszechnionym systemie Holleritha (od nazwiska wynalazcy tego typu kart i elektrycznych maszyn do ich sortowania, zastosowanych po raz pierwszy w spisie statystycznym w Stanach Zjednoczonych w 1890); inną nazwą tych kart jest IBM (od nazwy producenta International Business Machines Corporation w Nowym Jorku). Wysorto-wania odpowiednich kart dokonują maszyny z szybkością do 39 000 kart na godzinę.
Odrębną grupą K.dz. są karty przezierne, których sortowanie polega na przeświecaniu odpowiednich otworów (*Selekcja mechaniczna Systemy oparte na pojęciach występujących w treści dokumentów).
W. Lingenberg: Uber die Anwendung von Lochkartenuerfahren in Bibliotheken. 1955. H. Sawoniak: Technika na usługach bibliogr. i dokumentacji. "Biul. Inst. Bibliogr." 1955. T. 4 nr 9. Punched cards. Their application to science and industry. 1958. M. Scheele: Literatur uber Lochkartenuerfahren. 1959. M. Sche-ele: Die Lochkartenverfahren in Forschung und Dokumentation mii besonderer Beriicksichtigung der Biologie. 1959. T.D. Grodeckaja: Perforkarta. Primienienije w naukie, kulturie, promyszlennosti. Annoti-rowannaja bibliogr. 1959-1963. 1964.
KARTY PERFOROWANE zob. KARTY DZIURKOWANE.
1117
1118
KaSa im. mianowskiego
KASA IM. MIANOWSKIEGO, Towarzystwo Popierania Nauki Polskiej, powstała w 1881. Nosiła ona imię ostatniego rektora Szkoły Głównej, do której tradycji nawiązywała. Na czele K. stanął Tytus Chałubiński, a w pierwszym jej komitecie zarządzającym byli m. in. P. *Chmielowski, K. Dobrski, W. Cholewiński, H. Sienkiewicz i F. Sulimierski. W oparciu o fundusze, pochodzące z ofiarności społecznej, i liczne zapisy K. podjęła szeroką działalność organizowania pracy naukowej, a w szczególności pomocy organizacyjnej i finansowej dla powstających placówek naukowych, udzielania zasiłków na prace naukowe oraz na wydawanie drukiem publikacji naukowych i podręczników. Do czasu powstania w 1907 Warszawskie ;o Towarzystwa Naukowego K. była jedyną tego rod: iju placówką w zaborze ros. Do 1917 nie podejmowali sama działalności wydawniczej, finansowała natomiast zarówno opracowywanie, jak i wydawanie drukiem podręczników, dzieł i czasop. naukowych. W następnym okresie, po przekształceniu K. w Instytut Popierania [Nauki, podjęła sama wydawanie książek i czasop. naukowych oraz podręczników uniwersyteckich. Nakładem K. ukazało się do wybuchu drugiej wojny światowej ok. 800 książek, broszur, podręczników i czasop.M. in. już pod własną firmą K. kontynuowano poprzednio subsydiowane takie pozycje, jak Słownik języka polskiego (tzw. warszawski) i Poradnik dla samouków. Do rozprowadzania swych wydawnictw, oddawanych poprzednio na skład główny księgarni E. *Wende i Ska w Warszawie, zorganizowano od 1921 własną ekspedycję, która z czasem objęła również administrowane przez K. liczne wydawnictwa tow. i instytucji naukowychjoraz niektórych ministerstw i instytucji państwowych. W 1930 K. założyła własną niewielką drukarnię stale rozbudowywaną, w której w 1939 wykonywano już znaczną część jej wydawnictw. Organem K. był rocznik "Nauka Polska", wydawany od 1918 pod red. S. *Michalskiego. Znaczna część wielkich zapasów wydawnictw własnych K., jak i będących w niej na składzie głównym uległa zniszczeniu we wrześniu 1939. Również drukarnia została zniszczona przez hitlerowców. W 1951 K. i. M. przejęło Tow. Naukowe Warszawskie, a następnie w 1953 Polska Akademia Nauk.
KASETA NA KSIĄŻKĘ (futerał; gr. bibliotheca, łac. capsa, scrinium), zabezpieczająca książkę przed zniszczeniem, pojawiła się już w starożytności (na freskach pompejańskich i herkulańskich) w formie K. kamiennej, glinianej lub drewnianej, w której przechowywano kilka zwojów stanowiących zazwyczaj części jednego dzieła (*Ja-ponia oprawy). W średniowieczu cenne kodeksy ksiąg liturgicznych w kosztownych oprawach (*Oprawa luksu-
Kaseta z ewangeliarzem z St Molaise (Irlandia, IX w.)
Kaseta z autografem Pana Tadeusza
sowa) zabezpieczano, wkładając do drewnianej K. lub skrzynki, którą nieraz ozdabiano równie bogato jak właściwą oprawę względnie chowano do woreczków aksamitnych, jedwabnych lub z miękkiej skóry. Podręczne małe modlitewniki noszono do kościoła w woreczku skórzanym, ściąganym na rzemyki, podobnie jak temu samemu celowi służąca *oprawa sakwowa. Oprócz drewnianych były w użyciu w XVII i XVIII w. K. z cyzelowanego mosiądzu. W Polsce zachowały się K. drewnia-
1119
1120
KATALOG ALFABETYCZNY
ae z pierwszej poł. XVIII w. w bibl. paulinów w Częstochowie i na Skałce w Krakowie. Do osobliwości należą kasetki i szafki podróżne sprawiane na jedną, kilka lub kilkadziesiąt książek przez bibliofilów (np. J. *Po-nętowskiego). W Bibl. *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich znajduje się K. chroniąca autograf Pana Tadeusza, wykonana w 1873 na zamówienie Stanisława Tarnowskiego przez J.K. Brzostowskiego. K. formatu 44 X 32 X 18 cm jest pięknie zdobiona rytymi w kości słoniowej scenami z poematu i płaskorzeźbą popiersia Mickiewicza.
Zob. też Capsa, Kakton 2.
KASJODOR (Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus, ok. 485-583), uczony, mąż stanu i kanclerz na dworze królów ostrogockich, założyciel bili. Wycofawszy się z życia publicznego ok. 540 osiadł w zał. przez siebie benedyktyńskim klasztorze Vivarium w Kalabrii, oddając się pracy naukowej. Wysoko wykształcony i oczytany w literaturze antycznej, w swych Institutiones di-vinarum et humanarum litterarum zachęcał mnichów do studiowania autorów starożytnych i kościelnych i przepisywania ich dzieł. W Vivarium stworzył K. słynną *szkołę kaligraficzną, opartą na bogatych zbiorach bibliotecznych. Rozwinięto tu szeroką akcję przepisywania ksiąg, dzięki czemu ocalał niejeden tekst. W czasie późniejszych wojen z cesarstwem wschodnim bibl. w Vivarium została częściowo zniszczona, częściowo rozproszona w ciągu VH-IX w. Resztek jej dopatrują się badacze w poszczególnych kodeksach znajdujących się w różnych zbiorach (Bibl. Lateraneńska, Monte Cassino, Bob-bio, Mediolan, Werona, Florencja, Jarrow i in.).
A. Van de Vyver: Cassiodore et son oeuure. "Speculum" 1931.
KASPROWICZ Jan (1860-1926), poeta, tłumacz i historyk literatury, bibliofil, honorowy prezes Tow. Miłośników Książki we Lwowie. Przetłumaczył na j. poi. traktat bibliofilski R. de *Bury'ego O miłoki do ksiąg, to jest Philohiblon (Lwów 1921), poprzedzając utwór poetycką przedmową. W swej siedzibie, zakopiańskiej "Htarendzie", zebrał bibl. zawierającą wiele rzadkich druków poi., m. in. zbiór starych Biblii oraz dzieła poetów poi. i obcych. Księgozbiór ten, wraz z autografami K. przekazany przez żonę poety, Marię Kasprowiczo-wą, miastu Poznaniowi, spłonął w 1939.
Z. Dębicki: K. poeta-bibliofii A926. S. Waszak: Dział K. Muzeum Miejskiego w Poznaniu. "Rocz. Kasprowiczowski" II1938.
KASZEROWANIE: 1. Obciąganie tektury papierem dla przyozdobienia jej lub ze względów technologicznych, jak np. w celu zapobieżenia kurczeniu się
okładki, spowodowanemu wysychaniem włókien tektury. 2. Nabijanie *oporka dla przygotowania oklejonego *bloku książkowego do założenia *okładki. W tym celu po wyokrągleniu grzbietu umocowuje się blok książkowy pomiędzy dwiema deskami w kształcie klinów, tak że na grzbiecie powstaje pasek o szerokości równej grubości ścianki okładki; za pomocą młotka zbija się ten pasek z powrotem na deski, aby powstało z obu stron bloku prostokątne załamanie. W oprawach, w których nie będzie dosuwania ścianek okładki do grzbietu, nie nabija się oporka. W introligatorniach przemysłowych nabijanie oporka wykonuje się maszynowo.
KASZTA DRUKARSKA (niem. Kasten = skrzynia), przyrząd zecerski w kształcie szuflady, podzielonej na przegródki (*króbki) zawierające *czcionki i *justu-nek drobny. Każda K.d. jest przeznaczona na czcionki jednego kroju i stopnia. Każda króbka jest przeznaczona na czcionki jednej litery, cyfry lub znaku czy na jeden rodzaj justuaku. Wymiary i rozmieszczenie (rozkład) króbek odpowiadają częstości używania w składzie poszczególnych liter. W Polsce wymiary K.d. i rozkład króbek są znormalizowane (PN/N-95009). Spotyka się jednak jeszcze K.d. różnych rozmiarów o różnym rozkładzie króbek, np. tzw. K.d. warszawska (najbardziej rozpowszechniona), poznańska i krakowska. K.d. przechowuje się w specjalnych szafach, zwanych regałami zecerskimi.
Zob. też Odsypka.
KAŚPAR Adolf (1877-1934), czes. malarz, ilustrator i grafik. Ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Pradze. Ilustrował utwory B. Nemcovej, Z. Wintera, A. Ji-raska, K. Raisa i in. Autor ilustr. dokumentarnych, obrazów folklorystycznych, historycznych i pejzaży.
J.V. Scheybal: A.K. Źwot a dilo. 1957.
KATALEKTY (gr.), dawniej używana nazwa zbioru urywków i fragmentów utworów; również zbiór drobnych, ulotnych utworów.
KATALOG ALFABETYCZNY, ułożony abe-cadłowo wg *haseł autorskich (lub haseł tytułowych dla dzieł o nie oznaczonym autorstwie). Powszechnie termin ten jest używany dla określenia *K. bibliotecznego, zawierającego w jednym układzie abecadłowym zarówno hasła autorskie, jak i hasła tytułowe. Istnieją wszakże bibl. (np. *Bibliotheque Nationale w Paryżu), które prowadzą oddzielnie K. autorski dla dzieł z ujawnionym autorem i K. anonimów dla dzieł skatalogowanych pod hasłem tytułowym. Odmienny od nich charakter posiada K. tytułów, stosowany niekiedy
1121
1122
KATALOG BIBLIOTECZNY
w *katalogach księgarskich, *bibl. powszechnych i *bibl. dla dzieci, który jest ułożony abecadlowo wg tytułów wszystkich dzieł znanych autorów, jak i wydawnictw anonimowych. K.a. rozwinął się z *indeksu alfabetycznego, sporządzanego do K. topograficznego czy działowego, który pozwalał szybciej odnaleźć poszukiwaną książkę wśród dzieł zgrupowanych rzeczowo. Z czasem indeksy te przetworzyły się w samodzielne katalogi. Decydujący wpływ na rozwój K.a. miało pojawienie się w książce XVI w. *karty tytułowej, z niezbędnymi danymi do identyfikacji druku, jak: autor, tytuł, miejsce i rok druku, nakładca i drukarz, które stanowią podstawę *opisu katalogowego. Właściwie sporządzone opisy K., ułożone wg przyjętych zasad ^szeregowania, tworząc K.a., pozwalają udzielić informacji, czy określone dzieło znajduje się w bibl. i jakie jest miejsce jego przechowania. Dopiero w XLX w. skrystalizowała się teoria, że opis katalogowy nie polega na mechanicznym odpisie tytułu, często przeładowanym nieistotnymi szczegółami, ale na wyborze tych jego elementów, które są niezbędne do rozpoznania dzieła. Instrukcja katalogowa. Do jej opracowania doprowadził postulat jednakowego sposobu sporządzania opisów katalogowych, niezależnie od redakcji karty tytułowej. Pierwszą instrukcję oprać. A. *Panizzi: 91 Rules for the compiling of the catalogue oj printed books (1841). W późniejszych instrukcjach różnych krajów wystąpiły zasadnicze różnice w wyborze hasła dla dzieł anonimowych i wydawnictw ciał zbiorowych oraz przy szeregowaniu *anonimów. Kraje anglosaskie (Cataloguing rules jor author and title entries, 2 ed. 1949), ZSRR (Jedi-nije prawiła opisanja proizwiedienij pieczati dla bibliotiecz-nych katalogów, 2 wyd. 1959) oraz Francja przyjęły zasadę katalogowania dzieł anonimowych pod pierwszym wyrazem tyt.; w szerokim zakresie stosują *autorstwo korporatywne dla wydawnictw ciał zbiorowych, a opisy katalogowe szeregują mechanicznie wg alfabetycznego porządku najpierw haseł, następnie wyrazów w tytule. Inne kraje przyjmują za hasło dla anonimów pierwszy wyraz tytułu oraz stosują autorstwo korporatywne tylko dla niektórych rodzajów wydawnictw ciał zbiorowych. Zupełnie odmiennie rozstrzyga te problemy instrukcja pruska (Instruktion jur die alphabetischen Kataloge der preussischen Bibliotheken v. 10 V 1899. 2 Ausg. 1908). Każe ona anonimy katalogować pod rzeczownikiem rządzącym lub rzeczownikowo użytym słowem nadrzędnym (substanthram regens), wydawnictwa ciał zbiorowych pod hasłem tytułowym, a w obrębie tytułu anonimu szeregować wyrazy wg zasady gramatyczno-logicznej. W Polsce pierwsze instrukcje: W. *Bo-rowy, Zasady katalogowania w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (1923) i E. *Kuntze, Zasady katalogowania
1123
Biblioteki Jagiellońskiej (1923) wyszły powielane. Drukiem ukazały się: Przepisy katalogowania w bibliotekach polskich. Projekt (Warszawa 1923); R. *Kotula, Instrukcja o katalogach alfabetycznych bibliotek naukowych (Lwów 1929); M. Łodyński, Instrukcja dla kierowników bibliotek wojskowych (W: Podręcznik bibliotekarski dla kierowników bibliotek wojskowych, 1929); Przepisy katalogowania w bibliotekach polskich. 1: Alfabetyczny katalog druków (Warszawa 1934, instrukcja obowiązująca w bibl. naukowych) ; J. *Grycz, W. Borkowska, Skrócone przepisy katalogowania alfabetycznego (Warszawa 1946, 3 wyd. 1961). Przepisy katalogowania pozostały pod wpływem instrukcji pruskiej i dopiero ostatnia, z 1946, wprowadziła zasadę katalogowania anonimów pod pierwszym wyrazem tytułu. Autorstwo korporatywne w wąskim zakresie uwzględniała jedynie instrukcja Borowego. Początkowo opracowywano instrukcje dla jednej bibl., z czasem dla bibl. całego kraju, wreszcie w XX w. przystąpiono do prób ujednolicenia zasad katalogowania alfab. w skali światowej. Akcję tę prowadzi *Między-narodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy, która w 1961 zorganizowała w Paryżu Międzynarodową Konferencję na temat zasad katalogowania. Komitet Organizacyjny Konferencji, ze stałą siedzibą w Londynie, kontynuuje jej prace przy współudziale narodowych stów. bibliotekarzy.
W. Borkowska: Katalog alfabetyczny. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. Biblioteczny katalog alfabetyczny. Materiały bi-bliogr. pod red. Z. Brasse. "Zesz. Nauk. Uniw. A. Mickiewicza w Poznaniu." Bibl. Główna. 1960,1962.
KATALOG BIBLIOTECZNY (gr. katalogos = spis, lista), spis książek, czasop. i in. pokrewnych dokumentów, znajdujących się w bibl., opisanych wg określonych zasad (*Opis katalogowy), ułożony wg określonego porządku (^Szeregowanie). W odróżnieniu od innych spisów książek (np. *bibliografii rejestrujących druki bez względu na to, gdzie one się znajdują, i wymieniających cechy wspólne dla wszystkich egzemplarzy jednego nakładu) K.b. jest spisem określonych dokumentów i wykazuje cechy indywidualne każdego egzemplarza, znajdującego się w danej bibl. K. niektórych wielkich bibl., gromadzących piśmiennictwo krajowe lub narodowe, jak np. *Bibliotheque Nationale w Paryżu czy *Deutsche Biicherei w Lipsku, mogą spełniać rolę ogólnych *bibliogr. narodowych, i odwrotnie, bibliogr. narodowe (np. "Bibliographie de la France") są jednocześnie K. takich bibl. Najwcześniejszy ślad K.b. spotykamy w starożytności na tabliczkach glinianych w Bibl. As-surbanipala w Niniwie (VII w. p.n.e.). Za pierwszy K.b. w rozumieniu zbliżonym do naszego uważa się K. Bibl. Aleksandryjskiej, tzw. pinakes w 120 księgach
1124
KATALOG BIBLIOTECZNY
sporządzone przez Kallimacha z Kyrene (*Biblioteki w starożytności). W średniowiecznych zamkniętych bibl. klasztornych czy kościelnych K.b. był raczej inwentarzem zbiorów i służył do ich kontroli i zabezpieczenia. Najstarszym K. znanym w średniowieczu jest K. bibl. klasztoru w St Gallen z połowy IX w.: Breviarium librorum de Coenobio S. Galii (^Biblioteki w średniowieczu). Wraz z rozrostem księgozbiorów (zwłaszcza od chwili pojawienia się książki drukowanej) i stopniowym udostępnianiem ich publiczności zmieniła się funkcja K.b. i jego forma. W inwentarzach bibl. zaczęto najpierw oznaczać pulpity i szafy mieszczące księgi, następnie pojawiły się *sygnatury samych książek. Były to już
Sala katalogów w Bibliotheąue Nationale w Paryżu
spisy ksiąg, uszeregowane według ich ustawienia w bibl., a więc K. topograficzne. Sporządzane następnie *indeksy alfabetyczne do K. topograficznego, czy też do spisów ksiąg ułożonych działowo, dały początek *K. alfabetycznemu. Pełnej wartości użytkowej dla czytelnika nabrały K.b. dopiero w XIX w. Wzrost społecznej roli bibl. oraz szerokie zapotrzebowanie na książkę spowodowały, że na pierwsze miejsce wśród funkcji K.b. wysunęło się zagadnienie najwszechstronniejszego uprzystępnienia zbiorów czytelnikowi. Sprecyzowały się zadania K.b., który zaczął przybierać różne formy i nazwy w zależności od tego, na jakie pytania czytelnika miał odpowiedzieć. K. alfabetyczny udziela informacji, czy bibl. posiada poszukiwane dzieło o określonym autorze i tytule lub tylko tytule oraz jakie dzieła danego autora znajdują się w bibl. Pod względem metody opracowania jest to K. formalny, ponieważ opisy katalogowe są oparte na cechach zewnętrznych dokumentu, wydawniczo--formalnych, czyli na *tytulaturze. Cechy wewnętrzne dokumentu, jego treść, stanowią podstawę opracowania K. rzeczowego, który odpowiada na pytania, jakie dzieła z danej dziedziny wiedzy lub o danym zagadnie-
niu bibl. posiada. Szereguje on opisy katalogowe poszczególnych dokumentów wg grup rzeczowych, ujętych w pewien system (*K. działowy, *K. klasowy lub *K. systematyczny), albo wg haseł przedmiotowych, określających temat dzieła, uszeregowanych alfabetycznie (*K. przedmiotowy). Bibl., w której znajduje się poszukiwane dzieło, wskazuje *K. centralny, obejmujący zbiory kilku bibl. (np. Deutscher Gesamtkatalog lub Centralny katalog bieżących czasopism zagranicznych iv bibliotekach polskich). Wszystkie te K. podają sygnaturę dokumentu, która wyznacza mu miejsce w danej bibl. Pod względem zasięgu K. rozróżniamy: K. główny i K. specjalne. K. ogólny albo główny obejmuje z reguły całość zbiorów bibl. Ułożony alfabetycznie, zawiera główne opisy katalogowe dla większości wydawnictw oraz zapisy informacyjne, kierujące do K. specjalnych, sporządzanych dla pewnego rodzaju druków (np. czasop., starych druków, rpsów), opracowanych katalogowo w odmienny sposób. Rolę K. służbowych, przeznaczonych tylko dla administracji bibl., z uproszczonymi opisami katalogowymi pełnią: K. akcesyjny (dzieła jeszcze nie opracowane, zaopatrzone jedynie w sygnaturę *akcesji) oraz K. topograficzny, uszeregowany wg sygnatur. Stanowi on uzupełnienie inwentarza przy systematycznym *ustawieniu zbiorów bibl. i służy do ich kontroli (stąd wysunięcie znaku miejsca na pierwszy plan). Przy ustawieniu wg "numerus currens" funkcję K. topograficznego spełnia inwentarz z numeracją bieżącą. Niektóre grupy zbiorów bibl. są rejestrowane wtórnie w sposób uproszczony w K. pomocniczych, bądź dla wygody personelu i użytkowników (np. księgozbiorów podręcznych), bądź dla potrzeb bibliotekarzy (np. K. kontynuacji), bądź też w celu ujawnienia druków o szczególnych cechach (np. książek z dedykacjami, zespołów o wspólnej proweniencji). Wreszcie tzw. K. dla publiczności, o charakterze selekcyjnym, ma na celu ułatwienie czytelnikom dotarcia do literatury najbardziej aktualnej. Spośród nich K. wyborowy (selekcyjny) obejmuje wybór dzieł z zasobów bibl. dostosowany dla określonych grup użytkowników (np. studentów), a K. zalecający, często z opisami katalogowymi zaopatrzonymi w *adnotacje, zawiera piśmiennictwo, na które szczególnie pragnie zwrócić się uwagę czytelnika. Te ostatnie rodzaje katalogów bywają zarówno w układzie alfabetycznym, jak i rzeczowym. Stanowią one nową formę pracy w bibl., służą tzw. czytelnictwu kierowanemu i są często stosowane w bibl. ZSRR. K. obejmujący piśmiennictwo podstawowe dla pewnych typów bibl. (szkolnych, gromadzkich itp.) i służący za wzór przy uzupełnianiu ich zbiorów nazywa się wzorcowym (*Bibliografia zalecająca). Pod względem formy zewnętrznej K.b. pierwotnie stanowił część kodeksu
1125
1126
KATALOG CENTRALNY
średniowiecznego jako spis sporządzony na jego pustych kartach. Z czasem przybrał postać odrębnej księgi lub zeszytu. Jako K. książkowy (tomowy) przetrwał do naszych czasów. Ze względu na trudność dopisywania w nim przybytków wg przyjętego porządku zastępowano go K. albumowym, złożonym z luźnych kart, umocowanych w grzbiecie. Kartki z opisami katalogowymi wsuwano do odpowiednich ramek, mieszczących się na kartach K., co pozwalało przesuwać je lub wyjmować, a całe karty wymieniać, aby w ten sposób uniknąć przepisywania K. Najbardziej rozpowszechniony obecnie jest K. kartkowy, w którym opisy katalogowe sporządzane dla każdego dzieła na oddzielnych kartkach jednakowego formatu, ułożonych w pudłach lub skrzynkach o określonym porządku, tworzą kartotekę katalogową. Kartki umocowane w klamrach metalowych, zaciskanych kluczem, dają K. klamrowy. K. kartkowy jest bardzo praktyczny ze względu na łatwość uzupełniania i wymiany kartek. Dla jak najszerszego rozpowszechniania informacji o zbiorach bibliotecznych często bibl. ogłaszają *K. drukowane, zaś dla celów propagandy książki sporządza się, głównie w bibl. powszechnych, w formie arkuszy lub kartonów zawieszanych na ścianach K. ścienne albo plakatowe. Zawierają one spisy książek o określonej tematyce.
Zob. też Elenchus, Katalog rękopisów, Inkuna-
BULISTYKA.
K. Loffler: Einfiihrung in die Katalogkunde. 1956. J. Czer-niatowicz, J. Gruszecka: Centralne katalogi. "Biul. Inst. Bi-bliogr." 1957. T. 5 nr 3. H. Roloff: Die Katalogiesierung. W: Handbuch der Bibliothekswissenschaft. Bd. 2. 1961.
KATALOG CENTRALNY obejmuje w jednym układzie abecadłowym lub rzeczowym *opisy katalogowe całości lub części zbiorów (starych druków, czasop., rpsów, kartografii) szeregu bibl. Każdy opis jest opatrzony znakiem bibl. przechowującej dany dokument. Symbol ten, lokalizując poszczególne dokumenty i ich egzemplarze, jest nieodłączną cechą K.c. Załączony do K.c. wykaz stosowanych znaków (*siglów) podaje pełne nazwy bibl. oraz ich adresy. W zależności od charakteru i rodzaju K.c. zaopatruje się je w *indeksy rzeczowe, osobowe, topograficzne itp. Głównym zadaniem K.c. jest informacja o lokalizacji dokumentów, a więc usprawnienie działalności *wypożyczalni międzybibliotecznej; ponadto może on stanowić pomoc przy uzupełnianiu zbiorów i informacji bibliogr. Rozwój K.c. datuje się od końca XIX w., gdy zaczęły powstawać K.c. krajowe, regionalne i lokalne, rejestrujące stosownie do swej nazwy zasoby biblioteczne całego kraju, regionu, okręgu lub miasta. Ze względu na zakres wykazywanych materiałów można wyróżnić K.c. ogólne, obejmujące
wszystkie dziedziny piśmiennictwa, oraz specjalne, ograniczone do jednej dziedziny lub grupy pokrewnych dziedzin wiedzy. K.c. tworzy się w postaci kartoteki lub wydaje drukiem wspólnie dla książek i czasop. lub osobno dla każdego z tych rodzajów wydawnictw. Za przykład ogólnego K.c. krajowego służyć może K.c. bibliotek amer. w Bibliotece Kongresu (*Library of Con-gress) w Waszyngtonie, obejmujący w postaci kartoteki ponad 15 000 000 kart z ok. 600 bibl. Od 1956 wpływające do niego nowe materiały są publikowane w wydawnictwie National Union Catalog-Author list, które zastąpiło wydawany dotąd katalog Bibl. Kongresu (*Ka-talog drukowany). Wysoką wartość bibliogr. miał K.c. bibliotek niem., zapoczątkowany u schyłku XIX w.; objął on w układzie alfabetycznym całość zasobów 100 bibl. i zaczął ukazywać się drukiem od 1931 pt. Gesamtkatalog der preussischen Bibliotheken (od 1936 pt. Deut-scher Gesamtkatalog). Zdołano wydać 14 t. (literę A i część B), obejmujących zasoby bibl. do 1930; nowe nabytki ogłaszano osobno pt. Berliner Titeldrucke, z *kumulacją roczną i pięcioletnią pt. Deutscher Gesamtkatalog Neue Titel. Wojna przerwała te wydawnictwa, a kartoteki uległy zniszczeniu. Najbardziej rozpowszechnione są K.c. czasopism o zakresie zarówno ogólnym, jak specjalnym. Do nowszych ogólnych należy British Union Catalogue of Periodicals, wol. 1-4, Supplement (London 1955-1960), wykazujący zasoby czasop. bibliotek ang. Przykładem specjalnego K.c. czasop., z zakresu techniki i dziedzin pokrewnych, jest czechosłowacki Soupis ci-zozemskjch periodyk technickfch a pHbuznych, 1-3 (Praha 1955-1958). K.c. regionalne rozwinęły się głównie w Stanach Zjednoczonych A.P. i w Anglii, a po drugiej wojnie światowej w NRD i NRF, gdzie zastąpiły utracony Deutscher Gesamtkatalog. K.c. lokalne, jako łatwiejsze w wykonaniu, znajdują się w wielu miastach (Leningrad, Moskwa, Londyn, Zurych, Paryż, Hamburg, Berlin i in.). Oprócz K.c. globalnych, obejmujących całość zasobów bibl., zaczęto również od końca XIX w. wydawać w postaci periodyków K.c. bieżących nabytków; wykazują one osobno druki zwarte lub czasop. Do najstarszych tego typu K.c. należą: szwedzki, duński, włoski i niemiecki; po drugiej wojnie światowej zapoczątkowano je również w ZSRR, Francji, Stanach Zjednoczonych, w Polsce i w in. krajach. Wzrastające znaczenie K.c. i ich rozwój wywołały potrzebę międzynarodowej *współpracy bibl.; wyrazem tego stało się utworzenie komisji do spraw K.c. w łonie *Międzynarodo-wej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarzy (IFLA).
W Polsce K.c. zainicjował już S.B. *Linde, lecz dopiero Bibliografia polska K. Estreichera oraz T. *Wierz-bowskiego Bibliographia Polonica XV ac XVI s. podały przy opisach sigla bibl. Właściwe K.c. powstają po
1127
1128
KATALOG DZIESIĘTNY
pierwszej wojnie światowej: zrazu niewielkie, specjalne (np. biologii, psychologii), potem ogólne o zasięgu lokalnym (Poznań, Wilno) i krajowym (Wykaz czasopism zagranicznych otrzymanych w r. 1932 przez 11 bibl. naukowych, Kraków 1932). Doniosłym dziełem zainicjowanym przez Związek Bibliotekarzy Polskich był K.c. cza-sop. zagranicznych, wykazujący całość zasobów ok. 800 bibliotek; druga wojna światowa zdezaktualizowała jednak to dzieło. Po wojnie *Biblioteka Narodowa podjęła prace nad K.c. ogólnymi o zasięgu krajowym, tworząc K.c. czasop. (poi. i obcych) oraz K.c. bieżących czasop. zagr., corocznie aktualizowany, opublikowany dla 1. 1957, 1959 z suplementem za 1. 1960-1961. Od 1958 wydaje też kwartalnik "CK. Książek ZagranicznychNowe Nabytki w Bibliotekach Polskich". Ponadto w postaci kartoteki znajduje się tu K.c. starych druków XV-XVm w. Równocześnie w innych ośrodkach powstawały w postaci kartotek lub publikacji K.c. specjalne: biologii, chemii, nauk społ.-ekonomicznych, nauk o ziemi, atlasów i map, wychowania fizycznego i in.
Zob. też Katalog drukowany.
L. Brummel: Les Catalogues collectifs. 1956. J. Czerniato-wicz: Katalogi centralne w krajach słowiańskich. "Prz. Bibl." 1960 z. 2. L. Brummel, E. Egger: Guide to imion catalogues and internationalloancenters.1961. J. Czerniatowicz, M. Szpachta: Wykaz centralnych katalogów w Polsce. 1961.
KATALOG CZASOPISM, jeden z K. specjalnych (*K. biblioteczny), obejmujący zazwyczaj *opisy katalogowe tylko wydawnictw periodycznych, w niektórych zaś bibl. również zbiorowych (*Wydawnictwo). K.cz. może obejmować bądź pełny zbiór czasop., bądź tylko jego część (np. czasop. poi., zagraniczne). Zazwyczaj K.cz. obejmuje zbiory tylko jednej bibl., często jednak występuje w postaci drukowanego *katalogu centralnego, zawierającego zbiory czasop. miasta, regionu, kraju. Opisy katalogowe czasop. sporządza się często na dwóch rodzajach kart: tytulaturowej (zawierającej dane ogólne o czasop.) oraz wyszczególniającej (opisującej poszczególne części czasop.). Niektóre bibl. używają do opisów czasop. kart formatu 75 X 170 mm. W katalogu ogólnym bibl. najczęściej umieszcza się karty informacyjne o czasop., odsyłające do K.cz.; czasem zamiast nich karty główne, niezależnie od osobnego K.cz. Układ kart w K.cz. jest najczęściej alfabetyczny. Różne instrukcje katalogowe stosują różne zasady przy katalogowaniu dalszych ciągów cz., wychodzących pod zmienionym tytułem. Jedne przyjmują dla całego ciągu tytuł pierwotny, inne ostatni, jeszcze inne osobny dla każdego ciągu (tę zasadę przyjęto na międzynarodowej konferencji w sprawach katalogowania w 1961).
KATALOG DRUKOWANY, w odróżnieniu od kartkowego, tworzącego kartotekę, jest wyd. drukiem w formie książkowej. Zwykle wykazuje zasoby jednej bibl., niekiedy obejmuje ich więcej, stając się wówczas *katalogiem centralnym. K.d. może wykazywać całość zasobów bibl., niektóre ich części bądź rodzaje. Najczęściej spotyka się osobne K.d. dla książek, czasop., rękopisów, starych druków, rzadziej map lub innych materiałów audiowizualnych. Główne zadania K.d.: maksymalne rozpowszechnienie informacji o zbiorach bibl.; zastąpienie K. kartkowych, zajmujących dużo miejsca, podręczną formą woluminu; zapewnienie czytelnego i poprawnego *opisu oraz możność spożytkowania tego w postaci pociętych kartek do dowolnej liczby kartotek bibliotecznych lub bibliógr. Wobec tych zalet K.d. nie jest formą przestarzałą, przeciwnie, zyskuje coraz więcej zwolenników. K.d. zaczęto publikować już w XVI w.; rozpowszechniły się one w XVIII w., a w XIX w. powstały największe: Bibl. Muzeum Brytyjskiego (Catalogue of the printed books in the Library of the British Museum. London 1900-1905, nowe wyd. 1930); Bibl. Narodowej w Paryżu (Catalogue giniral des \ivres imprimis de la Bibliotheque Nationale. Paris 1896) i Bibl. Kongresu w Waszyngtonie (A Catalog of books represented by Library of Congress printed cards. Washington 1942-1946 i kontynuacje). Ostatnio wydany został w 263 tomach katalog British Museum, rejestrujący ponad 4000000 książek w niemal wszystkich językach świata. Ze względu na olbrzymie rozmiary K. te nabrały znaczenia międzynarodowego.
Zob. też Katalog centralny, Katalog rękopisów.
KATALOG DZIAŁOWY, typ K. rzeczowego (*K. biblioteczny), grupującego, opisy książek i in. dokumentów w obrębie klas pierwszego rzędu (działów). K.dz. nie stosuje podziałów dalszych stopni tak jak *K. systematyczny. Działy są często logicznie współrzędne i zwykle następują po sobie w kolejności logicznej. Ze względów praktycznych K.dz. odstępuje nieraz od powyższych zasad. Ilość działów, zależna od ich zakresu treściowego, uwarunkowana w praktyce charakterem bibl., wielkością i rodzajem zbiorów, waha się zazwyczaj od kilkunastu do ponad dwudziestu. Opisy katalogowe w obrębie działów uszeregowane są abecadłowo, chronologicznie lub przedmiotowo. K.dz., łatwy w budowie, prowadzeniu i użytkowaniu, jest najprostszym rodzajem K. rzeczowego i bywa stosowany jako główny K. rzeczowy w mniejszych bibl.
H. Sawoniak: Klasyfikacja i katalog rzeczowy. 1961.
KATALOG DZIESIĘTNY zob. KATALOG SYSTEMATYCZNY.
1129
1130
KATALOG KLASOWY
KATALOG KLASOWY, jeden z K. rzeczowych, grupujący *opisy dzieł w obrębie szerszych lub węższych treściowo grup rzeczowych, ułożonych wg abecadła ich nazw, bez względu na rodzaj zachodzących między nimi zależności logicznych. Poszczególne grupy (klasy piśmiennictwa) mogą być między sobą powiązane odpowiednimi odsyłaczami. K.k. można traktować jako abecadłową odmianę *K. działowego.
KATALOG KRZYŻOWY jednoczy w jednym szeregu abecadłowym *opisy katalogowe *K. bibliotecznego kilku typów, najczęściej *K. alfabetycznego i *K. przedmiotowego. Dla ułatwienia orientacji poszczególne typy haseł (zwłaszcza przedmiotowych) wyróżnia się często graficznie (np. odmiennym *krojem czcionki, innym rodzajem *pisma drukarskiego). K.k. dominuje zwłaszcza w bibl. amer. jako tzw. K. słownikowy (dictionary catalog). W razie zbiegu jednobrzmiących haseł odmiennego typu uwzględnia się tam przy *sze-regowaniu najpierw nazwy osobowe (odpowiadające zarówno hasłom K. alfabetycznego, jak i przedmiotowego), dalej analogiczne nazwy geograficzne, potem pozostałe hasła przedmiotowe, wreszcie hasła tytułowe. W większych bibl. amer. zarysowuje się obecnie tendencja do rozbicia K. słownikowego na bardziej przejrzyste dla czytelnika jego podstawowe części składowe: K. alfabetyczny autorski, K. tytułowy i K. przedmiotowy.
A.C. Cuttner: Rules for a dictionary catalog. 1904. Filing mUs for the dictionary catahgs of the Library of Congress. 1956.
KATALOG KSIĘGARSKI, spis książek będących aktualnie w handlu księgarskim. Jest on ważnym źródłem informacji oraz *reklamy i propagandy księg. Ze względu na zawartość, układ treści i przeznaczenie dzielą się K.k. na antykwarskie, aukcyjne, składowe i wydawnicze. Do tej grupy zalicza się też czasem K. wypożyczalni, o ile były one prowadzone przy księgarniach i opierały się w głównej mierze na asortymencie księgarni. Nie zalicza się natomiast do tej kategorii K. numizmatycznych, zbiorów sztuki i in. przedmiotów handlu księgarskiego w dawnych czasach. K. antykwarski, spis z ceną książek oferowanych przez określony *anty-kwariat. Często zawiera szczegółowy opis niektórych pozycji, stopień ich rzadkości i cechy szczególne (oprawa, ilustr., rodzaj papieru, znaki własnościowe). K. te, szczególnie niem. i holend., odznaczają się wytwornym drukiem i świetną szatą graficzną. W formie drukowanej lub powielanej wydają je niemal wszystkie polskie antykwariaty. Niektóre antykwariaty nadawały swoim K. formę ciągłą przez numerowanie lub wydawanie ich w formie czasop. ("Mól Książkowy", "Szpargały", "Miesięcznik Antykwarski", "Kwartalnik Anty-
kwarski", "Wiadomości Antykwarskie"). Częstotliwość ukazywania się tych K. była różnorodna, nie zawsze odpowiadająca tytułowi. Najlepsze K. antykwarskie wydawali J. *Giejsztor i H. *Wilder. K. aukcyjny, odmiana K. antykwarskiego, podaje ceny wywoławcze każdego druku czy rpsu wystawionego na licytację (*aukcję). Wydawany bywa zwykle po nabyciu przez antykwariat większego księgozbioru prywatnego o dużych walorach bibliofilskich. K. składowy, wykaz książek znajdujących się na składzie w księgarni, hurtowni lub sieci księ-
Mćfct RstĄieeK nowonabylych Nr. 9-12 10 3 4 Rok Ul.
ól Książkowy
olja\ .Filoiosj* Ua-
W dahzfm c-.-i;<: wydamy :-ŚŚ aesttępHjąee Uftltt\<>ql fachowe' ftisic GografjH Podróże". .Hislorja *2tu
Strona tytułowa katalogu antykwarskiego
garskiej. W codziennej pracy stanowi dla księgarza rodzaj bibliogr. bieżącej produkcji wydawniczej. Zwykle wydawany corocznie z uwzględnieniem wszelkich zmian, uzupełnień i poprawek, jakie udaje się redakcji wnieść dzięki informacjom z terenu. K. wydawniczy albo księgarski, wykaz książek ogłoszonych przez wydawnictwo lub księgarnię nakładową. K. takie mają różnorodny format, kształt i formę zewnętrzną, od pros-
1131
1132
KATALOG RĘKOPISÓW
pektu, ulotki reklamowej, zakładki z krótką informacją
0 książce, do obszernego wykazu, stanowiącego przegląd osiągnięć edytorskich wydawnictwa w określonym terminie.
Zob. też Bibliografia księgarska.
KATALOG PRZEDMIOTOWY, typ K. rzeczowego, grupujący *opisy katalogowe wg abecadłowo ułożonych tzw. haseł przedmiotowych, określających zawartość treściową opisywanych dzieł. K.p., w przeciwieństwie do *K. systematycznego, skupia tematy, rozprasza natomiast ujęcia dzieł (np. piśmiennictwo dotyczące Łodzi bez względu na ujęcie historyczne, ekonomiczne, geograficzne itp. K.p. zbierze pod hasłem Łódź; piśmiennictwo z zakresu fizyki, skupione w K. systematycznym pod tą dyscypliną naukową, K.p. rozproszy między różne tematy, jak Akustyka, Mechanika, Optyka, Promieniowanie itp.). Hasło przedmiotowe, umieszczone w nagłówku karty katalogowej, nosi nazwę nagłówka przedmiotowego. W skład prostego hasła przedni, wchodzi wyłącznie sam temat (np. samolot); hasło przedni, złożone składa się z tematu i stosownej liczby określ-ników, oddzielonych od tematu umownym znakiem graficznym (np. Język polski gramatyka). Temat to nazwa określająca przedmiot dzieła (temat przedm.) bądź dziedzinę wiedzy (temat klasowy), bądź też jego formę piśmienniczą czy wydawniczą (temat formalny). Wśród tematów przedmiotowych wyróżnia się tematy osobowe (nazwy osób, rodów itp.) oraz tematy geograficzne i topograficzne (nazwy krajów, miast itp.). Określniki stosuje się, gdy sam temat nie dość jasno określa zawartość dzieła. Wyróżnia się: określniki rzeczowe (np. Malarstwo technika); geograficzne
1 chronologiczne (np. Rolnictwo historia Polska XVIII w.); formalne (np. Geografia słownik). Jeśli tematem jest nazwa złożona (wielowyrazowa), to na pierwsze miejsce wysuwa się jej część najważniejszą znaczeniowo, nawet wówczas kiedy nie jest ona rzeczownikiem (np. Stare druki). W razie potrzeby stosuje się inwersję, przestawienie (np. Łatwopalne materiały zamiast Materiały łatwopalne). Opisy katalogowe z i-dentycznymi hasłami przedm. szereguje się wg dat wyd. druków, wysuwając najczęściej na czoło druki najnowsze. Narzędziem ułatwiającym prowadzenie K.p. jest słownik tematów (nieraz drukowany), pozwalający na zachowanie konsekwencji w stosowaniu przyjętej terminologii i służący czytelnikom do wstępnej orientacji w układzie K.p. Zawiera on również stosowne odsyłacze, torujące drogę poszukiwań w K.p. Wyróżnia się odsyłacze całkowite, wskazujące, które z wyrażeń sy-nonimicznych, bliskoznacznych lub zbyt szczegółowych uznane zostały jako temat w danym K.p. (np. Chemia
rolnicza zob. Agrochemia, Czerń anilinowa zob. Far-biarstwo), oraz odsyłacze uzupełniające (systematyczne i porównawcze), które przy jakimkolwiek obszerniejszym haśle wymieniają podporządkowane mu zagadnienia szczegółowe lub pokrewne tematy współrzędne (np. Pieniądz zob. też Cena a Dewaluacja; Dewizy). Słownik tematów reguluje stronę formalno-techniczną pracy w K.p.; jej strona merytoryczna (ocena przydatności informacyjnej materiałów wpływających do K.p. i dobór stosowanych haseł przedm.) zależy od zespołu opracowującego K.p. Dla bibl. o charakterze ogólnym najracjonalniej jest stosować centralne opracowanie określonych wydawnictw, zwłaszcza wpływów z *egzempla-rza obowiązkowego. Bibl. specjalne i różnego typu ośrodki dokumentacyjne wymagają w tym zakresie, ze względu na swe szczególne zadania, oddzielnej obsługi. Ś K.p. ukształtował się jako samoistny, niezależny od K. systematycznego, typ *K. rzeczowego dopiero w czasach nowszych (XIX i XX w.) w ścisłym związku z procesem rozpowszechnienia oświaty i demokratyzacji urządzeń bibl. Katalog ten ma bowiem w pierwszym rzędzie obsługiwać szerokie kręgi tych czytelników, którzy szukają doraźnej odpowiedzi na pytanie: czy i jakie prace na określony temat można znaleźć w danej bibl. Temu zadaniu odpowiada przede wszystkim K.p. typu wyszczególniającego, który w przeciwieństwie do K.p. typu uogólniającego nie odsyła nigdy od terminów zbyt szczegółowych do terminów ogólniejszych (jak np. Czerń anilinowa zob. Farbiarstwo). Metodę dokładnego wyszczególniania i oznaczania tematyki dokumentów przejęły i udoskonaliły w czasach najnowszych różne centralne ośrodki dokumentacyjne, dostarczające doraźnych informacji bibliogr., głównie na użytek techniki i przemysłu. W Polsce z większych bibl. prowadzą K.p. *bibl. uniwersyteckie w Warszawie i Łodzi oraz *Bibl. Gdańska PAN. Teoretykiem i inicjatorem K.p. w Polsce był A. *Łysakowski. Zob. też Tezaurus.
A. Łysakowski: Katalog przedmiotowy. Cz. 1: Teoria. 1928. A. Łysakowski: Katalog przedmiotowy. Podręcznik. 1946. J. Kossonoga: Słownik tematów dla bibliografij i katalogów w układzie przedmiotowym. 1956. ŚŚ J. Kossonoga: Katalog przedmio~ towy. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. J. Drtina: Der Schlag-wortkatalog. 1961.
KATALOG RĘKOPISÓW, wykaz jednostek rękopiśmiennych, opracowanych wg przyjętych zasad (*Zbiory specjalne), ułożony w określonym porządku, udostępnia czytelnikowi ich zawartość i ułatwia odnalezienie poszukiwanych materiałów źródłowych. Trudności tego zadania wynikają z bardzo rozmaitego składu i formy jednostek rękopiśmiennych. Poza informacjami, jakie podaje *katalog alfabetyczny dzieł drukowanych
1133
1134
KATALOG RĘKOPISÓW
(nazwisko autora, tytuł i cechy wydawnicze), opracowanie katalogowe rpsów musi przede wszystkim udostępniać jego treść. Każdy rps jest bowiem niepowtarzalnym egzemplarzem i nawet w przypadku dzieła jednolitego treściowo (utworu literackiego lub pracy naukowej) trzeba ustalić jego kompletność i stosunek do ostatecznej redakcji tekstu. Większość rpsów zawiera teksty różnych autorów i zbiory materiałów o różnym charakterze; dlatego w K.r. nie można zastosować układu alfabetycznego wg nazwisk autorów lub tytułów dzieł. Najczęściej stosuje się układ inwentarzowy (w porządku sygnatur) lub układ działowy. K.r. może obejmować całość lub część jednego zbioru, grupy zbiorów (lub bibl.), a także gromadzić opisy rpsów wybranych z różnych zbiorów wg określonego kryterium. Przykładem tego ostatniego typu K.r. są publikowane katalogi spuścizn literackich, obejmujące rpsy jednego pisarza, znajdujące się w różnych zbiorach. Ta forma K.r. jest ostatnio rozpowszechniona w ZSRR. Głównymi elementami opisu katalogowego rpsów są: sygnatura zbioru, ogólny tytuł rpsu, spis jego zawartości, dane o języku i czasie powstania, informacje o pochodzeniu, stosunku do oryginału, wreszcie opis zewnętrzny i informacje bibliogr. o publikacji części lub całości tekstu. Rpsy średniowieczne zawierają najczęściej wiele różnych tekstów. K. takich rpsów pomija ogólny tytuł rpsu, za to każdy odrębny tekst jest opisany z podaniem *incipitu i *explicitu oraz kart, na których się znajduje, w kolejności występowania w *kodeksie. Przy opisie cech zewnętrznych rpsu średniowiecznego podaje się dokładne wskazówki bibliologiczne o rodzaju ^materiału pisarskiego, *znakach wodnych papieru (filigranach), liczbie *składek i kart w składkach, typie *pisma i jego układzie graficznym oraz zdobieniach (*numinacjach). Rozbudowany jest również opis *oprawy. Opis rpsów nowożytnych z XVI-XVm w. jest także skomplikowany, gdyż często mamy do czynienia z księgami różnorodnych wpisów. Obok odpisów listów, mów, wierszy okolicznościowych, utworów literackich występują często przepisy medyczne, gospodarskie, notatki rodzinne itp. W tym wypadku również dopiero opisanie każdego pojedynczego tekstu udostępnia zawartość rpsu. Poszczególne pozycje rpsu są zwykle grupowane w opisie wg swych rodzajów, niezależnie od kolejności występowania w księdze. Dokładnego opisu zawartości wymagają także zbiory korespondencji, dokumentów życia i działalności osoby, drobnych utworów literackich i artykułów. Bardzo istotną pomocą w odnalezieniu potrzebnych użytkownikom tekstów w K.r. są skorowidze (indeksy) bądź krzyżowe, bądź grupujące pokrewne typy haseł, a więc nazwiska osób, tytuły czasop., nazwy instytucji i organizacji, nazwy geograficzne itp. Aby umożliwić odszukanie potrzebnych materiałów z różnych punktów widzenia, stosuje się również skoro-
widze rzeczowe, chronologiczne, incipitów itp. Opracowanie K.r. wymaga wielkiego nakładu czasu i pracy, dlatego często zamiast nich publikuje się inwentarze rpsów, które ograniczają się do podania sygnatury, krótkiego opisu zewnętrznego i ogólnego tytułu, a zawartość korespondencji czy zbioru rozmaitych tekstów podają tylko w dowolnym wyborze.
Dzieje. Pierwszym znanym K.r., opracowanym dla potrzeb nauki, jest K. benedyktyna francuskiego Bernarda de Montfaucon, Bibliotheca bibliothecarum manuscriptorum nova (T. 1-2,1739); ma on charakter *K. centralnegoJObec-nie w każdym kraju wszystkie większe zbiory publikują K.r., obejmujące niekiedy całe grupy bibliotek (np. wychodzący we Francji od 1849 Catalogue gćneral des manus-crits des bibliotheąues de France). W teorii i praktyce opracowywania K.r. istnieją dwie tendencje: jedni kładą nacisk na dokładność i szczegółowość opisów, inni na możliwie szybkie opracowanie i opublikowanie K. zbioru rpsów. Specjalnie opracowane instrukcje, przewidujące różne wypadki i typy opisywanych rpsów, mają na celu ujednolicenie opisu, potrzebne szczególnie przy tworzeniu K. centralnych.
W Polsce jako najwcześniejszy K.r. o znaczeniu naukowym można wymienić dzieło J.D. *Janockiego: Specimen catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Zaluscianae (Drezno 1752). Z nowszych K. do najpoważniejszych należą K.r. Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego W. *Wisło-ckiego (Kraków 1877-1881; kontynuowany jako Inwentarz, 1938, 1962, 1963), K.r. Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich W. *Kętrzyńskiego (T. 1-3, Lwów 1881-1898; kontynuacja: Inwentarz, t. 13, Wrocław 1949-1966); Catalogus codicum manuscriptorum Musei Princ. Czar-toryski Cracoviensis, t. 1 w oprać. J. *Korzeniowskiego (Kraków 1887-1893), t. 2 S. Kutrzeby (Kraków 1908-1913) oraz K.r. Biblioteki Narodowej. T. 1-3: Zbiory Bibl. Raperswilskiej i Zbiory Batignolskie, oprać. A. *Lewak i H. Więckowska (Warszawa 1929-1938); t. 4 Rękopisy 2667-3000 i 7001-7200, 1955; t. 6 Rpsy 6001-6600, 1963; t. 5 Rpsy 5001-6000, 1966. Pierwszą próbę ujednolicenia metody katalogowania stanowiły Wskazówki do katalogowania rękopisów w zbiorach bibliotecznych, wyd. przez Polską Akademię Umiejętności (Kraków 1935). W 1. 1950-1951 zostały przygotowane Wytyczne opracowania rękopisów w bibliotekach polskich w oprać. B. *Horodyskiego i H. Więc-kowskiej. Wydało je Min. Kultury i Sztuki jako obowiązującą instrukcję ramową (Wrocław 1955). W ostatnich latach prawie wszystkie bibl. posiadające większe zbiory rękopiśmienne publikują K.r. o ujednoliconej w głównych zarysach formie. Największym osiągnięciem w tej dziedzinie jest Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Kórnickiej J. Zatheya (Wrocław 1963). Dotychczas nie przystąpiono do opracowania K. centralnego *zbiorów
1135
1136
KATALOGOWANIE
rękopiśmiennych w Polsce, chociaż już w 1936 na *Zjeździe Bibliotekarzy Polskich w Warszawie K. Buczek stawiał ten postulat.
Zob. też Inwentarz rękopisów, Zbiory rękopisów.
KATALOG RZECZOWY zob. KATALOG BIBLIOTECZNY.
KATALOG SŁOWNIKOWY zob. KATALOG KRZYŻOWY.
KATALOG SYSTEMATYCZNY, typ K. rzeczowego, grupujący opisy książek i in. dokumentów w obrębie działów naczelnych, poddzialów i klas dalszych stopni, z zachowaniem pomiędzy nimi określonego porządku i wzajemnej łączności. K.s. należy do K. najstarszych historycznie. Już w starożytności i średniowieczu znane było grupowanie książek wg treści. Rozwój K.s. rozpoczęty w dobie Oświecenia, przybrał na sile w XIX, a zwłaszcza XX w. K.s. pełni zadania informacyjne, ujawniając zbiory wg dziedzin wiedzy i zagadnień; dydaktyczno-wychowawcze, wprowadzając użytkownika w świat klasyfikacji dokumentów i wysuwając na czoło zagadnienia aktualne naukowo, społecznie i politycznie. Jest również pomocą w racjonalnym uzupełnianiu zasobów bibl., a przy rzeczowym *ustawieniu zbiorów bibl. może pełnić jednocześnie funkcje K. topograficznego. Sporządzenie i prowadzenie K.s. wymaga oparcia na schemacie klasyfikacyjnym. Opracowanie dobrego schematu jest trudne, stąd wiele bibl. przejmuje lub dostosowuje do swych potrzeb ogólnie znane systemy klasyfikacyjne, które czasem znajdują od-
Katalog systematyczny w Bibliotece Jagiellońskiej
zwierciedlenie w nazwie K. (np. K. dziesiętny, oparty na *klasyfikacji dziesiętnej). Ze względu na zakres wyróżnia się K.s. ogólne i specjalne. K.s. może objąć całość lub część zbiorów bibl. Na strukturę K.s. składają się następujące
elementy: układ działów naczelnych i klas dalszych stopni, *poddziały wspólne, znakowanie, odsyłacze, indeks. Metodyka klasyfikowania dokumentów zbliżona jest we wszystkich K.s. *Jednostkę katalogową tworzy w K.s. każdy dokument stanowiący określoną całość piśmienniczą, treściową. Klasyfikowanie opiera się na treści dokumentu i dokonuje się przy pomocy tablic klasyfikacyjnych (*Klasyfikacja), nanosząc na *kartę katalogową i książkę znak klasyfikacyjny (*Znakowanie), czyli symbol, złożony z cyfr, liter lub ich połączenia. Karty katalogowe o identycznych (nieraz) symbolach grupuje się ręcznie lub mechanicznie i oddziela od grup przynależnych do innych klas kartami przewodnimi (rozdzielczymi), zaopatrywanymi w ten sam znak klasyfikacyjny oraz jego słowne znaczenie. W obrębie klas *szeregowanie kart kat. jest najczęściej abecadłowe, chronologiczne lub przedmiotowe. Dla powiązania rozproszonych a pokrewnych zagadnień stosuje się odsyłacze międzydziałowe, całkowite lub uzupełniające. Niezbędną częścią składową K.s. jest *indeks przedmiotowy. Prowadzenie K.s. wymaga stałej kontroli, melioracji, nieraz reklasyfikacji. Ułatwieniem są centralnie drukowane karty katalogowe, zaopatrywane w symbole klasyfikacyjne (np. klasyfikacji dziesiętnej). W wielu krajach wiążą się z tym tendencje do zaprowadzenia jednolicie obowiązującego systemu K.s. oraz większej normalizacji i mechanizacji prac. W wielkich bibl. K.s. stanowi zwykle odrębną komórkę organizacyjną. W Polsce z większych bibl. prowadzą K.s.: *bibl. uniwersyteckie w Krakowie, Poznaniu, Toruniu i Wrocławiu; *Bibl. Narodowa i Bibl. Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie, *Bibl. Śląska w Katowicach oraz Ossolineum we Wrocławiu.
Z.N. Ambarcumjan: Sistematiczeskij katalog. 1954. H. Sawoniak: Klasyfikacja. Katalog rzeczowy. 1961.
KATALOG TOPOGRAFICZNY zob. KATALOG BIBLIOTECZNY.
KATALOG WZORCOWY zob. BIBLIOGRAFIA ZALECAJĄCA.
KATALOG ZBIORÓW SPECJALNYCH zob. ZBIORY SPECJALNE W BIBLIOTECE, INKU-NABULISTYKA, KATALOG RĘKOPISÓW.
KATALOGOWANIE, sporządzanie *opisów katalogowych zgodnie z obowiązującą instrukcją w celu utworzenia *katalogu bibliotecznego. K. polega na wyborze tych elementów z *tytulatury dzieła, które są niezbędne dla jego identyfikacji, oraz na podaniu ich na *karcie katalogowej w sposób zwięzły i dokładny. Aby sprostać zadaniom katalogu, który powinien być sprawnym narzędziem
1137
1138
KATARZYNA II
pracy dla użytkowników oraz ośrodków informacyjnych, K. musi się opierać na wszechstronnej znajomości *źródeł bibliogr. i biograficznych, dzięki którym katalogujący może uzupełnić, ewentualnie sprostować dane nieścisłe, błędne lub fikcyjne, umieszczone na karcie tytułowej. W zależności od rodzaju katalogu, dla którego sporządza się opisy katalogowe, K. może być: pełne podające wszystkie elementy opisu w sposób szczegółowy; skrócone uwzględniające tylko elementy najważniejsze; centralne polegające bądź na opracowaniu katalogu centralnego, bądź na sporządzaniu kart katalogowych, najczęściej drukowanych przez jedną instytucję na użytek innych bibliotek. K. centralne literatury bieżącej prowadzi *Library of Congress, w Polsce *Bibl. Narodowa; analityczne polegające na sporządzaniu opisów dla druków niesamoistnych wydawniczo (artykułów w czasop. i wydawnictwach zbiorowych).
Zob. też Zbiory specjalne w bibliotece.
KATARZYNA H (1729-1796), caryca Rosji. Za rządów K. nastąpił w Rosji w 1. 1760-1790 wzrost produkcji książkowej i rozwój bibliofilstwa. K. zbierała głównie książki fr.; nabyła bibl. Woltera i Diderota.
KATARZYNA de Medicis (1519-1589), królowa fr., żona Henryka II. Popierała rozwój sztuk i nauk. Zgromadzona przez nią bibl. liczyła ok. 5000 tomów rpsów i druków w j. gr., łac, wł., fr., hebr. i arab. Księgozbiór K. znajduje się obecnie w *Bibliotheque Nationale.
KATEDRALIS (cathedralis), zawodowy, często świecki *pisarz, *iluminator i *introligator *książek rękopiśmiennych w późnym średniowieczu.
KATOWICE
Biblioteki. Pierwsze bibl. poi. na Górnym Śląsku powstawały w końcu XIX w. przy różnych organizacjach narodowo-społecznych (np. Tow. Czytelń Ludowych zorganizowało w 1. 1880-1906 w pow. katowickim 28 bibl.). Były to typowe bibl. oświatowe, przeznaczone dla ludu górnośląskiego, a mające na celu krzewienie j. poi. i umacnianie poczucia narodowego. Po pierwszej wojnie światowej większość bibl. górnośląskich skupiała się w K. (które były miastem dopiero od 1865). Jakkolwiek przodującymi były tu wówczas bibl. o charakterze humanistycznym (Śląska Biblioteka Publiczna, Biblioteka Wyższego Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych, Instytutu Pedagogicznego, Państwowego Konserwatorium Muzycznego, Towarzystwa Czytelń Ludowych), w wyniku warunków gospodarczych główną rolę grały w nich zbiory z zakresu nauk ekonomicznych i społecznych. Rozkwit przemysłu na Śląsku po drugiej wojnie światowej spotęgował jeszcze
tę hegemonię techniki nad humanistyką. Wg danych Informatora o bibliotekach w PRL (1961) w K. były 43 większe bibl. (bez szkolnych i małych oświatowych), w tym 15 humanistycznych i 28 technicznych. Wśród humanistycznych Ś poza największą *Biblioteką Śląską do przodujących należą bibl.: Wyższej Szkoły Ekonomicznej (reaktywowana w 1950, pocz. sięga 1936), Wyższej Szkoły Pedagogicznej (1950), Wyższej Szkoły Muzycznej (zorganizowanej w 1945 w oparciu o zasoby swej poprzedniczki Biblioteki Państwowego Konserwatorium Muzycznego) oraz Pedagogiczna Wojewódzka, kontynuacja Biblioteki Instytutu Pedagogicznego. Specjalne zadania spełnia Biblioteka Międzywojewódzkiej Szkoły Partyjnej (1951). Cenne zbiory z zakresu teatraliów, w tym ok. 3000 sztuk teatralnych w rpsie, posiada Biblioteka Teatru im. S. Wyspiańskiego, która przejęła zbiory Bibl. Teatru Lwowskiego. Wśród bibl. technicznych naczelne miejsce zajmuje Główna Biblioteka Branżowa Resortu Górnictwa. Bibl. fachowe istnieją niemal przy wszystkich centralnych zarządach przemysłów, kopalniach i hutach, przy biurach projektów, zakładach przemysłowych i energetycznych. Poważną bibl. posiada Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych i Katowicki Oddział NOT. Bardzo specjalny zbiór znajduje się w Bibliotece Planetarium i Obserwatorium Astronomicznego w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku, powstałej w 1955 w oparciu o zbiory zakupione przez prof. Banachiewicza i Kordylewskiego. Biblioteka Miejska (1945), połączona w 1. 1954-1958 z Biblioteką Wojewódzką, posiada w mieście 22 filie, rozmieszczone we wszystkich dzielnicach Wielkich K. Wśród bibl. oświatowych ważną rolę spełnia Bibl. Pałacu Młodzieży i huty Baildon, która posiada bibl. fachową, istniejącą od 1917.
Księgarstwo i drukarstwo. Od poł. XIX w. K. należały do najpoważniejszych ośrodków księgarsko-wy-dawniczych na Górnym Śląsku. Zał. w 1867 firma G. Si-winna posiadała księgarnię, wydawnictwo oraz drukarnię; rozwijała działalność nakładową także w zakresie druków poi. i wydawała wiele czasop. Przemianowana na sp. akc. w 1921, istniała do 1944. W 1889 powstała, jako oddział bytomskiego "Katolika", najstarsza poi. księgarnia i wydawnictwo "Górnoślązak". Intensywny rozwój księgarstwa poi. nastąpił po 1920, kiedy powstały: filia łódzkiej księgarni K. *Fiszera (1922), księgarnia Tadeusza Mikul-skiego (1925), firma "Pap", Księgarnia Katolicka (1925) oraz Księgarnia Polska (1922), która podjęła inicjatywę zorganizowania księgarstwa na Górnym Śląsku, zakładając liczne filie, m. in. w Królewskiej Hucie i Mysłowicach. Księgarnia Polska została zlikwidowana w 1928. Firma K. Fiszera (istniejąca do 1932), której organizatorem i pierwszym kierownikiem był W. Pfeiffer, stanowiła centralę księgarską na Górny Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie.
1139
1140
KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE
Do 1939 największe znaczenie miała księgarnia T. Mikul-skiego oraz Księgarnia Katolicka. Rozwój ruchu wydawniczego i księgarskiego na Śląsku w okresie międzywojennym spowodował w następstwie wzrost ilości drukarń i ich koncentrację w większych ośrodkach przemysłowych i kulturalnych. Najpoważniejszym z nich stały się K., gdzie w 1937 istniało 29 drukarń, m. in. Polonia, Katolicka i Śląska, zatrudniające powyżej 100 pracowników. Po drugiej wojnie światowej zostało w K. 13 drukarń. W 1. 1945 i 1946 Zarząd Państwowych Zakładów Graficznych przeprowadził na Śląsku, m. in. i w K., koncentrację drukarń zniszczonych przez działania wojenne i poniemieckich.
KAULBACH Wilhelm von (1805-1874), niem. malarz i ilustrator, reprezentant sztuki monachijskiej, uczeń *Corneliusa. Wielki rozgłos zdobyły jego ilustr. satyryczne do dzieła Das Narrenhaus (1835). Ilustrował też Schillera tzw. wyd. kieszonkowe (1839-1840, 24 ilustr.) oraz Goethego Reinecke Fuchs (1840-1845).
KAYSER Christian Gottlob (1782-1857), księgarz lipski (1824-1831), znany przede wszystkim z działalności bibliograficznej. Rozpoczął ją jako kontynuator zainicjowanej przez W. *Heinsiusa bibliografii niem. produkcji wydawniczej od 1700 pt. Allgemeines Biicher-Lexikon..., wydając t. 6 i 7 jej uzupełnień za 1816-1821 i 1821-1827. Widząc jej niedostatki opracował analogiczne dzieło o innym zasięgu chronologicznym pt. Vollstandiges Bucher-Lexi~ con... wydane w sześciu tomach w 1834-1836, które objęło okres 1750-1832. K. starał się osiągnąć większy stopień dokładności w opisach niż Heinsius; opracował też indeks sy-stematyczno-przedmiotowy (wyd. w 1838) dla całości spisu. Bibliografia K. miała dalsze uzupełnienia, pozbawiona jednak była przez wiele lat indeksów rzeczowych. Okresy 1833-1840 (t. 7 i 8) oraz 1841-1846 (t. 9 i 10) opracował jeszcze sam K. Dalsze tomy, stale ulepszane, wychodziły co kilka lat. Od okresu 1891-1894 zaopatrywano je znowu w indeksy rzeczowe (przedmiotowe). Ostatnie tomy 35 i 36 objęły lata 1907-1910.
KAZANIA GNIEŹNIEŃSKIE, zabytek j. poi. ze schyłku XIV w., zachowany w rpsie Biblioteki Kapituły Metropolitalnej w Gnieźnie. Kodeks zawiera 103 kazania łac. i 10 poi. (pięć dłuższych i pięć krótszych), z tego cztery na pocz. i sześć na końcu. Są tu cztery na Boże Narodzenie, dwa o św. Janie Ewangeliście oraz po jednym o św. Janie Chrzcicielu, Magdalenie, Wawrzyńcu i Bartłomieju. Jako tekst literacki K.g. są ciekawe ze Śwzględu na zawarte w nich elementy legendarne, apokryficzne, anegdotyczne, etnograficzne i obyczajowe. Autor (wg nie-
których badaczy dwoi autorów) nie jest znany, pewne właściwości języka wskazują na jego wielkopolskie pochodzenie.
KG. Podobizna, transliteracja, transkrypcja. Wyd. S. Vrtel-Wierczyński. 1953.
Pierwsza strona Kazań gnieźnieńskich
KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE, najstarszy zabytek prozy poi., zachowany we fragm. na 18 skrawkach pergaminu. Odkrycia ich dokonał w 1890 Aleksander Briickner, badając w Bibliotece Publicznej w Petersburgu rpsy poi. W jednym z nich zauważył, że do zabezpieczenia papierowych *składek przed naciskiem wiązań oprawy "średniowieczny introligator użył pergaminowych pasków zapisanych tekstem w j. poi. Po wypruciu pasków i złożeniu ich w całość okazało się, że 13 z nich tworzy jedną podwójną kartę, zaś pięć pozostałych dolną część drugiej. Format pojedynczych kart wynosi 17,5 X 11,5 cm. Pismo K. jest minuskułą gotycką (*Pismo gotyckie) z poł. XIV w. Tekst jest częściowo uszkodzony przez poobcinanie brzegów. W sumie obie karty zawierają fragmenty sześciu kazań poi. (na dzień św. Michała, Mikołaja, na Boże Narodzenie, Trzech Króli i NMP Gromnicznej) oraz jedno ka-
1141
EWoK 38
1142
KAZANIE
zanie w całości (o św. Katarzynie). Tekst K. skomponowany został b. starannie; wykazuje znaczne walory artystyczne. Analiza treści i języka pozwala przyjąć, że pierwowzór K. pochodzi z końca XIII w., a odnalezione fragm. są jego późniejszym odpisem. Rps, w którym odnaleziono K.ś., powstał w pierwszej poł. XV w. i pochodził z klasztoru świętokrzyskiego. Bliższe badania wykazały jednak, że znalazł się on tam dopiero po 1459, poprzednio zaś był w Leżajsku. Ponieważ kościół leżajski od początku XV w. należał do bożogrobców z Miechowa, tam prawdopo-
Ś
Fragment Kazali świętokrzyskich
dobnie K.ś. zostały użyte na makulaturę, a być może i tam napisane. W pocz. XIX w. kodeks zawierający w oprawie K.ś. dostał się do Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i z jej zbiorami wywieziony został w 1833 do Petersburga. W 1925 K.ś. wróciły do Polski i znajdują się w zbiorach Biblioteki Narodowej.
Kazania tzw. Świętokrzyskie. Wyd. J. Łoi i Wł. Semkowicz. 1934.
KAZANIE miało już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa dwa zasadnicze typy: poświęcone wykładowi Pisma św. (homilia) oraz K. tematyczne (sermo). Stosując inne kryteria podziału można wyróżnić K. dogmatyczne i moralizujące, K. do ludu, klasztorne, uniwersyteckie, do kleru. Dzieje przedreformacyjnego kaznodziejstwa katolickiego dzielą się na trzy okresy. W pierwszym z nich, patrystycznym (do ok. 600), najwybitniejszymi autorami (głównie homilii) byli: Augustyn, Ambroży, Leon W., Grzegorz W. Wzorowano się na kaznodziejstwie gr., później ogromny wpływ miała twórczość Augustyna. W drugim okresie (ok. 600-1100) nastąpił upadek kaznodziejstwa; pewne ożywienie w czasach karolińskich przyniosło kilka opracowań wyborów homilii Ojców Kościoła tzw. *ho-miliarzy (najpopularniejszy zestawił Paweł Diakon). Ogólny Śwzrost poziomu kultury od ok. 1100, a także ruch reformatorski, wyprawy krzyżowe, nowe herezje itd. spowodowały gwałtowny rozwój kaznodziejstwa. K. głosili prócz bpów coraz częściej księża i zakonnicy (od XIII w. zwłaszcza dominikanie i franciszkanie). Na Zachodzie od XIV w. można mówić o regularnym głoszeniu K. w niedziele i święta we wszystkich kościołach parafialnych. Kaznodziejstwo zerwało w dużej mierze z patrystyczną tradycją homilii na rzecz K. tematycznego o ścisłej budowie wypracowanej przez scholastyczne podręczniki (artes praedicandi). Zgodnie z regułą K. rozpoczynał zawsze temat (-werset biblijny), który w dalszej części zostawał podzielony na trzy (zwykle) punkty, w części zasadniczej następowało omówienie każdego punktu. W XV w. przy utrzymującej się obfitej produkcji K. obniżył się ich poziom. K. średniowieczne występują w rpsach zwykle w cyklach, np. K. niedzielne (sermones de tempore), postne, świąteczne, maryjne itp. Cykle K. typu homilii noszą nazwę *postylli. Z K. tego okresu w rpsach poi. najczęściej występują zbiory Jakuba de Voragine, Konrada z Brundelsheimu (Soccus), Piotra de Palude (Thesaurus novus), Konrada Waldhausena, Jana Herolta (Discipulus). K. wygłaszano w średniowieczu z reguły w j. narodowym, po łac. tylko do zakonników, kleru i studentów, spisywano je natomiast najczęściej po łac.
W Polsce wygłaszano regularnie K. od XV w. Piśmiennictwo kaznodziejskie zaczęło się w Polsce rozwijać dość późno. Pierwszymi zbiorami K. łac. są Sermones de tempore i Sermones de sanctis dominikanina *Peregryna z Opola, napisane w Raciborzu 1297-1304. Z końca XTV w. pochodzą K. bożogrobca miechowskiego Stanisława Stójki i Henryka (Honoriusza), kantora przemyskiego. Rozkwit kaznodziejstwa poi. w XV w. był przede wszystkim zasługą profesorów i wychowanków Akademii Krakowskiej. Długą popularnością cieszyły się K. Peregryna z Opola, Mikołaja z Błonia i Jakuba z Paradyża, wyd. drukiem jeszcze w końcu XV w. Z K. zapisanych w j. poi. zachowały się ze
1143
1144
KETTERYZACJA ZBIORÓW
średniowiecza tylko *K. świętokrzyskie, *K. gnieźnieńskie i kilka luźnych z XV w.
KEENE Charles Samuel (1823-1891), ang. rysownik i rytownik. Był karykaturzystą "Puncha" w 1. 1851-1890. Ilustr. K. zamieszczały również magazyny "Once a Week" i "Illustrated London News". Znakomity rysownik i wybitny satyryk swe karykatury w "Punchu" zaopatrywał w skomponowane przez siebie krótkie teksty, cenione za ich dowcip. Ilustrował również książki, wśród których wymienić należy Mb Caudles Curtcin lectures (1866), gdzie znalazły się najlepsze ilustr.
KEFFER Heinrich (zjn. 1473/1474), czeladnik w drukarni *Gutenberga, świadczący po jego stronie w sporze z J.*Fustem. K. współpracował z Gutenbergem też w jego drugiej oficynie, a w 1459 opuścił Moguncję. Obecnie przypisuje się mu wydrukowanie w 1459-1460 w Barnber-gu Biblii 36-wierszowej nakładem tamtejszych kanoników katedralnych. Według dawniejszych przypuszczeń wykonawcą jej miał być Gutenberg lub *Pfister. Z Bam-bergu przeniósł się K. do Norymbergi i począwszy od 1467/1468 poprowadził wspólnie z J. *Sensenschmidtem pierwszą tamtejszą drukarnię. W 1473 wydrukowali obaj Pantheologię Reinera de Pisis, w której nazwali się "in-dustriosos impressorie artis magistros" (najzręczniejszymi mistrzami sztuki drukarskiej).
F. Geldner: Die Buchdrucker im alten Bamberg 1458/59 bis 1519. 1964.
KEGEL zob. STOPIEŃ PISMA.
KELLER: 1. Ambrosius z Augsburga, drukarz i introligator czynny w Essenwein, od 1460 w Erfurcie, a w 1. 1479-1500 w Augsburgu. Używał 31 różnych *tłoków na 52 znanych dziś woluminach. Niektóre swoje oprawy sygnował tłokiem imiennym "brosi Keller". Jedna z nich, sygnowana jego imieniem i nazwiskiem z bibl. Milicha w Zgorzelcu, znajduje się dziś w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. 2. Jan Tobiasz (zm. 1727), księgarz poznański od 1674. Jako bibliopola występował od 1680. Prowadził ożywiony handel z Warszawą i Gdańskiem, brał czynny udział w życiu miejskim. Nakładem K. ukazały się m. in.: w 1695, w drukarni Akademii Lubrańskiego, Augustyna Kołudzkiego: Promp-łuarium Regni Poloniae ac Magni Ducatus Lituaniae..., zaś w 1712 opuścił prasę nieznanej tłoczni Kalendarz świąt rocznych na rok 1713, na którego karcie tytułowej odbito: "W Poznaniu, u Jana Tobiasza Kellera Bibliopole, w Rynku pod trzema Królami". Introligatorem, pełniącym wie-lekroć funkcję starszego złączonego bractwa introligatorskiego był jego syn Jan (zm. 1743), który przejął księgarnię
po ojcu, tworząc w ten sposób silne przedsiębiorstwo introligatorsko-księgarskie. 3. Friedrich Gottlob, (1816-1895), Saksończyk, wynalazca metody otrzymywania *ścieru drzewnego, pierwszej o znaczeniu technicznym namiastki masy szmacianej. *Ścierak skonstruowany przez K. w 1843 był poruszany ręcznie, dopiero fabryka w Bu-dziszynie wprowadziła napęd mechaniczny. Pierwszy papier gazetowy z uzyskanego wg metody K. ścieru z dodatkiem trzeciej części włókien szmacianych wyprodukowano w 1845.
KELMSCOTT PRESS zob. MORRIS Willianu
KEMPINI Szymon, podpisujący się także na swych drukach Kernpinius lub Kempinski, drukował w Krakowie w 1. 1601-1615. Wydał w tym czasie 65 dziś znanych, druków, między nimi Arystotelesa Politykę (1144 stron folio), Paprockiego Herby rycerstwa polskiego, Walerego Maxima O dziejach i powieściach pamięci godnych, Sprengera Mht na czarownice oraz utwór wierszowany Walentego Rozdzieńskiego Officina Ferraria abo Huta y Warsztat z Kuźniami szlachetnego dzieła Żelaznego, wyd. w 1612, w którym po raz pierwszy w literaturze poi. została przedstawione hutnictwo i górnictwo na Śląsku.
KERVER Thielman (zm. 1522), pochodzący z Koblencji drukarz, potem nakładca paryski. Działalność drukarską rozpoczął w 1497 wydając Horae intemeratae virginis secundum usum Romanum; współpracowali z nim Georges Wolff ijean Philippi. K. specjalizował się w wydawaniu livres d'heures, często zdobionych sztychami Wolffa. Wydał on także szereg dzieł autorów klasycznych i humanistów. Po śmierci K. drukarnię prowadziła jego żona Jolanta, a potem syn Thielman II (1529-1557) i wnuk Jacques Thielman (zm. 1583).
A. Claudin: Histoire de Vimprimerie en France mi XV etXVIs.T.2.\
KETTERYZACJA ZBIORÓW, system znakowania książek wg tablic oprać, przez bibliotekarza amer. CA. *Cuttera, stosowany przy alfabetycznym i systejna-tyczno-alf. *ustawieniu zbiorów, rozpowszechniony przede wszystkim w St. Zjednoczonych A.P. i ZSRR. Tablice
1145
1146.
KĘDZIERSKI
autorskie Cuttera (^Klasyfikacja Cuttera) zawierają ułożone w porządku alfabetycznym pierwsze sylaby wszystkich możliwych w j. ang. nazwisk autorów, oznaczone kolejnymi cyframi. Początkowa litera nazwiska i cyfra odpowiadająca wg tablic pierwszej sylabie danego nazwiska stanowią znak autorski, który dla dzieła anonimowego jest ustalony wg pierwszej sylaby tytułu. *Sygnatura dzieła przy ustawieniu systematyczno-alfabe-tycznym składa się z symbolu działu i umieszczonego pod nim znaku autorskiego, np. B. 52 dla książki: Banach S., Rachunek różniczkowy. Tablice Cuttera wymagają przystosowania do właściwości każdego języka. K. mechanizuje w dużej mierze prace przy ustawianiu zbiorów.
CA. Cutter: Three figurę order table. 1901.
KĘDZIERSKI Apoloniusz (pseud. Gorysz; 1861-1939), malarz, ilustrator, krytyk artystyczny. Studiował u Józefa Brandta w Oroasku i w Warszawie u *Gersona i A. ^Kamieńskiego oraz w Monachium. Twórczość K. rozwijała się pod wpływem sztuki impresjonizmu. Współpracował z czasop. warszawskimi, m. in. z "Tygodnikiem Ilustrowanym" w 1. 1830-1887 i "Światem" w 1930, wykonując rys. do drzeworytów. Zilustrował Chłopów W. Reymonta (1928, 20 barwnych wkładek).
KĘTRZYŃSKI: 1. Stanisław(1876-1950),historyk, bibliotekarz, archiwista. Syn Wojciecha, w 1. 1904-1911 był dyrektorem Biblioteki Ordynacji Krasińskich w Warszawie (^Biblioteki fundicyjn;). Opracował katalog alfabetyczny i inwentarz Bibl., wprowadził ustawienie wg formatów i statystykę frekwencji. Sporządził inwentarz rpsów, który stał się podstawą dla drukowanego katalogu F. *Pułaskiego Opis 815 rękopisów Biblioteki Ordynacji KranAskich (Warszawa 1915). W 1. 1919/1920 sprawował ur-:ąd dyrektora Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Od 1920 jako prof. Uniwersytetu Warszawskiego wykładał historię średniowieczną i nauki pomocnicze historii. Należał (1903-1909) do *Tow. Biblioteki Publicznej w Warszawie. 2. Wojciech (1838-1918), historyk, bibliotekarz. Studiował w Królewcu. W 1. 1853-1870 był bibliotekarzem *Biblioteki Kórnickiej, gdzie uporządkował i skatalogował zbiory, pracując jednocześnie przy redagowaniu 9 i 10 t. *"Actów Tomicianów". W 1. 1871-1873 pracował w Wałczu u Zygmunta Dzia-łowskiego, porządkując jego prywatny księgozbiór. W 1873 został sekretarzem naukowym, w 1874 kustoszem, awl. 1876-1918 dyrektorem *Zakładu Naród. im. Ossolińskich we Lwowie. Pod jego kierunkiem bibl. powiększyła się dwukrotnie, ożywiła się wymiana dubletów i wydawnictw własnych Zakładu, rozbudowano dział czasop. zagranicznych, rozwinęło się na szeroką skalę czytelnictwo,
wykształcono kadry stypendystów. Stała penetracja archiwów i bibl. nie tylko wzbogaciła zbiory Ossolineum wieloma cennymi nabytkami, ale pogłębiła archiwalno-bibliogr. wiadomości i umiejętności K. Jako konserwator zabytków roztaczał K. urzędową opiekę nad zbiorami prywatnymi w Galicji Wschodniej. Opublikował wiele prac, m. in. Katalog rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (t. 1-3, Lwów 1881-1898); Biblioteka Wiktora Baworowskiego we Lwowie ("Teka Konserwatorska" 1897); Spis rękopisów odnoszących się do rzeczy polskich w bibliotekach gdańskich ("Sprawozdanie z czynności ZNiO za r. 1895"). Wydał: Monumenta Poloniae Historica (t. 3-6, 1878-1893), Kodeks tyniecki (1875) i in. Badając nazewnictwo, heraldykę i genealogię Mazurów przyczynił się do ich repolonizacji. PSBXa.
KHAROŚTHI zob. PISMO INDYJSKIE.
KICIŃSKl Brano (1797-1844), dziennikarz, wydawca, tłumacz, literat. W 1816 z jego inicjatywy zaczął wychodzić "Pamiętnik Lwowski". Dwa lata później w Warszawie przystąpił do samodzielnego wydawania pism rozrywkowych i politycznych. Były to: redagowana z Teodorem Morawskim "Gazeta Codzienna Narodowa i Obca" (1 X 1818-1 VII 1819), zamknięta przez cenzurę i zastąpiona nieperiodyczną "Kroniką Drugiej Połowy Roku 1819" (1 VII-14 VII 1819), po zawieszeniu której zaczął wychodzić "Orzeł Biały" (12 IX 1819-30 IX 1820); "Tygodnik Polski i Zagraniczny" redagowany z Józefem Brykczyńskim, przemianowany w 1821 na "Wandę" (1818-1823) z satyrycznym dodatkiem "Pot-pourri" i "Momus" Alojzego Żółkowskiego. Ostatnim periodykiem K. był dziennik "Kurier Warszawski" odprzedany wraz z drukarnią L. Dmuszewskiemu. K. związany był z kaliską opozycją liberalną i związkami tajnymi, pisma jego miały charakter postępowy. Wydawane starannie, z ilustr., na pięknym papierze, ładną czcionką, odegrały dużą rolę w rozwoju czasopiśmiennictwa tego okresu.
PSB XII.
KIELCE
Drukarstwo. W 1818 z inicjatywy Wincentego Sto-kowskiego i Ignacego Balintha powstała w K. pierwsza drukarnia, której właścicielem był Jan Nepomucen Wo-dziczko. Drukowano w niej "Dziennik Urzędowy Woj. Krak.", "Cyrkularz" i drobne teksty potrzebne miejscowym szkołom i urzędom. W 1826 oficyna przeszła w posiadanie Wincentego i Marianny Stokowskich, a gdy w 1845 utworzono gub. radomską, ich syn Wincenty młodszy przeniósł połowę drukarni z K. do Radomia. Tu po 20 latach sprzedał ją Janowi Kantemu Trzebiń-
1147
1148
KIELISIŃSKI
skiemu. Oficynę kielecką odstąpiła Stokowska w 1854 Edwardowi Kolakowskiemu. W niej drukowano od 1870 "Gazetę Kielecką", której tłoczenie przejęła w 1878 zał. rok wcześniej drukarnia Michała Żelichowskiego. Ros. "Dziennik Gubernialny" i druki urzędowe tłoczyła natomiast rządowa Drukarnia Gubernialna. W 1887 założył nową oficynę Stanisław Świecki; do 1939 prowadził ją jego syn Włodzimierz. Na pocz. XX w. miały K. 7 drukarń i liczba ich stale wzrastała. W 1912 adwokat Piotr Frycz i ziemianin Władysław Piotrowski założyli drukarnię, przejętą w 1917 przez Jana Leskiego, jej dotychczasowego kier. techn. W tej oficynie tłoczcno krótkotrwały "Kurier Kielecki". Dużym zakładem była drukarnia diecezjalna "Jedność", zał. w 1918, a pracująca na maszynach zlikwidowanej oficyny krak. "Czasu". Jej kierownikiem w 1. 1945-1949 był A. *Półtawski. Po nacjonalizacji przemysłu poligr. w 1949. zaczęła pracować w K. Drukarnia RSW "Prasa", tłocząc "Słowo Ludu". Obecnie centralnym przedsiębiorstwem poligraficznym są Kieleckie Zakłady Graficzne.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Do pocz. XIX w. sprzedażą książek w K. trudniły się sklepy tzw. korzenne. Pierwszym stałym księgarzem był prawdopodobnie G. *Zalcsztajn (Saltzsztejn), który ok. 1838 otrzymaCzezwole-nie na założenie firmy w K. i prowadził niemal wyłączną sprzedaż nowych książek poi. oraz wypożyczalnię. Istniejąca ok. 1843 druga księgarnia, Arona Szenfelda (książki poi., ros. i dzieła antykwaryczne), została zlikwidowana w 1844. Przed 1856 powstała księgarnia (wraz z wypożyczalnią) Leona Możdżeńskiego, która prosperowała jeszcze po 1892. W 1857 księgarnię i wypożyczalnię założył młody antykwariusz Michał Goldhar, który z biegiem czasu rozpoczął także działalność wydawniczą (m. in. "Pamiętnik Kielecki", 1870-1871; W. Siarkowski Groby Kościoła N. Marii Panny, 1872). Wynikiem konkurencji obu firm było lepsze zaopatrzenie K. w nowości wydawnicze. W następnych latach powstały dalsze księgarnie: M. Rosenblatta (od 1870 lub wcześniej), Leona i Spółki (także skład nut) oraz Jakuba Bemskiego (od 1891).W 1905 działały firmy: M. Perelmana (dawniej Goldhar), K. Naramowskiego, S. Rzędowskiego, "Mariawity", Goldwassera i Saula Rosenblatta. W 1920 w Związku Księgarzy Polskich było zarejestrowanych pięć księgarń kieleckich (wszystkie pierwszej kategorii): "Jedności", W. Kalinowskiego, Leona i Sp., L. Ptaszyńskiej i J. Ungera (syna Gracjana), od 1911 prowadzona przez Michalinę Ungerową. W 1926 prócz wymienionych było jeszcze dziewięć, m. in. A. Szwedow-skiego i braci Werników. W 1948 K. miały dziewięć księgarń, m. in. *Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik", Księgarnię Świętokrzyską Chłopskiej Spółdzielni Wydawniczej oraz wspomnianą już "Jedność". Obecnie działa tu sieć księgarń *Domu Książki.
KIELISIŃSKI Kajetan Wincenty (1808-1849), rysownik, rytownik, ilustrator, bibliotekarz. W 1. 1829-1830 studiował na Uniwersytecie Warszawskim architekturę oraz rysunek u prof. J. *Piwarskiego. Brał udział w powstaniu listopadowym. W 1834 został kustoszem zbiorów G. *Pawlikowskiego w Medyce. W 1839 przyjął ofiarowane jnu przez T. *Działyńskiego stanowisko bibliotekarza w Oleszycach, a następnie w Kórniku (1840). Obowiązki zawodowe nie zahamowały twórczości artystycznej K.; przerwało ją na krótko powstanie 1848, w którym artysta uczestniczył. Współpracując z Działyń-skim w jego akcji wydawniczej, mającej na celu utrwalenie najstarszych zabytków poi. kultury, wykonał K. w rysunku i akwaforcie kolekcję rzadkich pieczęci do Zbioru praw litewskich 1388-1529 (1841). Ilustrował także: J.J. Li-pińskiego Piosnki ludu wielkopolskiego (1842), wykonał okładki i winiety w drzeworycie do W. Pola Pieśni o ziemi naszej (1843). Na prośbę wydawcy lwowskiego J. *Mili-
Swiefiia! Świetna, jak mv>l ima Któi.j h,i[< hme Boy i bitwa! V.tysta, święta, j;k modlitwa 1'r/nl skonaniem o
1149
1150
KIERMASZ KSIĄŻKI
kowskiego ozdobił wyd. w 1844 Rozmaite pisma L. Kępińskiego stalorytowymi ilustr., winietami i ozdorJną obwódką, obejmującą kolumny druku. Wykonał ok. 20 ekslibrisów akwafortowych, w tym jedyny poi. ekslibris dla zbiorów kartograficznych. W 1832 wydał rysunkowy album Monety i medale polskie. Akwaforty K. zostały wydane już po jego śmierci przez *Żupańskiego w Poznaniu (dwa albumv, 1849 i 1853).
A. Banach: Polska książka ilustrowana 1800-19UO. iy5y. W. Cichowicz, J. Orańska: Wielkopolska w grafice K.W.K. 1953.
KIERMASZ KSIĄŻKI, okresowa czy okolicznościowa sprzedaż książek na centralnych placach lub ulicach, prowadzona ze stoisk, stolików czy specjalnych kiosków, a nawet ruchomych punktów sprzedaży, czyli tzw. *biblio-busów. K.k. posiada z reguły bogatą oprawę dekoracyjną, teren K. jest zradiofonizowany, a program uzupełnia szereg atrakcyjnych form *reklamy i propagandy, jak udział znanych pisarzy (podpisywanie książek), występy estradowe połączone z błyskawicznymi konkursami czytelniczymi itp. K.k. zazwyczaj jest poprzedzony informacją prasową o miejscu, czasie i programie imprezy.
Zob. też Dni książki.
Kiermasz książek w Bydgoszczy
KIESZEŃ KSI\ŻKI, trójkątny kawałek płótna lub papieru, przyklejony w dolnym prawym rogu trzeciej strony okładki, przeznaczony do przechowywania map, ilustracji, tabel itp.; mniejsza kieszonka (w lewym dolnym rogu drugiej lub trzeciej strony okładki) w oprawie bibliotecznej służy do przechowywania kart książki.
Zob. też Papiernie w polsce.
KIJAWTY (pow. Gołdap)
Papiernie. Powstałe tu w XVIII w. dwa młyny papiernicze (1734, 1785), należące aż do 1871 do znanej
w Prusach rodziny papierników Zieserów, wytwarzały papier początkowo w ośmiu (1744), a następnie w dwunastu (1756) gatunkach. Był on wysyłany do Królewca, Grodna, Wilna i in. miast poi. W XIX w. zainstalowano tu dwie *maszyny papiernicze (pierwsza w 1843). W 1858 były już czynne 4 kotły parowe i 19 holendrów oraz pracowało 195 robotników. Po licytacji w 1871 obie papiernie przeszły na własność banku, zaś od 1910 w ręce prywatne. Zał. w 1875 fabryka celulozy wyparła z czasem produkcję papieru. Fabryka istniała do 1944.
KILIAN, augsburska rodzina rytowników i wydawców XVI-XVin w.: 1. Lucas (1579-1637), syn Bartho-lomausa I i najwybitniejszy rytownik w całej rodzinie; obok Aegidiusa Sadelera pierwszy znaczniejszy grafik reprodukcyjny w Niemczech. Przejął technikę miedziorytu od grafików niderl. za pośrednictwem swego ojczyma
1 nauczyciela D. *Custosa. Ważne są jego prace ornamentalne i portrety, np. Newę ABC Biichlein (1627), oraz liczne karty tyt. Z Dominikiem Custosem i bratem Wolfgangiem wykonał liczne ilustr. do Fuggerorum et Fuggerarum... ima-gines(l wyd. D. Custos, 1593, karta tyt., herby, 127 portr.;
2 wyd. 1618; 3 wyd. 1619; 4 1620), natomiast samodzielnie ilustrował Stadtpflegerbuch: Icones Omnium Perillustr... Duwwirum... (1615, 2 wyd. 1624, karta tyt. i 15 portr.; do 3-go wyd. z 1657 dodane portrety rylca Wolfganga, Bartholomausa i Philippa Kilianów). 2. Wolfgang (1581-1661), brat Lucasa, drugi syn Bartholomausa I, rytownik i wydawca, uczeń D. Custosa. Technika jego prac jest bliska ryc. brata Lucasa. Ilustrował botaniczne dzieło B. Beslera Hortus Eystettensis... (1613), Genealogia Sereniss. Boiariae Ducum... Genealogia (1 wyd. D. Custos, 1605, tytuł i 9 portr.; 2 wyd. 1620, w swojej oficynie, 10 portr.), Sereniss. Austriae Ducum... (1623, w swojej oficynie, karta tyt., 42 portr., 8 tabl. z herbami), Vita saneti Ignatii Loyolae (1622, 100 miedzior.), oraz liczne karty tyt. 3. Philipp (1628-1693), syn i uczeń Wolfganga, rytownik, głównie portrecista. Technika jego prac jest bliska ryc. brata Bartholomausa, z którym ilustrował Sandrarta Teutsche Academie (kilka ilustr., w tym karta tyt. z portr. Sandrarta). Samodzielnie wykonał G.M. Vischera Steyrisches Schlosser-buch oraz Historia coelestis complectens obseruationes Tycho Brahe, cum comment. Lucii Barretti (Augsburg 1666, liczne ilustr. i 2 frontispisy). Razem z ojcem wykonał 14 portretów do Corona duodecim Caesarum ex domo austriaca... (Wien 1654). 4. Bartholomaus II (1630-1696), syn i uczeń Wolfganga. W Paryżu jako uczeń F. Poilly'ego przyswoił sobie technikę fr. miedziorytu w typie Edelin-cka i Nanteuile'a. Wykonał ilustr. do Calendarium Annale Benedictinum (ok. 120 miedzior. wg różnych artystów) oraz karty tyt. 5. Georg Christoph (1709-1781), syn i uczeń Georga Paula, grafik, głównie portrecista. Stoso-
1151
1152
KLASYCY MARKSIZMU WYDANIA
wał miedzioryt i mezzotintę. Kult antyku i działalność Winckelmanna były bodźcem do zilustrowania Barbaulta Monumenta Romae Antiauae (Augsburg 1767, 60 tabl.), Vorstellung der Baalbekischen Altertiimer... (1769, 6 tabl.) i Ch.G. Murra Abbildung der Gemalde und Altertiimer... Herkulanum... (8 części; 5 wyd. za życia artysty z 1. 1777-1781 zawiera ponad 400 tabl.), Allgemeines Kunstlerlexicon oder Lebensbeschreibung 223 beriihm. Kunstler... (1797, 223 portr.). 6. Philipp Andreas (1714-1759), młodszy syn Georga Paula i jego uczeń, malarz i rytownik. Uczeń P.M. Preisslera w Norymberdze, od którego przejął technikę bliską współczesnym fr. miedziorytnikom. Ilustrował Biblię obrazkową Starego i Nowego Testamentu Picturae chałcographicae historiarum Veteris Testamenti... (130 mie-dzior. wg dzieł różnych artystów). Współpracował z J.J. Scheuchzerem przy Physica sacra (Augsburg i Ulm 1731/1735), Europae speculum (Augsburg M. Engelbrecht ok. 1736/1737), ponadto przy ilustrowaniu dzieła o galerii drezdeńskiej Recueil d'estampes d'aprh les tableaux orig. de la Galerie roy. (1753) oraz dzieła o galerii ze zbiorów Briihla (1754).
KILIMAN Jan Krzysztof, introligator bibl. króla Stanisława Augusta i bibl. Szkoły Rycerskiej w Warszawie (od czerwca 1777 do 1794, tj. do końca istnienia Szkoły). Otrzymał od króla serwitoriat 8 VII 1774. Najpiękniejsze oprawy królewskie z szerokim koronkowym obramowaniem, ozdobione pośrodku *superekslibrisem króla, zachowały się w zbiorach Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie oraz w Bibliotece Muzeum Narodowego w Krakowie. Książki z bibl. Szkoły Rycerskiej otrzymywały oprawę w półskórek ("en demi veau") z rogami skórzanymi i złoceniami oraz złoconym napisem na grzbiecie. Niektóre oprawiano w tekturę oraz w dość gruby niebieski papier ("modo rustico"). Oprawiał także książki dla magnatów, m. in. dla I. *Potockiego. Wszystkie książki o trwałej oprawie zaopatrywano w *ekslibris. Z K. współpracowali J.K. Stichel i I.J. Stosnowski.
KINKULKIN Szewel (ok. 1810-1908), antykwariusz wileński. Przypuszczalnie był synem bukinisty wileńskiego Berka, którego W. Syrokomla uwiecznił w swym wierszu Księgarz uliczny. K. prowadził początkowo jak i ojciec uliczną sprzedaż książek, a następnie mały sklep z książkami, którego stałymi klientami byli m. in. wybitni pisarze poi. Za działalność niepodległościową był dwukrotnie aresztowany przez władze carskie. Od 1870 prowadził nadal swój antykwariat, który po jego śmierci przejął syn Szloma(zm. 1917).
KIRCHNER Ernst Ludwig (1880-1938), niem. malarz, rzeźbiarz i grafik uprawiający drzeworyt, litografię
i akwafortę. Z wykształcenia architekt, jako malarz był samoukiem. Wspólnie z K. Schmidt-Rottluftem, Bleylem i E. Heckelem był założycielem w 1905 w Dreźnie ugrupowania "Die Briicke". Od 1911 czynny w Berlinie. W 1912 założył wspólnie z *Pechsteinem "Muim Institut" (Moderner Unterricht in Malerei). W 1917 osiadł w Szwajcarii. Ulegał wpływom niem. drzeworytu XV i XVI w. oraz prymitywnej rzeźby murzyńskiej. Jego dorobek w dziedzinie grafiki obejmuje ok. 1500 ryc, w tym szereg serii graficznych i ilustr. książkowych. Projektował ilustr. drzeworytowe do A. von Chamissa Peter Schlemihls wun-dersame Geschichte (1915-1916), A. Doblina Das Stiftsfrdulein und der Tod (1920), J. Bossharta Neben der Heerstrasse (1923), G. Heyma Umbra vitae (1924, 47 drzew.).
E. Benezit: Dictionnaire critiąue et documentaire... T. 5. 1956. H. Vollmer: Allgem. Lexikon... des bild. Kunstler. III. 1956.
KIRKOR Adam Honory (pseud. Jan ze Śliwina; 1818-1886), historyk, wydawca i właściciel drukarni w Wilnie. Wydawca "Teki Wileńskiej" (1857-1858), członek wielu tow. naukowych. W 1. 1860-1863 redagował, wydawał i drukował we własnej drukarni "Kurier Wileński". W 1867 założył i wydawał w Petersburgu pismo ros. "Nowoje Wremia". Od 1871 zamieszkał w Krakowie. Ważniejsze jego prace: Przechadzki po Wilnie (1856), Litwa i Ruś pod względem historycznym i archeologicznym (1871) i Skarbiec katedry wileńskiej. Prócz tego wydał Śpiewnik Wiktora Każanskiego (1843), Pamiętniki umysłowe (t. 1-3, 1845) oraz 5 zesz. "Redagosty". Ponadto z jego oficyny w Wilnie wyszło wiele książek naukowych, powieści i różnych druków urzędowych.
M. Brensztein: A.H.K., wydawca, redaktor i właściciel dru- Ś karni od 1834-1867.1930.
KLAMRA KATALOGOWA zob. SPRZĘT BIBLIOTECZNY.
KLASA PAPIERU zob. KLASYFIKACJA PAPIERU.
KLASYCY MARKSIZMU WYDANIA. Dzieła Karola Marksa, Fryderyka Engelsa i W.I. Lenina, uznanych za klasyków marksizmu, są tłumaczone na setki języków. Pierwszą próbą ułożenia możliwie pełnego spisu najważniejszych opublikowanych prac Marksa było sporządzone przez Engelsa w 1892 zestawienie do swojego artykułu Marks, Karl Heinrich, wydrukowanego w "Hand-worterbuch der Staatswissenschaften". Spis ten zawiera 23 pozycje. Mniej więcej w tym samym czasie (1889-1892) sporządził Engels spis prac własnych, zawierający 16 pozycji oraz wykaz napisanych przezeń przedmów do prac Marksa i swoich. Od tego czasu wyrosła już obszerna
1153
1154
KLASYCY MARKSIZMU WYDANIA
Das KapHai
Kritik der j>olitis*lioii Oekonomie.
Karl Marx.
i. Oer Produktionftprocftss de* Kap?t*ł
Hamburg
V.-l!:tl \im <łttl> M
Pierwsze wydanie Kapitału Marksa
literatura poświęcona bibliografii ich prac. Jedyna dotąd w j. poi. bibliografia wyd. przez Bibliotekę Narodową w 1953, cenna wprawdzie, dziś jest już niewystarczająca, gdyż brak w niej dorobku ostatniego piętnastolecia. Zawiera dane o pierwodrukach i kolejnych wydaniach poszczególnych prac w przekładzie poi. Najważniejsze etapy publikowania puścizny Marksa i Engelsa: 1901-1902 Franz Mehring wydał w Stuttgarcie trzy tomy Gesammełte Schriften von Karl Marx und Friedrich Engels, 1841-1850. Jak tytuł wskazuje, zbiór obejmuje tylko prace z wczesnego okresu działalności. 1905-1910 Karol Kautsky wydal w Stuttgarcie w trzech tomach (czterech częściach) Marksa Theorien iiber den Mehrwert {Teorie wartości dodatkowej t. IV Kapitału). 1913Edward Bernstein i August Bebel wydali czterotomowy zbiór korespondencji między Marksem i Engelsem. 1917
Dawid Riazanow wydał w Stuttgarcie w dwóch tomach Gesammełte Schriften von Karl Marx und Friedrich Engels, 1852 bis 1862 do zbioru tego weszły głównie korespondencje Marksa i Engelsa do "New York Daily Tribune", odzwierciedlające ich poglądy na najważniejsze wydarzenia w Europie lat 50-tych ubiegłego wieku. Dopiero po Rewolucji Październikowej powstała możliwość pełnego wydania dzieł Marksa i Engelsa, na co Lenin nalegał już na pocz. lat 20-tych. W 1924 zostały podjęte odpowiednie uchwały przez XIII Zjazd RKP(b) oraz V Kongres Międzynarodówki Komunistycznej. Przystąpiono wtedy w Niemczech do wydania dzieł wszystkich Marksa i Engelsa w języku oryginału pt. Marx-Engels, Gesamtausgabe (MEGA). Miało to być wydanie kompletne typu akademickiego. Pierwszy tom ukazał się w 1927 dla uczczenia dziesięciolecia Rewolucji Październikowej. Według planu cała edycja składała się z czterech działów: Dział I (ok. 171.) miał zawierać wszystkie prace historyczne, filozoficzne i ekonomiczne oprócz Kapitału; Dział II (ok. 13 t.) Kapitał oraz wszystkie związane z tym nie opublikowane za życia Marksa i Engelsa rpsy; Dział III (10 t.) Korespondencja; Dział IV kilka tomów skorowidzów. Dojście Hitlera do władzy uniemożliwiło dalsze prace, tak więc ukazało się siedem tomów z Działu I, cztery tomy z Działu II (korespondencja między Marksem i Engelsem) oraz tom specjalny (Sonderband) zawierający Engelsa Anty-Diihring i Dialektykę przyrody. Ten ostatni był już wydany w 1935 w Moskwie, na 40-lecie śmierci Fryderyka Engelsa. W 1. 1928-1946 zrealizowano w ZSRR pierwsze wyd. ros. w 29 t. Tom 20 tego wyd., do którego miały wejść Teorie wartości dodatkowej (w trzech częściach) nie ukazał się. W 1. 1955-1966 ukazało się w ZSRR drugie wyd. ros. w 39 tomach. Tomy 27-29 zawierają korespondencję między Marksem i Engelsem oraz ich listy do osób trzecich. Nie jest to wydanie pełne, akademickie, lecz najbogatsze ze wszystkich dotąd wydanych. Pierwsze wyd. ros. zawierało ok. 4500 prac i listów; wyd. drugie 5500, z tego ok. 4000 listów, z których ponad 200 opublikowano po raz pierwszy. "W najbliższych latach ma się ukazać szereg tomów uzupełniających. Jako nie numerowany wydano, pod nazwą Iz rannich proizwiedienij, tom zawierający młodzieńcze prace Marksa i Engelsa. W 1. 1957-1968 Instytut Marksizmu-Leninizmu przy KC SED w Berlinie zrealizował w NRD pierwsze wyd. niem. (w 39 tomach i dwóch tomach uzupełniających), wzorowane z nieznacznymi odchyleniami na drugim wyd. ros. Instytuty Marksizmu-Leninizmu w Moskwie i Berlinie prowadzą obecnie prace przygotowawcze nad wznowieniem MEGA. Polska należy do krajów, gdzie najwcześniej zaczęto tłumaczyć i wydawać prace Marksa i Engelsa. Już w 1844 warszawski "Przegląd Naukowy" pismo, w którego redagowaniu brał udział Edward Dembowski Ś drukował
1555
1156
KLASYCY MARKSIZMU WYDANIA
1.516 1
SOCYJALIZM UTOPIJNY
NAUKOWY
przez Fr. Eneeka
SAKŁ.iDKM 1 STARASIESI BEOAKCY1 "fKZKiiSWłTK."
taprinwrSe dt I.'AUK')BK. Koc At P
Wydania dzieł Lenina w ZSRR
Polski przekład pracy Engelsa (1882)
obszerne fragmenty pracy młodego Engelsa Schelling und die Offenbarung. W 1882 ukazał się poi. przekład pracy Engelsa Rozwój socjalizmu od utopii do nauki ( o rok przed pierwszym broszurowym wyd. niem.); w 1883 Ś przekład Manifestu Komunistycznego; w 1884 pierwszy poi. przekład pierwszego tomu Kapitału. W 1885 Ś Engelsa Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa (w rok po pierwszym wyd. niem.); w 1890 Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej (w dwa lata po pierwszym wyd. niem.). Do najwybitniejszych osiągnięć lat międzywojennych należy wydanie pierwszego tomu Kapitału w nowym przekładzie wybitnych działaczy KPP: Jerzego Rynga, Henryka Lauera i Mieczysława Kwiatkow-skiego oraz tomik Niewydane pisma Karola Marksa (Krytyka programu Gotajskiego i in.), przygotowany przez prof. Henryka Grosmana. Obydwie pozycje zostały wydane przez
i
N
a I
u
III
IV
1920-1924 1925-1932 1941-1950
1958-1965
20 30
35(+7)
55
ok. 133
103 557
800
200
-I
ponad 1500
ponad 2700
3651
ok. 9000
Uwagi
Tomy uzupełniające IV wydania (36--42) ukazały się po XX Zjeździe KPZR w 1.1957-1966
Wyd. V, w odróżnieniu od poprzednich (Soczi-nienija-Dzieła) ma w tytule Połnoje sobranije soezinie-nij (Dzielą wszystkie)
1157
1158
KLASYFIKACJA
w Rosji (1899); Co robić? (1902); Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji (1905); Materializm a empiriokrytycyzm (1909). Po Rewolucji Październikowej zrealizowano w ZSRR pięć wydań Dzieł (patrz wyżej tabl.), w wielu wydaniach wybory prac: dwutomowy, sześciotomowy (1930-1931), trzytomowy oraz dziesiątki wyborów tematycznych. Przekłady dwutomowego wyboru prac Lenina oraz czwartego wydania Dzieł wydano we wszystkich krajach socjalistycznych. - W Polsce przed pierwszą wojną światową opublikowano tylko kilka artykułów (jako pierwszy Kwestia narodowa w naszym programie w 1903), w 1. międzywojennych: Imperializm (1919), Państwo a rewolucja (1919-1927), tomy I-IV planowanego 12-tomo-wego wyboru. Poza tym komuniści poi. wydali w ZSRR w j. poi. ponad sto prac Lenina. W Polsce Ludowej od 1945 wydano 46 oddzielnych prac i zbiorów tematycznych (m.in. w 1954 wybór pt. Lenin o Polsce i polskim ruchu robotniczym) oraz dwutomowy wybór prac w łącznym nakładzie 737050 egz. W 1. 1949-1958 zrealizowano w oparciu o IV wyd. ros. wydanie Dzieł (37 tomów o łącznym nakładzie 2370000 egz.). W latach następnych wydano tomy uzupełniające 38-41. Dalsze tomy uzupełniające są w przygotowaniu.
Zob. też Druki socjalistyczne, Manifest komunistyczny WYDANIA.
Marks i Engels w Polsce. Materiały do bibliografii 1842-1952. 1953. M. Rubel: Bibliographie des oeuwes de Kart Marx auec en appatdke un repertoire des oeuvres de Friedrich Engels. 1956. L. Lewin: Bibliogrąfija bibliografij proizwiedienij K. Marksa, F. En-gielsa, W.I. Lenina. 1961. Marx-Engels-Verzeichnis. Werke. Schriften. Artikel. 1966.
KLASYFIKACJA zbioru książek i in. *dokumentów może oznaczać: 1. Podział na grupy wg wspólnych cech.
2. Schemat działów i poddziałów (tablice klasyfikacyjne). Ś
3. Wyznaczenie dokumentowi właściwego miejsca w schemacie klasyfikacyjnym, tj. oznaczenie przydziału rzeczowego. 4. Zespół wiadomości, wiedzę o porządkowaniu zbiorów dokumentów wg treści. Wysiłki nad opracowaniem K. nauk podejmowane były od starożytności (podziały nauk Platona, Arystotelesa) poprzez średniowiecze (scholastyczny system nauk wyzwolonych, trivium i quadri-vium), system Bacona (początek XVII w.), podziały nauk A. Comte'a, F. Engelsa i innych do naszych czasów. W XIX a szczególnie w XX w. zaczęto tworzyć coraz liczniej systemy klasyfikacji dostosowane do potrzeb bibliotecznych. (Były też wcześniejsze próby z XVII w., zob. G. *Naude, J. *Garnier). Do ogólnych systemów klasyfikacyjnych, które zyskały w ostatnim stuleciu w bibliotekach większe znaczenie, należą: *Klasyfikacja dziesiętna Deweya, *Klasyfikacja Cuttera, *Klasyfikacja Browna, Uniwersalna klasyfikacja dziesiętna, *Klasy-fikacja Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie, *Klasy-
fikacja Blissa, *Klasyfikacja dwukropkowa Ranganathana i *Klasyfikacja radziecka. Zależnie od przyjętych kryteriów można wyróżnić: K. ogólne, obejmujące całość wiedzy, i K. specjalne, odnoszące się do zagadnień, dyscyplin lub grup nauk; K. wyliczające, hierarchiczne, i K. analityczno-syntetyczne, oparte na podstawowych kategoriach pojęć. K. wyliczające dzielą w szczegółowo rozbudowanych tablicach całość wiedzy na działy i poddziały opatrzone symbolami klasyfikacyjnymi. K. wyliczające opracowywano często na podstawie szerszych założeń teoretycznych. Opierano się z reguły na zasadach logicznych, nawiązywano do K. filozoficznych jako ogólnych podstaw podziału wiedzy (np. K. radziecka), szukano zgodności z K. naukowymi (np. K. Blissa), brano pod uwagę specyfikę zadań bibl. i konkretnych zbiorów (np. K. Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie). Z biegiem czasu opracowano wiele szczegółowych zasad budowy K. wyliczających. Można w niej wyróżnić: tablice działów i poddziałów różnych stopni, *poddziały wspólne, *znakowanie, indeks. Układ tablic klasyfikacyjnych działów i poddziałów posiada zasadnicze znaczenie dla struktury K. Jako działy występują zwykle dziedziny naukowe, niekiedy ich grupy, z reguły tworzony jest dział ogólny (Generalia). Liczba działów w K. ogólnych bywa różna, zwykle ok. dwudziestu kilku. Zwraca się przy tym uwagę na właściwą kolejność działów, dążąc w ten sposób do odzwierciedlenia podstaw filozoficznych i pokrewieństwa nauk. Działy dzieli się z kolei na poddziały o mniejszym zakresie, uzyskując układ drugiego stopnia. W wyniku dalszych podziałów osiąga się wielostopniowy układ poddziałów, które powinny wykazywać związki nadrzędności, podrzędności i współrzędności, nadto wyrażać ujęcia, aspekty i stosunki. Ważną częścią K. jest indeks. Zadaniem indeksu jest ułatwić znalezienie symboli dla poszczególnych dziedzin i zagadnień przez uszeregowanie ich nazw w porządku abecadłowym; nadto indeks skupia pod hasłami odnoszącymi się do danej dziedziny czy zagadnienia symbole z różnych działów, w których one występują w różnych ujęciach. Ważną sprawą w K. jest stosowanie poprawnej, ścisłej i jednolitej terminologii. Zależnie od przeznaczenia wydaje się tablice pełne lub skrócone. Tablice klasyfikacyjne wymagają stałej konfrontacji z postępem wiedzy. K. wyliczające posiadają liczne wady, są mało elastyczne, nie nadążają za szybkim rozwojem nauk, nie odzwierciedlają zadowalająco skomplikowanych stosunków zachodzących między pojęciami itp. Próbę nowego rozwiązania stanowią K. analityczno-syntetyczne (wieloaspektowe, faceted classifi-cations). Zalążki nowego podejścia widoczne są już w Uniwersalnej K. dziesiętnej, bodziec jednak do ich rozwoju dał S.R. Ranganathan w K. dwukropkowej. Badania w tym kierunku posunęły się ostatnio naprzód, zwłaszcza
1159
1160
KLASYFIKACJA BR.OWNA
w W. Brytanii (Classification Research Group). K. ana-lityczno-syntetyczne opierają się na podstawowych kategoriach pojęć, z symbolami dla poszczególnych pojęć należących do danej kategorii. Symbole dla poszczególnych zagadnień tworzy się (w przeciwieństwie do K. wyliczających) przez kombinacje symboli z różnych kategorii dopiero przy klasyfikowaniu poszczególnych dokumentów. Badania w dziedzinie K. weszły w ostatnich czasach na nowe tory, co wiąże się m. in. z potrzebami automatyzacji w zakresie magazynowania i wyr szukiwania informacji (tworzenie kodów itp.). Zob. też Układ bibliografii.
T. Kotarbiński: Z dziejów klasyfikacji nauk. "Życie Nauki" 1950 nr 3/4. W.C.B. Sayers: A manuał of classification for U-brarians and bibliographers. 1955. Ś Z. Dobrowolski: Budowa klasyfikacji. 1956. B. Świderski, S. Osmólska, J. Kosso-noga: Klasyfikacja piśmiennictwa. Katalog rzeczowy. W: Biblio-lekarstwo naukowe. 1956. S.R. Ranganathan: Prolegomena to library classification. 1957. Je.I. Szamurin: Oczerki po istorii bibliotieczno-bibliograficzeskoj kłassifikadi. T. 1-2. 1957-1959. B.C. Vickery: Classification and indexing in science. 1959. B.C. Vickery: Faceted classification. A guide to construction and use ofspecial schemes. 1960.J. Mills: A modern outline of library classification. 1960. D.J. Foskett: Classification. W: Handbook of special librarianship and information work. 1962. E. Grolier de: Śtude sur les catigories ginirales applicables aux classifications... 1962. Z. Dobrowolski: Śtude sur la construction des systimes de classification. 1964.' Classification research. W: Proceedings of the Second International Study Conference... Elsinore... 1964. 1965.
KLASYFIKACJA BIBLIOTEKI KONGRESU
w "Waszyngtonie jest systemem *klasyfikacji wyliczającej dostosowanej do potrzeb księgozbioru Biblioteki Kongresu (*Library of Congress) w Waszyngtonie. Jej opracowania zapoczątkowanego na przełomie XX w. dokonało wielu specjalistów. W układzie działów K.B.K. nawiązuje do *Klasyfikacji Cuttera. Tablice klasyfikacyjne są wydawane od 1901 pt. Library of Congress Classification odrębnie dla poszczególnych działów, a nawet poddziałów i bardzo szczegółowo rozbudowane (liczą obecnie ponad 6 tys. stronic, w blisko 30 tomach). Symbole klasyfikacyjne składają się z jednej lub dwu wielkich liter (na oznaczenie działów głównych i poddziałów drugiego stopnia oraz w ich obrębie z kolejnych liczb arabskich na oznaczenie zagadnień szczegółowych), sięgających do kilku tysięcy, np. GB 1198 = źródła gorące, TK4383 = lampy neonowe. System *znakowania jest nieelastyczny; na rozbudowę schematu klasyfikacyjnego są pozostawione tylko luki w kolejnych liczbach. W obrębie poddziałów stosuje się często dalszy podział przedmiotowy i nieraz chronologiczny według dat wydania publikacji. Ogólnych tablic *poddziałów wspólnych brak. Poddziały wspólne, stosowane w obrębie niektórych działów, są słabo metodycznie rozwinięte. K.B.K. nie posiada ogólnego indeksu, opracowano go natomiast dla poszczególnych działów. K.B.K.
wyrosła z założeń praktycznych: została oparta na konkretnych zbiorach jednej z największych na świecie bibl.,. szczególnie bogatej w piśmiennictwo historyczne, polityczne i nauk społecznych w ogóle. Tablice klasyfikacyjne K.B.K. są poddawane stałej rewizji: niektóre działy doczekały się kilku wydań. Dział K (Prawo) nie został dotąd opublikowany. Znak klasyfikacyjny systemu jest umieszczany na kartach katalogowych drukowanych centralnie przez Bibliotekę Kongresu. K.B.K. jest stosowana w kilkuset bibl., głównie w Stanach Zjednoczonych. W Polsce schemat K.B.K. stosuje w swoim katalogu Biblioteka Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie (zachowując oznaczenia literowe, ale zmieniając oznaczenia cyfrowe).
H.E. Bliss: The organization of knowledge in libraries and the subjcct approach to books. 1939. W.C.B. Sayers: A manuał of classification for librarians and bibliographers. 1955. L.F. La Mon-tagne: American library classification with special reference to the Library of Congress. 1961.
KLASYFIKACJA BLISSA jest systemem klasyfikacji wyliczającej, opracowanym przez Amerykanina H.E. *Blissa. Pierwszy jej szkic ukazał się w 1910, obszerniejszy zarys w 1935 (A system of bibliographic classification, New York 1935), w pełnej postaci została wydana w 1952-1953 pt. A bibliographic classification, extended by systematic auxiliary schedules for composite specification and notation. K.B. cechuje dążność do zachowania zgodności z podziałem nauk i alternatywność układu, dopuszczająca możliwość przydziału pewnych dziedzin do różnych działów i umieszczania pewnych działów w rozmaitych miejscach schematu. Bardzo rozbudowane tablice *poddziałów wspólnych, ogólnych i specjalnych zapewniają K.B. dużą giętkość. *Znakowanie jest mieszane (przede wszystkim wielkie litery alfabetu, do trzech, następnie małe, z kolei cyfry i inne znaki. Np. UVP2 = Bibliografia przemysłu papierniczego, UVP8e = Historia przemysłu papierniczego w W. Brytanii). Obszerny indeks (ok. 46 tys. haseł) opracowany jest dla całości klasyfikacji. Mimo że K.B. została niedawno opublikowana, szybki postęp badań na polu teorii klasyfikacji dezaktualizuje jej znaczenie. Pełne rozpowszechnienie znalazła ona w krajach anglosaskich. Powołany do życia komitet, czuwający nad aktualizacją tablic klasyfikacyjnych, ogłasza od 1954 periodyczne wydawnictwo pt. "The Bliss Classification Bulletin".
KLASYFIKACJA BROWNA jest systemem klasyfikacji wyliczającej, który został opublikowany w Anglii w 1906 r. przez ang. bibliotekarza J.D. *Browna pt. Subject dassification (wyd. 3, London 1939). K.B. poprzedziły dwie próby, z których jedna została opracowana wspólnie z J.H. Quinnem (1894). K.B. wiąże elementy układu systematycznego z przedmiotowym i zapewnia tematom
1161
1162
KLASYFIKACJA CUTTERA
skupienie w jednym miejscu bez względu na ich ujęcie. W odróżnieniu jednak od katalogu przedmiotowego tematy nie są uszeregowane abecadłowo, lecz systematycznie w odpowiednich działach i poddziałach. K.B. podaje więc w układzie logicznym systematykę tematów, a nie gałęzi i dziedzin nauki, stąd jest nazywana klasyfikacją tematologiczną. Charakterystyczna dla systejnu jest tablica pomocnicza (categorical table), zawierająca symbole *poddziałów wspólnych wzorowane na *Klasyfikacji dziesiętnej Deweya. *Znakowanie jest mieszane: działy oznaczono wielkimi literami alfabetu łacińskiego, dalsze pod-działy cyframi. Całość klasyfikacji zamyka indeks. Ujemną cechą K.B. jest rozbijanie więzi logicznej pomiędzy poszczególnymi dziedzinami, co sprawia, że jako klasyfikacja ogólna nie odpowiada praktyce życiowej. Nikłe rozpowszechnienie znalazła w W. Brytanii.
KLASYFIKACJA CUTTIRA została opublikowana pod koniec XIX w. w Stanach Zjednoczonych przez amer. bibliotekarza Ch.A. *Cuttera pt. Expansive chssifkation. P. 1: Thefirst six chssifkations (Boston 1891-1893); P. 2: The seuenth classif kation (Boston 1898). Nazwa (expan-sive = rozciągliwy) pochodzi stąd, że schematy, których Cutter opracował siedem, od najzwięźlejszego do najbardziej rozwiniętego, tworzyły stopniowo rozszerzającą się podstawę klasyfikacyjną dla bibl. o różnej wielkości zbiorach. Pierwszy schemat, przeznaczony dla bardzo małej bibl. składał się tylko z jednej strony, szósty liczył 51, siódmy, nie dokończony z powodu śmierci autora (1903), miał już ok. 800 stron. W nawiązaniu do *Klasyfikacji dziesiętnej Deweya, K.C. była zaopatrzona w *poddzialy wspólne formy i miejsca. Z K.C. związane są tablice autorskie, które znalazły szerokie rozpowszechnienie (*Ketteryzacja zbiorów). Z punktu widzenia metodycznego K.C. stanowiła krok naprzód w budowie klasyfikacji. Pewien wpływ wywarła ona na ^Klasyfikację Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie, była jednak mało rozpowszechniona.
KLASYFIKACJA DWUKROPKOWA jest systemem klasyfikacji analityczno-syntetycznej, opracowanym przez bibliotekarza hinduskiego S.R. Ranganathana i po raz pierwszy opublikowanym w 1933 w Madras pt. Colon classif kation (ang. colon = dwukropek; wyd. 6, 1960). W zewnętrznej budowie K.D. zastosowano logiczny układ działów (ponad 30), *poddziały wspólne i indeks. Tablice tego systemu podają symbole nie dla poszczególnych zagadnień, lecz dla pewnych kategorii pojęć. Ranga-nathan wyróżnia pięć kategorii ogólnych (fundamen-tals categories): Osobowość (Indywiduum), Materię, Energię, Przestrzeń, Czas. Kategoria Osobowość oznacza wszystko, co posiada cechy indywidualne (np. drzewo, budynek, partia); kategoria Energia może oznaczać problem,
działanie, metodę itp.; kategorie Materia (np. metal, kamień), Przestrzeń, Czas są same przez się zrozumiałe. Kategoriom ogólnym odpowiadają w poszczególnych dziedzinach kategorie specjalne (facets). Kolejność kategorii specjalnych jest w obrębie dziedziny ustalona odpowiednią formułą. Np. w dziale Medycyny taka formuła może mieć postać: Medycyna [Organ]: [Problem] : [Zabiegi]. Formuła ta ma jednak charakter ogólny. Dla każdej z kategorii specjalnych są opracowane oddzielne tablice, w których podano wraz ze znakami klasyfikacyjnymi elementy (focus, foci), występujące w danej kategorii specjalnej. Symbole dla poszczególnych zagadnień tworzy się dopiero w czasie procesu klasyfikowania. Treść odpowiedniego dokumentu można rozłożyć w drodze analizy na podstawowe elementy składowe, którym odpowiadają określone znaki klasyfikacyjne w tablicach dla poszczególnych kategorii specjalnych, w obrębie danej dziedziny. Przez łączenie tych znaków otrzymuje się symbol klasyfikacyjny odpowiadający treści danego dokumentu. Np. zagadnienie "lecznictwo gruźlicy systemu trawiennego" otrzyma symbol L2:421:6 (L = dział Medycyna). W symbolu tym odpowiednie składniki cyfrowe nabierają znaczenia dopiero w zależności od miejsca, w którym są umieszczone, zgodnie z formułą ogólną dla danego działu. Taki system zapewnia K.D. wielką elastyczność i umożliwia wprowadzenie do schematu nowych pojęć i zagadnień. K.D. daje też możność bardzo szczegółowego klasyfikowania, mimo że tablice, w stosunku do innych systemów wyliczających, są niewielkich rozmiarów. Cyfrowe znaki klasyfikacyjne w poszczególnych tablicach, w obrębie kategorii specjalnych, są rozbudowane dla przedmiotów i zagadnień podrzędnych według zasady podziału dziesiętnego (jak w ^Klasyfikacji dziesiętnej) lub też dla przedmiotów i zagadnień współrzędnych według zasady podziału ósemkowego. Podział ósemkowy osiąga się przez odjęcie cyfrze 9 możności reprezentowania poddziału, co umożliwia dokonywanie nieskończonej ilości podziałów. Dzieląc więc jakikolwiek dział K.D. np. 4, na osiem współrzędnych poddziałów otrzymuje się szereg 41, 42, 43...48, dziewiąty zaś poddział uzyska znak 491 (a nie 49), dziesiąty 492, szesnasty 498, a siedemnasty 4991 itd. (Znakowanie ósemkowe stanowi nowość wśród systemów klasyfikacji). Oprócz dwukropka stosuje K.D. również inne znaki klasyfikacyjne, jak średnik, kropkę, przecinek, łączące w miarę potrzeby poszczególne kategorie specjalne. Podstawy teoretyczne swej klasyfikacji opracował Ran-ganathan w licznych publikacjach. Klasyfikacja, według Ranganathana, jest szczegółowym tłumaczeniem treści dokumentu na sztuczny język znaków porządkowych: tablice są słownikiem, a przepisy i formuły gramatyką klasyfikacji. K.D. stosowana jest w niewielu bibl. indyjskich. Znaczenie jej polega przede wszystkim na wytycze-
1163
1164
KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA
niu nowych dróg w teorii i praktyce klasyfikacji. W oparciu o podstawowe zasady kategorii ogólnych i specjalnych tworzy się w różnych krajach (zwłaszcza w Anglii) klasyfikacje dla dziedzin specjalnych. Klasyfikacje oparte na tej zasadzie są nazywane "faceted classifications".
H. Sawoniak: Klasyfikacja dwukropkowa Ranganathana. "Prz. Bibl." 1953 z. 3. S.R. Ranganathan: Philosophy of library classification. 1959. T. Tyagantarajan: A study in deuelopments ofColon Classification. "American Doc." 1961 nr 4. R.S. Parkhi: Decimal classification and colon classification in perspective. 1964.
KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA, nazwa, którą można określić każdy schemat klasyfikacyjny oparty na zasadzie dziesiętnego podziału w *znakowaniu. Zasada ta polega na tym, że całość klasyfikowanego piśmiennictwa dzieli się na 10 działów głównych, oznaczonych symbolami od 0 do 9. Przez dodanie do symboli działu głównego dalszych cyfr od 0 do 9 otrzymuje się poddziały drugiego stopnia, oznaczone symbolami dwucyfrowymi (np. 01, 02, 03 itd.). W ten sam sposób otrzymuje się poddziały dalszych stopni, rozbudowując w razie potrzeby symbole do kilku lub nawet kilkunastu znaków cyfrowych. Przykład rozbudowy symboli:
6 Nauki stosowane
62 Inżynieria
621 Budowa maszyn
621.3 Elektrotechnika
621.39 Telekomunikacja
621.396 Radiokomunikacja
Potocznie przez termin K.d. rozumie się system *klasy-fikacji opracowany w 1873 przez amer. bibliotekarza M. *Deweya i opublikowany w 1876 pt. Decimal Classification (wyd. 17 1965). Rysem charakterystycznym tej klasyfikacji było zastosowanie po raz pierwszy systemu *poddziałów wspólnych i indeksu do tablic (relative index). K.d. Deweya jest do dziś stosowana w wielu bibl. i bibliogr. anglosaskich.
Drugą odmianą K.d. jest Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna (UKD), oprać, przez Międzynarodowy Instytut Bibliograficzny (Institut International de Biblio-graphie) w Brukseli, który przyjął tablice Deweya za podstawę do ustalenia międzynarodowego systemu klasyfikacji bibliograficznej i ogłosił w 1905 pierwsze wyd. nowych tablic pt. Manuel du ripertoire bibliographiaue universel. Tablice Deweya zostały w UKD rozszerzone i częściowo zmienione; rozbudowano system poddziałów wspólnych, które są jedną z najbardziej charakterystycznych cech nowej odmiany, wprowadzono też po raz pierwszy do znakowania dwukropek. Wyd. 2, znacznie rozszerzone, wyszło w 1. 1927-1933 w Brukseli w j. fr.: Classification Dłci-male Universelle (U.D.C.), wyd. 3 (w 10 t.) w j. niem. w Berlinie w 1. 1934-1953: Dezimal-Klassifikation (D.K.).
Następne pełne wyd. nie ukazały się jeszcze w całości: wyd. 4 w j. ang., pt. Uniuersal Decimal Classification (U.D.C.) w Londynie, od 1943; wyd. 5 znów w j. fr. w Brukseli, od 1940; wyd. 6 wj. jap. w Tokio, od 1951; wyd. 7 w j. hiszp. w Madrycie, od 1955; wyd. 8 znów w j. niem. w Berlinie, od 1958; wyd. 9 w j. portug. w Liz-bonie-Rio de Janeiro, od 1961; wyd. 10 w j. poi. w Warszawie, od 1959. Nadto ukazało się wiele autoryzowanych wyd. skróconych w kilkunastu językach (m. in. trójję-zyczne wyd. niem.-ang.-fr. z 1958). Zmiany i uzupełnienia do UKD są ogłaszane od 1953 przez *Międzynaro-dową Federację Dokumentacji (FID) w wydawnictwie półrocznym (z kumulacjami czteroletnimi) Extensions and Corrections to the UDC. Uniwersalna K.D. jest jedynym z wielkich systemów klasyfikacyjnych, który uzyskał znamię pewnej powszechności i jest stosowany w bibl. wielu krajów i w licznych bibliogr., zwłaszcza z zakresu nauk ścisłych i technicznych. W Polsce pierwsza praca na temat K.d. pojawiła się w 1903, pierwsze skrócone tablice (dwucyfrowe) w 1908. Jako wytyczną organizacji bibl. K.d. propagował S. *Rodowicz. UKD jest w Polsce dość szeroko stosowana, przede wszystkim w ośrodkach dokumentacyjnych, w bibl. technicznych i w sieci ^bibliotek powszechnych. Najważniejsze z wydanych tablic: J. Born-steinowa, Zasady klasyfikacji dziesiętnej, Warszawa 1925; Skrót klasyfikacji dziesiętnej. Wydanie autoryzowane Polskiej Sekcji Narodowej Federacji Międzynarodowej Dokumentacji, Warszawa 1938 (Publication FID 181); J. Bornsteinowa, Klasyfikacja dziesiętna w "Przewodniku Bibliograficznym", Warszawa 1951. Obecnie m. in. stosuje uniwersalną K.D. na swe potrzeby *Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej (CIINTE), który przyczynia się wydatnie do jej propagowania ogłaszając tablice skrócone (Klasyfikacja Dziesiętna. Wydanie skrócone, Warszawa 1953; wyd. 2 w 1958 pt. K.D. Tablice skrócone; nadto Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna. Wydanie skrócone, t. 1-2, 1964; 2 wyd. skrócone, 1966) oraz od 1951 tablice pełne pt. Klasyfikacja dziesiętna dla poddziałów wspólnych, działu ogólnego 0 oraz dla następujących działów z zakresu matematyczno--przyrodniczych i technicznych: 50/59, 613/614, 620/622, 629. 1, 63/69, 71/77. Nowe wyd. tablic CIINTE, autoryzowane przez FID jako 10 wyd. pełne, ukazuje się od 1959 pt. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna (opublikowano działy 0, 51, 528/529, 53, 541/547, 55/59, 621/628, 65, 669, 671/679, 681/689, 69). Zmiany i uzupełnienia do tablic poi. są ogłaszane od 1964 przez CIINTE w periodycznej publikacji "UKD. Zmiany i uzupełnienia".
W.C.B. Sayers: A manuał of classification for librarians and bibliographers. 1955. S. Osmólska: Klasyfikacja dziesiętna. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. J. Bornsteinowa: Klasyfikacja dziesiętna w Polsce. "Biul. Inst. Bibliogr." 1957 T. 6 nr 1.
1165
1166
KLASYFIKACJA PAPIERU
Q. Frank: Die Dezimalklassifikation. [1]: Aufbau u. Arbeitsmittel. [2]: Anwendung u. Weiterentwicklung. 1960. B. Kyle: The uni-versal detimal classifkation. A study of the present position andfuture developments. "UNESCO Buli. for Libr." 1961 nr 2. R. Dubuc: La Classification Decimale Unwerselle (CDU). Manuel pratiaue d'utilisation. 1965. H. Sawoniak: Klasyfikacja i katalog rzeczowy. 1966. O. Ungarian: Wprowadzenie do UKD. 1966.
KLASYFIKACJA PAPIERU może być różna, zależnie od przyjętego kryterium podziału. Najważniejsza jest wielostopniowa K. wg grup, rodzajów i odmian, w zależności od zastosowania *papieru. Aktualnie stosowaną w Polsce K.p. i tektury podaje PN-55/P-02002. Grupa określa ogólne przeznaczenie papieru czy tektury. Podział na grupy jest różny w poszczególnych krajach. Rodzaj oznacza główny, bliżej sprecyzowany cel użytkowy wytworu, np. papier offsetowy w grupie papierów drukowych. Odmiana obejmuje papiery jednego rodzaju, o jednakowych, istotnych dla użytkownika papieru cechach, np. papier drukowy zwykły satynowany. W zależności od dokładności wykonania wyróżnia się gatunki lub jakości papieru. Stosuje się również podział papieru i tektury na klasy, wg których określana jest zawartość w papierze podstawowych półproduktów włóknistych. Poszczególne klasy zawierają:
Zawiera w procentach
Klasa papieru Półmasy Masy Ścieru Maku-
szmacianej celulozowej drzewnego latury
I 100
II 50 50
ni 100
IV 80 20
V 60 40
VI 40 60
vn 30 70
vni 20 80
DC 100
X 100
KLASYFIKACJA RADZIECKA, klasyfikacja biblioteczna oparta na marksistowsko-leninowskiej klasyfikacji nauk i dostosowana do potrzeb nowego ustroju spo-łeczno-gospodarczego. Prace nad K.r., toczące się od szeregu lat, zostały zakończone w wyniku współpracy bibliotek: im. Lenina, im. Sałtykowa-Szczedrina, Akademii Nauk ZSRR oraz Wszechzwiązkowej Izby Książki. Tablice nowej klasyfikacji zaczęły się ukazywać od 1960 pt. Bibliotieczno-bibliogm/iczeskaja kłassifikacija. Tablicy dla naucznych bibliotiek (do 1966 ukazało się kilkanaście części). Jako wytyczne przy budowie schematu przyjęto: odzwierciedlenie ideologii marksistowsko-leninowskiej i postanowień partii komunistycznej, uwypuklenie aktualnych zagadnień kształtujących współczesną epokę, zwłaszcza prob-
lemu budowy komunizmu, wysunięcie ZSRR na czołowe miejsce w poddziałach terytorialnych, wykorzystanie dotychczasowych metodycznych osiągnięć w zakresie opracowania klasyfikacji (*poddziały wspólne, wieloaspekto-wość, alternatywność, odsyłacze, *znakowanie dziesiętne). K.r. liczy 28 działów oznaczonych wielkimi literami alfabetu ros. Tablice dla poszczególnych działów są zaopatrzone w indeks przedmiotowy i uwagi wstępne. Schemat klasyfikacyjny jest bardzo szczegółowy. Całość tablic obejmować będzie około 1000 000 symboli.
O.P. Teslenko: O projekcie klasyfikacji bibliotecznej. Cłówne zasady i podstawowe działy. "Biul. Inst. Bibliogr." 1955 T. 4 nr 8. E.I. Szamurin: Oczerki po istorii bibliotieczno-bibliogr. klassifi-kacii. T. 2. 1959. O.P. Teslenko: Sowietskaja schiema biblio-tieczno-bibliogr. klassifikacii. "Sowietskaja Bibliogr." 1963 wyp. 2.
KLASYFIKACJA RANGANATHANA zob. KLASYFIKACJA DWUKROPKOWA.
[KLASYFIKACJA [ TEMATOLOGICZNA zob. KLASYFIKACJA BROWNA.
KLEINSINGER A.H. (XLX/XX w.), antykwariusz. Najstarszy przedstawicifl rodu warszawskich antykwa-riuszy, z którego wielu trudniło się handlem książkami wyłącznie lub obok handlu antykami. W 1869 otworzył w Warszawie przy ul. Świętokrzyskiej 1 księgarnię ogólno-asortymentową z działem książek antykwarycznych. Handlował głównie resztkami nakładów, sprowadzanymi ze Lwowa i Krakowa oraz nabywanymi z bibl. Zajmował się skupem i wymianą książek używanych, zwłaszcza szkolnych. Skupując pojedyncze numery skompletował spory zbiór czasop. Wydał kilka katalogów, informujących o zasobach swego antykwariatu. Po jego śmierci ok. 1904 firmę prowadził z dużym powodzeniem syn Rubin. Kontynuował edycję katalogów antykwarskich wydając w 1939 nr 25. Najstarszy syn Aron posiadał antykwariat przy ul. Marszałkowskiej 123, zaopatrzony w znaczny zasób książek naukowych, beletrystycznych, dziecięcych i szkolnych. Prowadził też wypożyczalnię książek liczącą kilka tysięcy tomów. Działalność antykwarską prowadzili K. do likwidacji w 1940 przez hitlerowców księgarń żydowskich.
KLEJ INTROLIGATORSKI. Przy oprawianiu książek zastosowanie właściwych K.i. ma duże znaczenie dla trwałości oprawianej książki. Stosuje się przeważnie klajster z rozpuszczonego w ciepłej wodzie krochmalu psze-nicznego, żytniego, ziemniaczanego, kukurydzianego lub z innych roślin oraz klej zwierzęcy, dekstrynę, kazeinę, gumę arabską i kleje syntetyczne. Klajster łatwo wygładza powstałe zmarszczki i lepiej wnika w niedostatecznie zwarty materiał niż szybkoschnący klej, który bardziej
1167
1168
KLISZA
usztywnia tworzywo. Dawniej stosowano tylko klajster podobnie jak dziś do opraw ręcznych, natomiast przy oprawie maszynowej używa się innych klejów.
KLEMENS Z SANDOMIERZA (Clemens de San-domiria), introligator krakowski XV w. Wykonał w 1464 dla mgra Pawła Puczka *oprawę pergaminową z klapą, szytą *ściegiem łańcuszkowym. Na grzbiet nałożył (dla wzmocnienia) dopasowane, podwójne pasy twardej skóry brunatnej, przymocował je dwoma widocznymi gwoździkami i przeszył pięciokrotnie poziomym ściegiem łańcuszkowym. Skórę grzbietową między przeszyciami ozdobił rombowymi nacięciami przy pomocy rylca. Do klapy oprawy przyszył końce dwóch ściegów łańcuszkowych, których drugie końce zaczepiały się na obu gwoździkach grzbietowych, zamykając w ten sposób *blok książki. Właściciel książki zanotował na odwrocie okładziny górnej: "... introligatus Cracouie 1464 per. Cle. de Sando". Zachowała się znaczna grupa tego typu opraw kopertowych, wykonanych w środowisku uniwersyteckim Krakowa w XIV i XV w. (np. rps 1918 w Bibliotece Jagiellońskiej).
KLEMENSIEWICZ Zygmunt (1874-1948), lekarz krakowski, działacz polityczny i społeczny, redaktor kilku sanacyjnych czasop. ludowych, bibliofil i zbieracz *eksli-brisów. Po odsunięciu się w 1935 od czynnego udziału w życiu politycznym rozwinął ożywioną działalność bibliofilską jako członek *Tow. Miłośników Książki w Krakowie i ostatni (1939) prezes Koła Miłośników Ekslibrisu przy TMK. W okresie okupacji hitlerowskiej i po wojnie pracował nad Bibliografią ekslibrisu polskiego (Wrocław 1952; uzupełnienia do 1950 włącznie oprać. Helena Lipska). Posiadał starannie dobrany księgozbiór humanistyczny (literatura poi., historia); z zamiłowaniem gromadził ekslibrisy poi. i literaturę na ich temat. Zbiór K., obejmujący ok. 7000 ekslibrisów poi. (w tym ponad 2000 dubletów), przeszło 500 wydawnictw i opracowań, liczne *miscellanea oraz bogatą korespondencję ze zbieraczami i bibliofilami, nabyła w 1948 Biblioteka *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
KLEPSYDRA (gr. klepsydra = zegar wodny), *afisz (najczęściej rozklejany) zawierający zawiadomienie o czyjejś śmierci i pogrzebie, a także niektóre dane biograficzne zmarłego; K. prasowa, ujęta w ramki notatka w prasie o analogicznej treści.
KLEPULEC, prostokątny kawałek drewna grubości 60 mm, z gładkim spodem, którego używa maszynista drukarski do wyrównania wysokości *formy drukowej przez lekkie jej sklepanie młotkiem.
KLIMATYZOWANIE PAPIERU polega na przechowywaniu papieru przez określony czas w stałych warunkach temperatury i wilgotności. Papier jest tworzywem higroskopijnym, które pochłania lub wydziela wodę, dopóki nie ustali się równowaga, tj. nie wyrównają się różnice ciśnienia cząstkowego pomiędzy wilgotnością papieru i otoczenia. Zmiany zawartości wilgoci wpływają w znacznym stopniu na wiele własności papieru, dlatego K.p. jest niezbędne dla otrzymania porównywalnych wyników oznaczania większości własności papieru; jest ono również korzystne dla przebiegu procesów drukowania i uszlachetniania papieru. W Europie klimatyzuje się i bada papier w temperaturze 20C i wilgotności względnej 65%. Przed drukowaniem klimatyzować należy papier w takich warunkach, w jakich będzie przerabiany. Czas potrzebny do ustalenia się równowagi zależy od sposobu *przechowywania papieru: w przypadku pojedynczych, oddzielnie wiszących arkuszy wystarczy 24 godziny, gdy papier przechowywany jest w zwojach lub stosach, należy klimatyzować go przez kilka tygodni.
KLIN: 1. Przyrząd (zwany też zamykadłem) do umocowania (klinowania) w stalowej ramie *formy przygotowanej do druku, celem jej unieruchomienia i zabezpieczenia czcionek z justunkiem (*Materiał zecerski) przed wysuwaniem się z formy. 2. W maszynach do składania w wierszach K. służy do formowania odstępów między wyrazami i umocowania wiersza, złożonego z ruchomych matryc, podczas odlewania. K. zmienny służy do justo-wania wierszy w monotypie. K. mikrometryczny służy do regulowania formatu wierszy lub wyregulowania rdzenia formy w monotypie.
KLINGER Max (1857-1920), niem. grafik, malarz i rzeźbiarz, uczeń Gussowa. Zapoczątkował w historii niem. grafiki nowoczesnej rozkwit akwaforty. Projektował liczne karty tyt., inicjały, winiety i ekslibrisy. Najważniejsze dzieło z dziedziny ilustratorstwa to 46 akwafort do bajki Apulejusza Amor und Psyche (tzw. "Opus V", Miinchen 1880). Później wydał nowy cykl ilustr. reprodukowany w heliograwiurach pt. Epithalamia, z tekstem E. Asenijeffa (Berlin 1907).
C. Glascr: Die Craphik der Neuzeit. 1922.
KLINOWANIE zob. KLIN.
KLISZA (fr. cliche), wszelkiego rodzaju elementy drukujące poza *składem zecerskim, przeznaczone do druku wypukłego. Bliższe określenie: wszelkie części *formy drukowej trawione w metalu, przeważnie w cynku, miedzi, magnezie, stali, mosiądzu itd. W stosowanej obecnie prawie wyłącznie fotograficznej metodzie produkcji rozróżnia się
1169
1170
KLISZOGRAFY
dwa zasadnicze rodzaje klisz: kreskowe i autotypijne (siatkowe). Kreskowe służą do reprodukcji czarno-białych oryginałów bez półtonów. Na kliszach autotypijnych, przeznaczonych do reprodukcji oryginałów półtonowych, stopniowanie półtonów uzyskuje się przez rozbicie obrazu na elementy punktowe o różnej wielkości. Rozbicia tego dokonuje się podczas zdjęcia przez siatkę rastrową (*R.aster), umieszczoną wewnątrz aparatu reprodukcyjnego. Dobór liniatury rastra uzależniony jest od gatunku papieru, na którym będzie odbywał się druk. Papiery gazetowe wymagają grubszego rastra, natomiast druk na papierach satynowanych i kredowanym odbywa się z klisz wykonanych w drobnej siatce. Liniatura rastra decyduje o jakości oddania w druku drobnych detali rysunku i waha się zazwyczaj dla papierów gazetowych i średnich gatunków od 20 do 40 linii na cm2, a dla papierów ilustracyjnych od 48 do 120 linii na cm2. Metalowe płyty cynkowe do produkcji klisz są w formacie 50 X 65 cm, o grubości
Aparat dwupomieszczeniowy do wykonywania klisz do druku wielobarwnego
0,50 mm, 1 mm, 1,75 mm, 2 mm do 7 mm. Między trawieniem klisz kreskowych i rastrowych zachodzą duże różnice. Dobrze wykonane klisze kreskowe wymagają sześciu do ośmiu częściowych trawień, z każdorazowym zabezpieczeniem farbą elementów rysunku. Przy trawieniu klisz autotypijnych chodzi przede wszystkim o oddanie w odbitce półtonów, rozbitych podczas zdjęcia na punkty rastrowe. Przez stopniowe wykrywanie farbą lub asfaltem i kredką litograficzną pewnych partii obrazu na kliszy pozostałe tony rozjaśnia się w kolejnych trawieniach. Odpowiednio do metalu użytego na kliszę stosuje się różne roztwory trawiące, jak np. kwas azotowy, chlorek żelazowy itp. Aby uniknąć wielostopniowego, a tym samym czasochłonnego trawienia, wprowadza się obecnie trawienie jednostopniowe, opierając się na pewnych składnikach dodawanych do roztworów trawiących, zabezpieczających przed podtrawianiem punktów rastrowych i elementów
rysunków kreskowych. Wśród klisz kreskowych wyróżnia się tzw. klisze "kontrowe" lub "kontra", kopiowane z diapozytywów zamiast z negatywu. Klisze "na spad" wykonuje się w odpowiednio dobranym większym formacie, aby pokryły w druku przylegający margines oraz posiadały jeszcze pewien zapas na obcięcie przy przycinaniu papieru. Klisze do tłoczenia wykonuje się z grubay przeważnie 6-7 mm blachy mosiężnej.
Przechowywanie klisz, zakonserwowanie i utrzymanie klisz w stanie nadającym się do ponownego użycia ich w druku. Klisze drukarskie po zakończeniu druku bardzo dokładnie oczyszcza się z resztek farby, pokrywa cienką warstewką wazeliny i szczelnie pakuje w papier. Zabieg ten ma uchronić metal, z którego jest wykonana klisza, przed oksydowaniem (korozją). Na wierzchu pakietu zawierającego kliszę zwykle nakleja się jej odbitkę, która informuje o zawartości paczki. Klisze są przechowywane w specjalnych skrzynkach lub szafkach.. Niektóre drukarnie prowadzą książki (rejestry) przechowywanych klisz, w których znajduje się m. in. ich odbitka i numer skrzynki, szafy lub regału. Najczęściej przechowuje się klisze dzieł przewidzianych do druków lub wznowień, znaki (*sy-gnety) wydawnicze, skliszowane zestawy często powtarzanych ogłoszeń itp.
Zob. też Autotypia, Fazowanie, Fotografia reprodukcyjna, Maszyny elektronowe, Metoda mokra, Minimałka, Nabijanie na drewno, Podlew pod klisze, Tanżerowanie, Wycinanka, Wyrównywanie kuszy.
KLISZOGRAFY zob. MASZYNY I URZĄDZENIA ELEKTRONICZNE.
KLOCEK (introligatorski), dwa lub więcej dzieł, z których każde stanowi *jednostkę katalogową, połączonych mechanicznie wspólną oprawą. Drugie i następne dzieła K. noszą nazwę adligatów.
KLOCEK DRZEWORYTNICZY zob. DRZEWORYT.
KLOCEK WYDAWNICZY, zbiór druków, z których każdy stanowi jednostkę wydawniczą, współwyda-nych, zszytych razem i zaopatrzonych przez wydawcę wspólną kartą tytułową oraz spisem rzeczy. Drugi i następne druki stanowiące K.w. noszą nazwę acceditów.
KLOSZE (Kloss) Franciszek (zm. 1540), księgarz działający we Wrocławiu od ok. 1509; brał udział w targach lipskich i frankfurckich, miał liczne kontakty handlowe z miastami poi. i niem. Był jednym z pierwszych księgarzy-nakładców we Wrocławiu, drukował własnym nakładem
1171
1172
KMITA
w Norymberdze Statuta synodalia... W 1512 K. uzyskał przywilej od Zygmunta I na sprzedaż książek w Polsce.
KLOVIĆ Julije (Don Giulio Clovio Croata, Croatus, de Croatia, Illyricus, Macedo; 1498-1578), malarz, *mi-niaturzysta, uczeń Giulia Romana w Mantui; w 1524 w Budapeszcie przy dworze Ludwika II; w 1526 we Włoszech, gdzie malował miniatury dla kardynała Cam-peggio, następnie pracował dla kard. Grimani, po 1540 dla kard. *Farnese, dla Cosimo de Medici itd. Najbardziej znanym jego dziełem są miniatury w Horae beatae Mariae Virginis (New York, Pierpont Morgan Library) przedstawiające sceny biblijne wśród późnorenesansowych *bor-diur pod wyraźnym wpływem Rafaela, jego szkoły i Michała Anioła. Oryginalnym dziełem K. są m. in. ilustracje do mszału nr 3805 i 3807 (Bibliotheca Vaticana), do Tow-neky-Lectionar (New York, Public Library), do Stanze di Enzialo d'Ascoli (Wiedeń, Nationalbibliothek Ms. 2660) i in. K. jest uważany za ostatniego wielkiego przedstawiciela miniatorstwa europejskiego.
K. Prijatelj: Encikbp. Jugoshvije. Vol. 5. 1962.
KLUB CZYTELNICZY zob. BOOK CLUB.
KLUB MIĘDZYNARODOWEJ PRASY I KSIĄŻKI, organizacja oświatowo-księgarska, działająca w ramach organizacyjnych ^Centralnego Zarządu Upowszechnienia Prasy i Książki "Ruch". K.M.P.i K. powstał w 1949 w Warszawie. W końcu 1962 K.M.P. i K. posiadał 34 oddziały we wszystkich większych miastach w kraju. Działalność K.M.P. i K. obejmuje: prowadzenie czytelni pism krajowych i zagranicznych wraz z poradnictwem, urządzanie wystaw poświęconych książce, prasie i czytelnictwu, organizowanie imprez kulturalnych, prowadzenie kursów nauki j. obcych, sprzedaż prasy i książek krajowych i zagranicznych.
KLUKOWSKI Zygmunt (1885-1959), doktor medycyny, ordynator i dyrektor szpitala w Szczebrzeszynie koło Zamościa, parniętnikarz i bibliofil, działacz społeczny i organizator życia kulturalnego na Zamojszczyźnie. Był współtwórcą i wieloletnim prezesem Koła Miłośników Książki w Zamościu. Zgromadził bogaty księgozbiór z zakresu historii, pamiętnikarstwa i medycyny. Bezcenny zbiór pamiętników (ok. 2500 woluminów) po śmierci właściciela nabyła Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego; mniejsze partie książek trafiły do Biblioteki Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz do Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie. K. zebrał też interesującą kolekcję ekslibrisów poi. (ok. 1000 jednostek), w większości medycznych; część tego zbioru (ok. 600) otrzymała w depozyt Biblioteka Katolickiego Uniwersy-
1173
EWoK 39
tetu Lubelskiego, resztę zakupiła Główna Biblioteka Lekarska. K. opublikował kilkanaście przyczynków do dziejów medycyny w Polsce oraz wstrząsający Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny 1939-1944 (Lublin 1958, wyd. 2, 1959).
Z. Mańkowski: Dr Z. K. "Rocz. Lubelski" 1960.
KŁADZENIE SIĘ PISMA, jedna z trudności spotykanych w czasie *druku typograficznego, która polega na tym, że wiersze odbijają się na papierze tylko górną albo dolną krawędzią. Przyczyną tego mogą być: źle wyregulowane wiersze na maszynie do składania (są zbyt skośne ku dołowi), złe wyjustowanie (wypełnienie) wiersza w formie lub wadliwe przygotowanie maszyny drukarskiej, jak np. złe sporządzenie obciągu cylindra.
KŁODZKO
Drukarstwo. W 1619 władze miejskie założyły tu pierwszą drukarnię, odkupioną następnie przez Rudolfa Miillera. W 1675 powstała nowa oficyna, zał. przez Ignacego Konstantego Schubarta, przybyłego z Nysy, po którym przez krótki czas drukował Mateusz Erich. W1.1683-1701 szerszą działalność rozwinęła typografia Andrzeja Franciszka Pegi przejęta następnie przez jego zięcia Kaspra Rudolfa Miillera, a po nim przez Karola Fryderyka Hil-sena. W 1. 1740-1752 w K. drukował Mateusz Schwab, oddając swą oficynę na usługi kolegium jezuickiego. Po nim warsztat przejął Korger, odsprzedając ją w 1763 Józefowi Ignacemu Teichmannowi. Nowy jej właściciel Ślązak Franciszek Pompejus (od 1790) powiększył przedsiębiorstwo i urządził własną odlewnię, co pozwoliło mu podjąć druk poważniejszych dzieł. Działalność ojca kontynuował Franciszek August Pompejus (do 1868), następnie drukarnię przejął Juliusz Jenker i prowadził ją do 1907. Zał. w 1887 drukarnia Bartsch & Wolf wydawała czasop. "Gla-tzer Anzeiger". Obecnie istnieje tu drukarnia akcydensowa.
Księgarstwo. Jedną z najstarszych firm księgarskich w K. założył w 1830 J. Hirschberg. W 1871 nabył ją Juliusz Karol Konig, prowadząc obok asortymentu wypożyczalnię (firma K. Koniga istniała do 1944). W drugiej poł. XIX w. powstały księgarnie: L. Schirmera (wydająca czasop. "Glatzer Zeitung"), J. Sauera i K. Platza. Zał. w 1884 firma Max Adam (księgarnia i antykwariat) działała do 1944. Obecnie istnieją tu 3 księgarnie Domu Książki.
KMITA: 1. Piotr Blastus (zm. między 1629 a 1632), drukarz, wydawca, pisarz. Wyszedł ze środowiska antytry-nitarskiego i kontakty te podtrzymywał, mimo iż wydawał głównie dzieła dla zboru kalwińskiego na Litwie. Niekiedy zwał się typografem Krzysztofa Radziwiłła. Początkowo pracował w Wilnie u J. *Karcana, ożeniony z jego córką. Po śmierci teścia założył warsztat w Wilnie (1611-1612),
1174
KNAST
w 1612 w Lubczu n/Niemnem. Oprócz literatury religijnej wydawał sporo świeckich tekstów literackich i popularnych. Ogółem wytłoczył w Lubczu 51 znanych druków, w 256 arkuszach. K. pisywał wiersze, kontynuował Apophtegtnata B. Budnego. 2. Jan Daniel, syn Piotra, prowadził drukarnię do 1646, a może i dłużej. Następcą K. był Jan Lange, Ślązak, przebywający w Lubczu co najmniej od 1646; druki podpisywał od 1653. W 1655 drukarnia została zlikwidowana. Drukarze. T. 5. 1959.
KNAST Stefan (1877-1939), księgarz, działacz społeczny. W 1904 w okresie spotęgowanego nacisku germa-nizacyjnego otworzył w Inowrocławiu księgarnię poi. W krótkim czasie księgarnia K. potrafiła dotrzeć z książką również do wiejskich odbiorców i stała się placówką oświatowo-kulturalną i handlową, promieniującą na część Kujaw, znajdującą się w zaborze pruskim. Ta rola księgarni K. wzrosła jeszcze bardziej, gdy w 1912 uległa likwidacji istniejąca od 1893 w Inowrocławiu zasłużona Księgarnia "Dziennika Kujawskiego", z której część zapasów K. przejął. W 1909 K. zaczął w skromnym zakresie wydawać książki i broszury o charakterze popularnym. Łącznie do 1914 wydał ok. 25 poz., w tym wiele wznowień. Jak większość ówczesnych księgarzy poi. w zaborze pruskim i jako księgarz, i jako wydawca miał stale zatargi z władzami i procesy sądowe, skazywany też był wielokrotnie za rozpowszechnianie niedozwolonych wydawnictw polskich. W okresie pierwszej wojny światowej praca księgarni była skromna; zaprzestała działalności wydawniczej. W 20-leciu międzywojennym księgarnia K. została rozbudowana o nowe działy w asortymencie, o dział czasop., powiększono dział nut i wypożyczalnię książek. Dobrze zaopatrzona, była jedną z poważniejszych i ruchliwszych księgarń w woj. poznańskim. K. działał czynnie w organizacjach księgarskich (był m. in. jednym z założycieli Związku Księgarzy Polskich na Rzeszę niem. w Poznaniu). W żywotnych sprawach kulturalnych, książki i czytelnictwa zabierał głos na łamach pism. Po wkroczeniu hitlerowców w 1939 do Inowrocławia K. wzięty jako zakładnik został rozstrzelany. Książki znajdujące się w księgarni i wypożyczalni zostały zniszczone.
J. Aleksandrowicz: Księgarstwo Inowrocławia w walce z germanizacją. "Księgarz" 1964 nr 1.
KNOCH Jerzy Marek (1695-1759), księgarz i nakładca gdański. W 1719 wpisano go jako bibliopolę do ksiąg miejskich w Wittenberdze, po której przymusowym opuszczeniu zatrzymał się w Kolonii, nawiązując trwałe związki z tym miastem. W 1728 przybył do Gdańska, gdzie mimo początkowych sprzeciwów otrzymał w 1729 prawa miejskie. K. posiadał księgarnię przy ul. Piwnej.
1175
Liczne finansowane przez K. wydawnictwa, a wśród nich polonica, niejednokrotnie podejmowane pod wpływem A. i J. *Załuskich, z którymi utrzymywał żywe kontakty, tłoczone były prawdopodobnie u J.J. Preussa i G. Hart-manna w Gdańsku, S.B. Preussa w Elblągu i "in officina Knochiana" w Kolonii. Księgarnię po śmierci K. przejął zapewne D. *Meisner. Pełną rozmachu działalność wydawniczą K. można porównać z działalnością J. *F6rstera
w w. xvn.
KNOWF Piotr (Petrus Knowfmoller de Poznania), podpisał się w 1421 w ilumin. brewiarzu podróżnym, stanowiącym pierwotnie własność klasztoru Św. Marii Magdaleny, później Biblioteki Miejskiej we Wrocławiu (M 1128, zaginiony).
W. Podlacha: Miniatury śląskie do końca XIV w. W: Historia Śląska. T. 3.1936.
KOBERGER Antonius (ok. 1440-1513), wybitny drukarz, wydawca i księgarz niem. Po 1470 rozpoczął w Norymberdze działalność drukarską i prowadził ją do 1504; później działał tylko jako nakładca i księgarz. Znamy ponad 200 jego druków, wśród których przeważają dzieła religijne i prawnicze. K. używał pięknych czcionek, liczne jego druki zaopatrzone są w cenne drzeworyty najsławniejszy z nich, Kronika świata H. Schedla (1493), posiada ich 1809. Jako nakładca korzystał z usług wybitnych drukarzy (m. in. *Amerbacha, z którym prowadził korespondencję, stanowiącą dziś cenne źródło dla historyka książki). Jako księgarz K. rozprowadzał w Niemczech 'zarówno własne, jak i cudze publikacje; przez stałe przedstawicielstwa w Paryżu i Lyonie prowadził handel z krajami Europy południowo-zachodniej; miał też składy w Krakowie, Wrocławiu, Wiedniu i in. miastach. Po jego śmierci firmę prowadził krewny Johann, a później i syn Anton (1498-1532). Działalność wydawnictwa zakończyła się w 1526, a księgarni w 1532.
O. Hase: Die Koberger. 1885.
KOBLIHA Frantisek (1877-1962), malarz, rysownik i grafik czes. Ukończył Szkołę Przemysłu Artystycznego i Akademię Sztuk Pięknych w Pradze. Współpracował przede wszystkim z literatami z kręgu "Moderni revue", ilustrował utwory K. Hlav4ćka, J. Kardska ze Lvovic, K.tt. Machy, O. Wilde'a, M. Martena i in.
F. Kobliha: Knizni grafika. 1944.
KOBLINGER (Koglinger) Stephan, drukarz z Wiednia. Terenem jego działalności była początkowo Vicenza. Z tego okresu znane są jedynie dwa druki z 1479 i jeden z 1480. Bezpośrednio po tym powrócił do Wiednia i ponownie rozpoczął działalność drukarską. W tym okresie
1176
ŚŚŚD
KODEKS
nie podpisywał tłoczonych przez siebie książek, dlatego też przypisuje mu się tylko najwcześniejsze druki, tzw. Typografa Vocabulistae, z 1. 1482-ok. 1486.
E. Voullieme: Die deutschen Drucker des Jiinfzehnten Jhrhdts. 1922.
KOBYLIŃSKI Wojciech (zm. ok. 1615), drukarz i księgarz krakowski. Własną drukarnię prowadził w 1. 1588-1614 i wydał ok. 40 książek poi. i 12 łac. Drukował przede wszystkim dzieła treści religijnej, trochę kalendarzy i utwory okolicznościowe. Druki jego stoją na niskim poziomie pod względem typograficznym.
KOCH Jan Ludwik (XVHI-XIX w.), wybitny księgarz i nakładca warszawski. W 1784 ożenił się z Ludwiką Lokajewską, która otrzymała w posagu księgarnię po ojcu Macieju. Mieściła się ona nadal przy ul. Świętojańskiej 4. Koch rozwinął jej działalność tak dalece, że z biegiem czasu stała się jedną z najlepiej wyposażonych księgarń Warszawy. Od 1797 mieściła się ona w jego własnej kamienicy przy ul. Świętojańskiej 19. K. posiadał na składzie dzieła tłoczone zarówno w drukarniach warszawskich, jak i prowincjonalnych. Kolportował dzieła naukowe, publicystyczne, literackie, kalendarze, gazety i czasop., druki urzędowe, dzieła religijne. Był także nakładcą; wydawał zwłaszcza kalendarze. W 1793 wydał jeden numer "Gazety Warszawskiej", niezależnie od już istniejącej pod tym samym tytułem gazety. Dużą aktywnością wyróżniał się jako księgarz w czasie Sejmu Czteroletniego, powstania kościuszkowskiego, a także po rozbiorach. Wydał szereg katalogów w j. łac. i poi., a ponadto ogłaszał swoje wydawnictwa w prasie warszawskiej. Działał jeszcze w czasach Księstwa Warszawskiego co najmniej do 1813.
KOCIOŁ: 1. Część maszynowa przy *linotypach, odlewarkach pisma, maszynach *stereotypowni itp., w której odbywa się przetapianie metalu. W maszynach do odlewu wierszy i czcionek K. jest najczęściej zaopatrzony w pompę, powodującą wytrysk metalu, i końcówkę wylotową, tzw. ustnik. Podgrzewanie w kotle odbywa się przy pomocy elektryczności lub gazu. Stosuje się automatyczną regulację temperatury i poziomu metalu. Ś 2. Urządzenie ręczne, półautomatyczne lub automatyczne, służące do przetapiania metalu w stereotypowni.
KOCÓWIE zob. KOHTZOWIE.
KOCZOROWSKI Stanisław Piotr (1888-1958), bibliotekarz, bibliofil. Studia polonistyczne i romanistyczne ukończył w Paryżu. W 1. 1920-1930 był kierownikiem *Biblioteki Polskiej w Paryżu, działając jednocześnie jako
współzałożyciel, prezes i członek wielu tow. kulturalnych (m. in. *Polskiego Tow. Przyjaciół Książki). W 1931 objął stanowisko kustosza w *Bibl. Naród, w Warszawie, gdzie pracował, mimo prawie całkowitej utraty wzroku, aż do śmierci, najpierw jako kierownik Biura Międzynarodowej Wymiany Wydawnictw (1931-1939), następnie kierownik działu uzupełniania. Był jednym z najczynniejszych propagatorów pięknej książki, współzałożycielem i prezesem *Tow. Bibliofilów Polskich w Warszawie, członkiem *Tow. Miłośników Książki w Krakowie i in. W 1. 1938 -1939 redagował "Miesięcznik Graficzny". Opublikował kilkadziesiąt prac z dziedziny historii, literatury, głównie zaś bibliogr. (przekłady Dantego w Polsce, Mickiewicza i Słowackiego za granicą) i bibliofilstwa; m. in.: O bibliofilii (Kraków 1925), Jak powstaje książka dzieło sztuki ("Miesięcznik Graficzny" 1938 nr 2-3), Sztuka w książce ("Życie Sztuki" 1938), Stanisław Wyspiański odnowiciel piękna książki polskiej ("Miesięcznik Graficzny" 1938 nr 4-6 i odb.), Pisarze o książce. Zdania i uwagi współczesnych pisarzy polskich (1938), Drukarskie tradycje Warszawy ("Miesięcznik Graficzny" 1938 nr 1) i in. K. posiadał bogaty księgozbiór: ok. 12000 druków, w tym 3000 zaopatrzonych w cenne autografy i dedykacje; ok. 3000 starodruków, głównie XVI-wiecznych; 3000 plansz-rycin i kilkaset rpsów i autografów. Zbiory spłonęły w czasie powstania warszawskiego.
M. Ambros: S.P.K. "Prz. Bibl." 1964. S. wsp. pis. poi T. 2.1964.
KODEKS (z łac. caudex, codex = pień drzewa, kloc): 1. Forma książki powstała u schyłku czasów antycznych zamiast wcześniejszego *zwoju. K. nazywano w Rzymie kilka związanych z sobą ^tabliczek woskowych, na których pisano rylcem. W podobny sposób zaczęto składać karty papirusowe, a potem i pergaminowe, tworząc z nich *poszyty i *składki o różnej ilości kart, przytwierdzane do drewnianych tabliczek jako okładzin. Ta nowa forma książki kształtowała się zapewne w ciągu II i III w. n.e., upowszechniła się zaś ostatecznie od IV i V w. wraz z szerszym zastosowaniem pergaminu jako *materiału pisarskiego. W średniowieczu K. był już jedyną formą książki z kartami pergaminowymi, a później papierowymi. Słynne K. złote, srebrne i purpurowe (Codex aureus, argen-teus, purpureus) były to rpsy pergaminowe, z kartami często barwionymi purpurą, a pisane złotem-lub srebrem malarskim. Jednym z najsłynniejszych na świecie jest *Codex argenteus, zwany też Biblią Ulfilasa. W zbiorach poi. złotymi K. są: Ewangeliarz gnieźnieński (Gniezno, Biblioteka Kapitulna Ms 1 a), Ewangeliarz pułtuski (Kraków, Biblioteka Czartoryskich). Teksty pisane złotem na purpurze zawiera Sakramentarz tyniecki (Warszawa, Biblioteka Narodowa, BOZ cim. 1) i Missale Plenarium (Gniezno, Biblio-
1177
1178
KODEKS BALTAZARA BEHEMA
Ilustracja w złotym kodeksie z IX w. (z biblioteki w St Gallen)
teka Kapitulna Ms 149). 2. Zbiór przepisów prawnych jednolicie opracowanych, regulujących określone dziedziny stosunków społecznych, służący jako podstawa do postępowania sądowego. Do najbardziej znanych w historii należą: K. Hammurabiego powstały w starożytnym Babilonie w XVIII/XVII w. p.n.e., K. Justyniana opracowany w 1. 528-534 w Bizancjum oraz K. Napoleona z 1804 we Francji. W dawnej Polsce podobne znaczenie miały *statuty wiślickie Kazimierza Wielkiego z 1. 1347-1348, będące wyrazem unifikacji prawa zwyczajowego po rozbiciu dzielnicowym. Zob. tab. V.
Zob. też CODEX AMIATINUS, CZARNE RĘKOPISY, EwAN-GELIARZ Z ROSSANO, GENESIS WIEDEŃSKA.
KODEKS BALTAZARA BEHEMA zawiera Śprzywileje i statuty miasta Krakowa oraz ustawy cechowe, spisane w 1505 przez notariusza miejskiego Behema, pieczętującego się gmerkiem zbliżonym do herbu Szeliga. Niezwykle cenna dekoracja malarska rpsu zawiera, prócz inicjałów i ozdób marginesowych oraz Ukrzyżowania przeniesio-
nego z mszału krakowskiego (ok. 1510), 26 miniatur przedstawiających herby Krakowa i cechów (8) oraz rzemieślników i kupców przy pracy, na tle wnętrz ich warsztatów, ulic miejskich i podmiejskiego krajobrazu. Dekoracja ta wiąże się stylistycznie z malarstwem niderl. oraz malarstwem i grafiką płd.-niem., niewątpliwie jednak powstała
Początkowe strony Kodeksu Behema
w Krakowie. Świadczy o tym ni. in. udział kierownika pracowni w zdobieniu *Pontyfikału Erazma Ciołka, dzieła krakowskiej szkoły iluminatorskiej. Próbowano go identyfikować z anonimowym "towarzyszem Hansa Wittena" (F. Winkler), z J. *Żernickim (W. Pociecha, S. Lorentz) i B. Behemem (Z. Ameisenowa). Przechowywany w Bibliotece Jagieł, w Krakowie (Ms 16). Zob. tab. V.
Z. Ameisenowa: Rękopisy i pierwodruki iluminowane Bibl. Jagiellońskiej. 1958. Z. Ameisenowa: Kodeks Baltazara Behema. 1961.
KODEKS GERTRUDY, zwany także Psałterzem z Cwidale, jest to wspaniale ilumin. *psałterz (k. 16-205 kodeksu), formatu dużego quarto, sporządzony w opactwie Reichenau lub w klasztorze Mettlach-Trier przez mnicha Ruodprechta dla arcbpa Trewiru Egberta w 1. 981-993. Prócz bogatych inicjałów zdobią go 34 całostronicowe miniatury, m. in. podobizny Egberta i wszystkich, także legendarnych, jego poprzedników. Jeszcze w Trewirze w X/XI w. dodano na końcu różne teksty modlitewne i spowiednicze (k. 209-232). Za pośrednictwem Ryksy, żony Mieszka II, lub później, psałterz przeszedł w ręce Gertrudy, córki Mieszka II, żony Izasława-Dymitra, w. księcia kijowskiego. Wygnana wraz z mężem z księstwa, bawiąc w Polsce u bratanka, Bolesława Szczodrego, kazała ona doszyć na pocz. K. karty zawierające ówczesny kalendarz krakowski, ze świętem dedykacji katedry Św. Wacława i za-
1179
1180
KODEKS LUBIŃSKI
0 triepr diuirf rtruum rtium * orfłrtthr
cum rfr '.\tsrprr nmv
Ik. P ifi-rrr ) Ś W' 'Tlili1" ftliirtt. aifobcf
.">Ś> trilmibufnwmitm fn.wut
rt-'
3 U d M 6 R 11 N' ^
Ś
Strona z Kodeksu Gertrudy
piska o śmierci Suly, tj. bpa krakowskiego Lamberta (1071). Następnie w 1. 1078-1087, już na Rusi, wolne strony i marginesy rpsu wypełniło pięć całostronicowych pięknych miniatur w stylu bizantyńsko-romańskim z gr. napisami i ok. 85 łac. ściśle katolickich modlitw. Niektóre z nich, może autorstwa samej ksieżny, pierwszej poi. autorki, wymieniają imię Gertrudy, wyrażają jej troskę o ukochanego syna Piotra i nawiązują do zmiennych kolei jej losu. Na dwóch miniaturach wyobrażono syna Gertrudy, Piotra-Jaropełka z małżonką, na jednej z nich także Gertrudę obejmującą stopy św. Piotra. Prawdopodobnie z wnuczką Gertrudy Zbysława, żoną Bolesława Krzywo-ustego, psałterz wrócił do Polski, aby następnie z Gertrudą, córką Bolesława Krzywoustego z drugiego małżeństwa, znaleźć się w klasztorze w Zwiefalten. Tam zapewne taż mniszka Gertruda zaczęła dopisywać w kalendarzu daty zgonu swych krewnych i powinowatych: Bergów, Voh-burgów i Andechsów. Po śmierci mniszki psałterz stał się własnością trzeciej Gertrudy, królowej węg., następnie jej córki, św. Elżbiety, a wreszcie za pośrednictwem patriarchy akwilejskiego Bertolda, wuja Elżbiety, trafił do kapituły w Cividale.
V. Meysztowicz: Manuseriptum Gertrudae. "Antemurale" 1955. K. Górski: Religijność benedyktyńska w Polsce XI w. "Roczniki Teolog. - Kanon." 1959.
KODEKS HEILSBERSKI albo Szamotulskiego, rps papierowy z drugiej poł. XV w., zawiera następujące źródła historyczne: Kronika tzw. Dzierzwy, Rocznik franciszkański krakowski, Rocznik małopolski, Kromka Galla-Anonima (jeden z trzech zachowanych odpisów) oraz tzw. Dopełnienie szamotulskie. K.h. został napisany prawdopodobnie na zamówienie Piotra Szamotulskiego, kasztelana poznańskiego, a w każdym razie należał do niego w 1471, jak o tym informuje złoty napis na s. 1. Z treści K.h. wynika, że jego pierwowzorem był rps pisany w 1. 1426-1427 przez nieznanego z imienia proboszcza wsi Stodoły pod Trzemesznem. Tekst K.h. zawiera liczne błędy, wynikające z nie dość biegłej znajomości łaciny u przepisującego. Ok. poł. XVI w. K.h. stał się własnością bpa warmińskiego Marcina Kromera, którego zapiski zachowały się na marginesach (w nich nazwał on po raz pierwszy anonimowego kronikarza Gallem). Odtąd K.h. przez 200 lat pozostawał w bibl. biskupiej w Lidzbarku (Heilsbergu). Na polecenie bpa Grabowskiego w 1749 G. *Lengnich opublikował jego zawartość. Ofiarowany przez Grabowskiego Bibliotece Załuskich, został tam oprawiony kosztem króla Stanisława Augusta. Potem kolejno znajdował się w zbiorach Cza-ckiego w Porycku, Czartoryskich w Puławach, wreszcie Lubomirskich w Kruszynie. Od 1936 jest własnością Biblioteki Narodowej.
Anonima tzw. Galia Kronika. Wyd. K. Maleczyński. 1952.
KODEKS JANA DĄBRÓWKI zob. KODEKS LUBIŃSKI.
KODEKS JUSTYNIANA zob. CORPUS IURIS CIVILIS.
KODEKS LUBIŃSKI, zwany także K.Jana Dąbrówki, jest jednym z dziewięciu zachowanych rpsów zawierających tzw. Wielką kronikę (Cronica magna Polonorum), tj. zespół zabytków historiograficznych już od XIV w. traktowanych jako całość i występujących w odpisach łącznie. Na treść K.l. składają się kroniki: tzw. Dzierzwy, Kadłubka, Wielkopolska, Janka z Czarnkowa, oraz roczniki: franciszkański krakowski, małopolski i kujawski. Ponadto jest tu genealogia Piastów, spis bpów krakowskich, drobne zapiski rocznikarskie i dopisany później (XV/XVI w.) wiersz łac. Wawrzyńca Korwina na pogrzeb Kazimierza Jagiellończyka pt. Epicedion elegiacum. Cały rps (folio) powstał ok. 1440, a jego twórcą i pierwszym właścicielem był Jan Dąbrówka, profesor Akademii Krakowskiej, a jednocześnie autor znajdującego się w K.l. komentarza do
1181
1182
KODEKS MANESSE
Kroniki Kadłubka, mającego tu postać oryginalnego *bru-lionu. Dobór oraz układ materiału w K.l. świadczą o zainteresowaniach, a zapewne i zamierzeniach historiograficz-nych samego Dąbrówki. Późniejsze losy K.l. nie są bliżej znane. Autorem nazwy "Rękopis lubieński", wypisanej na karcie ochronnej, jest J. *Lelewel. W pocz. XIX w. K.l. dostał się prawdopodobnie do tworzonej wówczas Biblioteki Sądu Apelacyjnego, później był w Bibliotece Liceum Warszawskiego, wreszcie w Bibliotece Publicznej Uniwersytetu Warszawskiego. Z jej zbiorami wywieziony po 1831 do Petersburga, wrócił do kraju po traktacie ryskim (1920) i obecnie znajduje się w Bibliotece Narodowej.
KODEKS MANESSE, pergaminowy, 426-kartkowy zbiór poetyckich utworów z kręgu Minnesangerów, najwybitniejszy zabytek kultury rycerskiej. Zawiera dzieła 110 poetów i 137 barwnych całostronicowych ilustr. Powstał w Zurychu w okresie od końca XIII w. do ok. 1330, staraniem notablów miejskich, do których należał burmistrz
Riidiger II z rodu Manesse v. Manegg i syn jego Jan, kantor katedralny. Ilustr. K. wykazują ścisłe związki stylistyczne i techniczne z malarstwem ściennym w kaplicy katedry, fundowanej przez J. Manesse, z polichromią w domach patrycjuszowskich i z witrażami w kościele klasztornym w Kappel. Ich tematykę stanowią, prócz portretów poetów, bitwy, turnieje, przyjęcia dworskie, polowania i inne rozrywki opiewane przez Minnesangerów. K.M. znajduje się dziś w Bibliotece Uniwersyteckiej w Heidelbergu.
P. Ganz: Geschichte i. Kunst in der Schweiz. 1960.
KODEKS OSTROWSKI zob. LEGENDA JADWIGI ŚLĄSKIEJ.
KODEKS SZAMOTULSKIEGO zob. KODEKS HEELSBERSKI.
KODEKS ZAMOJSKI, rps pergaminowy z XIV w., zawierający zbiór tekstów źródłowych do historii Polski.
r:::::ie":.<>>!:.>,,.",::::,,.:,:; ,-.- -.....,,; .... ,,-, ŚŚ'"{Ś::':..Ś.ŚŚ J
Ilustracja w Kodeksie Manesse
M-* -*.~. * .
Początek Rocznika Troski z Kodeksu zamojskiego
Mieści się w nim: Żywot Aleksandra Macedońskiego, Kronika Galla-Anonima, Wincentego z Kielc Żywot św. Stanisława (przeróbka z ok. 1312), tzw. Rocznik Traski, Kronika wę-giersko-polska, oraz dopisane w XV w. zapiski o rodzinie Łaskich i bpa krakowskiego Jana Radlicy oraz pieśń w j. poi. o zabójstwie Andrzeja Tęczyńskiego (1461). O wielkiej wartości historycznej K.z. stanowi przede wszystkim odpis Kroniki Galla-Anonima, będący najstarszym i najpopraw-
1183
1184
KOLACJONOWANIE
niejszym z trzech do dziś zachowanych (pozostałe z XV w.). K.z. pisany jest minuskułą gotycką (*Pismo gotyckie), zawiera 98 kart formatu 24,5 X 18 cm. Powstał wkrótce po 1340 (najpóźniejsza data wymieniona w Roczniku Traski). Miejsce powstania jest sporne. W XV i pocz. XVI w. był w posiadaniu rodziny Łaskich, od których przed 1448 przeszedł na pewien czas w ręce Sędziwoja z Czechła, a następnie J. Długosza. Ten ostatni niewątpliwie korzystał z niego przy pisaniu Kroniki, o czym świadczą zachowane do dziś jego własnoręczne zapiski na kartach K. Od Długosza też, być może, pochodzi zachowana oprawa K.z. z kartą ochronną sporządzoną z aktu notarialnego dotyczącego kapituły krakowskiej z 1314/1315. Powróciwszy do Łaskich, pozostawał u nich K.z. co najmniej do 1515. Nie wiadomo dokładnie, kiedy znalazł się w posiadaniu Zamoyskich. Odkrył go w 1848 W.A. Maciejowski. Do 1944 przechowywany był w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej w Warszawie. Obecnie w Bibliotece Narodowej.
Galla-Anonima Kronika. Wyd. J. Krzyżanowski. 1948. Anonima tzw. Galia Kromka. Wyd. K. Maleczyóski. 1952.
KODEKSOLOGIA (codicologie), nauka mająca za przedmiot studium rpsu w różnych aspektach: początkowo traktowanego tylko jako zespół elementów materialnych, z czasem termin ten objął zakres szerszy. K. obejmuje: historię rpsów, historię kolekcji rękopiśmiertniczych, kolejne drogi i losy rpsów, problemy związane z *katalogo-waniem, handlem rpsami, ich wykorzystywaniem itp. *Paleografia, obejmująca zagadnienia dotyczące pisma, materiałów użytych do pisania, składek itp., jest stąd wyodrębniona. W zakres K. wchodzą: katalogi rpsów, bibliogr. opracowań poszczególnych rpsów, repertoria (np. kopistów, kolekcjonerów, wydawnictw faksymilowych, rpsów datowanych itd.). Czasop. "Scriptorium" (Bruksela) poświęca od 1959 osobną część nru (również w odbitce "Bul-letin Codicologique") omówieniu bieżącej produkcji wydawniczej krajów europejskich i Stanów Zjednoczonych, dotyczącej rpsów do XVI w. włącznie.
A. Dain: Les Manuscrits. 1964.
KOEHLER & VOLCKMAR, niem. księgarnia komi-sowo-hurtowa, eksportowa, wydawnicza oraz antykwariat i drukarnia. Przedsiębiorstwo to powstało na pocz. XX w. w Lipsku przez połączenie się dwóch firm lipskich i trzech stutgarckich. Do 1945 firma ta była największą niem. księgarnią komisową i prowadziła ożywioną działalność wydawniczą. W 1949 przeniesiona została do Stutt-gartu. Obecnie połączone firmy Koch, Neff & Oetinger (handel krajowy) i K. & V. (handel zagraniczny) tworzą największe w NRF przedsiębiorstwo księgarskie, zajmu-iące się handlem hurtowym.
KOELHOFF: 1. Johann starszy, z Lubeki, drukarz ko-loński, działał od 1472, posługiwał się czcionkami kroju wł. Jego ostatni druk ukazał się 6 IV 1493, dokończony już po śmierci przez syna, również drukarza. K. jako pierwszy wprowadził do swej produkcji drukowane *sy-gnatury arkuszowe.2. Johann młodszy, syn poprzedniego, od 1487 studiował prawo w Kolonii, pracował w oficynie ojca, gdzie drukował w 1.1493-1502. Jego najsławniejszym osiągnięciem drukarskim jest Cronica van der hiłliger Stat van Coellen (1499), w której znajduje się wzmianka o drukach wczesnoholend. Donatów oraz stwierdzenie U. *Zella, że druk został wynaleziony przez J. *Gutenberga w Moguncji.
E. Voullićme: Der Buchdruck Kolns. 1903.
KOENIG Friedrich (1774-1833), drukarz niem., wynalazca *prasy pośpiesznej. Pierwsze jego próby zbudowania maszyny drukarskiej sięgają 1802. W 1806 przeniósł się do Londynu, gdzie pozyskał dla swych pomysłów drukarza T. *Bensleya. W 1811 uruchomił pierwszą prasę pośpieszną o wydajności 400 arkuszy na godzinę, działającą na zasadzie prasy ręcznej. Rok później skonstruował prasę cylindryczną, posiadającą dwukrotnie większą wydajność. Pierwszą gazetą drukowaną na tej prasie był numer dziennika "Times" (*Drukarnia "Timesa") z 29 XI 1814. Na skutek nieporozumień z Bensleyem K. wrócił w 1817 wraz ze swym przyjacielem, mechanikiem Franzem Bauerem, do Niemiec; tu w klasztorze Oberzell k. Wtirz-burga założyli pierwszą fabrykę maszyn drukarskich, istniejącą do dziś pod firmą Koenig und Bauer.
J. Kuglin: Poligrafia książki. 1964.
KOGLINGER Stephan zob. KOBLINGER Stephan.
KOHTZOWIE (Kocówie), rodzina papierników: 1. Krzysztof Andrzej (zm. 1788), majster i dzierżawca papierni w Zaskrodziu n. Skrodą (1776-1788) w dobrach Kramkowskich. 2. Jerzy Ludwik, syn, przeniósł czer-palnię do Dzierzbi, położonej na obszarze tych samych dóbr (1788-1799). Po opuszczeniu Dzierzbi dzierżawił do 1833 papiernię sapieżyńską w Prenach. 3. Karol młodszy z trzema synami prowadził papiernię w Bosewie k. Wyszkowa (1823). 4. Jerzy Beniamin (1826) kupił papiernię w Nowej Wsi Ełckiej. 5. Jerzy dzierżawił papiernię w Sikorzu n. Skrwą k. Płocka (1835-1847).
KOLACJONOWANIE (łac. collatio = zestawienie): 1. Czynność *edytora, polegająca na szczegółowym zestawieniu z sobą tekstów dwu wydań, wydania z autografem lub też autografu z autografem, autografu z *kopią itd. celem dokładnego wynotowania różnic i na ich podstawie ustalenia tekstu-wzoru dla wydania następnego. K. należy
1185
1186
KOLANKOWSKI
do ważnych czynności edytora, bo oprócz przesłanek do wyboru edycji podstawowej dostarcza materiału do opracowania *aparatu krytycznego. Czynność ta znana już była w starożytności i we wczesnym średniowieczu, a szczególną wagę przykładali do niej humaniści, dążący do ustalenia jak najwierniejszych tekstów dzieł autorów klasycznych. 2. K. albo sczytywanie, sprawdzanie identyczności dwóch tekstów. 3. W *księgarstwie antykwarycznym i *introligatorstwie sprawdzanie dzieł pod względem kompletności stronic, tablic, załączników stanowiących całość danego wydania.
KOLANKOWSKI Ludwik (1882-1956), bibliotekarz, historyk, działacz polityczny. W 1. 1907-1929 był bibliotekarzem *Biblioteki Jagiellońskiej, gdzie pod kierunkiem F. *Papeego przeszedł wszystkie działy pracy bibliotecznej. Zajmując następnie wiele stanowisk politycznych i dyplomatycznych, prowadząc działalność naukową i pedagogiczną, był przede wszystkim bibliotekarzem, który dążył do stworzenia z bibl. poważnego warsztatu pracy naukowej. Jako komisarz ziem wschodnich i organizator Uniwersytetu Wileńskiego w 1921 przyczynił się do utworzenia Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie. W 1. 1929-1939 był dyrektorem Biblioteki Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, gdzie przeprowadził reorganizację prac katalogowych i modernizację księgozbioru podręcznego. W 1939 ocalił Bibl. od pożaru, a w okresie okupacji potrafił uniezależnić ją od władz okupacyjnych i patronował prowadzonym w niej konspiracyjnie pracom naukowym. W 1945 był organizatorem, pierwszym rektorem Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu, jednym ze współtwórców tamtejszej Biblioteki Uniwersyteckiej oraz jej dyrektorem od 1952. Uważał ją za najważniejsze dzieło ostatnich lat swego życia.
A. Lewak: L.K. "Roczniki Bibl." 1958 t. 1/2.
KOLBERG (Colberg) Juliusz (1776-1831), geodeta i kartograf. Brał udział w pomiarach Polski, organizowanych po trzecim rozbiorze przez władze pruskie. W 1807 wstąpił do służby w nowo powstałym Księstwie Warszawskim, w 1817 został powołany przez Uniwersytet Warszawski na katedrę miernictwa. W 1817 wydał mapę pocztową Królestwa Polskiego i W. Ks. Poznańskiego, 1826-1827 atlas województw Królestwa w 8 arkuszach (wyd. po jego śmierci przez syna Wilhelma). Poza tym opracowywał plany Warszawy i okolic oraz ogłaszał artykuły w pismach naukowych.
KOLCZUGIN Nikita Nikiforowicz (1753-1827), założyciel jednej z bardziej znanych firm księgarskich w Moskwie. Początkowo był subiektem u *Nowikowa, później właścicielem trzech księgarń. Syn jego Grigorij
Nikiticz (1801-1862) i prawnuk Iwan Iwar^wicz (zm. 1895) kontynuowali działalność księgarską aż do 1884, zajmując się jednocześnie pracą wydawniczą.
KOLEGIUM REDAKCYJNE, zespół doradczy naczelnego redaktora w instytucji wydawniczej lub czasop. W skład K.r. wchodzą: w wydawnictwie z zasady kierownicy wszystkich redakcji, mogą być również powołani1 kierownicy innych działów; w czasop. kierownicy działów, a niekiedy także czołowi publicyści.
KOLEKTOR BIBLIOTECZNY zob. GROMADZENIE ZBIORÓW.
KOLIBKA (Pomorze Gdańskie)
Papiernie. Powstała tu przed 1551 papiernia była w 1. 1571 i 1747 obdarowywana królewskimi przywilejami. W XVIII w. właścicielami jej byli m. in. Cysewicz oraz Vossberg (od 1789). W poł. XIX w. przebudowano ją na fabrykę papieru, która istniała do lat dwudziestych XX w.
Zob. też Papiernie w polsce.
KOLOFON (gr. kolophón = szczyt, wierzchołek): 1. Formuła umieszczona na końcu średniowiecznej książki rę-
i| Ctttisem cofeetetó dmm aufcrt atrt tan te tnanu rig
ajjipk aut bdfes qbus rnfcutus i Fcineit. f" IfCb i ircft.- i ut aufert eejdrico poftć| ipe gusmreit as> 1 focu fosS j as cptS furii ptene pofWFionej ttiiiis. łfp~ i
tufinem fi folii bia i pat:fita8 R in feto. rffm #ai p.YfkiMtitic clcritum* tpft quafi ooa&us.pftie fe ^ in.aąuam M ao psimlurn W euatat. I^hh
CSi cjais antmo iniutiatiBi ppit etóaim g rapitte
fckens i iccemtt. ' ąfe
|XPaj>a9 tle ku x>heixt fi feąt df tóg tam nsa&iis
^b?fe(5fi
^bss0r4tuse?csferie}t.tnu(iĆ8.5.fi. t?f$t VO. i daici etua nomine fe
ftj.m.Dercn.c^to.Cumąuis. *
diko 6 $ż fcec iba ąa kbem iilu li tet non n omie e&
Kolofon dzieła Franciszka de Platea (Kraków 1475 K. Straube
1187
1188
KOLUMNA
kopiśmiennej, zawierająca *explicit z tytułem dzieła, da-tację (^Datowanie), imię pisarza, czasem jego funkcję (np. praesbiter, organista itp.) i pochodzenie, a nieraz także inne informacje na temat okoliczności powstania księgi, np. na czyje polecenie została napisana. Uzupełnieniem K. bywały niekiedy osobiste wynurzenia pisarza, zwykle w formie wierszowanej, najczęściej wyrażające radość z powodu ukończenia pracy. K. rozwinął się w późnym średniowieczu ze zwięzłej formuły explicitu. Zwykle wyróżniany był przez pisarza inną barwą *inkaustu lub większymi literami. 2. W druku K. jest to metryka wyd., w najstarszej książce drukowanej obejmująca imię i nazwisko autora dzieła, tytuł, miejsce druku, nazwisko drukarza względnie nakładcy i datę. Po raz pierwszy umieszczono go w Psałterzu tnogunckim wyd. przez J. *Fusta i P. *Schoffera w 1457. Podobnie jak w książce rękopiśmiennej występował K. w XV i XVI w. w druku na końcu tekstu, przy czym w XVI w. eksponowany był często na osobnej stronie. Informacje występujące w K. zostały przeniesione na *kartę tytułową.W ciągu XVI w. zwyczaj ten stał się powszechny, choć K. występował często niezależnie od karty tytułowej, dopiero w XVII w. został przez nią wyparty. Współcześnie K. jest odmianą *metryki drukarskiej, zamieszczanej na końcu druku w formie notatki inform. podającej nazwę drukarni, nr zamówienia, wysokość nakładu, nr zezwolenia na druk i inne dane. K. może występować razem z metryką wyd. Ś Zob. tab. 46(4).
KOLONEL (mignon) zob. STOPIEŃ PISMA. KOLOTYPIA zob. ALBERTYPIA.
KOLPORTAŻ CZASOPISM, rozprowadzanie wydawnictw periodycznych wśród czytelników drogą *pre-numeraty, sprzedaży ulicznej lub w kioskach. K. cz. w Polsce Ludowej zajmuje się głównie *Centralny Zarząd Upowszechniania Prasy i Książki "Ruch". ^Przedsiębiorstwo Upowszechnienia Prasy i Książki). K.cz. naukowych trudni się także Ośrodek Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych PAN. Za granicę wysyła prasę Biuro Kolportażu Wydawn. Zagr. "Ruch".
KOLPORTAŻ KSIĘGARSKI, akcja bezpośredniego rozprowadzania książek (także in. druków) w środowiskach oddalonych od księgarń lub wśród osób nie odwiedzających księgarni. Już w XIV w. pojawili się księgarze zwani *bibliopolae, trudniący się zawodowo handlem książką. Jedni osiedlali się na stałe w wielkich miastach, inni jako kolporterzy-kramarze wędrowali z rpsami po jarmarkach i odpustach. Na przełomie XIX i XX w., a następnie w 1. 1926-1939, wiele firm wydawniczych i księgarń prowadziło kolportaż wydawnictw i sprzedaż na raty za pośrednictwem tzw. agentów-kolporterów. W Polsce Ludo-
wej K.k. rozwinął się na wielką skalę. Z księgarniami *Dornu Książki współpracuje kilkanaście tysięcy kolporterów. Docierają oni również na wieś. Za sprzedane książki otrzymują prowizję.
KOLUMBAN (ok. 540-615), mnich irlandzki. Założył kilka klasztorów, z których zwłaszcza Luxeuil wBurgundii (590) iBobbio w Lombardii (612) zasłynęły jako *szkoły kaligraficzne. Wzorowano się w nich na przywiezionych przez K. iryjskich rpsach.
Jonae, abbatis Bobbiensis, Vita s. Columbani. Ed. B. Krusch. 1905. E. Martin: S. Columban. 1905.
KOLUMBIA zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Bibliografia, Biblioteki, Drukarstwo, Księgarstwo i ruch wydawniczy.
KOLUMNA: 1. W książce rękopiśmiennej układ graficzny tekstu złożony z następujących po sobie wierszy równej długości. Już w starożytnych *zwojach papirusowych pisano w K., między którymi pozostawiano nie zapisane marginesy. Szerokość K. bywała różna, zwykle nie przekraczała 35-40 liter, tj. długości wiersza heksametrycz-nego. Najstarsze *kodeksy miały prawie kwadratowy format i zawierały zwykle trzy lub cztery K. pisma na stronie. Później pisano książki najczęściej w jednej lub w dwóch K. (w XII-Xni w.). 2. W drukarstwie K. jest to płaszczyzna zadrukowana, czyli powierzchnia zajęta przez *skład tekstu na stronicy książki lub czasop. Podaje się ją albo w kwadratach kwadratowych, albo wysokość jej określa się ilością wierszy pisma zasadniczego, szerokość zaś w kwadratach i ich częściach. K. powinna być zharmonizowana z wymiarami stronicy. Podstawą obliczania formatu K. jest *forrnat strony papieru. Ustalając proporcję długości boków K. do długości boków papieru i wymiarów marginesów stosuje się często *złoty podział. W potocznym języku drukarsko-wydawniczym K. nazywa się sformowany skład drukarski (tekst i materiał ślepy *Materiał zecerski), dający w druku odbitkę stronicy. Rozmiar stronicy druku nie ma znaczenia, może to być zarówno wielołamowa stronica gazety lub czasop., jak i jednołamowa K. książki lub ulotki (*Łam). K. początkowa, każda pierwsza K. książki lub broszury. Zwykle jest to K. krótsza niż normalne o 1/4-1/3 wysokości kolumny. Jej wolne miejsce od góry na wzór ksiąg rękopiśmiennych było przeznaczone do ręcznego wpisywania tytułów i dedykacji. Stąd przeważnie K. początkowa jest tzw. K. spuszczoną (opuszczoną). Pierwszy wiersz K. początkowej ma niekiedy *inicjał. W dziełach wydawanych staranniej K. początkowa rozpoczyna części, działy, a nawet poszczególne rozdziały książki. K. rozkładowa, dwie sąsiadujące K.: lewa (parzysta) i prawa
1189
1190
KOŁŁĄTAJ
(nieparzysta). Ponieważ widoczne są równocześnie obie rozkładowe stronice na rozwarciu książki, a więc tzw. zwierciadło druku stanowią obie K. razem, przeto można mówić o nich jako o jednej K. rozkładowej, zwłaszcza przy ustalaniu wielkości i proporcji marginesów, sposobie rozmieszczania ilustracji w tekście itd. K. szpicowa, każda końcowa, niepełna K., stanowiąca zamknięcie rozdziału, działu czy całej książki. Nazwa pochodzi od dawnych drukarzy, którzy ostatnią K. swoich dzieł składali w kształcie szpica, tzn. pierwsze wiersze tej K. były składane na pełną szerokość, a następne w coraz węższym formacie w ten sposób ostami ustęp książki tworzył ostry klin. K. w czasopiśmie, strona podzielona na łamy wypełnione tekstem i ilustracjami. Istnieje duże zróżnicowanie formatów K., w zależności od rodzaju czasop. Urozmaicenie K. polega na korzystaniu z różnych szerokości łamu, zróżnicowaniu czcionek, tytułów, doboru ilustr. Zob. też Latarnia.
KOŁŁĄTAJ Hugo (1750-1812), pisarz, polityk, organizator i reformator bibliotekarstwa poi. Jeden z pierwszych w Europie opracował (1774-1783) w ramach *Komisji Edukacji Narodowej wytyczne *polityki bibliotecznej, której wyrazem były ustawy Komisji oraz przeprowadzane przez K. wizytacje bibl. Uważał za konieczne zorganizowanie prócz sieci *bibl. szkolnych również sieci *bibl. publicznych oraz szerokie udostępnienie *bibl. naukowych. Jako rektor Akademii Krakowskiej przeprowadził reorganizację *Biblioteki Jagiellońskiej: połączył bibl. wydziałowe, uzyskał dodatkowe pomieszczenia, utworzył stanowisko dyrektora Bibl., połączone z katedrą bibliogr. Wymagał od dyrektora i personelu odpowiedniego przygotowania fachowego. Zabiegał również o uzyskanie dla Bibl. *egzemplarza obowiązkowego. Od 1803 pomagał T. *Czackiemu przy organizowaniu Biblioteki Liceum Krzemienieckiego. Był właścicielem dużego księgozbioru.
M. Łodyński: U.K. a bibliotekarstwo poi. "Prz. Bibl." 1952.
KOŁODZŁEJCZYK Edmund (1886-1915), slawista, etnograf i bibliograf, organizator Tow. Słowiańskiego w Krakowie. Najważniejszą pracą K. jest Bibliografia sło-wianoznawstwa polskiego (Kraków 1911), w której opisał publikacje samoistne i artykuły z lat 1800-1908. Dzieło to stanowi pierwszą *bibliografię słowianoznawczą w j. poi. Prócz tego K. opracował: Goethe w Polsce. Rzecz liłeracko-bibliograficzna ("Sprawozdania Gimnazjum Realnego IV" 1913 i odb.) oraz Bibliografię prac o Kaszubach ("Ziemia" 1911 nr 22).
KOMASACJA BIBLIOGRAFICZNA, scalenie w jednym spisie bibliograficznym pozycji zarejestrowanych w *bibliografiach obejmujących kolejne odcinki chrono-
logiczne. Czasem w K.b. uzupełnia się materiały przejęte z tych bibliografii, przeprowadza ich selekcję, stosuje się odmienny układ, upraszcza się i skraca *opisy bibliograficzne. Najczęściej scalenie takie obejmuje materiały kolejnych zeszytów *bibliografii bieżącej. K.b. jest często stosowana przy publikowaniu *bibliografii narodowych, np. materiały "Deutsche Nationalbibliographie" są komaso-wane w rocznym "Jahresverzeichnis des Deutschen Schrift-tums" oraz pięcioletnim "Deutsches Bucherverzeichnis". Zob. też Kumulacja bibliograficzna.
KOMENTARZ (łac. commentarius = pismo objaśniające, objaśnienie), składnik *aparatu naukowego, objaśnienie i interpretacja niezrozumiałych części tekstu ujęte przez *edytora zwięźle i treściwie. Przedmiotem K. mogą być: objaśnienia zjawisk językowych (wyrazów, form gramatycznych, cech składniowych oraz innych historycznych, indywidualnych bądź regionalnych); objaśnienia postaci i zdarzeń historycznych, mitologicznych, literackich, nazw geograficznych i innych realiów oraz wyjaśnianie specjalnej problematyki utworu; rozwiązywanie aluzyj do osób i zdarzeń. K. jest powiązany z tekstem za pomocą *odsyłaczy. K. umieszcza się w edycjach ściśle naukowych zazwyczaj po tekście, w edycjach popularnonaukowych i popularnych zazwyczaj pod tekstem u dołu strony. O zakresie K. decyduje poziom czytelnika, dla którego edytor książkę przeznacza.
KOMIKS (amer. comics = książeczka z obrazkami), historyjka obrazkowa o charakterze awanturniczym lub humorystycznym, zazwyczaj na niskim poziomie artystycznym, bez tekstu lub z krótkim tekstem zwykle wpisanym w rysunek lub podpisanym pod rysunkiem. Bywa samoistna wydawniczo (w formie broszury lub *książki obrazkowej) lub zamieszczona w czasop. K. powstały w Stanach Zjednoczonych i rozpowszechniły się po drugiej wojnie światowej także w innych krajach.
KOMIS-HURT zob. KSIĘGARSTWO HURTOWE.
KOMIS KSIĘGARSKI, forma stosunków handlowych między dostawcą (komitentem) a odbiorcą (komisantem). Początki K.k. sięgają w Niemczech XVI w. (*Targi księgarskie we Frankfurcie). W XVII i XVIII w. forma ta rozpowszechniła się szeroko w in. krajach, w tym również i w Polsce, i przetrwała do naszych czasów. Odmianą K.k. jest zakup książek z prawem zwrotu. Podstawą K.k. jest umowa komisowa między dostawcą (wydawcą) a odbiorcą (hurtem, księgarnią), na mocy której komisant sprzedaje towary będące własnością komitenta, działając w jego imieniu i na jego rachunek i otrzymując za to wynagrodzenie
1191
1192
KOŁŁĄTAJ
(nieparzysta). Ponieważ widoczne są równocześnie obie rozkładowe stronice na rozwarciu książki, a więc tzw. zwierciadło druku stanowią obie K. razem, przeto można mówić o nich jako o jednej K. rozkładowej, zwłaszcza przy ustalaniu wielkości i proporcji marginesów, sposobie rozmieszczania ilustracji w tekście itd. K. szpicowa, każda końcowa, niepełna K., stanowiąca zamknięcie rozdziału, działu czy całej książki. Nazwa pochodzi od dawnych drukarzy, którzy ostatnią K. swoich dzieł składali w kształcie szpica, tzn. pierwsze wiersze tej K. były składane na pełną szerokość, a następne w coraz węższym formacie w ten sposób ostatni ustęp książki tworzył ostry klin. K. w czasopiśmie, strona podzielona na łamy wypełnione tekstem i ilustracjami. Istnieje duże zróżnicowanie formatów K., w zależności od rodzaju czasop. Urozmaicenie K. polega na korzystaniu z różnych szerokości łamu, zróżnicowaniu czcionek, tytułów, doboru ilustr. Zob. też Latarnia.
KOŁŁĄTAJ Hugo (1750-1812), pisarz, polityk, organizator i reformator bibliotekarstwa poi. Jeden z pierwszych w Europie opracował (1774-1783) w ramach *Komisji Edukacji Narodowej wytyczne *polityki bibliotecznej, której wyrazem były ustawy Komisji oraz przeprowadzane przez K. wizytacje bibl. Uważał za konieczne zorganizowanie prócz sieci *bibl. szkolnych również sieci *bibl. publicznych oraz szerokie udostępnienie *bibl. naukowych. Jako rektor Akademii Krakowskiej przeprowadził reorganizację *Biblioteki Jagiellońskiej: połączył bibl. wydziałowe, uzyskał dodatkowe pomieszczenia, utworzył stanowisko dyrektora Bibl., połączone z katedrą bibliogr. Wymagał od dyrektora i personelu odpowiedniego przygotowania fachowego. Zabiegał również o uzyskanie dla Bibl. *egzempłarza obowiązkowego. Od 1803 pomagał T. *Czackiemu przy organizowaniu Biblioteki Liceum Krzemienieckiego. Był właścicielem dużego księgozbioru.
M. Łodyński: H.K. a bibliotekarstwo poi. "Prz. Bibl." 1952.
KOŁODZIEJCZYK Edmund (1886-1915), slawista, etnograf i bibliograf, organizator Tow. Słowiańskiego w Krakowie. Najważniejszą pracą K. jest Bibliografia sło-wianoznawstwa polskiego (Kraków 1911), w której opisał publikacje samoistne i artykuły z lat 1800-1908. Dzieło to stanowi pierwszą *bibliografię słowianoznawczą w j. poi. Prócz tego K. opracował: Goethe w Polsce. Rzecz literacko-bibliograficzna ("Sprawozdania Gimnazjum Realnego IV" 1913 i odb.) oraz Bibliografię prac o Kaszubach ("Ziemia" 1911 nr 22).
KOMASACJA BIBLIOGRAFICZNA, scalenie w jednym spisie bibliograficznym pozycji zarejestrowanych w *bibliografiach obejmujących kolejne odcinki chrono-
logiczne. Czasem w K.b. uzupełnia się materiały przejęte z tych bibliografii, przeprowadza ich selekcję, stosuje się odmienny układ, upraszcza się i skraca *opisy bibliograficzne. Najczęściej scalenie takie obejmuje materiały kolejnych zeszytów *bibliografii bieżącej. K.b. jest często stosowana przy publikowaniu *bibliografii narodowych, np. materiały "Deutsche Nationalbibliographie" są komaso-wane w rocznym "Jahresverzeichnis des Deutschen Schrift-tums" oraz pięcioletnim "Deutsches Buchenrerzeichnis". Zob. też Kumulacja bibliograficzna.
KOMENTARZ (łac. commentarius = pismo objaśniające, objaśnienie), składnik *aparatu naukowego, objaśnienie i interpretacja niezrozumiałych części tekstu ujęte przez *edytora zwięźle i treściwie. Przedmiotem K. mogą być: objaśnienia zjawisk językowych (wyrazów, form gramatycznych, cech składniowych oraz innych historycznych, indywidualnych bądź regionalnych); objaśnienia postaci i zdarzeń historycznych, mitologicznych, literackich, nazw geograficznych i innych realiów oraz wyjaśnianie specjalnej problematyki utworu; rozwiązywanie aluzyj do osób i zdarzeń. K. jest powiązany z tekstem za pomocą ^odsyłaczy. K. umieszcza się w edycjach ściśle naukowych zazwyczaj po tekście, w edycjach popularnonaukowych i popularnych zazwyczaj pod tekstem u dołu strony. O zakresie K. decyduje poziom czytelnika, dla którego edytor książkę przeznacza.
KOMIKS (amer. comics = książeczka z obrazkami), historyjka obrazkowa o charakterze awanturniczym lub humorystycznym, zazwyczaj na niskim poziomie artystycznym, bez tekstu lub z krótkim tekstem zwykle wpisanym w rysunek lub podpisanym pod rysunkiem. Bywa samoistna wydawniczo (w formie broszury lub *książki obrazkowej) lub zamieszczona w czasop. K. powstały w Stanach Zjednoczonych i rozpowszechniły się po drugiej wojnie światowej także w innych krajach.
KOMIS-HURT zob. KSIĘGARSTWO HURTOWE.
KOMIS KSIĘGARSKI, forma stosunków handlowych między dostawcą (komitentem) a odbiorcą (komisantem). Początki K.k. sięgają w Niemczech XVI w. (*Targi księgarskie we Frankfurcie). W XVII i XVIII w. forma ta rozpowszechniła się szeroko w in. krajach, w tym również i w Polsce, i przetrwała do naszych czasów. Odmianą K.k. jest zakup książek z prawem zwrotu. Podstawą K.k. jest umowa komisowa między dostawcą (wydawcą) a odbiorcą (hurtem, księgarnią), na mocy której komisant sprzedaje towary będące własnością komitenta, działając w jego imieniu i na jego rachunek i otrzymując za to wynagrodzenie
1191
1192
KOMPILACJA
w postaci prowizji komisowej. Rozliczenie komisanta z komitentem ze sprzedaży i ew. zwrot książek nie sprzedanych (tzw. *remitenda) następują w terminach określonych w umowie. Najczęściej stosowaną formą K.k. jest K. okresowy, przy którym komisant przyjmuje od komitenta od razu na skład cały lub większy zapas książek, oraz K.k. stały, przy którym komisant przyjmuje do sprzedaży tylko po kilka egz. danego tytułu i po sprzedaniu odkupuje je niezwłocznie u komitenta. W Polsce K. okresowy jest podstawową formą stosunków między wydawcami a hurtem. K. stały ma niewielkie zastosowanie jedynie w detalu, gdzie jest znany jako tzw. K. stały wartościowy, rozliczany nie tytułowo, lecz tylko wartościowo.
S. Malawski: Obrót księgarski. Organizacja i technika. 1960. S. Tarkowski: Antykwariat księgarski. 1960. S. Połeć: Organizacja i ekonomika księgarstwa.1962.
KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ (1773-1794) obok zmian w szkolnictwie przeprowadziła również doniosłe reformy w bibliotekarstwie poi. Pierwsze rozporządzenia biblioteczne w 1774 stanowiły już część składową reformy szkół i nauczania. Zasięg działania K.E.N. rozciągał się na teren całej Rzeczypospolitej (tj. na Koronę i Litwę) i obejmował: *biblioteki szkolne (wojewódzkie, powiatowe, parafialne i pensji), biblioteki obydwu Szkół Głównych, krakowskiej i wileńskiej (*Biblioteki uniwersyteckie) oraz *Bibliotekę Załuskich. Reformy K.E.N. objęły całokształt problemów bibliotecznych: budynki, personel, unowocześnienie księgozbiorów zgodnie z reformą systemu nauczania, stałe dotacje roczne na zakup książek, gospodarka dubletami, ustawa o *egzemplarzu obowiązkowym dla Biblioteki Załuskich i Biblioteki Szkoły Głównej Wileńskiej, uporządkowanie i opracowanie zbiorów (projekty A. Putanowicza, Jacka Przybylskiego, A. Penzla, O. *Kopczyńskiego) oraz ich konserwacja. Przede wszystkim jednak K.E.N. podkreślała publiczny charakter bibl. i konieczność powszechnej ich dostępności. Wprowadzona współpraca bibl. w skali państwowej, nie mająca wzorów zagranicznych, stanowiła pierwszą próbę zorganizowania *sieci bibliotecznej w Polsce. Działalność K.E.N. wywarła decydujący wpływ na dalszy rozwój bibliotekarstwa poi.; kontynuowana w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego stworzyła podwaliny nowoczesnej *polityki bibliotecznej w Polsce.
M. Łodyński: U kolebki poi polityki bibliotecznej (1774-1794". 1935. M. Łodyński: Wpływ wytycznych Komisji Edukacji Narodowej na państwową politykę biblioteczną Księstwa Warszawskiego i Królestwa Poi. {1807-1831). W: Z dziejów książki i bibl. w Warszawie. 1961.
KOMISJE KSIĄŻKOWE w Niemczech udzielały *przywilejów księgarzom oraz zajmowały się cenzurowaniem książek przywiezionych na *targi. Cesarska komisja
książkowa we Frankfurcie n/M. działała w 1. 1569-1806, a łagodniejsza od niej saska w Lipsku w 1. 1569-1830.
KOMITET REDAKCYJNY, zespół specjalistów, złożony z kilku a czasami kilkunastu osób, powołany do zbiorowego redagowania (*Redakcja) obszernego dzieła, najczęściej jednak *serii wydawniczej lub czasopisma. K.r. powołuje się przeważnie spoza personelu instytucji wydawniczej, z zasady jednak w jego skład wchodzi również co najmniej jeden pracownik etatowy.
Zob. też Pod redakcją.
KOMPANIE WYDAWNICZE, stałe lub okresowe związki kilku wydawców mające na celu wspólne wydawanie określonych książek. K.w. powstawały przede wszystkim ze względów finansowych: jeden wydawca nie mógł często wydać samodzielnie jakiegoś dzieła z powodu braku funduszy i z powodu dużego ryzyka handlowego niektórych przedsięwzięć. Znane były już w XV w. Najdawniejszą K.w. była spółka J. *Numeistera z Emilianem de Orfinis (1470, Foligno); wydali oni utwory Aretina i Boską komedię Dantego; istniała również (1495) spółka tegoż Numeistera z Michelem Topie. Klasycznym przykładem K.w. z w. XV była istniejąca od 1490 w Sewilli spółka czterech drukarzy niem. (Paul z Kolonii, J. Peg-nitzer, T. Glockner, M. Herbst) pod nazwą *Companeros Alemanes. K.w. spotykało się też w w. XVI w Bazylei i w Paryżu (Compagnie dite de la Grandę Navire, 1586). Były one szczególnie częste w w. XVII i XVIII, gdy pojawiały się także K.w. tworzone przez literatów. Taką K.w., a właściwie towarzystwem subskrypcyjnym, była zał. ok. 1660 Academia Caesarea Leopoldina. Podobną instytucję Society for the Encouragement of Learning posiadała od 1736 Anglia. W drugiej poł. XVIII w. działała w Niemczech Dessauer Gelehrtenbuchhandlung (1781-1788). K.w. istniały też w w. XIX w USA: w 1803 powstała K. wydająca Classic Press Sedes, a od 1890 istnieje w Nowym Jorku American Book Company wydająca podręczniki szkolne. K.w. odgrywały też znaczną rolę w bibliofilstwie, gdzie wydanie książki jest szczególnie kosztowne. K.w. zostały zastąpione obecnie przez spółki akcyjne, wydawnictwa organizacji i stowarzyszeń.
Zob. też Nakład.
KOMPENDIUM (łac. compendium = skrót, skrócenie), zwięzły, przystępny, systematyczny zarys podstawowych wiadomości z określonej dziedziny] nauki lub umiejętności, rodzaj *podręcznika.
KOMPILACJA (łac), nazwa dzieła nieoryginalnego zestawionego z tez, twierdzeń i pomysłów zaczerpniętych z dzieł innych autorów. W średniowieczu dość często sto-
1193
1194
KOMPLET RUCHOMY
sowana metoda komponowania dzieł encyklopedycznych, teologicznych, filozoficznych, naukowych i praktycznych.
KOMPLET RUCHOMY, zestaw książek przeznaczonych dla punktu bibliotecznego, księgozbioru podręcznego itp. Wyróżniają się dwie formy K.r.: K. dobierany (wymienny) oraz księgozbiór płynny. Forma K. dobieranych (przestarzała i rzadko dziś używana) polega na wypożyczaniu do punktu bibliotecznego określonego zestawu książek, który po ustalonym upływie czasu zostaje wymieniony w całości na in. K. Forma księgozbioru płynnego polega na wypożyczaniu przez bibl. macierzystą (gromadzką, powiatową lub miejską) punktom bibliotecznym na swoim terenie pewnej ilości książek na czas nieograniczony, zależnie od potrzeb czytelniczych środowiska. Punkt biblioteczny zwraca książki partiami, w miarę ich wykorzystania przez czytelników, otrzymując w zamian inne. Dla prowadzenia K.r. organizuje się w bibl. specjalny dział, tzw. centralę biblioteczną dla obsługi punktów bibliotecznych.
Zob. też Sieć biblioteczna.
KONAĆ Mikulaś z Hodickova (zm. ok. 1545), pierwszy praski drukarz renesansowy, tłumacz i poeta. Początkowo tłoczył wspólnie z Janem Wolffem. Ilustrował dobrymi, ale raczej rzemieślniczymi drzeworytami. W 1510 wydał Historia Bohemica Eneasza Syłwiusza Piccolominiego, w 1520 Vyklad viery Jana Husa. Z okazji zjazdu wiedeńskiego wypuścił w 1515 pierwszą czes. gazetę, a w 1526 pierwsze czes. nuty drzeworytowe dla uczczenia śmierci Ludwika Jagiellończyka pod Mohaczem. Używał sygnetu heraldycznego i monogramu N.I. (Nicolaus Impressor) lub N.F. (Nicolaus Finitor); autorem tego znaku był prawdopodobnie Jan Polak.
KONCEPT (łac. conceptus = pomysł, ujęcie), brulionowy projekt *dokumentu, przedstawiany do zatwierdzenia jego wystawcy lub osobie upoważnionej przez niego.
Zob. też Minuta.
KONCERN PRASOWY, rodzaj monopolu, obejmującego zespół wielu pism korzystających ze wspólnych agencji, biur ogłoszeniowych, urządzeń drukarskich, często pomieszczeń, należący do jednego właściciela lub do jednego konsorcjum. Najbardziej znany w Stanach Zjednoczonych A.P. jest K.p. Hearsta, w Anglii Harmswortha. W Polsce w okresie międzywojennym największymi były K.p. "Ilustrowanego Kuriera Codziennego" (IKC), własność Mariana Dąbrowskiego, oraz warszawski K.p. "Czerwona Prasa".
KONGO-KINSZASA zob. AFRYKA karstwo, Księgarstwo i ruch wydawniczy.
Dru-
KONIEKTURA (łac. coniectura = domysł, mniemanie, przypuszczenie), pochodząca od *edytora, możliwie dokładnie uzasadniona i mająca cechy największego prawdopodobieństwa, hipotetyczna poprawka w stosunku do tekstu obcego autorstwa, drukowanego lub rękopiśmiennego, zawierającego jakąś niewątpliwą sprzeczność logiczną, niewłaściwość stylistyczną lub niepoprawność gramatyczną, której źródłem mógł być błąd drukarski, omyłka piszącego lub mechaniczne uszkodzenie tekstu. Stosowanie K. dopuszcza się wtedy, gdy brak jest jakiejkolwiek dokumentacji pozwalającej na bezporne poprawienie niewątpliwie zepsutego tekstu.
Zob. też Krytyka tekstu.
KONKORDANCJA (łac. concordantia = zgodność), zestawienie odpowiadających sobie pojęć, wyrazów, dat czy też sygnatur (np. dawnych i nowych) itd. W szczególności alfabetyczne zestawienie wyrazów, zdań, przedmiotów lub pojęć z jednego lub kilku dzieł (a zwłaszcza Biblii) z podaniem wszystkich miejsc, w których w danym dziele występują. Dzieją się na concordantiae verbales K. wyrazowe ułożone wg alfabetu słów, oraz concordantiae reales K. rzeczowe, ułożone wg tematów, też alfabetycznie. Pierwszą K. biblijną rzeczową tradycja przypisuje św. Antoniemu Padewskiemu. Twórcą zaś pierwszej autentycznej K. wyrazowej jest Hugo de S. Charo (zm. 1263). Do ważniejszych autorów K. biblijnych należą ponadto: dominikanin Conradus de Halberstadt (XIII-XIV w.), Joannes de Segovia (XV w.), Caspar Zamorensis, kanonik z Toledo (XVII w.). Z polskich zasługują na wymienienie: K. rzeczowa tłum. z ang. przez F.S. Feldheima (1927), Jana Zielińskiego Konkordancja, czyli miejsca z Pisma łw. wg tłumaczenia J. Wujka TJ (1900) oraz Konkordancja podręczna Nowego Testamentu (1925).
KONKORDANS zob. MATERIAŁ ZECERSKI, STOPIEŃ PISMA.
KONKURENTY zob. RACHUBA CZASU.
KONKURS KSIĘGARSKI zob. REKLAMA I PROPAGANDA KSIĘGARSKA.
KONRAD Paweł (zm. 1636), drukarz, w 1630 założył drukarnię w Lublinie. Po śmierci K. przejęła warsztat wdowa Anna i prowadziła go przy pomocy faktora A. *Loba. W 1648 sprzedała drukarnię księgarzowi Janowi Wieczorkowiczowi. Ogółem oficyna wyd. ok. 220 druków, przeważnie utworów panegirycznych i dewocyj-
1195
1196
KONSERWACJA ZBIORÓW BIBL.
nych. W 1638 ukazało się tu pierwsze wyd. Daphnis Samuela Twardowskiego.
KONSERWACJA ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH (higiena książki w bibliotece), całokształt zabiegów mających na celu zabezpieczenie zbiorów od wpływu szkodliwych czynników: fizyko-chemicznych (światło, nieodpowiednia temperatura, wilgoć, dymy, gazy, pyły, nadmierna ilość ozonu, promienie ultrafioletowe, promienie x, pożary itp.), biologicznych (pleśnie i bakterie, owady, myszy) oraz mechanicznych (niefachowa K., wysyłki, przeprowadzki itp.). Naukowe badania całości tych zagadnień zapoczątkowano dopiero w XX w., placówki badawcze zaczęły powstawać przed pierwszą wojną światową. Największa z nich, Instytut Patologii Książki w Rzymie (Instituto di Patologia del Libro), założony w 1938, posiada laboratoria (biologiczne, chemiczne, fizyczne, fotograficzne, techniczne), muzeum, intro-ligatornię i dużą bibliotekę. Twórcą i pierwszym dyr. był A. Galio (zm. w 1952). Również w Rzymie działa od 1959 Międzynarodowy Instytut Konserwacji, który m. in. koordynuje prace z zakresu K.z. *UNESCO i ECONI posiadają w Paryżu centrum dokumentacyjne z oddziałem poświęconym K.z. W Stanach Zjednoczonych A.P. prowadzone są od 1957 prace badawcze pod kierunkiem W.J. Barrowa w Bibl. Stanu Wirginia (The Virginia State Library). W ZSRR istnieje kilka dużych laboratoriów badawczo-konserwatorskich (m. in. w Akademii Nauk w Leningradzie, w Bibliotece im. Sałtykowa-Szczedrina i Bibl. im- Lenina). W Polsce prace badawczo-naukowe nad K. są prowadzone od 1948 w ramach współpracy Instytutu Przemysłu Organicznego (dawniej Głównego Instytutu Chemii Przemysłowej) z Centralnym Laboratorium Konserwacji Archiwaliów przy Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Całokształt zagadnień K.z.b. obejmuje profilaktykę, która polega na stworzeniu odpowiednich warunków przechowywania zbiorów, zastosowaniu właściwych materiałów do produkcji i *oprawy książek oraz konserwację właściwą, która ma zabezpieczyć obiekty częściowo już zniszczone.
Profilaktyka. Przechowywanie zbiorów zależy w pierwszym rzędzie od ich racjonalnej oprawy i odpowiednich *niagazynów bibliotecznych. Oprawa winna uwzględniać: rodzaj obiektu, jego przeznaczenie oraz częstotliwość użycia. Trwałość oprawy zależy od użytego materiału i technicznego sposobu wykonania. Z tych względów wiele bibl. prowadzi *introligatornie przybiblioteczne. Magazyny i pomieszczenia zbiorów winny być suche (wilgotność względna powietrza 50-60, a temperatura o rocznej średniej 14-18C). Regały najlepsze metalowe, bezpieczne od korników, lub z drzewa impregnowanego, nie malowane farbą. Ustawione prostopadle do okien, by
zmniejszyć szkodliwe działanie światła, z dala od pieców, kaloryferów, a nawet żarówek. Okna zakryte żółtymi firankami lub o żółtych szybach. Częsta wentylacja filtrowanym powietrzem bez pyłu miejskiego, gazów fabrycznych i spalin aut, na które są wrażliwe zarówno papier i tektura oprawy, jak również skóra, płótno introligatorskie i ich barwy. Książki na półkach ustawia się niezbyt ściśle, aby okładki nie ocierały się, ale także niezbyt luźno, co powoduje ich wykrzywienie i wyginanie okładek, a pył dostaje się łatwo w rozwarte kartki. Przy oprawach uszkodzonych lub o wartości historycznej stosuje się futerały lub trwałe obwoluty. Szczególną uwagę poświęca się walce z wrogami książek: owadami, kornikami i myszami. Książki się przegląda, czyści, wietrzy (raczej w lecie niż w zimie) i zachowuje ostrożność przy ich przenoszeniu i transportowaniu (specjalne skrzynie). Egzemplarze zakażone mikroflorą pleśnią lub zaatakowane przez owady izoluje się.
Materiały, którymi posługujemy się obecnie przy produkcji, oprawie i *technicznym opracowaniu książek (papier, skóra, tkaniny, kleje, atramenty, tusze, barwniki, tworzywa sztuczne), winny spełniać określone warunki. Papier przeznaczony do trwałego przechowywania powinien posiadać ponad 95/0 a-celulozy, liczbę miedziową większą niż 1,0, kwasowość w granicach od 6 do 7 oraz ograniczoną ilość żywicy i ałunu użytych do klejenia. Skóra używana do opraw powinna być wyprawiona roślinnymi garbnikami. Tkaniny najodpowiedniejsze do opraw to płótno lniane o barwie naturalnej, posiadające dobre własności chemiczne i mechaniczne. Kleje, stosowane zarówno do produkcji papieru, jak i do oprawiania książek, pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, utrudniają przechowywanie zbiorów w dobrym stanie. Przy ich użyciu należy dodawać środek grzybobójczy w odpowiednim stężeniu. Obecnie do produkcji opraw wprowadza się kleje syntetyczne o różnych składach chemicznych i różnych własnościach (zależnych od przeznaczenia danego kleju). Niektóre atramenty zmieniają kwasowość papieru. Za najlepszy atrament uważany jest obecnie atrament otrzymywany z amoniakalnego roztworu soli amonowo-żelazowej kwasu galusowego (galasówki). Używane dawniej barwniki pochodzenia naturalnego (roślinne i zwierzęce) są znacznie trwalsze od używanych obecnie barwników syntetycznych.
Dezynsekcja i dezynfekcja zapobiegawcza należy również do profilaktyki zbiorów bibl. W celu przeciwdziałania wprowadzeniu do magazynów owadów i pleśni wszystkie nowo nabyte książki poddaje się działaniu gazu o składzie: 10/0 tlenku etylenu i 90/0 dwutlenku węgla (nazwy handlowe: "Cartox", "Rotanox").
Konserwacja właściwa, szereg czynności wykonywanych przez wyszkolonych w tym kierunku bibliotekarzy i introligatorów w oparciu o wiadomości z biologii
1197
1198
KONSERWACJA ZBIORÓW BIBL.
i chemii. Należy tu przede wszystkim dezynsekcja zwalczanie owadów przy użyciu gazowych środków chemicznych działających toksycznie na wszystkie stadia rozwoju (dorosłe osobniki, larwy, poczwarki i jajka) w uszczelnionych skrzyniach, komorach, a nawet izbach adaptowanych do takiego zabiegu. Po dezynsekcji książki należy wstawiać do czystego magazynu. Zabiegi te wymagają dobrze wyszkolonego personelu z powodu niebezpieczeństwa toksyczności gazów szkodliwych dla zdrowia. Dezynfekcja, czyli odkażanie z mikroorganizmów (pleśni, bakterii itp.), odbywa się przez stosowanie takich związków chemicznych, które spełniłyby swe zadanie, nie niszcząc papieru, atramentu, malowanych inicjałów lub
Konserwacja zniszczonej książki
iluminacji w rpsach i starych drukach oraz starych, skórzanych opraw. Środków takich jest kilka, o różnych działaniach i wartościach. Jako najodpowiedniejszy ustalono zestaw z tymolu, chlorku rtęci, eteru etylowego i benzenu. Środek ten pozwala na dokładne odkażenie zakażonego papieru, nawet w książce zeszytowej. Sam proces odkażania przeprowadzać musi osoba wykwalifikowana, z zachowaniem przepisów bezpieczeństwa. Dezynfekcja skóry po jej odczyszczeniu z kurzu wymaga odmiennego trakto-
wania, w zależności od sposobu garbowania. Dla utrwalenia skóry i zabezpieczenia jej przed pękaniem stosuje się wg przepisu *British Museum nacieranie pastą z czystej lanoliny, olejku cedrowego, eteru naftowego i wosku pszczelego. Konserwacja mechaniczna, tj. ochrona introligatorska, wymaga ostrożności przy stosowaniu dzisiejszych nowych materiałów, aby do starych ksiąg nie wprowadzać z nimi mikroorganizmów, które mogłyby zaatakować papier lub części dawnej oprawy. Przy łataniu podartych kart i ich ubytków dodaje się do klejów środki antyseptyczne i używa specjalnie cienkiej bibułki japońskiej lub przeźroczystego szyfonu. Papieru do napraw używa się najbardziej zbliżonego do dawnych kart (czerpanego, bezdrzewnego, alfacelulozy). Karty zetlałe, zmurszałe i z brakami wzmacnia się w NRD, ZSRR i w Czechosłowacji masą papierową. Jedna z metod polega na umieszczeniu papieru w specjalnym aparacie i zalaniu odpowiednią ilością zawiesiny masy papierowej w wodzie. Metoda laminowania (wprasowywanie pod ciśnieniem i w temperaturze ponad 100C papieru między dwie folie) jest obecnie za Zachodzie wycofywana. Laminowanie powinno być stosowane głównie do papierów nowych. W Polsce od kilku lat papier wzmacnia się za pomocą acetylocelulozy i bibułki japońskiej ("laminowanie na zimno"). Proces jest odwracalny, acetylocelulozę można z papieru usunąć. Roztworu acetylocelulozy używa się również do klejenia "na styk" rozdartych kartek wewnątrz książek oraz do konserwacji map. Miejsce sklejenia jest prawie niewidoczne. Można też stosować rozdwajanie karty starego papieru dla wpuszczenia do środka papieru japońskiego lub jedwabnego. Wywabianie plam z papieru okazuje się czasem konieczne. Niektóre plamy rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych (np. plamy z tuszu nowej produkcji można wywabić chemicznie czystym alkoholem, plamy tłuste eterem). Nie wolno tylko używać środków bielących z zawartością chloru bez możliwości zneutralizowania papieru; bez tego zabezpieczenia papier zostaje bezpowrotnie zniszczony. Rekonstrukcja oprawy zaczyna się od dokładnego ustalenia stanu zniszczenia i zastosowania koniecznych zabiegów, które nie mogą wpłynąć na zmianę charakteru (typu) dawnej oprawy (sposób szycia, wykonanie wyklejek, dzierganie kapitałki, użycie poprzednich desek lub ich wymiany, sposób przeciągania przez nie sznurów, zaciąganie najpodob-niejszej w gatunku do poprzedniej nowej skóry na grzbiet lub boki). Ewentualne zdejmowanie dawnej skóry musi być bardzo ostrożne, by nie nadwerężyć starych ręcznych tłoczeń lub złoceń. Zasadniczo wszystkie naprawy, tak łatania papieru, jak i skóry oraz jej uzupełnienia, winny być rozpoznawanie. *Makulaturę wyjętą ze starych grzbietów lub okładek wkłada się do osobnej koperty z adnotacją ich pochodzenia. *Wyklejki dawne pokryte notatka-
1199
1200
KOPCZYNSKI
mi pozostawia się w książce, najczęściej jako antefolium (*Zszywki). Przy oprawach o historycznej wartości należy opisać przebieg pracy i przeprowadzonych uzupełnień. Zob. też RemboItage.
A. Galio: Patologia e terapia del libro. 1951. W.J. Barrow: Manuscripts and documents. 1953. Konserwacja materiałów archiwalnych. Oyrac. I. Baranowska, M. Husarska, R. Kowalik, J. Ku-lesza. 1953. H.J. Plenderleith: The conservation of antiąuities and works ofart. 1957.
KONSPEKT (łac. conspectus = rozpatrywanie czegoś), szczegółowy plan tekstu publikacji, odczytu, wykładu, przemówienia itp., dokładnie podający zawartość treściową, kompozycję i metodę opracowania. K. wydawniczy, szczegółowy plan książki wraz z przewidywaną objętością składany zwykle przez autora w instytucji wydawniczej dla przedstawienia założeń proponowanego do wydania dzieła.
KONTAMINACJA (łac. contaminatio = skażenie, splamienie, zbrudzenie), w *edytorstwie naukowym skażenie autentycznego tekstu przez późniejsze dodatki i przekształcenia obce, wskutek czego tekst autentyczny staje się nieraz trudną do odtworzenia cząstką nowej jego postaci. Procesowi K. podlegają najczęściej teksty o dużej popularności oraz społecznej aktualności i użyteczności, których zawsze żywe ideowe i emocjonalne składniki bezimienna twórczość dostosowuje i przetwarza stosownie do swych zmieniających się potrzeb (np. tekst pieśni Bogurodzica).
Zob. też Krytyka tekstu.
KONTEKST, fragment większego tekstu, który bezpośrednio poprzedza krótki urywek tego samego tekstu (przytoczony w formie *cytatu) lub następuje po nim (a niekiedy poprzedza i następuje) i jest niezbędny do prawidłowego zrozumienia treści tego urywka.
KONTRAKCJA zob. ABREWIATURA. KONTRTYTUŁ zob. TYTUŁ DZIEŁA.
KONTUR ŚLEPY, kopia konturu oryginału lub obrazu wykonana na czystym papierze albo na kalce w celu przeniesienia na *kamień litograficzny. W chromolitografii kontur ślepy należy wykonać oddzielnie dla każdego koloru.
KONTYNUACJA (łac. continuo = przedłużam): 1. Każda następna część dzieła wydawanego oddzielnymi tomami lub poszytami. 2. Uzupełnienie dzieła napisane przez innego autora w postaci ciągu dalszego; może być
niesamoistne wydawniczo. 3. Czasop., w którym ulega zmianie tytuł lub numeracja roczników, a pozostaje ta sama problematyka. Wg niektórych poglądów K. są również następne tomy i zeszyty *wydawnictw ciągłych. 4. W literaturze i praktyce bibliotekarskiej wyłącza się z grupy K. czasop., zaliczając do K. tylko wydawnictwa ukazujące się częściami w postaci tomów, zeszytów, po-szytów.
KONWENCJA BERNEŃSKA, międzynarodowa umowa dotycząca ochrony praw autorów do ich utworów literackich i artystycznych, zawarta 9 DC 1886, uzupełniona w 1908 w Berlinie, 1928 w Rzymie i 1948 w Brukseli; Polska ratyfikowała tekst rzymski. Kraje, które ratyfikowały K.B., tworzą *Międzynarodowy Związek Ochrony Utworów Literackich i Artystycznych. K.B. precyzuje pojęcie utworu literackiego i artystycznego, sposób ustalenia miejsca powstania utworu, wzajemne stosunki pomiędzy krajami związkowymi oraz krajami pozostającymi poza związkiem w dziedzinie ochrony *praw autorskich. K.B. ustala zasadę ochrony prawnej twórców krajów związkowych wg przywilejów przysługujących twórcom miejscowym (okres ochrony wynosi w zasadzie 50 lat od śmierci twórcy, jednak nie może być dłuższy od okresu ustalonego dla ochrony w poszczególnych krajach związkowych). Dla utworów fotograficznych i otrzymywanych w sposób podobny do fotografii, dla utworów pośmiertnych, anonimowych lub wydawanych pod pseudonimem czas trwania ochrony określa ustawa kraju, który żąda ochrony. Z K.B. wyłączone są publikacje prasowe.
Zob. też Copyright, Uwiversal Copyright Con-vention, Wszelkie prawa zastrzeżone.
KOPCZYNSKI Onufry (1735-1817), pedagog, językoznawca, bibliotekarz. Zasłynął głównie jako autor Gramatyki dla szkół narodowych (cz. 1-3, 1778-1783), która wywarła wpływ zarówno na *ortografię, jak i na j. poi. Jego zasługi bibliotekarskie są mniej znane. Uporządkował warszawską bibl. pijarską, od 1783 pracował w ^Bibliotece Załuskich, popierany przez *Komisję Edukacji Narodowej, której w 1787 przedstawił szczegółowy projekt ("Tabella") reorganizacji prac w bibl. pierwszy polski regulamin biblioteczny, a poniekąd i instrukcję do katalogowania i porządkowania zbiorów. Stan olbrzymiej Bibl. był rozpaczliwy: budynek zaniedbany, książki w nieładzie, brak katalogów, personel niechętny projektodawcy. K. uporządkował ok. 200000 tomów, sporządził katalog dubletów poi., z własnych funduszów najmował pracowników fizycznych, prowadził diariusz prac bibliotecznych, dbał o konserwację budynku. Mimo wielu trudności pracował w bibliotece 11 lat. Niesłusznie oczerniony, odparł wszystkie zarzuty w memoriale (1794) do Komisji Edukacji
1201
1202
KOPERSZTYCH
Narodowej, w którym potraktował swą działalność biblioteczną jako obowiązek patriotyczny.
M. Łodyński: Z dziejów Bibl. Rzplitej Załuskkh zwanej. 1935.
KOPERSZTYCH zob. MIEDZIORYT.
KOPIA (łac. copia = obfitość, wielka ilość), nazwa *odpisu używana przed wprowadzeniem mechanicznej techniki odtwarzania tekstu. Obecnie: 1. Wtórny egzemplarz tekstu (wtórnik, odbitka) uzyskiwany równocześnie z tekstem zasadniczym przez zastosowanie kalki. 2. Wtórny egzemplarz tekstu, rysunku, planu, mapy, wykresu itp. otrzymywany drogą mechanicznego przeniesienia *oryginału na specjalny gatunek papieru. 3. W technice druku płaskiego *montaż negatywowy lub diapozytywowy przeniesiony na blachę offsetową. Stosowane są dwa podstawowe sposoby wykonywania K. Pierwszy z nich oparty jest na wykorzystaniu negatywów do sporządzania K. i nosi nazwę K. negatywowej. W charakterze emulsji światłoczułej używa się tu albuminy uczulonej solami dwuchromianów. Po dokonaniu odpowiedniej obróbki zagarbowana (*Garbowanie) emulsja pozostaje na elementach drukujących i odgrywa rolę przenośnika farby z formy na papier. Materiałem formowym może być płyta cynkowa, aluminiowa łub kamień litograficzny. Znacznie bardziej rozpowszechniony jest sposób K. pozytywowej, w którym kopiowanie odbywa się z kreskowych lub rastrowych diapozytywów. Przy tym sposobie emulsja światłoczuła ulega zagarbowaniu w miejscach elementów niedru-< kujących i zabezpiecza te elementy na okres obróbki i umocnienia elementów drukujących. Po naświetleniu emulsja pod elementami drukującymi jest niezagarbowana i łatwo daje się usunąć w procesie wywołania (najczęściej wodą). W niektórych przypadkach"po wywołaniu K. stosuje się obróbkę K. roztworami, które powodują "pogłębienie" elementów drukujących. Następnie., powierzchnię elementów drukujących obrabia się roztworami powodującymi to, że elementy te łatwo przyjmują farbę, po czym usuwa się zagarbowana na elementach niedrukujących emulsję światłoczułą. Emulsja światłoczuła dla K. pozytywowej może być oparta na wykorzystaniu dekstryny, gumy arabskiej, kazeiny, żelatyny, alkoholu poliwinylowego i innych koloidów, uczulonych solami dwuchromianów. Końcową operacją wykonania K. pozytywowej jest obróbka elementów niedrukujących roztworem hydrofil-nym. K. pozytywowa stosowana jest również do sporządzania form bimetalowych. W tym wypadku po wywołaniu następuje chemiczne wytrawianie chromu z elementów drukujących.
KOPIARIUSZ (kopiał, kopiarz, kartulariusz), księga w której w średniowieczu odpisywano pełne teksty *doku-
mentów, np. prawnych, albo pism i listów dla zabezpieczenia przed ich zagubieniem. K. zawierają *odpisy dokumentów różnych wystawców dla tego samego odbiorcy. Podobne księgi prowadzone urzędowo w kancelariach wystawców dla odpisywania wydawanych przez nie ważniejszych dokumentów nazywa się w ^dyplomatyce księgami regestrowymi (*Regest). W czasach nowszych K. powstawały również dla skodyfikowania ważniejszych dokumentów i aktów będących podstawą dalszej działalności urzędu lub instytucji. W XVII-XIX w. często powstawały K. urzędowej i prywatnej korespondencji jednej osoby, ew. firmy, np. wydawniczej. W drugiej poł. XIX w. i na początku XX w. istniały specjalne księgi korespondencyjne zwane kopiałami, w których pozostawały kopie pism odbijane na szapirografie.
KOPIOWANIE: 1. Fotomechaniczne przenoszenie *negatywu lub *pozytywu na formę lub na papier pigmentowy przy sporządzaniu form do różnych technik druku. 2. W fotografii wykonywanie stykowe odbitek na papierze.
Zob. też Emaliowa metoda kopiowania, Rjsflekto-
GRAHA.
KOPISTA zob. KSIĄŻKA RĘKOPIŚMIENNA, PECJA, PISARZ, SKRYPTORIUM.
KORAL Wacław (1876-1949), drukarz, socjalistyczny działacz związkowy i polityczny, członek komitetu redakcyjnego "Drukarza-Związkowca", współpracownik "Wiadomości Graficznych". Napisał Przez partie, związki, więzienia i Sybir. Wspomnienia... 1898-1928 (1933).
Z dziejów pracy i walki. W: Księga pamiątkowa... pracowników poligraficznych... 1948.
KORAN (arab. Qur'an), święta księga islamu, będąca zarazem zbiorem zasad religii i prawa, zawiera objawienia Mahometa, spisane po jego śmierci w formie zbioru 114 tzw. sur (arab. surat), ułożonych od najdłuższych do najkrótszych (bez chronologii), scalona i zredagowana w VII-Vin w. Od tego czasu sporządzano (do X w. na pergaminie, potem na papierze) liczne kopie K., często złocone i iluminowane. Drukiem ukazał się K. w j. arab. po raz pierwszy w Europie dla celów polemicznych jako Al-Coranus seu lex Islamitica Muhammedis... ex tnuseo Abrahami Hinkelmanni (Hamburg 1694). Następną edycję z przekładem łac. i komentarzami polemicznymi przygotował L. Maracci, Alcorani textus uniuersus (Padua 1698). Dla użytku religijnego tekst arab. K. wydrukowano po raz pierwszy w Petersburgu w 1788, potem wielokrotnie drukowano go w XIX w. w Kazaniu. Dia użytku naukowego jako dzieło literackie i pomnik językowy służyła edycja
1203
1204
KOREKTA
G. Fliigela, Corani textus arabicus (Leipzig 1834 i liczne następne wydania). Na Wschodzie muzułmańskim K. długo przepisywany był ręcznie, zarówno z powodu późnego wprowadzenia tam druku, jak i oporów religijnych, wreszcie na skutek sprzeciwów zajmujących się zawodowo przepisywaniem K. kopistów. Zanim doszło do druku, posługiwano się w XIX w. litografią. Obecnie drukuje się K. na Wschodzie oraz w Europie dla użytku muzułmanów
Ozdobna karta Koranu (Hiszpania lub Maroko XV w.)
(np. miniaturowe wydania czechosłowackie). Pierwszy przekład K. na łac, sporządzony przez Roberta z Chester w XII w., ukazał się drukiem "wcześniej niż oryginał arab., bo w pierwszej poł. XVI w., pt. Machumetis... doctrina ac ipse Alcoran... D. Petrus Abbas Cluniacensis... transferri curairit ... cura Th. Bibliandri (Basileae 1543) i stał się podstawą wielu dalszych tłumaczeń. Przekład na łac. dokonany w pierwszej poł. XVII w. przez Dominika Ślązaka (ze Skorogoszcza na Śląsku) pozostał w rpsie w Eskurialu. Począwszy od w. XVI ukazywały się tłumaczenia K. na j.wl., ang., fr., holend., ros. i niem. Na Wschodzie przełamano ostatnio zakaz tłumaczenia K., toteż pojawiły się przekłady, np. na j. tur. (w alfabecie łac.). Jedyne polskie tłum. Jana Murzy Tarak Buczackiego pt. Koran z arabskiego przekład polski... (t. 1-2, Warszawa 1858) nie jest dokładne i nie nadaje się do celów naukowych; wersety z K. dla użytku poi. muzułmanów wydano po poi. w Sara-
1205
EWoK 40
jewie w 1935. Liczne iluminowane rękopiśmienne egzemplarze K. dostały się w XVII i XVIII w. do zbiorów poi. T. Noldeke: Geschichte des Qorans. 1909-1938. J. Fiick: Die arabischen Studien in Europa. 1955. ŚJ. Bielawski: Książka w świecie islamu. 1961. J. Reychman: Orient w kulturze poi. Oświecenia. 1964.
KORBUT Gabriel (1862-1936), historyk literatury, prof. Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, bibliograf i bibliofil. Poza licznymi pracami z dziedziny historii i teorii literatury K. jest autorem podstawowej poi. *biblio-graf ii literackiej Literatura polska od początków do powstania styczniowego (t. 1-3, Warszawa 1917-1921) uzupełnionej następnie materiałem do 1914 (wyd. 2, t. 1-4, Warszawa 1929-1931, Dopełniacz 1933). Dzieło K. w przerobionej i wydatnie rozszerzonej edycji pt. Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut wydaje od 1963 Instytut Badań Literackich PAN. W 1915 K. ofiarował Towarzystwu Naukowemu Warszawskiemu cenny księgozbiór z zakresu literatury i językoznawstwa, przekształcony odtąd na tzw. Gabinet Filologiczny. W 1953 księgozbiór ten został wcielony do Biblioteki Instytutu Badań Literackich PAN.
T. Mikulski: G.K. Szkic charakterystyki i bibliografia. "Pam. Liter." 1936 nr 1 i odb.
KOREA zob. CHIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO 1949 Drukarstwo.
KOREFERAT (łac. cum = razem, refero = donoszę), uzupełniający *referat, który stanowi ocenę referatu podstawowego i oświetla to samo zagadnienie z innych punktów widzenia. Wspólnym zadaniem referatu i K. jest wszechstronne ujęcie omawianego zagadnienia.
KOREKTA: 1. Oznaczenie na ^odbitkach próbnych błędów zauważonych w *składzie zecerskim; przeprowadza sieją za pomocą znormalizowanych znaków korektor-skich, umieszczanych w tekście w miejscach popełnionych błędów i powtórzonych na marginesie szpalty lub kolumny, z zaznaczeniem lub wskazaniem prawidłowej postaci tekstu. K. czytana i przeprowadzana przez *korekto-rów drukarni po wykonaniu składu nosi nazwę K. domowej. Po jej poprawieniu odbitki wraz z maszynopisem drukarnia przesyła do *wydawnictwa celem dokonania K. wydawniczej, która polega na sprawdzaniu zgodności składu z tekstem maszynopisu i z adiustacją techniczną. Przeprowadzają ją korektorzy wydawnictwa, którzy sprawdzają poprawność złożonego tekstu, i redaktorzy techniczni, kontrolujący prawidłowość technicznego wykonania. Błędy zecerskie poprawia na swój koszt drukarnia, koszty wszelkich innych przeróbek ponosi wydawnictwo. Następną fazą kontroli poprawności odbitek ze składu jest K. autorska, która może się ograniczyć wy-
1206
KOREKTOR
łącznie do sprawdzenia zgodności składu z dostarczonym drukarni maszynopisem, może jednak do złożonego już tekstu wprowadzić nowe poprawki. Obowiązujące przepisy ustaliły, że K. autorska na koszt wydawnictwa nie może przekroczyć 3%, koszty ponad tę normę obciążają autora. Przed wysłaniem odbitek korektowych do autora i po otrzymaniu ich z powrotem *redakcja merytoryczna przeprowadza K. redakcyjną, polegającą na sprawdzaniu słuszności poprawek wprowadzonych przez korektorów wydawnictwa oraz na ocenie rodzaju i rozmiarów wprowadzonych zmian autorskich, aby ograniczyć je do koniecznego minimum. W miarę potrzeby wszystkie lub niektóre rodzaje K. przeprowadza się kilkakrotnie, zarówno w *szpaltach (K. szpaltowa), jak i w *kolumnach (K. ła-
Najczęściej spotykane błędy i dyspozycje techniczne
Znaki korektorskie
Błędne litery
Biedne sylaby lub grupy liter
Zbędne litery (wyrzucić)
Zbędne sylaby lub snrpy liter
Opuszczone litery i wyrazy
Przestawione litery i wyrazy
Znak połączenia
Znak rozdzielenia
Znak przesunięcia
A linea, akapit, od Świersza
Ześrodkować
Połączyć akapity
Obniżyć iadeks, frakcję itp.
Podnieść indeks, frakcję itp.
Poprawka nieważna (zostawić)
Zmienić wersalik na tekst Zmienić tekst na wersalik Złożyć kursywą Złożyć półgrubym Rozspacjowai (rozstrzelić) Zlikwidować spację
Zlikwidować światło między wierszami
Dać światło między wierszami (rozsunąć je)
F\& Fv$ E\5 T^
1----1 v$ 1=1 $ ^^ V^,
v-v\p=v v
> <
leJuJL
Stosowane w Polsce znaki korektorskie
Diana). 2. W drukarstwie K. nazywa się czynność poprawiania przez składacza, zarówno ręcznego, jak i maszynowego, błędów w składzie zecerskim, a także przeprowadzania poprawek w negatywach, diapozytywach, kliszach chemigraficznych, płytach offsetowych, cylindrach rotograwiurowych itd. 3. Potocznie K. nazywa się często odbitkę korektową lub *korektornię.
Znaki korektorskie, znormalizowane (PN/N-06001 z 1948) znaki, którymi korektor oznacza błędy na odbitce korektowej; znak umieszcza się zarówno w tekście, w miejscu zauważonego błędu, jak i na marginesie (najlepiej prawym), wpisując obok poprawną postać tekstu. Najczęściej występującymi błędami w składzie drukarskim i odpowiadającymi im znakami korektorskimi są: czcionka obca, tj. czcionka z innego kompletu lub czcionka zniekształcona, uszkodzona, zdefektowana, zbita, zużyta w wyniku mechanicznego uszkodzenia lub wydrukowania zbyt dużego nakładu. Czcionki te korektor okółkowuje i również w kółku podaje ich prawidłową formę na marginesie odbitki korektowej. Czcionkę przestawioną, tzw. czeski błąd (np. zamiast 24 jest 42), poprawia się znakiem przestawienia. Niepotrzebną literę, wyraz lub zdanie przekreśla się, powtarzając znak skreślenia na marginesie odbitki korektowej i umieszczając obok znak będący dyspozycją usunięcia (łac. deleatur = niech będzie usunięte). Skasowanie nowego ustępu i składanie go w ciągłości za poprzednim ustępem (*In continuo) oznacza się znakiem ciągłości. Korytarz (uchybienie wobec estetyki składu drukarskiego, polegające na takim uszeregowaniu odstępów między wyrazami w kolejnych wierszach, że tworzą one korytarze bądź w linii prostej od góry do dołu, bądź po przekątnej) likwiduje się przez zaznaczenie luk pionowymi kreskami. Specjalny znak wprowadza się przy opustce, tzn. przy pominiętych w składzie wyrazach lub zdaniach. Podkreślenie wyrazu lub zdania linią przerywaną to znak dla zecera, aby ten tekst rozspacjował, czyli złożył drukiem rozstrzelonym (*Materiał zecerski). Wcięcie wiersza lub całych ustępów oznacza się rodzajem klamry.
Zob. też Obieg korekt, Odbitka O. korektowa.
KOREKTOR: 1. Najbardziej wykształcony członek konwentu, często opat, sprawdzający dzieło *antykwa-riusza, *librariusa i skryptora. 2. Pracownik w drukarni lub w wydawnictwie, wykonujący (czytający) *korektę, tj. ustalający na podstawie maszynopisu lub odbitki poprzedniej korekty omyłki w *składzie zecerskim.
KOREKTORNIA: 1. Miejsce pracy *korektorów. 2. Komórka organizacyjna w wydawnictwie oraz w drukarni zatrudniająca korektorów.
Zob. też Korekta.
1207
1208
KORZENIOWSKA
KOREKTURKA zob. PRASA P. korektowa.
KORESPONDENCJA: 1. Potocznie wymiana listów między poszczególnymi osobami lub instytucjami. 2. Relacje nadsyłane do czasop., radia i telewizji przez stałego współpracownika z określonego terenu. Ś 3. W rę-kopiśmiennictwie zbiór listów otrzymanych przez jednego adresata od różnych osób i instytucji, a więc zespół powstały drogą naturalnego gromadzenia; często zawiera także *bruliony listów i odpowiedzi adresata na listy otrzymane. 4. W edytorstwie zbiór listów jednej osoty do jednego adresata lub kilku adresatów, listy między dwieir a osobami, listy kilku osób, dotyczące pewnego okresu lub faktów historycznych, kulturalnych, społecznych.
KORESFCNEINT, stały współpracownik czasop. dostarczający *redskcji materiału informacyjnego i sprawozdawczego oraz ilustr. z terenu. K. specjalny, zaangażowany przez redakcję do specjalnych zadań. K. ro-botniczo-chłopski, społeczny współpracownik przesyłający do redakcji korespondencje omawiające aktualne zadania swojego zakładu pracy lub wsi. K. terenowy, stały przedstawiciel redakcji na terenie powiatu lub kilku powiatów, opracowujący dla redakcji całokształt spraw terenowych. K. zagraniczny, stały przedstawiciel redakcji w danym kraju, nadsyłający informacje oraz artykuły publicystyczne.
KORNOWIE, rodzina wrocławskich/ księgarzy/ nakładców i drukarzy: 1. Jan Jakub (1702-1756), księgarz i nakładca. W 1729 działał w Berlinie jako samodzielny księgarz. W 1732 przeniósł się do Wrocławia,* zakładając własną firmę księgarską i wydawniczą. Od 1742 K. rozpoczął wydawanie "Schlesische Zeitung". Rozwójrswej firmy oparł głównie na edycjach przeznaczonych dla krajów Europy wschodniej, a przede wszystkim dla Polski.
2. Wilhelm Bogumił (1739-1806), księgarz, nakładca i właściciel drukarni we Wrocławiu, syn Jana Jakuba. Jeszcze za życia ojca rozpoczął praktykę w jego firmie; w 1. 1757-1759 odbył naukę w firmie wyd. M. *Grolla w Warszawie. W 1762 K. objął kierownictwo przedsiębiorstwa ojca, które prowadził do 1806, zarządzając nim początkowo z pomocą swrgo krewnego, Jana Michała Gamperta, który jednak wycofał się ze spółki zakładając własną księgarnię. W 1763 K. zmienił nazwę firmy i nadał jej własne imię. W 1795 otworzył własną drukarnię. Współcześnie z K. prowadził we Wrocławiu księgarnię i dom wydawniczy jego brat przyrodnijan Fryderyk. Ś
3. Jan Bogumił (1765-1837), księgarz, nakładca i właściciel drukarni we Wrocławiu, syn Wilhelma Bogumiła. Od 1795 administrował firmą ojca już prawie samodzielnie. Jeszcze za życia ojca jeździ! on kilkakrotnie do Polski
i Francji, gdzie poza książkami kupował dzieła sztuki, z których powstał prowadzony następnie przez firmę antykwariat. Od 1806 kierował firmą samodzielnie; odtąd jej działalność zmienia się poprzez wywieranie coraz większego nacisku na wydawanie "Schlesische Zeitung", wychodzącej kilkakrotnie w ciągu dnia i powiększającej wysokość nakładu.
NOWY KATALOG
KSIĄŻEK POLSKICH
DRUKOWANE ZNAYD01|. SlC
WILHELMA BOGUMIŁA KORNA,
KSIJSGARZA w WROCŁAWIt',
ch rachowana na Talary Praskie po Złł. Pa!. 6
a dobre grosie czyli il-ebvne |to 7! groszy łllietiz. Poi.
Katalog księgarski W. B. Korna
KORWIN Maciej zob. CORVINIANA.
KORYTARZ zob. KOREKTA Znaki korek-torskie.
KORZENIOWSKA Wanda (1883-1935), ilustratorka, graficzka. Rysunku uczyła się we Lwowie, a później w Monachium w czasie dwukrotnego tam pobytu w 1910 i 1911. Uprawiała linoryt, drzeworyt, akwafortę, akwatintę, miedzioryt, vernis mou, mezzotintę i in. techniki graficzne. Tematykę jej prac stanowiły fragmenty architektury, głowy, pejzaże, postacie, kompozycje reli-
1209
1210
KORZENIOWSKI
gijne, figuralne. Wykonywała także ekslibrisy. Wydała u *Altenbergi tekę graficzną Kościoły starego Lwowa (Lwów 1917).
Thieme-Becker XXI.
KORZENIOWSKI Józef (1863-1921), historyk, archiwista, bibliotekarz, bibliograf. Zasłużył się spisywaniem poloników w archiwach i bibl. zagranicznych. Podróżował w tym celu do Rzymu (1886-1888), Konstantynopola, Węgier, Petersburga (gdzie w 1. 1891-1892 rejestrował .zbiory *Biblioteki Załuskich). Był pierwszym kierownikiem Stacji Naukowej Akademii Umiejętności i *Biblio-teki Polskiej w Paryżu (1893-1896); w 1. 1896-1905 pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej i w Bibliotece Bawo-rowskich we Lwowie, w 1. 1905-1919 jako kustosz w *Bi-bliotece Jagiell. w Krakowie. W 1919 został naczelnikiem Wydziału Bibliotek Państwowych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Dzięki swym stosunkom ułatwiał uczonym poi. dostęp do zbiorów zagranicznych. Opublikował m. in.: Catahgus codicum manu-scriptorum Musaei Principum Czartoryski Cracoviensis (t. 1, 1891-1893) oraz Zapiski z rękopisów Ces. Biblioteki Publicznej w Petersburgu i innych bibliotek petersburskich (1910). Zmarł nagle w Rydze, przygotowując rewindykację zbiorów poi.
KORZON Tadeusz (1839-1918), historyk, bibliotekarz. W 1. 1897-1918 był dyrektorem Biblioteki Ordynacji Zamojskiej w Warszawie (*Biblioteki fundacyjne). Reprezentował tradycyjny typ bibliotekarza, dla którego bibl. była głównie warsztatem własnej pracy naukowej. Udostępniał zbiory tylko tym czytelnikom, których przygotowanie sam uznał za dostateczne. Uporządkował zbiór dokumentów pergaminowych, zakończył rozpoczętą przez Przyborowskiego pracę nad katalogiem rpsów, sporządził inwentarz zbiorów numizmatycznych.
B. Horodyski: Zarys dziejów Bibl. Ordynacji Zamojskiej. W: Studia nad książką poświęcone pamięci K. Piekarskiego. 1951.
KOSICKI (Koschiitzki) Karol (1788-1863), wydawca
zob. KSIĄŻKA NAUKOWA
szkowskiego, następnie przebywał w dworach kresowych (Podole, Wołyń, Ukraina), potem w Pradze, we Lwowie i Warszawie oraz w Petersburgu. W 1. 1855-1861 pracował w Paryżu, m. in. pod kierunkiem H. Verneta i w pracowni W. *Gersona. W 1. 1862-1868 przebywał w Warszawie, rozwijał szczególnie ożywioną działalność ilustratorską, był m. in. kierownikiem artystycznym "Tygodnika Ilustrowanego". W 1867-1869 mieszkał w Monachium, pracując w atelier Franza Adama (m. in. z J. Brand-
KOSSAK Juliusz (1824-1899), malarz, ilustrator. Malarstwo studiował początkowo we Lwowie u Jana Ma-
Ś .
Ilustracja J. Kossaka do Kraszewskiego Grzechów hetmańskich (Warszawa 1880)
tem), od 1869 stale w Krakowie. K. był piewcą poi. obyczaju, tradycji, życia szlachty wiejskiej. Malował i rysował najchętniej sceny, w których występowały konie, świetnie chwytał ruch, znakomicie umiał wczuć się we współczesną i dawną atmosferę życia poi. Malował przede wszystkim akwarelą, pozostawił także wielką ilość rys. Wśród nich b. dużą grupę stanowią ilustr. do czasop. i ksią-
1211
1212
KOSTIUMOLOGICZNE DZIEŁA ILUSTR.
żek. Ilustrował szczególnie chętnie "poematy narodowe", powieści historyczne i obyczajowe, np. T.T. Jeża Pamiętniki starającego się, Kraszewskiego Grzechy hetmańskie, Ogniem i mieczem Sienkiewicza. Najbliższy mu był Wincenty Poi, dla którego ilustrował m. ńl. Pacholę hetmańskie (1862), Pieśń o ziemi naszej (1865), Rok myśliwca (1870), Mohorta (1883). Ilustrował także utwory wielkich romantyków Byrona, Słowackiego; pod koniec życia ozdobił lwowskie wyd. Mickiewicza: Grażynę, Konrada Wallen-roda, Ballady i romanse (1890-1891). Ilustrację czasop. i książek uprawiał także syn jego Wojciech. S. Witkiewicz: J.K. 1912.
KOSSAKOWSKI: 1. Józef (1807-1857), drukarz. Pochodził z Warszawy. W 1838 zamieszkał w Lublinie, gdzie w 1. 1840-1856 był współdzierżawcą Drukarni Rządowej, w 1849-1853 wspólnikiem drukarni powiatowej w Hrubieszowie, od 1847 właścicielem drukarni w Lublinie przy Jezuickiej 43. Drukował: dzienniki urzędowe gu-bernialne, afisze, podręczniki do nauki początkowej i książki zdobione litografiami widoków dawnego Lublina. 2. Władysław Jan (1833-1870), syn Józefa, drukarz i nakładca lubelski. Po śmierci ojca został właścicielem drukarni i składu materiałów piśmiennych. W 1. 1862-1864 dzierżawił ponadto Drukarnię Rządową. Wydał wiele litografowanych widoków Lublina. Od 1869 był nakładcą i drukarzem Kalendarzy lubelskich. W 1.1868-1869 wydawał dziennik "Kurier Lubelski". 3. Michalina z Wrońskich (1836-1894), żona Władysława Jana, właścicielka drukarni. Po śmierci męża prowadziła w Lublinie drukarnię, którą ok. 1914 przekazała zięciowi Tadeuszowi Wierzbickiemu, miejscowemu księgarzowi. Tłoczyła druki urzędowe, Kalendarze lubelskie, podręczniki i książki zdobione litografiami przedstawiającymi Lublin.
KOSSONOGOWA Zofia (1905-1960), bibliotekarka. W 1. 1931-1960 (z przerwami) pracowała w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, ostatnio jako jej wicedyrektor. Wykładała bibliotekarstwo na różnych kursach zawodowych, a w 1. 1951-1953, 1956-1957 na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1935 pracowała w społecznych organizacjach zawodowych. W 1. 1957-1960 była wiceprzewodniczącą Stów. Bibliotekarzy Polskich. Ogłosiła: O bibliotekarstwie, w: Wykłady z dokumentacji tiaukowo-technicznej (1951); Katalog rzeczowy, w: Wskazówki dla prowadzących biblioteki sądowe i prokuratorskie (1947); Bibliotekarstwo, w: Kurs dla dokumentalistów (1950).
KOSTARYKA zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Dokumentacja.
KOSTIUMOLOGICZNE DZIEŁA ILUSTROWANE. Najdawniejsze ilustr. wydawnictwa zajmujące się ubiorami współczesnymi i dawnymi ul azały się w XVI w. i stanowiły wyraz powszechnego zainteresowania zewnętrznym wyglądem człowieka i różnymi odcieniami mody współczesnej. Największe nasilenie ruchu wydawniczego przypada na 1. 1520-1610. W tym okresie wydano-216 serii ryc. kostiumowych z tekstem objaśniającym, nazywanych w Niemczech "Trachtenbucher". Drukowano-je w Wenecji, Paryżu, Lyonie, Antwerpii i we Frankfurcie n. M. Ryc. i treść opisowa w tych wydawnictwach miały powtarzający się schemat układu według pierwszego fr. wyd.: Recueil de la diuersite des habits aui sont a present en usage, tant depays d'Europę, d'Asie, d'Afrique alles sauvages. Le tout fait apres le naturel, Paris 1562. Zwykle pierwsza część ryc. przedstawiała ubiory rodzinnego miasta i kraju wydawcy według mody aktualnej, dalsze ryc. Ś krajów europejskich i innych części świata, opracowane wg opisów podróżników. Dzieła te zawierały zazwyczaj dedykację i przedmowę wydawcy, najczęściej z historycznym zarysem na temat powstawania pierwszych ubiorów oraz uwagi o Śwpływach modnych ubiorów na poziom moralny narodów. W wydawnictwach XVI w. posługiwano się często powtarzaniem ryc. dawniejszych, zwykłe ze zmianą formatu, jak również z dodaniem nowego materiału ilu-stracyjnego.Ważną pozycję stanowiła Trachtenbuch z drzew. wg rys. Josta Ammana wykonanymi przez H. *Weigla w 1577. Najważniejszą częścią dzieła liczącego 219 ilustr. były ryc. przedstawiające ubiory niem., zarówno dworskie, jak mieszczańskie. W końcu XVI w. wydawano także dzieła ograniczone do jednego tematu, jak np. Geistliches Trachtenbuch, z rys. J. Ammana z 1585, lub seria 122 ryc. drzew, z ubiorami kobiecymi pt. Frauenzimmer. Wartość źródłową jako zbiór materiałów ikonograficznych do historii ubiorów posiadało kilkakrotnie wydawane i tłum. na inne języki (m. in. na j. fr. i wyd. w 1859 w Paryżu w typografii *Didota) dzieło Cesarego Vecellio Degli habiti antichi e moderni di dirersi parti del mondo, drukowane w Wenecji w 1590. Zainteresowanie ubiorami starożytności dało od XVI w. pełne erudycji rozprawy oparte na znajomości literatury antycznej. Do najwcześniejszych należy wydana w 1526 praca L. Baifa De re vestiaria. W 1642 ukazało się dzieło O. Ferrariego pod tymże tytułem (2 wyd. w trzech t. w 1654), w 1675 studium A. Rubensa o ubiorze rzymskim De re vestiaria veterum. Warto również wymienić *Leclerca Divers habillcments des anciens Grecs et Romains (1680), B. de Montfaucon L'antiquite expliquee (1719) i oprać, przez N.X. Villemma Choix des costumes civils et militaires des peu-ples de l'Antiquite (1798-1802). Ta grupa prac złączyła się W XVII w. ze współczesnymi wydawnictwami dzieł naukowych z dziedziny archeologii greckiej i rzymskiej oraz z szeregiem wydanych współcześnie opisów podróży do
1213
1214
KOSTIUMOLOGICZNE DZIEŁA ILUSTR.
Grecji, odkryć archeologicznych i wykopalisk. Od XVII w. zaczęły się pojawiać nowe układy w wydawnictwach dotyczących ubiorów: ryciny i tekst obejmowały tylko pewne grupy ubiorów, np. we Francji dzieła poświęcone modzie współczesnej obejmowały ubiory dworskie, szlacheckie, mieszczańskie, bogato ilustrowane przez znanych artystów, takich jak A. *Bosse czy V. *Hollar. Wybitną wartość artystyczną posiadały ryc. na temat ubiorów współczesnych opracowane przez J. *Callota pt. Capricci, Fantasie, Varie figurę (1630), seria ryc. z 1649 S. *Della Belli Dwerse figurę oraz akwaf. wydane w poł. XVII w. przez W. Buy-tenwega, przedstawiające 12 holend. ubiorów kobiecych. Modzie holend. poświęcony został zbiór ilustr. Capricci: Figures a la modę, wyd. ok. 1675 przez Vischera. Dzieła ilustrujące modę XVII w. zamykały serie ryc. portretowych z ubiorami dworskimi pt. Costumes de la cour de Louis XIV, opracowane i wydane w Rzymie w 1680 przez rodzinę *Bonnard, grafików i wydawców. Oprócz portretów dworskich fr. i innych były wśród ryc. P. Bonnarda portrety ówczesnych dyplomatów, m. in. J. Bogusława Słuszki i jego żony, T. Korwin Gosieńskiej. Ok. poł.
XVII w. ruch wydawniczy w zakresie dzieł ilustrujących aktualną modę znacznie osłabł, a pewną formą współczesnego *żurnala stał się zał. w 1672 przez Jeana Donneau de Vize miesięcznik "Mercure de France", wychodzący aż do 1730. W początkach XVIII w. rozpoczął się nawrót do dawnego schematu ilustrowanych wydawnictw obejmujących ubiory wielu krajów, np. Neu eroffnete Weltgallerie (Abraham a Sta Clara) zawierała 100 ryc. wykonanych przez J. *Luykena, wydana przez T. Jefferysa A Collec-tion ofthe dresses of different nations (1757-1784) ozdobiona była ryc. wg rys. H. *Holbeina, portretów van Dycka, ryc. V. Hollara, Weigla i in. W 1. 1779-1784 ukazał się Recueil d'estampes wyd. przez Duflosa mł. Szeroki zakres miało również wyd. w Wenecji dzieło Th. Viero, Raccol-ta di 126 stampe che rappresentano figurę ed habiti di varie nazioni (1783-1791), jak i opracowanie Grasseta de St. Sau-veur Costumes dviii actuels (1784 i 1796). W XVIH w. ukazywały się różnego rodzaju wydawnictwa ilustrowane dotyczące ubiorów. Modą współczesną zajmowały się serie ryc. z krótkimi objaśnieniami, bez wyszukanej kompozycji graficznej, jak np. Les modes de la cour et de la ville\ wydawca B. *Picart, Amsterdam 1704, czy Modes wg rys. H.F. *Gravelota, ryt. przez Truchy'ego, wyd. w 1744 przez Johna Bowlesa. Najsłynniejsze z wydawnictw graficznych XVIII w. na temat ubiorów współczesnych (Suitę d'estampes pour servir a 1'histoire des moeurs et du costume des Francois dans le XVIII siecle) miało służyć jako historyczny obraz obyczajów i fr. kultury materialnej końca
XVIII w., przeznaczony dla przyszłych pokoleń. Wydane przez firmę Prault w Paryżu, składało się z trzech serii (wyd. w 1. 1774, 1776 i 1777), po 12 ryc. in folio w każdej
serii. Przy przygotowywaniu rys. i szaty graficznej tego dzieła uczestniczyli różni artyści, m. in. Freudenberger i J.H. *Moreau mł. Dużym powodzeniem w XVIII w. cieszyły się wydawane we Francji już w XVII w. *alma-nachy ilustrowane. Dodawano do nich dostosowane do małego formatu ryc. z modnymi ubiorami współczesnymi. Duża ich ilość ukazała się w 1. 1777-1788; wydawanie tego typu almanachów kontynuowano jeszcze w I poł. XIX w. Podobny układ miały almanachy wydawane w Niemczech, do których opracowywał ilustr. D. *Chodowiecki (np. Berlinischer Damenkalender z 1798). Duże znaczenie dla dokumentacji mody w XVIII w. posiadała bogato ilustrowana Galerie des modes et costumes francaises, wyd. przez Esnauta i Rapilly'ego od 1776 do 1786. Przy końcu XVIII w. ukazało się kilka publikacji bogato ilustrowanych, które odnosiły się do ubiorów historycznych tylko jednego kraju. Ubiory hiszpańskie opracowali: Juan de la Cruz y Hol-medilla, Colleccion de trajes de Espana tanto antiąuos como modernos, Madrid 1777-1778, 82 tablice, oraz A. Rodri-guez, Colleccion generał de los trajes, Madrid 1801, 112 ryc. Z ubiorami rosyjskimi wydano w tym czasie szereg zbiorów ryc, m. in. J. Martina Willa Sammlung der rus-sischen Nationaltrachten, Wien 1780, J.B. Leprince'a Oeuvre sur les moeurs, les costumes et les habillemens de differents peuples, 1782, J. Gottlieba Georgiego Das eroffnete Russland oder Sammlung von Kleidertrachten aller im russischen Reich wohnenden Volker (aż cztery wyd.). Zainteresowanie ubiorami tureckimi było najsilniejsze w XVI i XVII w. i zaznaczyło się wydawanymi opisami podróży z dokładnymi informacjami o organizacji dworu sułtana, jego gwardii i wojska. Najpoważniejszą pozycją z XVI w. było dzieło H. Nicolas Nicolai Von der Schiffart und Reiss in die Tiirkey..., Frankfurt 1572. Było ono długo źródłem informacji i wzorem dla ilustrowanych wydawnictw XVII w. Moda "turąuerie" we Francji rozwinęła się za Ludwika XIV, szczególnie od czasu nawiązania przez Francję stosunków dyplomatycznych z sułtanem w 1670, i trwała jeszcze w pocz. XVIII w., kiedy ukazał się zbiór ryc. C.F. Silvestre'a Differens habillemens de Turcs. Stroje regionalne wielu krajów europejskich znalazły się w ilustrowanych wydawnictwach już przy końcu XVII w.; najwcześniejszymi wydawnictwami tego typu były niem. zbiory ryc. przedstawiające np. ubiory norymberskie (J. Kramer, 1669) czy ubiory okolic Strasburga (Strassburger Trachtenbiichlein, 1668). Ubiory włoskie pewnych środowisk, zwłaszcza Wenecji, opracowane zostały w XVII w. przez Giacomo Franco w dziełach pt. Habiti delie donnę Venetiane i Habiti d'uomini e donnę Venetiane, a nieco późniejszy okres znalazł wyraz w rys. G. Balduina rytowa-nych przez A. Zucchiego w pracy: Imagini degli habiti con cui ua uestita la nobilta delia Serenissima Republica di Venezia (1702). Osobną grupę tworzyły ilustrowane wydawnictwa
1215
1216
KOSTIUMOLOGICZNE DZIEŁA ILUSTR.
satyryczne na temat mody z krótkim tekstem objaśniającym ; pierwsze ryc. satyryczne ukazały się we Francji w drugiej poł. XVIII w. W czasie Wielkiej Rewolucji powstały ryciny Ph.L. *Debucourta La Promenadę publique du Palais Royal, incroyahles et merueuilleuses. W kręgu uczonych i współpracowników Wielkiej encyklopedii fr. zwrócono uwagę na zagadnienie odzieży i mody współczesnej, opracowując tekst do wielu haseł ilustrowany planszami przedstawiającymi ubiory, pracownie rzemieślników oraz narzędzia produkcji. Za przykładem Encyklopedii poszły wydawnictwa tego typu w innych krajach, m. in. Oekono-misch-technologisclie Encyklopadie Rriinitza w Berlinie (1787), zawierająca ryc. ubiorów szlacheckich i chłopskich w Polsce. Wydawnictwo Spalarta w Wiedniu (1796-1837) przeznaczone było dla artystów, aktorów i nauczycieli. W okresie panowania romantyzmu w literaturze i sztuce oraz rozkwitu malarstwa historycznego powstało wiele dzieł na temat ubiorów historycznych, przeznaczonych na potrzeby teatru i artystów malarzy. Do najwcześniejszych należą M. von *Schwinda Sammlung von historischen und Nationaltrachten, Wien 1830-1840, oraz dzieło malarza fr. A. *Deveria Costumes historiques de ville et de theatre, Paris 1831. Dobór ryc. i układ treści w pracach naukowych z zakresu historii ubiorów w XIX w. był zależny od potrzeb repertuaru teatralnego i operowego, realistycznych tendencji i inscenizacji oraz od poszukiwania drobnych szczegółów i akcesoriów dla tematów ówczesnego malarstwa historycznego. Oprócz ryc. przedstawiających dawne ubiory zamieszczano liczne ilustr. z zakresu rzemiosła artystycznego, stosując różne techniki *drzewo-ryt, *miedzioryt, *staloryt i in. przy wykonywaniu ilustr. do jednego dzieła. Technika litografii wprowadzona w ilustr. była uzupełniana kolorowaniem plansz akwarelą lub gwaszem, w wydawnictwach zaś z lat osiemdziesiątych zastąpiła ją wielobarwna chromolitografia (*Litografia), np. w popularnej kostiumologii na użytek teatru A. Ra-cineta Le Costume historicjue, Paris 1876-1888, 21 t., 500 ilustr. Podręczniki kostiumologii były opracowywane w dużej liczbie w Niemczech od lat siedemdziesiątych do końca stulecia, a ich ilustr. w konturowym, najczęściej schematycznym rys. miały tylko charakter informacyjny lub były rysowane wg maniery niem. malarstwa akademickiego drugiej poł. XIX w., jak np. ilustr. w dziele malarza niem. F. Hottenrotha Trachten..., Stuttgart 1884, 1.1-2, po 120 ilustr. W podobny sposób został opracowany zbiór plansz kostiumu historycznego różnych okresów przez grupę artystów monachijskich pt. Zur Geschichte der Kostiime, Miinchener Bilderbogen. W spisie autorów wymieniono nazwisko Maksymiliana Gierymskiego, nie można jednak wyróżnić jego prac wśród innych z powodu jednostajnego, konwencjonalnego sposobu opracowania plansz przez drzeworytnika. Rozwój technik reprodukcyjnych,
Dustraga J. N. Lewickiego do dzieła Les costumes du peuple polonais (Strasburg 1841)
zwłaszcza opartych na fotografii, przyczynił się do zmiany charakteru ilustr. w zakresie historii ubiorów. W miejsce reprodukcji rys. wprowadzono wierne w każdym szczególe fototypie, klisze *cynkograficzne, technikę *heliogra-wiury i barwnego druku z klisz, zastąpionego techniką *offsetu. Zastosowanie fotografii jako podstawy ilustr.
Ilustracja Matejki z dzieła Ubiory w dawnej Polsce (Warszawa 1901)
1217
1218
KOSTKA INTROLIGATORSKA
kostiumologii podniosło wartość dokumentacji naukowej w nowszych wydawnictwach ilustrowanych reprodukcjami z dzieł sztuki i zabytkowych ubiorów, jak np. w dużej kostiumologii The book of costume, opracowanej przez M. Devenporta, wyd. 1 New York 1948, wyd. 2 1962, t. 1-2, 2778 ilustr. W nawiązaniu do fr. tradycji słownika ubiorów, oprać, przez Viollet le Duca (Dictionnaire raisonni du mobilier francais, Paris 1874, 1875,1.1-6), ukazał się ostatnio napisany i ilustr. przez malarza fr. Maurice Leloira Dictionnaire du costume et de ses accessoites, Paris 1961.
Polskie ilustrowane wydawnictwa z zakresu kostiumologii liczyły na początku XIX w. szereg pozycji. Cykl ilustracji na temat ubiorów poi. z przełomu XVIII i XIX w. został opracowany wg rys. J.P. *Norblina przez Ph.L. Debucourta pt. Costumes polonais w technice *akwa-tinty kolorowanej na odbitce, wydany w Paryżu w 1817. Ilość ryc. tego dzieła w egzemplarzach będących w posiadaniu poi. zbiorów grafiki nie jest jednakowa; kompletna seria wynosiła zapewne 50 ryc. Poi. ubiory ludowe w konwencjonalnym ujęciu, typowym dla pierwszej poł. XIX w., opracowane zostały w litografii kolorowanej w niektórych planszach wykonanych przez J.N. *Lewi-ckiego pt. Les Costumes depeuple polonais suivis d'une descrip-tion exacte de ses moeurs, de ses usages et de ses habitudes... par Leon Zienkowicz (Strasburg, Kraków, Lipsk 1841, 36 plansz). Szczególne znaczenie dzięki użyciu właściwej metody w poszukiwaniu źródeł do ikonografii ubiorów poi. posiadało dzieło Jana Matejki Ubiory w Polsce 1200-1795, wyd. 1 Kraków 1860, wyd. 2 Kraków 1875, opracowane w technice litografii w niektórych egzemplarzach kolorowanej. Duża ilość opracowanych przez K.W. *Kielisiń-skiego ryc. małych rozmiarów przedstawiających ubiory poi. dawnych wieków, odtwarzanych przez artystę z dzieł sztuki poi. XVI i XVII w., należała zapewne do przygotowanego wydawnictwa o poi. ubiorze historycznym. W dziele W. *Eliasza-Radzikowskiego, które ukazywało się od 1879 w zeszytach, zawarte były materiały od średniowiecza do XVIII w. włącznie, w rys. i z tekstem autora, pt. Ubiory w Polsce i u sąsiadów, z. I-IV, 1879. W dużym dziele zbiorowym pt. Polska, jej dzieje i kultura, Warszawa 1927, w rozdziale o poi. ubiorze historycznym cywilnym i wojskowym, Bronisław Gembarzewski opracował rys. kolorowe i jednobarwne oraz tekst objaśniający. Z okresu lat dwudziestych pochodzą dwa podręczniki do nauki kostiumologii w szkołach zawodowych, T. Błotnickiego i Marii Gutkowskiej. Do najnowszych ilustrowanych pozycji wydawniczych z okresu kostiumologii należy monografia A. Banacha O modzie XIX w., Warszawa 1957, i tegoż autora Słownik mody, Warszawa 1962.
H. Doege: Die Trachtenbiicher des XVI Jhrh. 1903. P. Cornu: Essai bibliographiąue sur les recueils de modes au XVIII
et au debut duXIX s. J.L. Nevinson: Uorigine de la grauure de modes. W: Actes du I Congres intern. d'histoire du costume. 1952. J. Tuffal: Lei Recueils de costumes graves au XV s. W: Congrh intern. d'histoire du costume. 1952.
KOSTKA INTROLIGATORSKA, narzędzie służące introligatorowi do falcowania arkuszy, przycierania sklejanych powierzchni lub rozsuwania druków.
b)
c 0
1 1 1
II- 1 1
^\- ' V, i -ii
i i i
Kostki introligatorskie: a) zwykła, b) nożyk, c) do zaciągania grzbietów, d) płaska
KOSTRZEWSKI Franciszek (1826-1911), malarz, rysownik, ilustrator, życiem i działalnością związany z Warszawą. Uprawiał malarstwo o tematyce rodzajowej i pejzażowej oraz ilustratorstwo. Zajmował się głównie satyrą obyczajową zaprawioną zwykle pogodnym humorem. Sam nie pracował w technikach graficznych, dostarczając jedynie rys. do odtwarzania, głównie w drzeworycie. Debiutował litografiami rodzajowymi do Szkiców i obrazków W. Szymanowskiego, K. Wójcickiego i in. (1857 w zesz., wyd. książkowe Warszawa 1858). W 1858-1859 współredagował i ilustrował pismo satyryczne "Wolne Żarty" i z pozostałych materiałów redakcyjnych "Szpargały Wiosenne". Piętnował zepsucie i snobizm arystokracji i plutokracji, a gloryfikując uczciwą pracę i cnoty patriarchalne bohaterami pozytywnymi uczynił chłopów,
1219
1220
KOTULA
drobnomieszczaństwo i proletariat. Program ten rozwijał w duchu pozytywistycznym jako stały współpracownik "Tygodnika Ilustrowanego" od 1859. Współpracował też z pismami: "Kmiotek", "Przyjaciel Dzieci", "Kurier Świąteczny", "Kłosy", "Wędrowiec", "Tygodnik Powszechny", później "Mucha", "Kolce", "Biesiada Literacka", "Ziarno", "Praca". Humorystyczne i satyryczne rys. K. odznaczają się dużą swobodą, wnikhwością i dosadną charakterystyką typów ludzkich, stanowiąc przekrój różnych warstw miejskiego i wiejskiego społeczeństwa. Są to zwykle dwu- lub kilkuosobowe scenki z odpowiednim dowcipnym podpisem, często w formie rozmowy. Nierzadko były łączone w cykle, jak "Historia jedynaczka", "Historia jedynaczki", "Charakterystyka ulic Warszawy", "Szkice z życia Śwarszawskiego". Z czasem spojrzenie satyryczne K. złagodniało, a od lat 70-tych dała się zauważyć w rys. skłonność do schematu wpływająca też ujemnie na malarstwo artysty. Z książek ilustrował m. in. Lirnika wioskowego Syrokomli (Petersburg 1857), Wioskę J.I.Kra-szewskiego (Warszawa 1859), w 1. 70-tych Wędrówki delegata J. Wieniawskiego, Ramoty i ramotki A. Wilkońskiego, Listy humorystyczne Hilarego Terlembeckiego... K. Szaniaw-
Rysunek satyryczny F. Kostrzewskiego
skiego, w 1. 80-tych i 90-tych kilka innych powieści tego autora.
I. Jakimowicz: F.K. 1952.
KOSZULKA w drukarstwie zob. WADY ODBITEK DRUKARSKICH.
KOŚMIŃSKI Stanisław (1837-1883), lekarz, bibliotekarz, bibliograf. Od 1872 aż do śmierci był bibliotekarzem Tow. Lekarskiego Warszawskiego. Pomnożył i uporządkował księgozbiór, sporządził katalog kartkowy alfabetyczny i rzeczowy oraz inwentarz. Wyjednywał dary dla Bibl., często nabywał potrzebne dzieła z własnych funduszów, wystarał się o przejęcie Biblioteki Tow. Lekarskiego Polskiego w Paryżu. Sprawozdania ze stanu Bibl. drukował corocznie w "Pamiętniku Tow. Lekarskiego Warszawskiego". Opublikował Słownik lekarzów polskich (1883-1888) biobibliografię ukończoną przez J. Pęszke-go; Krótki rys dziejów biblioteki Tow. Lekarskiego Warszawskiego ("Pam. Tow. Lek. Warsz." 1875); Katalog Biblioteki Tow. Lekarskiego Warszawskiego. Dopełnienie I (1874).
KOTAS Paweł (1871-1931), działacz narodowy, góral gospodarzący we wsi Rzeka na Zaolziu. Ukończył praktykę u introligatora Cichego w Cieszynie, ale oprawiał tylko z amatorstwa. M. in. oprawił b. starannie własny bibliofilski księgozbiór (918 dzieł w 1216 t.) w płótno i skórę ze złoceniami, łącząc broszury w klocki.
KOTENIUSZ (Cotenius Andreas, Kote) Andrzej (zm. między 15 VII 1607 a pocz. 1608), drukarz, pochodził z Saksonii. W Toruniu pracował jako zecer u M. *Neringa, od 1587 prowadził oficynę samodzielnie. Za jego czasów drukarnia została przeniesiona na ul. Błotną nr 312, gdzie przetrwała do 1829. Pracowała ona głównie dla miejscowego gim. i kościoła protestanckiego. Największym jej dziełem hyłaPostylla Kalksteina(1594) ozdobiona drzeworytami. K. wytłoczył ogółem co najmniej 130 druków w 1088 arkuszach. Od 1608 drukarnią zarządzała wdowa Eufrozyna z d. Biitnerówna. Po jej śmierci warsztat objął A. *Ferber.
Drukarze. T. 4.1962.
KOTULA: 1. Jerzy (1855-1889), księgarz działający w Cieszynie, popularyzator książki i prasy poi. na Śląsku Cieszyńskim. W 1885 K. współdziałał przy założeniu pisma "Przyjaciel Ludu" oraz "Rolnik Śląski", których był także głównym kolporterem. Księgarnia jego przeszła na własność Zygmunta Stuksa i pod tą firmą (jako księgarnia niem.) istniała do 1945. 2. Bernard (1874-1915), nauczyciel i księgarz w Cieszynie. W1913 zakupił od M. Czaj-kowskiego polską księgarnię "Stella". K. nie rozwinął większej działalności z powodu wybuchu pierwszej wojny
1221
1222
KOWALCZYK
światowej. Następca jego, syn Brunon (1898-1960), obok księgarni prowadził wydawnictwo z zakresu popularnych książek technicznych i przyrodniczych. 3. Rudolf (1875-1940), bibliotekarz. Od 1900 pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie, w 1. 1923-1939 jako jej dyrektor. Jednocześnie był kierownikiem Biblioteki Ba-worowskich (od 1922) i Dzieduszyckich (od 1923). Jego staraniem zbiory Bibl. Uniwersyteckiej wzrosły do ok. 500000 wol. (m. in. księgozbiór Witolda Czartoryskiego z Honf leur oraz cenny zbiór inkunabułów i starodruków). Zorganizował sieć bibl. uczelnianych. Przywiązując dużą wagę do przejrzystych i łatwych w korzystaniu katalogów opracował Instrukcję o katalogach alfabetycznych bibliotek naukowych (1924), w której po raz pierwszy w Polsce dał wzór jednolitych przepisów katalogowania. Opublikował m. in.: Bibliotekę Baworowskich we Lwowie (1926), Najistotniejsze potrzeby polskich bibliotek naukowych ("Nauka Polska" 1929).
KOWALCZYK Stanisław (1896-1962), księgarz. W 1. 1927-1935 był dyrektorem Biura Zarządu Głównego Związku Księgarzy Polskich, pełniąc jednocześnie w 1934/35 funkcję kierownika biura Zjednoczenia Organizacji Księgarskich i redaktora "Przeglądu Księgarskiego". Następnie do 1936 był kierownikiem księgarni M. *Arcta w Warszawie, a w 1937 założył własną księgarnię asortymentową oraz wypożyczalnię książek przy ul. Senatorskiej 10, która spłonęła w czasie powstania warszawskiego. Od 1945 był kierownikiem wydziału księgarskiego *Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" i organizatorem licznych księgarń "Czytelnika" w kraju. W 1950 przeszedł do *Domu Książki jako kierownik działu w dyrekcji naczelnej; po reorganizacji w tym samym charakterze pracował w Centralnym Zarządzie Księgarstwa. Po utworzeniu Państwowego Przedsiębiorstwa Hurtu Księgarskiego objął w nim jeden z działów i na tym stanowisku pracował do śmierci w powstałym potem P.P. *Składnica Księgarska. Jako dyrektor Biura Związku -wiele wysiłku poświęcił sprawom kształcenia i dokształcania zawodowego oraz propagandy czytelnictwa i książki. Był jednym z założycieli w 1932 Towarzystwa Wiedzy Księgarskiej. Ogłaszał artykuły w organie Związku Zawód. Prac. Księgarskich "Księgarz" (podpisywane K-K lub K). W 1956 był jednym z założycieli Stów. Księgarzy Polskich.
KOWALEWSKI Jan Karol (1845-1894), drukarz warszawski, syn drukarza, po którego śmierci przejął warsztat i kierował nim przeszło 20 lat. Kształcił się w Szkole Głównej Warszawskiej. Należał do Zgromadzenia Drukarzy Warszawskich. Drukarnia jego była jedną z najzasobniejszych w Warszawie. Publikowała głównie literaturę prawniczą oraz społeczno-ekonomiczną, w tym
marksistowską. K. drukował różne katalogi, kalendarze, statuty, encyklopedie, czasop., m. in. tygodnik "Prawda" i "Medycyna".
KOZIAŃSCY, rodzina drukarzy i nakładców: 1. Antoni (1849-1890), właściciel drukarni, nakładca. W1.1877--1882 dzierżawił w Krakowie Drukarnię Narodową, zanim w 1882 otworzył własną Drukarnię i Stereotypię. W 1910 uruchomił pierwszą w Polsce maszynę do składania Lanston--Monotype. Do zarządu drukarni wprowadził synów, którzy po jego śmierci zlikwidowali zakład w 1930 i otworzyli inny w Warszawie. K. drukował i częściowo wydawał literaturę popularną, masową, książki szkolne itp., druki dewo-cyjne dla jezuitów oraz czasop. "Ekonomista Narodowy" (1894-1898) i ludowy "Nowy Dzwonek" (1892). K. był członkiem Gremium Właścicieli Drukarń i sądowym rzeczoznawcą drukarstwa w Krakowie. 2. Eugeniusz i Kazimierz (zm. 1924), synowie Antoniego, właściciele drukarń i nakładcy. W 1890 lub wcześniej kierownictwo firmy, zatrudniającej wówczas dziewięć osób, objął Eugeniusz. K. prowadzili do 1930 drukarnię krakowską oraz nabyte w 1919 na licytacji dawne zakłady graficzne Tow. Akcyjnego "S. Orgelbranda Synów" w Warszawie przy Krakowskim Przedmieściu 66, które od tej pory nosiły nazwę Zakładów Graficznych Eugeniusza i dra Kazimierza Ko-ziańskich. Należały one do największych tego typu przedsiębiorstw warszawskich (w 1926 posiadały m. in. dwa linotypy, 13 maszyn płaskich, dwie maszyny rotacyjne, sześć maszyn litograficznych, 27 maszyn do odlewu czcionek). W 1938 zadłużone Zakłady K. (współwłaścicielami byli wówczas: Eugeniusz, Zbigniew, Tadeusz i Wiesław K.) znajdowały się w stanie likwidacji. Posiadały wówczas pięć oddziałów: drukarnię, litografię, foto-chemigrafię, rotograwiurę i introligatornię; zatrudniały 175 osób. Na ich bazie powstała Spółdzielnia Pracy Zrzeszonych Pracowników Graficznych z o.o., dawniej Zakłady Graficzne Koziańskich.
KOŹMA INDIKOPŁOW zob. COSMAS INDI-COPLEUSTES.
KOŹMIAN Andrzej Edward (1804-1864), syn poety Kajetana K. (1771-1856), dyplomata, literat, publicysta i pamiętnikarz, bibliofil. Zbieractwo "starożytnych książek poi." rozpoczął we wczesnej młodości pod wpływem generała Wincentego Krasińskiego (1783-1858), twórcy Biblioteki Ordynacji Krasińskich. Przyjaźnił się z K. *Świdziń-kim, który patronował jego pierwszym poczynaniom bibliofilskim; utrzymywał kontakty z wielu wybitnymi bibliofilami i bibliotekarzami, m. in. z J. *Lelewelem. W rodzinnych Piotrowicach na Lubelszczyżnie gromadził książki i rpsy według wyraźnie określonych kryteriów,
1223
1224
KRAKÓW
przede wszystkim dzieła historyczne i poi. literaturę piękną. Chcąc udostępnić swój księgozbiór "publiczności narodowej", wydał w 1. 1842-1845 Wyciągi piotrowic-kie, czyli niektóre wyjątki z księgozbioru piotrowickiego (2 zeszyty), zawierające opisy ciekawszych druków i rpsów bibl. Wskutek kłopotów materialnych zmuszony był w 1852 sprzedać większą część zbiorów (ok. 2300 dzieł, 71 rpsów, 21 dokumentów papierowych oraz 14 pergaminowych) Aleksandrowi Branickiemu (1821-1877); zespół ten, przewieziony w 1866 z tymczasowego pomieszczenia w Wilanowie do Suchej, stał się zaczątkiem suskiej bibl. Branickich. Resztki piotrowickiej bibl. (dublety, autografy oraz archiwalia rodzinne) K. umieścił w Dobrzechowie w Galicji (1856) i systematycznie uzupełniał; księgozbiór dobrzechowski spłonął całkowicie w 1914. Cenne źródła do dziejów bibliofilstwa K. stanowią jego Wspomnienia (t. 1-2, Poznań 1867) oraz Listy (t. 1-4, Lwów 1894-1896).
KRAJARKA zob. GILOTYNA.
KRAKOWSKA DRUKARNIA NAUKOWA zob. DRUKARNIA AKADEMII KRAKOWSKIEJ.
KRAKÓW
Biblioteki. Jedną z pierwszych w K. najstarszym ośrodku bibl. w Polsce jest bibl. kapitulna na Wawelu, o czym świadczy zachowany dotychczas jej inwentarz pochodzący z 1101. Do najstarszych zaliczają się także bibl. klasztorne opactwa w Tyńcu, kamedulów na Bielanach pod K. i cystersów w Mogile z końca XIV w. Od XV w. wysunt ' się na czoło Biblioteka Uniwersytetu Krakowskiego, zv, na od poł. XIX w. *Biblioteką Jagiellońską. W XV stuk iu obok klasztornych powstawały charakterystyczne dla epoki Odrodzenia bibl. prywatne. Jednym z najstarszych był księgozbiór bpa krakowskiego Tomasza Strzempińskiego (zm. 1460), bogactwem wyróżniały się m. in. zbiory Macieja Miechowity, Jana Aesticampiana oraz M. *Czepla, przekazany Bibliotece Akademii Krakowskiej w 1522 i zachowany dotychczas, a także bpa krakowskiego P. *Tomickiego (1536). Znane były biblioteki królewskie: Zygmunta I Starego (1510) i Zygmunta Augusta (przed 1547). Szczątki zasobnych bibliotek jezuickich po kasacie zakonu wcielone zostały do Biblioteki Akademii. W 1810 na skutek przeprowadzonej rewizji 13 bibl. klasztornych Ś zamknięto bibl. nieuporządkowane lub pozbawione katalogów. Duże straty w księgozbiorach spowodował w 1850 wielki pożar K., który zniszczył bogate bibl. klasztorne dominikanów i franciszkanów, a także zbiory prywatne Mecherzyńskiego, Morsztyna, *Friedleina, Rad-wańskiego i in. W drugiej poł. XIX w. w miejsce wielu rozproszonych lub uległych licytacji bibl. prywatnych, zebranych przez bibliofilów i kolekcjonerów, powsta-
wały nowe, mające charakter naukowy (m. in. Piotra Moszyńskiego, bpa Ludwika Łętowskiego, A.Z. *Helcla, A. *Grabowskiego, Stanisława Krzyżanowskiego), zakładano też bibl. fundacyjne i publiczne. Jedną z największych bibl. naukowych ówczesnego K., obok Biblioteki Jagiellońskiej, rozbudowanej przez K. *Estreichera, stała się z czasem zał. w 1856 Biblioteka Tow. Naukowego Krakowskiego, przekształconego w 1873 w Akademię Umiejętności. Zbiory jej narastały głównie z darów oraz wymiany krajowej i zagranicznej, dzięki czemu posiada duże zasoby czasop. naukowych i wydawnictw ciągłych.
Powstała w 1868 przy Muzeum Techniczno-Przemysło-wym z fundacji dr. Adriana Baranieckiego specjalna bibl. naukowa z dziedziny sztuki i przemysłu artystycznego do 1949 była utrzymywana przez miasto, zaś w 1952 przeszła na własność Akademii Sztuk Pięknych i stała się bibl. główną tej uczelni (w skład jej zbiorów wszedł m. in. księgozbiór Heleny Dąbczańskiej). Na poczesne miejsce dzięki bogactwu poloników wysunęła się Biblioteka Muzeum Czartoryskich (obecnie Oddział Muzeum Narodowego) przewieziona w 1876 z Sieniawy do K. W 1961 została umieszczona w nowym budynku, do którego przeniesiono również inne księgozbiory zabytkowe Muzeum Narodowego (Hutten-Czapskiego, W. Lasockiego i in.). Na uwagę zasługują również bibl.: Prawnicza Uczniów UJ. (zał. w 1851, przetrwała do 1939), Archiwum Akt Dawnych m. Krakowa (1887), Polskiego Tow. Tatrzańskiego (1874, obecnie Centralna Biblioteka Górska PTTK) oraz Teatru im. J. Słowackiego (1899). W pocz. XX w. z inicjatywy społecznej utworzono publiczne bibl. oświatowe, z których największą była Tow. Szkoły Ludowej (1904) i Publiczna Tow. Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza (1905), później przemianowana na Bibliotekę TUR. W okresie dwudziestolecia powstały: Biblioteka Akademii Górniczo-Hutniczej (1919), Centralna Biblioteka Pedagogiczna (1922, obecnie Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka), Biblioteka Muzeum Etnograficznego (1920), Tow. Geologicznego (1921), Wyższej Szkoły Handlowej (1925, obecnie Wyższej Szkoły Ekonomicznej) i in. Z licznych w okresie dwudziestolecia wypożyczalń prywatnych typu handlowego istnieje dotychczas (zał. w 1906) Czytelnia Naukowa i Beletrystyczna. Po drugiej wojnie światowej powstało wiele bibl. naukowych, technicznych, fachowych, oświatowych i specjalnych.
J. Pieniążek: Informator o bibl. krakowskich. 1961.
Drukarstwo. Sztukę drukarską zapoczątkowało wyd. w 1. 1473-1477 czterech druków w wędrownej drukarni przybyłego z Bawarii K. *Straubego. Były to: Kalendarz astronomiczny na 1474 (pierwszy druk wykonany w Polsce pod koniec 1473), Franciszka de Platea Opus restitutionum (1475), Jana de Turrecremata Explanatio in Psalterium (1475-1476), św. Augustyna Opuscula (1476/1477).
1225
1226
KRAKÓW
W aktach krakowskich wymieniono też nazwisko bliżej nie znanego drukarza Jana Pepelau (1483/84). Ok. 1491 prowadził oficynę Sz. *Fiol, który pierwszy w Europie zastosował czcionkę cyrylicką (*Cyrylica). Z pocz. XVI w. rozpoczęła się nieprzerwana działalność oficyn krakowskich. W 1503 kupiec, wydawca i księgarz J. *Haller sprowadził z Metzu drukarza K. *Hochfedera, w dwa lata potem przejął jego oficynę, którą prowadził do 1525, początkowo przy pomocy przybyłych z zagranicy fachowców : W. *Lerna i F. *Unglera. Haller oparł się na monopolistycznych przywilejach królewskich, dających mu wyłączność na tłoczenie druków liturgicznych. Stan ten, krępujący rozwój drukarstwa i handlu książką, wywołał sprzeciw i ograniczenie przywilejów (1517). Współcześnie z Hallerem i później (do poł. XVI w.) działali: F. Ungler, H. *Wietor, Maciej i Marek *Szarfenbergowie. Ungler i Wietor położyli wielkie zasługi dla rozwoju piśmiennictwa i j. ojczystego. Ungler m.in. wydał pierwszą znaną książkę w j. poi. Raj duszny Biernata z Lublina (1513). Wietor drukował dzieła humanistów w j. poi., łac, gr. i węg.; wyróżniał się troską o piękną szatę graficzną (Żywot Pana Jezu Kry sta, 1522). Warsztat po Wietorze w 1. 1550-1577 prowadził *Łazarz Andryso-wic, a po jego śmierci syn, J. *Januszowski, który próbował stworzyć czcionkę narodową i ujednolicić zasady orto-grafii poi. (Nowy karakter polski, 1594). Drukarnia Ła-zarzowa, tak bowiem nazywała się drukarnia pod kierownictwem Januszowskiego, opierająca się na najlepszych wzorach drukarstwa europejskiego, była najznakomitszą tłocznią w Polsce w drugiej poł. XVI w. Najróżnorodniej-sze druki: biblie, ulotne pieśni różnowiercze, konstytucje, były wydawane przez członków dwóch linii rodziny Szarfenbergów (potomków Marka Stanisława i Mikołaja oraz syna Macieja Ś Hieronima i jego następcy Mateusza *Siebeneychera). Żywy udział w ruchu reformacyjnym brali: M. *Wirzbięta, kalwin, zw. drukarzem Reja, i A. *Rodecki z zięciem S. *Sternackim, związani z gminą ariańską (ok. 1574- ok. 1600). Pisma kontrreformacyjne ukazywały się w oficynie *Piotrkowczyków (ojca i syna). Istniały też mniejsze oficyny, jak braci *Heliczów i I. ben Arona *Prostitza, wydające pierwsze druki hebr., czy Stanisława Siennika, a po jego śmierci M. *Garwolczyka. Najwspanialszy rozwój drukarstwa w K. tak pod względem treści, jak i formy przypadł na drugą poł. XVI w. Pod koniec stulecia na 25 czynnych w Polsce oficyn 9 znajdowało się w K. Wyprodukowały one dwukrotnie więcej pozycji niż pozostałe poi. ośrodki drukarskie. Stan ten uległ zmianie w pocz. następnego wieku. Przeniesienie stolicy do Warszawy, pogarszająca się sytuacja polityczno-społeczna, a wreszcie zaostrzenie *cenzury kościelnej spowodowały obniżenie poziomu drukarstwa krak. Największe warsztaty XVII w.: F. *Cezarego (1616-1731), nabyty od
Jana Szarfenberga, M. *Jcdrzejowczyka (1615-1648), kupiony od Jana Januszowskiego, K. *Schedla i jego synów Jerzego i Mikołaja, chociaż ruchliwe i sporo wydające,, stały niewspółmiernie niżej od dużych oficyn XVI-wiecz-nych. Spośród 19 drukarzy cytowanych w Historii drukarń J.S. Bandtkiego większą rolę odegrali: M. *Filipowski, W. *Kobyliński, Ł. *Kupisz, M. *Lob, W. *Piątkowski, B. *Skalski i J. *Szeliga. Próby rozpoczęcia działalności, podejmowane przez pomniejszych drukarzy, kończyły się szybko niepowodzeniem. Pod koniec XVII i w XVIII w. doprowadzono do końca organizowanie *Drukarni Akademii Krakowskiej, która zespoliła materiał pozostały z oficyn Piotrkowczyków, Cezarych i Drukarni Seminarium Biskupiego. W wieku XVIII, zwłaszcza w pierwszej poł., drukarnie: Akademicka, *Hebanowskich-Jakow-skich, *Dziedzickich (po Schedlach; 1712 - ok. 1819), Dyjaszewskiego-*Stachowicza (1740-1791) wydawały literaturę dewocyjną, panegiryczną i informacyjną, przede wszystkim zaś w dużych nakładach kalendarze. Dopiero za panowania Stanisława Augusta, które przyniosło zawieszenie cenzury, reformę szkolnictwa i ożywienie życia kulturalnego, nastąpiły korzystne zmiany w drukarstwie K. Oficyna I. *Grebla, zał. w 1781, wyposażona w nowoczesny sprzęt, propagowała postępową publicystykę Sejmu Czteroletniego i literaturę popularnonaukową. Przeszła ona w ręce Józefa Mareckiego (1807-1828), który wydrukował J.S. *Bandtkiego Historię drukarń krakowskich, a następnie J. *Czecha, inicjatora najlepszego w K. Kalendarza. Od 1792 właścicielem dawnej drukarni Stachowicza został Jan Maj, którego działalność w 1. 1832-1850 kontynuował D.E. *Friedlein. Poczynania patriotyczne drukarzy K. miała przeciwważyć placówka germanizacyjna J.G. *Trasslera, sprowadzona przez rząd austriacki. Wprowadzenie w połowie XIX w. osiągnięć technicznych przemieniło drukarstwo z rzemiosła w przemysł. Sprowadzono z zagranicy odlewników (Drukarnia Uniwersytecka, dawniej zwana Akademicką) oraz maszyny pospieszne (pierwszą w 1844 zastosowali bracia *Gieszkowscy, 1825-1856). Inne nowości techniczne wprowadzili w swoich drukarniach: Karol Budweiser (1856-1872, po Gieszkowskich), A.Z. *Helcel, Wincenty Kirchmajer (1853-1871), Karol Jastrzębski (1849-1852). Skomplikowane były losy drukarni jednego z pierwszych teoretyków drukarstwa poi. J.Ż. *Wywiałkowskiego. Zał. w 1860, została zamknięta w 1864 za usługi świadczone powstańcom. Próba prowadzenia jej pod firmą Władysława Jaworskiego (1866-1870) wobec prześladowań ze strony rządu austr. nie powiodła się. Zmieniając kolejno właścicieli (Wincenty Komecki, Kasper Wojnar, Stefan Natanson, *Tow. Szkoły Ludowej), przetrwała do XX w. Postęp techniczny obok ożywienia życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego przyczynił się do wskrzeszenia dawnych tradycji drukar-
1227
1228
KRAKÓW
stwa K. Poprawił się dobór tekstów, podniósł się poziom wykonania dzieł w drukarniach: Uniwersyteckiej, Narodowej (przeniesiona do K. w 1861), W.L. *Anczyca i Sp. (zał. w 1870), *Drukarni "Czasu" (uruchomiona w 1871 pod firmą Paszkowskiego), *Koziańskich (1878), Związkowej (1880), W. *Teodorczuka (1902). Drukarnie te, a zwłaszcza Narodowa N. *Telza i Uniwersytecka w okresie pracy Teodorczuka, realizowały nowe poglądy na sztukę graficzną, stworzone na pocz. XX w. przez S. *Wyspiań-skiego. W 1904 zorganizowano w K. pierwszą w Polsce wystawę drukarstwa. W drugiej poł. XIX i XX w. w wyniku rozwoju czasopiśmiennictwa powstało wiele drukarń przeznaczonych specjalnie do wydawania prasy, zwłaszcza codziennej: pierwszą byk Drukarnia "Czasu", w 1900 powstała Jagiellońska dla "Nowej Reformy", w 1904 drukarnia dla "Głosu Narodu", w 1906 zaczęto drukować w Ludowej "Naprzód", w 1918 powstała *Dru-karnia Mariana Dąbrowskiego dla "Ilustrowanego Kuryera Codziennego", w 1920 drukarnia oo. jezuitów dla "Przeglądu Powszechnego". Przed wydaniem w 1928 nowej poi. ustawy przemysłowej o zniesieniu przymusu koncesyjnego istniało w K. 14 drukarń większych i kilka o ograniczonej koncesji (tylko na druki akcydensowe). W 1931 zanotowano już 150 warsztatów. Nowo powstałe nie miały fachowych sił, nie dbały o jakość druków i były krótkotrwałe. W czasie drugiej wojny światowej Niemcy zlikwidowali małe drukarnie, należące przeważnie do Żydów, pozostawiając tylko większe pod swoim zarządem i dla swoich celów. Mimo to w każdej z nich wydawano tajne pisma konspiracyjne, obok tego zaś działały prasy ukryte w prywatnych domach. Obecnie w K. pracuje 20 drukarń, z których najstarsze są: Uniwersytecka (XVII w.), Narodowa, Związkowa oraz Wydawnicza (dawna Anczyca), Krakowskie Zakłady Graficzne (działające przez siedem filii), Drukarnia Prasowa (dawniej "Ilustrowanego Kuryera Codziennego"), Kolejowa i Anilinowa (utworzone z prywatnych zakładów zał. na pocz. XX w.). Placówką szko-leniowo-eksperymentalną jest drukarnia przydzielona obecnie Akademii Sztuk Pięknych, powstała w 1911 przy Miejskim Muzeum Techniczno-Przemysłowym. Z drukarń nowych, powstałych po wojnie, należy wymienić: Nowohucką, Reklamową, dwie drukarnie Spółdzielni "Poli-grafika" i Zakłady Offsetowe. W ostatnich latach rozpoczęto budowę wielkiego kombinatu poligraficznego. S. Tomkowicz: Przyczynki do kultury Krakowa w XVI w. 1912. Księga pamiątkowa Stou>. Drukarzy Krakowskich. 1930. Ś J. Grycz: Z dziejów i techniki książki. 1951. B. Golka, M. Kafel, Z. Kł^s: Z dziejów drukarstwa poi. 1957. J. Pachoński: Drukarze, księgarze, bibliofile krakowscy. 1750-M5. 1962. M. Piekarski: Krótki rys drukarstwa krakowskiego... 1964.
Ilustratorstwo. W końcu w. XV druki, przeznaczone na rynek poi., wydawano za granicą. Ich dekoracja drze-worytnicza nie należy więc do dziejów grafiki K., a jedy-
nie treści ikonograficzne niektórych ilustracji wiążą się z tematyką poi., np. *drzeworyty ze św. Stanisławem i kardynałem Fryderykiem Jagiellończykiem z Mszałów krakowskich (1494 i ok. 1500), drukowanych na zamówienie J. *Halłefa u G. *Stuchsa w Norymberdze. Bogato ilustrowane były także kalendarze krakowskich astronomów wychodzące pod koniec XV w. za granicą, głównie w Lipsku. Najstarsze druki K., wytłoczone w oficynie Sz. *Fiola, posiadają skromną dekorację w formie *inicjałów i *winiet. W wydanym przezeń Osmiogłośniku (1491) znajduje się ponadto drzeworyt przedstawiający Ukrzyżowanie, oparty na wzorach sztuki cerkiewnej. Jako ośrodek drzeworytni-czej ilustracji książkowej K. rozwinął się na początku XVI w. Właściwe dzieje ilustracji książki drukowanej datują się tu od powstania w 1503 drukarni K. *Hoch-federa, przejętej w 1505 przez Hallera. Drzeworyty druków hallerowskich nie były stylistycznie jednolite; początkowo nawiązując do stylu grafiki XV w., głównie norymberskiej, z czasem nabrały cech renesansowych. Były przeważnie figuralne, rzadziej ornamentalne. Ponieważ wszystkie były dziełami anonimowymi, jedynie opierając się na cechach stylistycznych można wśród nich wyróżnić kilka indywidualności artystycznych. Byli to: Mistrz Rozsiekania Ciała Św. Stanisława, któremu przypisywane są dwa drzeworyty z Computusa (1504) i scena "Wskrzeszenia Piotrowina" w druku z 1511. Cechowały go: styl oparty na wzorach XV w., konturowa linia, oszczędny modelunek plastyczny i słabe wydobycie głębi przestrzennej. Mistrz Mszału Wrocławskiego z 1505 i Statutów Łaskiego (1506), z monogramem SS, stosował bardziej trójwymiarowy modelunek o delikatnej kresce. Dalszy rozwój grafiki hallerowskiej szedł w dwóch kierunkach: jeden, reprezentowany przez Mistrza Wykładu Akademickiego (1507), zbliżał się do form sztuki ludowej i charakteryzował się pogrubioną kreską, kanciastymi konturami, mocnym kreskowaniem i płaskością, dającą efekt monumentalności; drugi, oparty na wzorach obcych (grafika H. *Griena i drzeworyty weneckie), zastosowano w drzeworytach Liber horarum (1508) i Mszału (1515-1516). Ok. 1518 doszło do ujednolicenia stylu pod wpływem drzeworytów drukarni Wietora, które nadały hallerowskim formy krągłe, miękko modelowane i przestrzenne. Spośród drzeworytów ornamentalnych Hallera na uwagę zasługuje używana od 1507 seria inicjałów na czarnym tle, wzorowana na malarstwie miniaturowym. Drzeworyty drukarni F. *Unglera, słabsze artystycznie od hallerowskich i wietorowskich, były już w pełni renesansowe; zawierały mniej ilustracji figuralnych, więcej natomiast winiet, inicjałów i ramek. Niektóre są importem (np. seria inicjałów z figurkami żarłoków z Bonawen-tury-Opecia Żywota Pana Jezu Krysta, 1522, pochodzi z Wiednia). W pracowni Unglera wyróżnili się Mistrz
1229
1230
KRAKÓW
Pasji Chelidoniusa (1514), który wykonał m. in. niektóre drzeworyty do wymienionego wydania Opecia, o surowej technice i kanciastych Uniach, oraz Mistrz Sądu Parysa (1522), także autor ilustracji do Opecia. Naśladował on wzory L. *Cranacha st. i H.L. *Schaufeleina, stosując jednostajne, gęste kreskowanie, dające efekt szarości bez kontrastów plam jasnych i ciemnych. Również drukarnia H. *Wietora posiadała drzeworyty odznaczające się bogactwem inwencji oraz wysokim poziomem formalnym. Część ich, jak ramki, winiety i serie inicjałów, przywiózł Wietor z Wiednia. Spośród znanych ilustrowanych wydań wytłoczonych w jego drukarni zasługują na uwagę głównie: Jana z Koszyczek Rozmowy króla Salomona z Marchołtem (1521 i wyd. późniejsze) z drobnymi, narratorsko ujętymi drzeworytami oraz Macieja Miechowity Chronica Pohnorum (1519, 1521) z bogato dekorowaną kartą tytułową oraz blisko 40 drzeworytami i wizerunkami królów i książąt poi. oraz dwoma scenami historycznymi, do których wzory częściowo czerpano z grafiki augsburskiej (H. *Burgkrnair). Znanym osiągnięciem wydawniczym Wietora były też Decjusza Contenta de vetustatihus Pohnorum (1521), zawierające pierwsze krakowskie drzeworyt-nicze portrety: Zygmunta Starego, sygnowany monogramami HR (Hans Robeh) i JCS, królowej Bony i Zygmunta Augusta jako dziecka. Grafika Wietora była stosunkowo jednolita stylistycznie, o postaciach krótkich i krępych, o Uniach krągłych, intensywnym cieniowaniu oraz plastycznym modelunku. Styl ten uformował się najpełniej w Kronice Miechowity i wpłynął na całe drzeworytnictwo krakowskie 1. 20-tych i 30-tych XVI w. Na podkreślenie zasługują kontakty Wietora z Norymbergą, skąd sprowadził serię drzeworytów H.L. Schauffeleina (wykonanych może przy współpracy H. Griena i Hansa WechtUna) i drukowanych tam u U. Pindera Speańum passionis (1507), których użył do swego wydania Bonawentury-Ope-cia Żywota Pana Jezu Krysta (1522). Z Norymbergi pochodzi także grupa drzeworytów ornamentalnych oraz scena Ewy z jabłkiem, przypisane kręgowi "Kleinmeistrów", użytych w K. do ilustrowania kalendarzy. Pod wpływem grafiki Wietora ukształtował się styl Mistrza C.S. (Crispin *Schar-fenbergł), którego zasługą jest wprowadzenie osiągnięć podiirerowskiej grafiki do drzeworytnictwa krakowskiego za pośrednictwem Ucznych kopii. Z 1539 pochodzą jego kopie serii pasyjnej Monograrnisty IS z Łopatką (druk. w Hagenau w 1516), ok. 1540 kopiował serię wizerunków świętych wg H. *Springinkleego, być może celem ilustrowania nie dochowanego Hortulusa. Kopiując, Mistrz C.S. nie tylko naśladował układ kompozycyjny, ale i styl swego pierwowzoru. Osobną dziedziną grafiki krakowskiej była ilustracja naukowa, wyrosła z potrzeb miejscowego środowiska uniwersyteckiego; dotyczy ona głównie dzieła A. Gwagnina Sarmatiae Europeae descriptio (M. Wierzbięta,
1578). W drugiej poł. XVI w. wpływ grafiki durerowskiej uległ zatarciu, a w jego miejsce doszła do głosu grafika późnorenesansowa, uformowana pod wpływem fr. w Nadrenii (Frankfurt n.M.), przejawiająca się we wprowadzeniu ornamentacji tzw. *kartusza zawijanego i niderlandzkiego wzoru okuciowego, a także inicjałów kaligraficzno-frak-turowych. Kreska drzeworytnicza imitowała odtąd *mie-dzioryt, postacie nabierały wydłużonych kształtów o wytwornych pozach. Do niektórych wydawnictw posługiwano się sprowadzanymi klockami drzeworytniczymi. I tak w Biblii LeopoUty (M. Szarfenberger 1561, 1575, 1577) zastosowano drzeworyty Mistrza M.S. z Biblii witten-berskiej (1534) i Mistrza H.B. "z głową gryfa" z Biblii magdeburskiej (1536). Drugą serię importów stanowiły klocki nowotestajnentowe Josta Ammana (Frankfurt 1571) do J. Wujka Postylii wyd. u J. *Siebeneychera w 1584. Wyrazem wpływu późnorenesansowego drzeworytnictwa nadreńskiego były kopie frankfurckich ilustracji starotestamentowych, wykonane przez krakowskich mo-nograrnistów WS i h dla wymienionej Biblii Leopolity. Miejscowym dziełem były Uczne drzeworyty do Kroniki Bielskiego (wyd. 1551, 1554, 1564 i 1597), m. in. z wizerunkami monarchów, scenami batalistycznymi oraz ilustracjami obrad sejmowych. Znacznym osiągnięciem ilustratorskim były drzeworyty do A. Gwagnina Sarmatiae descriptio (1578), a także dwie duże mapy nieba w Aratei Jana Kochanowskiego (druk Januszowskiego 1585/1586 i wyd. późniejsze). Pod koniec stulecia miedzioryty zaczęły wypierać technikę drzeworytu, która przybrała cechy sztuki ludowej, o grubej kresce i naiwnym traktowaniu przedmiotów. Tym rodzajem ilustracji zdobiono Koło rycerskie Paprockiego, Krescentyna Księgi o gospodarstwie oraz druki rybałtowskie.
K. Piekarski: Polonia typographica saeculi sedetimi. Zbiór podobizn zasobu drukarskiego tłoczni poi. XVI stulecia. Z. 1-2. 1936-1937, z. 2 (S. 2)-6 red. A. Kawecka-Gryczowa. 1959-1966. H. Blumówna: O pierwszych p ortretach świeckich w krakowskich drukach renesansowych. "Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie" 1952. E. Chwalewik: Exlibrisy poi. XVI i XVII w. 1956. T. Seweryn: Staropolska grafika ludowa. 1956. K. Piwocki: Mistrz H.B. z giową gryfa. W: Studia Renesansowe. T. 2. 1957. E. Chojecka: Krakowska grafika kalendarzowa i astronomiczna XVI w. W: Studia Renesansowe. T. 3.196?.
Księgarstwo. Początkowo rozprowadzaniem ksiąg rękopiśmiennych, sprowadzanych z zagranicy i kopiowanych po klasztorach, zajmowało się duchowieństwo. W 1364, zakładając Akademię Krakowską, Kazimierz Wielki wznowił wzorem uniwersytetów włosko-francu-skich istniejący w starożytności zawód księgarza, powierzając sprzedaż i wypożyczanie (za ustaloną opłatą) rpsów służących do studiowania kramarzom ksiąg, zwanym *stacjonariuszami. Odpowiadali oni za poprawność sprzedawanych egzemplarzy, których zestaw wywieszali na
1231
1232
KRAKÓW
stoiskach przed Uniwersytetem. Szybki rozwój drukarstwa w drugiej poł. XV w. spowodował napływ do Polski obcych księgarzy (zwanych wówczas z gr. bibliopolami) wędrownych, głównie Niemców. Z K. już w 1457 wyszły pierwsze zamówienia do Norymbergi na druki ksylograficzne (*Książka ksylograf iczna), a niebawem do Mo guncji i Wenecji na dzieła religijne, rozprowadzane następnie w całym kraju. Na przełomie XV/XVI w. osiedliło się w K. kilku cudzoziemskich księgarzy, którzy jednak mimo przywilejów królewskich nie mieli zbyt wielu odbiorców, gdyż czytelnictwo było rozpowszechnione wciąż jeszcze głównie wśród duchowieństwa. W związku z tym książki były jedynie artykułem ubocznym w prowadzonych przez nich sklepach. Narastający nurt Odrodzenia ogarnął jednak niebawem dwór, możnowładztwo, patrycjat. Specjalnie pomyślny był okres reformacji (po 1521), dzięki któremu księgarstwo mogło się usamodzielnić jako zawód. Książka mająca teraz charakter oręża religijnego i politycz-no-społecznego, wydawana coraz częściej po polsku, zaczęła docierać nawet do plebsu. Przy rozprowadzaniu broszur i podręczników księgarze korzystali z pomocy introligatorów, co jednak wkrótce doprowadziło do długotrwałej walki konkurencyjnej. Mimo ożywionej działalności XVI-wiecznych poi. oficyn produkcja ich nie pokrywała wzrastającego wciąż zapotrzebowania na druki, których wciąż dużo sprowadzano z zagranicy. Księgarze K., utrzymujący kontakty z Poznaniem, Lwowem i Warszawą, brali też udział w *targach księgarskich we Frankfurcie n. M. i Lipsku. W tym czasie ustaliły się wymagania stosowane do księgarzy, od których m. in. żądano znajomości języków obcych. Oficyny bibliopolów zostały uznane za uprzywilejowane w handlu, a Zygmunt I zaliczył (1539) drukarzy i księgarzy jako reprezentantów sztuk wyzwolonych do uprzywilejowanego zespołu pracowników uniwersyteckich. Odtąd wpisywano ich do specjalnego albumu. Najwybitniejsi uzyskiwali miano "dostawcy książek dworu królewskiego", w późniejszych czasach "biblio-poli JKMci i Rzeczypospolitej", a z czasem "sekretarza JKMci". Do czołowych księgarzy należeli w XVI w. właściciele oficyn drukarskich K. *Hochfeder z Bawarii, Sz. *Fiol z Frankonii, a zwłaszczaJ. *Haller z Rothenburga. Ten ostatni utrzymywał ścisłe stosunki handlowe z Lipskiem, Norymbergą, Metzem, Lyonem i Wenecją, a jego rozlegle przywileje wywołały (1517) sprzeciw pozostałych księgarzy. F. *Ungler, inicjator pierwszych druków poi., wykształcił też pierwszych krajowych drukarzy-księgarzy: M. *Wirzbiętę i J. *Maleckiego z Sącza. Poważną rolę odegrali Ślązacy: Marek i Maciej *Szarfenbergowie (oraz ich następcy), mający kontakty z Dolnym Śląskiem i Łuży-cami, spokrewnieni z nimi Marcin i Mateusz *Siebeney-cherowie, czy H. *Wietor. Niezależnie od działalności w kraju zakładali oni ośrodki handlowe za granicą sami
(Wietor w Austrii) lub przez swych czeladników (Kasper Guttler i Piotr Nicolaus na Węgrzech; Michał Wechter w Niemczech). W drugiej poi. XVI w. obok kilku wymienionych wyżej prowadzili sprzedaż książek (głównie własnych nakładów) wybitniejsi i niektórzy pomniejsi drukarze: *Łazarz Andrysowic, jego syn J. *Januszowski, Ł. *Kupisz z Rakowa, M. *Garwolczyk. Ale istniały też firmy zajmujące się wyłącznie handlem. Ich właścicielami byli bądź Polacy: Piotr Prężyna z Lublina, Jan Kulik (Kulikowski), M. *Królik (1), bądź cudzoziemcy: Jean Tenaud z Bourges i S. *Dives z Lyonu (Le Riche) obaj bibliopole królewscy, Z. *Kessner z Niemiec. Wszyscy ci obcokrajowcy oraz Królik byli związani z ruchem różno-wierczym. Na rzecz kontrreformacji działały wyróżniające się placówki drukarsko-księgarskie: F. *Cezarych (ojca i syna), *Piotrkowczyków, *Schedlów. W dobie kontrreformacji sytuacja księgarstwa pogorszyła się, spadły nakłady i zainteresowanie książką, do głosu doszła Cenzura, szczególnie rygorystyczna po 1617. Księgarze musieli składać przysięgę, że nie będą rozprowadzać druków zakazanych, wiele cennych dzieł palono publicznie. W tym okresie szlachta zaczęła domagać się podporządkowania księgarzy-mieszczan nie Uniwersytetowi, lecz miastu. Wobec sprzeciwu Uniwersytetu rozgorzała walka, tocząca się ze zmiennym powodzeniem do pocz. XIX w. Księgarze-drukarze dla ubezpieczenia się zabiegali teraz
0 serwitoriat, zobowiązujący do wydawania konstytucji, statutów i druków kancelarii królewskiej w zamian za wyłączenie spod jurysdykcji miejskiej i zwolnienia podatkowe. Przeniesienie stolicy do Warszawy (1596) spowodowało niekorzystny odpływ świeckich czynników, które równoważyły na terenie K. wpływy duchowieństwa, zaś całkowity upadek krakowskiego księgarstwa nastąpił w okresie wojen szwedzkich. Wśród księgarzy usiłujących mu choć bez większego powodzenia przeciwstawić się zasłużyli się szczególnie J.R. i M.A. Sche-dlowie (do 1712), Michał Królik (do 1712), Michał Dya-szewski, I. *Hebanowski i jego syn Fabian Sebastian, P.K. *Różycki (autor cennego rpsu o dziejach ówczesnego księgarstwa), Krzysztof Domański (księgarnie w Krakowie, Warszawie, Toruniu, Wilnie i Lwowie). W wyniku długotrwałego kryzysu wykształcił się w K. handel oparty na tzw. żelaznym repertuarze (broszury, kalendarze, podręczniki), na czym zyskiwali introligatorzy oraz liczne spółki (np. *Bartla-Feistmantla-Schonnerów), tworzone w celu przemycania książek zagranicznych. Na odrodzenie zainteresowania książką w K. wpłynęła dopiero działalność S. Konarskiego, *Załuskich i *Komisji Edukacji Narodowej w okresie Oświecenia. Duże w tym zasługi położyły
1 księgarnie (stające się wówczas klubami dyskusyjnymi), które przez popieranie wydawnictw krajowych starały się powstrzymać zalew tandety niem. i fr. Najbardziej zasłużo-
1233
1234
KRAKÓW
nymi księgarzami krakowskimi XVIII w. byli: I. *Grebel i jego syn Antoni Ignacy, Jan Maj, Stanisław Stachowicz i F.S. *Drelinkiewicz. Poza tym prosperowały w K. kramy księgarskie (Józef Haik, Łukasz Rosworski, Adam *Gie-ryk-Podebrański). oraz kilkanaście introligatorskich, przekształcających się na antykwariaty, zwłaszcza po likwidacji bibl. klasztornych. W czasie powstania kościuszkowskiego księgarze K. przeżyli krótki okres pomyślności. Dopiero po zajęciu miasta przez Austrię doszło do zaciętej walki między księgarzami poi. a elementem napływowym niem.-czes.-węg. (J.G. *Trassler, Jan Prancketner i Franciszek Gertner z Brna Morawskiego, Jan Paver z Pesztu, J.J.F. *Friedlein z Bawarii i in.). Jednym z pozytywnych epizodów tej walki były głośne *aukcje z drukowanymi katalogami. Część księgarzy obcych całkowicie się spolszczyła, jak np. Gertner czy Friedlein, który otworzył w K. pierwszą publiczną czytelnię (wypożyczalnię), a nabywszy w 1809 księgarnię Trasslera dał początek firmie księgarsko-wydawniczej, istniejącej do 1950. W drugiej poł. XIX w. ilość księgarń szybko wzrastała. W 1870 powstała firma S.A. *Krzyżanowskiego, zaliczająca się do najlepiej prowadzonych księgarń poi. i będąca ośrodkiem muzycznym K. (pod kierunkiem Mariana Krzyżanow-skiego do 1963). W 1. 1872-1877 prowadził księgarnię Adolf Dygasiński, po nim K. *Bartoszewicz (1882-1892), który pierwszy zainicjował prenumeratę czasop. W 1874 powstała filia księgarni *Gebethnera i Wolffa, w 1879 księgarnia L. *Frommera, której specjalnością były książki prawnicze, natomiast literatura muzyczna była specjalnością księgarni A. *Piwarskiego. W krótkim okresie powojennym wyróżniły się: Księgarnia Ossolineum, Księgarnia nauczycielska "Szkolnica" oraz księgarnie Stefana Kamińskiego i Mieczysława Kota. Te dwie ostatnie księgarnie prowadziły również działalność wydawniczą w zakresie lektur szkolnych do r. 1953. Na miejsce prywatnych placówek powstało *Wydawnictwo Literackie; w K. istnieje również oddział Wydawnictwa *Zakła-du Narodowego im. Ossolińskich i *Państwowego Wydawnictwa Naukowego. W dziedzinie księgarstwa K. Śwyróżnia się jako ośrodek sprzedaży antykwarycznej (coroczne aukcje).
J. Ptaśnik: Drukarze i księgarze krakowscy XV i XVI w. 1922. J. Pachoński: Zmierzch sławetnych. 1956. J. Pachoński: Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1750-1815. 1962. M. Krzyżano wski: Wspomnienia księgarza. W: Kopiec wspomnień. 1964.
Oprawy. Zawodowe introligatorstwo istniało w Krakowie już ok. 1400. Wielu zawodowych kopistów (*Kate-dralis) uprawiało oprócz iluminatorstwa również introligatorstwo. Statut cechu znany jest dopiero z zatwierdzenia rady miejskiej w 1567, kiedy to cech Uczył 15 mistrzów i 11 czeladników. Wysoki poziom rzemiosła sprawił, że w XVI w. ściągali tu na naukę przybysze, najwięcej
1235
ze Śląska, Pomorza, Miśni, Frankonii, Szwabii, Bawarii, Szwajcarii, Austrii, Czech i Węgier. Krakowskie narzędzia introligatorskie do tłoczenia złotem wędrowały w 1. 20-tych XVI w. do Pragi, do użytku osiedlonych tam poi. introligatorów, a w drugiej poł. XVI w. *tłoki z Krakowa sprowadzali introligatorzy szwedzcy. W XVII w. zmniejszył się napływ cudzoziemców do K., przybywali natomiast czeladnicy poi., przeszkoleni w warsztatach Lublina, Lwowa, Łęczycy, Poznania, Torunia, Warszawy, Wilna itd. (*Introligator). Dawna oprawa K. należy do najpiękniejszych osiągnięć artystycznych poi. introligatorstwa. Od *opraw luksusowych z pocz. XII w. (złote i srebrne Plenaria w Katedrze) i z pocz. XV w. (Antyfonarz kościoła Bożego Ciała), rzadkich *opraw nacinanych (z bibl. Długosza i in.) oraz *opraw pergaminowych typu użytkowego w XIV i XV w. (*Ścieg łańcuszkowy, *Klemens z Sandomierza) introligatorzy krakowscy przeszli w ciągu XV w. do masowo sporządzanych opraw wytłaczanych na ślepo pojedynczymi tłokami o kroju gotyckim. Okres *oprawy gotyckiej trwał do lat 70-tych XV w. Od tego czasu rozpoczął się renesans oprawy krakowskiej. Obok tłoków gotyckich pojawiły się nowe motywy wzorowane na ornamentyce islamskiej, wystąpiły złocenia na skórze i cyzelowane złocone obcięcia kart (*Brzegi książki). Ale nowy styl Śwyraził się przede wszystkim w odmiennej niż dotychczas kompozycji zdobniczej okładzin (wzory centryczne, geometryczne, czwórliście), w której znalazły zastosowanie zarówno tłoki gotyckie, jak islamskie (*Walenty z Pilzna). Podróże magistrów krakowskich do Rzymu spowodowały napływ książki wł. do K. i wzbudziły zainteresowanie również dla jej szaty zewnętrznej, wzorowanej na oprawie wschodniej (z 1478 pochodzi Ust z Krakowa do Rzymu z prośbą o oprawienie książki "italiano morę"). Na styl i sposób oprawy decydujący wpływ wywierał wówczas gust właściciela książki. Dlatego ten sam warsztat sporządzał oprawy zarówno w stylu gotyckim, jak renesansowym lub też łączył wzory dawne z nowymi, a dając upust własnej inwencji, stwarzał rzeczy oryginalne (*Introligator IC, *Introligator IL). Tłoki z XV i XVI w., wykopane w XX w. na miejscu dawnych budynków uniwersyteckich, pozwoliły zidentyfikować szereg opraw krakowskich (oprawy gr. M. *Czepla). W pierwszej poł. XVI w. artyzm renesansowej oprawy K. osiągnął swój punkt szczytowy. Powstały wówczas w ścisłym związku ze środowiskiem uniwersyteckim dzieła o wysokich walorach estetycznych i technicznych (oprawy medalionowe dla M. Czepia i M. Lisa z Krajny, plakietowe dla *Tomi-ckiego, Jana Leopolity, architektoniczne dla J. Sicu-lusa, J. Łaskiego i P. Wedelicjusza), coraz bogaciej złocone pod wpływem zdobnictwa i techniki oprawy islamskiej (usztywnienie makulaturą, płaski *grzbiet z niewidocznymi prawie *zwięzami, poczwórne wiązania, po
1236
KRASICKI WYDANIA ILUSTR.
każdej stronie obcięcia). Styl krakowski oddziałał na oprawę Wrocławia, Lwowa, sięgnął swym wpływem do Czech, a nawet do Szwecji, lecz w Polsce północnej nie znalazł naśladowców (np. Poznań, Toruń, Gdańsk). Ok. poł. XVI w. przewagę w dekoracji oprawy zyskały motywy figuralne wyciskane radclkiem i plakiety (*Oprawa bibl. Zygmunta Augusta). Jednym z ulubionych motywów były na radełkach wizerunki rodziny Jagiellonów (*Radełka jagiellońskie). Typ ten reprezentowały w większości *oprawy Benedykta z Koźmina. Rzadziej występowały oprawy z ornamentyką islamską, a też zdarzały się przykłady prawdziwie artystycznej kompozycji typu wł.-fr., bogato wyzłacane (oprawa w stylu szóstej grupy *Gro-liera dla bpa F. Padniewskiego, oprawa katechizmu z 1568, niektóre J. *Moellera Ś np. oprawa kameowa z głową Aleksandra W., oprawy M. *Przywilckiego). Do wyjątków zaliczyć należy piękny okaz kunsztu introligatorskiego z poł. XVII w. (oprawa rpsu z genealogią Wojeńskich) w stylu przejściowym od a la fanfarę ^Oprawa a la fanfarę) do *eventail. Coraz więcej zwolenników zyskiwała jednak skromna oprawa w gładki pergamin naturalny lub barwiony (np. oprawy dla *Brożka). Po wojnach kozackich i szwedzkich ogólne zubożenie spowodowało m. in. upadek rzemiosła. Obok opraw w brunatną, niezdobioną skórę cielęcą i pergaminowych zdobionych złoconym *superekslibrisem (np. prymasa Olszowskiego) dość powszechną stalą się ciężka oprawa w deskę powleczona białą świńską skórą, zatłoczoną gęsto radełkami odbijanymi na ślepo z barwioną plakietą pośrodku (np. dla A. Rosczewica, M. Oslińskiego, Papenkowica). Nieliczne *oprawy srebrne modlitewników odznaczają się artystycznym wykonaniem, lecz była to w większości praca jubilerska. Dopiero pod koniec XVIII w. rzemiosło introligatorskie zaczęło dźwigać się z upadku (np. *oprawa w stylu rokoko księgi miejskiej z 1791), ale nie dorównało ówczesnym mistrzom Warszawy. W XIX w. wyróżniał się warsztat *Friedleinów do 1885 (oprawa protokołów Senatu Rzplitej Krak. oraz ksiąg cechu introligatorskiego). W 1868 założone przez A. Baranieckiego Muzeum Przemysłowe miało na celu obronę czynności rzemieślniczych przeciw postępującej mechanizacji. Instytucja stała się wzorem pracy rękodzielniczej, a w szczególności introligator-stwa, odkąd w 1909 kierownikiem kursów introligatorskich został Bonawentura Lenart, wielkiej miary artysta i wszechstronnie wykształcony fachowiec. Pionier odrodzenia rzemiosła w myśl haseł T.J. *Cobden-Sandersona, zerwał Lenart z pokutującą jeszcze w K. manierą imitacji stylów historycznych, a dawał przykłady oprawy samodzielnej pod względem artystycznym, zgodnej z treścią książki i technicznie nienagannej. Dalszy postęp rzemiosła K. wyraził się w stosowaniu najlepszych materiałów i technik oraz w poszukiwaniu nowych rozwiązań kompozycyj-
nych przez współpracę z artystami (przodujące miejsce zajął warsztat mistrza R. *Jahody). Rozwój rzemiosła introligatorskiego zahamowała wojna i okupacja hitlerowska. Obecnie kontynuacją warsztatu Jahody stała się spółdzielnia "Starodruk", specjalizująca się przede wszystkim w restauracji opraw zabytkowych. Doskonałe technicznie są dziś oprawy Stanisława Wilka, a wyjątkową wartość artystyczną przedstawiają oprawy bibliofila Ryszarda Ziemby.
K. Witkłewicz: Kunszt introligatorski Bonawentury Lenarta. 1932. A. Lewicka-Kamińska: Renesansowy księgozbiór M. Czepia. 1956. B. Nuska: Polski wpływ na formowanie się czeskiej renęs. oprawy książkowej. "Ze Skarbca Kultury" 1964.
Papiernie zob. PAPIERNIE W POLSCE Małopolska.
Zob. też Skryptokium.
KRASICKI Ignacy (1735-1801), bp warmiński, arebp gnieźnieński, poeta, bibliofil. Zamiłowania bibliofilskie, ukształtowane w atmosferze domu rodzicielskiego i podczas studiów w kraju i za granicą, rozwinął po 1766 w siedzibie biskupiej w Lidzbarku Warmińskim. Gromadził książki oraz grafikę i dzieła sztuki. Wyniesiony do godności arcbpa (1795), umieścił swoje zbiory w nowej rezydencji w Skierniewicach. Pod koniec życia znaczną liczbę książek przekazał kolegiacie w Łowiczu w intencji utworzenia zalążku publicznej bibl. archidiecezjalnej. Pozostałą część księgozbioru K., obejmującą 1988 dzieł (55551.), otrzymała w depozyt w 1810 Biblioteka Liceum Warszawskiego (obecnie częściowo w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie). Za najważniejsze kryterium doboru książek do bibl. K. uważał praktyczną przydatność ich treści. Swoje uwagi na temat metod i reguł estetycznych gromadzenia książek zawarł w utworze Biblioteki {Dzielą, wyd. S. Lewental, t. 3. Warszawa 1878).
KRASICKI WYDANIA ILUSTROWANE.
Pierwsze ilustr. powstały za życia pisarza: A. *Charczewska wykonała rys. do Monachomachii, J.P. *Norblin do My-szeidy. Nie zostały one jednak zrealizowane w wydawnictwach współczesnych. Rys. Charczewskiej zaginęły w czasie ostatniej wojny, rys. Norblina znajdują się w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Z późniejszych wyd. ilustrowanych wymienić można: Dzieła, dziesięć tomów w jednym (Paryż i Genewa 1833); Bajki (Warszawa 1863, drzeworyty z drzeworytni J. Minheimera); Bajki i przypowieści (Warszawa 1868, ilustr. W. *Gersona); Myszeida (wyd. dla młodzieży, Warszawa 1878); Bajki i przypowieści (Petersburg i Moskwa, 1880, z drzew, wg rys. A. *Zaleskiego i H. *Pillatiego); Bajki (Kraków 1886); Bajki, wybór (Warszawa 1952, ilustr. Jana Marcina Szancera).
1237
EWoK 41
1238
KRASIŃSKI
S. Rygiel: Losy księgozbioru I.K. "Exlibris" 1922. T. Mań-kowski: K. jako kolekcjoner dziel sztuki. W: Zjazd Naukowy im. I.K. we Lwowie... 1936. Ś S. Graciotti: Suita biblioteca di K. "Ric. Slav." 1962.
7.ÓI.W I MYSZ
Strona z Bajek Krasickiego, ilustr. przez J. M. Szancera
KRASIŃSKI: 1. Walerian Skorobohaty (1795-1855), historyk protestantyzmu, publicysta, właściciel Drukarni Stereotypowej w Warszawie (1828-1832), którą nabył od Hilarego Zakrzewskiego, powziąwszy w 1828 zamiar wydawania encyklopedii. Działalność rozpoczął K. od stereotypowej edycji Psałterza Dawida w tłumaczeniu Franciszka Karpińskiego (1829) oraz powieści Waltera Scotta. Ogółem wydał K. ok. 50 tytułów dzieł beletrystycznych, podręczników szkolnych i broszur politycznych. Szeroko stosował system prenumeraty oraz udzielał rabatu na książki szkolne. Jego wydawnictwa mimo niskich cen charakteryzował wysoki poziom edytorski. 2. Edward (1874-1943?), literat, mecenas nauk. Przejąwszy po śmierci Adama K. ordynację Krasińskich i tym samym opiekę nad założoną w 1844 Biblioteką Krasińskich w Warszawie (*Biblioteki fundacyjne) ufundował dla niej nowy budynek w setną rocznicę urodzin Zygmunta K. (1912). Wykończenie gmachu i otwarcie Biblioteki do użytku publicznego nastąpiło dopiero w 1930. K. dbał o rozwój Biblioteki, pomnożył znacznie jej zbiory. Zginął w obozie koncentracyjnym.
KRASZEWSKA Otolia (ur. 1859), malarka i rzeź-biarka. Uczennica Ajwazowskiego w Petersburgu. Przebywała w Monachium, biorąc udział w tamtejszych wystawach, oraz w Berlinie, Krakowie i Warszawie. Jej prace (rysowane węglem kompozycje figuralne, sceny rodzajowe, syberyjskie, portrety) ukazywały się w formie ilustr. w "Życiu i Sztuce" (dod. "Kraju"), "Świecie" (warszawskim) i "Tygodniku Ilustrowanym" oraz reprodukowane były na pocztówkach. Współpracowała też z czasop. niem., jak np. "Jugend" i "Kunst fur Alle", projektowała winiety, inicjały, ekslibrisy itp.
KRASZEWSKI Józef Ignacy (1812-1887), pisarz, właściciel drukarni, zbieracz książek, amator-ilustrator. Opublikował Kronikę, bibliograficzną (w: Wilno od początków jego do r. 1750, t. 4, Wilno 1840-1842), obejmującą ok. 2000 druków oficyn wileńskich do 1799. Współpracował z A. *Jocherem w opracowywaniu Obrazu bibliogra-ficzno-historycznego; ogłosił kilka recenzji tej bibliogr. Wiele innych prac poświęcił K. w całości bądź w części księgarstwu, drukarstwu, czytelnictwu itp. Np. Drukarnie w Wilnie Księgi ("Teka Wileńska" 1858 nr 3), Handel księgarski w Wilnie ("Tygodnik Petersburski" 1838 nr 7), Listy ogłaszane w "Gazecie Warszawskiej", "Kłosach" i "Tygodniku Ilustrowanym" (1855-1885), Wieczory wołyńskie (Lwów 1858). W 1. 1868-1871 K. prowadził w Dreźnie własną drukarnięMla wydawania "dzieł piśmiennictwo polskie ożywić mogących", przedruków, "pamiętników i rocznych zabytków historycznych", oraz wykonywania powierzonych jej prac "ze szczególnym względem na artystyczną formę i zewnętrzną ich postać". W sumie drukarnia wytłoczyła 65 prac w 74 t., całkowicie spełniających założenia; później pracowała w Poznaniu. K. niejednokrotnie udzielał rady i pomocy w organizowaniu księgarń i rozpowszechnianiu poi. książki w kraju i za granicą, był inicjatorem wielu imprez wydawniczych. Jego bezpośredniej pomocy i wskazówkom zawdzięcza m. in. swój szybki rozwój księgarnia zał. przez W. *Mickiewicza w Paryżu. Księgozbiór K., skatalogowany po jego śmierci przez M. Pawlika, obejmował przeszło 10 000 pozycji. Składały się nań dzieła beletrystyczne i naukowe z różnych dziedzin. Bogato reprezentowany był dział starycŁułruków, rpsów i rycin. Część zbiorów uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Większość ocalałych rpsów K. znajduje się obecnie w Biblio tece Jagiellońskiej, fragmenty zbiorów graficznych w Muzeum Narodowym w Warszawie, a księgozbiór ogólny w Muzeum Miejskim w Cieszynie.
S. Świerzewski: Kraszewski i książki. "Prz. Bibl." 1965 z. 1.
KRAUS A. (XIX w.), księgarz. Prowadził księgarnię asortymentową w Katowicach w 1. 1879-1895. Działał również jako nakładca; od ok. 1886 wydawał czasop.
1239
1240
KREDYT
"Monika". Księgarnia ]L., którą nabył A. Hantke, istniała pod dawną firmą do 1. dwudziestych XX w.
KRAUSE Jakob (1531 albo 1532-1585), najwybitniejszy introligator niem., wstąpił do rzemiosła w 1547. Po odbytej wędrówce (prawdopodobnie po Francji) został mistrzem w 1561 w Augsburgu, gdzie pracował dla A. Fug-gera pod kierunkiem Antoniego Ludwiga, introligatora wyszkolonego we Włoszech. Od 1563 czynny w Jenie na dworze książęcym, przeniósł się w 1566 do Drezna, gdzie jako nadworny bibliotekarz i introligator elektora saskiego Augusta pracował do śmierci. Książki oprawiał w brązową cielęcą skórę lub pergamin i zdobił bogato złotem albo w białą świńską skórę tłoczoną na ślepo radełkami (*Tłoki introligatorskie) i ^plakietami. Na radeikach i plakietach umieszczał swe inicjały: I C lub dzban (Krause) z liśćmi wawrzynu. Wysoki poziom -wykonania technicznego (duży zasób narzędzi) łączył K. z dekoracją opartą na wzorach wł., fr. i rodzimych. Na 1165 opraw K. i jego uczniów zachowanych w Dreźnie do drugiej wojny światowej ocalało dziś zaledwie 186 woluminów.
I. Schunke:J.K. 1953.
KRAWCZENKO Aleksicj (1889-1940), malarz i grafik radź. Posługiwał się przeważnie techniką drzeworytu, którą opanował w sposób mistrzowski, stosując nowoczesną formę wypowiedzi, opartą na uproszczeniach i syntezie. Pociągała go fantastyka i tematyka romantyczna, ilustrował Charles de Costera Osobliwe przygody Dyla Sowizdrzała (1929), Mikołaja Gogola Wij (1929), Portret (1923), a także utwory G. Byrona (1933): Manfred, Kain, Niebo i Ziemia. W 1. 1934-1935 brał udział w przygotowaniu jubileuszowego wydania dzieł Aleksandra Puszkina, ilustrując niektóre utwory poety, m. in. Noce egipskie i Małe tragedie. Stworzył interesujące drzeworyty barwne (1927-1928) do Ślepego muzykanta Włodzimierza Korolenki. y 1. 30-tych ilustrował dzieła pisarzy obcych, jak A. France i S. Zweig, oraz radzieckich, m. in. M. Szołochowa Cichy Don. Szereg ilustr. do dzieł H. Balzaka, J. Goethego i G. Byrona wykonał piórem lub pędzlem. Ostatnią, jedną z najlepszych prac (tusz, pędzel) stanowi cykl ilustr. do powieści W. Hugo Dzwonnik z Notre Damę (1940).
S. Razumowskaja: A.I.K. 1962.
KRĆEK Franciszek (1869-1916), filolog, docent Uniw. Lwowskiego, bibliograf. Redagował czasop. "Przyjaciel Młodzieży" (od 1901), współredagował "Lud" i "Muzeum". Zajmował się ^bibliografią zawartości czasopism widząc w niej podstawę badań his.torycznolitera-ckich. Ogłosił m. in. Przegląd treści 25 tomów "Dodatku Miesięcznego do Gazety Lisowskiej" i "Przewodnika Na-ukowo-Literackiego" (1872-1892) (Lwów 1895). Pracę tę
uzupełnił i wydał za okres do 1910 (Lwów 1914). W Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie pozostała w rpsie Bibliografia "Muzeum" 1886-1909.
W. Hahn: Dr F.K. "Pam. Liter." 1916 z. 1/2.
KREBS Nikolaus zob. NICO.LAUS Cusanus.
KREDKOWY SPOSÓB: 1. Technika graficzna naśladująca rysunek kredką, wynaleziona we Francji ok. 1740 przez Jean Charles Francois (1717-1769); oprócz niego czołowym reprezentantem tej techniki był Gilles Demar-teau 1'aine (1722-1776). Na zawerniksowanej powierzchni płyty metalowej wykonuje się rysunek ruletkami pokrytymi wypukłymi punktami nierównej wielkości. Pozostawiają one kropkowany ślad, odkrywając metal. Następnie poddaje się płytę trawieniu kwasem. Efekt kreski ołówkowej na odbitce można osiągnąć również opracowując kompozycję bezpośrednio na metalu płyty ruletką, igłą i innymi narzędziami. Trzecią metodą jest wykonanie rysunku na zawerniksowanej płycie pędzelkiem zanurzonym w rozpuszczającym werniks roztworze terpentyny, oliwy i sadzy. Na odkryte w ten sposób partie przesiewa się sproszkowaną żywicę, a następnie poddaje je działaniu kwasu. 2. W *litografii K.s. oznacza sposób wykonywania rys. litogr., w którym użyta została kredka.
R.M. Burch: Colom printing and colom printers. 1910. E. Budzińska, T. Armółowicz: Grafika barwna XVIII iv. Katalog wystawy. 1964.
KREDOWANIE PAPIERU, powlekanie papieru na powlekarce szczotkowej mieszanką składającą się z białych pigmentów, środka wiążącego oraz substancji pomocniczych. Jako pigmenty stosuje się kaolin, gips, blanc fixe, węglan wapnia, a jako środek wiążący kazeinę, skrobię, lateksy kauczuków syntetycznych. Substancjami pomocniczymi są emulsja woskowa, środek przeciwpienny, barwniki.
KREDYT, pożyczka pieniędzy lub towarów jako kapitału z ustaleniem terminu zwrotu równowartości przez dłużnika (korzystającego z K.) wierzycielowi (udzielającemu K.). W ustroju socjalistycznym jest to forma planowej gospodarki pieniężnej państwa, polegająca na gromadzeniu wolnych środków pieniężnych i rozdziale ich jako pożyczek na sfinansowanie zadań gospodarczych. W produkcji i handlu książką transakcje kredytowe znane były już w XV w. Szczególnie w XIX w. oraz z początkiem XX w. znaczna część produkcji i obrotu handlowego książką w księgarstwie światowym, w tym również i poi., oparta była na K. Korzystali z K. wydawcy w bankach, drukarniach, u introligatorów i przy nabywaniu papieru. Z K. u wydawców korzystały w różnej formie hurtownie
1241
1242
KREMER
księgarskie i księgarze asortymenryści, którzy z kolei udzielali K. przy -nabywaniu książek swym klientom, m. in. w drodze *ratalnej sprzedaży. Jedną z form K. wewnętrz-noksięgarskiego był *komis terminowy i stały, szeroko przyjęty również w księgarstwie poi. do drugiej wojny światowej.
KREMER Gerard zob. MERKATOR.
KRETHLOW (Kretlow) Jan Ferdynand (1767-1842), rytownik i rysownik. Ur. w Neu-PJannenberg pod Berlinem, zm. w Warszawie. Studiował w Berlinie, w 1818 został powołany na profesora klasy rytownictwa Wydz. Sztuk Pięknych Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Jeszcze w Berlinie wykonywał dla warszawskich księgarzy i wydawców ilustr. o tematyce poi. (w Almanachu historyczno-politycznym na rok 1796 portrety królów Władysława IV, Jana m, Augusta II, Stanisława Leszczyńskiego, Stanisława Augusta, gen. Kościuszki i gen. Mada-lińskiego oraz Kopernika). W Warszawie wykonał ilustr. do dzieła Stanisława Staszica: Ród ludzki (1815), atlas do III tomu dzieła O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski (1816). W 1819 rytował portrety do J.U. Niemcewicza Dziejów panowania Zygmunta III, w 1821 do Dziennika podróży po Turcji E. Raczyńskiego wykonał 4 ryc. wg L. Fuhrmanna. Jeden z synów K. był w Warszawie księgarzem. Uczniem K. był rytownik warszawski A. *Dietrich.
Thieme-Becker XXI.
KRETSCHMER Grzegorz (zm. 1623), od 1588 był właścicielem papierni w Dusznikach, kupionej w 1562 przez Mikołaja K., piastował również godność rajcy dusz-nickiego. W 1607 wraz ze swoim bratem Jerzym został uszlachcony. Gdy w 1601 papiernia dusznicka została zniszczona w czasie powodzi, K. odbudował ją w 1605. Za czasów K. wyroby młyna dusznickiego osiągnęły wysoki poziom.
KROENER, rodzina niem. wydawców; jej pierwszy przedstawiciel Adolf (1830-1911) w 1859 założył wydawnictwo w Stuttgarcie; od 1889 prowadził, a w 1904 zakupił firmę *Cotta. Jako przewodniczący B6rsenverein przyczynił się do wprowadzenia stałej ceny katalogowej książek w Niemczech. Po jego śmierci firmę Cotta prowadzili: jego syn Robert (ur. 1869), a obecnie syn tegoż Adolf jun. Drugi syn Adolfa sen., Alfred (1861-1922), założył w 1898 wydawnictwo, które w 1907 przeniósł ze Stuttgartu do Lipska (od 1938 znów w Stuttgarcie) i zapoczątkował w 1909 serię Kroner's Taschenausgaben, która obejmuje głównie popularne, ale wzorowe wydania klasyków filozofii.
KROMBERGER zob. CROMBERGER.
KRONIKA (łac. chronica, gr. chrónicon; chrónos = czas): 1. W czasop. dział drobnych wiadomości informujących w sposób zwięzły o najważniejszych wydarzeniach z różnych dziedzin życia w świecie (K. międzynarodowa), w kraju (K. krajowa) i mieście (K. miejska lub lokalna). Cechuje je zwięzłość i możliwie największe wyczerpanie tematu. Pisma codzienne prowadzą ponadto K. milicyjną, K. wypadków itp. Tygodniki kulturalne i społeczne zamieszczają K. muzyczną, plastyczną, wydawniczą itp. 2. Dzieło literacko-historiograficzne, opisujące dzieje powszechne, narodowe lub lokalne (jednego miasta, diecezji, kościoła czy klasztoru, rodziny). W stosunku do *roczników K. jest formą bardziej rozwiniętą, wiąże bowiem fakty w całość narracyjną, ma założenia dydaktyczne, moralizatorskie lub panegirycz-ne, a nawet komentuje fakty i wyciąga wnioski. K. jako rodzaj literacki najbujniej rozwinęła się w średniowieczu, ale początki jej tkwią w starożytności. Średniowiecze dążyło do uzgodnienia i powiązania z sobą dziejów biblijnych i chrześcijańskich w całość z dziejami rzymskimi, by tworzyły jeden ciąg chronologiczny. Stąd wielkie K. rękopiśmienne składają się z chronografii (powszechnie stosowano periodyzację z Księgi Daniela lub św. Augustyna), właściwej historiografii i eschatologii (w związku z teologiczną interpretacją dziejów świata). Pierwszym twórcą takiej K. uniwersalnej był Euzebiusz z Cezarei (264-340), a dzieło jego kontynuatora Hieronima (346-420) stało się wzorem dla większości późniejszych kronikarzy, m. in. *Izydora z Sewilli w VII w. i Bedy Venerabilisa (zm. 735). Wątki apokryficzne, anegdotyczne posiada K. Gotfryda z Viterbo (koniec XII w.), a encyklopedyczny charakter ma popularne w średniowieczu Speculum historiale Wincentego z Beau-vais (ok. 1210). Ten typ K. świata uprawiany był do końca średniowiecza, a nawet dłużej. Niezależnie od niego, po upadku państwa rzymskiego, a potem frankońskiego, powstawały K. szczepowe i narodowe: Jordanesa Historia Gothorum (VI w.), Grzegorza z Tours Historia Francorum (VI w.), Fredegara Gęsta regum Francorum (VII w.), Pawła Diakona Historia gentis Langobardorum (VIII w.), Widukinda Res gestae Saxonicae (X w.) i in. Wiele K. średniowiecznych, zwłaszcza dworskich, posiadało piękne ilustracje wykonywane przez najwybitniejszych miniaturzystów.
Pierwsze drukowane K. pojawiają się w 1. 70-tych XV w. Są to K. obejmujące dzieje całego świata lub też regionalne, przeważnie w j. narodowych. Pierwsza K. we Francji wyszła u Pasquiera *Bonhomme w 1. 1475-1477 w j. fr. (t. 1-3 fol.) Grandes chroniques de France. Francuskie K. odznaczały się artystycznie wykonanymi bordiurami
1243
1244
KRONIKA
i inicjałami, jak np. Mer des histoires, wyd. w 1. 1488-1489, ilustr. przez P. *Le Rouge. Uustr. t. pierwszego i drugiego inspirowane były przez Rudimentum novitiomm. Część tych ilustr. powtórzono w Historiarum adversus paganos Hbri Orosiusa. Jednymi z najlepiej ilustr. drzeworytami dzieł fir. XV w., były wyd. w 1493 u A. *Vćrarda Les grandes chroniques de France w 3 t. i Miroir des hystoires (t. 1-2, 1495-1496). W Anglii W. *Caxton wydał w 1480 Mirror ofthe World, ilustr. skromnymi drzeworytami. W Hiszpanii w Saragossie u P. *Hurusa wyszła Cronica de Espana Diego de Valery zdobiona drzeworytami. We Włoszech w Wenecji w 1486 ukazało się 3-tomowe Supplementum chroni-corum z widokami miast, powtórzone w 1. 1490 i 1493. W Niemczech ukazała się Chronica slauica (tj. miast han-zeatyckich, 1485), duńska (1495), kolońska (1499), z drzeworytami i wzmianką o pocz. drukarstwa w Europie. W Ulm ok. 1485 wyszła Schwabische Chronik T. Lirera z drzeworytami o motywach pejzażowych, w Moguncji w 1492 Chronecken der Sassen Konrada Botho, w Brnie i Augsburgu *Chronica Hungarorum (1488), zawierająca drzeworyty książąt i królów węg., oraz bogato zdobiona Cronyka von Brabant w Antwerpii w 1497. Na pierwsze miejsce wysuwa się Kronika świata (Liber chronicarum, Weltchronik) Hartmanna Schedla, wyd. przez A. *Kober-gera w 1493 w wersji niem. i łac, 1809 drzeworytów tego bogato ilustr. druku XV w. wykonali Michael Wol-gemut i Wilhelm Pleydenwurff. Znajdują się tu widoki miast, niektóre o wartości dokumentalnej (np. Kraków i Wrocław), wizerunki panujących, ilustr. kosmosu i in. Wśród K. XVI-wiecznych wybija się Johannesa Stumpfa Gemeiner loblicher Eydgenoschaft Stetten, Landen und Vol-kern Chronik (Ziirich, u Froschauera, 1548), zawierająca ok. 1500 drzeworytów o różnorodnej tematyce, dzieło V. *Soli.sa i szkoły *Holbeina.
W Polsce najwcześniejszą rękopiśmienną K. była Kronika Galia Anonima, powstała wL 1113-1116na dworze Bolesława Krzywoustego. Bardziej literacko-schola-styczny charakter ma Kronika Kadłubka (pocz. XIII w.), doprowadzona do 1202. Jej kontynuacją z końca XIII w. jest Kronika Dzierzwy (lub Mierzwy). U schyłku XIII w. napisana została w Gnieźnie lub Poznaniu Kronika wielkopolska, doprowadzona do 1272. Kronika Janka z Czarnkowa jest rodzajem pamiętnika o rządach Ludwika Węgierskiego i częściowo Jadwigi (urywa się w 1384). Sprawami śląskimi zajmuje się Kronika polska z końca XIII w. (może z Lubiąża) oraz Kronika książąt polskich Piotra z Byczyny (do 1384). Dzieje Polski Jana Długosza (doprowadzone do 1480) są ostatnią K. o znaczeniu źródłowym. Późniejsze, XVI-wieczne, mają już charakter prawie wyłącznie kompilacyjny.
Spośród K. drukowanych najwcześniej ukazała się Chronica Polonorum Macieja Miechowity (Kraków, H. Wie-
tor 1519, wyd. ocenzurowane 1521), której drzeworyty są ważnym ogniwem rozwoju grafiki krakowskiej. Wśród nich znajdują się dwie sceny historyczne: legendarny wyścig Leszka do korony i koronacja Bolesława Chrobrego. Trzy wyd. Kroniki świata Marcina Bielskiego (Kraków, wdowa Unglerowa 1551, Hieronim Szarfenberg 1554, Mateusz Siebeneycher 1564) są dalszym rozwinięciem poi. ilustracji kronikarskiej. Wydanie z 1554 otwiera wizerunek jej autora na tle pracowni z hasłem: "Przeciw prawdzie rozumu nie". Ten sam skład ilustracji powtarza się w wydaniu Kroniki wszytkiego świata Marcina Bielskiego z 1564, gdzie dodano ponadto wizerunki Zygmunta Starego, Zyg-
ftUft
mmtt
y
ze
Zakończenie Kromki Kadłubka (kopia z XV w. z licznymi glosami używana jako podręcznik)
munta Augusta i cara moskiewskiego Iwana w bogatych rolwerkowych obramieniach w stylu V. Solisa, sygnowane I.B.(J6rg Briickner?), który wykonał także dwa duże drzeworyty bitwy pod Orszą i pod Wiśniowcem. Jemu przypisać też można znajdujące się tu sceny batalistyczne w postaci dwuczęściowych drzeworytów-składanek, które można było dowolnie zestawić i małą ilością klocków uzyski-
1245
1246
KRONIKA KRÓLEWIECKA
wać większe urozmaicenie. Powodzeniem cieszyła się łac. K. Marcina Kromera De origine et rebus gestis Polonorwn (1555 i nast.), Kronika Jana Łferburta (1571) oraz Kronika Macieja Stryjkowskiego (1582). Najlepiej ilustrowaną K. późnorenesansową w Polsce jest Kronika polska Joachima Bielskiego (Kraków, J. Siebeueycher 1597) z drzeworytami wykonanymi przez jednego anonimowego artystę. Są to wizerunki królów i książąt w obramieniach z ornamentem rolwerku w typie zainicjowanym w Kronice Marcina Bielskiego z 1564. Pierwszy raz występujące tu dążenie do ścisłości historycznej objawiło się w wizerunkach Władysława Łokietka, Kazimierza "Wielkiego i Ludwika Węgierskiego, wzorowanych na współczesnych im pieczęciach królewskich. Całości dopełniają herby ziem i rodów. Na wzmiankę zasługuje K. z opisem wschodniej Europy Sarmatiae Europeae descriptio A. Gwagnina (Kraków, M. Wirzbięta, 1578), obficie, choć stereotypowo, ilustrowana dużymi, fantastycznymi wizerunkami królów i książąt w kwadratowych ramach z ornamentem rolwerku i pęków owoców.
Zob. też Dziennik, Latopis, Pamiętnik.
KRONIKA KRÓLEWIECKA zob. LATOPIS RADZIWIŁŁOWSKI.
KRONIKA MANASSEGO, przekład bułg. w prozie wierszowanej kroniki bizantyńskiej Konstantego Ma-nassego (pierwsza poł. XII w.). Bułg. redakcja jest jej jedyną kopią, bogato ilustr. licznymi miniaturami, ważną dla bizantyńskiego malarstwa historycznego, jak również dla historii sztuki bułg. XIV w. Przekład zawiera także dodatek o historii Bułgarii; sporządzony został na zamówienie cara Iwana Aleksandra Assena (1331-1371) ok. 1344/1345, przechowywany w Bibliotece Watykańskiej (cod. slav. 2).
B. Fitow: Les Miniatures de la Chroniąue de Manasse a la Bibl. du Vatican. W: Codices e Vaticanicis selecti. Vol. 17. 1927.
KRONIKA RADZIWIŁŁOWSKA zob. LATOPIS RADZIWIŁŁOWSKI.
KRONIKI FRANCJI 1307-1400 {Chroniąues de France) Jeana Froissarta(zm. ok. 1400-1410), utrzymany w naiwno-epickim stylu, wspaniały dokument obyczajów i charakteru epoki, zawiera też wiele danych z życia artystów. K. były często kopiowane w XIV-XVI w., jeden z egz. iluminował' przed 1418 Mistrz zwany de Rohan. Ilumin. rps K. z Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu zaginął, wywieziony przez władze niem, w czasie wojny 1939-1945.
A. Potthast: Wegweiser durch die Geschichtswerke des europa-ischen Mittelallers bis 1500. T. 1. 1957.
.1 <Ś.>!?!>
J
Ilustracja z Grandes chroniąues de France (1460)
KROP ACZ Jan (Janusz), przez długi czas uważany za Czecha z miejscowości Kłobuk koło Pragi, był w rzeczywistości klerykiem diecezji krakowskiej i pierwszym, znanym z nazwiska, poi. kopistą, ilustratorem i introligatorem ksiąg rękopiśmiennych. Pochodził z Kłobucka w starostwie krzepickim, studiował z przerwami na Uniwersytecie Praskim. Zachowały się trzy egzemplarze przepisanych przez niego w latach 1394-1400 Libri reuelationum Sanctae Birgittae, znajdujące się obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece Uniwersyteckiej w Pradze i Bibliotece Katedralnej w Płocku. Egzemplarz praski ma w kolofonie imię Janusz, egzemplarz płocki posiada skórzaną oprawę nacinaną i na grzbiecie nazwisko Kropacz.
A. Birkenmajer: Książka rekopiimienna. W: IV Zjazd Bibliotekarzy Polskich. Cz. 2. 1936. W. Semkowicz: Paleo-grafia łacińska. 1951. Cz. Erber: Janusz Kropacz z Kłobucka. "Komunikaty Naukowe" (Tow. Lit. im. A. Mickiewicza, Oddz. Częstochowski) 1968 nr 1.
KROSNO, przyrząd w introligatorstwie ręcznym, służący do naprężania sznurków lub taśm przy szyciu. Na przednim brzegu deski znajdują się w odległości równej największemu formatowi książki dwie drewniane śruby z nakrętkami i ruchomą poprzeczką, na której umocowane są pionowe sznurki. Przechodzą one do wycięć w pod-
1247
1248
KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO
stawie K. Śruby można umocować na tylnym brzegu podstawy, aby nie przeszkadzały przy szyciu.
KROSNO n. Odrą
Drukarstwo. W 1. 1688-1696 drukował tu Pomorza-nin Michał Schwartz liczne druki pogrzebowe, podobnie jak i jego następca Chrystian Moller (Miiller, 1699-1706), który wytłoczył w j. poi. Bajki Ezopa. Następcą Mollera od 1707 był Jan Fryderyk Liscevius. W 1. 30-tych XVIII w. drukował w K. Bogumił Hebold z Żar.
Księgarstwo. Pierwszą księgarnię asortymentową w K. założył na pocz. XVIII w. Jan V6lcker. Na szerszą skalę handel książką rozwinął się jednak dopiero w pierwszej poł. XIX w. W 1839 powstała księgarnia Feliksa Appuna, która za późniejszych właścicieli rozrosła się w wielkie przedsiębiorstwo z wypożyczalnią, czytelnią czasop. i antykwariatem. Żywą działalność rozwijał Ryszard Zeidler, który obok drukarni (zał. w 1826) prowadził księgarnię i wydawnictwo. Firma istniała do 1944. Do tegoż roku prosperowała, zał. w 1899, księgarnia Emila Kocha, który posiadał także introligatornię i drukarnię. Obecnie istnieje w K. księgarnia Domu Książki.
KROTŁO (krótło), dawna, stosunkowo mało używana nazwa *czcionki. Nazwą tą posługiwał się w swym Dzienniku czynności urzędowych F. *Siarczyński, pierwszy dyrektor *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
KRÓBKA, przegródka w *kaszcie zecerskiej, przeznaczona do przechowywania ściśle określonych, jednakowych *czcionek lub drobnego justunku (*Materiał zecerski).
KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO: 1. Charakterystyczny obraz optyczny znaku litery, cyfry i alfabetu *pisma drukarskiego o jednolitych cechach, jak: styl rysunku, oczka i duktu, wymiary, oś nachylenia, stopień rozjaśnienia i zaczernienia znaku, jego *szeryfy (serify), akcenty, zestawy słowne itp. 2. W potocznym zawodowym języku poligraficznym materiał służący do odbicia danego charakterystycznego obrazu, synonim rodzin pism drukarskich. K.p.d. mogą być stylowe i niestylowe. Pierwsze wywodzą się bądź ze sposobów używania pisma w określonych epokach historycznych lub okresach kulturowych (np. renesans, barok, klasycyzm), bądź niezależnie od czasu powstania mają wyraźnie rozpoznawalne i oparte na klasyfikacji pisma drukarskiego cechy formalno-prawne, fizyczne, morfologiczne i psychologiczne. Drugie niestylowe powstają z wariantów pism stylowych albo z nowatorskich projektów liternictwa drukarskiego, będących często wyrazem krótkotrwałej mody. W literaturze przedmiotu nie istniejejak dotądjednolita światowa kla-
syfikacja pisma drukarskiego. U rozmaitych autorów spotyka się rozmaite koncepcje, z których każdą można w jakiś sposób uzasadnić. Do w. XVIII większość podzia-- łów opierała się na chronologii historyczno-kulturowej, w XIX i XX w. na cechach funkcjonalnych. Jakkolwiek istnieje duża rozmaitość schematów, w każdym w jakiś sposób wyróżnia się trzy zasadnicze grupy: I. pisma gotyckie, II. pisma łacińskie, III. pisma niełacińskie.
Pisma gotyckie: grupa histoiycznie najstarsza (*Gu-tenberg), obejmująca teksturę, rotundę, bastardę, gotyko-antykwę, szwabachę i frakturę, budzi dziś raczej zainteresowanie historyków, używa się jej w zasadzie w Niemczech, Austrii i częściowo w Szwajcarii, a do pism tytułowych w Anglii, krajach skandynawskich i Stanach Zjednoczonych A.P.
Pisma niełacińskie, jak greckie, cyrylica, pismo chińskie, hebrajskie, arabskie i in., w potocznym języku nazywa się niesłusznie pismami egzotycznymi. Z upływem czasu powstaje coraz więcej alfabetów drukarskich w tej ogromnej grupie.
Pisma łacińskie, z europejskiego punktu widzenia najważniejsza grupa, w której zdecydowanie wydzielają się następujące podgrupy: 1. Antykwa rzymska; 2. Pismo linearne szeryfowe; 3. Pismo linearne bezszeryfowe; 4. Pisma ozdobne; 5. Pisanki.
Obszerniejszego, odrębnego omówienia wymaga *Antykwa rzymska (renesansowa, barokowa, klasycy-styczna), zarówno ze względu na swój historyczny rozwój, jak piękno i bogactwo form.
Pismo linearne szeryfowe bierze swój początek w okresie po wojnach napoleońskich i w związku z ówczesnym zainteresowaniem Egiptem nazwane zostało Egipcjanką, choć nie ma nic wspólnego z pismem egipskim; jego cechą charakterystyczną jest jednolita grubość linii i szeryfów. Twórcą Egipcjanki był Vincent Figgins w 1815.
Pismo linearne bezszeryfowe, oparte na kształcie dużych liter greckich, powstało w Anglii w pierwszej poł. XIX w. Krój ten nazywa się potocznie groteskiem. Nazwę tę najprawdopodobniej wprowadzili Francuzi, traktując pismo to jako śmieszne (grotesque). Reprezentuje je m. in. Futura, Paneuropa i Rex.
Pisjnaozdobne tworzą wyodrębnioną grupę i służą, ze względu na swoje często wymyślne kształty, przede wszystkim do druków ozdobnych, akcydensów itp.
Pisanki, pismo także ozdobne, ale wywodzące się z kaligraficznego duktu pisma odręcznego, używane jest najczęściej do druków ozdobnych, tytulariów, akcydensów.
Podane przykłady przy wymienionych pięciu podgrupach stanowią drobny ułamek liczby wszystkich krojów, które tworzą w ramach podgrup rodziny pism
1249
1250
KRÓLEWSKA HUTA
drukarskich. Przynależność do rodziny P.d. określają charakterystyczne elementy formy pisnia. W każdej rodzinie P.d. występuje krój podstawowy, zwany medium, i jego odmiany, odznaczające się odrębnymi cechami. Głó--wnymi odmianami K.p.d. są: proste, pochyle (kursywa), ściągłe, półgrube, grube, ściągłe pólgrube itp.; obraz litery może być zwykły lub ozdobny, z różnymi wariantami określonymi w klasyfikacjach. W antykwie rzymskiej, obejmującej antykwę renesansową, barokową i klasycy-styczną, rodzinę stanowi np. Bembo, Garamond, Basker-ville, Bodoni; natomiast Bembo półgrube, Bembo grube czy Bembo kursywa stanowią odmiany w ramach rodziny.
W każdej odmianie w ramach rodziny P.d. istnieją garnitury dawnego pisma, które są kompletem wszystkich wielkości danego pisma (*Stopień pisma). Należy zaznaczyć, że czasem w klasyfikacjach zachodnioeuropejskich i amerykańskich garniturem nazywa się komplet jednego kroju i jednej wielkości pisma.
Głównymi kryteriami oceny K.p.d. są: czytelność, tj. szybka wizualna percepcja drukowanych znaków, estetyka i funkcjonalność pisma. Elementy te stanowią podstawę prawidłowego stosowania K.p.d. w różnych technikach i technologii składu i druku. Każdy K.p.d. ma swoją nazwę, która podobnie jak krójpodlega ochronie prawnej. Wymaga się od tej nazwy, aby była krótka, wyrażała styl kroju oraz była łatwa w odmianie i jednoznacznie definiująca. K.p.d. noszą nazwy: osobowe (Aldus, Didot, Pół-tawski), geograficzne (Cairo), astronomiczne (Astra), historyczne (Maraton), określające style lub idee (pisanka angielska, Futura, Paneuropa), rzeczowe (Blok, Editor, Neon) itp.
Zob. tab. 1-4, 35, 38, 39(1).
Zob. też Pisma drukarskie, Stopień pisma.
A. Kapr: Die deutsche Schriftkunst. 1959. A. Glaister: Glossary of the book. 1960. R. Karch: Printing and the allicd trades. 1962. F. Muzika: Die schone Schrift. T. 1-2. 1965. J. Tschichold: Meisterbuch der Schrift. 1965. L. Marshall: Bookmaking: the iltustrated guide to design and produetion. 1966. T. Szanto: Pismo i styl. 1969.
KRÓLEWSKA HUTA zob. CHORZÓW.
KRÓLIK 1. Michał, księgarz krakowski (zm. po 1580?). Pozostawał w stosunkach z wybitnymi drukarzami i księgarzami współczesnymi. Należał do gminy "ariańskiej", miał więc na składzie dzieła wybitnego przedstawiciela obozu antytrynitarskiego, Grzegorza Pawła, wyd. przez podkomorzego krakowskiego Stanisława Cikowskiego, oraz Katechizm łaciński Jerzego Szo-jnana (druk A. Rodcckiego 1574), wyd. nakładem bach-mistrza wielickiego Floriana Morsztyna. W 1580 sporządził testament, w którym wymienił wspomniane druki. 2. Michał, księgarz i kupiec. W 1. 1684-1712 prowadził w Krakowie dobrze prosperujące przedsiębior-
stwo w Rynku nr 11 "Pod Opatrznością", zasilając książkami dwór królewski, magnatów i patrycjat.
KRÓLIKOWSKI Leopold (ur. 1842), drukarz. W 1. 1859-1860 pracował w Poznaniu w drukami L. *Merzbacha i *Poplińskiego, od 1869 zarządzał drukarnią N. *Karnieńskiego. W 1871 był jednym z założycieli Stów. Drukarzy Polskich w Poznaniu (1871). Wydal Kilka słów o sztuce drukarskiej w Polsce... (Poznań 1890).
KRUCZKOWSKI Łukasz (1871-1954), introligator-artysta. Uczył się w Krakowie u T. Fałdzińskiego, pracował u K. *Wójtika ojca, M. *Żenczykowskiego i R. *Ja-hody. Od 1906 we własnej pracowni wykonywał prócz *opraw nakładowych (dla oo. jezuitów i księg. Gebeth-nera i Ski) oprawy bogatych mszałów, albumów i oprawy bibliofilskie (m. in. kurdybanowe). Był starszym cechu krakowskiego, a od 1928 także honorowym cechmistrzem we Lwowie. Za wysoki poziom opraw i zasługi dla cechu i rzemiosła introligatorskiego otrzymał szereg odznaczeń.
KRUDY zob. IN CRUDO.
KRUGER: 1. Thomas, syn Nicolausa (mistrza od 1534), najwybitniejszy przedstawiciel wittenberskiej rodziny introligatorów w XVI w. Pracował dla elektora Augusta w 1.1562-1591. Oprawy zdobił *plakietami. Często zamiast jednej umieszczał dwie plakiety w jednym szeregu, podpisywał się na nich pełnym nazwiskiem lub inicjałami T.K. Niektóre z nich projektował L. *Cranach. Z zasobu jego narzędzi znanych jest 10 radełek (*Tłoki introligatorskie) i 33 plakiety. Oprawy K. zachowały się w Saksonii. 2. Adrian, introligator, księgarz czynny w Królewcu do 1564, następnie w Poznaniu do pocz. XVII w. Jako mistrz był (przed 1582) świadkiem "depozycji" cechowej introligatora Mateusza Pawnickiego. Oprawiał i iluminował księgi. W 1591 miał iluminować Postyllę Reja dla Małgorzaty Lubowskiej, a w 1601 cenne druki dla Jakuba Jesio-nowskiego.
Helwig II.
KRUMMER A. (XIX w.), księgarz, drukarz i wydawca w Pszczynie. Działał od 1870. Oprócz księgami asortymentowej, przy której rozwinął wypożyczalnię i wydawnictwo czasop., posiadał drukarnię i introliga-tornię. Firma istniała do 1. dwudziestych XX w.
KRUPKA (Chrupeck, Krupek) Melchior (zm. ok. 1576-1590), właściciel dóbr ziemskich Mojkowice i Czaję-czyce w powiecie proszowickim, bibliofil. Pochodził z osiadłej w Krakowie nobilitowanej rodziny niem., spokrewnionej m. in. z Morsztynami, Decjuszami (J.L. *De-
1251
1252
KRYTYKA TEKSTU
cjusz) i Bonerajni. Moiiia przypuszczać, że wykształcenie uniwersyteckie (znajomość j. gr.), zdobyte najprawdopodobniej w Akademii Krakowskiej, uzupełniał w czasie podróży do wybitnych ośrodków kultury renesansowej na zachodzie Europy. Należał niewątpliwie do elity intelektualnej, skupiającej się wokół dworu króla Zygmunta Augusta (*BibliofilstwoŚPolska). Posiadał piękny księgozbiór, imponujący pod względem doboru treści (dzieła autorów antycznych i humanistycznych, wczesnochrześcijańska i reformacyjna literatura religijna, bizantyjska literatura naukowa) oraz wyposażenia zewnętrznego (bogato zdobione ślepymi tłokami oprawy z brązowej skóry cielęcej, dwa złocone *superekslibrisy, skomponowane na wzór królewskich). Datacja opraw pozwala stwierdzić, że zasadniczy trzon zbioru powstał w 1. 1550-1553. Zachowane fragmenty księgozbioru K. znajdują się obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej w Pradze, w Oddziale Maticy Slovenskiej w Bratysławie oraz w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, do której dostały się wraz ze spuścizną prof. Pawła Herki w 1648, i w innych poi. zbiorach.
F. Jenik: Nova humanisticka polonika v Uniuersitni Knihovnl v Praze. "Róćenka Universitni Knihovny v Praze" 1956 [wyd. 1958]. S.J. Gruczyński: Renesansowy księgozbiór Melchiora Krupki z polowy XVI stulecia. "Roczniki Bibl." 1967 z. 1/2.
KRUPSKAJA Nadieżda Konstantinowna (1869-1939), pedagog radziecki i działaczka bibliotekarstwa oświatowego. Od 1895 żona W.L Lenina i najbliższy jego współpracownik, w 1898-1900 na zesłaniu, w 1901-1917 na emigracji, m. in. 1912-1914 w Krakowie i Poroninie. Od 1924 członek KC WKP(b), od 1929 jako zastępca ludowego komisarza oświaty rozwinęła sieć bibl. i izb-czy-telń. Prace jej dotyczące bibl. i czytelnictwa najpełniej zebrano w książce O hibliołiecznom diele (1957). Poza tym Piedagogiczeskije soczinienija... t. 8 zawierają: Bibliotiecznoje dieto. Organizacija raboty kłubow i izb-czitalen. O znaczeniu książki, podręcznikach, bibl. szkolnych i czytelnictwie w tymże wyd. pism (t. 3 i in.). Również: Czto pisał i gowo-rił Lenin o bibliotiekach (izd. 5 dopoł. 1956, tłum. poi. 1950).
M. Szulkin: N.K.K. wybitny pedagog radziecki. 1950.
KRYGIER Henryk (1864-1933), księgarz i wydawca nut. W 1899 nabył w Jekaterynosławiu (obecnie Dniepro-pietrowsk), istniejącą tam od 1890 poi. księgarnię z wypożyczalnią książek W. Abłamowieżowej, którą rozwinął i postawił na poziomie poważnej placówki kulturalnej. Prowadzone w niej były duże asortymenty: poi., fr., niem., działy książek w in. językach, dział czasop., bogata wypożyczalnia książek i nut oraz wielki dział nutowy. Działalność księgarni K. obejmowała południe Ukrainy łącznie z Charkowem. W 1904 K. rozpoczął wydawanie nut (do 1916 ponad 600 poz.). Wydawał również
katalogi książek i nut. Doskonały fachowiec i dobry orga- ' nizator był typem księgarza-doradcy. Podczas rewolucji księgarnia uległa zniszczeniu, a K. wrócił do Warszawy i objął kierownictwo księgarni *Gebethner i Wolff przy ul. Sienkiewicza. W 1922 został delegowany przez tę firmę do Wilna dla zorganizowania filii, której był następnie dyrektorem. Od 1921 K. brał czynny udział w pracach Związku Księgarzy Polskich (od 1929 jako prezes Koła Wileńskiego).
KRYPTOBIBLIOGRAFIA zob. BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA.
KRYPTOGRAFIA (gr. kryptós = ukryty, grapho = piszę) jest umiejętnością przekształcania tekstu w zrozumiałym piśmie na inny tekst niezrozumiały dla odbiorców, którzy nie znają umówionego sposobu przekształcania, zwanego szyfrem. Najczęściej K. polega na przedstawianiu liter, sylab i całych wyrazów za pomocą innych znaków, często cyfrowych, lub przestawianiu liter i ich połączeń z tekstu pierwotnego według umownych zasad. K. była stosowana szczególnie często w tajnej korespondencji politycznej i wojskowej. Odczytywanie zaszyfrowanego tekstu (*Kryptogramu) opiera się na statystycznym opracowaniu właściwości języka domniemanego w tekście.
Zob. też Cyrylica Kryptografia cyrylicka.
KRYPTOGRAM (gr. kryptós = ukryty, gramma = pismo): 1. Tekst napisany umownymi znakami. Ś 2. Znaki nieliterowe użyte zamiast nazwiska autora dzieła ^Pseudonim), np. gwiazdki czy figury geometryczne.
Zob. też Autorstwo.
KRYPTONIM (gr. kryptós = ukryty, ononia = imię): 1. *Pseudonim utworzony z inicjałów lub kombinacji liter prawdziwego albo zmyślonego imienia i nazwiska, a także wyraz z nich utworzony. 2. Wyraz lub tylko litera zastępujące właściwą nazwę.
Zob. też Autorstwo.
KRYSTYNA (1626-1689), królowa szwedzka. Włączała do swojej bibl. książki zdobyte przez Szwedów w okresie wojny trzydziestoletniej, głównie w Czechach i na Morawach; liczne księgozbiory kupowała. K. obdarowywała książkami szwedz. bibl. kościelne i szkolne. Po abdykacji w 1654 i przejściu na katolicyzm K. zgromadziła w Rzymie nową kolekcję druków i rpsów, która później znalazła się częściowo w Bibliotece Watykańskiej.
KRYTYKA TEKSTU, termin stosowany w *edy-torstwie naukowym na oznaczenie wszystkich czynności edytora, zmierzających do dokładnego zbadania stanu po-
1253
1254
KRZYSZTOFOWICZ
prawności, w jakim został dochowany konkretny *przekaz tekstowy przyjęty za podstawę edycji, oraz do przywrócenia mu poprawnego kształtu, odpowiadającego ostatecznym zamiarom jego autora. Dokumentacją przeprowadzonej K.t. jest zamieszczony w edycji *aparat krytyczny. Czynności wchodzące w skład K.t. zmieniają się w zależności od tego, jaka jest podstawa dokumentacyjna tekstu, czy podstawowy przekaz tekstowy jest autentyczny (zredagowany lub przynajmniej skontrolowany przez autora) i czy istnieje jeden lub więcej przekazów. Pierwszą czynnością w zakresie K.t. jest ustalenie na podstawie gruntownego zapoznania się z tekstem stopnia jego poprawności. Samo wykrycie błędów w tekście (poza rzucającymi się w oczy oczywistymi błędami wcześniejszych druków czy omyłek pisarskich w autografach i kopiach) należy do czynności bardzo trudnych i odpowiedzialnych, zwłaszcza gdy *edytor ma do czynienia z jednym tylko przekazem tekstowym. Edytor musi zebrać materiał dowodowy, na którego podstawie stwierdza zniekształcenie tekstu (*Inter-polacja), które nie pochodzi od autora. Kolejnym zabiegiem K.t. jest poprawianie tekstu, wprowadzanie *emen-dacji lub *koniektur zgodnie z założeniem, że zadaniem K.t. nie jest poprawianie błędów autora, tzn. jego świadomości twórczej, umysłowości, lecz wszystkiego, co pochodzi w tekście z zewnątrz i zniekształca zamiar twórczy autora (w tym też i oczywiste omyłki pisarskie autora). Gdy jedynym przekazem jest autograf lub autoryzowana kopia całego dzieła, K.t. polega na poprawieniu omyłek pisarskich i na wynotowaniu wszystkich *wersji i *warian-tów. Jeśli istnieje kilka wersji autografu całego utworu, K.t. polega na ich zestawieniu, wyborze jednej z nich jako podstawy druku (zazwyczaj wersja czystopisu) i na wynotowaniu w aparacie krytycznym odmiennych *lekcji różnych przekazów obok wariantów tekstu podstawowego. K.t. dzieła nie dokończonego, dochowanego w jednym lub więcej przekazach autografów, wymaga najpierw ustalenia, czy przekazy stanowią tylko warianty stylistyczne tej samej w zasadzie *redakcji fragmentu dzieła, czy też reprezentują odmienne redakcje, a dalej czy dotyczą tych samych fragmentów tekstu, czy są luźnymi-urywkami dzieła, dającymi się łączyć w logiczny ciąg tematyczny lub fabularny. Może tu w dalszej kolejności zachodzić potrzeba wyboru jednego z przekazów jako podstawy tekstu lub uzasadnienia następstwa tekstów przy ewentualnej próbie rekonstrukcji dzieła. W wypadku, gdy edytor ma do dyspozycji kilka drukowanych przekazów (autentycznych lub tylko nieautentycznych), musi najpierw dokonać wyboru jednego z nich jako podstawy edycji. W wypadku istnienia przekazów autentycznych osiąga to przez ich zestawienie i wewnętrzną krytykę: cechy największej wiarygodności otrzyma ten druk, w którym udało się stwierdzić najwięcej ingerencji twórczych autora
1255
w czasie druku dzieła. Wyboru jednego z przekazów nieautentycznych (w braku przekazu autentycznego) za podstawę druku dokonuje edytor poprzez przeprowadzenie *filiacji tekstów, która pozwala ustalić stopień zależności między tekstami, a niekiedy dojść do tekstu-wzorca. K.t. przy istnieniu kilku przekazów obydwu typów opiera się w zasadzie na porównaniu ich tekstu z podstawą druku i uporządkowanym wynotowaniu wszystkich wariantów, choć wiarygodność ostatecznych ustaleń musi tu być różna. Niekiedy obok autentycznych przekazów drukowanych istnieje autograf (jeden lub więcej), ustępuje on jednak pierwszeństwa w autentyczności (jako wyraz ostatecznej woli autora) drukowi wykonanemu pod kontrolą autora, bo reprezentuje wcześniejszy etap pomysłu twórczego; warianty tekstu wynotowane w autografie są jednak przy K.t. ważnym sprawdzianem miejsc budzących wątpliwości co do ich poprawności (wyjątek może stanowić autograf późniejszy niż druk autoryzowany, wtedy jednak zachodzi zjawisko dwóch różnych tekstów, które muszą być traktowane niezależnie od siebie). Gdy źródłem tekstu jest jeden autentyczny druk, wówczas edytor, aby udowodnić słuszność swoich podejrzeń co do konkretnych zniekształceń tekstu, a równocześnie zgodność proponowanych przez siebie poprawek z zamiarem autora, musi sięgać do możliwie wszechstronnej wiedzy o autorze i o jego epoce, musi przede wszystkim znać doskonale język i styl pisarski autora na podstawie wszystkich jego dzieł, operując materiałem porównawczym zaczerpniętym z tego samego utworu i innych dzieł pisarza (*Stylornetria), musi nadto przebadać wszystkie bezpośrednie wypowiedzi autora na temat dzieła w jego korespondencji, pamiętnikach itp. Podobne postępowanie obowiązuje, choć jest znacznie trudniejsze i pozwala tylko na wprowadzenie hipotecznych koniektur, gdy podstawą dla K.t. jest jeden nieautentyczny przekaz: kopia lub druk, wykonany bez udziału i kontroli autora. Do niezwykle żmudnych należy K. popularnych w jakimś okresie anonimowych tekstów, zachowanych w kilku (kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu) przekazach, z biegiem czasu anonimowo rozszerzanych i zmienianych. Zestawienie porównawcze tekstów tych przekazów, różniących się nieraz bardzo poważnie, i gruntowna analiza filologiczna, poparta znajomością zjawisk i faktów historycznych i literackich, historii pewnych wątków itd. pozwala na oczyszczenie tekstu z wszelkich *amplifikacji i *kontaminacji (np. edycja Bogurodzicy w Bibliotece Pisarzów Polskich).
KRZYSZTOFOWICZ Piotr (zm. 1799), księgarz i introligator poznański. W Poznaniu występował od 1760. Stanowisko starszego cechu introligatorów piastował w 1. 1768-1773, 1774-1779,1785-1788. Z tytułem biblio-poli gminnego poznańskiego wystąpił pierwszy raz
1256
KRZYŻANOWSKI
w 1795. Zawód ojcowski uprawiali również synowie: Jan Gabriel (zm. 1804) i Teodor (zm. 1818).
KRZYŻANOWSKI: 1. Stanisław Andrzej (1836-1922), księgarz i wydawca. W 1869 otworzył w Krakowie przy ul. Floriańskiej księgarnię ze składem nut, którą w 1878 przeniesiono do lokalu przy Rynku Gł. Prócz ogólnego pełnego asortymentu wydawnictw w j. poi. i niem. księgarnia prowadziła duży dział poi. i obcych czasop. oraz dostarczała wydawnictw w innych obcych językach. Specjalizowała się jednak w dziale nut oraz wydawnictw muzycznych i prowadziła bogato zaopatrzoną wypożyczalnię nut. Ok. 1874 K. rozpoczął działalność jako wydawca nut. Był wydawcą utworów wielu ówczesnych poi. kompozytorów: J. Galia, I. Friednianna, S. Niewiadojnskiego, W. Noskow-skiego, B. Wallek-Walewskiego, A. Wrońskiego, W. Żeleńskiego i in. Wydał w okresie do 1909 ok. 360 pozycji nutowych, w tym wiele często wznawianych. Natomiast książek jego nakładem ukazało się zaledwie kilkanaście. Ważna i cenna była działalność firmy K. jako biura koncertowego, organizującego w Krakowie występy wybitnych artystów. Przez wiele lat księgarnia K. była ośrodkiem życia muzycznego i kulturalnego Krakowa, a wieczorem zamieniała się w klub, w którym zbierali się zarówno muzycy i kompozytorzy, jak też miłośnicy muzyki. K. brał również czynny udział w pracach wielu organizacji kultu-ralno-oświatowych i zawodowych, piastując w nich różne stanowiska. M. in. był członkiem Zarządu Gremium Księgarzy krakowskich. W1909 powierzył kierownictwo firmy synowi Marianowi, dorywczo już tylko potem zajmując się jej sprawami. 2. Konrad (18721922), malarz ilustrator. Studia artystyczne odbywał w Kijowie, Petersburgu (1892-1896) i w Monachium. W 1900 zamieszkał w Warszawie, gdzie założył własną szkołę malarską. W 1. 1904-1909 był profesorem Warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. K. wykonał szereg inicjałów i winiet do 10 tomów "Chimery". Dla tegoż Lzasopk przerysował drzeworyty japońskie do reprodukcji ich w litografii. Zilustrował książkę K. Makuszyńskiego Połów gwiazd (Kijów 1918). 3. Marian (1880-1964), księgarz, wydawca, antykwariusz, syn Stanisława Andrzeja. W 1908 podjął na stałe pracę w księgarni S.A. Krzyżanowski, w następnym zaś roku objął z powodu choroby ojca kierownictwo firmy- Działalność tej jednej z czołowych wówczas w Krakowie i w Galicji księgarń asortymentowych oraz poważnego wydawnictwa nut rozszerzył o dział wydawnictw artystycznych, reprodukcji dzieł sztuki, sztychów, drzewor. i litografii. Podjął też szerszą działalność wydawniczą w zakresie książek, wydając kilkanaście cenniejszych pozycji, m- in. kilka utworów W. Orkana, K. H. Rostworow-skiego, L. Rydla, S. *Wyspiańskiego i S. Żeromskiego.
Kontynuował również wydawnictwa nutowe. Łącznie w okresie kierowania przez niego firmą zostało wydanych ok. 260 nowych pozycji nut, niektórych w częstych wznowieniach. Po śpiierci ojca w 1922 został właścicielem firmy, która podjęła prowadzenie półhurtu księgarskiego, uzyskując na okręg krakowski składy główne wielu instytucji
Zasady kserografii: 1-2. lądowanie elektrostatyczne płytki metalowej, 3. rozładowanie częściowe pod wpływem światła, 4. pokrycie płytki barwnikiem, 5-6. przenoszenie obrazu na naładowany elektrostatycznie papier, 7. utrwalenie obrazu na papierze
1257
1258
KSEROGRAFIA
i firm wydawniczych, np. *Książnicy-Atlas. W 1936 K. z udziałem R.. *Gliicksmana wznowił działahiość wydawniczą w zakresie zarówno literatury pięknej, jak i książek dla dzieci i młodzieży oraz wydawnictw arty-sŁyczno-albumowych.
KSEROGRAFIA, sposób elektrostatycznego *powie-lania druków metodą na sucho. Płytę aluminiową, pokrytą półprzewodnikiem (np. selenem), ładuje się elektrostatycz-nie. Następnie reprodukowany oryginał rzutuje się przez projekcję w kamerze fotograficznej na płytę. Padające przez obiektyw światło rozładowuje płytę w miejscach naświetlonych. "W czasie tzw. "wywoływania na sucho" posypuje się naświetloną płytę specjalnym proszkiem naładowanym ładunkami o odmiennym znaku. Proszek przylega w miejscach nie naświetlonych płyty, a więc na rysunku, który zatrzymał ładunki elektrostatyczne. Ostatnią operacją jest nałożenie na płytę arkusza papieru o ładunkach przeciwnych, które przyciągają z płyty odmiennie naładowane cząsteczki sproszkowanej farby. Po podgrzaniu papieru proszek stapia się i na papierze pozostaje pozytywowa kopia oryginału. Zamiast papieru można zastosować płytę offsetową (*Offset) i z niej drukować.
KSIĄŻECZKA, termin o kilku znaczeniach: 1. Dawniej (XV-XVH w.) w 1. mnogiej nazwa książki o treści, jaką nauka w zasadzie się nie zajmowała lub zajmowała marginalnie, pozostawiając ten temat raczej dydaktyce (np. Kwiatkowskiego Książeczki rozkoszne o wychowaniu dziatek). 2. Tzw. K. miniaturowa (mikrobiblon, mikroksiążka), małego formatu o rozmiarach poniżej 54 x 34,5 mm. Drukowana bywa małą, nawet dwu-
Miniaturowe wydanie poezji Mickiewicza (wielkość naturalna)
punktową czcionką, gołym okiem raczej już nieczytelną. Najmniejszą książką na świecie (16 x 11 mm) jest list Galileusza, wydrukowany w 1896 w Padwie. Seria wydawnicza słowników i klasyków wydawanych w małym, kieszonkowym formacie przez wydawnictwo Schmidt u. Gunther w Lipsku nosiła nazwę liliput.
3. Terminem K. określa się również niektóre druki, jak K. wojskowa, K. oszczędnościowa itp. 4. Współczesna nazwa książki dla dzieci.
KSIĄŻKA: 1. Zespół treści psychicznych utrwalonych w tekście, elementów materialnych oraz funkcji społecznej, polegającej na oddziaływaniu tych treści na życie umysłowe i społeczne. 2. W potocznym znaczeniu dokument w postaci zespołu kart, zawierających tekst przeznaczony do upowszechnienia (zarówno w formie rękopiśmiennej, jak powielanej różnymi technikami). 3. Dokument tekstowy mający postać *kodeksu.
4. Dokument tekstowy powielony techniką poligraficzną lub fotomechaniczną. 5. Wydawnictwo zwarte, w przeciwstawieniu do czasop. 6. Wydawnictwo zwarte
0 objętości powyżej 64 stron (lub innej umownej ustalonej w danym kraju), w odróżnieniu od *broszury.
"KSIĄŻKA" zob. SPÓŁDZIELNIA KSIĘGARSKA "KSIĄŻKA".
KSIĄŻKA ADRESOWA, alfabetyczny wykaz mieszkańców określonej dzielnicy, miasta, członków stowarzyszeń, poszczególnych zawodów itp. W Europie pierwsza K.a. wyszła w Londynie w 1595, następne w Paryżu w 1691 i w Lipsku w 1701. W Polsce K.a. pojawiły się dopiero w XDC stuleciu, często pod tytułem *Almanach lub Informator (*Wydawnictwa informacyjne).
KSIĄŻKA BLOKOWA zob. KSIĄŻKA KSY-LOGRAFICZNA.
KSIĄŻKA CHIŃSKA sięga w swym rozwoju przeszło 3000 lat; przybierała różne formy w zależności od ewolucji przyborów i materiałów do pisania. Najstarsze napisy chińskie, pochodzące z roku 1100 p.n.e., wyryte są na słupach kamiennych przed świątynią Konfucjusza w Pekinie, znane też są teksty na kościach wróżebnych
1 naczyniach sakralnych z brązu. Pierwszą jednak formą K.ch. były teksty religijne, literackie i kroniki zapisane na wąskich deseczkach bambusowych lub drewnianych. Wyryte na nich przy pomocy rylca znaki zapuszczano czarnym tuszem, a tabliczki łączono w grzbiecie jedwabnym sznurkiem lub rzemykami przeciąganymi przez dwie dziurki. Wiązkę tabliczek okrywały dwie dodatkowe tabliczki, na których niekiedy podawano tytuł. Jeżeli
1259
1260
KSIĄŻKA DLA DZIECI I MŁODZIEŻY
I n
iii li
w--
Książki chińskie: zwój, leporello, oprawa z desek
książka składała się z kilku wiązek, owijane były jeszcze pokrowcem z płótna lub jedwabiu albo przechowywane w specjalnym worku. "W 213 p.n.e. cesarz Ts'in Shi Huang-ti polecił wszystkie księgi spalić. Jego następcy starali się odtworzyć dzieła klasyków na podstawie materiałów odszukanych lub zachowanych w ustnej relacji. Stopniowo pojawiła się nowa forma K.ch., wykorzystująca nowy materiał do pisania jedwab. Pisano z góry do dołu i zwykle z prawej do lewej strony na zwojach jedwabiu, który w czasie lektury stopniowo rozwijano. Książki pisane na jedwabiu były b. kosztowne, potrzeba wygodnego i taniego materiału do pisania doprowadziła do pojawienia się papieru, wyrabianego początkowo z wybrakowanych kokonów jedwabników. Dopiero w 105 Tsai Lun odkrył zasady wyrobu papieru z pewnych części bambusa. Pierwsze K.ch., pisane ręcznie na papierze, posiadały formę zwojów analogicznych do jedwabnych. W VI w. n.e. zaczął się rozpowszechniać w Chinach ^drzeworyt, dla którego odbijania papier okazał się szczególnie dogodny. Technikę drzeworytową zastosowano także do odbijania tekstów, a zwoje papieru poczęto składać w harmonijkę. W ten sposób powstała chińska książka ksylograficzna jej najpiękniejszy okres przypada na X-XIII w. Ponieważ papier chiński był bardzo cienki, nadawał się tylko do jednostronnych odbitek. Karty drukowano tzw. "sposobem motylkowym", tzn. kartę dzielono na dwie płaszczyzny zapełnione rządkami znaków, a pomiędzy tymi płaszczyznami pozostawiano w środku wąskie pole, na którym był wypisany tytuł książki, numer stronicy, a często i rozdziału. Wzdłuż tego pola składano kartę na pół (przypominało to skrzydła motyla, stąd nazwa), drukiem na zewnątrz
i z pewnej ilości takich kart układano książkę. W późniejszym okresie zaczęto poszczególne karty zszywać w zeszyty, łącząc ich brzegi, a na złamanym kancie można było odczytać tytuł książki i numer strony. Każdy zeszyt, czyli 'pen', otoczony był okładką z papieru nieco grubszego niż zwykła stronica i tego samego formatu. Jeżeli dzieło składało się z wielu zeszytów, zamykało się je dwiema deseczkami związanymi tasiemkami lub rzemykami. Istniał również zwyczaj przechowywania zeszytów w futerałach (zwanych t'ao) z drewna lub tektury pokrytej płótnem, które były dokładnie dopasowane do formatu i ilości zeszytów tworzących książkę. Chińczycy nie używali żadnych znaków interpunkcyjnych, nie stosowali również spacji między znakami dla oddzielenia od siebie poszczególnych słów, fraz czy nawet zdań (znaki przestankowe wprowadzono do K.ch. dopiero pod koniec XIX w. pod wpływem druków europejskich). W XIV w. druk ksylograficzny (*Książki ksylograficzne) został zastąpiony ruchomą czcionką drewnianą, a dopiero później zastosowano czcionki ze stopów różnych metali. Chińska Republika Ludowa wprowadziła maszynową produkcję papieru i europejską formę książki, z pismem biegnącym poziomo od lewej do prawej, choć przy przedrukach starych dzieł stosuje się jeszcze tradycyjne oprawy w peny i t'ao.
Zob. też CHIŃSKA. REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO
1949, Iluminatorstwo. I. chińskie, Pismo chińskie.
KSIĄŻKA DLA DZIECI I MŁODZIEŻY wyróżnia się zespołem cech, zdeterminowanych naturą młodocianego czytelnika. Literatura dziecięca i młodzieżowa jest zazwyczaj dostosowana do wymagań aktualnej pedagogiki. Historia tej literatury datuje się od wystąpienia F. Fene-lona, twórcy pierwszego dzieła dla młodzieży pt. Aventures de Telemaąue, fils d'Ulysse (1697). Poi. literaturę dla dzieci i młodzieży stworzyła Klementyna z Tańskich Hoffma-nowa (1798-1845), pisarka świadomie walcząca o unarodowienie tego gatunku i o nowy program wychowania.(Pa-tniątka po dobrej matce 1819, Wiązanie Helenki 1823 i in.). Wydawała także pierwszy poi. periodyk dla młodzieży "Rozrywki dla Dzieci" (1824-1828). Twórcą pierwszych wierszy dla dzieci był Stanisław Jachowicz (1796-1875), pedagog wyróżniający się znajomością dziecka {Bajki i powieści 1824; Pamiątka dla Eryczka 1846-1852 i in.). Wpływ obu tych autorów na twórczość dla dzieci i młodzieży trwał przez cały XIX w. W okresie pozytywizmu i na początku XX w. powstawały różne formy powieści: obyczajowej, historycznej, podróżniczo-przygodowej, naukowo-fanta-stycznej. Najwybitniejsi autorzy tego okresu: Adolf Dyga-siński (1839-1902), Teresa Jadwiga Papi (T. Gałęzowska, 1844-1906), Zofia Bukowiecka (1844-1920), Zofia Urba-nowska (1849-1939), Walery Przyborowski (1845-1913) i in. Pod wpływem autorów Zachodu znanych u nas w ory-
1261
1262
KSIĄŻKA DLA NIEWIDOMYCH
ginale (J. Verne) czy w adaptacjach (Cervantes, Swift, Defoe *Robinzonady) rozwinął się nowy typ powieści przygodowej i fantastycznej reprezentowanej w Polsce m. in. przez Władysława Umińskiego (1865-1953). Pozytywistyczna powieść prograjnowo-wychowawcza o tendencyjnym ujęciu stanowiła w literaturze model utrwalony przez długie lata. Znamienne dla przełomu wieku zainteresowania fantastyką powodują rozkwit baśni, których twórcami byli wybitni pisarze: A. Dygasiński, Wacław Siero-szewski (1858-1945), Artur Oppman (Or-Ot, 1867-1931). Nowy okres w literaturze dziecięcej, zwłaszcza w dziedzinie poezji, dotąd wyłącznie dydaktyczno-rnoralizator-skiej, rozpoczęła twórczość Marii Konopnickiej (1842-1910). Podobnego przełomu w zakresie powieści dokonał nieco później utwór Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy
J. Brzechwa: Kaczka-dziwaczka, ilustr. H. Tomaszewski
(1912), tworząc wzór powieści młodzieżowej. Odzyskanie niepodległości wprowadziło nowe problemy i stworzyło nowe możliwości rozwoju literatury, podjęte przez grupę pisarzy skupiających się zwłaszcza wokół czasop. wydawanych przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. Literatura dla dzieci w Polsce Ludowej rozwija się wszechstronnie. Najżywsze jej zainteresowania skupiają się wokół treści problemowych wynikających ze współczesnego życia, cechują ją próby nowatorskich rozwiązań artystycznych oraz świetne i pomysłowe ilustra-torstwo. Publikowaniem książek dla dzieci i młodzieży zajmują się instytucje wyd. *Instytut Wydawniczy "Nasza Księgarnia", *Państwowe Wydawnictwo "Iskry" oraz *Biuro Wydawnicze "Ruch".
S. Karpowicz, A. Szycówna: Nasza literatura dla młodzieży. 1904. - A.P. Babuszkina: Istorija russkoj dietskoj litieratury. 1948. C. Meigs i in.: A critical history of children's literaturę. 1953. B. Hiirlimann: Europaische Kinderbiichcr in drei Jahr-hunderten. 1959. K. Kuliczkowska: Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1864-1914. Zarys rozwoju. Materiały. 1959.
Darton F. J. Harvey: Chiliren's books in England. Fwe ceiiturics of social life. 1960. I. Kaniowska-Lewańska: Literatura dla dzieci i młodzieży od początków do roku 1864. Zarys rozwoju. Materiały. 1960. A. Lugli: Storia delia litteratura per 1'infanzia. 1960. V. Stejskal: Modemi leska literatura pro deti. 1962. W. Krzemińska: Literatura dla dzieci i młodzieży. Zarys dziejów. 1963.
KSIĄŻKA DLA NIEWIDOMYCH posiada dwie postacie. Książki brajlowskie wydawane są w niewielkich nakładach (500-1500 razy mniejszych niż nakłady książek dla widzących). W Polsce wydaje się ok. 150 tytułów rocznie, nie licząc czasop. W innych krajach, gdzie nakłady są jeszcze niższe, istnieją instytucje kopistów często społecznych, którzy przepisują po jednym egzemplarzu książki w druku niedostępnej. We Francji np. drukuje się rocznie 30 tytułów, a przeszło 1000 przepisuje się. K.d.n. przeznaczone są głównie dla bibliotek i szkół dla niewidomych już z tej choćby przyczyny, że każda z nich zajmuje średnio 65-krotnie więcej miejsca niż przeciętna książka dla Świdzących. K.te muszą być bowiem drukowane na bardzo grubym papierze, na którym występują wyraźnie wypukłości znaków literowych tak duże, że łatwo czytelne dotykiem. Dla przykładu: Faraon B. Prusa Uczy jako K.d.n. 16 tomów formatu 25,5 X 33 X 6,5 cm, zadrukowanych dwustronnie. Bez skrótów, czyli integrałem, K.d.n. drukuje się w Anglii, Stanach Zjednoczonych A. P., NRD i NRF, i we Francji tylko dla dzieci. W Polsce natomiast system skrótów opracowany został w 1933, ale nie jest w powszechnym użyciu.
Książki mówione, tj. płyty gramofonowe albo taśmy magnetofonowe, na których są nagrane utwory literackie itp., interesują przeważnie tę część niewidomych, która nie korzysta z pisma dotykowego. Nie jest to zbytnio polecana forma książki dla młodzieży, ponieważ nie sprzyja nauce czytania ortograficznego. Ułatwieniu, jakim jest K. mówiona, oprze się brajl jedynie pod warunkiem,
Książka dla niewidomych
1263
1264
KSIĄŻKA KSYLOGRAFICZNA
że np. nagra się książki w postaci ortograficznej, które każdy niewidomy własnym aparatem przepisze pismem brajlowskim. Biblioteka Centralna Polskiego Związku Niewidomych w Warszawie posiada duży zbiór K. mówionych.
Zob. też Braille Ludwik, Druk dla niewidomych (brajlowski), Pismo dla niewidomych (brajl).
"KSIĄŻKA I WIEDZA" zob. SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA "KSIĄŻKA I WIEDZA".
KSIĄŻKA KARAIMSKA powstawała wszędzie, gdzie osiedlały się grupy Karaimów, ludu pochodzenia płd.-tureckiego, wyznającego mozaizm. Aż do poł. XIX w. była głównie rękopiśmienna. Rpsy sporządzali kopiści początkowo na pergaminie, później na papierze. Rpsy nie były iluminowane, ale często zdobiły je inicjały
0 roślinnych i geometrycznych wzorach. Zakończenie tekstu zapisywano na sposób orientalny w formie trójkąta podstawą do góry. Używano alfabetu hebr., arab., ros., poi. i lit. Pierwszy druk karaimski pochodzi z 1528; był to modlitewnik wyd. w Wenecji. W pierwszej poł.
XVIII w. powstała na Półwyspie Krymskim, w miejscowości Dżuft-Kale, drukarnia karaimska. Tłoczono tam przeważnie modlitewniki i rozprawy religijne. Jednym z pierwszych druków o tematyce świeckiej był zbiór poezji, wyd. w Kijowie w 1904, w alfabecie ros., poety karaimskiego pochodzącego z Trok k. Wilna, Szymona Kobockiego. Pierwsze czasop. "Karaimskaja Żizń" ukazywało się w Moskwie w 1. 1911-1912, na jego łamach pisywali również autorzy w j. karaimskim i ros., pochodzący z terenów pol.-litewskich. W Polsce, dokąd Karaimi przybyli w końcu XIV w. jako osadnicy z Krymu, przed drugą wojną światową wydawano czasop. w j. poi. i karaimskim "Myśl Karaimska" 1924-1939 w Wilnie (po wojnie ukazały się dwa zesz. wyd. we Wrocławiu 1946-1947) oraz w Łucku czasop. w j. karaimskim "Karaj Awazy" ("Głos Karaima") 1931-1938 oraz kilkanaście drobnych utworów w j. karaimskim i poi. Najstarsze zbiory rpsów
1 druków zwartych powstawały przy kienesach (świątyniach) w poszczególnych skupiskach (dżymat) karaimskich, m. in. na Krymie i ziemiach pol.-lit. Do najstarszych należą też księgozbiory przy zarządach duchownych na Krymie (pocz. XIX w.) i Litwie (poł. XIX w.). W drugiej poł.
XIX w. zbiory rpsów i druków zwartych zgromadzone przez urodzonego w Łucku archeologa i badacza epigrafiki karaimskiej Abrahama Firkowicza (1785-1874) zostały zakupione przez Cesarską Bibliotekę Publiczną w Petersburgu (obecnie *Bibliotieka Gosud. Publicznaja im. M.J. Sałtykpwa-Szczedrina). Zbiory te, liczące ponad tysiąc wol., znane obecnie jako kolekcje Firkowicza I i II, stanowią najcenniejszą w świecie kolekcję, zwłaszcza dla
badań nad historią Karaimów i Krymu. Najbardziej zasobny księgozbiór powstał w Eupatorii na Krymie jako Karaimska Biblioteka Narodowa (Karaj Bitikligi), zał. w 1916 staraniem ówczesnego przywódcy karaimskiego (hachana) Hadżi Seraja Szapszała (1873-1961). Zbiory tej Biblioteki powstały z księgozbioru zarządu duchownego na Krymie (zniszczonego częściowo w czasie wojny krym-skiej) oraz z prywatnych kolekcji uczonych, działaczy i bibliofilów karaimskich. Do nich zaliczyć należy oprócz zbiorów H.S. Szapszała księgozbiór uczonego karaimskiego, potomka emigranta spod Lwowa S. Kukizowa (około 600 rpsów i starodruków), księgozbiór A. Miczri (kilka tys. wol.) oraz 340 wol. starodruków i kilkadziesiąt rpsów ze zbiorów uczonego karaimskiego Aben-Jaszara, syna emigranta z Łucka i in. W 1. 20-tych zbiory Biblioteki w Eupatorii liczyły około 5000 druków i ok. 1000 rpsów. W 1. 1930-1931 księgozbiór Biblioteki przejęty został częściowo przez Muzeum Azjatyckie (obecnie Instytut Narodów Azji Akademii Nauk ZSRR) w Leningradzie. Kierownikami Biblioteki byli kolejno Karaimi pochodzący z terenów pol.-ht.: M. Firkowicz, Szymon Eljaszewicz i Borys Eljaszewicz. W okresie międzywojennym istniały zbiory biblioteczne w poszczególnych skupiskach karaimskich: Trokach, Wilnie, Łucku, Haliczu, Poniewieżu. W Trokach bibl. Karaimskiego Zarządu Duchownego i bibl. Koła Młodzieży Karaimskiej "Bir-Baw". W Wilnie bibl. Sekcji Kulturalno-Oświatowej Wileńskiego Stowarzyszenia Karaimów oraz bibl. H.S. Szapszała, później Karaimskiego Muzeum Historyczno-Etnograficznego. Zbiory' Szapszała przechowuje obecnie Centralna Biblioteka Akademii Nauk Lit. SRR w Wilnie i Biblioteka Instytutu Narodów Azji w Leningradzie. W Łucku istniał księgozbiór przy kienesie oraz księgozbiór Aleksandra Mardkowicza (Kohizowa, 1875-1944), pisarza, działacza społecznego i wydawcy karaimskiego. W Haliczu oprócz księgozbioru przy kienesie powstała w 1938 staraniem działaczki społecznej Sabiny Nowachowicz (1885-1960) niewielka biblioteczka dla dzieci, pierwsza tego rodzaju w Polsce. W Poniewieżu na Litwie założyło bibl. Koło Karaimskiej Młodzieży "Onarmach" (Odrodzenie), które wydawało też czasop. pod tym samym tytułem. Po wojnie największe księgozbiory karaimskie zachowały się w Związku Radzieckim (w Leningradzie i na Litwie).
A. Dubiński: Z dziejów badań nad językiem i literaturą karaimska. "Prz. Orient." 1960 nr 2. A. Zajączkowski: Karaims in Poland. 1961. Rankrasćiu rinkiniai. Oprać. V. Abramavićius. 1963.
KSIĄŻKA KSYLOGRAFICZNA (blokowa), w której zarówno obrazy, jak i tekst objaśniający odbite zostały z jednego klocka drzeworytowego. Rozwinęła się z rycin drzeworytowych opatrzonych *legendą i stanowi stadium
1265
1266
KSIĄŻKA KUCHARSKA
Karta z książki ksylograficznej kolorowanej o Antychryście (w. XV)
przejściowe między rpsem iluminowanym a książką ilustrowaną, drukowaną ruchomymi czcionkami. Zachowało się ok. 30 wydań K.k. stanowiących dziś drogocenne *cimelia. W najwcześniejszych wydaniach spotyka się jeszcze tekst pisany ręcznie (chiroksylograficzny lub ksylo-chirograficzny). K.k. była jednostronnie zadrukowana, odbijana ręcznie (au frotton), często też zadrukowane karty sklejano. Nie można ustalić pochodzenia K.k., ponieważ technika ksylografu była różna w krajach zachodnioeuropejskich, większość jednak wykazuje cechy sztuki flamandzkiej XV w. i można przyjąć, że powstała w Niderlandach południowych w pracowniach *braci wspólnego życia w okresie od pocz. XV w. do 1480. Stamtąd K.k. rozprzestrzeniły się w wielu wydaniach, przeznaczone głównie dla niższego kleru (pauperes praedicatores), jak podaje wstęp do *Speculutn humanae sahationis, i stały się.
popularne. Są to dzieła anonimowe i trudno ustalić ich wydania. Najbardziej rozpowszechnione były *Apoka-lipsy, *Ars moriendi, *Biblia pauperum, *Exercitium super pater noster, Speculum humanae salvationis, *Can-ticum canticorum, Pasja, *Defensorium inviolatae virgini-tatis Beatae Mariae, Symbolum apostolorum i Antichrist, *Ars memorandi, Oracula Sibyllarum, Salve Regina, Historia Sanctae Crucis oraz treści świeckiej: Mirabilia Urbis Romae (przewodniki po Rzymie), bajka o chorym lwie, calendarium i siedem planet.
A. Blum: Les Primitifs de la gravure sur bois. 1956.
KSIĄŻKA KUCHARSKA zob. KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA.
KSIĄŻKA LUDOWA, przeznaczona dla najszerszych kręgów czytelniczych, wydawana w j. narodowym, ukazywała się równolegle z piśmiennictwem dla elitarnych odbiorców. W Polsce zjawisko to obserwujemy w XVI-XVT[I w., gdy pojawiały się edycje *kalendarzy, *senni-ków, wróżb i przepowiedni, a także popularne *modli-tewniki, pieśni (bądź jako druki ulotne, bądź w postaci ^kancjonałów, *śpiewników, kantyczek) i powieści. Wraz ze wzrostem czytelnictwa w XIX w., zwłaszcza w jego drugiej poł., nastąpił rozkwit tego piśmiennictwa. Była to tzw. literatura straganowa, sprzedawana w kramach, na odpustach i jarmarkach, kolportowana przez domokrążców. Książki dla ludu wydawali: J. Chociszew-ski w Poznaniu, Feitzingerowie w Cieszynie, Franciszek Foltyn w Wadowicach, W. *Fiałek w Chełmnie, T. *Hene-czek w Piekarach, Z. *Jeleń w Tarnowie, Nowacki i W. *Pisz w Bochni i in. Repertuar wydawniczy ulegał w ciągu wieków zmianom, przybywały nowe teksty, przeważnie tłumaczone z j. obcych, pozycje dawniejsze zmieniano, przerabiano, kompilowano. Schyłek XVIII w. stanowi granicę przedruków dawniejszej literatury, co najwyraźniej widać na przykładzie powieści. Historia o Aleksandrze Wielkim, wyd. po raz pierwszy w Krakowie 1551, miała w w. XVII i XVIII osiem dalszych edycji, potem znikła z repertuaru popularnego. Magielona, wyd. między 1565 a 1587, w w. XVTI-XVin doczekała się 12 dalszych wydań, w w. XIX przełożona powtórnie miała co najmniej sześć wydań, podobnie Gryzelda (1 wyd. z poł. w. XVI, w w. XIX nowy przekład), Meluzyna i Fortunat. Poncjan, który od 1540 do końca w. XVIII wydawany był co najmniej siedem razy, w staropol. przekładzie Jana z Koszyczek ukazał się jeszcze w 1804, po czym przyszły nowe tłum., wyd. przez cały w. XIX w Warszawie, Wilnie, Chełmnie, Poznaniu, a nawet w Chicago. Natomiast nie przyjęły się Gęsta Romanorum, jako Historie rzymskie wyd. po raz pierwszy w 1543 i wznawiane do końca w. XVIII przynajmniej 10 razy, oraz Marchołt (co najmniej
1267
1268
KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA
|
npISTORYAf
PIĘKNA,'y UCIESZNA $*
; PGNCYAN1E i!
^0
/|cESAkZU RZYMSKIM,^ ja iako Syna fwego itdynego j^f H nVHK T 17 T*1 V A XT A ^'
DYOKLECYANA,
dal w Naukę y ku wychowaniu S i E D M I MLDRC O M.
5T*
A Kcwra w fobie wiele Przykładów S.:^ y Powisści
Z A M Y K A,
RaŁedmu Czfowirkwi
potrze BTrar]!
Dla zachowarra cit. kaWego Ciy'- :|S|: tdniks, Fiw leÓru. Ś |.| Słowy pclirrownrsyizcini, żJŁ
PRZEDRUKOWANA.!!
'Ś"*
ii. t
Karta tytułowa Historii o Poncjanie (1761)
sześć wyd. z w. XVI od 1521). Karierę zrobił Sowiźrzał, powtarzany aż do drugiej wojny światowej w różnych przekładach (ok. 60 wydań). Do tego repertuaru przybyła m. in. Genowefa (1779, w XIX w. dwa nowe przekłady, ok. 30 wydań), Historia o cudownej odmianie ksieżny i szewcowej (dwa wyd. z w. XVIII, wiele przedruków dalszych), powieści ze zbioru 1001 nocy i in. Wiek XIX dorzucił do tego mnóstwo nowych pozycji, przeważnie przekłady, ale także rodzime, jak Pan Twardowski czy Ondraszek A. Boruckiego. Ta literatura sowiźrzalska, niesłusznie nazywana też mieszczańską, związana z Małopolską, w częstych przedrukach wydawana przez oficyny krakowskie, zachowała się w unikatowych egzemplarzach. Podstawową jej bibliogr. sporządził K. *Badecki {Literatura mieszczańska w Polsce XVII w., 1925), który następnie wydał zestawy tekstów, a więc utwory dramatyczne [Polska komedia rybałtowska, 1931), pieśniowe (Polska liryka mieszczańska,
1936) i fraszkowo-satyryczne {Polska fraszka mieszczańska, 1948, Polska satyra mieszczańska, 1950).
A. Johannsen: The House of Beadle and Adams. 1950. J. Krzyżanowski: Romans poi. w. XVI. 1962. J. Rudnicka: Bibliogr. powieki poi. 1601-1800.1964.
KSIĄŻKA MÓWIONA, teksty literackie i popularnonaukowe, nagrywane na taśmy magnetofonowe i płyty patefonowe, stosowane w nauczaniu i rozpowszechnianiu czytelnictwa, zwłaszcza ociemniałych.
Zob. też Książka dla niewidomych.
KSIĄŻKA NAGRANA zob. KSIĄŻKA MÓWIONA.
KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA, encyklopedyczny lub systematyczny wykład pewnej dziedziny wiedzy będącej przedmiotem poznania, zazwyczaj dla celów praktycznych. K.n.d. była odzwierciedleniem stanu, zakresu i rozumienia istoty i charakteru nauki, wywodzących się ze starożytności. Stąd podział na naukę o przyrodzie (np. astronomia), o człowieku (np. medycyna),
0 działaniu, czyli historii, oraz o podstawie wszelkiego poznania i nauk, czyli o filozofii. K.n.d. przeszła zasadniczo dwie fazy: encyklopedyczną (zbiór wiadomości z wszelkich dziedzin) oraz systematyczną (uporządkowany wykład z jednej dziedziny uważanej za autonomiczną). K.n.d. operowała trzema metodami: obserwacją, najczęściej jednak, zgodnie z ówczesnym pojmowaniem istoty nauki, spekulacją i twierdzeniami dawnych autorytetów. Dopiero w. XVII i XVIII dały pierwszeństwo, a potem wyłączność obserwacji i eksperymentowi.
Alchemia, przyniesiona na Zachód przez Arabów, jako wyjściowe stadium chemii absorbowała przyrodników aż do czasów nowożytnych. Problemy alchemii znajdują się w dziełach Avicenny, Alberta Wielkiego, Rogera Bacona, Arnolda de Villanova, a nawet R. Descartesa
1 późniejszych uczonych aż do końca XVIII w. Za twórcę alchemii średniowiecznej uchodzi Geber (DC w.) oraz Rajmund Lullus (XIII w.), autor wielu dzieł wyd. w XV i XVI w.: Ars magna (Lyon 1517), Opuscula de alchimia..., Magia naturalis, De secretis naturae... (Nurnberg 1546). W XVI i XVII w. alchemię stosowano w lecznictwie, powstała tzw. jatrochemia, która najpełniej wyraziła się w dziełach zwolennika, a zarazem krytyka alchemii Para-celsa (Theophrastus Paracelsus Bombastus von Hohen-heim, 1495-1541): Archidoxa de secretis naturae (Basel 1570) i in. W Polsce gorącym zwolennikiem alchemii był Michał Sędziwój (Sendivogius), którego dzieła: De lapide phihsophorum, Novum lumen chymicorum i in. były wielokrotnie tłumaczone i wydawane w XVII i XVIII w.
W. Lampę: Zarys historii chemii w Polsce. 1948. H.E. Fierz-
1269
EWoK 42
1270
KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA
Dawid: Historia rozwoju chemii. 1958. R. Rembieliński: Historia farmacji. 1963.
Architektura. Najdawniejszym znanym nam traktatem architektonicznym, sięgającym czasów antycznych, były powstałe w okresie 27-23 p.n.e. Marka Witruwiusza Polio De architectura libri decem. Wydane zostały drukiem po raz pierwszy na podstawie odnalezionej kopii rpsu w 1486. Pierwsze ilustrowane wydanie Witruwiusza ukazało się w Wenecji w 1511, a pierwsze wyd. niem. w tłum. Waltera Ryffa wyszło w Norymberdze w 1548. We Francji pełne wyd. Witruwiusza pochodziło z 1547 i ozdobione było wspaniałymi drzew. J. *Goujona. W średniowieczu zagadnienia architektury sformułował m. in. V. de Honnecourt w traktacie Livre de portraiture (w XIII w.), składającym się z 33 kart ozdobionych rys. wykonanymi pędzlem. W dębie renesansu i baroku, niewątpliwie pod znacznym wpływem Witruwiusza, powstało wiele teoretycznych traktatów architektonicznych zajmujących się zagadnieniami po raz pierwszy przez niego postawionymi i sformułowanymi, tj. funkcji, konstrukcji i formy w architekturze. Najwcześniej ukazały się one we Włoszech. Autorami ich byli: L.B. Alberti, De re aedifi-catoria libri decem (1485, z portretem autora i *drzewory-tami); S. Serlio, Regole generali di architettura (1531-1551), Tutte Xoperę d'architettura (1537, 1576); A. Palladio, I auarto libri dell'architettura (1570-1581) i wielu innych. We Francji traktaty architektoniczne powstawały od poł. XVI w., w Niemczech również dopiero w drugiej poł. XVI w. zaczęły się ukazywać traktaty będące przeważnie transpozycją Witruwiusza. Dzieła ukazujące się w XVI i XVII w. były ozdobione licznymi drzew., *miedziory-tami, akwafortami. Wielu z ich autorów, zwłaszcza wcześniejszych, stawiało architekturę w rzędzie nie tylko sztuk pięknych, ale i nauk ścisłych, natomiast bardziej praktyczne, uwspółcześnione problemy architektury podawały traktaty późniejsze, jak np. we Włoszech C. Gua-rini, Architettura civile (1737), F. Milizia, Principi di architettura cwile (1785). We Francji były znane: J.F. Blondela Cours architecture (1771-1777), a później E. Viollet le Duca Entretiens sur Tarchitecture (1863-1872). W Anglii w XIX w. ukazały się: G.G. Scott, Remarks on secular and dome-stic architecture (1848) i J. Ruskin, Seven lamps oj architecture (1848). W Niemczech z tego okresu najbardziej znane były dwa traktaty: G. Sempera Der Stil in den technischen und architektonischen Kunsten (1863) i H. Muthesiusa Stilar-chitektur und Baukunst (1902). Tematyka architektonicz-no-budowlana w polskiej literaturze występowała początkowo jako część składowa szerzej pojętych zagadnień gospodarskich. Najstarszym takim traktatem było tłumaczenie ilustrowanych Ksiąg o gospodarstwie i opatrzeniu rozmnożenia rozlicznych pożytków, każdemu stanowi potrzebnych Piotra Crescentyna. Oryginalne już poi. traktaty zajmujące się m.
in. i architekturą stanowiły Anzelma Gostomskiego Gospodarstwo (1588) i Jakuba Haura Ziemiańska generalna oekono-mika (1675). Pierwszym polskim dziełem poświęconym wyłącznie problematyce architektury była Krótka nauka budowania dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego (1659), której autorstwo przypisuje się Ł. *Opaliń-skiemu (1612-1662). W 1678 ukazała się w j. łac. bogato ozdobiona miedzior. Bartłomieja Nałęcz-Wąsowskiego Callitectonicorum seu de pulchro architecturae sacrae et civilis compendio cellestorum liber unicus. Typowym podręcznikiem tłumaczonym z łac. szkolnych wykładów Faustyna Gro-dzickiego był traktat napisany przez Kajetana Zdańskiego pt. Elementy architektury domowej (1749) z licznymi miedzior. W okresie Oświecenia ukazywały się traktaty szczególnie poświęcone budownictwu wiejskiemu, jak np. Piotra Świtkowskiego Budownictwo wiejskie (1782) czy Piotra Aignera Budownictwo wiejskie, z cegły glinosuszonej, z plantami chałup wiejskich stosownie do gospodarstwa narodowego (1791), oba ozdobione miedzior. Podstawowym dziełem obejmującym całokształt ówczesnej wiedzy architektonicznej, a pisanym na zamówienie Komisji Edukacyjnej była Sebastiana Sierakowskiego bogato ilustrowana Architektura obejmująca wszelkie gatunki murowania i budowania (1812). Z późniejszych traktatów, ilustrowanych litografiami, jako cenne wymienić należy Karola Podczaszyń-skiego Początki architektury dla użytku młodzi akademickiej z 1828 oraz Feliksa Radwańskiego wielotomową Naukę budownictwa dla młodzieży Instytutów technicznych i dla oddających g zawodowi budownictwa (1844).
Astronomia starożytna z panującą w niej teorią geo-centryczną budowy świata była przedmiotem wykładu Klaudiusza *Ptolemeusza w dziele tzw. Almagest, które wielokrotnie wydawane i komentowane stanowiło kanon astronomii średniowiecznej do poł. XVI w. Dopiero Mikołaj Kopernik swoim De revolutionibus orbium coelestium (Niirnberg 1543 i Basel 1556), podającym nową heliocen-tryczną teorię świata, spowodował ukazywanie się licznych dzieł komentatorów i następców: Tychona de Brahe (Astro-nomiae instauratae mechanica 1598, De mundi aetherei recen-tionibus phaenomenis, Uraniborg 1588), Johannesa Keplera (Astronomia nova seu physica coelestis, Praha 1609, Harmonices mundi 1619 i in.), Galileusza (Istoria e dimonstrazioni intorno alle macchine solari, Roma 1613), wreszcie Herschla i Lap-lace'a, badaczy mechaniki nieba i układu planet. Tradycja atronomii w Polsce od Vitelona (Perspectiua 1273, druk. w 1572 w Bazylei) wyrażała się w pracach Jana z Głogowa, Michała z Wrocławia i in. aż do rewolucyjnego dzieła Kopernika. W XVII w. J. *Hevelius z Gdańska wydał Cometographia (1668), De motu Lunae (1654), Machina coelestis (1673-1679), Firmamentum Sobiescianum sive Urano-graphia (1690) i in. Liczne druki astronomiczne posiadały ilustracje drzeworytnicze, np. Jana ze Stobnicy In-
1271
1272
KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA
łroductio in Ptholomei Cosmographiam (F. Ungler 1512, M. Wietor 1519) oraz Michała z Wrocławia Intro-ducłoriutn astronomiae (cztery wyd. od 1506 do 1517). Były to podręczniki do nauki astronomii i złączonej z nią w XVI w. astrologii w Akademii Krakowskiej. Nasilenie wydań astronomicznych traktatów przypadło na początek stulecia, później, razem z podupadaniem nauki astronomii w Akademii, wydawnictwa tego rodzaju stały się rzadsze. Najczęstszym tematem ilustracji tyły geocentryczne kosmosy w kształcie koncentrycznych sfer gwiazd i planet z ziemią i czterema elementami w środku, drzeworyty sfer armilarnych, kwadrantów i małe globusy nieba. Nie posiadamy z tego czasu żadnej krakowskiej ilustr. graficznej kosmosu heliocentrycznego Kopernika. Traktaty astrologiczne zamieszczają także ilustr. tzw. aspektów, ukazujących wzajemne usytuowanie ciał niebieskich. Zadaniem tych ilustr. było objaśnianie teorii naukowej, stąd autorzy ich nie dbali o stronę dekoracyjną. Jedynie w kilku wypadkach ilustr. astronomiczne mieszczą elementy figuralne, jak wizerunki uczonych oraz Boga i aniołów lub ornamentację roślinną.
J. Gadomski: Zarys historii astronomii poi. 1948. E. Rybka: Wkład astronomów poi. do nauki światowej. 1953. E. Kofler: Z dziejów matematyki. 1962. E. Chojecka: Krakowska grafika kalendarzowa i astronomiczna XVI w. W: Studia Renesansowe. T. 3. 1963. E. Rybka: Four hundred years of the Copemican heritage. 1964.
Chemia stała się odrębną dyscypliną naukową od wystąpienia Roberta Boyle'a, który w słynnym dziele The sceptkal chymist (London 1661) odrzucił teorię elementów Arystotelesa i zdefiniował pojęcie pierwiastka chemicznego. W XVII i XVIII w. mnożyły się prace specjalistyczne, jak G.E. Stahla, M.W. Łomonosowa (teoria procesów spalania), M. Cavendisha, J. Pristleya (właściwości gazów), i in. Nicolas Lemery stworzył koncepcję chemii organicznej w Cours de chimie (Paris 1675). Nową epokę w rozwoju chemii zapoczątkował na przeł. XVIII i XIX w. Antoine Lavoisier swoją nowoczesną teorią utleniania i prawem zachowania masy w reakcjach chemicznych. Dzieła jego: Reflexions sur le philogistiaue (1783), Traki elementaire de chimie (1789) i Memoires de physique et de chimie (1805), stanowią punkt zwrotny w historii chemii.
H.E. Fierz-Dawid: Historia rozwoju chemii. 1958. E. Kwiatkowski: Dzieje chemii i przemysłu chem. 1962.
Chiromancja, czyli przepowiadanie przyszłości z ręki, była tematem licznych traktatów, spośród których na uwagę zasługuje Die Kunst Ciromantia Jana Hartlieba z 1. 70-tych XV w., będąca drukiem ksylograficznym (*Książka ksylograficzna). Rozprawy z zakresu chiromancji wychodziły w XVI w. także w Krakowie, np. Jana Głogowczyka Recollectio chiromantiae (b.r.) czy Szymona z Łowicza Enchiridion chiromantiae (F. Ungler 1532). Liczne wydania w j. poi. zostały zaczytane i należą dziś
do wielkich rzadkości (m. in. tłoczył je S. *Sternacki w Ra-kowie).
J. Hartlieb: Die Kunst Ciromantia. Wyd. faksimilowe przez E. Weila. 1923.
Górnictwo i hutnictwo XVI w. było przedmiotem książek Georgiusa Agricoli: De ortu et causis subterraneo-rum... De natura fossilium..., De veteribus et novis metallis... (1546). Podstawowe jego prace Bergmannus swe de re metal-lica (Basel 1530) i De re mtiallica (wyd. Froben w Bazylei 1556), jak również Łazarza Erckera Beschreibung aller ftir-nemsten mineialischen Ertzt-und Berckwercksarten (Praha 1573) mają drzeworytowe ilustr. technicznych urządzeń kopalni i huty. Opisy hut metali w XVI w. podaje V. Biringuccio De la pirotechnia (Venezia 1540); jest to podręcznik odlewnictwa i technologii metali. W Polsce górnictwo i hutnictwo opisywał Krzysztof Winter w Fahrilium Silesiae officinarum jodinarumaue descriptio (Wrocław 1582), wierszowany opis rzemiosła hutniczego zostawił Walenty Roź-dzieński: Officina ferraria abo huta i warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego (Kraków 1612). Literacki opis i wiersze poetyckie poświęcili salinom wielickim J. Vadia-nus: De Sarmatia... et de salis fodinis Sarmaticis commenta-riolus (wyd. w Bazylei 1522 w dziele Pomponiusza Meli i później kilkakrotnie przedrukowywane) oraz Adam Schroter: Salinarum Velicensium iucunda et vera descriptio (Kraków 1553 i 1564).
Studia z Dziejów Górnictwa i Hutnictwa. Red. J. Pazdur. T. 1-6. 1957-1963. T. Nowak: Cztery wieki polskiej książki technicznej 1450-1850. 1961. T. Dziekoński: Metalurgia miedzi, ołowiu i srebra w Europie środkowej od XV do końca XVIII w. 1963. M. Radwan: Rudy, kuźnice i huty żelazne w Polsce. 1963. K. Maślankiewicz: Z dziejów górnictwa solnego w Polsce. 1965.
Kosmografia (z gr. kosmos = świat, grapho = piszę), średniowieczne określenie opisowej geografii, meteorologii i astronomii. Termin ten występuje pierwszy raz wpismach Ojca Kościoła Klemensa z Aleksandrii (w Ew.). W węższym znaczeniu określenie to stosuje się do dzieł geograficznych ogłaszanych w w. XV i XVI. Wykład systemu świata Ptolemeusza zawarty w dziełach Alma-gest i Geografia objaśniało i rozwijało wielu uczonych. Za poprzednika wielkich kosmografii może uchodzić Kronika świata Hartmanna Schedla (1493, wyd. łac. i niem.), zawierająca także mapy oraz opisy i widoki miast, w tym 30 widoków na podstawie rysunków z natury, m. in. pierwszy widok Krakowa i Wrocławia. Na pocz. XVI w. objaśniali kosmografię na Uniwersytecie Krakowskim rn. in. Jan z Głogowa i Jan Stobniczka. Powszechnie czytaną obszerną naukową kosmografią była Cosmographia oder Beschreibung aller Lander Sebastiana *Miinster.i, rektora uniwersytetu w Bazylei (1544). Ilustr. licznymi mapami z widokami miast w drzeworycie, miała wiele wydań i przeróbek w j. łac, niem., wł. i fr., ulepszanych m. in.
1273
1274
KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA
przez zwiększanie liczby widoków miast wykonanych z natury; wyd. ostatnie w 1628. Dzieło to znane i lubiane w Polsce wywarło wpływ m. in. na Kronikę wszytkiego świata Marcina Bielskiego (wyd. 1, 1551). Rozmachem przedsięwzięcia edytorskiego i poziomem artystycznym widoków przywyższyło kosmografię Miinstera dzieło Cwitates orbis terrarum (t. 1-6, każdy o nieco innym tytule, Koln 1572-1618, ponad 500 widoków miast rytowanych w miedzi przez Franza Hogenberga i Simona Novellanusa). Głównym wydawcą był Georg Braun, uczony teolog ko-loński. Wiele wzorów, nie tylko własnych, dostarczył Georg Houfhagel. Tom szósty zawiera 12 widoków miast poi., w tym dwa widoki Krakowa. Płyty miedziorytnicze do Cwitates służyły za podstawę kilku podobnym wydawnictwom (m. in. edycjom Janssona, Fryderyka de Wita, P. van den Aa z 1729). Ogromnym przedsięwzięciem w typie kosmografii była Topografia, wyd. od 1642 przez M. *Meriana st., złożona z 31 części zawierających 92 mapy i 2142 widoki miast. Topografia, której poszczególne części są poświęcone odrębnym krajom lub nawet a stom (np. Topografia Bawarii, Czech, Rjzymu), świadczy o dążeniu nowożytnej wiedzy do coraz większej dokładności w opisywaniu świata i o zanikaniu późnośredniowiecznej i renesansowej formy wydawniczej kosmografii obejmującej w jednym czy paru tomach pobieżny opis całego świata.
B. Olszewicz: Geografia poi. w okresie Odrodzenia. 1957. E.H. Bundbury: A history of ancient geography. Vol. 1-2. 1959.
Matematyka starożytna reprezentowana była przez liczne dzieła, wśród których Elementa geometriae Euklidesa (m w.), drukowane po raz pierwszy w 1482 w Wenecji u E. *Ratdolta, w tłum. łac, w oryginale gr. 1533 w Bazylei, stanowiły sumę ówczesnej wiedzy matematycznej. Zamknięciem matematyki średniowiecznej było dzieło Luca Paccioli de Borgo Summa de arithmetica, geometria, proportioni... (Venezia 1494). W XVI i XVII w. wraz z rozwojem matematyki powstały, poza popularnymi podręcznikami pt. Algorithmus, dzieła specjalistyczne. M. in. F. Viete ogłosił symbolikę literową algebry w Canon mathe-maticus (1579) i Opera mathematica (1646, wyd. w Lejdzie u Elzewirów). Geometria Descartesa (1637) stała się podstawą analizy matematycznej i pojęcia funkcji. Teoria rachunku różniczkowego i całkowego wyrażona została w pracach *Leibniza oraz Isaaka Newtona Philosophiae natu-ralis principia mathematica (London 1687) i Arithmetica uni-versalis (London 1707). W Polsce matematykę reprezentują dzieła: Vitelona (XIII w.) Perspectwa, druk. 1572 w Bazylei, Wojciecha z Brudzewa (koniec XV w.), Jana *Brożka Arithmetica integrorum (1620). Podręczniki: Algo-rytm Tomasza Kłosa (Kraków 1538), Geometria S. *Grzep-skiego (Kraków 1566), Geometra polski S. Solskiego (Kraków 1683) i in. utrwalają poi. terminologię matematycz-
ną. Powstałe na przełomie XVIII i XIX w. prace Jana Śniadeckiego Rachunku algebraicznego teoria (Kraków 1783) i jego trygonometria sferyczna były tłumaczone na języki obce.
E. Kofler: Z dziejów matematyki. 1962. J. Dianini, A. Wa- chułka: Tysiąc lat poi. myśli matematycznej. 1963.
Medycyna grecka znana jest przede wszystkim z prac Flipokratesa (IV w. p.n.e.) i jego uczniów, stanowiących tzw. Corpus Hippocraticum, oraz Dioskuridesa (I w.) De materia medica, druk. 1481 w oryg. gr. i 1549 w tłum. łac. Prace Klaudiusza Galena (H-IH w.) nadały kierunek lecznictwu do XVII w. Całokształt wschodniej i gr. medycyny przekazał Avicenna (XI w.) w Canon medicinae wielokrotnie od XV w. wydawanym i tłum. W średniowiecznym i nowożytnym piśmiennictwie przyrodniczym wiele miejsca zajmuje medycyna, bowiem uczeni z różnych dziedzin nauki byli często również lekarzami. Liczne prace poświęcone były zwalczaniu chorób zakaźnych. Medycynę eksperymentalną reprezentował Paracel-sus: Grosse Wundarzney (1536), CXV curationes experimen-taque (1582) i in. Anatomii i fizjologii poświęcone były prace Andreasa Vesaliusa De humani corporis fabrica (Basel 1543), Jana Valverde Anatomia del corpo humano (1560), Józefa (Strusieka) Strusia Sphygmicae artis... libri (Basel 1555), Wiliama Marweya Exercitatio de motu cordis (Frankfurt 1628), Fi.F. Aquapendente De visione, voce, auditu (Venezia 1600) i wielu innych. Porady lekarskie znajdowały się w *almanachach; medycynie były poświęcone herbaria *zielniki, m. in. Stefana Falimirza O ziołach i mocy ich (Kraków 1534), Hieronima Spiczyńskiego (1542 i 1556), Marcina Siennika (1586) i in.
H. Sallander: Bibliotheca Walleriana. The books illustrating the history ofmedicin... Vol. 1-2. 1955. L. Chouland: Hand-buch der Biicherkunde fiir die altere Medizin. 1956. (Przedr. z 1841). W. Szumowski: Historia medycyny. 1961.
Muzykologia, wiedza zajmująca się badaniem muzyki, datuje się od czasów starożytnych. *Traktaty o teorii i praktyce muzycznej znane są z pocz. n.e. Pierwszym wielkim teoretykiem muzyki był Anicius Manlius Boethius (ok. 475-525), którego De institutione musicae było przez blisko tysiąc lat podstawą poglądów teoretycznych. W średniowieczu pojawiły się liczniej traktaty z teorii muzyki, a dwa z nich: Johannesa de Muris Speculum musicae i Musica speculatwa, stanowiły kanon dla muzyków XV i XVI w. (Tinctoris, Glareanus, Aron). Z czasem teorią muzyki zaczęli się zajmować praktycy (Viadana, Caccini). W 1. 1614-1615 ukazała się Syntagma musicum Michaela Praetoriusa, pierwszy ^podręcznik instrumentoznawstwa. Wolfgang Caspar Printz wydał w Dreźnie w 1690 Histo-rische Beschreibung der edelen Sing- und Klingkunst, ujmując po raz pierwszy w układzie chronologicznym osiągnięcia wielkich muzyków. W drugiej poł. XVIII w. pojawiły się
1275
1276
KSIĄŻKA RĘKOPIŚMIENNA
dzieła będące podwaliną współczesnej historiografii muzycznej : Generał history oj musie Charlesa Burneya (1776-1789) i Allgemeine Geschichłe der Musik Nikolausa Forkela (1788-1801). Terminu muzykologia użył po raz pierwszy Friedrich Chrysander (1863). W 1885 zaczął wychodzić "Vierteljahrschrift fur Musikwissenschaft". Wyd. w 1.1862 -1878 Geschichte der Musik A. W. Arnbrosa oraz F.J. Fetisa Histoire ginirale de la tnusiąue (1869-1876) stanowiły następny krok naprzód w dziedzinie współczesnej historii muzyki. W Polsce pierwszą rozprawą o muzyce była Muska Szydłowity z XV w. Prace na tematy muzyczne pisali Sz. *Starowolski i Wacław Sierakowski. W XIX w. dzieła z teorii muzyki ogłaszał Wojciech Sowiński (autor Słownika muzyków polskich), Józef Surzyński (wydawca poi. muzyki polifonicznej), a w pocz. XX w. ukazało się pierwsze naukowe czasop. "Kwartalnik Muzyczny" (1911-1914).
Z. Jachimecki: Muzykologia i piśmiennictwo muzyczne w Polsce. 1948. Z. Lissa: Muzykologia poi. na przełomie. 1952. < J. Chailley: Prćcis de muskologie. 1958. F.L. Harrison, M. Hood, CV. Palisca: Musicology. 1963.
Numizmatyka, nauka o dawnej monecie, czyli pieniądzu kruszcowym, badanym wszechstronnie jako miernik wartości, środek wymiany, pomnik pisany i dzieło sztuki zrodziła się z zainteresowań monetą starożytną. Do autorów średniowiecznych zajmujących się numizmatyką należy Nicolaus Oresmius (Traite' de la premierę invention des monnoies, ok. 1373, wyd. 1 L. Wołowskie-go, Paryż 1864). Żywy rozwój numizmatyki od końca XVIII w. dokumentują dzieła Eckhela Doctrina num-morum veterum (od 1790) i J.v. Madera Kritische Beitrage zur Miinzkunde des Mittelalters (Praha 1803-1809). Pierwszą syntezę numizmatyki średniowiecznej ogłosił J. *Lelewel w Numismatique du moyen age (Bruxelles 1835,1.1-3,1835 i atlas). Do cennych podręczników naukowych XIX w. należą A. Engela, E. Serrure'a Traiti de numis-matiaue du moyen age (t. 1-3, Paris 1891-1895) oraz tychże autorów Traite de numismatique modernę et contemporairie (t. 1-2, Paris 1897-1899). W Polsce pierwszymi autorami rozpraw o monecie byli: Mikołaj Kopernik, Motietae cudendae ratio (1526; 1 wyd. Bentkowskiego 1816) oraz J.L. *Decjusz, De monetę cussione ratio (1526). O poi. i pruskich monetach pisał D. *Braun, Ausfiihrlich historischet Bericht von polnisch u. preussischen Munzwesen (Elbląg 1722). Wśród nowszych prac cenne są K. Stronczyńskiego Dawne monety polskie dynastii Piastów i Jagiellonów (t. 1-3, Piotrków 1883-1885); E. Hutten-Czapskiego Catałogue de ła collection des midailłes et monnaies połonaises (t. 1-5, Paris-Kraków 1871-1913). M. Gumowski ogłosił Podręcznik numizmatyki polskiej (Kraków 1914) oraz Corpus num-morum Poloniae. Monety X i XI w. (Kraków 1939).
Zob. tab. 22.
KSIĄŻKA O HERBACIE, KSIĄŻKA O KAWIE, KSIĄŻKA O TYTONIU zob. KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA.
KSIĄŻKA OBRAZKOWA, *książka składająca się z barwnych zwykle obrazków, niekiedy opatrzonych krótkim, czytelnym i zrozumiałym tekstem. Drukowana przeważnie na mocnym papierze i w dużym formacie, przeznaczona dla dzieci, analfabetów lub osób słabo czytających, czasem jako rozrywka dla ogółu czytelników (np. *komiks).
KSIĄŻKA RĘKOPIŚMIENNA, książka, której tekst został utrwalony ręcznie, a nie sposobem mechanicznym (drukiem lub inną techniką powielania). Nie każdy rps odpowiada pojęciu K.r., nie jest nią np. dokument, list, notatka itp. Forma zewnętrzna K.r. uzależniona jest od użytego materiału pisarskiego, a także od zwyczajów panujących w danej epoce, kraju i środowisku. W zależności od tych czynników może mieć postać *tabliczki glinianej, *zwoju papirusowego czy *kodeksu pergaminowego lub papierowego. Z punktu widzenia funkcji społecznej za typowe K.r. uznać należy rpsy produkowane przed wynalezieniem i rozpowszechnieniem sztuki drukarskiej. Z chwilą zastosowania druku w zasadzie zaprzestano produkcji K.r., ograniczając jej wytwarzanie do egzemplarzy pisanych na własny, prywatny użytek, nie będących przedmiotem rozpowszechniania i handlu. Rps nowożytny utracił funkcję społeczną K., toteż problematyka K.r. odnosi się do tych epok, gdy była ona jedyną postacią K. W praktyce K.r. epoki starożytnej zajmują się specjalne dziedziny wiedzy, jak archeologia i papirologia, księgoznawcy zaś koncentrują swe zainteresowania na K.r. średniowiecznej. O ile K. drukowane produkowane są mechanicznie w dowolnej liczbie identycznych egzemplarzy, to K.r. nawet w najbardziej masowej produkcji tworzone były indywidualnie i poszczególne egzemplarze zawsze mniej lub więcej różnią się między sobą. Uchwycenie i zbadanie tych różnic, a jeszcze bardziej wykrywanie cech wspólnych, pozwalają nieraz ustalić czas powstania egzemplarza, środowisko pisarskie (*szkołę kaligraficzną) lub osobę *pisarza, warsztat iluminatorski, sposób produkcji itd. *Rękopisoznaw-stwo jako jedna z dziedzin *nauki o książce poddaje wnikliwej analizie różne elementy K.r.: materiał pisarski (*pergarnin lub *papier, gatunek, pochodzenie, *znaki wodne), *składki (ilość kart w składce, oznaczenie *kusto-szami lub *reklarnantarni), *forjnat, *pismo (typ pisma, liczba rąk pisarzy), *układ graficzny, dekoracja (graficzna lub malarska, jej przynależność stylowa), *oprawa, zapiski i znaki proweniencyjne. Treść K.r. jest domeną historyków i filologów, badacza dziejów K. interesuje tylko o tyle,
1277
1278
KSIĄŻKA RĘKOPIŚMIENNA
o ile wnosi istotne elementy do charakterystyki danego egzemplarza.
W starożytności powstanie K.r. jako wytworu kultury było dłuższym procesem, idącym równolegle do bardziej zaawansowanych etapów rozwoju *pisma, używanego początkowo przede wszystkim do potrzeb doraźnych. Spisywanie dłuższych tekstów poprzedzone było okresem tradycji ustnej, przekazującej z pokolenia na pokolenie wyuczone na pamięć teksty pieśni, legend czy całych eposów. Początki dziejów K. pisanej są mniej lub więcej uchwytne w poszczególnych krajach, a ich znajomość opiera się głównie na odkryciach archeologicznych, wyobrażeniach przekazanych przez sztukę oraz skąpych wzmiankach u starożytnych pisarzy. Pierwsze postacie K.r. były prymitywne. Używano różnych *materiałów pisarskich: liści palmowych, kory i łyka drzewnego, płótna (*libri lintei), metalu (*plumbea volumina), skóry, tabliczek woskowych, wreszcie tabliczek glinianych i *papi-rusu. W naszym kręgu cywilizacyjnym (basen Morza Śródziemnego) te dwa ostatnie materiały znalazły najczęstsze zastosowanie. Użycie tabliczek glinianych w Mezopotamii i związanych z jej kulturą krajami zachodniej Azji było uwarunkowane gliniastym gruntem tych ziem; rozprzestrzeniło się także na Krecie i w płd. Grecji i trwało jeszcze w I w. p.n.e. W pozostałych krajach świata starożytnego powszechnie przyjętą formą K.r. był zwój papirusowy, w linii prostej przodek dzisiejszej formy K. Ojczyzną papirusu był Egipt, gdzie używanie tego materiału sięga 3000 p.n.e. Przeważającą część piśmiennictwa egipskiego stanowiły utwory o treści religijnej księgi poświęcone kultowi zmarłych, znajdywane przy mumiach. Najstarszym zabytkiem tego typu jest Księga Piramid (XXV w. p.n.e.), późniejsza nieco Księga Sarkofagów (XXI-XVIII w. p.n.e.), a następnie *Księga Umarłych (od XVI w. p.n.e.). Zawierały one konwencjonalny tekst religijny z pozostawieniem wolnego miejsca na późniejsze wpisanie imienia zmarłego, co wskazuje, że niewątpliwie były masowo produkowane przez kapłanów i sprzedawane. Byłaby to jedyna znana forma handlu książką w Egipcie. Literaturę świecką reprezentowało początkowo szereg autobiograficznych inskrypcji (np. Życiorys Weni XXV w. p.n.e.), które stały się prototypem opowiadań podróżniczych {Rozbitek XIX-XVIII w. p.n.e.), fantastycznych {Dwaj bracia XIII w. p.n.e.) i historycznych [Opowiadania o cudownych zdarzeniach XVII-XVI w. p.n.e., zachowane na tzw. papirusie Westcar). Do jednych z najwcześniejszych zabytków związanych z osobami żyjącymi w okresie tzw. Starego Państwa (XXIX-XXII w. p.n.e.) należą: Nauka Kaigemuni i Nauka Ptahotepa. Dużo tekstów szkolnych przepisywanych przez uczniów zachowało się do naszych czasów; zabytki te wchodzą przede wszystkim w skład literatury epistolograficznej. Najstarsze zwoje
pisane są *pismem egipskim hieratycznym, dopiero później wprowadzono uproszczone pismo demotyczne. Pismo hieroglificzne (*Hieroglify) stosowano jedynie w niektórych księgach religijnych o uroczystym charakterze. Niektóre zwoje, zwłaszcza księgi umarłych, były bogato zdobione i iluminowane. Grecja. Zwój jako forma K.r. przejęty został z Egiptu przez świat grecko-rzymski. Najstarszy fragment zwoju greckiego z końca IV w. p.n.e. (zawierający część poematu Timotheosa Persowie) odnaleziony został na terenie Egiptu. Nie ulega jednak wątpliwości, że K.r. grecka istniała już wcześniej. Najstarsze wielkie dzieło literatury greckiej, epos Homera, powstało między XI a VIII w. p.n.e. Pozostaje sprawą dyskusyjną, czy mogło ono w ciągu kilkuset lat przetrwać jedynie w drodze ustnej tradycji. Papirus zawędrował z Egiptu do Grecji w VII w. p.n.e., ewentualne więc wcześniejsze prace pisarskie musiały być wykonywane na innym materiale, może na wspomnianych u Homera tabliczkach drewnianych. W V w. p.n.e. K.r. grecka była już w Atenach przedmiotem handlu, a po podbojach Aleksandra Wielkiego rozeszła się po południowo-wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego. Ośrodkiem jej stała się Aleksandria, która w czasach Ptolemeuszów (IV-I w. p.n.e.) była ogniskiem nauki i siedzibą słynnej wielkiej bibl. (*Biblioteki w starożytności). Toteż rozwinęła się tu na dużą skalę produkcja książkowa, której sprzyjała łatwość zaopatrzenia w papirus. Inny ważny ośrodek masowej produkcji K. r. powstał za Eumenesa II (III w. p.n.e.) w Per-gamonie w Azji Mniejszej, gdzie zaczęto na większą skalę stosować jako materiał pisarski pergamin. W III w. p.n.e. do Rzymu zawędrowała K.r. w postaci przyjętej i utrwalonej w Grecji i Egipcie. Duże zasługi w zaszczepieniu tu K.r. greckiej położył Andronik, tłumacz literatury greckiej (m. in. Odysei) na łacinę, przybyły do Rzy-mu jako jeniec ok. 272 p.n.e. Mimo licznych wzmianek na temat K.r. w dziełach autorów rzymskich, zwłaszcza Cycerona, najstarszym zachowanym zabytkiem K.r. łacińskiej jest fragment papirusowy dopiero z początku I w. n.e. {In Verrem Cycerona). Zarówno w Grecji, jak w Rzymie przepisywaniem K. zajmowały się raczej warstwy plebej-skie, często niewolnicy zw. *librarii. Odpisy powstawały głównie drogą prywatnego wypożyczania wzorów i polecania sporządzenia *kopii, *prawo autorskie nie istniało. Ten system spowodował skażenie wielu tekstów przez błędy lub opuszczenia. Były także warsztaty pisarskie zatrudniające większą liczbę kopistów i produkujące K.r. na handel. Powielanie K. odbywało się nieraz na kilka rąk jednocześnie, drogą dzielenia egzemplarzy wzorcowych. Czasem zdobiono zwoje ilustracjami. Na terenie Rzymu znani są przedsiębiorcy-wydawcy zajmujący się produkcją i handlem K.r. Należał do nich w I w. p.n.e. Attyk (*At-ticus T.P.), przyjaciel Cycerona i "wydawca" jego dzieł,
1279
1280
KSIĄŻKA RĘKOPIŚMIENNA
oraz Sozjusze, specjalizujący się w powielaniu dzieł Horacego.
W średniowieczu upadek świata antycznego pociągnął za sobą daleko idące następstwa w zakresie roli K.r., sposobów jej wytwarzania, upowszechniania i czytelnictwa. Zanikło zapotrzebowanie na K.r. wśród ludzi świeckich i na długi czas jedynymi niemal producentami i użytkownikami K.r. stały się klasztory. Czytanie i przepisywanie K.r. zalecane było przez wiele reguł zakonnych, zwłaszcza jednak benedyktyni położyli na tym polu duże zasługi. *Skryptoria klasztorne na zachodzie Europy rozpoczęły swą działalność już w VI w.; do najstarszych należą włoskie klasztory w Monte Cassino (zał. w 529 przez św. Benedykta) i Vivarium *Kasjodora (zał. 540) oraz fr. Saint-Maur-sur-Loire. Niektóre klasztory osiągnęły w sztuce pisarskiej bardzo wysoki poziom, stwarzając własne szkoły kaligraficzne i odgrywając doniosłą rolę w rozwoju *pisma łac. wczesnośredniowiecznego. Z arcydzieł ^kaligrafii słynęły zwłaszcza klasztory irlandzkie i ang. (Kells, Durrow, Jarrow, Weartmouth, York i in.), będące kolebką *pisma insularnego i swoistego stylu ornamentacji. Dzięki ruchliwości tamtejszych mnichów (św. *Kolumban, Gali i in.) wpływy iryjskie rozeszły się po kontynencie europejskim. Założone przez nich klasztory (we Francji Luxeuil 590, we Włoszech Bobbio 612) należały do naj czynniej szych ośrodków w zakresie kopiowania ksiąg. Dorównywały im w tym względzie klasztory w Cor-bie, Fleury-sur-Loire, Reichenau, Ratyzbonie, Salzburgu i in. Obok klasztorów zajmowano się pracą pisarską przy katedrach i kapitułach, zachowały się np. liczne rękopisy V-VII w. ze skryptorium kapituły w Liege. Jedynymi ośrodkami świeckimi skupiającymi K.r. był dwór monarszy oraz lepiej zorganizowane kancelarie. Dwór doszedł do dużego znaczenia za Karola Wielkiego, który zgromadził wokół siebie wybitnych uczonych (*Alkuin, Einhard, Paweł Diakon, Teodulf, Piotr z Pizy) i założył szkołę pałacową. Z osobą samego Karola związane są wspaniałe kodeksy (Evangelistarium, Złoty psałterz), pisane przez jego nadwornych kopistów. Przeprowadzone przez tego monarchę reformy w zakresie szkolnictwa wskrzesiły dawną klasyczną łacinę i przyczyniły się do ogólnego zwiększenia zainteresowania K.r. Dzięki rozwojowi działalności pisarskiej w oparciu o dawne wzory wykształciła się nowa forma pisma minuskuła karolińska (*Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne), co korzystnie wpłynęło na estetykę i czytelność K.r. Skryptoria niektórych klasztorów, np. opactwa św. Marcina w Tours, osiągnęły szczytowy punkt swego rozwoju. W Fuldzie uczeń Alkuina Hraban Maur założył słynną szkołę, ośrodek studiów i przepisywania rękopisów. Nowo zakładane klasztory, jak Corvey w Niemczech (816) lub późniejsze Cluny we Francji (910), nie ustępowały częstokroć dawnym. W. VIII-
XII to złoty okres klasztornych skryptoriów. W tym samym okresie pojawiły się pierwsze K.r. w krajach Europy wsch., pozostającej pod silnym wpływem kultury grecko-bizantyńskiej. Najstarsza K.r. słowiańska (ok. 860) związana jest z działalnością apostołów św. Cyryla i Metodego (Ewangeliarz w przekładzie słowiańskim Cyryla-Konstan-tego). Najstarsze zachowane zabytki słowiańskie pochodzą z X/XI w. W DC w. istniała już produkcja książkowa w Bułgarii (ośrodki w Presławiu i macedońskiej Ochry-dzie), skąd przywożono księgi liturgiczne na Ruś kijowską. Najstarszą zachowaną K.r. ruską jest *Etvangeliarz Ostromira (1056-1057). W Czechach i na Morawach istniało piśmiennictwo (początkowo głagolickie) już w EX-X w. (dochowane zabytki z XI w.). Od X w. rozwijały się ośrodki produkcji książkowej w Serbii, osiągając duże znaczenie od XII w. (klasztory na górze Athos, w Korćulu, Studenicy, Żica i in.). Chorwacja od IX w. była terenem misji benedyktynów, którzy zakładali tam liczne skryptoria (m. in. w Splicie). Na terenach słowiańskich K.r. pisane były bądź *głagolicą lub *cyrylicą w języku staro-cerkiewno-słowiań-skim (Bułgaria, Ruś kijowska, Serbia, Chorwacja), bądź alfabetem i w j. łac. (Polska, Czechy, Chorwacja). W zakresie produkcji K.r. dominowały, jak i na Zachodzie, klasztory, choć np. na Rusi kijowskiej uważa się za prawdopodobne istnienie świeckich kopistów już w XI-XH w. W wytwarzaniu ksiąg klasztory były na ogół samowystarczalne, tj. zajmowały się wyrobem pergaminu i *inkaustu, pisaniem, zdobieniem i oprawą. Większość czynności wykonywali sami zakonnicy, czasem zatrudniając za wynagrodzeniem świeckich artystów lub rzemieślników. Przepisywano K.r. głównie na użytek własnego konwentu albo na wymianę lub dary dla innych klasztorów tej samej reguły, zwłaszcza świeżo zakładanych. K.r. odgrywała też dużą rolę jako narzędzie pracy misyjnej. Poza sieć klasztorów wychodziły K. będące darami dla wysoko postawionych osób. Przekazywanie ich w darze odbywało się z zachowaniem uroczystego ceremoniału, przedstawianego w niektórych ^miniaturach. Same K.r. miały również przeważnie uroczysty charakter, wyrażający się w kaligraficznym piśmie, -wspaniałych iluminacjach i drogocennych oprawach. Toteż zaliczane były do najcenniejszych przedmiotów i przechowywane w skarbcach. Ograniczenie nurtu intelektualnego do sfer kościelnych, a głównie zakonnych, odbijało się też na treści przepisywanych K.: dominowała w nich *Bibha, teologia, liturgia, a dalej prawo i *kroniki, natomiast literatura klasyczna uległa w większości rozproszeniu i częściowemu zagubieniu. Od poł. XII w. rola i przeznaczenie K.r. zaczęły ulegać zmianie. Przyczyniło się do tego wiele zjawisk, z których do najważniejszych należy rozwój miast i związane z nim zróżnicowanie życia społecznego, wytwarzające z kolei różnego rodzaju zapotrzebowanie na słowo pisane. Jedno-
1281
1282
LSZl
es aaspj ja fspjsjESid psouppizp l
p 'BniESid 3:sjrozs pBiASLBidn ojSzsod p
-feu tjDAac35[ a\ 'iure5[poaso "n}A.q oSauzo-foojsnj (bf ppiAV
BA\.p 3ZSAU3ld Z3Zid U'^J A\ 33fSJO,J 33E[hi}BdoBZ 3(bI5[ O)
3tdzs3xm. '(umrpos'];) BiSpg; BzsfbisTzp 1 biS
'BIUOJO^j) AOUI3I1\J '([SUł(zJ BUtD[)
ŚnpoipBZ z otrezpEAvoids tpA^uzsiSinjrj A\o:s[pEZjqo op bz3zseja\z 3uq3ZJiod -^[ 'fsppiBsrd ppjzs BiUBtM.Bidn op npnuEM. seu n X.jBjsM.od sfBtrpaf uiiubz 'ferapoipBz t unu z zejm b '(996) EAUstrefppzJip Bp3jXzad
Z 3JSpS 3lS BZBIAi. U^ A\ofaTZp ppBZ3O(J EJ[SJO
3UZ33J t -J'5[ BU
3UEZBIA\Z ]
i 'uizniEinm{ d
AX"AIX Ś
-od
-XjJB 3pBU333Ul BU I 3JB '^
bu o^Ai sra asEfeSajod 'oAUspjOTjqiq^ 3ts ojsuiA^zoi tpra
-JEISO VpM pOJSAi. BZ3ZSBJM.2 jCDBfnUBd I Ej3zEIS3[ ZBiO OA\JS A 'TO3Z3n 3IHZEAV3Zjd
-jO5zsEp[ -|qiq 5[oqo
-J33iLl fd
-jBzood
stu m. bzdzsbja4.z '
-Bi po sra
Z3Zld
{BAv.opoA4.ods nz j[ ja 3ts TS >[oqo X
BTa3iqopz JA4S Xavou zbjo 3uz3Ajsnreumij
-XZ3 ] 3ID[3ld pSIU op 3BJBZpBA\OldAV ''J^ 3OBZS [b -3Z A4. UlOpZjd Z3J imOfA pfJ jqq J ĘUZ3TJBjSi{B5[ BJO3JZS B{B3SM.od BZSn3DAp3pi{ AlUZTTfi IU3JBU -3D31U pod 3IZp3 'BpDUgjOy BZ3ZSB{AVZ *3p[SOJA\ BJSBIUI
mptu oż3A\ou iuib5[sto3o Tanpat/as "3 ro[
-3JUIBZ HO JBA\OI3T3[S 'BUZ3XjUB
'TpBJOdjOJf I A\C>IO5ZSBp[ qDjCuZ33IM.OHip3IS IUIBUIBJ EZ
-Od 3lS jioiMlJAZOl 'AlT[Bnj3[3pjUl I ^.UZSAjsiwB pEjd 03[Bf
d J'3 n3jSBjq oS3A4.oj\[ Ś -E5[zpuBia Bj05fzs 3ts d d
p (f
pSOUqOpZO JA 3IS 3IUE3ppzjd
xpAxxzova sTtrBMossjsiinB^ 3tuij3Av uipjusp eu tijqig a\ojbiujzoj HD^oaniETinia oaEMAzn "du Azcjpod oq
ETa3ZDBUZ3Zjd fsf po pSOUZSJEZ A\ ^UBAiODrazOJZ (3TZpiEq RjZBKSf JEUIJOj^ '(sppAioS OUISId^.) AVCJ9X!{S BT3SOJI teńp Z
'inXnA\Xsin5[ szjsj^jbietjs o 'suzsaidsod f3izpjBq '3zs(3Tuqojp jcŚo eu 3is opjs ouisij fbp tpEJOjfsp pf i Śg pBjsod puz3ijBj3 Streiuiz pp.(t}oS |Xas znf -t{3Ajtó.opoJEU -f ja Eprcp 3is ^
^ sp upuio^i 'uitifpijbi azupups^iy o duojsijj 'dzmuy
o f ' ^
{
gzsfarazouiBZ i
I 1EZBIS3J 3TUAVCjS O
OA\oradojs 3Bfnutpqo 'as.o^j
-t{3EaSndpO T tJ3E3jBl BU tpEJS -ETUI tJ3AZnp AV A\O}SldO5[ tJ3AJWOpOAV.EZ Z3Zjd BtIEA\0i3JO
j 3jqop eu 3ts jEUiAvzoj 'ja /^ j& nuiuiBSjsd
33S[3TUI JA TUSldEd^ (jJA JJJ^; EDUO5[ po) ^3IlXj EU BTU3IUtJ33ZSA\odn B|p 3IU3Z3BUZ SUUIOjSo ^S BZ3ZSEJA\Z '"%
3TS 33BTUpnX( 3Z3TU|S3TUI3ZJ j -tJ3pj33lAi.S IZpnj ZBiO BA\JStl3lM.Ot{3np
pcjsods 3is iyBA\o3nx5[3j 'ja AX"]HX nSfep a\ Xzjcj^ 'A\ojsid
Ad Z A\{BJSj(zJ05[ AJOJZSBp[ (bps3z3 Z3J 3JU XoBld TJOI UIOTZod 3|E 3IS3J5[BZ JA 3SOUJE{BIZp BU0IA\XzO '3TUBJJ3q
-a\ niX-IIX M-
'JA JJJX pO ^ 'JAZi 'pjp{[ j
eu AzjEsid jizpsiuiod oż3AiO3JOZAi. BZiEjduigzSs niUEpizp
-ZOJ EU AjEfESaTod 'M0Sld03[3j BIUBA\0ld05[ UI3JsXs AJWOU
Izid 3is ftinjAzoi -ja jjjx nSfep ^ '{ZZZI T '6S2t T?UOI3 ^) ^ j j
I5[ZETAi.OqO X EMEld t[3I ppttBtJ I 3TUBZ3XzodjtA\ d U t[3XjO}5[ Op '(J
ZBJO3 -
Z3TUA\OJ
-jou 'np
3JEJSA4.od OA4.OU 3I 3UIO}ZSBp[ A
oj i raj3Z3n zpB{A\. po ipitiioiuzspzn siupzo
f B 'AVOSldo3[3j UI3IUBZJEAUAJVS. Z TJsAuBZBIAi EJED TJ3IU {93[OA\ 3lS B{AZJOA\4.l0vV Z35OJ '- B3[SIAl.OpOJC '(
'(t>3Jtnv v z) tij Xioiqz 3irai 1
z Eptzp
3UZDIJ O 3lS E{T3BSoqZM BtlflSt|3J
3A4. B3BfEZEAi.3ZI(J '^J 3IUUOJ I p
XtIETUIZ
3IU3Z0JEZ OJBTUI 'l"y[ JAohlZf) E[p3Ta3ZDEUZ SMOUIOpZJJ 'ZBp
-azids eu (n|qtg ps3za d
-3Zid 3lS p pd[ {^p jq p|[
3TU JA 3IZpOI[3EZ EU TJBplZp 'JA JJX JA Znf 3Z 'R[EJZSod BpIUjq -3UZ3IUI0U05J3 BAł.Bjd OTZpBZJ X.{3Z3BZ UI3jX.dod I BZ fsfaz 'O{EA\OpOM0ds IUIBJOJZSBpj BZod "% BU 3TtIEA\Oq
d m 3IU3iavXzo sujoSo Ajsoiu
'A.UO3JBZ 3AVOU I sfzSJSIJ 3Ai.OU p (OA\ZOI 'Śq3i(uz3lSo]O3}
3IUBA\.BJSM.0d 'BA44sf3TZpOUZB3[ I p[A4SB^0tpS foAiZOJ
KSIĄŻKA RĘKOPIŚMIENNA
Książka rękopiśmienna
*tablice paschalne, spisywane już w X w.; ślady ich zachowały się w postaci *roczników. Zachowałoby się może więcej zabytków z tego okresu, gdyby nie rewolucja spo-łeczno-polityczna, która w trzydziestych latach XI w. zniszczyła lub zubożyła skarbce katedralne. Pewne dane w Kronice Galia Anonima pozwalają mniemać, że już przed 1090 istniała w Krakowie szkoła katedralna, wyraźniejsze dowody jej istnienia dotyczą drugiej połowy XE w. Natomiast o działalności pisarskiej klasztorów w tym okresie brak konkretnych wiadomości, jedynie na podstawie analogii z krajami Zachodu można przypuszczać, że w najstarszych klasztorach benedyktyńskich (Tyniec, Lubin, Łysa Góra) istniały skromne skryptoria. Pierwsze produkty rodzimej twórczości literackiej {Kronika Galia, Kronika Kadłubka, żywoty świętych) musiały być współcześnie odpisywane. Zachowany spis książek z początku XIII w. (może bibl. Iwona Odrowąża?) wymienia m. in. dzieło Cronica Polonorum niewątpliwie odpis Kroniki Galia. Z zachowanych do dziś zabytków poi. pisma książkowego najstarszy jest inwentarz skarbca katedralnego na Wawelu spisany w 1101, a następnie w 1110 na wolnej karcie rękopisu *Collectio tripartita. Niewiele późniejszy (ok. 1122) jest Rocznik świętokrzyski dawny. Całe kodeksy z XII w. tylko hipotetycznie były uważane przez niektórych badaczy za wykonane w Polsce (np. dwa rękopisy Collectio tripartita). Sprawy te trudne są do rozstrzygnięcia, gdyż niektóre rpsy mogły być wykonane w Polsce, ale przez obcych pisarzy i stąd ich obce cechy zewnętrzne. W połowie XII w. ważny ośrodek kultury zachodniej, zapewne także i pisarskiej, stworzył w Płocku biskup Aleksander z Ma-lonne. Z XIII w. zachowało się już wiele K. niewątpliwie polskiego pochodzenia, jak Księga henrykowska, Psałterz trzebnicki, Kalendarz i Rocznik kapitulny krakowski. Niektóre ośrodki wytworzyły w tym czasie większe skryptoria, np. pewne wspólne cechy niektórych kodeksów
katedry krakowskiej z XIII w. wskazują na istnienie tam szkoły pisarskiej. Na pobudzenie zainteresowań K. wpływały coraz liczniejsze wyjazdy Polaków na studia uniwersyteckie do "Włoch i Francji, a także rozwój szkolnictwa w kraju oraz zwiększająca się liczba klasztorów. Udział tych ostatnich w produkcji K.r. w XIII-XIV w. stale wzrastał. Najwyżej postawione były skryptoria klasztorów śląskich, zwłaszcza cysterskich, jak Lubiąż i Henryków, z których zachowały się liczne i bogato iluminowane ^liturgiczne księgi. W niektórych klasztorach śląskich pisano K. r., jak się zdaje, nie tylko na własne potrzeby, ale i na zamówienia z zewnątrz. Działalność klasztorów w Polsce centralnej była skromniejsza. Jako wybitniejsze ośrodki pisarskie można wymienić Tyniec, Łysą Górę, Lubin, Mogiłę, Koprzywnicę, Ląd, Czerwińsk, Miechów, Jędrzejów. Działalność ich jest jednak mało zbadana, większość bowiem klasztornych bf 1. uległa zniszczeniu lub rozproszeniu. Założenie w 1364 przez Kazimierza Wielkiego Uniwersytetu Krakowskiego, a zwłaszcza jego odnowienie (w 1400) przez Jagiełłę, spowodowało znaczny wzrost zapotrzebowania na K. r. W środowisku uniwersyteckim przepisywaniem K. r. bądź na własny użytek, bądź też dla zarobku trudnili się przez cały w. XV studenci, a niektórzy z nich stawali się później zawodowymi pisarzami (najstarszy datowany *kodeks pisany przez studenta krakowskiego 1367). Niezależnie od tego u schyłku XTV w. zaczęli się pojawiać zawodowi kopiści. Najdawniejszym znanym z imienia pisarzem zawodowym polskiej narodowości był Janusz *Kropacz z Kłobucka, działający w latach 1394-1400 na terenie Pragi. Na początku XV w. już i w Polsce spotyka się tzw. *katedralisów (cathedralis od cathedra scribendi nauka kaligrafii), trudniących się zazwyczaj całkowitą produkcją, tj. pisaniem, ozdabianiem i oprawianiem K. r. (zwłaszcza liturgicznych) dla zarobku. W odróżnieniu od dawniejszych pisarzy, wyłącznie duchownych, zawodowi katedralisi byli nieraz ludźmi świeckimi (np. Stephanus de Trzemeszno 1419). Stali *kaligrafowie byli utrzymywani na dworze królewskim, np. Jadwiga miała ich kilku, a zapewne zwyczaj ten sięgał i wcześniejszych czasów. Również niektórzy magnaci, duchowni i świeccy, utrzymywali własnych pisarzy. Zawód kopisty, ceniony i poważany, istniał jeszcze w pierwszej połowie XVI w. Natomiast działalność pisarska klasztorów w XV w. raczej osłabła. U schyłku XV w. rozwinęła się w Krakowie szkoła iluminatorska (*fluminatorstwo), której dzieła (*Graduał Olbrachta, *Pontyfikał Erazma Ciołka, '''Kodeks Behema i in.) stały na wysokim poziomie artystycznym. Prace kopistów i miniaturzystów wykonywane były przeważnie na zamówienie (kościołów, klasztorów, osób prywatnych) i szły wprost do rąk odbiorców. Handel K.r. w Polsce prawie nie istniał. Wprawdzie już w dokumencie fundacyjnym Uniwersytetu Krakowskiego z 1364
1285
1286
KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA
jest mowa o księgarzach stationarii, ale brak jakichkolwiek śladów ich działalności pozwala przypuszczać, że była to czcza formułka wzorowana na dokumentach fundacyjnych uniwersytetów zachodnioeuropejskich. Pierwsze konkretne wiadomości o księgarzach (w Krakowie, Poznaniu) pochodzą dopiero z drugiej poł. XV w., a więc z okresu wchodzenia na rynek książki drukowanej. Ceny K.r. w Polsce, jak wszędzie w Europie, były b. wysokie. Odbiorcami K. było przede wszystkim duchowieństwo (księgi liturgiczne, Biblia, zbiory kazań) oraz koła uniwersyteckie. O czytelnictwie innych warstw wiadomości są b. skąpe. Z procesów o husytyzrn wynika, że około połowy XV w. K. religijne czytywane były także przez ludzi świeckich. O pewnym ożywieniu na polu czytelnictwa świadczy pojawianie się od końca XIV w., zrazu rzadkie, K. w j. poi. (tłumaczenia psalmów w * Psałterzu floriańskim i '''Psałterzu puławskim, Biblia, Objawienia śu>. Brygidy, *Kazania świętokrzyskie i *Kazania gnieźnieńskie, *Rozmyślanie przemyskie itd.). Zob. tab. 17-20. Zob. też Rękopiśmiennictwo.
M. Hornowska, H. Zdzitowiecka-Jasieńska: Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej. 1947. Z. Tobołka: Kniga. Jeji vznik, vyvoj a rozbor. 1949. J. Grycz: Z dziejów i techniki książki. 1951. W.H. Lange: Dos Buch im Wandel der Zeiten. 1951. W. Semkowicz: Paleografia łacińska. 1951. Handbuch der Bibliothekswissensckaft. Bd. 1: Buch und Schrift. 1952. J.W. Thompson: The medieual Ubrary. 1957. D. Drin-ger: The illuminated book, its history and production. 1958. A. Flocon: Uunhers des łivres. 1961. Ś J.I. Kacprzak: Istorija knigi. 1964. S. Dahl: Dzieje książki. 1965.
KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA, określenie umowne odnoszące się do druków w zasadzie dwojakiego rodzaju: informacyjno-praktycznego z dziedzin dotyczących tzw. kultury materialnej danego okresu oraz infor-macyjno-nowinkarskiego związanych z przeniesieniem na dany teren nowych, nie znanych dotąd lub mało znanych produktów lub wytworów. Do pierwszej kategorii zaliczamy np. książki (traktaty) meblarskie, kostiumolo-giczne, o szermierce, militariach, przyrodnicze itp., do drugiej zaś książki o kawie, herbacie, tytoniu itp. Charakter tematyki tych pierwszych wpłynął na wytworzenie specyficznej struktury książki, w której materiał ilustracyjny (*Ilustratorstwo) odgrywał podstawową rolę jako integralna część tekstu i jego przedłużenie (publikacja typu albumowego). Tematyka tych drugich wytworzyła odrębną strukturę treści, w której egzotyka, dydaktyzm, utylitaryzm, a nawet legenda i poezja stapiały się w organiczną całość. Niektóre z nich (np. kucharskie, myśliwskie czy z zakresu hippiki) znane już były w starożytności grecko-rzymskiej lub w odległych wiekach na Wschodzie (np. o herbacie), inne zaś związane były z eksploatacją kolonii (np. o tytoniu). Wynalazek druku i rozwój technik ilustratorskich nadawały tym tekstom właściwy charakter
K.S., począwszy od XVI w. Charakter ich zmienił się faktycznie dopiero w XIX w. Od tego okresu począwszy należy je rozpatrywać z dwojakiego punktu widzenia: treściowego (co stało się przedmiotem nauki, sztuki lub literatury) oraz bibliologiczno-edytorskiego jako publikacje albumowe, ozdobne, podręcznikowe, bibliofilskie itd. Za współczesny typ "książki specjalnej" uchodzić może Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter + Appendix S.I. Witkiewicza (1932).
Hippika, jako nauka o sposobach ujeżdżania, tresowania i prowadzenia konia oraz nauka jazdy wierzchem, posiadała prastare tradycje i już w starożytności kodyfikowana była w księgach, zazwyczaj ilustrowanych (autorem kilku dzieł o hippice był Ksenofont, V/IV w. p.n.e., a także Oppian, II w.). Kompilację wg dawniejszych podręczników hippiki stanowił kodeks bizantyński Hippiatrika z X w. (druk w przekładzie łac, Basel 1537). Jakkolwiek jazda konna była nieodłącznie związana z kulturą rycerską, średniowiecze w zakresie hippiki nie rozwijało myśli teoretycznej wyrażanej w księgach. O hippice tego okresu można sądzić na podstawie licznych przedstawień w sztuce rzeźbiarskiej i malarskiej, tak monumentalnej, jak miniaturowej. W końcu XV w. pojawiły się traktaty o hippice, których autorami byli: Mistrz Albrecht, masztalerz cesarza Fryderyka III (druk w Augsburgu w 1485), Jordanus Ruf-fus i jego uczeń L. Rusio (Liber Marescalciae, Roma ok. 1485) i Petrus de Crescentiis (Opus ruralium commodorum, druk. ilustr. Speyer, ok. 1490). Odrodzenie hippiki zachodnioeuropejskiej było zasługą Włochów w XVI w. Najwybitniejszym z nich był Federico Grisone, autor dzieła Oridini di cavalcare e modo di conoscere le naturę de caualli, wyd. w Neapolu 1550 (21 wyd. wł., 14 fr., 8 niem., ang.). Wg tegoż opublikowali podręczniki: Caracciolo, Gloria del cauallo, 1567, H. Hohenburg, Reitterey, 1578, i La Broue, La Cavallerie francaise, 1593. Oryginalnym opracowaniem była książka G.E. Lohneysena: Delia caualleria, grundlicher Bericht von allem was zu der Reutterei gehoring, 1609. W XVII w., a zwłaszcza w XVIII, w sztuce jeździeckiej oraz w wydawnictwach hippicznych na czoło wysunęła się Francja z takimi pozycjami, jak: A. Pluvinl, Manege du roi, 1623/1624 (z 56 tablicami C. de *Passe), J. de Sol-leysel, Parfait Marechal, 1664, Eisenberg, Description du manege modernę, 1727 (z 59 tablicami B. *Picarta), Lagueri-niere, Ecole de cavallerie, 1733 (z ilustr. Ch. Parrocela), oraz Sind, L'Art du manege, 1762. Osobną kategorię stanowiły księgi prezentujące typy rzędów na konie, głównie wędzideł i munsztuków (m. in. H. Kreutzberger, 1562, A. De Bruyn, 1577, A. Albrecht, 1612, aż do wyd. Album de la sellerie francaise, 1900). Od czasów Odrodzenia publikowano też ogólniejsze traktaty hipologiczne, uwzględniające zagadnienia anatomii, hodowli, rasy, higieny konia (por. H.S. Beham, Mass und proporcion der ross, 1528, C. Ruini,
1287
1288
KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA
Dell'anatomia e dell'infermita del cauallo, 1598, J. Jourdaine, La Vraye connoissance du cheual, 1647, J. i G. Saumier, La Parfaite connoissance de chevaux, 1734, E. d'Alton, Natur-geschichte des Pferdes, 1810-1816, Brunot, Etudes anatomi-ques du cheval, 1825/1826, A. Girox, Anatomie de cheval a l'usage des peintres, 1845). W ciągu w. XIX i XX opracowano systematyczne podręczniki hippiki, a także bibliografie przedmiotu. Teoria hippiki ściśle Świązała się z praktyką tzw. wyższej szkoły jazdy uprawianej w słynnych akademiach już od XVI w. (Akademia Pignatellich w Neapolu, cesarska Dworska Szkoła Jazdy w Wiedniu). W Polsce w okresie Odrodzenia rozwijała się hippika podług wzorów zachodnich (wł. masztalerze byli w służbie dworu królewskiego w Krakowie); niebawem jednak wzięły górę wpływy orientalne. W rezultacie wytworzył się oryginalny narodowy styl jazdy; równocześnie wyhodowano cenną rasę "konia polskiego"; zjawiska te nie znalazły jednak szerszego wyrazu w literaturze epoki. Wł. szkołę kawalkatorską zachwalał K. Drohostajski w dziele pt. Hippika, to jest o koniach księgi, Kraków 1603 (drugie wyd. w Poznaniu, 1620, z ryc. T. *Makowskiego, następne wyd.: 1647, ok. 1700 i ok. 1730). Styl zachodni lansowała też Hippika K. Pieniążka, wydana w 1607. Natomiast anonimowe Gospodarstwo jeździeckie, strzelcze i myśliwskie, pochodzące jakoby z 1600, wydrukowane w Poznaniu w 1690, precyzowało już różnicę między wł. a poi. (husarską) szkołą ujeżdżania. O poi. hippice można sobie wyrobić pogląd na podstawie studiów licznych ryc. i rys. od XVI do XVIII w., z wizerunkami "poi. jeźdźców" (takich artystów, jak A. De Bruyn, G. Hoefhagel, S. *Della Bella, J.E. Ridinger). W ciągu drugiej poł. XIX w. i naszego stulecia opracowano w Polsce podstawowe dzieła hipo-logiczne: M. Czapski, Historia powszechna konia, Poznań 1874, R. Prawocheński, Hodowla koni, drugie wyd. 1947, W. Pruski, Hodowla koni, 1960 i 1963. O poi. koniu kawaleryjskim pisze S. Dembiński w Księdze jazdy polskiej, Warszawa 1938.
K. kucharska wywodzi się z greckiego poematu dydaktycznego poświęconego sztuce kulinarnej Hedy-patheia (Przysmaki) Archestratesa z Gela (ok. 330 p.n.e.), przetłumaczonego potem przez łac. poetę Enniusza heksa-metrami, przerobionego przez fr. poetę Berchona (pocz. XIX w.) w utworze La Gastronomie. Pod imieniem Api-ciusza (I w.) zachował się zbiór przepisów pt. De re coąui-naria (wyd. 1, Milano 1498). Od w. XVI prym w sztuce kulinarnej wiodła Francja, tam też wychodziły liczne K. wydawane przez znakomitych kucharzy, a także mężów stanu znanych smakoszów. Np. Montaigne napisał Science de la gueile, markiz de Bechamel (pseud. Le Bas) Sur l'art de cuisinier, Grimod de la Reyniere El (syn) L'almanach des gourmands (1803-1812), Brill et Savarin La Physio-logie du gout, Antoine Careme L'art de cuisine au XIXe s.
itp. Pierwszą znaną polską K. kucharską wydrukował w Krakowie H. *Wietor w 1. 1535-1547. Jest to przekład z czes. (zachowany tylko fragm. w Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy; przedrukował Z. Wolski). Do bardziej znanych poi. K. kucharskich należą: Stanisława Czernieckiego Compendium ferculorum 1682, 1730, 1753, 1755 (korzystał z niej Mickiewicz pisząc Pana Tadeusza), Wojciecha Wielądki Kucharz doskonały 1783, 1808 oraz w XIX w. Lucyny Cwierczakiewiczowej 365 obiadów za 5 zł i Jedyne praktyczne przepisy wielokrotnie prze-drukowywane.
K. myśliwskie znane już w starożytności, układane były przez takich autorów, jak Ksenofont (V/FV w.p. n.e.) i Oppian (II w.). W średniowieczu rps cesarza Fryderyka II De arte venandi cum auibus rozpowszechnił się w wielu kopiach, potem w druku. W okresie Odrodzenia drukowane i ilustrowane K. myśliwskie poszukiwane były nie tylko przez amatorów myślistwa, lecz także przez bibliofilów. Łowiectwo pozostawało przede wszystkim rozrywką klas uprzywilejowanych i pod tym kątem ustalano jego reguły i metody. We Francji dzieło G. Phebus hr. de Fobt La Chasse wyszło drukiem w Paryżu ok. 1507. Potem zasłynęła księga J. du Foilloux La Venerie... (druk w Piotiers ok. 1561). Niem. przeróbka tegoż pt. Neuw Jag uund Weydwerck Buch, z licznymi *drzeworytami Josta Ammana, ukazała się we Frankfurcie w 1582. Z XVII w. godne wymienienia są dzieła: J.C. Aitingera Von dem Vogelstellen, 1653, i J. Tantzera Der Dianen hohe u. niedere Jagheimbildnisse, 1686. Literatura myśliwska nadal rozwijała się w XVIII w., szczególnie w Niemczech (np. H.F. Fleming, Der vollkommene teutsche Jdger, 1719, i H.W. Dobel, Neu erdjfnete Jdgerpractica, 1716). Od czasów Odrodzenia popularne były albumowe serie sztychów, którymi zdobiono K. myśliwskie, np. Chasse du loup (Paryż 1576), *miedzioryty Ph. Gelle wg Jana van der Straet: Venationes Ferrarum, Avium, Piscium, Pagnae, sztychy S. *Della Belli i J.E. Ridingera. W Polsce łowiectwo było odwiecznym i rozpowszechnionym zajęciem; znalazło ono wyraz w literaturze teoretycznej. M. Cygański był autorem dzieła pt. Myślistwo ptaszę, w którym się opisuje sposób dostawania wszelkiego ptaka, Kraków 1584 (z drzeworytami); J. Ostroróg dedykował królewiczowi Władysławowi Wazie księgę Myślistwo z ogary, opublikowaną w Krakowie w 1618. Odnotować też należy anonimowe Gospodarstwo jeździeckie, strzelcze i myśliwskie, rps ok. 1600, druk w Poznaniu ok. 1690 (por. J. Rostafiński, O myślistwie, koniach i psach łowczych książek pięcioro z lat 1584-1690, Kraków 1914). Literatura myśliwska rozwinęła się szczególnie w drugiej poł. XIX w. i w naszym stuleciu, por. W. Myl-ke, Myślistwo krajowe, Warszawa 1843, K. Wodzicki, O sokolnictwie i ptakach myśliwskich, Warszawa 1858, W. Kurowski, Myślistwo w Polsce i Litwie, Poznań 1865,
1289
1290
KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA
a także czasop. "Sylwan" (z *litografiami Siestrzyńskiego) i "Łowiec". Wspomnienia egzotycznych wypraw myśliw-skich publikowali głównie arystokraci (np. Leon Sapieha, Jerzy Wodzicki). Podstawowe dzieło pt. Łowiectwo opracował W. Krawczyński, wyd. 2 Warszawa 1947.
K. o herbacie była szczególnie popularna w XVII i XVIII w., kiedy wyszło drukiem wiele traktatów o herbacie, często łącznie z omówieniem kawy i kakao. Pierwszy w Europie opis herbaty umieścił Jan Piotr Maffei w Historia Indica (1593). W 1648 ukazała się najwcześniejsza obszerna rozprawa Jeana de Mauvillain Ergo thea Chinen-sium menti conferet, pierwszym zachowanym drukiem jest ulotka Thomasa Garwaya An exact description ofthe growth quality and vertues oj the leaf tea z 1660. W Polsce pierwsza wzmianka o herbacie znajduje się u Tomasza Franciszka Ormińskiego w Kalendarzu na rok 1702, a następnie u Krzysztofa Kluka w opisie Roślin potrzebnych 1777 i w Dykcjonarzu 1786.
K. o kawie, napoju, który wprowadzono do Europy na początku XVII w., nie była tak częstym drukiem, jak K. o herbacie. Natomiast często omawiano jej właściwości w dziełach medycznych, poradnikach gospodarczych, kalendarzach, pismach urzędowych, a także w literaturze pięknej. W Polsce najwcześniejsza wzmianka o kawie znajduje się u Wacława Potockiego w Wojnie chocimskiej (rps 1670). O wartościach i szkodliwości kawy pisał Tomasz Ormiński w Kalendarzu na rok 1703. Pod koniec XVIII w. wyszło w Polsce kilka prac autorów obcych tłum. na j. poi., m. in. Pierre Buchoz, Krótka wiadomość o kawie (1795).
K. o tytoniu drukowana w ciągu XVI-XIX w. obejmowała prócz bogatej literatury naukowej również literaturę piękną i satyryczną. Pierwsza wzmianka o tytoniu, wprowadzonym do Europy w poł. XVI w., znajduje się w Historia medicinal (1565) Mikołaja Monardesa. Następne ciekawe druki: Hymnus tahaci z 1628 lekarza Rafała Tho-riusalub Tabacologia Johannesa Neandra, wydana z licznymi drzeworytami przez *Elzevierów w 1662. W Polsce już w 1621 Jan Karol Dachnowski pisał o tytoniu w satyrze Notce lekarstwo na pijaniców, a w 1650 wyszła broszura pt. Nauka jak o dobrem także o złem używaniu proszku tabacz-nego; przy tem żart piękny o tabace dymnej. W XVIII w. tytoń stał się tematem wielu zarządzeń państwowych, jak np. Taxa generalna 1761.
Militaria były przedmiotem literatury rękopiśmiennej, następnie drukowanej, przeważnie ilustrowanej, od czasów starożytności. Witruwiusz w traktacie o architekturze (I w. p.n.e.) szereg rozdziałów poświęcił sprawie budowania machin bojowych i wież oblężniczych. Syntezę teorii wojskowości świata starożytnego przekazał rzymski pisarz Wegecjusz w dziele Epitoma rei militaris. Tradycja militarna antyku przetrwała w piśmiennictwie bi-
zantyńskim, w kodeksach o taktyce i balistyce. W średniowiecznej Europie zachodniej myśl teoretyczna w zakresie wojskowości niemal zupełnie zanikła. Rycerski obyczaj,, ubiór i uzbrojenie, również i taktyka wojskowa owego^ czasu znalazły jednak wyraz w malarstwie miniaturowym ilustrującym księgi religijne i świeckie (np. rpsy: *Apoka-lipsa z IX w. w Bibliotece Miejskiej w Trewirze, Kodeks pułtuski z XI w. w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie^ Biblia z Winchester z XII w. oraz Biblia Maciejowskiegcr z XIII w. w Bibliotece *Morgana w Nowym Jorku,, encyklopedia Hortus Deliciarum z XII w., dawniej w Bibliotece w Strasburgu, Cantigas Alfonsa Mądrego z XIII w. w bibliotece Eskorialu, Kodeks Baldwina z XIV w. w Bibliotece Państwowej w Berlinie, Froissarta kroniki Anglii,. Francji i Hiszpanii z XV w. w *Bibliotheque Nationale w Paryżu). Osobne miejsce zajmują tzw. księgi turniejowe,, kodeksy ilustrowane, głównie z XV w., zawierające zasady walki i opisy broni. Pełny ceremoniał turniejowy przedstawiała Lwre des tournois króla Renę d'Anjou z poł. XV w. (pięć różnych kopii w paryskiej Bibliotheque Nationale, cenna kopia w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie). Tematyka rycerska była przedmiotem wczesnych ksiąg drukowanych, m. in. monumentalnych dzieł na cześć cesarza ^Maksymiliana I: *Theuerdank (1517) oraz Weisskunig. Od czasów Odrodzenia nastąpił ogromny rozkwit literatury drukowanej poświęconej militariom; wykształciły się działy specjalistyczne dotyczące strategii, taktyki, kawalerii, piechoty, artylerii, marynarki, budownictwa. Problematyka wojskowa zaprzątała również umysły wielkich artystów epoki, Leonarda da Vinci i *Diirera. Traktaty wojskowe wyszły spod piór takich autorów, jak Macchiavelli (Rzym 1535), Cataneo (Brescja 1571), Beraldi (Bolonia 1603), Diego Uffano (Antwerpia 1613). W XVII w. ogromną popularnością cieszyły się podręczniki taktyki, posługiwania się bronią, ilustrowane przez znakomitych grafików: J. de Gheyna (Haga 1607), J. *Be-raina (Paryż 1659), J. *Callota, C. *Gillota i S. *Della Bellę. Strategia i taktyka wojskowa poł. XVII w. na przykładach rzeczywistych bitew przedstawiona została w monumentalnym dziele wydanym przez S. Pufendorfa De rebus a Carolo Gustavo Sueciae rege gestis, Norymberga 1696 (z ryc. wg E. *Dahlberga). W XVIII w. opublikowano prace o fortyfikacjach fr. inżyniera S. Vaubana. Odrębną grupę stanowiły książki traktujące wyłącznie o uzbrojeniu albo pod kątem potrzeb aktualnych, albo (od XVIII w.) w aspekcie historycznym. Album 124 sztychów zbroi noszonych przez sławnych wodzów, zebranych przez arcyksięcia Ferdynanda tyrolskiego w Ambras, wydał J. Schrenck w 1601 w Norymberdze. Wiele haseł poświęconych uzbrojeniu zawarła encyklopedia Diderota. Wiek XIX wprowadził tematyczne publikacje (monografie, czasop., katalogi, albumy) historycznego uzbrojenia. Cen-
1291
1292
KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA
tra badań, a zarazem centra edytorskie, powstały wokół zbiorów muzealnych Wiednia, Paryża, Madrytu, Londynu. Podstawowe dzieła w tym zakresie wydali Francuzi (m.in. Viollet le Duc, Dktionnaire raisonni du mobilier francais, Paryż 1874), Austriacy (Boeheim, Thomas, Gamber) i Anglicy (Laking, Mann, Blair). Prace edytorskie w zakresie militariów objęły też mundury wojskowe armii europejskich w ciągu XVII w. Albumy uniformów, początkowo sztychowane i kolorowane ręcznie, a od XIX w. za pomocą różnych technik drukarskich, przedstawiały ewolucję kroju i barwy wszelkich ubiorów wojskowych. We Francji już w 1640 A. *Bosse wydał album mundurów gwardii królewskiej, w Niemczech w XVIII w. uniformy różnych armii opublikował Raspe, następnie w 1. 1890-1900 podstawowe, wielotomowe dzieło Uniformkunde opracował Knotel. W Polsce w okresie Odrodzenia rozkwitło piśmiennictwo wojskowe
0 sprawiedliwości wojen obronnych, o sztuce i technice wojennej. Różnojęzyczne przekłady autorów poi. były dowodem uznania ich myśli teoretycznej za granicą. Frycz Modrzewski trzecią księgę dzieła De Republica emendanda poświęcił problemowi wojny (Kraków 1551). Syntezę poi. teorii wojskowej dał J. Tarnowski w księdze Consilium ratio-nis bellicae (Tarnów 1558). Próbę zarysu powszechnej historii wojskowości podjął M. Bielski w Sprawie rycerskiej, Kraków 1569. Tematom militarnym poświęcili też dzieła: S. Sarnicki (Księgi hetmańskie, rps, XVI w.), A. *Schneeberger (De bona militum valetudine, Kraków 1564), S. Łaski (Spraw i postępków rycerskich... opisanie krótkie, Lwów 1599), Sz. *Starowolski (Institutorum rei tnilitaris Hbri VIII, Cracoviae 1639). Naturalizowany Włoch A. DeU'Aqua wydał podręcznik O zgromadzeniu
1 szkole puszkarzy, Zamość 1623, zaś K. Siernienowicz Artis magnae artilleriae pars prima, Amsterdam 1650. Przekładu wspomnianego dzieła D. Uffana dokonał Jan Dekan (Leszno 1643). Wielokrotnych reedycji i tłumaczeń doczekała się praca A. Freytaga Architectura militaris (pierwszy raz w Lejdzie w 1631), dedykowana królewiczowi poi. Władysławowi. Wiek XVIII przyniósł zastój poi. myśli wojskowej, odrodziła się ona dopiero pod koniec stulecia. Znakomite dzieło J. Jakubowskiego Nauka artylerii wyszło w Warszawie w 1. 1781-1783 (trzy tomy). T. Kościuszko opracował podręcznik taktyki artylerii Manoeuures oj Horse Artillery (New York 1808, wyd. 2, London 1809). W 1. 1817-1830 wychodził drukiem w Warszawie "Rocznik Wojskowy Królestwa Polskiego", zawierający przede wszystkim personalne wykazy generałów i oficerów ułożone wg formacji. Niektóre edycje "Rocznika", w wytwornej szacie typograficznej, zaopatrzone były w barwne *litografie schematów mundurowych (J. Lex i J. Lelewel). Wzmożone badania teoretyczne w drugiej poł. XIX w. i w bieżącym stuleciu przyniosły w rezultacie znaczną
ilość książek i publikacji periodycznych, często ilustrowanych. Autorami ich byli zarówno zawodowi historycy (*Korzon, Górski, Pawłowski), jak i wojskowi pracujący na bieżące potrzeby armii. Systematyczne badania militariów przeprowadzało Muzeum Wojska w Warszawie (do 1939 biuletyn "Broń i Barwa", katalogi zbiorów i wystaw), po 1945 głównie Min. Obr. Nar., wydając m.in. podług studiów Bronisława Gembarzewskiego wielotomowy album historycznego uzbrojenia i umundurowania pt. Żołnierz polski. Ośrodek badań i prac edytorskich w zakresie militariów powstał również w Muzeum Narodowym w Krakowie (kwart. "Arsenał", 1957/1958).
Szermierka odgrywała ważną rolę w wojskowym i cywilnym życiu Europy, zwłaszcza w XV-XIX w. Systemy szermiercze pod mianem szkół narodowych publikowano w teoretycznych traktatach, z reguły ilustrowanych. Najwcześniejsze z nich, rękopiśmienne, powstały we Włoszech i w Niemczech: // Fior di battaglia di Maestro Fiore dei Liberi da Premariaco (1410) oraz Thalhofer, Fecht Buch, gerichtliche und andere Zweykdmpfe darstellend (1467). Pierwszy traktat drukiem ukazał się w j. niem.: Ergriindung der ritterlichen Kunst der Fechterei, von Andreas Paurnfeindt, Freifechter zu Wien (1516). Dzieło to, przedrukowywane wielokrotnie (Frankfurt, Augsburg, Strasburg), ukazało się także w Paryżu i Antwerpii w tłum. fr. La noble science des joueurs d'epee (1535). Podręcznik szermierki Joachima Meyera z *drzew. Tobiasza Stimmera wydano w Stras-burgu w 1570. W XVI w. zasłynęła wł. szkoła szermiercza; jej wybitni przedstawiciele byli zarazem autorami traktatów: Camillo Agrippa, Trattato di scienza d'arme, ze sztychami w stylu Marcantonia (1553), Giacomo de Grassi, Ragione di adoperar sicuramente Yarme (1570), i Salvator Fabris, De lo schermo o vero scienza d'arme (1606). Księga teoretyka hiszp. Jeronimo de Carranza ukazała się w 1569, jednakże szkoła hiszp. znalazła najświetniejszy wyraz w monumentalnym dziele w j. fr.: L'Academie de l'epee, pod red. Gerarda Thibault, ze sztychami B.A. *Bolswerta, wydanym w 1628 przez *Elzevierów z Lejdy po 15 latach zabiegów i szerokiej subskrypcji; była to najokazalsza pod względem formatu, formy drukarskiej, szaty ilustracyjnej i treści książkowa edycja szermiercza (egzemplarz w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie). Ojcem szkoły fr. był Le Perche du Condray, który w 1635 ogłosił w Paryżu pracę: L'exerdse des armes ou le maniement du fleuret. W ciągu XVIII-XX w. ilość dzieł szermierczych publikowanych na Zachodzie znacznie wzrosła. Polska szermierka narodowa, zwłaszcza szablą, rozwijająca się w XVII i XVIII w. pod wpływem Wschodu, nie została ujęta w teoretyczny traktat ilustrowany.
Zielnik (herbarz, łac. herbarium), książka zawierająca opisy ziół wraz z podaniem ich leczniczych właściwości, zazwyczaj bogato ilustrowana. Odmianę jej stanowił
1293
1294
KSIĄŻKA W OBOZACH JENIECKICH
Hortus sanitatis (wyd. 1 w 1485 w j. niem. u P. *Schoffera w Moguncji). Najwcześniej ukazał się drukiem popularny traktat średniowieczny De virtutibus herharum, za którego autora uchodził Aemilius Macer (Neapol 1477), w Rzymie Jan P. de Lignamine wydał Herbarium Pseudo-Apuleiusa (ok. 1481 lub 1483/1484), inne Herbarium wyszło w 1484 u Schoffera. W XVI w. pojawiły się Z. w j. narodowych, jak ang. Herball (1525), fr. Le Grand herbier (1526), niem. herbarze Hieronima Boska (1539), Leonharda Fuchsa (łac. 1542, niem. 1543). Do najbardziej znanych należy zielnik "Włocha Pierandrea Mattioli Commentarii in Dio-scoriden (najpiękniejsze wyd. Wenecja 1565) i Remberta Dodonaeusa w w;'d. antwerpskich (od 1554). Rozwój botaniki eliminował z herbarzy elementy fantastyczne na rzecz ścisłych opisów botanicznych i farmakopeicznych. Proces ten widoczny w dziełach G. Bauhina i M. de L'Obel w pełni dokonał się w w. XVII. W Polsce pierwszy zielnik tłum. z tekstu łac. L. Fuchsa wyszedł w Krakowie u F. *Unglera w 1534; było to dzieło Stefana Fali-mirza O ziołach i mocy ich w przeróbce Hieronima Spiczyń-skiego wydane ponownie w 1542. Przeróbki następnej dokonał Marcin Siennik, ogłaszając w Krakowie u M. *Szar-fenbergera Herbarz... to jest ziół opisanie (1568). W 1595 ukazał się w Drukarni Łazarzowej Herbarz polski Marcina z Urzędowa z pięknymi drzeworytami, ostatni wreszcie z naszych herbarzy, Zielnik Szymona Syreniusza, botanika i profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, wyszedł w 1613 u B. *Skalskiego w Krakowie.
A. Arber: Herbals, their otigin and evohtion. 1953. M. Chmielińska: Poi. bibliogr. zielarstwa. 1954. Polonia typo-graphica saculi sedecimi. Z. 6. 1966.
Zob. tab. 23.
Zob. też Książka naukowa dawna, Podróżnicze
KSIĄŻKI ILUSTROWANE, ROBINZONADY, SENNIK.
K. Piekarski: "Kuchmistrzostwo" M. Scharffenberga. "Prz. Bibl." 1930. Maliniak: Tytoń w dawnej Polsce. 1933. A.L. Simon: Dictionary oj gastronomy. 1949. P. Montagne: Larousse gastronomiąue. 1952. W. Mueller: Bibliogr. des Kafee, des Kakao, der Schokolade, des Tee u. dereń Surrogate bis zum Jahre 1900. 1960. L. Vanossi: Bibliogr. gastronomica italiana. 1964.
KSIĄŻKA W OBOZACH JENIECKICH. Podstawą wszystkich bibl. jenieckich podczas drugiej wojny światowej były książki, które jeńcy przynieśli z sobą do obozów, choć wiele z nich zostało od razu skonfiskowanych. Zabrane w pośpiechu z koszar i szkół, stanowiły przedziwny konglomerat różnych treści i wartości. Nieliczni posiadacze wymieniali je między sobą. Porozrywane na części, były czytane dniem i nocą przy żarówkach przeciwlotniczych. Początkowe wypożyczalnie pracowały na zasadach wymiany tylko z tymi, którzy mogli ofiarować własną książkę, toteż zaczęto sprowadzać je w paczkach od rodzin z Międzynarodowego, Polskiego i Szwaj-
carskiego Czerwonego Krzyża oraz z YMCA. "Wykorzystano też możliwość nabycia w księgarniach niem. książek naukowych, samouczków i słowników oraz książek poi. przeznaczonych przez Niemców na makulaturę. To wszystko, wraz z przyjętymi do depozytu książkami prywatnymi, pozwoliło na zorganizowanie dostępnych dla wszystkich biblioteczek barakowych, w małych skrzyniach dostarczonych przez PCK. Po 1941 księgozbiory większych oflagów wzbogaciły się o zasoby mniejszych obozów likwidowanych przez Niemców. Udało się zdobyć dla nich osobne pomieszczenia. Największą bibl., liczącą ponad 35000 wol., posiadał Woldenberg. Wykształcony w tym obozie schemat pod nazwą bibl. ujmował bibl. beletrystyczną i naukową z filiami specjalistycznymi obcojęzycznymi oraz bibl. ruchomą dla szeregowych. Zorganizowane na podobnej zasadzie, lecz mniejsze bibl. posiadały: Gross Born (30000),Murnau (20000), Dossel (7000). Cenzura i szykany niem. zmuszały do uporczywej i niebezpiecznej -walki o książki "zakazane", ukrywane pod tytułami książek kucharskich i senników. Należały do nich książki niektórych klasyków poi., ros. i marksistowskie. Szczególnie prześladowano dzieła H. Sienkiewicza, M. Wańkowicza i J. Kisielewskiego. Wyjątkową poczytnością cieszyły się: Pamiętniki chłopów, Pamiętniki bezrobotnych, A. Carrela Człowiek, istota nieznana, M. Mitchell Przeminęło z wiatrem. Dzięki bibl. znaczna część jeńców mogła prowadzić systematyczne samokształcenie, urabiać swój światopogląd, podnosić kwalifikacje zawodowe. Pomoc naukowców umożliwiła pisanie prac magisterskich, doktorskich, habilitacyjnych i in., które wyniesione lub przechowane w depozycie Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie, mogły być po wojnie wydrukowane. Podręczniki przepisywało kilkuset przepisywaczy. Bibl. w Woldenbergu obsługiwało przeszło 200 osób. Na ok. 6600 jeńców było ponad 300000 wypożyczeń rocznie. W Neubrandenburgu wydano w stu egz. odbitą ręcznie z klocków drewnianych pracę Z. My-stkowskiego Godziny czekania, w Woldenbergu w podobny sposób pozycję bibliofilską Oflag II-C, Katalog wystawy grafiki oraz E. Pichella Tekę legend i Tekę morską.
Ekslibris biblioteki Oflagu II C.
1295
1296
KSIĄŻKA W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH
W 1. 1940-1941 zorganizowano introligatornie. Posiadały je Arnswalde, Gross Born i największą Ś "Woldenberg, gdzie pracowało 20 jeńców posługując się najprymitywniejszymi narzędziami; do oprawy używano starego papieru i tektury z paczek, zdarte koszule i drelichy zastępowały płótno, nici wypruwano z bielizny. Od 1942 z kraju przez PCK, w paczkach od rodzin, a następnie z zagranicy przez Szwajcarski Czerwony Krzyż zaczęto sprowadzać potrzebne materiały introligatorskie, niestety, często złośliwie niszczone przez Abwehrę. Miesięczna wydajność introliga-torni wynosiła 500-700 wol. Z polecenia władz niemieckich w 1942 został wykonany spis wszystkich bibl. obozowych, który posłużył jako podstawa wydrukowania katalogu.
KSIĄŻKA W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH. Głód intelektualny w więzieniach i obozach koncentracyjnych był zjawiskiem powszechnym. Odczuwali go nie tylko więźniowie polityczni stojący na ogół na pewnym poziomie umysłowym, dokuczał on również szerokim rzeszom więźniów, dla których na wolności książka nie zawsze była najbliższym towarzyszem życia. Nieludzkie warunki egzystencji nie zagłuszały, lecz co dziwniejsze nawet rozbudzały głód intelektualny, który starano się w różny sposób zaspokoić. Odbywały się tajne pogadanki, wykłady, opowiadano treść znanych niegdyś książek, filmów, przypominano odbyte podróże. "Wszystko to odbywało się w kradzionych chwilach między pracą a apelami. Zanim pojawiła się w obozach prawdziwa książka, wytwarzano jej surogat. Więźniowie o fenomenalnej pamięci, którzy mogli recytować prawie dosłownie całe fragmenty poezji i prozy, przepisywali do specjalnie sporządzonych zeszycików zapamiętane wiersze wolnościowe i obozowe. W ten sposób powstawały swojego rodzaju antologie poezji. Zeszyciki, nieraz przemyślnie oprawne w warsztatach obozowych (roboty sabotażowe), kursowały między więźniami i były odpisywane po wiele razy. Zdarzało się, iż zaczytywane do właścicieli nie wracały. Drugim rodzajem książki obozowej były zapisywane treści wykładów z różnych dziedzin wiedzy. Nadawano im również formę zeszycików, z których korzystali liczni więźniowie. Tak np. w Ravensbriick kursowały dwa tomiki wykładów historii, które niestety zawędrowały z właścicielką do Szwecji i tam zostały. Inna więźniarka tego obozu ułożyła jeszcze na Montelupich podręcznik nauki jęz. ang. według własnej metody, spisany na 80 arkusikach papieru toaletowego. Służył on do nauki jęz. ang. aż do zakończenia wojny. Przykłady można by mnożyć. Posiadanie jakichkolwiek książek czy czasopism, jak również notatek, czyli słowa pisanego w każdej postaci, było zabronione. Za znaleziony podczas rewizji byle zapisany świstek papieru groziła kara. Dotyczyło to rów-
nież książek i czasop. niem., które wprawdzie w niektórych obozach były przejściowo w obiegu, ale przeznaczone głównie dla prominentów niemieckich. Natomiast książka polska, która w pierwszym okresie istnienia obozów koncentracyjnych przedostawała się za druty stopniowo różnymi drogami, zawsze była nielegalna. Pierwsze książki zjawiły się w obozach w sposób bardzo przemyślny. Przemycano je w paczkach żywnościowych, dozwolonych od grudnia 1942. W Ravensbriick operowane doświadczalnie otrzymały w paczce Pana Tadeusza. Poszczególne kartki służyły jako opakowanie jajek. Stosowano to i w innych obozach. "W późniejszym czasie zdobywano książki z zewnątrz przez kolumny pracujące poza obozem. W Stut-thofie wyjeżdżający do pracy w Nowym Porcie natrafili na rozbitą bibliotekę i przenieśli do obozu sporo książek. Wykradano również książki z depozytów, zwłaszcza po przywiezieniu do obozów ludności z ewakuowanej powstańczej Warszawy. Dobór książek był oczywiście przypadkowy, jednak dziwnym zbiegiem okoliczności we wszystkich niemal obozach spotykało się cenne arcydzieła z epoki romantyzmu, powieści naszych klasyków obok pozycji o małej wartości. Dziełem najczęściej spotykanym był Pan Tadeusz, na którego strofy ludzie zesłani, z dala od ojczyzny reagowali podobnie jak sienkiewiczowski Latarnik. Kursowały w obozach i inne utwory Mickiewicza, jak Grażyna, Konrad Wallenrod, a także utwory Słowackiego, Wyspiańskiego, powieści Prusa, Reymonta, Żeromskiego, Struga, Sieroszewskiego i in. Książki były dosłownie rozchwytywane przez spragnionych czytelników. Żeby szybciej do nich docierały, rozrywano je na części według zszywek; pożyczano na krótki czas z zachowaniem ostrożności, gdyż zawsze groziła obawa donosu. Czytanie odbywało się w najróżnorodniejszych porach i miejscach: po kryjomu w jakimś niewidocznym kącie bloku, najczęściej na "trzeciaku", podczas przerwy w pracy, wieczorem po apelu, a nawet w nocy w ubikacji lub "Waschraumie". Przechowywano książki w najbardziej nieprawdopodobnych miejscach. Jak pisze Wanda Półtawska, w Ravensbriick operowane doświadczalnie, które uzbierały sobie 30-tomową biblioteczkę, przypinały książki pod szafami i stołami, gdzie szczęśliwie żaónz kontrola ich nie wytropiła. W tymże obozie żarliwość czytelniczki poi. książki omal nie spowodowała katastrofy. Była więźniarka Felicja Panakówna opisuje wypadek, gdy Maria Grohnus, Łużyczanka czytająca po polsku, otrzymała na parę godzin Pana Tadeusza i chcąc się tym utworem delektować w samotności, położyła się pod pryczą. Tak się przy tym zaczytała, że nie słyszała syreny i przygotowań do wieczornego apelu. Za karę skazana została na stanie przez cztery niedziele pod bunkrem bez jedzenia, nie osłabiło to jednak jej zapału do lektury. O znaczeniu książki poi. w obozach koncentracyjnych mówi Kazimierz
1297
1298
KSIĄŻKA W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH
W 1. 1940-1941 zorganizowano introligatornie. Posiadały je Arnswalde, Gross Born i największą "Woldenberg, gdzie pracowało 20 jeńców posługując się najprymitywniejszymi narzędziami; do oprawy używano starego papieru i tektury z paczek, zdarte koszule i drelichy zastępowały płótno, nici wypruwano z bielizny. Od 1942 z kraju przez PCK, w paczkach od rodzin, a następnie z zagranicy przez Szwajcarski Czerwony Krzyż zaczęto sprowadzać potrzebne materiały introligatorskie, niestety, często złośliwie niszczone przez Abwehrę. Miesięczna wydajność introliga-torni wynosiła 500-700 wol. Z polecenia władz niemieckich w 1942 został wykonany spis wszystkich bibl. obozowych, który posłużył jako podstawa wydrukowania katalogu.
KSIĄŻKA W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH. Głód intelektualny w więzieniach i obozach koncentracyjnych był zjawiskiem powszechnym. Odczuwali go nie tylko więźniowie polityczni stojący na ogół na pewnym poziomie umysłowym, dokuczał on również szerokim rzeszom więźniów, dla których na wolności książka nie zawsze była najbliższym towarzyszem życia. Nieludzkie warunki egzystencji nie zagłuszały, lecz co dziwniejsze nawet rozbudzały głód intelektualny, który starano się w różny sposób zaspokoić. Odbywały się tajne pogadanki, wykłady, opowiadano treść znanych niegdyś książek, filmów, przypominano odbyte podróże. "Wszystko to odbywało się w kradzionych chwilach między pracą a apelami. Zanim pojawiła się w obozach prawdziwa książka, wytwarzano jej surogat. Więźniowie o fenomenalnej pamięci, którzy mogli recytować prawie dosłownie całe fragmenty poezji i prozy, przepisywali do specjalnie sporządzonych zeszycików zapamiętane wiersze wolnościowe i obozowe. W ten sposób powstawały swojego rodzaju antologie poezji. Zeszyciki, nieraz przemyślnie oprawne w warsztatach obozowych (roboty sabotażowe), kursowały między więźniami i były odpisywane po wiele razy. Zdarzało się, iż zaczytywane Ś do właścicieli nie wracały. Drugim rodzajem książki obozowej były zapisywane treści wykładów z różnych dziedzin wiedzy. Nadawano im również formę zeszycików, z których korzystali liczni więźniowie. Tak np. w Ravensbriick kursowały dwa tomiki wykładów historii, które niestety zawędrowały z właścicielką do Szwecji i tam zostały. Inna więźniarka tego obozu ułożyła jeszcze na Montelupich podręcznik nauki jęz. ang. według własnej metody, spisany na 80 arkusikach papieru toaletowego. Służył on do nauki jęz. ang. aż do zakończenia wojny. Przykłady można by mnożyć. Posiadanie jakichkolwiek książek czy czasopism, jak również notatek, czyli słowa pisanego w każdej postaci, było zabronione. Za znaleziony podczas rewizji byle zapisany świstek papieru groziła kara. Dotyczyło to rów-
nież książek i czasop. niem., które wprawdzie w niektórych obozach były przejściowo w obiegu, ale przeznaczone głównie dla prominentów niemieckich. Natomiast książka polska, która w pierwszym okresie istnienia obozów koncentracyjnych przedostawała się za druty stopniowo różnymi drogami, zawsze była nielegalna. Pierwsze książki zjawiły się w obozach w sposób bardzo przemyślny. Przemycano je w paczkach żywnościowych, dozwolonych od grudnia 1942. W Ravensbriick operowane doświadczalnie otrzymały w paczce Pana Tadeusza. Poszczególne kartki służyły jako opakowanie jajek. Stosowano to i w innych obozach. W późniejszym czasie zdobywano książki z zewnątrz przez kolumny pracujące poza obozem. W Stut-thofie wyjeżdżający do pracy w Nowym Porcie natrafili na rozbitą bibliotekę i przenieśli do obozu sporo książek. "Wykradano również książki z depozytów, zwłaszcza po przywiezieniu do obozów ludności z ewakuowanej powstańczej "Warszawy. Dobór książek był oczywiście przypadkowy, jednak dziwnym zbiegiem okoliczności we wszystkich niemal obozach spotykało się cenne arcydzieła z epoki romantyzmu, powieści naszych klasyków obok pozycji o małej wartości. Dziełem najczęściej spotykanym był Pan Tadeusz, na którego strofy ludzie zesłani, z dala od ojczyzny reagowali podobnie jak sienkiewiczowski Latarnik. Kursowały w obozach i inne utwory Mickiewicza, jak Grażyna, Konrad Wallenrod, a także utwory Słowackiego, "Wyspiańskiego, powieści Prusa, Reymonta, Żeromskiego, Struga, Sieroszewskiego i in. Książki były dosłownie rozchwytywane przez spragnionych czytelników. Żeby szybciej do nich docierały, rozrywano je na części według zszywek; pożyczano na krótki czas z zachowaniem ostrożności, gdyż zawsze groziła obawa donosu. Czytanie odbywało się w najróżnorodniejszych porach i miejscach: po kryjomu w jakimś niewidocznym kącie bloku, najczęściej na "trzeciaku", podczas przerwy w pracy, wieczorem po apelu, a nawet w nocy w ubikacji lub ""Waschraumie". Przechowywano książki w najbardziej nieprawdopodobnych miejscach. Jak pisze Wanda Półtawska, w Ravensbriick operowane doświadczalnie, które uzbierały sobie 30-tomową biblioteczkę, przypinały książki pod szafami i stołami, gdzie szczęśliwie żadna kontrola ich nie wytropiła. W tymże obozie żarliwość czytelniczki poi. książki omal nie spowodowała katastrofy. Była więźniarka Felicja Panakówna opisuje wypadek, gdy Maria Grolmus, Łużyczanka czytająca po polsku, otrzymała na parę godzin Pana Tadeusza i chcąc się tym utworem delektować w samotności, położyła się pod pryczą. Tak się przy tym zaczytała, że nie słyszała syreny i przygotowań do wieczornego apelu. Za karę skazana została na stanie przez cztery niedziele pod bunkrem bez jedzenia, nie osłabiło to jednak jej zapału do lektury. O znaczeniu książki poi. w obozach koncentracyjnych mówi Kazimierz
1297
1298
KSIĄŻKA ZAMÓWIEŃ
Andrzej Jaworski, opisując, jak przyjęto w Sachsenhausen Pamiętniki kwestarza A. Chodźki: "Jakimś cudem dzięki Czechom dotarła do naszego bloku książka polska. Ten skromny utwór stał się dla nas najświętszą relikwią, wydzieraliśmy ją sobie z niecierpliwością, przechowywali z pietyzmem, aż przeszła przez wszystkie ręce, by w innym znów bloku pełnić swe posłannictwo... Zblazowany klerk, którego półki uginały się w domu od książek nie rozciętych nieraz i nie przeczytanych, wygłodzony od roku, rzucał się z żarłocznością na te utwory bądź co bądź nie pierwszej klasy literackiej, które stają się tutaj, wśród czyhających na jego zagładę wrogów, duchową ambasadą dalekiej, utraconej ojczyzny".
K.A. Jaworski: Serce za drutami. (Wspomnienie z Sachsenhausen). 1959. W. Wnuk: Byłem z wami. 1960. S. Brzozowski: Z obozowych dni. W: Pamiętniki nauczycieli z więzień i obozów hitlerowskich 1939-1945. 1962. W. Półtawska: / boję się snów... 1962. W. Kiedrzyńska: Ravensbriick. Kobiecy obóz koncentracyjny. 1965. J. Kwiatkowski: 485 dni na Majdanku. 1966. K. Dunin-Wąsowicz: Obóz koncentracyjny Stutthof. 1966. F. Panak: Maria Grolmus,po łużycku Groimusec. "Zielony Sztandar" 1967 nr 81. D. Brzosko-Mędryk: Niebo bez ptaków. 1968.
KSIĄŻKA. ZAMÓWIEŃ: 1. Frontowa książka braków, znajdująca się w każdej księgarni, służy do wpisywania wyczerpujących się na półkach tytułów. Z niej sporządza się *zamówienia na książki potrzebne do skompletowania składu i na zapotrzebowanie klientów. 2. Urzędowa książka w drukarni przeznaczona do wpisywania zamówień zleceniodawców, ujmująca szereg danych formalnoprawnych zlecenia.
KSIĄŻNICA-ATLAS, Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze, Sp. Akc, była kontynuacją Administracji Wydawnictw powstałego w 1884 we Lwowie Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych. W okresie do 1916 z różną intensywnością TNSW prowadziło działalność wydawniczą, przede wszystkim w zakresie podręczników dla szkół średnich dla b. zaboru austr., wydawało czasop. "Muzeum" (od 1885) oraz od 1906 cenną i w wyjątkowo starannej szacie edytorskiej ukazującą się serię Nauka i Sztuka. W 1913 z inicjatywy Jana *Piątka (1881-1948) Administracja Wydawnictw TNSW została usamodzielniona, a w 1916 przekształcona w spółkę Z ogr. odp. pod nazwą Książnica Polska TNSW. Odtąd nastąpił duży i stały rozwój tej instytucji, nadal jednak jako wydawnictwa podręczników dla szkół średnich i handlowych i dopiero po 1918 podjęto wydawanie podręczników dla szkół podstawowych. W 1923 firma
1299
Sygnet Książnicy-Atlas
została przekształcona w spółkę akcyjną, która przejęła istniejącą od 1913 we Lwowie Drukarnię "Grafia", a w 1924 połączyła się z powstałą w 1921 z inicjatywy prof. E. *Romera spółką akcyjną "Atlas" tworząc nowe przedsiębiorstwo pod nazwą Książnica-Atlas, Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze TNSW. Naczelnym dyrektorem został J. Piątek, prezesem rady nadzorczej prof. E. Romer. Nowa spółka objęła dwa dalsze wielkie zakłady poligraficzne, wyposażone w najnowocześniejsze maszyny. Podstawową działalnością firmy było nadal wydawanie podręczników szkolnych dla szkół wszelkich typów, map i atlasów geograficznych i historycznych. Poza tym K.-A. wydawała kilkanaście czasop., m. in. "Muzeum", "Czasopismo Geograficzne", "Matematyka i Szkoła", "Polski Przegląd Kartograficzny", "Przyroda i Technika", tygodnik dla młodzieży "Iskry", własny organ informacyjno-propagandowy "Przegląd Wydawnictw K.-A." i wiele in. Wkrótce zaczęto również wydawać prace naukowe i podręczniki dla szkół wyższych, literaturę piękną, podróżniczą, książki dla starszych dzieci i młodzieży, lektury szkolne i wydawnictwa z dziedziny sztuki. Specjalnością K.-A. były liczne serie wydawnicze, np. Biblioteka Pedago-giczno-dydaktyczna, Biblioteka Przekładów Dzieł Pedagogicznych, Biblioteka Przyrody i Techniki, Biblioteki "Iskier" i "Iskierek", Biblioteki lektur w językach obcych, Współpraca Domu i Szkoły, Portrety (powieści biograficzne), Przemiany. Dużym osiągnięciem była wydawana w zeszytach i ukończona w 1936 w 5 t. encyklopedia Świat i życie pod red. prof. Z. Łempickiego. Łącznie nakładem Książnicy Polskiej i K.-A. ukazało się ponad 3200 książek, map i atlasów oraz wiele tablic poglądowych dla użytku szkolnego. Za wysoki poziom tych wydawnictw, szczególnie map i atlasów, K.-A. otrzymała wiele odznaczeń i wyróżnień na wystawach krajowych i zagranicznych. Od 1921 przedsiębiorstwo posiadało własne księgarnie asortymentowe we Lwowie (przejął ją w 1936 Aleksander Mazzucato) i w Warszawie (w 1935 przeszła w ręce firmy W. Michalak i Ska). Od 1924 siedzibą naczelnego dyrektora była Warszawa, gdzie również znajdowała się druga stała ekspedycja księgarska wydawnictw, zarząd zaś pozostawał we Lwowie. Dynamiczny rozwój K.-A. przerwała wojna. We Lwowie zakłady uległy w 1939 nacjonalizacji, a następnie w 1941 zostały zniszczone przez hitlerowców. W Warszawie lokal dyrekcji oraz część zapasów w magazynach uległy we wrześniu 1939 zniszczeniu. Po wojnie K.-A. wznowiła działalność wydawniczą z początkiem 1946 we Wrocławiu zarówno w zakresie podręczników dla szkół licealnych i zawodowych, książek pomocniczych oraz lektur i literatury pięknej, przede wszystkim zaś opracowywanych pod kierunkiem prof. E. Romera nowych map ściennych, podręcznych i konturowych, atlasów szkolnych geograficznych i historycz-
1300
KSIĄŻKA ZAMÓWIEŃ
Andrzej Jaworski, opisując, jak przyjęto w Sachsenhausen Pamiętniki kwestarza A. Chodźki: "Jakimś cudem dzięki Czechom dotarła do naszego bloku książka polska. Ten skromny utwór stał się dla nas najświętszą relikwią, wydzieraliśmy ją sobie z niecierpliwością, przechowywali z pietyzmem, aż przeszła przez wszystkie ręce, by w innym znów bloku pełnić swe posłannictwo... Zblazowany klerk, którego półki uginały się w domu od książek nie rozciętych nieraz i nie przeczytanych, wygłodzony od roku, rzucał się z żarłocznością na te utwory bądź co bądź nie pierwszej klasy literackiej, które stają się tutaj, wśród czyhających na jego zagładę wrogów, duchową ambasadą dalekiej, utraconej ojczyzny".
K.A. Jaworski: Serce za drutami. (Wspomnienie z Sachsenhausen). 1959. W. Wnuk: Byłem z wami. 1960. S. Brzozowski: Z obozowych dni. W: Pamiętniki nauczycieli z więzień i obozów hitlerowskich 1939-1945. 1962. W. Półtawska: I boję się snów... 1962. W. Kiedrzyńska: Ravensbriick. Kobiecy obóz koncentracyjny. 1965. J. Kwiatkowski: 485 dni na Majdanku. 1966. K. Dunin-Wąsowicz: Obóz koncentracyjny Stutthof. 1966. F. Panak: Maria Grolmus,po łużycku Grolmusec. "Zielony Sztandar" 1967 nr 81. D. Brzosko-Mędryk: Niebo bez ptaków. 1968.
KSIĄŻKA ZAMÓWIEŃ: 1. Frontowa książka braków, znajdująca się w każdej księgarni, służy do wpisywania wyczerpujących się na półkach tytułów. Z niej sporządza się *zamówienia na książki potrzebne do skompletowania składu i na zapotrzebowanie klientów. 2. Urzędowa książka w drukarni przeznaczona do wpisywania zamówień zleceniodawców, ujmująca szereg danych formalnoprawnych zlecenia.
KSIĄŻNICA-ATLAS, Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze, Sp. Akc, była kontynuacją Administracji Wydawnictw powstałego w 1884 we Lwowie Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych. W okresie do 1916 z różną intensywnością TNSW prowadziło działalność wydawniczą, przede wszystkim w zakresie podręczników dla szkół średnich dla b. zaboru austr., wydawało czasop. "Muzeum" (od 1885) oraz od 1906 cenną i w wyjątkowo starannej szacie edytorskiej ukazującą się serię Nauka i Sztuka. W 1913 z inicjatywy Jana *Piątka (1881-1948) Administracja Wydawnictw TNSW została usamodzielniona, a w 1916 przekształcona w spółkę z ogr. odp. pod nazwą Książnica Polska TNSW. Odtąd nastąpił duży i stały rozwój tej instytucji, nadal jednak jako wydawnictwa podręczników dla szkół średnich i handlowych i dopiero po 1918 podjęto wydawanie podręczników dla szkół podstawowych. W 1923 firma
Sygnet Książnicy-Atlas
została przekształcona w spółkę akcyjną, która przejęła istniejącą od 1913 we Lwowie Drukarnię "Grafia", a w 1924 połączyła się z powstałą w 1921 z inicjatywy prof. E. *Romera spółką akcyjną "Atlas" tworząc nowe przedsiębiorstwo pod 'nazwą Książnica-Atlas, Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze TNSW. Naczelnym dyrektorem został J. Piątek, prezesem rady nadzorczej prof. E. Romer. Nowa spółka objęła dwa dalsze wielkie zakłady poligraficzne, wyposażone w najnowocześniejsze maszyny. Podstawową działalnością firmy było nadal wydawanie podręczników szkolnych dla szkół wszelkich typów, map i atlasów geograficznych i historycznych. Poza tym K.-A. wydawała kilkanaście czasop., m. in. "Muzeum", "Czasopismo Geograficzne", "Matematyka i Szkoła", "Polski Przegląd Kartograficzny", "Przyroda i Technika", tygodnik dla młodzieży "Iskry", własny organ informacyjno-propagandowy "Przegląd Wydawnictw K.-A." i wiele in. Wkrótce zaczęto również wydawać prace naukowe i podręczniki dla szkól wyższych, literaturę piękną, podróżniczą, książki dla starszych dzieci i młodzieży, lektury szkolne i wydawnictwa z dziedziny sztuki. Specjalnością K.-A. były liczne serie wydawnicze, np. Biblioteka Pedago-giczno-dydaktyczna, Biblioteka Przekładów Dzieł Pedagogicznych, Biblioteka Przyrody i Techniki, Biblioteki "Iskier" i "Iskierek", Biblioteki lektur w językach obcych, Współpraca Domu i Szkoły, Portrety (powieści biograficzne), Przemiany. Dużym osiągnięciem była wydawana w zeszytach i ukończona w 1936 w 5 t. encyklopedia Świat i życie pod red. prof. Z. Łempickiego. Łącznie nakładem Książnicy Polskiej i K.-A. ukazało się ponad 3200 książek, map i atlasów oraz wiele tablic poglądowych dla użytku szkolnego. Za wysoki poziom tych wydawnictw, szczególnie map i atlasów, K.-A. otrzymała wiele odznaczeń i wyróżnień na wystawach krajowych i zagranicznych. Od 1921 przedsiębiorstwo posiadało własne księgarnie asortymentowe we Lwowie (przejął ją w 1936 Aleksander Mazzucato) i w Warszawie (w 1935 przeszła w ręce firmy W. Michalak i Ska). Od 1924 siedzibą naczelnego dyrektora była Warszawa, gdzie również znajdowała się druga stała ekspedycja księgarska wydawnictw, zarząd zaś pozostawał we Lwowie. Dynamiczny rozwój K.-A. przerwała wojna. We Lwowie zakłady uległy w 1939 nacjonalizacji, a następnie w 1941 zostały zniszczone przez hitlerowców. W Warszawie lokal dyrekcji oraz część zapasów w magazynach uległy we wrześniu 1939 zniszczeniu. Po wojnie K.-A. wznowiła działalność wydawniczą z początkiem 1946 we Wrocławiu zarówno w zakresie podręczników dla szkół licealnych i zawodowych, książek pomocniczych oraz lektur i literatury pięknej, przede wszystkim zaś opracowywanych pod kierunkiem prof. E. Romera nowych map ściennych, podręcznych i konturowych, atlasów szkolnych geograficznych i historycz-
1299
1300
KSEĘGA HENRYKOWSKA
nych. Do czasu likwidacji w 1951 K.-A. wydała lub wznowiła 126 podręczników i książek i ponad 100 map (w tym 26 ściennych) i 6 atlasów. Wydawnictwo map i atlasów przejęło w 1951 od K.-A. *Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych.
KSIĄŻNICA MIEJSKA im. KOPERNIKA W TORUNIU powstała z inicjatywy Ottona Stein-borna w 1923 z połączenia czterech księgozbiorów: Gimnazjum Toruńskiego (*Biblioteki szkolne); Rady Miejskiej (*Biblioteki radzieckie); Toruńskiego Tow. Naukowego (*Biblioteki tow. naukowych) oraz Tow. Copernicus-Verein (łącznie ponad 100 000 wol.). Podstawowy zrąb jej zbiorów bibl. gimnazjalna i radziecka i sięga początkami swymi w. XVI, jest więc jedną z najstarszych bibl. Polski półn., a jednocześnie pierwszą bibl. publiczną ("Bibhotheca Publica Mariana"). W zbiorach K.M. znalazły się: cenne dawne druki polskie i Polski dotyczące, bogaty dział historii (niemal kompletne materiały do historii Pomorza), filologii klasycznej, starej medycyny, największy zbiór druków toruńskich od XVI w. (w tym wyjątkowy zbiór druków ulotnych) oraz pokaźne zbiory czasop., zwłaszcza komplety pomorskich, poi. i niem. z XIX w. Ponadto posiada starannie uzupełniane "copernicana" z kolejnymi wydaniami dzieł Kopernika, kolekcją globusów, zbiorami kartogr. oraz ciekawymi pozycjami z zakresu matematyki i astronomii. Do uporządkowania scalonych zbiorów i rozwoju K.M. przyczynił się wydatnie pierwszy długoletni i zasłużony jej dyrektor (1923-1939), Z. *Mocarski, znany badacz historii książki w Toruniu i na Pomorzu. W czasie drugiej wojny światowej zbiory K.M. nie uległy poważniejszym zniszczeniom. Już w początkach 1945, bezpośrednio po wyzwoleniu Torunia, podjęła działalność, Ś organizując czytelnictwo na terenie miasta, udostępniając bogate zbiory wszystkim placówkom naukowym w kraju, a zwłaszcza powołanemu do życia Uniwersytetowi im. M. Kopernika w Toruniu. Obecnie K.M., włączona w skład sieci publicznych bibl. powszechnych, jest jedną z nielicznych *bibl. regionalnych z zasobnym, bardzo różnorodnym księgozbiorem naukowym. Za zezwoleniem Ministra Kultury zatrzymała swą tradycyjną nazwę: "Książnica Miejska". Posiada na terenie miasta 18 filii i 40 punktów bibl. Stan zbiorów wynosi łącznie 308400 wol., w tym: druki zwarte 244584, czasop. 36615 t. Nakładem K.M. ukazują się Prace Książnicy Miejskiej im. Kopernika w Toruniu.
Z. Mocarski: O Książnicy Miejskiej im. Kopernika w Toruniu. 1927.
KSIĄŻNICA POLSKA TNSW zob. KSIĄŻNICA-ATLAS.
KSIĘGA, określenie książki poważnej pod względem treści lub formatu (rozmiaru), historycznie o kilku znaczeniach: 1. Książka poważna pod względem treści (np. *Biblia, Firdausiego Szach name (Księga królów), staro-egipska *Księga umarłych). 2. W staropol. rozumieniu (używane w 1. mnogiej) określenie części dzieła, później w 1. pojedynczej to samo co rozdział, część, pieśń (np. rozczłonkowanie Pana Tadeusza, znaczenie 1 i 2: Księgi narodu i księgi pielgrzytnstwa polskiego A. Mickiewicza). 3. Określenie książki dużego formatu z uwagi na przeznaczenie, później zaś ze względu na przeznaczenie niezależnie od formatu (np. K. buchalteryjna, oraz łącznie ze znaczeniem 1: *księga pamiątkowa, jubileuszowa itd.).
KSIĘGA AKCESYJNA zob. AKCESJA.
KSIĘGA HENRYKOWSKA (Liber fundationis claustri sanctae Mariae Virginis in Heinrichow), łac. kronika zawierająca na 51 pergaminowych kartach dokładny opis założenia w 1227 oraz rozwoju posiadłości klasztoru Cystersów w Henrykowie, pow. Ząbkowice, na Dolnym Śląsku. Kronika składa się z 2 ksiąg oraz z katalogu biskupów wrocławskich. Autorem ks. I i katalogu był mnich Piotr trzeci z kolei opat klasztoru w Henrykowie. Kronikę pisał w 1. 1268-1273; opierał się głównie na autopsji i relacjach współczesnych oraz na dokumentach z archi-
Fragment Księgi henrykowskiej (pierwsze zdanie polskie Ś 9 wiersz od dołu)
wum klasztornego, których sporą ilość, dla lepszego udokumentowania praw klasztoru henrykowskiego do niektórych posiadłości, włączył w tekst kroniki. Autorem ks. II, powstałej dopiero po 1310, był nie znany nam dziś z imienia zakonnik henrykowski, który niewolniczo opierał się na swoim poprzedniku. K.h. jest ważnym źródłem do dziejów ustroju społeczno-gospodarczego Polski pia-
1301
EWoK 43
1302
KSIĘGA INWENTARZOWA
stowskiej. Zawiera wyjątkowo bogaty materiał onoma-styczno-toponomasryczny, dzięki czemu jest cennym, dokumentem polskości Śląska. W tekście K.h. na k. 24r znajduje się pierwsze zdanie w j. poi. Brzmi ono: "Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai". Pełny tekst K.h. został wydany w 1854 we Wrocławiu przez G.A. Stenzla. Tłumaczenie poi., dokonane przez R. Gródeckiego, wydano wraz z łac. tekstem w 1949.
KSIĘGA INWENTARZOWA TARZ BIBLIOTECZNY.
zob. BSTWEN-
KSIĘGA PAMIĄTKOWA, *dzieło zbiorowe o charakterze naukowym lub literackim, wydane dla uczczenia wybitnej osobistości, instytucji, rocznicy itp. K.p. jubileuszowa zawiera materiały poświęcone charakterystyce jubilata albo też przyczynki na różne tematy, zazwyczaj ze specjalności jubilata.
KSIĘGA PRZYSŁÓW, zbiór przysłów z komentarzem lub bez, wyd. drukiem od XV w. Najbardziej popularne były Adagia *Erazma z Rotterdamu (wyd. 1, 1500). Za pierwszego poi. paremiografa uważa się Biernata z Lublina, który w Żywocie Ezopa Fryga (1522) wszystkie tytuły przypowieści podał w formie przysłów. W 1618 Salomon Rysiński wydał pierwszą poi. K.p. (Proverbiorum polonkorum centuriae decem et octo), następcą jego był jezuita Grzegorz Knapski (Adagia polonica, 1632). W XIX w. przysłowia poi. zbierał m. in. Kazimierz Władysław Wójcicki (Przysłowia narodowe, 1830). Podstawowym dziełem pare-miografii poi. jest Księga przysłów (1889-1894) Samuela Adalberga. Obecnie Instytut Badań Literackich PAN przygotował do druku Nową księgę przysłów polskich pod redakcją Juliana Krzyżanowskiego. Biblioteka Jagiellońska w Krakowie posiada bardzo cenny księgozbiór paremio-logiczny I. *Bernsteina ze wspaniale wydanym katalogiem (1900).
T.A. Stephens: Proverb literaturę. 1930. A. Taylor: The Proverb. 1931. J.S. Bystroń: Przysłowia poi. 1933. J. Krzyżanowski: Mądrej głowie dość dwie słowie. 1960.
KSIĘGA UBYTKÓW BLIOTECZNY.
zob. INWENTARZ BI-
KSIĘGA UMARŁYCH, *zwój, często ilumin., zawierający zbiór zaklęć, modlitw i hymnów oraz mitów i fragm. tekstów rytualnych spisanych po raz pierwszy w Egipcie w XXV w. p.n.e. Teksty te miały umożliwić zmarłemu szczęśliwe dotarcie do państwa umarłych i żywot wieczny. Od XVI w. p.n.e. pisano teksty K.u. kursywą hieroglificzną, hieratyką lub demotyką (*Pismo egipskie) na papirusach, które wkładano pomiędzy bandaże mumii
Fragment księgi umarłych
lub do specjalnie na ten cel przeznaczonego drewnianego posągu Pta-Sokar-Ozyrysa i umieszczano w grobowcu zmarłego.
K. Sethe: Die Totenliteratur der alten Agypter. 1931.
KSIĘGA Z DURROW (Book of Durrow), ewange-liarz łac,do XVII w. w klasztorze w Durrow (hr. Offaly, Irlandia). Wykonany w Northumbrii lub Irlandii, zapewne w drugiej poł. VII w., jest najwcześniejszym zachowanym przykładem miniatorstwa insularnego (*Pismo insularne). Reprezentuje dojrzały ornamentalno-kaligra-ficzny styl anglo-iryjski, znany ponadto z ewangeliarzy z Lindisfarne (*Księga z Lindisfarne) i z Kells (*Księga z Kells). Obecnie w Dublinie (Trinity College Library, Ms 57 A. 45).
C. Nordenfalk: Before the Book of Durrow. "Acta Archacolo-gica" 1947. M. Rickert: Painting in Britain. The Middle Ages. 1954.
KSIĘGA Z KELLS (Book of Kells), ewangeliarz łac, pochodzi z klasztoru w Kells (hr. Meath, Irlandia). Wyko-
1303
1304
KSIĘGARNIA
Ornament z Księgi z Durrow
nany zapewne na łonie, w klasztorze macierzystym Kells, w 1. między 760-770 a 815-820 przez kilku iluminatorów, stosujących odmienną technikę i zestawienia kolorystyczne. Nie został ukończony. Posiada schemat dekoracyjny znacznie bogatszy niż *Księga z Durrow i *Księga z Lindisfar-ne, z którymi łączy K. z K. wiele wspólnych cech stylistycznych. Wyróżnia się dzięki obecności przedstawień ewangelicznych i skomplikowanej ornamentyce. Obok stałych komponentów stylu anglo-iryjskiego wykazuje liczne zapożyczenia ze źródeł karolińskich (szkoła Ady) i wschodnich (syryjskich?). Obecnie w Dublinie (Trinity College Library, Ms A. 116).
E.H. Alton, P. Meyer: Evangeliorum Quattuor Codex Cenan-nensis. 1950.
KSIĘGA Z LINDISFARNE (Book of Lindisfame), ewangeliarz łac. napisany przez Eadfritha, bpa Lindisfame (Northumberland), w 1. 698-721, ilumin. przez miniatu-rzystów wyszkolonych zapewne w *skryptorium, w którym nieco wcześniej wykonano *Księgę z Durrow. Wykazuje motywy dekoracyjne i gamę kolorystyczną zdradzające,
zwłaszcza w portretach ewangelistów, wpływ sztuki śródziemnomorskiej. Obecnie w Londynie (British Museum Cotton, Ms Nero D. IV).
C. Nordenfalk: Eastem style elements in the Book of Lindisfame. ,,Acta Archaeologica" 1942.
KSIĘGARNIA, przedsiębiorstwo lub sklep zajmujący się sprzedażą książek i in. artykułów *asortymentu księgarskiego. W warunkach kapitalistycznych K. (sklep) jest samoistnym zazwyczaj przedsiębiorstwem stanowiącym własność osoby prywatnej. W systemie księgarstwa państwowego K. jest jedną z wielu jednostek operatywnych, które razem stanowią sieć księgarską przedsiębiorstwa księgarskiego *Dom Książki. W Polsce K. państwowa działa na określonym dla niej terenie (np. powiatowa, rejonowa, wojewódzka) i posiada określony asortyment. Oprócz sprzedaży książek we własnym lokalu prowadzi akcje *reklamy książki i propagandy czytelnictwa, jest punktem informacyjnym o książkach bc-
cotloarc
KU
. 8CRUCC1J!
amjlus etattnunuiunu opium tdha|
pcm
Stronica Księgi z Kells
1305
1306.
KSIĘGARNIA
Portret ewangelisty Mateusza z Księgi z Lindisfarne
dących w sprzedaży. Ponadto organizuje sprzedaż wydawnictw poza własnym lokalem, opierając się na sieci pomocniczej sprzedaży książek. Są to sklepy i klubo-ka-wiarnie, kioski, kolporterzy zakładowi i wiejscy ^Kolportaż księgarski) itp. Rozróżnia się następujące rodzaje K.: K. ogólnoasortymentowe prowadzą szeroki asortyment wydawnictw reprezentujących wszystkie działy bibliograficzne i praktycznie książki wszystkich wydawców krajowych. Jest to typ najliczniejszy. K. specjalne występują przeważnie w wielkich miastach. Prowadzą asortyment wąski, reprezentujący książki nielicznych pokrewnych działów bibliograficznych. Do tej grupy należą: K. rolnicze, K. medyczne, K. techniczne i techniczno-gospodarcze, K. prawno-ekonomiczne, K. szkolno-pedagogiczne, K. muzyczne, K. wydawnictw importowanych, K. wydawnictw artystycznych. Specjalizację w asortymencie K. specjalnych należy rozumieć szerzej aniżeli w odniesieniu do jednego działu bibliograficznego lub w pełni do kilku działów. Np. K. rolnicza prowadzi w asortymencie nie tylko wydawnictwa z działu XVIII Gospodarstwo wiejskie, lecz również wybrane tytuły z in. działów bibliograficznych, związane tematycznie z gospodarstwem wiejskim lub życiem wsi, zagadnieniami ruchu ludowego, historią i kulturą wsi itp. Ta sama zasada do-
boru asortymentu obowiązuje in. K. specjalne. K. antykwaryczne (*Antykwariat) zajmują się skupem książek z rynku i wprowadzaniem ich ponownie do obrotu księgarskiego. *K. muzyczne prowadzą asortyment wydawnictw muzycznych, nut, płyt gramofonowych oraz urządzeń do odtwarzania muzyki z płyt. Szczególne znaczenie ma K. powiatowa. Jest ona odpowiedzialna za organizację sprzedaży książek w powiecie, w mieście i na wsi. Prowadzi wszystkie rodzaje i formy sprzedaży, jakie stosuje księgarstwo państwowe: sprzedaż frontową, klientom indywidualnym we własnym sklepie, odbiorcom zbiorowym, głównie bibl., sprzedaż za pośrednictwem sieci pomocniczej w mieście i na wsi, sprzedaż za pośrednictwem kolporterów, sprzedaż okolicznościową (zjazdy, jarmarki, targi), sprzedaż kiermaszową i stolikową sprzedaż uliczną, sprzedaż ratalną, subskrypcyjną i w *prenu-meracie oraz sprzedaż wysyłkową. Kierownik K. powiatowej, podobnie jak i in. księgarni Domu Książki, jest upoważniony (przez dyrektora przedsiębiorstwa) do współpracy handlowej z określonymi punktami pomocniczej sieci sprzedaży książek i udzielania im ustalonej wysokości *rabatów (opustów od ceny katalogowej) na pobierane do dalszej odprzedaży książki. Zawiera również umowy (na piśmie) z kolporterami i wypłaca im prowizje za pobrane w K. i sprzedane książki. Do zadań K. powiatowej należy reklama i propaganda książki na terenie powiatu, zaopatrywanie bibl. powiatowej i bibl. szkolnych oraz szkół. K. powiatowa utrzymuje kontakt z miejscowymi władzami i instytucjami w zakresie upowszechnienia czytelnictwa. Ze względu na formy sprzedaży rozróżnia się K.: ^zwykłe, kolportażowe, wysyłkowe, samoobsługowe. K. >zwykłe stosują wszystkie znane formy sprzedaży książek.^K. kolportażowe obsługują tylko kolporterów zakładowych w wielkich ośrodkach przemysłowych, K. wysyłkowe zajmują się wyłącznie lub prawie wyłącznie wysyłaniem książek pocztą na zamówienie pocztowe, K. samoobsługowe nastawione są na swobodny dostęp klientów do półek z książkami. Są one wyposażone w odpowiednie urządzenia księgarskie i ekspozycyjne. Różnorodność K. pod względem organizacyjnym, wielkości obrotów, wymagań kwalifikacyjnych pracowników (a zatem konieczności zróżnicowania stawek wynagrodzeń za pracę na analogicznych stanowiskach służbowych) podyktowały podział wszystkich księgarni państwowych DK na pięć kategorii. Głównymi kryteriami zaliczania do danej kategorii są: wielkość obrotu rocznego, rodzaj i lokalizacja K. Każda K. DK zaopatruje się w książki do sprzedaży samodzielnie, w ramach planowanych dla niej środków obrotowych i zapasu towarowego. Zaopatrzenie przebiega dwoma fazami: przez zaopatrzenie wstępne, w nowości, na podstawie "Arkusza zamówień" (dodatek do periodyku *"Zapowiedzi Wy-
1307
1308
KSIĘGARNIA MUZYCZNA
dawnicze") oraz przez zaopatrzenie wtórne, z zapasów ^Składnicy Księgarskiej, drogą kierowania do niej zamówień. Składnica Księgarska jest jedynym źródłem zaopatrzenia K. w książki do sprzedaży. Zagadnienie rentowności K. występuje w planie handlowo-finansowym przedsiębiorstwa, to samo dotyczy wskaźników rotacji towarowej (1,5-4 razy). Z zasady K. wielkomiejskie (wielkie obroty) są wysoko rentowne, w małych miejscowościach deficytowe. Warunki i organizacja pracy w K. wymagają jej podziału na dwie części: front i zaplecze. Front, sala sprzedażowa, wiąże się bezpośrednio z wejściem od ulicy i służy zazwyczaj tylko do obsługi klientów indywidualnych. Znajdują się tu regały z książkami przeznaczonymi do sprzedaży, lady, urządzenia ekspozycyjne, stoliki i fotele dla wygody klientów, informatory bibliograficzne, instrument muzyczny itp. akcesoria potrzebne przy sprzedaży różnorodnych wydawnictw. Do wyposażenia frontu należy też *okno wystawowe (witryna księgarska), które odgrywa bardzo ważną rolę w każdej K. Większość K. państwowych DK w Polsce wyposażona jest w typowe, znormalizowane urządzenia księgarskie; dzięki temu można montować w każdym lokalu dowolny układ mebli, najbardziej ekonomiczny, m. in. tzw. układ
Schemat księgarni z zastosowaniem układu grzebieniowego
grzebieniowy. Zaplecze K. obejmuje skład zapasów książek, różnych przyborów i urządzeń, pomieszczenie do przyjmowania transportów towarów, obsługi odbiorców zbiorowych i kolporterów, biuro K., urządzenia sanitarne i rekreacyjne itp. Wymieńmy jeszcze K. komisową dawniej K. przyjmująca od nakładców książki do sprzedaży na zasadach komisu, oraz K. nakładową dawniej K. rozprowadzająca wydawnictwa wydane własnym nakładem.
Dzieje. Najstarsze znane K., sklepy z rpsami sprzedawanymi zapewne obok in. towaru, pojawiły się w Atenach w drugiej poł. V w. p.n.e., większe Liw większej ilości zwłaszcza w Aleksandrii oraz w Pergajnonie w okresie powstania tamtejszych bibl. (III i II w. p.n.e.). Rolę Aleksandrii przejął w I w. p.n.e. Rzym (właściciele wydaw-nictw-*skryptoriów: *Atticus, wydawca dzieł Cycerona, bracia Sozjusze, wydawcy Horacego, Tryfon wydawca Marcjalisa i Kwintyliana, księgarz Secundus). K. pojawiły się też w prowincjach rzymskich (Lyon, Wiedeń, Brytania). W średniowieczu *stacjonariusze przy uniwersytetach (od XII w.) zajmowali się wypożyczaniem, później także sprzedażą rpsów, w której wyręczyli ich z czasem librarii (nazwą tą obejmowano też kopistów i bibliotekarzy). Obok stałego istniało kramarstwo wędrowne (*Księ-garstwo wędrowne). Większe sklepy, związane zwykle ze skryptoriami, powstały w okresie humanizmu (D. *Lau-ber w Hagenau w Alzacji, "król handlarzy książek" V. da *Bisticci we Florencji, XV w.). Przełomowe znaczenie miał wynalazek druku (ok. 1440). Powstał wówczas typ drukarza-wydawcy-księgarza, w XVI w. nakładcy-księgarza. Stałe sklepy (zwane oficynami) zakładano zwłaszcza w węzłowych punktach dróg komunikacyjnych (Wenecja, Rzym, Frankfurt nad Menem, Kolonia). K. asortymentowe, znane już w XVI w., rozwinęły się w pełni w XVIII w. K. komisowe i antykwaryczne powstały w końcu XVIII w., K. specjalne w XIX w.
Zob. też Księgarstwo.
Wzorcowe urządzenia sklepów księgarskich i papierniczych. Red. S. Malawski. 1950. S. Malawski: Obrót księgarski. Organizacja i technika. 1960.
KSIĘGARNIA I WYDAWNICTWO "TOM" zob. SPÓŁDZIELNIA KSIĘGARSKA "KSIĄŻKA".
KSIĘGARNIA KRAJOWA, zał. przez Konrada Pró-
szyńskiego (pseud. Kazimierz Promyk) w 1876, mieściła się w Warszawie przy Krakowskim Przedmieściu 43. Wydawała wyłącznie książki popularne dla wsi i od 1881 tygodnik "Gazetę Świąteczną". Poza pracami Promyka wydawano broszurki in. autorów (Brzozowski, Mali-nowski, Korzon). W okresie istnienia K. ukazały się 82 poz. Po śmierci Prószyńskiego prowadzona przez spadkobierców do 1939, działalność swą ograniczała do wznawiań Elementarza Promyka (40 wyd. stale udoskonalanych).
KSIĘGARNIA MUZYCZNA prowadzi sprzedaż nut (wydawnictw muzycznych), śpiewników, wydawnictw o tematyce muzycznej, monografii i dzieł o kompozytorach ew. utworów scenicznych i estradowych, płyt gramo-
1309
1310
KSIĘGARNIA POLSKA
tonowych. Dawniej skład nut. W Polsce K.rn. jest księgarnią specjalną, działającą zazwyczaj tylko w wielkich miastach (wojewódzkich). W miastach o mniej rozwiniętym ruchu muzycznym *asortyment wydawnictw muzycznych występuje jako dział w większej księgarni ogól-tioasortymentowej. Dział wydawnictw muzycznych *Domu Książki prowadzony jest w księgarniach powiatowych. Do przechowywania nut w księgarniach służą specjalne szafy z wielu wysuwanymi półeczkami, na których układane są poszczególne utwory muzyczne wg przyjętego systemu. Każda K,m. winna być wyposażona w instrument muzyczny, służący klientom do przegrywania wybieranych i nabywanych nut. W K.m. nuty ułożone są (przygotowane do sprzedaży) w części frontowej księgarni na półkach wg rodzajów muzyki. Książki o tematyce muzycznej układa się zazwyczaj alfabetycznie, obowiązuje hasło kompozytora, muzyka, a nie autora (np. monografii
0 muzyku).
KSIĘGARNIA POLSKA zob. BARTOSZE-WICZ.
KSIĘGARNIA ROLNICZA zob. TOWARZYSTWO OŚWIATY ROLNICZEJ.
KSIĘGARSTWO: 1. Dział handlu zajmujący się sprzedażą książek, broszur, nut i in. wydawnictw nieperiodycznych, często także artykułów pokrewnych, jak reprodukcje dzieł sztuki, płyty gramofonowe, pomoce szkolne, mapy, globusy. "W tradycyjnym ujęciu, do dziś spotykanym w wielu krajach, zwłaszcza na zachodzie Europy, do K. zalicza się również działalność wydawniczą (K. wydawnicze lub nakładowe). 2. Zawód księgarza, zespół umiejętności związanych z handlem księgarskim. W ujęciu tradycyjnym zawód ten obok znajomości *asortymentu księgarskiego i zasad handlu wymaga także wiedzy edytorskiej i znajomości wielu praktycznych zagadnień wiążących się z produkcją książek. W handlu księgarskim wyodrębnia się *K. hurtowe i K. asortymentowe (*Asortyment księgarski). W zależności od formy stosunków handlowych między dostawcą i odbiorcą, od techniki pracy lub rodzaju asortymentu rozróżnia się również K. komisowe (*Komis księgarski), K. wysyłkowe (sprzedaż przez pocztę), K. kolportażowe ^Kolportaż księgarski) i K. antykwaryczne (*Antykwariat). Cechą wyróżniającą handel księgarski spośród innych branż handlowych jest duża rozmaitość praktykowanych form i metod sprzedaży. Obok normalnej sprzedaży "zza lady" bywa stosowana sprzedaż wysyłkowa, kolportażowa
1 obwoźna; za pośrednictwem kiosków ulicznych, sklepów spółdzielni wiejskich, sklepików spółdzielni uczniowskich i wiejskich klubów prasy i książki; sprzedaż w *prenume-
racie (serie wydawnicze), zaliczkowana, subskrypcyjna, ratalna, aukcyjna i komisowa; sprzedaż na talony (podręczniki i lektury szkolne), *bony książkowe, losy *loterii książkowej i wiele in.
J. Muszkowski: Życie książki. 1951. S. Taubert: Grund-riss des Buchhandeh in aller Welt. 1953. S. Malawski: Obrót księgarski. 1960. S. Połeć: Org. i ekonomika księgarstwa. 1962.
Dzieje. O handlu książką wstarożytności zachowało się bardzo niewiele wiadomości. W Egipcie począwszy od poł. III tysiąclecia p.n.e. ustalił się zwyczaj wkładania zmarłym do grobu tekstów pisanych (*Księga umarłych). Teksty te, produkowane w tym celu, stanowiły przedmiot handlu, ale trudno traktować to zjawisko jako handel książką, gdyż teksty owe miały raczej charakter przedmiotów magicznych. W Grecji w najdawniejszych czasach handel książką w dzisiejszym tego słowa znaczeniu nie istniał, kto chciał posiadać książkę, musiał ją sobie skopiować. Dopiero z V w. p.n.e. mamy wzmianki źródłowe
0 handlu książką. Kramy księgarskie stały się rychło miejscem spotkań ludzi wykształconych. W Atenach w czasach Sokratesa handel książką koncentrował się na rynku zwanym Agora, w pobliżu Akropolu. Nie było to jednak żadne stałe centrum handlowe, ale raczej miejsce, gdzie dokonywano sporadycznie transakcji książką przez handlarzy innych towarów. Książką handlowano nie tylko na terenie Aten, była ona wraz z innymi towarami wywożona przez kupców w dość odległe kraje. Zarówno w Atenach, jak i w eksporcie książka była towarem wśród wielu innych, nie specjalizowano się jeszcze w jej sprzedaży. Znaczny rozwój handlu księgarskiego nastąpił w III w. p.n.e. w związku z powstaniem Biblioteki Aleksandryjskiej. Ptolemeusze sprowadzali do niej manuskrypty z odległych ośrodków, przede wszystkim z Aten i z wyspy Rodos. Nieco później dodatkowym bodźcem przyspieszającym rozwój K. stało się powstanie i rozwój bibl. pergamońskiej
1 innych mniejszych bibl. świata hellenistycznego. W Rzymie zainteresowanie książką i handlem księgarskim datuje się dopiero od zetknięcia z kulturą grecką. Początkowo książka nie była przedmiotem transakcji handlowych, wykonanie jej, tj. kopiowanie tekstu, zlecano niewolnikom lub najemnym skrybom. W I w. p.n.e. na terenie Rzymu istniały już sklepy księgarskie i rozwijała się również działalność nakładowa. Księgi powstawały w prowadzonych przez księgarzy warsztatach, gdzie dyktowano kopistom (najczęściej byli nimi wykształceni niewolnicy) odpowiednie teksty. Manuskrypty takie nie były jednak na ogół wykonane starannie. Chlubny wyjątek stanowiła działalność Tytusa Pomponiusza Attyka (*Atticus), przyjaciela Cycerona i wydawcy jego dzieł. Za czasów Oktawiana Augusta K. rzymskie rozwijało się bardzo pomyślnie. Działali wówczas Sozjusze (bracia) wydawcy dzieł Horacego, Tryfon nakładca Kwintyliana i Marcjalisa,
1311
1312
KSIĘGARSTWO
Atrektus, Dorus, który dostarczał współczesnym dzieł Liwiusza i Cycerona, oraz Waleriusz Rufus i Plo-cjusz Tukka wydawcy Wergilego. Rzymskie księgarnie, podobnie jak kramy ateńskie, stały się miejscem spotkań ludzi wykształconych, czasem wygłaszano w nich odczyty. K. rozwijało się także poza Rzymem w Tarencie, Pompei, Neapolu, Smyrnie, Aleksandrii, Kartaginie, Reims, Lyonie i Wiedniu. Zwłaszcza pisma chrześcijańskie były rozpowszechniane bardzo szybko. Objętość manuskryptu określano na zasadzie tzw. *stychometrii, tj. określając ilość wierszy. Obliczenie to stanowiło podstawę wynagrodzenia kopistów. *Cena książek nie była zbyt Śwysoka, zależała głównie od wykończenia i zewnętrznego wyposażenia książki. O intensywnej działalności starożytnego rynku księgarskiego świadczy fakt ukazania się kilku przewodników po zasobach ksiąg znajdujących się w ręku ówczesnych nakładców. Pisali na ten temat Artemon z Kassandrii, Herenniusz Filon z Byblos i Telefos z Pergamonu.
W. Schubart: Das Buch bei den Griechen undRontem. 1921. E. Stemplinger: Buchhanóel imAltertum. 1927. J. Manteuffel: Książka w starożytności. 1947. H. Widmann: Geschichte des Buch-handels vom AHertum bis zur Gegenwart. 1952.
We wczesnym średniowieczu handel księgarski prawie zupełnie nie istniał. Producentami książki były klasztory, które wytwarzały manuskrypty na własne potrzeby. Czasem tylko zdarzało się, że znajdujący się w krytycznej sytuacji klasztor sprzedawał swój księgozbiór, wówczas dostawał się on w ręce handlarzy starzyzną lub Żydów i stawał się przedmiotem transakcji handlowych. Handel książką we właściwym tego słowa znaczeniu zaczął się rozwijać dopiero w XII w. wraz z powstaniem pierwszych uniwersytetów, a przybrał na sile dopiero w XIII w. Rozpowszechnianie książki w ośrodkach uniwersyteckich normowały statuty uniwersytetów w Bolonii (1259, 1289, 1334) i Paryżu (1275, 1316); statuty paryskie wywarły duży wpływ na kształtowanie się stosunków w innych o-środkach. Zaopatrywaniem środowisk uniwersyteckich w księgi zajmowali się *stacjonariusze i *librariusze (librarii). Stacjonariusze trudnili się przede wszystkim organizowaniem kopiowania, a czasem też wypożyczaniem rpsów. Kopiowanie ksiąg zlecali studentom lub zawodowym kopistom. Librariusze zajmowali się przede wszystkim handlem książką. Byli zatrudniani przez uniwersytet i nie mogli bez jego zezwolenia sprzedawać żadnych ksiąg, mogli jednak brać je w komis. Stacjonariusze i librariusze byli zaprzysiężeni, przysięgę tę odnawiali co dwa lata. Oprócz zaprzysiężonych handlarzy uniwersyteckich handlowali księgami tylko tandeciarze, sprzedawali oni jednak wyłącznie stare książki i ich działalność była poddana licznym ograniczeniom. We Włoszech spotyka się w średniowieczu tylko stacjonariuszy, natomiast uniwersytet paryski zatrudniał i stacjonariuszy, i librariuszy. Na
terenie Anglii działali przede wszystkim stacjonariusze. Handel księgarski rozwijał się tam nie tylko w ośrodkach uniwersyteckich (Oxford, Cambridge), ale również i w Londynie. W 1403 stacjonariusze i kopiści utworzyli w Londynie swój cech. W Niemczech stacjonariusze nie odgrywali żadnej roli, mimo że byli wymieniani w statutach uniwersyteckich. Powszechnie stosowany był tu system pronuncjacji, czyli dyktowania potrzebnych tekstów. Handel książką rozwijał się także poza ośrodkami uniwersyteckimi, ale przeważnie na małą skalę, uprawiali go czasem ubocznie uczeni, aptekarze, papiernicy. Działały jednak czynniki wpływające hamująco na rozwój handlu księgarskiego. Należała do nich przede wszystkim wysoka cena kodeksów pergaminowych. Dopiero w XIII w. i później, gdy rozpowszechniło się użycie *papieru, cena książek spadła i sytuacja uległa zmianie. W późnym średniowieczu, gdy rozporządzano już tańszą książką papierową, zaczęła się dość intensywna produkcja ksiąg dla zakładanych licznie w tym czasie szkół. Olbrzymim centrum handlu księgarskiego był Rzym, gdzie w XIV w. kupował księgi Ryszard de *Bury. W okresie wczesnego Renesansu ważnym ośrodkiem księgarskim stała się Florencja, gdzie stworzył swoją bibliotekę Kuźnia Medyceusz, na którego usługach pozostawał V. da *Bisticci, który zorganizował dla Medyceusza skopiowanie 200 wol. rpsów, zatrudniając w tym celu przez 22 miesiące 45 kopistów. W 1383 w Deyenter powstało założone przez Gerarda Groote'a stowarzyszenie Fratres Vitae Communis (*Bracia wspólnego życia). Stowarzyszenie to zajmowało się m. in. kopiowaniem i rozpowszechnianiem ksiąg o treści religijnej. Bracia wspólnego życia działali głównie w Holandii i w Niemczech. Do większych ośrodków wytwarzania ksiąg należał też warsztat D. *Laubera w Hage-nau w Alzacji, który prosperował na dużą skalę w 1. 1425-1467, z warsztatu tego dochowało się do dziś ok. 70 dzieł. Księgarstwo rozwijało się również intensywnie w krajach arabskich, gdzie głównym-jego centrum był Bagdad. W LX w. miało tam być ponad 100 księgarzy zajmujących się również wytwarzaniem ksiąg. W X w. działał w Bagdadzie słynny uczony i zarazem księgarz Yakub an *Nadim. Dalsze ośrodki handlu księgarskiego to Tripo-lis i Kordoba, słynąca ze swych bazarów książkowych. W Bizancjum, gdzie znaczna część księgozbiorów skupiała się przy klasztorach produkujących książki dla własnych potrzeb, handel księgarski nie odgrywał tak dużej roli, jak u Arabów.
J. Destrez: La Pecia dans les manuscrits universitaires du XIII et XIV s. 1935.
K. nowożytne zaczęło się od wynalazku J. *Guten-berga. Wydawnictwa w dzisiejszym znaczeniu tego słowa powstały w okresie humanizmu. Początkowo drukarz (^Drukarstwo dzieje) był jednocześnie \rydawcą
1313
1314
KSIĘGARSTWO
i księgarzem, później nastąpiła specjalizacja. Od XVI w. Frankfurt nad Menem i Lipsk (od końca XVII w. głównie Lipsk) stały się ośrodkami ta-gowymi K. europejskiego. W stosunkach, między handlarzami książki przyjął się *handel wymienny, który zanikł w końcu XVHI w. K. komisowe zapoczątkowali faktorzy wydawców i drukarzy oraz księgarze wędrowni (*Księgarstwo wędrowne). Handel księgarski był początkowo tylko gotówkowy, później także kredytowy (księgarz miał otwarty rachunek u wydawcy). Od w. XVIII wyodrębniło się księgarstwo asortymentowe, a wraz z nim handel kondycyjny (*A con-dition), polegający na komisowym przyjmowaniu towaru do rozprzedaży. Z końcem w. XVIII zaczęło się rozwijać K. antykwaryczne. Pod wpływem koncentracji kapitału i produkcji, z czym w parze szła centralizacja kapitału (wchłanianie mniejszych przedsiębiorstw przez większe), ujawniła się tendencja do łączenia firm wydawniczych, wytwórczych (drukarni i zakładów reprodukcyjnych, niekiedy również *papierni i *introligatorni) i handlowych w wielkie kombinaty przemyslowo-handlowe. Kontynuacją tradycji K. wędrownego jest kolportaż wraz z domokrążstwem oraz ruchome punkty sprzedaży. Trzeba odróżnić kolporterów, nabywających towar za gotówkę i działających na własne ryzyko, od agentów podróżujących, korzystających z kredytu i komisu. Walki konkurencyjne na tle cen w K. kapitalistycznym doprowadziły do powstania krajowych *organizacji księgarskich
0 charakterze kartelowym, które tworzyły prawo księgarskie, wprowadzały stałe ceny, decydowały o przyznawaniu asortymentystom prawa do rabatu, o otwarciu kredytów itp. Obecnie K. charakteryzuje się oddzieleniem czynności wydawniczych (*Produkcja wydawnicza) od sprzedaży i specjalizacją działów pracy księgarskiej. Za początek K. w ściślejszym znaczeniu uważa się także czasem, głównie w Niemczech, rok 1764, kiedy księgarz P. *Reich odmówił brania udziału w *targach frankfurckich i tym samym zerwał ze starymi wzorami handlu księgarskiego. Mniej więcej do w. XVII K. zachodnioeuropejskie było jednolite, z ośrodkiem we Frankfurcie, potem nastąpił podział K. wg kryteriów narodowych i językowych. Od tego też okresu datuje się powstanie różnych typów organizacji K. Obecnie K. europejskie ma cztery główne systemy: niemiecki, charakteryzujący się obrotem -warunkowym, stałymi cenami, decentralizacją ruchu wydawniczego
1 księgarskiego (Europa środkowa i płn.); francuski z centralizacją w stolicy kraju: słabo rozwinięty komis-hurt, brak handlu komisowego (Francja); angielski: agenci pośredniczący między wydawcami a odbiorcami, brak handlu komisowego, wypożyczalnie przy księgarniach, tzw. duży i mały asortyment (Anglia i USA); socjalistyczny: centralizacja, upaństwowienie K. nakładowego i asortymentowego. K. w krajach pozaeuropejskich przejęło zdo-
bycze K. europejskiego; w niektórych krajach dołączono tradycje księgarstwa miejscowego (Chiny, Japonia, Indie). Organizacja handlu księgarskiego w poszczególnych krajach jest zależna od tradycji K. w danym kraju, poziomu wykształcenia społeczeństwa, politycznych tendencji rozwojowych i stanowiska K. w handlu. Sytuacja K. po drugiej wojnie światowej jest na ogół trudna z powodu znacznego wzrostu kosztów produkcji i zbytu. Widoczne to jest w cenach książek, które znacznie wzrosły. Rocznie produkuje się na świecie ok. 5 miliardów egz. książek; połowa z nich jest przeznaczona do użytku szkolnego. Wg raportu dyrektora generalnego *UNESCO dr. Luthra H. Evansa na XIV Kongresie Międzynarodowego Związku Wydawców we Florencji (1956) ok. 75% produkcji książkowej świata pochodzi tylko z dziesięciu krajów (przede wszystkim USA, Anglia, ZSRR, NRF, Japonia, ChRL). Z braku normatywnej międzynarodowej definicji książki dokładna ocena jej produkcji na świecie nie jest możliwa. W 1952 najwięcej książek eksportowały Stany Zjednoczone (wartości 71708000 dolarów), Anglia, Francja i Holandia; najwięcej importowała Kanada (za 57850000 dolarów), Stany Zjednoczone i Anglia. Liczba księgarni jest w poszczególnych krajach różna, np. 24000 w ZSRR, 8500 w Anglii, 8431 w USA, 3242 w samym Tokio. Jedna księgarnia przypada na 2000 (Tokio) do 20000 (USA) osób. Poza krajami socjalistycznymi nie spotyka się centralnych ośrodków rozpowszechniania książek; wyjątek stanowi Anglia posiadająca Book Centre Ltd. Integracja K. dokonuje się dzięki przekładom, wymianie międzynarodowej, międzynarodowym przedsięwzięciom wydawniczym, zjazdom wydawców, międzynarodowej ochronie praw autorskich. Wspólne problemy dla całego K. stwarza też postęp techniczny w pracy księgarskiej. Międzynarodową organizacją wydawców jest zał. w 1896 w Zurychu International Publishers' Association, którego obecnym prezydentem jest Stanley Unwin. Ogromne znaczenie dla K. ma UNESCO, zajmujące się wieloma problemami księgarskimi. Zagadnieniom tym była poświęcona piąta generalna konferencja UNESCO we Florencji, która zajęła się m. in. sprawą bezcłowego wwozu książek. Odpowiednią konwencję w tej sprawie podpisało wiele krajów. UNESCO zajmuje się też statystyką K. Współcześnie w każdym prawie kraju działają organizacje księgarskie. Kształcenie zawodowe stopnia średniego i wyższego odbywa się tylko w niektórych krajach; w wielu natomiast krajach, np. w Anglii i w Stanach Zjednoczonych A.P., księgarzy kształci się na licznych kursach.
Zob. też poszczególne kraje Księgarstwo.
Polska. Początki K. sięgają epoki ksiąg rękopiśmiennych. ^Przywileje Kazimierza Wielkiego (1364) i Władysława Jagiełły (1400), wydane na rzecz Uniwersytetu Kra-
1315
1316
KSIĘGARSTWO
kowskiego, wymieniają wśród członków kongregacji uniwersyteckiej stacjonariuszy (stationarii), którzy m. in. mieli organizować przepisywanie ksiąg, wypożyczać je, pośredniczyć w ich sprzedaży i sami je sprzedawać. Na ślad ich działalności jednak nie natrafiono. Niewielki do XVI w. handel książkami poza uniwersytetem prowadzili też wędrowni handlarze (bibliopolae) na jarmarkach i odpustach. K. nowożytne rozwinęło się wraz z rozprzestrzenianiem druku, pierwsi stali drukarze krakowscy byli, podobnie jak w całej Europie, równocześnie wydawcami i księgarzami. Historia tych dwu zawodów najściślej ze sobą związała się aż do naszych czasów (*Drukarstwo-Polska). W ciągu XVI i XVII w. stałe księgarnie powstały w całym kraju, nie tylko w *Kra-kowie, ale i we Lwowie, w *Warszawie, *Poznaniu, Wilnie, Gnieźnie, Jarosławiu, sprzedawano w nich o-prócz książek drukowanych w kraju także sprowadzane z zagranicy. Na Śląsku handel księgarski skupiał się -we Wrocławiu, natomiast w miastach prowincjonalnych przez długi czas podstawową formą było K. obnośne lub jarmarczne. Także na Pomorzu sprzedawali książki drukarze i introligatorzy oraz wędrowni księgarze (*Gdańsk, *Toruń, *Szczecin); tutaj głównym przedmiotem handlu były książki różnowiercze. W Królewcu pierwszą księgarnię założono w 1528 w związku z wprowadzeniem w Prusach reformacji i odtąd aż do początku XIX w. miasto to było siedzibą księgarstwa i drukarstwa dla terenu Mazur. W XVI w. sprzedawali tam wydane książki poi. także drukarze, jak J. *Daubmann, który miał kontakty handlowe z Poznaniem i Wilnem, a wydawcy J. *Malecki, J. *Seklucjan i Eustachy Trepka sprzedawali sami w Polsce drukowane w Królewcu książki. Introligatorom miejscowym wolno było sprzedawać tylko podręczniki szkolne i tzw. "małe książki", tj. kalendarze i prognostyki. Represje przeciw reformacji odbijały się na losach wielu księgarzy; w epoce wojen szwedzkich i kozackich K. kurczyło się wraz z ruchem wydawniczym. W Gdańsku powstały pierwsze w Polsce samodzielne księgarnie nakładowe i asortymentowe wydające książki na wysokim poziomie artystycznym. W Stargardzie pierwsza księgarnia istniała przy drukarni Bergera Campego (w 1. 1671-1675 i 1677-1683) i jego następcy Jana Mikołaja Ernsta (w 1. 1687-1716). Oficyny księgarskie na Dolnym Śląsku mnożyły się przy końcu XVII i w XVIII w. (*Głogów, *Klodzko, *Legnica, *Lubań, *Nysa, *Oleśnica, *Świdnica, *Wrocław, *Zgo-rzelec, *Żagań). W czasach Oświecenia, które na krótko ożywiło ruch księgarski, M. *Groll stworzył wielką firmę wydawniczo-księgarską z księgarniami i składami w Warszawie, Lwowie, Poznaniu, Lublinie, Łucku i Grodnie. W Królewcu w 1722 Krzysztof Gotfryd Eckart założył nowoczesną księgarnię nakładowo-asortymentową, prowadząc w niej także dział poi. książek drukowanych
w Królewcu, Brzegu, Gdańsku, Lipsku i Warszawie. W 1746 kupił ją drukarz J.H. *Hartung, a wyd. przez niego w tym samym roku Catalogus unirersalis zawierał także będące na składzie książki poi. Hartungowie specjalizowali się w wydawaniu literatury pol.-ewangelickiej, stanowiącej czwartą część ich produkcji wydawniczej; wydawali również wiele poi. podręczników szkolnych. W 1798 Hartungowie sprzedali księgarnię, którą przejęli Gobbels i Unzer. Z Hartungami konkurowali F.K. i J.J. *Kanterowie, prowadzący w Królewcu od 1730 księgarnię, a od 1736 także drukarnię (do 1781); wydawali oni od 1767 poi. kalendarze i książki dla ewangelików i katolików. W 1790 powstała nowa księgarnia nakładowa Fryderyka Nicoloviusa, specjalizująca się w wydawaniu poi. podręczników. W Elblągu pierwsza księgarnia powstała dopiero w 1784, jeśli nie liczyć krótko istniejącej, zał. przez G.J. Kantera wraz z drukarnią w 1759. W *Toruniu na przełomie XVII i XVIII w. działał księgarz J.C. *Laurer, znany w całej Polsce. Inicjatywę przejęły liczne prowincjonalne księgarnie i drukarnie nakładowe w *Brodnicy, *Chełmnie, *Kwidzyniu, *Pelplinie, Sztumie i *Toruniu, które wydawały i rozprowadzały głównie literaturę dla poi. mas ludowych Pomorza Gdańskiego, sprowadzając ją z innych ośrodków wydawniczych (np. z Leszna). W Szczecinie powstały trzy samodzielne księgarnie. Wraz z zaborami przyszedł głęboki upadek K. Późniejszy jego nieco żywszy rozwój nie jest dotychczas wystarczająco opracowany, brak w szczególności danych liczbowych
0 nim; bez wątpienia jednak K. poi. wszystkich zaborów utrzymywało przez cały ten czas łączność, a na charakterze jego działalności wyraźnie zaważyła sytuacja polityczna kraju. Wybitną indywidualnością epoki Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego był J. *Za-wadzki, księgarz i wydawca wileńsko-warszawski, założyciel firmy, która przetrwała z górą sto lat. Opracował on dla Staszica memoriał o organizacji księgarstwa na ziemiach poi. Po powstaniu listopadowym przejściowo wysunęło się na plan pierwszy K. w miastach zaborów austr.
1 pruskiego. Wśród wybitnych księgarzy tego czasu trzeba wymienić Karola Wilda we Lwowie, J.K. *Żupańskiego i W. *Stefańskiego (działacza rewolucyjnego) w Poznaniu, E. *Januszkiewicza w Paryżu. Na początku XIX w. rozwinęło się K. na Górnym Śląsku, samodzielne oficyny powstały w *Bytomiu, *Chorzowie, *Cieszynie, *Gliwicach, *Głogówku, ^Mikołowie, *Mysłowicach, *Opolu, *Pieka-rach, *Raciborzu, *Rybniku, *Sosnowcu; pierwsze na Śląsku czasop. poi. "Tygodnik Polski" wydał w 1845 K. Schemmel w Pszczynie. Księgarnię asortymentową prowadził w Siemianowicach w 1.1886-1906 A. Wilk. W poł. XIX w. K. coraz żywiej zaczynało się rozwijać także poza wielkimi ośrodkami. K. Estreicher wymienia księgarnie w Bochni, Brzeżanach, Gnieźnie, Kielcach, Lesznie, Lub-
1317
1318
KSIĘGARSTWO
Unie, Łęczycy, Łomży, Nowym Sączu, Płocku, Przemyślu, Radomiu, Rzeszowie, Samborze, Sanoku, Sieradzu, Suwałkach, Tarnowie, Wadowicach, Wieluniu, Koszalinie (1824), *Grudziądzu, Stargardzie (1840 księgarnia Webera), Kołobrzegu (1842) i in. Kraków, Lwów, Poznań, Wilno mają po kilka księgarń, Warszawa aż dwadzieścia kilka. Powstają wielkie firmy: M. *Arcta (zał. 1836) i *Gebethnera i Wolffa (zał. 1857). W 1828 założył w Morągu księgarnię i drukarnię Karol Ludwik Rautenberg (1803-1873), a w 1831 Karol Henryk Harich (zm. 1855), który w 1832 .otworzył filię w Olsztynku, a w 1844 założył swą główną placówkę w *Olsztynie. W 1840 założono drukarnię i księgarnię Wilhelma Menzla w Ełku, w 1848 powstała w Szczytnie, a potem w Piszu drukarnia i księgarnia A. *Gąsiorowskiego, największego wydawcy na Mazurach, którego naśladował Karol E. *Salewski w Ostródzie. Na Warmii pierwszą księgarnię poi. założył w 1878 A. Samulowski w Gietrzwałdzie, a w 1886 przy jego pomocy powstała "Gazeta Olsztyńska", założona przez Jana Liszewskiego i następnie do 1939 prowadzona przez *Pieniężnych. Jeszcze żywszy wzrost K. nastąpił w latach pracy organicznej. Pod koniec stulecia istniało na całym obszarze Polski ok. 600 księgarń, z czego najwięcej w Królestwie, w samej Warszawie kilkadziesiąt. Obok prywatnych, głównie na zysk obliczonych, powstały "księgarnie ludowe" o celach oświatowych, m. in. *Księgarnia Krajowa Konrada Prószyńskiego (Promyka), księgarnia popularyzatora nauk przyrodniczych Mieczysława Brzezińskiego. W Wilnie przez kilka lat księgarnię poi. prowadziła Eliza Orzeszkowa. Wśród zasłużonych firm księgarskich i księgarsko-wydawniczych tego okresu trzeba wymienić A. *Altenberga, B. *Połonieckiego i W. *Gu-brynowicza we Lwowie, F. *Westa w Brodach, S.A. *Krzyżanowskiego w Krakowie, N. *Kamieńskiego i M. *Leitgebera w Poznaniu. Na Kaszubach powstała w Kościerzynie spółka wydawnicza wydająca "Gryfa"; istniejąca przy "Gazecie Grudziądzkiej" W. *Kulerskiego Księgarnia Wysyłkowa (od 1894) odegrała dużą rolę w rozpowszechnianiu książek poi. We Lwowie najstarszy antykwariat, zał. przez D. *Igla ok. 1795, przetrwał w rękach jego rodziny do 1939. Na początku XX w. księgarze i wydawcy stworzyli organizację zawodową na wzór podobnych organizacji w innych krajach. W 1907 powstał Związek Księgarzy Polskich (ZKP) w Warszawie dla zaboru ros., w 1910 Związek Księgarzy Polskich dla obszarów Rzeszy Niemieckiej, we Lwowie i Krakowie istniały "gremia księgarskie". Od 1910 wychodził "Przegląd Księgarski". Zjednoczony w 1918 ZKP przetrwał z różnymi zmianami do 1950 (^Organizacje zawodowe). Pracownicy księgarscy w niepodległej Polsce utworzyli w 1919 Związek Zawodowy Pracowników Księgarskich i wydawali własny organ "Księgarz" (*Czasopisma zawo-
dowe). W dwudziestoleciu międzywojennym po przejściowej dobrej koniunkturze K. natrafiało na znaczne trudności. Rozbudowywało się dość intensywnie w ośrodkach wielkomiejskich, słabo docierając na prowincję. Na tle zaostrzających się antagonizmów ekonomicznych między wydawcami a księgarzami doszło do powstania (1926) oddzielnego Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek. Stosunkowo wysokie ceny książek przy małym ich zbycie stały się przyczyną trudnej sytuacji K. i upadku wielu księgarń, zwłaszcza w 1. wielkiego kryzysu. W różnych ośrodkach podejmowano próby uspołecznienia K., były to jednak zjawiska marginesowe. W 1938 w rejestrze ZKP wpisanych było 1957 punktów sprzedaży książek, w przeważającej części jednak nie były to prawdziwe księgarnie, lecz sklepy in. branż sprzedające książki (podręczniki szkolne) w małym asortymencie lub sezonowo. Próby zorganizowania centralnej hurtowni nie powiodły się, największe przedsiębiorstwo hurtowe posiadał *Gebethner i Wolff. Do prób popularyzacji książki można zaliczyć założenie Tow. Księgarni Kolejowych "Ruch". W 1. okupacji hitlerowskiej K., zwłaszcza warszawskie, zostało niemal całkowicie zniszczone, nie tylko wskutek działań wojennych, ale także w drodze represji za handel książkami zakazanymi, zwłaszcza podręcznikami. W pierwszych 1. po wojnie obok K. prywatnego szybko rozbudowało się uspołecznione: księgarnie *Spółdzielni Wydawniczej "Książka" (później "Książka i Wiedza"), *Spółdzielni Wydawniczo-Oświatowej "Czytelnik", *Państwowego Instytutu Wydawniczego, *Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych oraz powiatowych spółdzielni księgarskich, nadzorowanych przez Związek Rewizyjny Spółdzielni R.P., a od 1948 przez Centralę Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich. W 1949 było niemal 900 księgarń uspołecznionych, w czym 182 "Książki i Wiedzy", 50 "Czytelnika" i 600 spółdzielni księgarskich; posiadały one własną spółdzielczą hurtownię w Łodzi. Utworzenie jednolitej państwowej organizacji księgarskiej, *Domu Książki (DK), podlegającego Centralnemu Urzędowi Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa (obecnie Ministerstwu Kultury i Sztuki) w 1950, doprowadziło ostatecznie do ścisłego rozgraniczenia K. od działalności wydawniczej. W początkowym stanie Dom Książki łączył handel hurtowy i detaliczny oraz import i *eksport książki. Z czasem utworzono oddzielne przedsiębiorstwo hurtowe ^Składnica Księgarska (1958) oraz wydzielono w 1953 import i eksport jako przedsiębiorstwo "Prasa i Książka" (dziś "Ars Polona"). Dzisiejsze formy organizacyjne K. ustaliły się w 1958. Działalność przedsiębiorstw Domu Książki, które znajdują się we wszystkich miastach wojewódzkich, nadzoruje Centrala Księgarstwa "Dom Książki". Każde przedsiębiorstwo działa na terenie swego województwa, organizując i nadzorując pracę wszystkich
1319
1320
KSIĘGARSTWO
Mnie, Łęczycy, Łomży, Nowym Sączu, Płocku, Przemyślu, Radomiu, Rzeszowie, Samborze, Sanoku, Sieradzu, Suwałkach, Tarnowie, Wadowicach, Wieluniu, Koszalinie (1824), *Grudziądzu, Stargardzie (1840 księgarnia Webera), Kołobrzegu (1842) i in. Kraków, Lwów, Poznań, Wilno mają po kilka księgarń, Warszawa aż dwadzieścia kilka. Powstają wielkie firmy: M. *Arcta (zał. 1836) i *Gebethnera i Wolffa (zał. 1857). W 1828 założył w Morągu księgarnię i drukarnię Karol Ludwik Rautenberg (1803-1873), a w 1831 Karol Henryk Hlarich (zm. 1855), który w 1832 .otworzył filię w Olsztynku, a w 1844 założył swą główną placówkę w ^Olsztynie. W 1840 założono drukarnię i księgarnię Wilhelma Menzla w Ełku, w 1848 powstała w Szczytnie, a potem w Piszu drukarnia i księgarnia A. *Gąsiorowskiego, największego wydawcy na Mazurach, którego naśladował Karol E. *Salewski w Ostródzie. Na Warmii pierwszą księgarnię poi. założył w 1878 A. Samulowski w Gietrzwałdzie, a w 1886 przy jego pomocy powstała "Gazeta Olsztyńska", założona przez Jana Liszewskiego i następnie do 1939 prowadzona przez *Pieniężnych. Jeszcze żywszy wzrost K. nastąpił w latach pracy organicznej. Pod koniec stulecia istniało na całym obszarze Polski ok. 600 księgarń, z czego najwięcej w Królestwie, w samej Warszawie kilkadziesiąt. Obok prywatnych, głównie na zysk obliczonych, powstały "księgarnie ludowe" o celach oświatowych, m. in. *Księgarnia Krajowa Konrada Prószyńskiego (Promyka), księgarnia popularyzatora nauk przyrodniczych Mieczysława Brzezińskiego. W Wilnie przez kilka lat księgarnię poi. prowadziła Eliza Orzeszkowa. Wśród zasłużonych firm księgarskich i księgarsko-wydawniczych tego okresu trzeba wymienić A. *Altenberga, B. *Połonieckiego i W. *Gu-brynowicza we Lwowie, F. *Westa w Brodach, S.A. *Krzyżanowskiego w Krakowie, N. *Kamieńskiego i M. *Leitgebera w Poznaniu. Na Kaszubach powstała w Kościerzynie spółka wydawnicza wydająca "Gryfa"; istniejąca przy "Gazecie Grudziądzkiej" W. *Kulerskiego Księgarnia Wysyłkowa (od 1894) odegrała dużą rolę w rozpowszechnianiu książek poi. We Lwowie najstarszy antykwariat, zał. przez D. *Igla ok. 1795, przetrwał w rękach jego rodziny do 1939. Na początku XX w. księgarze i wydawcy stworzyli organizację zawodową na wzór podobnych organizacji w innych krajach. W 1907 powstał Związek Księgarzy Polskich (ZKP) w Warszawie dla zaboru ros., w 1910 Związek Księgarzy Polskich dla obszarów Rzeszy Niemieckiej, we Lwowie i Krakowie istniały "gremia księgarskie". Od 1910 wychodził "Przegląd Księgarski". Zjednoczony w 1918 ZKP przetrwał z różnymi zmianami do 1950 (*Organizacje zawodowe). Pracownicy księgarscy w niepodległej Polsce utworzyli w 1919 Związek Zawodowy Pracowników Księgarskich i wydawali własny organ "Księgarz" (*Czasopisma zawo-
dowe). W dwudziestoleciu międzywojennym po przejściowej dobrej koniunkturze K. natrafiało na znaczne trudności. Rozbudowywało się dość intensywnie w ośrodkach wielkomiejskich, słabo docierając na prowincję. Na tle zaostrzających się antagonizmów ekonomicznych między wydawcami a księgarzami doszło do powstania (1926) oddzielnego Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek. Stosunkowo wysokie ceny książek przy małym ich zbycie stały się przyczyną trudnej sytuacji K. i upadku wielu księgarń, zwłaszcza w 1. wielkiego kryzysu. W różnych ośrodkach podejmowano próby uspołecznienia K., były to jednak zjawiska marginesowe. W 1938 w rejestrze ZKP wpisanych było 1957 punktów sprzedaży książek, w przeważającej części jednak nie były to prawdziwe księgarnie, lecz sklepy in. branż sprzedające książki (podręczniki szkolne) w małym asortymencie lub sezonowo. Próby zorganizowania centralnej hurtowni nie powiodły się, największe przedsiębiorstwo hurtowe posiadał *Gebethner i Wolff. Do prób popularyzacji książki można zaliczyć założenie Tow. Księgarni Kolejowych "Ruch". W 1. okupacji hitlerowskiej K., zwłaszcza warszawskie, zostało niemal całkowicie zniszczone, nie tylko wskutek działań wojennych, ale także w drodze represji za handel książkami zakazanymi, zwłaszcza podręcznikami. W pierwszych 1. po wojnie obok K. prywatnego szybko rozbudowało się uspołecznione: księgarnie *Spółdzielni Wydawniczej "Książka" (później "Książka i Wiedza"), *Spóldzielni Wydawniczo-Oświatowej "Czytelnik", *Państwowego Instytutu Wydawniczego, *Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych oraz powiatowych spółdzielni księgarskich, nadzorowanych przez Związek Rewizyjny Spółdzielni R.P., a od 1948 przez Centralę Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich. W 1949 było niemal 900 księgarń uspołecznionych, w czym 182 "Książki i Wiedzy", 50 "Czytelnika" i 600 spółdzielni księgarskich; posiadały one własną spółdzielczą hurtownię w Łodzi. Utworzenie jednolitej państwowej organizacji księgarskiej, *Domu Książki (DK), podlegającego Centralnemu Urzędowi Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa (obecnie Ministerstwu Kultury i Sztuki) w 1950, doprowadziło ostatecznie do ścisłego rozgraniczenia K. od działalności wydawniczej. W początkowym stanie Dom Książki łączył handel hurtowy i detaliczny oraz import i *eksport książki. Z czasem utworzono oddzielne przedsiębiorstwo hurtowe ^Składnica Księgarska (1958) oraz wydzielono w 1953 import i eksport jako przedsiębiorstwo "Prasa i Książka" (dziś "Ars Polona"). Dzisiejsze formy organizacyjne K. ustaliły się w 1958. Działalność przedsiębiorstw Domu Książki, które znajdują się we wszystkich miastach wojewódzkich, nadzoruje Centrala Księgarstwa "Dom Książki". Każde przedsiębiorstwo działa na terenie swego województwa, organizując i nadzorując pracę wszystkich
1319
1320
KSIĘGARSTWO HURTOWE
położonych tam księgarń. Sieć księgarska szybko się rozwija. W 1953 liczyła 812 księgarń, w r. 1964 zaś 1513, z czego przypadało na miasta wojewódzkie 391, na powiatowe 605 i na małe miasteczka, osiedla i gromady 517. Specjalizacja sieci, wprowadzona już w pierwszych 1. działalności DK, jest stale rozszerzana i pogłębiana. W końcu 1964 DK posiadał ok. 150 księgarń wyspecjalizowanych (naukowych, technicznych, medycznych, społeczno-politycz-nych, prawno-ekonomicznych, muzycznych, książek importowanych itp.). Sieć DK uzupełnia ok. 40 księgarń *Klubów Międzynarodowej Prasy i Książki "Ruch", duża księgarnia Ośrodka Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych PAN, ok. 15 tys. kiosków "Ruchu" (*Centralny Zarząd Upowszechniania Książki i Prasy "Ruch"), które sprzedają również książki, ponad 500 punktów sprzedaży książek w gminnych spółdzielniach Samopomocy Chłopskiej, blisko 2000 spółdzielni uczniowskich oraz kilkanaście tysięcy miejskich i wiejskich kolporterów, współdziałających z księgarniami. W ostatnich latach do sieci punktów sprzedaży książek na wsi włączają się kluby prasy i książki "Ruchu" (w 1966 ponad 8000) oraz kluby ZMW, "Rolnika", wiejskiej spółdzielczości zaopatrzenia i zbytu (ok. 3500). Przedsiębiorstwo Państwowe Składnica Księgarska jest jedyną hurtownią książek i płyt gramofonowych, która współpracuje z wydawcami książek i płyt na zasadach komisu, do punktów sprzedaży dostarcza te artykuły bezpośrednio. Wydaje również materiały reklamowe, katalogi (m. in. katalog składowy), prowadzi ośrodek bibliograficzny. Punkty sprzedaży "Ruchu" i gminnych spółdzielni zaopatrują się w księgarniach DK, korzystając tam z prawa wymiany nie sprzedanych książek na inne. W 1964 sprzedaż książek w sieci DK wyniosła 1266,8 min zł i ok. 78 min egz. Sprzedaż na jednego mieszkańca wyniosła zł 40,65 i ok. 2,5 egz. Brak danych o strukturze sprzedaży w księgarniach; zilustrować ją mogą przybliżone wskaźniki zakupu w hurcie. W 1964 księgarnie zakupiły w hurcie książek za 1230,5 mb zł, z czego przypadało na: podręczniki dla szkół ogólnokształcących 244,8 min (19,9%), literaturę naukową i popularnonaukową 221,6 mb (18,0%), literaturę piękną 209,1 mb (17,0%), literaturę techniczną 85,0 mb (6,9%,), literaturę rolniczą 44,9 min (3,6%), literaturę dla dzieci i młodzieży 81,7 min (6,6%), literaturę społeczno-polityczną i ekonomiczną 64,3 mb (5,2%), wydawnictwa z dziedzby sztuki 19,7 mb (1,6%), pozostałe wydawnictwa krajowe 83,5 mb (6,8%), wydawnictwa importowane z różnych dziedzin
56,6 mb
. Księgarnie stosują sprzedaż wysyłkową
(przez pocztę), sprzedaż w przedpłacie, subskrypcyjną, za pośrednictwem loterii książkowej. Poza obręb lokalu sklepowego wychodzi sprzedaż kolportażowa, kiermaszowa (głównie w *Dniach Oświaty, Książki i Prasy) oraz
na okolicznościowych stoiskach. W 1964 podjęto próby organizowania klubów czytelniczych, zaopatrujących swoich członków w książki; dwa z nich, działające na terenie wsi, opierają się na "Powszechnej Księgarni Wysyłkowej", która dostarczyła ich członkom w 1. 1964-1965 ok. 150 tys. egz. książek. Na koniec 1964 wartość zapasów książek w księgarniach DK wyniosła w cenach katalogowych 537,4 min zł, zaś w hurcie (Składnicy Księgarskiej) 677,2 mb zł. Inne wskaźniki działalności DK za 1964: rotacja książek w księgarniach 157,4 dni; marża zrealizowana na sprzedaży książek i b. artykułów 19,6%; średnie zatrudnienie 6665 prac, z czego bezpośrednio w księgarniach 4208 prac; średnie zatrudnienie na 1 księgarnię 2,78 prac. Obecna wysokość marży detalicznej (od wydawnictw średnio 25%, od in. artykułów średnio 11,5%) zapewnia rentowność wszystkim przedsiębiorstwom DK. Informacje bieżące o K. przynosi dwutygodnik "Przegląd Księgarski i Wydawniczy". Pracownicy księgarscy należą do Związku Zawodowego Pracowników Książki, Prasy i Radia, księgarze są zrzeszeni od 1956 w Stowarzyszeniu Księgarzy Polskich, które wydaje kwartalnik "Księgarz". *Kształceniem i szkoleniem księgarzy zajmują się państwowe technika księgarskie w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Poznaniu i Wrocławiu oraz technika zaoczne.
Zob. też Kompanie wydawnicze, Rynek księgarski, Sezon księgarski, Składy księgarskie.
J. Muszkowski: Życie książki. 1951. Cz. Ożarzew-ski: Zarys dziejów książki i księgarstwa. 1961. A. Klimowicz: Sześćset lat w służbie książki. 1964.
KSIĘGARSTWO HURTOWE (hurt księgarski), ogniwo pomocnicze obrotu księgarskiego, pośredniczące pomiędzy sferą produkcji wydawniczej a detaliczną siecią księgarską. Główne żądania K.h. polegają na: odbiorze *nakładów z produkcji (od wydawców), magazynowaniu i grupowaniu ich w odpowiednie układy asortymentowe celem sprawnego i systematycznego wysyłania do punktów sprzedaży detalicznej, opracowywaniu i wydawaniu materiałów bibliogr. i bformacyjnych na użytek sieci księgarskiej oraz czytelników, przekazywaniu wydawcom zapotrzebowania rynku czytebiczego, podejmowaniu akcji *reklamy i propagandy książki. Przejmowanie części lub pebych nakładów od wydawców na skład może się odbywać na warunkach kupna-sprzedaży (zakup za gotówkę) lub też na warunkach komisowych. Hurtowe przedsiębiorstwo księgarskie przyjmujące nakłady w *komis nazywa się komis-hurtem. Zapasy nakładów znajdujące się na składzie komis-hurtu pozostają własnością nakładcy (wydawcy). Hurt prowadzi sprzedaż magazynową oraz sprzedaż tranzytową. Podstawowym rodzajem obrotu w hurcie jest sprzedaż magazynowa. Uwarunkowane jest
1321
1322
KSIĘGARSTWO POL. ZA GRANICĄ
to m. in. tym, że księgarnie zamawiają z poszczególnych nakładów ograniczone ilości egzemplarzy książek zgodnie z bieżącym zapotrzebowaniem klientów. ^Zamówienia powtarzają w miarę wysprzedaży aż do całkowitego wyczerpania tytułu na składzie. Jedną z cech charakterystycznych obrotów K.h. jest operowanie drobnymi partiami przesyłek towarowych kierowanych do detalicznych placówek sprzedaży. W związku z jednorazowością produkcji danej książki (nakład) zachodzi konieczność koncentracji zapasów na składzie hurtowym, aby umożliwić ich zbyt zgodnie z ujawniającym się w poszczególnych rejonach kraju zapotrzebowaniem. Dlatego hurt księgarski musi dysponować odpowiednią bazą materiałowo-techniczną. W Polsce działa tylko jedno przedsiębiorstwo hurtu księgarskiego *Składnica Księgarska. Formowanie się i specjalizowanie księgarskiego obrotu hurtowego, zanim osiągnął dzisiejsze formy, trwało bardzo długo. Za pierwowzór hurtowego obrotu księgarskiego można by uznać księgarnie nakładowe lub działy ekspedycyjne firm wydawniczych, z których na zamówienie księgarzy deta-listów dostarczano żądane ilości egzemplarzy. Stopniowo wydawcy oddawali całe lub części własnych nakładów do rozprowadzenia i sprzedaży in. księgarniom nakładowym lub księgarzom asortymentystom mającym rozbudowane stosunki handlowe. Jeśli księgarnia taka przyjmowała do rozprowadzenia cały nakład danego dzieła, nazywało się to przyjęciem na skład główny. Tego rodzaju handlem półhurtowym zajmowało się w warunkach kapitalistycznych wiele firm księgarskich i księgarsko-wydawniczych w Polsce. Z największych, które weszły na arenę w XIX i XX w., wymienić można Komis-hurt *Gebethnera i Wolffa, który przyjmował na skład główny nakłady większości wydawców poi. Przedsiębiorstwem, które miało się zająć głównie handlem hurtowym, był *Dom Książki Polskiej, spółka akcyjna powołana w 1921 przez wydawców i księgarzy. Firma ta jednak w warunkach kapitalistycznej konkurencji nie zdołała opanować całego obrotu hurtowego książką, obok niej działały nadal dotychczasowe ekspedycje wydawców, składy główne i działy hurtowe różnych firm księgarskich. Po drugiej wojnie światowej pierwszym państwowym hurtem księgarskim była uruchomiona przez ^Państwowy Instytut Wydawniczy Państwowa Składnica Księgarska. Obok nakładów PIW-u prowadziła wydawnictwa in. firm na zasadach komisu. W 1946 z inicjatywy spółdzielni księgarskich powstał w Łodzi Oddział Księgarski "Społem", który był jedynym przedsiębiorstwem czysto hurtowym. W 1949 Oddział ten przejęła "Książka i Wiedza". Ekspedycję nakładów własnych do sieci księgarń własnych i obcych i do odbiorców zbiorowych prowadziły wszystkie większe uspołecznione firmy wydawnicze. Powstający z początkiem 1950 *Dom Książki przejął wraz z całą uspołecznioną
księgarską siecią detaliczną również wszystkie uspołecznione hurtownie, półhurtownie, ekspedycje, magazyny i wszelkie urządzenia wraz z zapasami nakładów i obsadą personalną.
Zob. też Specyfikacja księgarska.
KSIĘGARSTWO POLSKIE ZA GRANICĄ datuje się od XVI w., kiedy w *targach książki organizowanych we Frankfurcie n. M., a później w Lipsku brali udział poi. księgarze, zakupując tam na potrzeby kraju książki obce i sprzedając wytwory naszych drukarń, zwłaszcza toruńskich i gdańskich. Pierwszym znanym z nazwiska Polakiem oferującym książki poi. za granicą (Rosja, Węgry) był w pierwszej poł. XVI w. Rafał Maknczyński czeladnik księgarski J. *Hallera. Zaczątek stałego księgarstwa, podobnie jak i drukarstwa poi. za granicą, związany był z Wielką Emigracją po powstaniu listopadowym. Analogicznie kształtował się także wzrost punktów sprzedaży książek poi., którymi stały się głównie administracje czasop. emigracyjnych, ukazujących się na całym niemal świecie. Przeważnie były to wysiłki jednostronne, nie mające poparcia miejscowych księgarzy i wydawców nie zainteresowanych w imporcie poi. książek. Podobne stanowisko zajęła większość firm krajowych. Emigracja korzystała przede wszystkim z własnych czasop. i miejscowej produkcji wydawniczej. W 1938 podjęto próby poprawy eksportu wydawnictw poi. Przy Światowym Związku Polaków z Zagranicy powstała w Warszawie Składnica Księgarska, która tworzyła filie w większych skupiskach emigracyjnych. Wybuch wojny przerwał tę pożyteczną akcję niemal w zarodku. Krótkotrwałe nasilenie poi. ruchu wydawniczego i księgarstwa na obczyźnie nastąpiło w ostatnich latach drugiej wojny światowej i bezpośrednio po jej zakończeniu. W znaczniejszych skupiskach Polaków, na przykład w Anglii, Francji, Belgii, Szwajcarii, Włoszech, Stanach Zjednoczonych, na Środkowym i Bliskim Wschodzie, powstały instytucje, których jedynym bądź głównym celem było wydawanie i rozpowszechnianie książki poi. Większość z nich w związku z powrotem Polaków do kraju uległa rozwiązaniu ok. 1947. Obecnie *eksportem wydawnictw poi. zajmuje się Ars Polona, a roz-powszecljnianiem ich za granicą miejscowe (obce lub poi.) firmy księgarskie. Sprzedaż ich prowadzą także poi. Ośrodki Kultury i Informacji w Pradze (od 1958), Berlinie (1959) i Budapeszcie (1965). W 1966 finalizowano wprowadzenie sprzedaży książek przez Ośrodek w Sofii oraz prowadzono starania o założenie placówek księgarskich w Bukareszcie i Lipsku. Przy współudziale Ars Polona coroczne kiermasze książki poi. organizuje się w ZSRR i w Czechosłowacji. Niezależnie od tego potrzeby czytelnicze ok. 7-milionowej rzeszy Polaków zamieszkujących kraje kapitalistyczne zaspokajają liczne emigracyjne
1323
1324
KSIĘGARSTWO POL. ZA GRANICĄ
instytucje wydawnicze (księgarnie, towarzystwa, instytuty itp.). Część z nich skupiona jest w Zrzeszeniu Wydawców i Księgarzy Polskich na Emigracji.
Francja. Inicjatorem poi, księgarstwa na obczyźnie był E. *Januszkiewicz, który w 1833 wraz ze znanym księgarzem paryskim zawiązał spółkę H. Bossange et Cie et Ja-nuszkiewicz. Po przymusowym wysiedleniu Januszkie-wicza poza granice Francji księgarnią zajmował się jego brat Romuald. W 1835 E. Januszkiewicz, Aleksander Jeło-wicki (1804-1877) i Stefan Dembowski zawiązali w Paryżu nową spółkę pod nazwą Księgarnia i Drukarnia Polska A. Jełowickiego i Sp. W 1839 miejsce Jełowickiego zajął Juliusz Marylski (zm. 1888). Właściwym kierownikiem firmy był Januszkiewicz, a pozostali wspólnicy ograniczyli się głównie do finansowania jej działalności. Do 1841 nakładem jej ukazało się kilkadziesiąt dzieł. Następnie do 1871 księgarnię asortymentowo-nakładową (bez drukarni) prowadził już pod własnym nazwiskiem znany działacz emigracyjny Karol Królikowski (1807-1871). W 1. ok. 1841-1843 lub dłużej istniały ponadto w Paryżu: inna Księgarnia Polska (zorganizowana być może przez E. Ja-nuszkiewicza po ustąpieniu z uprzedniej spółki) oraz Księgarnia Słowiańska. Ok. 1838 właścicielem księgarni poi. w Nantes był Stanisław Bratkowski. W 1856 członkowie Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu E. Januszkiewicz, Walerian Kalinka (1826-1886) ijulian Klaczko (1825-1906) zawiązali przy Towarzystwie Spółkę Wydawniczą dla wydawnictwa źródeł do historii Polski i pełnego wyd. dzieł Mickiewicza. Istniała do 1861. W 1864 zapewne z inspiracji W. *Mickiewicza księgarnię o wybitnie poi. profilu założył w Paryżu Jean Baptiste Vasseur. Od 1865 jako wspólnik, a samodzielnie od 1867 do 1889 pod nazwą Księgarni Luksemburskiej prowadził ją W. Mickiewicz. Utrzymywał on szerokie kontakty ze wszystkimi zaborami, posiadał na składzie różne wydawnictwa krajowe, a nakłady jego (zwłaszcza seria Biblioteka Ludowa Polska) docierały m. in. do Warszawy, Krakowa, Lwowa, Poznania, Bydgoszczy i Torunia. W sumie wydał ok. 200 dzieł. Od 1918 datuje się znaczny wzrost poi. emigracji zarobkowej we Francji. W ślad za nią powstawały tu lub przenosiły się z Niemiec wydawnictwa czasop. wychodźczych, które dały początek księgarniom poi. Pierwszą niezależną od dziennika Księgarnię Wiarusa Polskiego założył w Bruay les Mines Władysław Starosta. Drugą z kolei była Księgarnia Polska ks. Helenowskiego w Lens. W 1924 w Madeleine le Lilie powstała Książnica Oświatowa będąca placówką Związku Nauczycielstwa Polskiego we Francji. W 1925 firma *Gebethner i Wolff założyła w Paryżu Księgarnię Polską, która wkrótce zorganizowała własne przedstawicielstwa w większych skupiskach Polaków. Nawiązała ona kontakt ze szkołami i bibl. fr., do wielu z nich wprowadzając po raz pierwszy poi. dzieła encyklope-
dyczne, albumy sztuki itp. Księgarnię tę prowadził do 1931 znany księgarz i wydawca Aleksander Krawczyński. Istniejąca nadal księgarnia jest obecnie własnością spółki akcyjnej. Do śmierci w 1965 kierował nią Stanisław *Lam. W okresie powojennym (do 1958) wydała ponad 60 dzieł, w tym 1000 lat kultury polskiej A. Briicknera i Wielką Emigrację L. Gadona. Także w Paryżu powstała w 1962 "Boutique Polonaise", księgarnia fr. firmy Maison de la Diffusion de la Culture et de l'Art Polonais, współpracująca ściśle z Ruchem i Ars Polona. Obie te księgarnie utrzymują na składzie szeroki asortyment wydawnictw krajowych.
Wielka Brytania. Poi. wydawnictwa emigracyjne ukazywały się tu od 1835, a rozprowadzanie ich odbywało się zapewne przez drukarnie i organizacje poi. Pierwszym być może księgarzem poi. prowadzącym przez krótki czas niewielką księgarnię w Londynie w 1. 1832-1844 był literat Stanisław Koźmian (1814-1877). W okresie późniejszym drukarzem posiadającym również księgarnię był Ludwik Czerniecki (Londyn ok. 1863-1867). Także w Londynie w 1. |ok. 1891-1905 działała drukarnia i księgarnia PPS, którą kierował B.A. Jędrzejowski (pseud. Józef Kaniowski). Od 1898 do co najmniej 1914 księgarnię--antykwariat prowadził w Londynie Wilfryd Michał Woy-nicz (1865-1930), który zasłynął jako wybitny znawca rzadkich i cennych książek. Szczególną uwagę zwracał na druki poi. Stałymi darami zasilał *Bibliotekę Publiczną w Warszawie. W okresie drugiej wojny światowej istniało tu kilka poi. księgarń i wydawnictw, z których największymi były m. in. Książnica Polska w Głasgow zorganizowana przez Jadwigę Harasowską (zlikwidowana w 1954) i Składnica Księgarska Laskowskiej w Edynburgu. Obecnie większość księgarń i wydawnictw poi. skupiona jest w Londynie (w sumie kilkanaście). Powstały w 1948 Katolicki Ośrodek Wydawniczy "Veritas" wydaje najwięcej książek poi. i w najwyższych nakładach. Do 1960 wydał on ogółem ok. 300 poz. w łącznym nakładzie 100000 egz. (przeciętny nakład 1000-2500 egz.). Wydaje m. in. serię Biblioteka Polska. Księgarnia "Veritasu" prowadzi sprzedaż wydawnictw emigracyjnych i krajowych. Zał. w 1950 Cracovia reprezentuje Ars Polona i Ruch w Wielkiej Brytanii. Rozprowadza wyłącznie książki i czasop. krajowe. M. in. utworzono specjalny salon wystawowy i dobudowano magazyn o pojemności 10000 wol. Najnowocześniej urządzoną księgarnią poi. w Londynie jest Orbis-Polonia, istniejąca od 1943, obecnie nastawiona przede wszystkim na sprzedaż wyrobów artystycznych, pamiątek i płyt (w tym także pochodzących z Polski). Powstały w 1949 Polish Book House Bolesława Świderskiego oraz prowadzona przez niego od 1954 Księgarnia Stowarzyszenia Polskich Kombatantów jest jednym z najpoważniejszych wydawnictw emigracyjnych (do 1960 ogólny nakład
1325
1326
KSIĘGARSTWO POL. ZA GRANICĄ
30000 wol., m. in. seria Londyńska Biblioteka Literacka). Posiada na składzie szeroki asortyment publikacji krajowych. Vistula-Press to hurtownia i księgarnia wysyłkowa oraz największa na obczyźnie składnica poi. płyt gramofonowych. Prowadzony jest przy niej Klub Książki Polskiej. Istnieje od 1946. Zał. w tymże czasie firma Alma Book Co prowadzi wydawnictwo książek i księgarnię. Jest centralą hurtową i eksportową posiadającą na składzie wszelkie wydawnictwa poi. Wśród in. firm na uwagę zasługują ponadto Chimera Booksellers (księgarnia i antykwariat Jana Nawrockiego) oraz Tern (Rybitwa) przedwojenne Wydawnictwo Polskie R. *Wegnera.
Belgia. Pierwsza poi. księgarnia, podobnie jak i wszystkie następne, powstała w Brukseli. Z namowy J.*Lelewela założył ją w 1836 H. *Kałussowski (1806-1894) i prowadził do 1839. Ok. 1843 działalność księgarską i wydawniczą (m. in. Kalendarzyk emigranta 1843) prowadził Jan Nepomucen Młodecki. W 1. ok. 1861-1864 księgarnię i wydawnictwo posiadał Zygmunt Gerstmann, który przejął m. in. wszystkie nakłady zlikwidowanej w tym czasie księgarni J.N. Bobrowicza w Lipskłi. Nadwornym księgarzem króla Leopolda II i kierownikiem księgarni Ma-quard był poeta i publicysta H. *Merzbach. Bezpośrednio po drugiej wojnie światowej w Brukseli działał Polski Instytut Wydawniczy. Obecnie książki poi. sprzedaje Librairie Capricorne (właściciel K. Skubiszewski).
Niemcy do 1945. Na przełomie XVIII i XIX w. sprzedażą i wydawaniem poi. książek zajmował się lipski księgarz *Tauchnitz. Podobną działalność prowadziła powstała w 1835 berlińska księgarnia B. Behra (m. in. słowniki i wydawnictwa Karola Forstera). W 1833 działalność wydawniczą w księgarni *Breitkopf i Hartel w Lipsku podjął kompozytor Jan Nepomucen Bobrowicz (1805-1881), który osiadł tu po powstaniu listopadowym. Do 1840 ogłosił m. in. 40 t. Biblioteki Kieszonkowej Klasyków Polskich oraz wiele bogato ilustrowanych dzieł, np. Biblię Wujka z 400 drzeworytami). W 1842 założył on własną Księgarnię Zagraniczną, którą prowadził do 1861, kiedy to wszystkie pozostałe nakłady odstąpi! wspomnianemu już Z. Gerstmannowi. W sumie wydał ok. 380 t. dzieł poi. Po likwidacji tej placówki podobną działalność pod firmą księgarni F.A. *Brockhausa rozpoczął były pracownik Bobrowicza Erazm Łukasz Kasprowicz (1835-1922). Jego zasługą było m- in. podjęcie przez Brockhausa wydawnictwa Biblioteki Pisarzy Polskich (83 t.) oraz zorganizowanie przy oddziale zagranicznym księgarni centrali importu, ekspedycji i sprzedaży wszelkich książek w j. słów. Od 1864 Kasprowicz występował równolegle też jako samodzielny nakładca dzieł poi. i ros., a od następnego roku także jako właściciel księgarni asortymentowej. Firma jego przetrwała do 1923, kiedy to pozostałe jego nakłady zakupiła księgarnia W. Ładyżnikowa
1327
w Berlinie. W 1. 1868-1871 w Dreźnie wydawaniem, drukiem i rozprowadzaniem książek trudnił się J.I. *Kraszew-ski. W Hamburgu księgarnię i skład nut założył w 1884 A. Stefański, w Berlinie w 1889 R. Bagiński, a w Lipsku w 1891 Księgarnię Słowiańską Roskoszny (Rozkoszny). Podczas pobytu na emigracji w Monachium w 1.1902-1905 wybitny działacz poi. ruchu robotniczego Julian Mar-chlewski (1866-1925) prowadził wydawnictwo literatury pięknej pod firmą Dr J. Marchlewski und Co. Verlag Sla-vischer und Nordischer Literatur. Finansował je publicysta socjaldemokratyczny A.L. Helphand. Głównym celem Marchlewskiego była propaganda poi. literatury za granicą i ochrona praw autorskich pisarzy poi. i ros. W sumie wydał ok. 50 utworów poi. tłumaczonych na różne języki oraz obcych w przekładzie poi. (m. in. Żeromskiego, Orkana, Kasprowicza, Sieroszewskiego, Gorkiego). O wysokim poziomie graficznym tych książek świadczy udział Marchlewskiego w wystawie drukarskiej w Krakowie w 1904. Mniej więcej w tym samym czasie na terenie Niemiec istniały ponadto następujące księgarnie poi. bądź prowadzące dział poi.: w Berlinie B. Czarnowskiego, Leopolda Ebera, Franciszka Ksawerego Froehlicha, K. Kerbera i Franciszka Przybyszewskiego oraz w Bochum (Westfalia) "Wiarus Polski" Jana Brejskiego (1863-1934). Tę ostatnią już jako własność S. Kochowicza wraz z księgarnią "Narodowiec" (M. Kwiatkowski i Sp.) w Heme (Westfalia) przyjęto w 1919 do Związku Księgarzy Polskich.
W NRD wydawnictwa poi. rozprowadzane są przez poi. Ośrodek Kultury i Informacji w Berlinie (od 1959) oraz za pośrednictwem centrali eksportowo-importowej Deutscher Buch-Export und Import GmbH.
NRF. W 1945 w Hamburgu powstało Zrzeszenie Wydawców i Dziennikarzy Polskich w Niemczech, zwane od 1946 Zrzeszeniem Wydawców i Księgarzy Poi-skich Zagranicą. Skupiło ono prawie wszystkie poi. instytucje wydawnicze oraz punkty sprzedaży książek na terenie Niemiec osiągając liczbę ok. 100 członków (m. in. Księgarnia Społeczna w Bramsche, Księgarnia Polska w Dormagen, Księgarnia Polska w Meppen, Wydawnictwo Książek Polskich w Hamburgu i Wydawnictwo-Polskie R. Wegnera w Norymberdze). Zorganizowano własną hurtownię oraz księgarnię asortymentową i objazdową. W 1947 centralę Zrzeszenia przeniesiono do Rzymu. Jedną z najdłużej utrzymujących się na terenie Niemiec placówek był Polski Związek Wychodźstwa Przymusowego w Hanowerze, który do 1947 wydał 120 poz. W 1966. w NRF książki poi. importują m. in. Horst Pelz Wis-senschaftliches Antiquariat fur Slawistik w Hamburgu oraz Kubon und Sagner w Monachium. W tymże mieście księgarnię poi. prowadzi S.M. Mikiciuk.
Austria. Księgarstwo poi. koncentrowało się tutaj wyłącznie w Wiedniu. W 1881 Franciszek Bondy założył
132&
KSIĘGARSTWO POL. ZA GRANICĄ
księgarnię i wydawnictwo Biblioteki Rodzinnej, istniejące co najmniej do 1905. W 1887 powstała księgarnia nakładowa Władysława Żakowskiego. W 1892 obok wymienionych istniały tu: księgarnia i czytelnia A. Faszyńskiego oraz księgarnia uniwersytecka (zał. w 1725) prowadzona ówcześnie przez Jerzego Szelińskiego.
Norwegia. Księgarnię nakładową prowadził tu emigrant polistopadowy Adam Dzwonkowski (*Guldberg & Dzwonkowski). Od 1857 działalność tę kontynuował w Warszawę.
Szwecja.Odl 870 prowadził w Sztokholmie antykwariat emigrant po powstaniu styczniowym Henryk *Bu-kowski (1839-1900). Ciesząca się olbrzymim powodzeniem firma skupowała m. in. rzadkie książki poi., które przesyłała następnie krajowym bibl.
Włochy. Ok. 1913 działała w Rzymie Agenzia Po-lacca di Stampa, wydająca periodyk pod tą nazwą oraz inne polonica. We Florencji w 1. 1928-1954 bibliofilską oficynę wydawniczą prowadził Samuel Tyszkiewicz. W 1944 przeniesiono tu ze Środkowego Wschodu Oddział Kultury i Prasy 2 Korpusu, którego pierwsze wydawnictwa, głównie powielane podręczniki szkolne, ukazały się w Bari. Następnie wydawnictwa książkowe drukowano w Neapolu i Rzymie (razem ponad 100 poz. z M. Wańkowicza Bitwą pod Monte Cassino na czele). W Rzymie w 1.1945-1946 oprócz przeniesionej tu z Hamburga centrali Zrzeszenia Wydawców i Księgarzy Polskich Zagranicą powstało kilka niewielkich wydawnictw, m. in. Polska YMCA, Polski Dom Wydawniczy i wydawnictwo Breitera.Większość z nich zlikwidowano już w końcu 1946.
Rosja i ZSRR. Wędrowni księgarze poi. docierali do Rosji już w XVI w. Jednak dopiero w pierwszej ćwierci XIX w. powstały tu stałe księgarnie poi. Pierwszą z nich założył w Kijowie K. T. *Gliicksberg. Wydał on sporo dzieł poi.; podjął m. in. druk Encyklopedii powszechnej. W 1860 firmę swą sprzedał Obywatelskiej Spółce Wydawniczej Dzieł Tanich i Pożytecznych zawiązanej w 1859 w Żytomierzu z inicjatywy Aleksandra Grozy. W 1840-1848 wędrowny handel książką uprawiał były pracownik Gliicksberga Maurycy *Wolff. Następnie osiadł w Petersburgu, gdzie rozpoczął działalność wydawniczą, zakrojoną na szeroką skalę. Z biegiem czasu księgarnia jego zmieniła charakter na ros., w której książki poi. stanowiły tylko jeden z licznych działów. Po odbyciu praktyki w wileńskiej księgarni ojca własną firmę w Kijowie założył J. *Zawadzki (1818-1886). Wydał wiele dzieł poi. Prowadził także drukarnię. W 1863 odstąpił księgarnię swym pracownikom Giintherowi i Maleckiemu, którzy prowadzili ją dalej pod własną firmą. Także w Kijowie w 1847 powstała księgarnia Antoniego Kocipińskiego (1816-1866). Przed 1871 przejął ją i prowadził wraz ze składem nut Turkuł. Z kolei w 1873 objął ją Bolesław
Koreywo (1843-1912). Wydawał on sporo dzieł poi. oraz serię wartościowych utworów muzycznych. Księgarnia jego stanowiła ośrodek kultury poi. w Kijowie, gromadzący miejscową inteligencję i młodzież akademicką. Posiadała filię w Odessie. W 1897 Koreywo sprzedał księgarnię powstałej tu w 1859 firmie L. *Idzikowskiego (1827-1865), obejmując w niej zarazem kierownictwo działu muzycznego. Magazyn Księgarsko-Muzyczny Idzi-kowskiego należał do najbardziej zasłużonych wydawnictw poi. W 1880 w Petersburgu G. *Unger założył asor-tymentowo-nakładową Księgarnię Polską. W 1884 właścicielem jej został Henryk Gliński, a w 1887 redaktor i wydawca "Kraju" Erazm Piltz, który prowadził ją do 1893 pod firmą Księgarnia Warszawska Bronisława Rymowi-cza. Następnie nabył ją dotychczasowy jej kierownik Kazimierz Grendyszyński (1866-1906). Podjął on wkrótce własne wydawnictwa, zwłaszcza z zakresu literatury i historii poi. W 1904 odstąpił on firmę Polskiej Spółdzielni Udziałowej, która prowadziła ją pod dawną nazwą Księgarni Polskiej jeszcze po 1920. Wieloletnim jej kierownikiem był Ferdynand Heidenreich (1869-1921). Przy księgarni czynna była wypożyczalnia. W 1913 powstała w Kijowie Księgarnia N. *Gieryna, byłego pracownika Idzi-kowskiego. Wkrótce, znacznie rozszerzona, podjęła również działalność wydawniczą (m. in. Katechizm polskiego dziecka i Śpiewnik narodowy obie z orłem poi. na okładkach, co omal nie doprowadziło do konfiskaty całego nakładu). Prowadzona tu bvłf również konspiracyjna bibl. studencka. Firma uległa likwidacji ok. 1920. Obok Kijowa najpoważniejszym ośrodkiem poi. księgarstwa był Żytomierz. Od ok. 1871 dużą księgarnię asortymentowo-nakła-dową posiadał Konstanty Budkiewicz (zm. 1891). W 1873 powstała tu firma A. Krzywińskiego, a w 1883 Józefa Zawadzkiego (przetrwała do 1905). Poza nimi było tu kilka in. księgarń poi. Ponadto na terenie Rosji istniały liczne mniejsze księgarnie poi. bądź prowadzące duże działy poi. Były to m. in.: w Kijowie: Szyrmerowa (zał. 1870), H. Lechelin księgarnia i skład nut (w 1862), W. Men-czyc (1872), Karol Szepe (w 1. 1890-1920); w Petersburgu: Karol Riker (1853), F. Szczepański (1890); w Moskwie: Juliusz Hilkner wydawnictwo i skład nut (1888), Gross-man i Knoebel (przed 1892), Leon Pietkiewicz (przed 1905); w Odessie: G. Schleicher (1859), B. Koreywo i Sp. (1885), E. Berndt (przed 1871), E. Ostrowski (przed 1905), A. Zwierowicz (przed 1892-1904); w Rydze: E. Bruns (1868), H. Heede (1878), W. Betz (przed 1871), Waleria Podrez (przed 1892); w Charkowie: Helena Sikorska (przed 1892); w Kiszyniowie: A.W. Dunin-Borkowski księgarnia i wypożyczalnia (1872); w Witebsku: T. Czer-wińska (przed 1892), W.P. Magierowski (przed 1892); w Jekaterynosławiu (Dniepropietrowsk): H. *Krygier; we Władywostoku: M.W.Jankowski(przed 1905); w Irkucku:
1329
1330
KSIĘGARSTWO POL. ZA GRANICĄ
Minkiewicz (przed 1892); w Tulę: J.M. Modrzewski (przed 1905); w Kamieńcu Podolskim: W. Winiarski (ok. 1912); w Berdyczowie: E. Jabłoński (firma "Znicz" ok. 1912); w Winnicy: A. Potemkowski (ok. 1912); w Hu-maniu: Witkowska (ok. 1912); w Płoskirowie: Księgarnia Polska zał. przez S. Chrostowskiego, od ok. 1902 Jadwiga Szwarc; w Tyflisie: G. Mularski (przed 1905); w Mińsku: Aleksander Walicki (1871, z filią w Bobrujsku), później Zofia Sawicka, Bogusław Adamowicz (1895), Wacław Makowski (1913). Wkrótce po rewolucji upaństwowione księgarnie i wydawnictwa podjęły m. in. produkcję i rozpowszechnianie literatury poi. W 1920 wydano 113 poz. w j. poi., w 1932 już 295. W latach trzydziestych łączny nakład tych wydawnictw wahał się w granicach jednego miliona rocznie przy przeciętnym nakładzie trzech do pięciu tysięcy egz. W 1943 żywą działalność wydawniczą rozwinął Związek Patriotów Polskich w Moskwie. Również obecnie, głównie dla zaspokojenia potrzeb liczącej blisko 1400000 osób poi. mniejszości narodowej, w ZSRR wydaje się i importuje dzieła w jęz. poi. Wydawnictwa te rozprowadzają księgarnie w Moskwie, Wilnie, Rydze, Leningradzie, Mińsku, Lwowie, Kijowie i in. miastach. Szczególnie dużym powodzeniem cieszy się książka poi. na Ukrainie.
Czechosłowacja. Na Zaolziu i w Zagłębiu Karwiń-skim działało jeszcze w XIX i XX w. do 1940 wiele księgarń poi. oraz wydawnictwa, które zasilały do 1918 rynek księgarski w Galicji i Zagłębiu Dąbrowskim literaturą jarmarczną i kalendarzami. Obecnie oprócz rozprowadzającego krajowe wydawnictwa poi. Ośrodka Kultury i Informacji w Pradze księgarnie poi. w Cieszynie Czeskim i Karwinie prowadzi Polski Związek Kulturalno-Oświa-towy.
Stany Zjednoczone A.P. W Chicago w 1871 Władysław Dyniewicz (1843-1928) nabył od Piotra Kiol-bassy istniejącą tu od pewnego czasu księgarnię poi. W następnym roku zorganizował przy niej drukarnię, rozpoczynając zarazem działalność wydawniczą. W ciągu 40 lat firma jego obok czasop. wydała dużą ilość broszur i książek poi. o łącznym nakładzie kilkuset tysięcy egzemplarzy, które rozeszły się wśród Polaków w całej Ameryce. Korzystając z braku konwencji autorskiej między Rosją a Stanami Zjedn. przcdrukowywał on rozmaitej treści dzieła poi., począwszy od opowiadań, senników i kalenda-Ś rzy, a skończywszy na utworach Mickiewicza i Sienkiewicza. Od 1888 opartą na podobnych założeniach i także długoletnią działalność rozwinął w Toledo Antoni Paryski (1865-1935), którego nakładem ukazało się ok. pół miliona poi. książek i broszur. Jego tygodnik "Ameryka-Echo" rozchodził się w olbrzymim nakładzie, m. in. w USA, Kanadzie, Argentynie i Brazylii. Zbyt swoich wydawnictw opierał w dużej mierze na pracy agentów. Wśród księgarń
1331
poi. powstałych przed 1905 były ponadto: w Chicago Władysława Smulskiego (1836-1897), prowadząca także działalność wydawniczą, i wydawnictwo B.J. Zalewskiego; w Filadelfii księgarnia "Patrioty"; w Winona (Minnesota) księgarnia pisarza Hieronima Derdowskiego (odok. 1885); w Screaton (Pensylwania) F. Hodura; w Milwaukee Wil-tzius Comp. oraz w Nowym Jorku L. Gomólińskiego, Zygmunta Słupskiego (od 1887) i Edwarda Budzyńskiego. W1907 dr J. Vorzimer zrezygnowawszy z udziału w lwowskiej firmie H. *Altenberga przybył do Nowego Jorku, gdzie założył składnicę importowanych książek poi. pod nazwą The Polish Book Importing Co. Ok. 1912 przekształcił to przedsiębiorstwo w spółkę akcyjną, do której przystąpiło wielu poi. wydawców. W 1925 Vorzimmer połączył prowadzoną przez siebie składnicę z zał. ok. 1912 przez Władysława Opalińskiego agencją czasop. i księgarnią The Polish New Agency (pod nazwą pierwszej z nich). Kierownikiem nowej firmy został Opaliński. W 1928 zastosował on nową formę propagand)' książki poi. objazd bibliobusem większych skupisk Polaków w Stanach Zjednoczonych A.P. Dwa ostatnie przedsiębiorstwa istnieją do dzisiaj (A. Paryski pod nazwą Ameryka-Echo). Z później powstałych i działających do dziś księgarni oraz wydawnictw wymienić należy: w Albany (stan New York) Gryf Publications (Polska Księgarnia); w Detroit: Księgarnię Ludową i w Nowym Jorku Polish American Book Comp., Roy Publishers Comp. oraz utrzymujący kontakty z krajem antykwariat dr. Aleksandra Hertza. W tymże mieście sprzedaż artystycznych wydawnictw krajowych prowadzi sklep Cepelii.
Kanada. Największą księgarnię i wydawnictwo poi. w Kanadzie prowadzi obecnie tygodnik "Związkowiec" w Toronto. W Montrealu istnieje Bajka Polish Book Shop (właściciel E. Jung), a w Winnipeg księgarnia wysyłkowa i agencja czasop. "Radegest". Przynajmniej dwie pierwsze rozprowadzają także publikacje krajowe.
Argentyna. Pierwszym drukiem poi. była tu Ustawa Towarzystwa Demokratycznego w Buenos Aires, zał. w 1890. Większe wydawnictwo poi. powstało w 1931, w związku z przekształceniem tygodnika "Niezależny Kurier Polski w Argentynie" na dziennik. Związany z nim koncern prasowo-wydawniczy publikował we własnych zakładach graficznych książki, kalendarze i czasopisma. Przedsiębiorstwo to istniało do 1947. W Buenos Aires działa obecnie Libreria Polaca Składnica Książki Polskiej, własność T. Dąbrowskiego.
Brazylia. Pierwszym poi. drukarzem i wydawcą był prawdopodobnie działający na przełomie XIX i XX w. w Kurytybie Feliks Zdanowski (od 1898). W tym mniej więcej czasie istniała w Porto Alegre Księgarnia "Centrum" Jana Mayera i Sp., posiadająca m. in. na składzie krajowe i zagraniczne książki szkolne i naukowe. Ok. 1905 księgar-
1332
KSIĘGARSTWO UGRUPOWAŃ WYZNANIOWYCH
nię poi. w Kurytybie prowadził Cezar (Karol) Schulz. W okresie międzywojennym bogate składnice książek poi. posiadał Związek Nauczycielstwa Szkół Polskich w Brazylii (podręczniki) oraz Związek Towarzystw "Oświata" (podręczniki, beletrystyka itp.). W Rio de Janeiro istnieje obecnie Książnica Polska.
Środkowy Wschód i Izrael. Duże skupiska Polaków w 1. 1942-1944 spowodowały i na tym terenie ożywiony ruch wydawniczy. Powstały wydawnictwa 2 Korpusu: W Drodze i Biblioteka Orła Białego (przeniesione później do Włoch). W 1. 1942-1946 nakładem utworzonej przez rząd londyński Placówki Wydawniczej w Jerozolimie ukazało się sporo podręczników dla szkół podstawowych. Tam także zorganizowano Składnicę Książek na Środkowym Wschodzie "United Publishers". Obecnie działa w Izraelu w Tel-Avivie wieloletni reprezentant Ars Polona i Ruchu największa w tym kraju księgarnia i wypożyczalnia poi. Spedron Ewy Schipper (zał. ok. 1948 przez jej zięcia F. Birnbauma) oraz Księgarnia Polska E. Neusteina posiadająca na składzie wydawnictwa krajowe.
Chiny. W 1917 w Harbinie istniała Księgarnia Udziałowa oraz wydawnictwo Listów Polskich.
Zob. też Drukarstwo polskie za granicą.
A. Kłossowski: Księgarstwo polskie na obczyźnie. "Księgarz" 1963 nr 3.
KSIĘGARSTWO WĘDROWNE, gałąź księgarstwa, której cechą charakterystyczną jest sprzedaż książek przez księgarzy przenoszących się w poszukiwaniu zbytu dla swego towaru z miejsca na miejsce. K.w. znane Liyło już w starożytności i średniowieczu; rozkwit jego przypada na w. XV i XVI. Księgarze wędrowni otrzymywali w komis książki od drukarzy, którzy udzielali im też rabatu. Księgarze wędrowni sprzedawali książki głównie na jarmarkach i w klasztorach. K.w. znane było także w okresie wojny 30-letniej w Europie, od XVII do poł. XIX w. w Stanach Zjednoczonych A. P. oraz w in. krajach. K.w. zostało wyparte przez asortyment, ale zachowało się jeszcze w postaci kolportażu, ruchomych punktów sprzedaży książek, sprzedaży po domach.
F. Kapp: Geschichte des deutschen Buchhandels. Bd. 1. 1886.
KSIĘGARSTWO UGRUPOWAŃ WYZNANIOWYCH: Katolickie zajmuje się produkcją i sprzedażą literatury religijnej lub świeckiej reprezentującej światopogląd katolicki. K.k. powstało wraz z chrześcijaństwem; znana jest sprzedaż rpsów, głównie religijnych, w średniowieczu. Całe księgarstwo przedrefor-macyjne w Europie zachodniej było, z wyjątkiem księgarstwa żydowskiego, K.k. Pierwsze książki drukowane Ś' poczynając od *Biblii Gutenberga były dziełami religijnymi. Do 1500 najwięcej dzieł katolickich
wydano w Kolonii (literatura teologicznonaukowa) i w Augsburgu (literatura popularnoreligijna). K.k. w obecnym znaczeniu wyodrębniło się w wyniku reformacji, a jego rola wzrosła wydatnie w okresie kontrreformacji. Drukarze wydawali początkowo równolegle literaturę katolicką i protestancką; później *cenzura wpłynęła na rozdział K.k. od protestanckiego. Produkcja literatury katolickiej w Niemczech spadła z 80% ogólnej produkcji w 1517 do 10% ok. 1740. Ostoją K.k. były w XVI i XVII w. Niemcy płd. Szczególnie czynny był zakon jezuitów posiadający własne wydawnictwa i drukarnie w Wiedniu, Innsbrucku i w in. miastach. Z 1. 1614-1619 zachowały się katalogi książek katolickich z targów frankfurckich wydawane u Richtera we Frankfurcie. K.k. przeżywało upadek w okresie Oświecenia, wojen napoleońskich i sekularyzacji klasztorów. W czasach Romantyzmu nastąpił pewien rozwój K.k. Współczesne K.k. wywodzi się z w. XIX. Nowe warunki społeczne i polityczne wymagały nowych form działalności K.k.; powstały liczne czasop. i gazety katolickie dla ludu, wydawano więcej literatury religijnej przeznaczonej dla świeckich. Założono wtedy liczne firmy wydawnicze i księgarskie, z których -wiele działa do dzisiaj. Niektóre z tych firm sięgają w. XVII, jak Aschendorff i Koesel w Niemczech; ze współcześnie działających należy wymienić niem. wydawnictwa *Herdera (od 1801), Bache-ma (1818) i Schwanna (1821); z austr. Tyrolia; ze szwajc. Benzigera; z amer. firmy Bruce'a, Benzigera, tferdera i Pusteta; z ang. Catholic Truth Society (1884); z fr. Maison de la Bonne Presse (1883). Obok wydawnictw mających cele przede wszystkim handlowe działają w K.k. także różnego typu stów., związki, organizacje religijne itp., wydające i kolportujące literaturę katolicką, np. niem. Borromaeusverein zał. w 1845. Współczesne K.k. charakteryzuje się łączeniem wydawnictw w spółki oraz częstym wydawaniem przez jedną firmę książek, czasop. i gazet. K.k. produkuje ponadto dużo literatury niereligijnej, co wpływa wydatnie na jego rozwój. Pewną rolę w K.k. odgrywają wydawnictwa zakonów i misji przeznaczone głównie do szerzenia religii katolickiej. Centrum K.k. jest Watykan, którego wydawnictwa zwarte i czasop. odgrywają dużą rolę. Duże znaczenie ma także K.k. w Niemczech, które po upadku w 1933 osiągnęło b. dobre warunki rozwoju od 1945. W 1951 ponownie założono w NRP istniejącą w 1. 1907-1937 Vereinigung des Katholischen Buchhandels, która w 1957 skupiała 360 wydawców i księgarzy. Protestanckie ma za zadanie produkcję i sprzedaż literatury o światopoglądzie protestanckim. Powstało ono w wyniku reformacji. Pierwszymi księgarzami protestanckimi byli sami drukarze. Pojawili się też wtedy księgarze wędrowni (^Księgarstwo wędrowne), którzy przyczynili się do rozpowszechnienia literatury protestanckiej. Przedmiotem handlu K.p. były oprócz
1333
EWoK 44
1334
KSIĘGARSTWO ŻYDOWSKIE
książek liczne pisma ulotne. Literaturę protestancką w dobie reformacji produkowali i sprzedawali m. in. Melchior Lotter i H. *Lufft w Wittenberdze, A. *Koberger w Norymberdze, J. *Froben w Bazylei. Dalszym etapem dziejów K. protestanckiego było założenie w 1697 przez H.J. Elersa (1667-1728) wydawnictwa i księgarni przy tzw. Waisenhaus w Halle n. S. oraz stworzenie tam w 1710 Cansteinsche Bibelanstalt. Na rozwój K. protestanckiego wpłynęły w znacznym stopniu Pietyzm i Oświecenie. Od końca XVIII w. istnieją w wielu krajach tow. biblijne, z których największe jest zał. w 1804 w Londynie British and Foreign Bibie Society zajmujące się sprzedażą Biblii w setkach języków. Ośrodkami K. protestanckiego były Niemcy oraz USA i Anglia. Z wydawnictw niem. należy wymienić firmy: J.F. *Cotta (od 1659) i Mohr (zał. w 1801 we Frankfurcie n.M.) w Tybindze. W Anglii i USA obok tow. biblijnych działają liczne drobne wydawnictwa wielu wyznań i sekt protestanckich. Wydawcy i księgarze protestanccy w Niemczech posiadają od 1925 własną organizację zawodową Vereinigung Evangelischer Buchhandler. Organizacja została reaktywowana w NRF w 1947 z siedzibą w Stuttgarcie. W 1957 należało do niej 326 wydawców i księgarzy. Także w NRD dwa wydawnictwa Evan-gelische Verlagsanstalt i Union Verlag produkują literaturę protestancką, działa tam ok. 70 protestanckich księgarni.
Zob. też Drukarnia i Księgarnia Św. Wojciecha, Drukarnie róźnowiercze w dawnej Polsce, Drukarnie zakonne, Instytut Wydawniczy "Pax", Społeczny Instytut Wydawniczy "Znak".
W. Matthias: Katholischer Buchhandel in Deutschland; Evan-gelischer Buchhandel in Deutschland. W: Die Religion in Geschichte und Gegenwart. Bd. 1. 1957.
KSIĘGARSTWO ŻYDOWSKIE istniało już prawdopodobnie w czasach biblijnych, a później w Aleksandrii i Przytnie. Pierwszymi księgarzami byli kopiści. K.ż. było b. ożywione w średniowieczu, głównie w południowej Europie i na Bliskim Wschodzie. Żydzi byli np. księgarzami uniwersyteckimi w Padwie i Bolonii. Od końca w. XV księgarzami byli najczęściej drukarze. W w. XVII centrum K.ż. była Holandia; dużą rolę odgrywała też Praga. W końcu XVII w. ośrodek K.ż. przeniósł się do Polski i Rosji. Wydawnictwa znajdowały się głównie w Warszawie, Wilnie, Lwowie, Lublinie, Piotrkowie i Petersburgu. Oprócz literatury religijnej w j. hebr. pojawiła się beletrystyka i czasop. w j. idisz. Książką handlowali kupcy wędrowni. O współczesnym K.ż. można mówić od w. XVIII, od Haskali (Oświecenia). K.ż. w XIX i XX w. trudni się wydawaniem i sprzedażą nie tylko literatury w j. hebr. i idisz, ale także w j. narodowych. W 1888 założono w Filadelfii Jewish Publication Society. Ważniejszymi wydawnictwami były: Kaufmann (Frankfurt n.M.),
1335
Dwir (od 1924 w Tel-Aviv), Lewin-Epstein (Warszawa). W Polsce po drugiej wojnie światowej działa wydawnictwo *Idisz-Buch.
Zob. też Drukarnie żydowskie w Polsce.
KSIĘGARZ, kwalifikowany pracownik lub przedsiębiorca zajmujący się zawodowo rozprowadzaniem i sprzedażą książek. W 1959 uchwałą Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów ustalono zawodowe tytuły księgarskie oraz warunki przyznawania tych tytułów zatrudnionym w księgarstwie państwowym. Tytuły: kandydat księgarski, młodszy księgarz, księgarz, starszy księgarz przyznaje na podstawie indywidualnych wniosków Główna Komisja Weryfikacyjna przy Centrali Księgarstwa "Dom Książki". Nazwa dawniej używana: *bibliopola.
KSIĘGI GRODZKIE (łac. libri castrenses) zaczęto prowadzić od końca XIV w. jako K. sądowe. Zakładano zwykle odrębne K. (*Dokument rękopiśmienny) dla każdego grodu, niezależnie od tego, czy posiadał osobnego starostę, czy zastępowali go podstarościowie i burgra-biowie. W prowadzeniu spraw sądowych i wpisywaniu ich do K.g. pomagali sędziowie i pisarze grodzcy. Jedynie w Wielkopolsce aż do XVI w. prowadzono ogólne K.g. dla całej prowincji przy urzędzie starosty wielkopol., do których wpisywano sprawy z różnych grodów w porządku chronologicznym. W grodach od XVI w. odróżniano ściśle sąd grodzki (iudicium castrense), urzędujący co 6 tygodni, i urząd grodzki (officium castrense), który sądził częściej, nawet codziennie. Ponadto jako organ pomocniczy sądu i urzędu funkcjonowała kancelaria grodzka, która przyjmowała do K.g. wnoszone akta prywatne i publiczne. Od drugiej poł. XVI w. dzielono K.g. zależnie od wpisów na K. dekretów sądu (decreta iudicii) i dekretów urzędu (decreta officii), zaś wpisy kancelarii na zapisy (inscriptiones *Inskrypcja 2) testamentów, plenipotencji i umów oraz zeznania, czyli *relacje (relationes) o dokonanych czynnościach, jak doręczenie *pozwu, oględziny sądowe, wprowadzenie w dobra, egzekucja itp. Do K.g. wnoszono również protesty o naruszenie praw publicznych lub prywatnych, zwane *manifestami, a także akta publiczne, jak *statuty, lauda sejmikowe, *przywileje, taryfy podatkowe. Od 1764 proboszczowie obowiązani byli wnosić co roku do K.g. metryki urodzonych w danej parafii. Wpis dosłowny jakiegokolwiek aktu zwano *oblatą; można było też poprzestać jedynie na żądaniu wpisania zeznań ustnych albo pisemnych o czynności prawnej. Pod względem formalnym K.g. dzieliły się na *protokoły (wpisy w formie skróconej bez żadnych formuł) i *indukta (wpisy pełne wraz ze wszystkimi właściwymi formułami).
Zob. też Księgi ziemskie.
Historia państwa i prawa Polski. Red. J. Bardach. T. 1-2. 1957.
1336
KSIĘGI LITURGICZNE zob. LITURGICZNE KSIĘGI OBRZĄDKU BIZANTYŃSKO-SŁO-WIAŃSKIEGO, LITURGICZNE KSIĘGI OBRZĄDKU RZYMSKIEGO.
KSIĘGI ŁAŃCUCHOWE zob. LIBRI CATE-NATI.
KSIĘGI PŁÓCIENNE zob. LIBRI LINTEI.
KSIĘGI SYBILLIŃSKEE, czyli księgi proroctw, wzięły swą nazwę od antycznych proroctw dwunastu Sybilli. Obok tzw. oracula Sibillina zawierają także inne przepowiednie, sięgające średniowiecza. W Polsce prócz Carmina Sybillae (wyd. Jerzy Libanus, 1535-1545) ukazały się proroctwa św. Brygidy (tłum. poi. 1698), Mechtyldy (tłum. poi. 1645) i Metodiusza (druga poł. w. XVI).
DVCHOWNLY ŁASKI,
CZĘSC PIĄTA, W ktorey ślę opowiada o zmk-
jych od McctóMy S. wicWinyeEj y o Nśzwi-sku, y pożytku, tych piali ftk
ROZDZIAŁ 0 t>f) Siefby GiertrsJy, y infijjch j j
g; t#t imtni me&tóWanst pwwt fliriU fie
Strona z księgi proroctw św. Mechtyldy (Zwierciadło duchownej laski... 1645)
KSIĘGI ZIEMSKIE (łac. libri terrestres) prowadzono od końca XIV w. w poszczególnych powiatach dla sądów
KSIĘGOZBIÓR PODRĘCZNY
ziemskich (*Dokument rękopiśmienny), na które zjeżdżali sędzia, podsędek i pisarz ziemski. W Małopolsce utrzymał się do 1437 zwyczaj prowadzenia wspólnych ksiąg dla kilku powiatów łącznie w kancelarii ziemskiej województwa. Oprócz spraw z sądów ziemskich wciągano do K.z. również sprawy z sądów wiecowych i królewskich dla poszczególnych ziem oraz z sądów sejmowych. W pierwszej poł. XV w. wpisy z wieców i sądów król. należały do osobnych K. Zwyczaj prowadzenia osobnych K. dla sądów wiecowych (libri colloquiales) utrzymał się aż do ustanowienia w ich miejsce trybunału koronnego w 1578. Początkowo wpisywano do K.z. wszystkie sprawy kolejno, od XVI w. poczęto wyodrębniać K. dekretów, do których wpisywano wyroki sądów, i K. *inskrypcji, do których wciągano pozostałe sprawy. Zapisywano tu także lauda sejmikowe, czyli administracyjne i prawodawcze uchwały sejmików ziemskich, podejmowane jednomyślnie przez zgromadzoną szlachtę posiadającą dobra w danej zierni. Podział ten zanikł znowu z końcem XVI w., gdy znaczenie sądów ziemskich zmalało. Przywrócono podział K.z. w XVIII w., dzieląc je na wzór *ksiąg grodzkich na K. dekretów i K. aktów. Wtedy również pojawił się system K. podwójnych o różnym charakterze formalnym: *protokoły i *indukta.
S. Kutrzeba: Historia źródeł dawnego prawa. Historia państwa i prawa Polski. Red. J. Bardach. T. 1-2. 1957.
KSIĘGOZBIÓR PŁYNNY zob. KOMPLET RUCHOMY.
KSIĘGOZBIÓR PODRĘCZNY (biblioteka podręczna, dzieła podręczne), celowo dobrany i uporządkowany zestaw książek, wydzielony z całości księgozbioru bibl. i przeznaczony do *udostępniania w *czytelniach i pracowniach. Z pierwszymi śladami K.p. spotykamy się już w XVIII w.; właściwy ich rozwój przypada jednak dopiero na di agą połowę XIX w., kiedy wskutek wzrostu piśmiennictwa i masowego napływu *czytelników do bibl. powstała konieczność zróżnicowania pomieszczeń bibliotecznych na czytelnicze i magazynowe oraz wydzielenia tej części księgozbioru, z której czytelnicy korzystali najczęściej. W zależności od akresu księgozbioru dzielijny K.p. na ogólny i specjalny. K.p. ogólny obejmuje wydania informacyjne, tj. *encyklopedie ogólne i specjalne, *słowniki językowe, znaczeniowe, biograficzne i biobiblio-graficzne, *atlasy i spisy miejscowości, dzieła podstawowe z wszystkich dziedzin wiedzy, krytyczne wydania źródeł dziejowych i tekstów literackich, dzienniki ustaw i rozporządzeń itp. Za pierwowzór księgozbioru tego typu uchodzi K.p. *British Museum, zorganizowany w 1857. Do największych należy K.p. *Biblioteka Gosud. SSSR im. W.I. Lenina, który liczył w 1961 ok. 200000
1337
1338
KSIĘGOZNAWSTWO
-wol.; w Polsce *Bibl. Jagiellońskiej (w 1961 ok. 24000 "woL). K.p. specjalny obejmuje oprócz aparatu informacyjnego dzieła potrzebne do studiów nad rozmaitymi rodzajami zbiorów (rpsy, grafika), różnymi dziedzinami wiedzy oraz dla specjalnych kategorii czytelników. K.p. specjalne odznaczają się wielką różnorodnością. W niektórych bibl. tworzy się K.p. dla dziejów uczelni, określonego terytorium, osoby itp. Dla ogarnięcia całokształtu materiałów z danej dziedziny wiedzy gromadzi się w specjalnych K.p. możliwie wyczerpująco zarówno druki zwarte, jak czasop. i rozmaite materiały dokumentacyjne. Specjalne K.p. są mniejsze od ogólnych i nie przekraczają na ogół kilkunastu tysięcy woł.
E. Gaberle: Bibl. podręczna, jej dzieje i organizacja. W: Lwowskie studia biblioteczne. 1932. M. Trzcińska: Księgozbiór podręczny w bibl. naukowej. "Prz. Bibl." 1960.
KSIĘGOZNAWSTWO. Termin K. nie ma w piśmiennictwie poi. jednolitej wykładni i jest używany w różnych znaczeniach, najczęściej jako: 1. Zbiór dyscyplin teoretycznych, historycznych i umiejętności praktycznych, których przedmiotem jest książka. W tym znaczeniu K. obejmuje *naukę o książce wraz z bibliotekoznawstwem, teorią bibliogr. i czytelnictwa, a także znajomość zasad i techniki edytorstwa, bibliotekarstwa, bibliogr., statystyki wydawnictw itd. wraz z ich historią. 2. Synonim terminów: nauka o książce albo bibliologia, bądź część nauki o książce zajmująca się historią książki, zwłaszcza starszej.
Bibliografie. Bibliografie piśmiennictwa poi.: J. *Muszkowski: Przegląd bibliografii polskiej 1900-1918. Warszawa 1919; Bibliografia bibliofilstwa i bibliografii polskiej w oprać. W.T. Wisłockiego: 3 odcinki za 1914-1920 w czasop. "Exlibris" (z. 2-4) oraz za 1921-1922, Kraków 1924; Roczna Bibliografia bibliografii, bibliotekarstwa i bibliofilstwa za 1928, 1930-1936, dod. do "Przeglądu Biblio-tecznego"; Roczna Bibliografia bibliografii i nauki o książce obejmująca okres od 1945, zapoczątkowana w Państwowym Instytucie Książki i kontynuowana bieżąco w Instytucie Bibliograficznym Biblioteki Narodowej, (Ogłoszono także w 1965 odcinek retroperspektywny za 1937-1944). ' Bibliografie o zasięgu międzynarodowym: Roczna Bibliographie desBibliotheks- u. Buchwesens 1904 -1912, 1922-1925 przekształcona na Internationale Bibliographie des Buch- u. Bibliothekswesens, bearb. von R. Hoecker, J. Vor--stius, Leipzig, 1:1926-15:1940; H.G.T.Cannos, Biblio-graphy oflibrary economy 1816-1920. A classified index to prof-Jesional periodical literaturę in English language 1876-1920. New York 1927; c.d.: Library literaturę 1921-1932. New York 1934; kontynuacją jest periodyk o zasięgu międzynarodowym Library literaturę: jednorazowo za okres 1933-1935, następnie rocznik z kumulacjami 3-4 letnimi; The years work in librarianship, wydawany przez Library Asso-
1339
ciation w Londynie (roczniki 1928-1950), później Five years'work in librarianship 1951-1955. London 1958; ...1956-1960. London 1963 (są to omówienia bibliograficzne najważniejszego piśmiennictwa); O. Frank, Literaturuerzeich-nis zur Dokumentation 1930-1950 (Berlin 1951) i dalsze odcinki za lata 1951-1954 (2. AufL, Stuttgart 1957) oraz za 1955-1958 (Stuttgart 1959); bibliografia obejmująca okres od 1930: H.M. Zell, R.J. Machesney, An international bibliography of non-periodical literaturę on documentation and information (Oxford 1965); Roczna Bibliographie de la documentation et de la bibliothiconomie, wyd. przez FID od 1950; Kwartalna bibliografia analityczna Library science abstracts wyd. od 1950 przez Library Association w Londynie (skumulowane indeksy za 1950-1955 oraz 1956-1960); Kwartalna bibliografia adnotowana Bibliografija bibliotieko-wiedienija. Annotirowannyj ukazatiel (Moskwa, od 1955); Bieżąca bibliografia analityczna Riefieratiwnyj Żurnał. 59: Naucznaja i tiechniczeskaja informacija wyd. od 1963 przez Institut Naucznoj Informacii Akadiemii Nauk SSSR; Kwartalna bibliografia Documentation abstracts wyd. przez American Documentation Institute (od 1966). Cennymi źródłami o bieżącym piśmiennictwie, głównie z zakresu dokumentacji, są obszerne działy analiz w kwartalnikach "Journal of Documentation" (od 1945), "American Documentation" (od 1950), "Nachrichten fiir Dokumentation" (wkładka od 1965). Poi. czasop. informującymi o piśmiennictwie światowym są: Bibliografia analityczna Przegląd dokumentacyjny zagadnień dokumentacji, wyd. przez Centralny Instytut Informacji Technicznej i Ekonomicznej CIINTE (od 1950 jako dodatek niesamoistny do czasop. "Przegląd Techniczny", od 1957 do czasop. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji"); Kwartalna bibliografia analityczna Przegląd piśmiennictwa o książce, oprać, przez Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej (od 1955 jako dodatek samoistny do "Przeglądu Bibliotecznego"; w 1. 1951-1954 ukazywał się jako powielane wydawnictwo samoistne); Dwumiesięczna bibliografia adnotowana Przegląd piśmiennictwa zagadnień informacji, wyd. przez CIINTE od 1962.
Encyklopedie. Za pierwszą encyklopedię księgoznaw-czą uważa się dzieło G. *Peignota Dictionnaire raisonne de bibliologie (1-3, Paris 1802-1804), które jednak obejmuje szerszy zakres niż współczesne dyscypliny księgo-znawcze. W późniejszej literaturze fachowej spotyka się nieliczne encyklopedie. Największym do dziś wydawnictwem tego typu jest Lexikon des Buchwesens, wyd. przez J. Kirchnera (wyd. 1 1935-1937; t. 1-4, Stuttgart 1952-1956); należy tu wspomnieć o włoskim Vocabolario bibliografico oprać, przez G. Fumagallie-go (Firenze 1940). Liczniej ukazują się tego rodzaju encyklopedie po drugiej wojnie światowej, np. nie-
1340
KSIĘGOZNAWSTWO
DIC TIONN AIRE i
R A I S 0 N N E
DE BIBLIOLOGIE,
C 0 N' T E U A N 1
' BiWmgraph ni Ai.ii.jiii '<" ' t"||: cilehrn Iro v**c !* lisiii difieri-m .Sv k-sta* ,],Ś |triori!Mn ,uAiiie.u< Miln:-.< !'ls B b!'in,!,0,,*it, *!Ś(-!. ituin lwu |>hi!oH>j.h nttttturs, av-i*c u,t tiKiJca Ł;airc^( ArcHivtsto&t Im^jtin rrnn w-Utir, 1 I, fin , ', ,'\p,..,,,:-.Ś >U'% eu. Oavt*ge u;il
Pir G Pfl T. V 0 T , I*i'\''-:,'! :'r*!fff i " /, >r.-i.-'-.S.J,'-i',
Śt i
"-Ś" "Ś !"!..
1 0 M E P K E M I E ii.
[ Ś A PARIS,
i Chez Villieh, Libraire, re des M ithtlrics, 13.* 3oó: Sos,
ł
ił34b57 |
Karta tytułowa pierwszej encyklopedii księgoznawczej
miecki Lexikon des Buchwesens wyd. przez J. Kirchnera (2 t. tekstu i 2 t. tablic, Stuttgart 1952); angielska Encydopaedia of librarianship, wyd. Th. Landau (London 1958; wyd. 3, 1966); skandynawski Nordisk leksikon for bogvaesen pod red. E. Danstena, L. Nielsena, P. Birkelunda (t. 1-2, Kjziben-havn 1949-1962). Kraje słowiańskie reprezentuje niewielki jugosłowiański Enciklopedijski leksikon bibliotekarska, oprać, przez K. Grubacica (Sarajewo 1964). Istnieją nadto encyklopedie księgoznawcze o węższym zakresie, dotyczące przede wszystkim zagadnień drukarsko-wydawni-czych. Najważniejszą z nich jest G.A. Glaistera An Encydopaedia oj the book. Terms used in papermaking, printing, book-binding andpublishing (London 1960). W Polsce takim leksykonem jest oprać, przez M. Kafla Mały ilustrowany słownik techniki wydawniczej (Warszawa 1953).
Słowniki. Pojawiają się od końca XIX w. w różnych krajach następujące rodzaje: Słowniki o charakterze encyklopedycznym (zob. jw. Encyklopedie). Słowniki termi-
nów w jednym języku z definicjami, np. EJ. Arkadjew,. Słowar hibliofiła (Moskwa 1890); Vocabulaire techniąue de 1'iditeur (Paris 1910); L.M. Harrod, The librarians glossary (London 1938; wyd. 2, 1950, 2700 terminów); E.H. Thompson, The AL A glossary oflibrary terms (Chicago 1943, 2550 terminów); E.I. Szamurin, Słowar knigowied-czeskich tierminow (Moskwa 1958, 4500 terminów). Słowniki z definicjami w jednym języku i odpowiednikami w innych językach, np. dwa słowniki oprać, przez A.M. *Motha, Glossary of library terms oraz Technical terms used in bibliographies and by the book and printing trades (Boston 1915, każdy w 9 j.), H. Więckowska i H. Plisz-czyńska, Podręczny słownik bibliotekarza (Warszawa 1955,. ponad 2000 terminów poi. z odpowiednikami w j. ang., fr., niem. i ros.), Terminołogiczen riecznikpo naucznoj infor~ madi (Moskwa 1966; zawiera 1281 terminów w j. ros. z odpowiednikami w 7 j.: bułg., czes., niem., poi., rum., słowackim i węg.). Słowniki językowo-znaczeniowe: dwujęzyczne, np. duży słownik oprać, przez T.P. Jeliza-rienkową, Anglorusskij słowar knigowiedczeskich tierminow (Moskwa 1962), i wielojęzyczne, np. Vocabulaire techniąue de 1'iditeur en sept langues (Berne 1913); L.B. *Chawkina, Słowar bibliotiecznych tierminow na russkom, anglijskom, niemieckom i francuzskom jazykach (Moskwa 1928; wyd. 2, 1952); A. Thompson, Vocabularium bibliothecarii (wyd. 1, Paris 1953, UNESCO, w j. fr., niem. i ang.; wyd. 2, 1962, uzupełnione, j. hiszp. i ros., zawiera ok. 2800 terminów); Slountk knihovniskych terminu v sesti jazicich (Praha 1958, m. in. wj. poi.). Słowniki wyrażeń typowych stosowanych w opisach bibliograficznych i katalogowych, np. O. Pinto, Termini d'uso nelle bibliografie dei periodici (Roma 1929, w 38 j.); B. Cowles, Bibliographer's glossary of foreign words and phrases (New York 1933, w 20 j.); Z. Pipics, A konyvtdros gyakorlati szótdr. Dictio-ndrium bibliothecarii practicum (Budapest 1963, w 20 j.). W Polsce najstarsze tradycje mają słowniki techniczno--drukarskie. Pierwszym jest Słowniczek wyrażeń w zawodzie czcionkarstwa polskiego używanych Z. *Wywiałkowskiego (Warszawa 1881); ostatnio ukazały się Mały słownik poligraficzny W. Tacikowskiego i B. Lehmana (Warszawa 1963-1965, wkładki do czasop. "Poligrafika", R. 15-R. 17) oraz oprać, przez W. Tacikowskiego, wydawane od lat 50-tych, słowniki poligraficzne 2-języczne (dla j. ros., niem. i ang. z tłumaczeniami terminów na j. poi.). Bliższym K. jest oprać, przez T. *Paprockiego Słownik wyrazów używanych w księgarstwie (w: Podręcznik księgarski, Warszawa 1896). Pierwszym pełnym (i jedynym) poi. słownikiem księgoznawczym jest wspomniana praca H. Więckowskiej i H. Pliszczyńskiej. Ze słowników o zakresie cząstkowym ukazały się: M. Dembowskiej Terminologia bibliograficzna (Biuletyn Instytutu Bibliograficz-nego^l, 1954, t. 4, nr 5) oraz A. Bachulskiego, K. Konar-
1341
1342
KSYLOGRAF
skiego i A. Wolffa Polski słownik archiwalny (Warszawa 1952).
R.C. Lewański: Bibliography of dictionaries in thefield oflibrary science and related subjects. "Unesco Buli. Libr." 1964 nr 6.
KSYLOGRAF zob. KSIĄŻKA KSYLOGRA-FICZNA.
KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE Bibliografia. Kształcenie bibliograficzne jest uwzględnione w poszczególnych krajach w programach kształcenia bibliotekarzy na różnych poziomach (także na uniwersytetach) oraz odbywa się na kursach bibliograficznych. W Polsce kursy takie o zasięgu ogólnokrajowym były organizowane przez *Bibliotekę Narodową (1953 i 1956), *Stow. Bibliotekarzy Polskich (1955) oraz Państwowy Ośrodek Kształcenia Korespondencyjnego Bibliotekarzy (1960-1961 i 1963-1964). Program ich obejmował metodykę bibliograficzną, zagadnienia organizacji bibliogr. w Polsce i za granicą, problemy służby informacyjno-bi-bliograficznej. W związku z rosnącym znaczeniem informacji bibliograficznej we wszystkich dziedzinach życia podkreśla się ogólnie potrzebę nauczania posługiwania się źródłami bibliograficznymi w czasie kształcenia na wyższych uczelniach.
Bibliotekarstwo. Kształcenie bibliotekarzy występuje pod różnymi postaciami. W zależności od poziomu dzieli się na średnie i wyższe (akademickie). Pod względem metod nauczania i formy organizacyjnej odróżnia się kształcenie systematyczne, tj. w ramach szkoły średniej lub wyższej, kursowe (dzienne, wieczorowe, specjalistyczne), zaoczne, korespondencyjne i przywarsztatowe (praktyka). Dodatkową formą kształcenia są egzaminy państwowe lub zawodowe, konkursy i praktyki międzybiblioteczne. Tak np. w Afryce znajdują się dwie szkoły kształcące pracowników bibl.: w Egipcie (na Uniwersytecie Kairskim) oraz w Ghanie (od 1961). W krajach Ameryki Łacińskiej do zawodu potrzebny jest trzyletni uniwersytecki kurs bibliotekarski (od 1964). W Austrii pracowników dla bibl. powszechnych przygotowuje ośrodek w Graschnitz, natomiast dyplom bibliotekarza na poziomie średnim lub wyższym otrzymuje się po złożeniu państwowego egzaminu. W Belgii pracowników bibl. powszechnych oraz siły pomocnicze dla bibl. naukowych kształcą szkoły bibliotekarskie w Antwerpii, Liege i Brukseli. Bibliotekarzy powszechnych, społecznych i związkowych szkoli także Państwowy Instytut Studiów Społecznych (Institut d'Etudes Sociales de 1'Etat) w Brukseli. Ponadto Stów. Bibliotekarzy zajmuje się dokształcaniem zawodowym w formie kursów, zjazdów," wydawnictw itp. W ChRL bibliotekarzy naukowych na poziomie uniwersyteckim szkolą na specjalnych wy-
działach bibliotekoznawczych uniwersytety w Pekinie i w Wuhanie oraz instytuty Informacji Naukowej i Kultury w Pekinie. W Czechosłowacji, podobnie jak w większości krajów obozu socjalistycznego, kształcenie odbywa się na cztero- lub pięcioletnich studiach bibliotekoznawczych na -wydziałach filologicznych uniwersytetów. W Danii istniejąca już od 1918 najpierw roczna, potem czteroletnia szkoła bibliotekarska przygotowuje pracowników zarówno do bibl. naukowych, jak i powszechnych. W Finlandii prowadzone od 1920 kursy bibliotekarskie zastąpiono od 1945 systematycznym kształceniem na poziomie akademickim w Szkole Nauk Społecznych. We Francji od 1821 istnieje w Paryżu Ecole des Chartes, której zadaniem jest kształcenie archiwistów, jednak dyplom jej ukończenia upoważnia również do pracy w bibl. Od 1879 bibliotekarzom uniwersyteckim wydaje się specjalne świadectwa (certificat d'aptitude) upoważniające do wykonywania zawodu. W 1964 w Paryżu powstała jednoroczna szkoła bibliotekarska dla absolwentów różnych akademickich dyscyplin. Kształceniem bibliotekarzy kieruje Naczelna Dyrekcja Bibliotek przy Ministerstwie Oświaty, która organizuje egzaminy państwowe i konkursy dla ubiegających się o stanowiska w bibliotekach naukowych. W Hiszpanii bibliotekarze kształcą się w dwóch szkołach: w Madrycie (przy Bibliotece Narodowej) i Barcelonie (wyłącznie dla kobiet) oraz na sporadycznie organizowanych kursach. W Indiach szkolenie zainicjował ok. 1910 bibliotekarz amer. W.A. Bordon. Kształcenie bibliotekarzy na szczeblu uniwersyteckim rozwinęło się od 1929 dzięki staraniom wybitnego indyjskiego teoretyka bibliotekarstwa Ranganathana. W Japonii w 1921 Ministerstwo Oświaty rozpoczęło szkolenie bibliotekarzy, zaś w 1951 otwarto przy Uniwersytecie w Tokio pierwszą katedrę bibliotekoznawstwa. W Jugosławii ośrodkami kształcenia bibliotekarzy są bibl. centralne, znajdujące się w każdej z siedmiu republik. W Kanadzie szkoleniem bibliotekarzy zajmują się uniwersytety w McGill i Toronto. Dyplom B.S.L. (Bachelor of Library Science) uprawnia do pracy w bibl. naukowych i powszechnych. W Niemczech już w 1864 wprowadzono w Bawarii egzaminy dla bibliotekarzy naukowych po ukończeniu studiów akademickich w dowolnej dyscyplinie, zaś w 1886 K. *Dziatzko zorganizował przy uniwersytecie w Getyndze pierwszą w dziejach katedrę bibliotekoznawstwa. NRD posiada w Berlinie Instytut Bibliotekoznawstwa zał. w 1928, 2 szkoły bibliotekarskie w Berlinie i Lipsku (bibl. naukowe) i ośrodek szkoleniowy w Son-derhausen (bibl. powszechne). NRF kształci bibliotekarzy naukowych na 2 studiach w Monachium i Kolonii, a pracowników bibl. powszechnych w 8 szkołach zawodowych. W Rumunii szkoleniem pracowników bibl. kieruje utworzona po drugiej wojnie światowej Dy-
1344
KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE
rekcja Bibliotek. Pierwszą szkołę bibliotekarską w Stanach Zjednoczonych Ameryki Płn. założył w 1887 M. *Dewey na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku. Obecnie istnieje ok. 60 szkół przy uniwersytetach i college'ach, w tym większość akredytowana przez Stów. Bibliotekarzy (American Library Association ALA). Szkoły akredytowane udzielają stopni bachelora lub też magistra bibliotekarstwa, co uprawnia do rozpoczęcia pracy zawodowej. Szkolenie bibliotekarzy i introligatorów w Szwajcarii organizuje zał. w 1897 Stowarzyszenie Bibliotekarzy (szkoła bibliotekarska w Genewie, kursy). W Szwecji istniejąca od 1926 sześciomiesięczna szkoła biblio tekarską, przyjmująca kandydatów po studiach wyższych pierwszego stopnia i co najmniej trzyletnim stażu, przygotowuje pracowników głównie do bibł. powszechnych. "W Turcji kształcenie bibliotekarzy odbywa się w ramach Szkoły Bibliotekarskiej na Uniwersytecie w Ankarze, zorganizowanej na wzorach amer. w 1955. WWielkiej Brytanii w 1860 wprowadzono egzamin bibliotekarski dla pracowników British Museum. Od 1907 przy Uniwersytecie Londyń-skimistnieje Szkoła Bibliotekarska (School of Librariansbip). Sprawami szkolenia zajmuje się związek zawodowy, który organizuje egzaminy i wydaje dyplomy uprawniające do wykonywania technicznych czynności w bibliotekach. We Włoszech kształceniu bibliotekarzy służą specjalne szkoły mające charakter wydziałów uniwersyteckich, m. in. w Bolonii, Padwie, oraz Scuola per Biblio-tecari Archivisti we Florencji. W Związku Radzieckim istnieją cztery Instytuty Bibliotekoznawstwa (Moskwa, Leningrad, Charków, Ułan-Ude) z czteroletnimi studiami akademickimi, poza tym sekcje bibliotekoznawcze przy instytutach pedagogicznych, szkołach wyższych oraz przy wielkich bibl. publicznych. Doszkalanie praktyczne prowadzi Biblioteka im. W.I. Lenina w Moskwie. Wykształceniem średnim zajmują się technika oraz sekcje bibliotekarskie w szkołach pedagogicznych. W Polsce zaczątki kształcenia bibliotekarzy istniały już w pocz. XIX w. Pierwsze wykłady z bibliotekoznawstwa prowadzili: J.S. *Bandtkie na Uniwersytecie Jagiellońskim, J. *Lelewel na Uniwersytecie Warszawskim, P. *Jarkowski w Liceum Krzemienieckim, A. *Bohatkiewicz na Uniwersytecie Wileńskim, później K. *Estreicher w Szkole Głównej w Warszawie. W okresie międzywojennym jedyne systematyczne studia bibliotekarskie na poziomie akademickim prowadziła Wolna Wszechnica Polska w Warszawie na Studium Pracy Społeczno-Oświatowej. Studia te przeznaczone były przede wszystkim dla pracowników bibl. powszechnych. Bibliotekarzy państwowych placówek naukowych obowiązywał od 1932 egzamin państwowy lin kategorii, który z przerwą wojenną przetrwał do 1948. Szybki rozwój bibl. po drugiej wojnie światowej
wywołał potrzebę systematycznego kształcenia na różnych poziomach. Pierwszą uniwersytecką katedrę bibliotekoznawstwa zorganizował J. *Muszkowski w 1945 na wydziale humanistycznym nowo utworzonego Uniwersytetu Łódzkiego. Początkowo katedra prowadziła magisterskie studia 4-letnie, od 1950 specjalizację bibliotekarską I stopnia dla humanistów zakończoną dyplomem zawodowym, od 1952 do 1954 studia magisterskie II stopnia. Od 1952 powstała w tym czasie katedra na Uniwersytecie Warszawskim, a niebawem także i na Wrocławskim prowadzą pięcioletnie studia bibliotekoznawcze stacjonarne i zaoczne.Katedra łódzka w 1. 1956-1962 prowadziła Dwuletnie Eksternistyczne Studium Magisterskie dla absolwentów po trzech latach studiów ze specjalizacją bibliotekarską, od 1964 seminarium doktoranckie. Z innych form na poziomie akademickim należy wymienić praktyki międzybiblioteczne I i II stopnia (zakończone egzaminem), organizowane w 1. 1952-1959 dla zatrudnionych pracowników bibl. posiadających wykształcenie wyższe w jakiejkolwiek dyscyplinie. Po wprowadzeniu kategorii bibliotekarzy dyplomowanych (1960) ustanowiono odbywające się dwa razy w roku egzaminy państwowe dla tej grupy pracowników bibliotecznych. Kształcenie na poziomie średnim zapoczątkowano w Polsce zaraz po pierwszej wojnie światowej w formie licznych kursów, organizowanych przez duże bibl. publiczne i Związek Bibliotekarzy Polskich. W 1. 1929-1939 działała w Warszawie Szkoła Bibliotekarska, prowadząca roczny kurs przygotowujący pracowników dla bibl. powszechnych. Po drugiej wojnie zaistniała potrzeba dokształcania personelu zatrudnionego w powstających placówkach sieci bibliotecznej w całym kraju. W 1949 utworzono w Jarocinie Państwowy Ośrodek Kształcenia Bibliotekarzy z systematycznymi kursami i gabinetem metodycznym. W ciągu 1. 1949-1958 zorganizo~vano tu ponad 150 różnych kursów i wypuszczono ok. 6000 przeszkolonych bibliotekarzy. W 1. 1950-1959 w różnych częściach kraju działało pięć czteroletnich liceów bibliotekarskich, przekształconych w 1960 w Państwowe Studia Pracy Kulturalno-Oświatowej i Bibliotekarstwa, w Łodzi i Wrocławiu przyjmujące na dwuletnie studia słuchaczy po maturze. Kształceniem maturzystów oraz szkoleniem personelu bibl. zajmuje się od 1946 Państwowy Ośrodek Kształcenia Korespondencyjnego Bibliotekarzy. Formami tego kształcenia są systematycznie wydawane publikacje oraz ośrodki metodyczne organizowane w bibl. wojewódzkich. W liceach pedagogicznych prowadzi się dodatkowe wykłady z zakresu bibliotekarstwa dla opiekunów bibl. szkolnych.
Dokumentacja. W skali międzynarodowej zagadnieniem kształcenia dokumentalistów zajmuje się *Międzyna-rodowa Federacja Dokumentacji (FID), przy której w 1953 utworzono Komitet Szkolenia. Przy finansowym współ-
1345
1346
KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE
udziale *UNESCO trwają prace nad spisem szkół i kursów dla dokumentalistów na świecie, nad wzorcowymi programami, podręcznikami i pomocami naukowymi. Również Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) zapoczątkowała działalność zmierzającą do ujednolicenia systemów kształcenia przez kraje członkowskie. Pomimo to jednak kształcenie dokumentalistów jest problemem nie rozwiązanym dotąd definitywnie w żadnym kraju, przybierając różne formy (łączone z kształceniem bibliotekarzy, traktowane jako nadbudowa nad wykształceniem w zakresie jakiejś dyscypliny naukowej, występujące jako samodzielna dyscyplina). W Belgii szkolenie pracowników informacji prowadzą: utworzony w 1964 Narodowy Ośrodek Dokumentacji Naukowej i Technicznej (Centre National de Documentation Scientifique et Technique) oraz szkoły bibliotekarskie. W Brazylii Instytut Bibliografii i Dokumentacji (Instituto Brasileiro de Bibliografia e Documentacao) w Rio de Janeiro, powstały w 1954, prowadzi od 1964 kurs dla osób z dyplomem uniwersyteckim. W Bułgarii kursy i seminaria dla pracowników dokumentacji organizuje zał. w 1962 Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej (Centralen Instytut po Nauczno-Techniczeska Informacija CINTI). We Francji od 1945 roczne kursy szkolące pomocniczych pracowników dokumentacji prowadzi istniejąca od 1932 Francuska Unia Dokumentacyjna (Union Francaise des Orga-nismes de Documentation ŚŚ UFOD). Studium dwuletnie, wydające dyplomy państwowe, istnieje przy Narodowym Instytucie Metodyki Dokumentacyjnej (Institut National des Techniques de la Documentation), utworzonym w 1950 przy Conservatoire des Arts et Metiers. W Hiszpanii z inicjatywy Generalnej Dyrekcji Archiwów i Bibliotek powstała w 1964 Szkoła Dokumentalistów (Escuela de Dokumentałistas). Sporadyczne kursy dokształcające prowadzi Narodowy Instytut Racjonalizacji Pracy (Instituto Nacional de Racionalizatión del Trabajo). W Holandii szkoleniem dokumentalistów zajmuje się Komitet do Spraw Szkolenia, będący wspólnym organem Instytutu Dokumentacji (Nederlands Institut voor Documentatie en Registratuur NIDER), Stów. Bibliotekarzy i Stów. Archiwistów Przemysłowych. Komitet organizuje 15-mie-sięczne kursy dla dyplomantów z różnych dziedzin oraz kursy dla pracowników służby dokumentacyjnej. W 1962 utworzono Szkołę Bibliotekarską i Dokumentacyjną w Amsterdamie (oficjalnie otwarta w 1964), działającą pod egidą Fundacji Szkolnej, zorganizowanej przez Centralne Stów. Bibliotek Powszechnych, Holenderskie Stów. Bibliotekarzy i NIDER. W Indiach roczny kurs dla absolwentów uniwersytetu prowadzi istniejący od 1962 Ośrodek Badań i Szkolenia (Documentation Research and Training Centre). W Japonii brak zorganizowanych form szkolenia dokumentalistów zastępują częściowo kursy prowa-
dzone przez różne instytucje oraz (od 1950) przez Japońskie Tow. Dokumentacyjne (Japan Documentation Society). W Niemieckiej Republice Demokratycznej w Wyższej Szkole Elektrotechnicznej w Ilmenau oraz (od 1962) w Uniwersytecie Humbołdta w Berlinie wprowadzono specjalizację w zakresie informacji równolegle z pięcioletnimi studiami. W 1963 zorganizowano trzyletnie studium zawodowe przy Wyższej Szkole Bibliotekarskiej w Berlinie. Ponadto Centralny Instytut Informacji i Dokumentacji (Zentralinstitut fur Information und Dokumen-tation) organizuje kursy dokształcające. W Niemieckiej Republice Federalnej kursy takie organizuje Niemieckie Stów. Dokumentacyjne (Deutsche Gesellschaft fur Dokumentation). Prowadzi się również wykłady na wyższych uczelniach. W Norwegii szkolenie odbywa się w formie kursów organizowanych przez różne instytucje. W Stanach Zjednoczonych kształcenie prowadzą szkoły bibliotekarskie oraz zakłady naukowe, jak: Center for the Information Sciences przy LeighUniversity (od 1962), School of Information Sciences przy Georgia Institute of Technology (od 1963), Graduate School of Library Science przy Drexel Institute of Technology, School of Library Science przy Western Reserve University i in. W Szwajcarii kursy szkoleniowe prowadzi istniejące od 1897 Stów. Bibliotekarzy oraz zał. w 1939 w Bernie Szwajcarski Związek Dokumentacyjny (Schweizerische Vereinigung fur Dokumentation SVD). W Szwecji kształcenie (kursy) dokumentalistów i pracowników bibl. specjalnych organizuje od 1948 Szwedzkie Stów. Dokumentacji Technicznej (Tekniska Litteratursallskapet TSL). Ponadto Komitet Szkolenia Dokumentalistów, utworzony w 1958 przy Skandynawskiej Radzie Badań Stosowanych (Scandinavian Council for Applied Research SCAR), organizuje od 1959 wspólne kursy szkoleniowe (kolejno w różnych krajach). W Wielkiej Brytanii Instytut Informacji Naukowej (Institute of Information Scientists) w Northampton College of Advanced Technology w Londynie prowadzi dwuletnie studium wieczorowe oraz roczne studium dzienne podyplomowe. Kształcenie dokumentalistów jest uwzględnione również w programach szkół bibliotekarskich (m. in. specjalizacja w zakresie bibl. specjalnych w utworzonej w 1964 Post-Gra-duate School of Librarianship przy uniwersytecie w Shef-field). Doraźne kursy o charakterze praktycznym prowadzi *ASLIB. We Włoszech szkoleniem dokumentalistów zajmuje się Szkoła Techniki Dokumentacyjnej przy Uniwersytecie w Rzymie. Kursy szkoleniowe prowadzi ponadto utworzona w 1956 Komisja do Koordynacji Programów Informacji i Dokumentacji Naukowo-Technicznej (Commissione di Coordinamento dei Programmi di Informazione e Documentazione Scientifico-Tecnica). W ZSRR Wszechzwiązkowy Instytut Informacji
1347
1348
KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE
(WINITI) kształci pracowników dokumentacji poprzez studia aspiranckie oraz kursy. Przewiduje się utworzenie w dziesięciu wyższych uczelniach wydziałów posiadających po kilka katedr zagadnień informacji. Ś W Polsce *Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej prowadzi już od 1950 różnego rodzaju kursy oraz cd 1958 dwuletnią Państwową Szkołę Dokumentacji Naukowo-Technicznej znajdującą się pod patronatem UNESCO (dla kandydatów po szkole średniej), wydającą dyplom technika dokumentacji. Od 1964 dorywcze kursy prowadzi Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN, m Ito od 1965 również metodą kursową rozpoczęło szkolenie pracowników informacji w swoim resorcie Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. Zagadnienia dokumentacji i informacji wprowadza się także w coraz szerszym zakresie do studiów bibliotekoznawczych lub jako wykłady dodatkowe na niektórych wyższych uczelniach. Od 1967 Oddział Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN oraz Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego prowadzą wspólne akcje szkoleniowe. W najbliższym czasie przewidziane jest utworzenie na Uniwersytecie Warszawskim dwuletniego studium podyplomowego (wieczorowego) kształcącego pracowników służby informacji.
A guide to the world's training facilities in documentation and information work. 1965. A. Lech: Szkolenie dokumentalistów ui Polsce. "Aktual. Probl. Inf. Dok." 1965 nr 6. E. Pietsch: Ausbildung und Berufsbildung des Dokumentars. 2 erw. Aufl. 1965
Drukarstwo. Przygotowywanie wykwalifikowanych kadr w przemyśle poligraficznym w różnych krajach odbywa się poprzez kursy organizowane przez poszczególne zakłady pracy, szkoły przyzakładowe, technika bądź studia wyższe. W Chińskiej Republice Ludowej szkoleniem pracowników drukarskich kieruje Wydział Poligraficzny przy Centralnej Wyższej Szkole Sztuki Stosowanej w Pekinie oraz Badawczy Instytut Poligraficzny w Szanghaju. W Czechosłowacji niewykwalifikowani pracownicy drukarscy uczęszczają do szkół przyzakładowych (nauka trwa siedem miesięcy w roku) oraz na szkolenie popołudniowe, pozaszkolne, organizowane przez Związek Zawodowy Drukarzy i Związek Młodzieży (Ćeskoslovenski Svaz Mladeże). Dalszym etapem jest czteromiesięczne doszkolenie w poligraficznej szkole zawodowej. Po trzyletniej nauce w zakładzie i w szkole uczeń składa egzamin końcowy wobec komisji złożonej z przedstawicieli zakładu pracy, związku zawodowego i związku młodzieży. W Finlandii drukarze kształcą się w średniej zawodowej szkole poligraficznej w Jyvashyla. We Francji od 1889 istnieje w Paryżu liceum im. Estienne, którego program obejmuje Śwszechstronne wyższe wyszkolenie w zawodzie drukarza. Kształcą się tu również artyści graficy, chcący zdobyć wiedzę techniczną w zakresie prze-
mysłu graficznego. Prócz tego organizowane są kursy doskonalenia zawodu dla pracowników wyuczonych oraz kursy dla pracowników na stanowiskach kierowniczych. W Hiszpanii szkolenie odbywa się w zakładach pracy. Na wyższych uczelniach uzyskać można dyplom eksperta lub inżyniera-poligrafa. W Luksemburgu kształcenie praktyczne w zakładach pracy uczniowie uzupełniają nauką w szkole zawodowej (osiem godzin w tygodniu). Nad szkoleniem czuwa Izba Rzemiosł, Izba Pracy oraz Stów. Mistrzów Drukarskich. W Niemieckiej Republice Demokratycznej szkolenie odbywa się, szczególnie w mniejszych ośrodkach, w zakładach przemysłowych. W Lipsku istnieje 3-letnia Betriebsberufschule z nauczaniem teoretycznym i praktycznym, po której ukończeniu absolwenci otrzymują świadectwo wykwalifikowanego pracownika (Facharbeiterbrief) w określonym zawodzie. W lipskiej Ingenierschule fur Poligraphie "Otto Grothe-wohl", przygotowującej wyższe kadry techniczne, kształcą się również specjaliści innych krajów (studia stacjonarne trwają trzy lata, wieczorowe i zaoczne pięć lat). W Niemieckiej Republice Federalnej Akademia Przemysłu Graficznego w Monachium kształci dyplomowanych mistrzów. W Wyższej Szkole Przemysłu Graficznego w Stuttgarcie można uzyskać po ukończeniu sześciu semestrów dyplom inżyniera, po czterech semestrach dyplom technika. W Berlinie zachodnim od 1895 istnieje Meisterschule fur Graphik u. Gewerbe mająca uprawnienia szkoły wyższej. Wirtschaftsverband Graphisches Gewerbe Berlin urządza dla swych członków stałe kursy dokształcające. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej kształcenie drukarzy odbywa się w zakładach pracy pod patronatem organizacji związkowej i Rady Naukowej Przemysłu Graficznego. Szkoleniem średnim zajmuje się 19 instytutów technicznych, szkoleniem wyższym Instytut Technologiczny w Rochester, Instytut Technologiczny fundacji im. Carnegie w Pittsburgu oraz Politechnika w Saint Louis. W Wielkiej Brytanii, gdzie w przemyśle poligraficzno-wydawniczym zatrudnionych jest ok. 200000 pracowników, istnieje około 90 szkół zawodowych drukarskich różnego typu. Uczniowie drukarscy kształcą się przez trzy lata w zakładach przemysłowych; w tym czasie jeden dzień w tygodniu spędzają w szkole zawodowej. Co roku składają egzamin kontrolny. Wykształcenie wyższe uzyskują drukarze ang. w College of Printing w Londynie, której dyplom równa się uniwersyteckiemu. W szkołach wyższych w Birmingham, Edinburgh, Glasgow, Manchester i Watford odbywają się kursy technologii drukarskiej. Szkoła Garnett-College w Londynie kształci nauczycieli dla szkół drukarskich. Joint Industrial Council przyjmuje nauczycieli wykwalifikowanych celem dokształcenia ich w przedmiotach potrzebnych w szkołach drukarskich. British Federation
1349
1350
KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE
of Master Printers urządza stałe kursy dziesięciodniowe dla kierowników drukarń i synów właścicieli drukarń oraz kursy uzupełniające dla pracowników różnych działów w przemyśle poligraficznym. We Włoszech szkoleniem przyzakładowym opiekuje się Narodowy Urząd dla Spraw Przemysłu Graficznego. W Turynie, Genui, Bolonii, Padwie i Mediolanie działają instytuty poligraficzne mające charakter szkół średnich. Instytut Techniki Przemysłowej, Sztuk Graficznych i Fotograficznych w Turynie nadaje dyplomy eksperta-rzeczoznawcy, zaś istniejąca tamże Politechnika kształci drukarzy na poziomie inżynierów podobnie jak Instytut Sztuk Graficznych im. Angello Rizzoli w Mediolanie. W ZSRR drukarze przechodzą szkolenie wewnątrzzakładowe. W Moskwie i Leningradzie istnieją technika zawodowe. Specjalistów dla przemysłu poligraficznego na poziomie inżyniera kształcą: Moskiewski Instytut Poligraficzny, Ukraiński Instytut Poligraficzny im. Iwana Fiodorowa we Lwowie oraz Lenin-gradzki Instytut Politechniczny. Szkolenie drukarzy w Polsce opierało się dawniej przede wszystkim na rzemieślniczym systemie nauki zawodu w samym zakładzie pracy. W okresie międzywojennym istniała tylko jedna Szkoła Przemyski Graficznego w Warszawie (przekształcona następnie w czteroletnie Gimnazjum Graficzne), która przez pewien czas nie miała pełnych uprawnień szkoły średniej. Przebudowa rzemieślniczego drukarstwa w przemysł poligraficzny, która dokonała się po drugiej wojnie światowej, spowodowała zasadnicze zmiany w dotychczasowym systemie szkolenia. W trosce o jego poziom uprawnienia do przyjmowania uczniów na naukę zswodu uzyskały tylko Świększe, dobrze wyposażone drukarnie. Najpowszechniejsze stało się szkolenie uczniów drukarskich w zakładach graficznych, trwające trzy lata, a odbywające się pod patronatem Zrzeszenia Przemysłu Graficznego oraz Związku Zawodowego Pracowników Poligrafii. Po ukończeniu nauki uczeń składa egzamin wobec komisji złożonej z przedstawicieli Zrzeszenia, Związku Zawodowego i rad zakładowych. Istnieje ścisłe powiązanie szkolenia przyzakładowego z technikami, ponieważ w szkołach tych są specjalne wydziały dla pracujących, w których w godzinach popołudniowych uczniowie uzupełniają odpowiednią wiedzę teoretyczną. Potrzeby w zakresie poligraficznych studiów wyższych są w pewnej mierze zaspokajane przez wysyłanie studentów polskich do Szkoły Inżynierskiej w Lipsku oraz do Instytutu Poligraficznego w Moskwie. Obecnie istnieje Wydział Poligraficzny na Politechnice Warszawskiej. Szkolenie pracowników przemysłu poligraficznego odbywa się nadto w: Warszawie (największą uczelnią jest Zespół Szkół Zawodowych Nr 4 obejmujący: pięcioletnie Technikum Poligraficzne, trzyletnią Zasadniczą Szkołę Poligraficzną, trzyletnie Technikum Poligraficzne dla Pracujących, Techni-
kum Poligraficzne Zaoczne i dwuletnie Poligraficzne Studium Pomaturalne), Bydgoszczy (Zasadnicza Szkoła Poligraficzna dla Niepracujących, trzyletnia Zasadnicza Szkoła Poligraficzna Wieczorowa dla Pracujących), Częstochowie (pięcioletnie Technikum Poligraficzne dla Pracujących), Gdańsku (trzyletnie Technikum dla Pracujących), Katowicach (trzyletnie Technikum Poligraficzne dla Pracujących, trzyletnia Zasadnicza Szkoła Poligraficzna dla Niepracujących), Krakowie (pięcioletnie Technikum Poligraficzne dla Niepracujących, trzyletnia Zasadnicza Szkoła Poligraficzna Wieczorowa), Łodzi (trzyletnia Zasadnicza Szkoła Poligraficzna dla Pracujących), Nowej Rudzie (trzyletnia Zasadnicza Szkoła Poligraficzna), Wrocławiu (trzyletnie Technikum Poligraficzne dla Pracujących), Poznaniu (dwuletnia Państwowa Szkoła dla Pracujących, trzyletnie Technikum Poligraficzne dla Pracujących, pięcioletnie Technikum Poligraficzne dla Niepracujących).
Księgarstwo. Kształcenie zawodowe księgarzy w poszczególnych krajach aż do poi. XIX w. odbywało się wyłącznie w drodze praktyk (terminatorstwa), trwających zazwyczaj trzy lata (w niektórych krajach do 12 lat), przy czym kandydat na księgarza pracował kolejno w różnych księgarniach. Jednolity program praktyk, obejmujący umiejętności handlowe, księgarskie i ogólne, opracowano dopiero w 1899 w Niemczech. W miarę rozwoju ruchu wydawniczego i księgarstwa oraz zróżnicowania działalności księgarskiej praktyka okazała się niewystarczającym źródłem wiedzy. W drugiej poł. XIX w. pojawiły się pierwsze szkoły i podręczniki księgarskie. Kształcenie księgarzy odbywa się na różnych szczeblach poprzez kursy dokształcające, szkoły księgarskie bądź wykłady na wyższych uczelniach. Tak np. w Austrii fachowy personel kształci szkoła księgarska w Wiedniu, w Czechosłowacji już w 1867 była specjalna szkoła zawodowa dla szkolenia personelu księgarń. W Danii (Kopenhaga) Szkoła Księgarska (Boghandlerfagskolen) powstała w 1897. W Hiszpanii (Madryt) Szkoła Handlu Księgarskiego istnieje od 1929. W Jugosławii utworzono wydział księgarski przy szkole bibliotekarskiej w Belgradzie. We Francji istnieje szkoła dla wydawców i księgarzy. W Niemczech w 1853 powstała w Lipsku pierwsza w świecie szkoła księgarska, przygotowująca do działalności księgarskiej i wydawniczej. W 1890 w Tiibingen otwarto pierwsze kursy księgarskie, umożliwiające objęcie szkoleniem większej liczby pracowników. W 1909 w Wyższej Szkole Handlowej w Berlinie zorganizowano wykłady z zakresu księgarstwa. W Szwajcarii działają trzy szkoły zawodowe: w Bazylei, Bernie i Zurychu. W Szwecji w 1905 utworzono Szkołę Księgarską (Svenska Bokhan-delsskolan), oprócz tego zaś są organizowane letnie kursy. W Stanach Zjednoczonych A.P. kształcenie zawo-
1351
1352
KUCZYNSKI
dowe odbywa się na kursach przy wyższych uczelniach, w Wielkiej Brytanii zaś na specjalnie organizowanych kursach (np. trzyletni, zakończony egzaminem). W Związku Radzieckim systematyczne szkolenie księgarzy odbywa się w technikach księgarskich i w formie specjalizacji w trzech ostatnich latach 11-letniej szkoły średniej w zakresie: zasad produkcji, produkcji książki, arytmetyki gospodarczej, organizacji i techniki księgarskiej oraz asortymentu księgarskiego. Najczęściej występującymi przedmiotami w programach kształcenia księgarzy są: nauka
0 literaturze, nauka o książce, rachunkowość, organizacja i technika księgarska, wiedza o podstawowych działach nauki, prawo, nauka o języku (ze znajomością języków obcych), nauka o sztuce, historia księgarstwa, ekonomika księgarska, reklama, korespondencja. W Polsce podstawą kształcenia zawodowego w księgarstwie jest szkolnictwo zawodowe. Pierwsze zawodowe kursy księgarskie prowadził od 1918 Związek Księgarzy Polskich w lokalu Szkoły Nauk Politycznych wWarszawie. Wykładano na nich: j. poi., historięPol-ski, encyklopedię nauk, prawo handlowe, buchalterię, księ-goznawstwo i księgarstwo. Za pierwsze szkoły księgarskie można uznać: dwuletnie Kursy Księgarskie przy Studium Księgarskim Wydziału Pedagogicznego Wolnej Wszechnicy w Warszawie (w 1. 1928-1934) oraz przy tejże uczelni Wyższe Studium Księgarskie (ok. 1928-1934). W 1. międzywojennych zorganizowano też dwa kursy krótkoterminowe: w 1923 kurs przeszkolenia właścicieli i kierowników księgarń oraz w 1937 kurs przeszkolenia dla księgarzy asortymentystów. Charakterystyczną cechą programów tych kursów było zwrócenie uwagi na nowe środowiska odbiorców (młodzież robotnicza i rzemieślnicza oraz wiejska). W ostatnich latach między wojnami zaczęła się rozwijać sieć księgarń spółdzielczych, w której organizowano spółdzielcze kursy księgarskie. W 1. 1941-1943 istniały trzyletnie Kursy Księgarskie Związku Księgarzy Polskich (oficjalnie przy firmie *Gebethner i Wolff) oraz od 1947 przy tymże Związku trzyletnie Zawodowe Korespondencyjne Kursy Księgarskie, kontynuowane od 1950 przez Centralny Urząd Szkolenia Zawodowego. W 1949/50 wydawnictwo "Książka i Wiedza" zorganizowało roczną Szkołę Przysposobienia Księgarskiego w Spalę. Pierwszymi państwowymi szkołami księgarskimi były: trzyletnie Państwowe Liceum Bibliotekarsko-Księ-garskie w Krakowie (1948) i Państwowe Liceum Księgarskie w Warszawie (1949), od 1952 noszące nazwę czteroletniego Technikum Księgarskiego. W tym czasie powstały również technika we Wrocławiu (1950), Poznaniu
1 Łodzi (1952). Z czynnych w Poznaniu, Krakowie i Warszawie Śwydziałów zaocznych dla pracujących od 1964 działa tylko ten ostatni wraz z dwuletnią Państwową Szkołą Ekonomiczną (specjalność księgarstwo dla absolwentów szkół średnich). Technika w Krakowie,
Wrocławiu, Poznaniu i Łodzi zostały przeksz cone w wydziały księgarskie techników ekonomiczn; "n. Ponadto w 1963 otwarto wydziały księgarskie w technikach ekonomicznych w Kielcach i w Katowicach, a w 1965 w Lublinie. Absolwenci techników księgarskich i wydziałów zaocznych uzyskują świadectwa dojrzałości i uprawnienia do studiów wyższych oraz tytuł zawodowy technika księgarskiego. Obecnie nauka w technikach księgarskich trwa pięć lat. Szkolenie zawodowe w księgarstwie odbywa się również poprzez kursy i kursokonferencje. Ważną rolę w dokształcaniu oraz w ocenie kwalifikacji zawodowych odgrywa praktyka księgarska, za którą w postępowaniu weryfikacyjnym obok pracy w księgarni uznaje się pracę w in. jednostkach organizacyjnych, wymagającą znajomości asortymentu księgarskiego, hurtowni, redagowanie i oprać. mat. informacyjno-reklamowych itp.
J. Fafuła: Szkolnictwo poligraficzne na nowej drodze. "Poligra-fika" 1962 z. 1. R.W. Gramann: Die Staatliche Meisterschule fur Graphik, Druck&cWerbung, Berlin. "Der Druckspicgel" 1962 z. 5. Z. Kamodziński: Poligraficzne szkolenie zawodowe. "Poligrafika" 1963 z. 2,7,9. L. Kenyon: Nachwuchswerbung und Ausbildung in der graphischen Industrie Grossbritaniens. "Der Poligraph" 1963 z. 13.
KUBA zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Bibliografia, Dokumentacja, Księgarstwo i ruch wydawniczy.
KUCHARZEWSKI Feliks (1849-1935), prof. Politechniki Warszawskiej, bibliograf piśmiennictwa technicznego. Był m. in. członkiem komisji bibliograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie, redaktorem "Przeglądu Technicznego" (1878-1884), w którym drukował większość swych prac. W 1920 został członkiem rzeczywistym Akademii Nauk Technicznych. Najważniejszą pracą K. jest omówienie bistoryczno-bibliograficzne: Piśmiennictwo techniczne polskie (t. 1-3, Warszawa 1911-1922). Ponadto wydał: Bibliografię polską techniczno-przemysłową... do końca 1874 r. (Warszawa 1894); Czasopiśmiennictwo techniczne polskie przed r. 1875 (Warszawa 1904); Piśmiennictwo miernicze polskie("Przegl. Mierniczy" R. 4: 1927 i odb. uzup.).
F. Bąkowski: F.K. "Prz. Techn." 1935 nr 13.
KUCZYNSKI Edward (1905-1958), grafik, ilustrator, pedagog. Studiował w Wilnie malarstwo pod kierunkiem F. Ruszczyca i L. Ślendzińskiego, grafikę u J. Hoppena, liternictwo u B. Lenarta. Do 1940 nauczał w Szkole Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego w Wilnie, od 1946 prowadził pracę pedagogiczną na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Uprawiał niemal wyłącznie drzeworyt (b. rzadko miedzioryt i linoryt), wykazujący wpływy ros. szkoły ksylograficznej i S.O. *Chrostowskiego. Tworzył widoki staromiejskich zaułków
1353
1354
KUFI
Wilna i Torunia, przedstawiał romantyczny gąszcz leśny, stare drzewa. Chętnie i często sięgał do grafiki użytkowej, wykorzystując wysokie umiejętności kompozycyjne, rozwinięty zmysł dekoracyjny, bezbłędną technikę i świetne liternictwo. Te zalety cechują jego liczne ekslibrisy tworzone dla bibliotek publicznych (szczególnie wileńskich) i dla bibliofilów i melomanów poi. i zagranicznych (głównie niem.). Pozostawił dużo winiet i ozdobników, okładek książkowych i ilustr. drzeworytniczych do takich utworów, jak m. in. Sonety krymskie Mickiewicza, Robinson Kruzoe D. Defoego, Dusza zaczarowana R. Rollanda, Szaleńcy hoży Z. Kossak, Tarcza i kaptur P. Górskiej, Przedziwny wódz Z. Zawiszanki i in. Na stulecie śmierci Mickiewicza wyciął cykl drzeworytów oparty m. in. na motywach z kraju rodzinnego poety, który był zarazem stronami ojczystymi grafika.
Wystawa pośmiertna prac E.K. 1958. A. Ryszkiewicz: Exlibris poi. 1959.
KUFI zob. PISMO SEMICKIE P. arabskie.
KULERSKI Wiktor (1865-1935), wydawca i księgarz. Założył w 1894 drukarnię w Grudziądzu dla wydawania "Gazety Grudziądzkiej", która stała się wkrótce najpoczytniejsza w b. zaborze pruskim i w Westfalii. K. posyłał prenumeratorom jako dodatek książki poi., np. napisane przezeń Dzieje narodu polskiego wydał w nakładzie 355000 egz., a ogółem do 1920 rozesłał bezpłatnie prenumeratorom 2250000 egz. książek. Pierwsza wojna światowa i utrata po wojnie dużej liczby prenumeratorów z terenu Niemiec podcięły byt finansowy pisma. Wprawdzie w 1. 1924-1925 wydawał K. dużo książek przeznaczonych dla ludu, ale potem działalność ta osłabła. Przedsiębiorstwo przeniesione w 1939 przez syna Witolda do Poznania uległo wkrótce likwidacji.
KUMULACJA BIBLIOGRAFICZNA, włączenie do następnego zeszytu *bibliografii bieżącej pozycji rejestrowanych w poprzednim zeszycie lub zeszytach dla ułatwienia poszukiwań bibliograficznych. W ten sposób często publikowane są *bibliografie narodowe, np. wydawane co kwartał kumulacje tygodnika "British National Bibliography" obejmują kolejno bibliogr. za pierwszy kwartał, półrocze, trzy kwartały, rok.
Zob. też Komasacja bibliograficzna.
KUNTZE Edward (1880-1950), historyk, bibliotekarz. Od 1906 pracował w ^Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, w 1. 1919-1926 dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, gdzie obok rozległej działalności organizacyjnej zainicjował i prowadził pierwsze w Polsce
systematyczne kursy szkoleniowe dla bibliotekarzy. W 1923 był przewodniczącym Polskiej Komisji Rewindykacyjnej w Moskwie (m.in. Zbiory Załuskich). Jako dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej (1926-1947) doprowadził do zbudowania nowoczesnego gmachu. W czasie okupacji uchronił zbiory od zniszczenia i wywiezienia. Zasłużył się w organizacji poi. bibliotekarstwa, którego program do dziś aktualny wyłożył w artykule: Potrzeby polskich bibliotek naukowych ("Nauka Polska" 1919). Zainicjował i redagował (1927-1948) "Przegląd Biblioteczny", stawiając go na wysokim poziomie naukowym. Byl prezesem Rady Związku Bibliotekarzy Polskich (1927-1933) i czynnym członkiem bibliotek organizacji międzynarodowych. Opublikował m.in.: Bibliotekarstwo w Polsce (Kraków 1929), Współudział Polski w międzynarodowych pracach bibliotekarskich ("Przegląd Biblioteczny" 1932); Czym powinna być Biblioteka Jagiellońska? ("Silva Rerum" 1927); Dzieje Biblioteki Jagiellońskiej pod okupacją niemiecką (Kraków 1945), Les renseignements bibliographiques en Pologne (Paris 1928).
M. Łodyński: Rola E.K. w bibliotekarstwie poi. "Prz. Bibl." 1957 z. 2/3.
KUPISZ Łukasz (zm. 1655), drukarz krakowski, pochodził z Rakowa. Zawodu drukarskiego wyuczył się w drukarni A. *Piotrkowczyka starszego. Następnie pracował u K. *Schedla. Jako jego "famulus" w 1638 (14 VHI) został pozwany za nieprawy druk "ksiąg nabożnych". Ok. 1643 usamodzielnił się i nabył warsztat drukarski Sebastiana Jastrzębskiego (dawniej *Siebeneycherów). Prawo miejskie przyjął w 1643 (9 V). W 1646 (29 XI) otrzymał od Władysława IV przywilej mianujący go typografem i serwito-rem z prawem wyłącznego druku gazet, dzieł W. Magni oraz jezuity M. Fabera. Otrzymał również uprawnienia księgarskie oraz prawa drukarza akademickiego. Po śmierci K. oficyna działała pod firmą wdowy do 1662, dziedziców do 1667.
S. Tomkowicz: Przyczynki do historii kultury Krakowa w pierwszej połowie XVII wieku. 1912.
KUPKA Frantiśek (1871-1957), malarz, rysownik, karykaturzysta i grafik czes. Studiował w Akademii w Pradze, następnie w Wiedniu i Paryżu. Rysował karykatury dla różnych czasop. francuskich. Od symbolizmu [Hymn do wszechświata, 1898) przeszedł do satyry i karykatury społecznej oraz do problematyki politycznej społeczeństwa kapitalistycznego (Pokój, Pieniądze, Religia, Wolność i in.). Ilustrował dzieło Recluse'a Lfhomme et la terre, Pieśń nad pieśniami, Erynies Leconta de Lisie, Lizystratę Arystofa-nesa, Prometeusza skowanego Ajschylosa, Pieśń o Rolandzie i in. Od 1911 uprawiał sztukę abstrakcyjną bez postaci i przyrody, którą G. Apollinaire nazwał orfizmem.
1355
1356
KUSTOSZ
KURANT, narzędzie w kształcie stożka, używane dawniej w drukarstwie, przed wprowadzeniem wałków (*Zespół farbowy), do rozcierania farby.
KURENDA zob. NOWOŚĆ WYDAWNICZA.
KURIAŁA zob. PISMO SNOŚREDNIOWIECZNE.
ŁACIŃSKIE WCZE-
KURNATOWSKI Wiktor Adam (ok. 1810-1846), działacz niepodległościowy, litograf w Poznaniu, autor i wydawca mapy Wielkopolski i planu Poznania.
KUROPATNICKI Ewaryst Andrzej (ok. 1730-1788), kasztelan bełski, zbieracz dokumentacji historycznej, bibliofil. Cenny księgozbiór, przejęty prawdopodobnie od jezuitów z Krosna w zamian za zapisane im wcześniej dobra ziemskie, umieścił w Tarnowcu koło Jasła i stale pomnażając, doprowadził do kilkunastu tysięcy tomów. Zgromadził też wiele rpsów treści historycznej i literackiej oraz imponujący zbiór dokumentów życia społecznego i politycznego swojej epoki, tzw. Collectanea (obecnie w Bibliotece *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich). Wymieniał często dublety z J.M. *Ossolińskim i licznymi darami zasilał jego księgozbiór. Pod koniec życia przeniósł swoje zbiory do Lipinek koło Gorlic. Syn Józef (zm. ok. 1830), wypełniając wolę ojca, przekazał 740 dzieł do Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie, pewną ilość książek sprzedał Antoniemu Stadnickiemu (zm. 1836) do Żmigrodu pod Rzeszowem, część rękopisów ofiarował później Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie. Pozostałe zbiory (przeważnie druki poł. i polonica zagraniczne) systematycznie uzupełniał z myślą o ufundowaniu zakładu narodowego na wzór Ossolineum. Inicjatywa Józefa nie doczekała się reali-
zacji za jego życia, a powierzone opiece Stanów Galicyjskich zbiory w większości uległy zniszczeniu podczas pożaru Lwowa w 1848, lub też stały się łupem antykwariuszy. Nie wielką jedynie ilość druków i rękopisów zdołała nabyć Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, której w udziale przypadł również księgozbiór po A. Stadnickim.
KURRENTA zob. PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE.
KURSYWA zob. PISMO GRECKIE, PISMO ŁACIŃSKIE KLASYCZNE, PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE, PISMO GOTYCKIE, PISMO HUMANISTYCZNE, PISMA DRUKARSKIE.
KURZBOECK Joseph Lorenz (1736-1792), wydawca i drukarz austr. Działał w Wiedniu od 1756; drukował liczne orientalia, szczególnie hebraica. Rozwinął ożywioną działalność wydawniczą; prowadził też wypożyczalnię i czytelnię. Wydał M. *Denisa Annalium typo-graphicorum M. Maittaire Supplementum (1789).
KUSTOSZ (z łac. custos = strażnik). 1. W *kodeksie rękopiśmiennym oznaczenie kolejności następstwa *składek za pomocą liczb, umieszczanych zazwyczaj na dolnym marginesie ostatniej strony składki (w książce drukowanej zwany *sygnaturą). Używano do tego celu cyfr początkowo rzymskich, później także arabskich, a czasem liter. Liczbę niekiedy uzupełniano literą oznaczającą ilość kart w składce, np. Q = quatern, S = sextern. K. spotyka się już w rpsach IX w. 2. W starych drukach wyraz (lub jego początek) wydrukowany pod kolumną druku (bliżej prawego marginesu ,od którego zaczynał się tekst
Kustosz w księdze rękopiśmiennej
1357
1358
KWADRAT
następnej składki, arkusza, karty lub strony (w rpsie zwany *reklamantem). "W XV w. K. stosowano najpierw na końcu składki, później na końcu karty, wreszcie w XVT w. upowszechniły się K. na końcu każdej strony. Służyły one celom porządkowym, jak sygnatura, foliowanie czy pagi-nowanie; stronicowe ułatwiały czytanie. 3. Opiekun zbiorów bibliotecznych; tytuł pracownika bibliotecznego, zajmującego zwykle wysoką pozycję w hierarchii bibliotecznych stanowisk służbowych. Nazwa K. występuje już w dawnych bibl. klasztornych, spotyka się ją sporadycznie w bibl. magnackich i królewskich XVII w. (^Franciszek I w swej bibl. w Fontainebleau ustanowił jej naczelnika i K.). "W Polsce tytuł K. figuruje w statutach Uniwersytetu w Krako-w ie z XV w.; pierwszym K. Bibl.
Ś R-l A,, >.-
d Imperatorem, Ari-jccJefiam introduce. i pofferin aula,fe per-po&aJijscjBifaufcun-et a minis, &
hac vka euocscec,ac contagijs inficeretHJ'* jorcutia łft i ta nto jbs-
riducia IjI
I
iiHm<3j petens > ioterpełiaret Deum,& pan rctj maoe cognoftic quM dentiAticeocncrtt. C| cupareEcctoułn,fM>ae3qj cceperat ad id quo4 inftks interetmduin Arius siribrn yicinam fcUam, vt ventris e coantrnaeamrełicjait,& u portatus fuit. Ś Addacitorcs ^aibuSjtragicamoftisAria etiam fideratam 3idcft, Tótt foerunt. Ettamaiijhocpric tino accidifle tradiderc : < aafiusjcuius totius rei exp terpretari vifum. Uieigfa tra Arianos ita. Esuaia At
gariter j
ximus. Catn coim Eufeb
rent fe iilam in Ecekfiś intr Epśfcopus Coaftanrinopoli {atnenbonumhabcbatani! rociaEufebij. EratSabbat ttenroshabcri Ecckfiafticus turres in difcrimine vcr teba tMrumvehemenria,Alexai
' taret. - Se, tatcEckfiaftica &vita pri
Kustosz w starym druku
Jagiellońskiej był *Brożek. Stanowisko K. poczęło się upowszechniać w XIX w., i to przeważnie w zaborze austr.; na stałe weszło do hierarchii bibliotecznej dopiero w okresie międzywojennym. Obecnie występuje zarówno wśród pracowników służby bibliotecznej, jak i wśród bi-
bliotekarzy dyplomowanych, zaliczonych w szkołach wyższych do pracowników naukoyo-dydaktycznych. Wyższym szczeblem K. dyplomowanego jest starszy kustosz dyplomowany.
KWADRAT zob. STOPIEŃ PISMA.
KWARANTANNA, w księgarstwie książki odłożone i przeznaczone do włączenia do działów (na półki). K. powstaje z książek wyjętych z półek przy obsłudze klienta i nie sprzedanych, z książek, które nadeszły z transportów bądź zostały zdjęte z wystaw, lad, stelaży i czekają na segregację i włączenie do właściwych działów. Na K. zwykle przeznacza się kilka półek na froncie księgarni, skąd włącza się je w miarę wolnego czasu do działów.
KWARTALNIK zob. CZĘSTOTLIWOŚĆ WYCHODZENIA CZASOPISMA.
KWARTANT (łac. quartus = czwarty), kodeks, którego karty powstały po dwukrotnym złożeniu *arku-sza i każda z nich stanowi jego czwartą część, tj. 20-30 cm wysokości.
KWASORYT zob. AKWAFORTA, AKWA-TINTA.
KWATERNION (quaternion) zob. SKŁADKA.
KWERENDA zob. INFORMACYJNA SŁUŻBA BIBLIOTECZNA Ośrodek informacji.
KWIDZYN
Drukarstwo. Po pierwszym rozbiorze Polski powstała tu drukarnia J. *Kantera, w której tłoczono w j. poi. setki edyktów urzędowych oraz katolickie książki religijne. Drukarnia ta pracowała jeszcze w 1920, drukując na zlecenie polskiego Komitetu Plebiscytowego na Powiślu.
Papiernie. W XVI w. pod K. powstały dwie papiernie: w 1590 w Dankowie (czynna do 1619) oraz w 1591 w Boguszach (czynna do ok. 1863). Produkowany w nich papier dobrej jakości znajdował rynek zbytu na polskim Pomorzu. W 1746 w Dankowie wyprodukowano 424 ryzy w pięciu gatunkach, z czego 3/4 sprzedano do Polski, zaś w 1756 już 870 ryz w ośmiu gatunkach. W 1797 pięciu zatrudnionych tam robotników wyprodukowało 1142 ryzy papieru.
Zob. też Papiernie w polsce.
KWINTERNION (quinternion) zob. SKŁADKA. KYLYNDROS zob. ZWÓJ.
1359
1360
KYSELA
KYRIALE (gr.), liturgiczna księga śpiewu chórowego obrządku łac. z nutami lub neumami. Powstała z wyboru i zestawienia grupowego różnych melodii śpiewów mszalnych z tzw. ordinarium rnissae, więc Kyrie, Gloria, Credo. Wybór ten został zapoczątkowany w wiekach średnich, rozwinięty i sklasyfikowany w XVI i XVII w. wg świąt *kalendarza kościelnego, odrębnie w poszczególnych diecezjach, krajach czy zakonach. K. bywało i jest ujęte w osobną księgę lub stanowi końcową część *graduału. K. posiada liczne melodie o różnych nazwach, np. "Kyrie fons bonitatis" lub "Kyrie Deus sempiterne". Oznacza to melodię tropu, w którą niegdyś -wstawiano po wyrazie "Kyrie" dodatek "fons bonitatis" lub "Deus sempiterne",
od czego otrzymały nazwę stosowne melodie całego ordinarium missae.
Zob. też Troparium.
D. Johner: Erklamng des Kyriale nach Text u. Melodie. 1933. D. Johner: Wort u. Ton im Chorał 1940.
KYSELA Frantisek (1881-1941), malarz, rysownik i grafik czes. Był prof. Szkoły Przemysłu Artystycznego w Pradze. Opracowywał zbiorowe wyd. dzieł dla serii wydawniczych Nova edice, Zlatoroh, Styl oraz poszczególne utwory. Wespół z V.H, *Brunnerem i J. Bendą położył wielkie zasługi na polu odrodzenia pięknej książki czes. W. Poche:F.iC.1956.
L
LA VALLIERE Louis Cesar de (1708-1780), jeden z największych bibliofilów fr. XVIII w. Kupował całe księgozbiory, brał udział w wielu aukcjach. Jego bibl. liczyła ok. 50000 tomów, skatalogowanych przez G. *De-bure'a. (Aukcja tej bibl. w 1784 trwała pół roku). Ok. 26000 tomów sprzedanych po śmierci La V. markizowi de Paulmy stało się zalążkiem Biblioteki Arsenału w Paryżu, część książek trafiła do Bibliotheque Royale, obecnej *Bibliotheque Nationale.
LABOUREUR Jean Emile (1877-1943), fr. grafik-ilustrator stosujący drzeworyt, litografię, a z technik metalowych miedzioryt, akwafortę, akwatintę i suchą igłę. Uczeń A. *Lepere'a. W 1922 był założycielem Societe des Peintres Graveurs Independants. Stworzył własny styl, w którym istotną rolę grają wartości linearne, przy użyciu delikatnej, pełnej finezji kreski. Z jego ogromnego dorobku na uwagę zasługują m. in. ilustr. do: X.M. Bou-lestina Dans les Flandres britanniąues (1916, rys.), J. Girau-doux Promenadę avec Gabrielle (1919-1924, litogr. barwne), Suzanne et le Pacifique (1927, miedzior.), Helenę et Touglas... (1925, miedzior.), A. Maurois Les silences du colonel Bramble (1926, akwaf. i miedzior.), F. Mauriaca Coups de couteau (1926, miedz.), O. Wilde'a Le Portrait de Dorian Gray (1928, miedz, i akwaf.), M. Maeterlincka La Vie des abeilles, La Vie des termites, La Vie des fourmis (1930, t. 1-3, miedzior.), Stendhala Le Chasseur vert (1929, miedzior.), Guy de Maupassanta Bel ami (1934, rys.) oraz Contes de la Becasse Miss Hariet (1936, rys.), Rornain Rol-landa L'Ame enchantee (1934, akwaf. barwne).
P. Mornand: Vingt deux artistes du Hvre. 1948. E. Benezit: Didionnaire critiąue. V. 1952.
LADA BIBLIOTECZNA zob. SPRZĘT BIBLIOTECZNY.
LADA Josef (1887-1957), malarz, ilustrator i karykaturzysta czes. Zaczął od rysowania karykatur do czasop., największy jednak sukces przyniosły mu ilustracje do Przygód dobrego wojaka Szwejka J. Haska, Kftu sv. Via-
1363
dimira K. Havlicka-Borovskiego, książek dla dzieci, baśni i przypowieści.
J. Novotny: L. ilustrace. 1957.
LAFFERTE, fr. rodzina introligatorów w XVIII-XIX w., z której Pierre Louis I, mistrz w 1712, pracował dla księcia de la Force. Syn jego Pierre Antoine (zm. 1769), mistrz w 1734, objął warsztat ojcowski i od 1762 został introligatorem króla i J. A. *Pompadour. Oprawy zdobił w stylu a. la dentelle (*Oprawa koronkowa); był wyżej ceniony przez współczesnych niż *Pa-deloup, *Deróme i in. Jego obaj synowie Pierre Louis II i Francois oprawiali również dla sławnych bibliofilów.
Devauchelle II. Helwig II.
LAKESEDE
& Comp.
PRESS zob. DONELLY R. R.
LAKI drukarskie zob. SUROWCE DO PRODUKCJI FARB DRUKARSKICH.
LAKIER (caponowy), ciekła mieszanina, po wyschnięciu przeźroczysta warstwa, którą pokrywa się wydrukowane odbitki. Lakierowanie nadaje drukom połysk i żywsze zabarwienie, a jednocześnie zabezpiecza je przed wilgocią. Istnieją dwa typy lakierów drukarskich: szybko-schnące i wolnoschnące. L. szybkoschnące są to roztwory wysokogatunkowych żywic lub nitrocelulozy w łatwo-lotnych rozpuszczalnikach. L. wolnoschnące są to mieszaniny żywic i olejów podgęszczonych, zawierające dodatek suszki. L. wolnoschnące nazywają się pastami z połyskiem. Lakierować można ręcznie lub maszynowo za pomocą lakierówek.
LAM Stanisław (1891-1965), wydawca, dziennikarz, krytyk literacki. "W 1. 1919-1920 był współredaktorem "Dziennika Powszechnego" w Warszawie i jednocześnie w 1919 redaktorem "Przeglądu Księgarskiego", w którym ogłaszał materiały do historii księgarstwa. W1.1920 1924
1364
LANGNO
współredagował "Tygodnik Ilustrowany" oraz redagował mieś. "Naokoło świata". Niezależnie od pracy dziennikarskiej L. działał jednocześnie jako współpracownik i redaktor wydawnictw. Od 1912 do 1916 był redaktorejn Wydawnictwa Tow. im. Piotra Skargi oraz Wydawnictwa Macierzy Polskiej we Lwowie. W 1. 1919-1924 był doradcą literackim Wydawnictwa Polskiego R. *Wegnera i redaktorem wydawanej tam serii Biblioteka Laureatów Nobla, w 1923 redaktorem ukazującej się w Warszawie serii Książki Ciekawe i w 1924-1925 wznowionej Biblioteki Dzieł Wyborowych. Podejmował też prace krytyczne z zakresu literatury poi. i prócz ogłaszanych w czasop. artykułów i recenzji wydawał oddzielne prace, m. in. w 1922 Współcześni pisarze polscy, informator biobibliograficzny; w 1923 przygotował do druku i wydał VII wyd. W. Feldmana Współczesna literatura polska, w którym opracował nowy rozdział za okres 1918-1923. W 1924 ogłosił duży tom z wypisami Polska literatura współczesna od 1897 do chwili bieżącej. L. wykazywał przez całe życie szczególne zainteresowanie dla spraw książki, czytelnictwa, bibliografii i księgarstwa. Wyrazem tego poza ogłaszanymi w czasopismach artykułami były m. in. samoistne publikacje: Czytelnictwo współczesne w Polsce (1914); O książce, wiernej towarzyszce człowieka (1917); O bibliografię polską. Kilka uwag i projektów (1921); Polskie znaki księgarskie (1921). W 1922 ukazała się starannie wydana w druk. *Łazarskiego Książka wytworna. Rzecz o estetyce druku; w tej samej oficynie w 1923 Le Lwre polonais au XV et XVI silcie. W 1923 ogłosił rozprawkę O wartości bibliograficzne. W 1924 L. objął naczelną redakcję Wydawnictwa *Trzaska, Evert i Michalski w Warszawie i do drugiej wojny światowej działalność jego jako edytora i redaktora licznych wydawnictw encyklopedycznych, monograficznych i słownikowych wiązała się z działalnością tej firmy. Pod redakcją L. ukazały się m. in. 5-tomowa Ilustrowana encyklopedia powszechna (1924-1927); Polska, jej dzieje i kultura (t. 1-3, 1927-1933); 6-tomowa Wielka literatura powszechna (1931--1933); Wielka geografia powszechna (1933-1939); Wielka historia powszechna (1932-1939); Leksykon ilustrowany w 11 tomach (1931); Encyklopedia powszechna w 2 tomach (1933); Encyklopedia powszechna dla wszystkich (1936); Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych (1937-1939); Encyklopedia XX wieku (1937). L. był również redaktorem wydawanego przez firmę Trzaska, Evert i Michalski w 1. 1930-1932 miesięcznika "Przegląd Literacki" i czasop. "Nowa Książka" (1934-1939), poświęconego krytyce literackiej oraz naukowej i podającego bieżącą poi. bibliograf ię. W czasie wojny L. przebywał we Francji. W 1944 objął kierownictwo na nowo przez siebie organizowanej (zlikwidowanej w 1940 przez hitlerowców) Księgarni Polskiej w Paryżu przy Boulevard Saint Germain, poprzednio od 1925 Księgarni *Gebethnera i Wolffa. Jednocześnie z działalnością
asortymentową L. podjął działalność wydawniczą i wydał w Paryżu ponad 80 książek, w tym Encyklopedię powszechną, która ukazała się w 1. 1952-1954, oraz dzieło A. Briicknera Tysiąc lat kultury polskiej (t. 1-2) we wspaniałej szacie graficznej z ponad 500 ilustr. L. gromadził w ciągu ostatnich lat materiały do Słownika biograficznego Polaków w świecie, ale pracy tej nie ukończył.
S. Lam: Życie wlród wielu. 1968.
LAMINOWANIE zob. KONSERWACJA ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH.
LAMÓWKA, wąski pasek papieru lub tkaniny, służący zazwyczaj do oklejania grzbietu cienkich *broszur bez okładki lub nadbitek (*Odbitka).
LANG Ludwik (XIX w.), księgarz. Był współwłaścicielem firmy księgarskiej Kubaczka & Lang, zał. w 1886 w Białej. Od 1890 księgarnia przeszła na własność Jana Kubaczki.
LANGE Baltazar zob. LANGNO Baltazar.
LANGE Jan Bernard (1817-1881), księgarz i wydawca. Pochodził ze Śląska. Pracował w księgarni E.W. *Giin-thera w Lesznie. W 1840 Giinther otworzył w Gnieźnie filię swej księgarni i drukarni, której kierownikiem został L. W 1849 filia przeszła na własność L., dając początek firmie: J. B. Lange, księgarnia i drukarnia w Gnieźnie. Rozpoczęła ona ożywioną działalność wydawniczą takimi poz., jak Łaskiego Liber beneficiorum, Korytkowskiego Prałaci i kanonicy gnieźnieńscy, Polkowskiego Katedra gnieźnieńska. Po śmierci L. księgarnię przejął syn Romuald; prowadził ją zaledwie 11 lat (zm. 1892). Później kierownictwo objęła wdowa Joanna z Wnukowskich Langowa przy pomocy długoletniego współpracownika (od 1863) Władysława Magierskiego. W 1912 właścicielka zmarła, księgarnię i drukarnię przejęła córka Anna Kozłowska i prowadziła je pod dotychczasową firmą. W1920 właścicielem firmy został Omer Neveux. W 1933 firma przestała istnieć, a właścicielka jej, Zofia Kozłowska, otworzyła nową księgarnię pod własną firmą przy ul. Chrobrego 12.
LANGENSCHEIDT K.G., wydawnictwo i drukarnia w Berlinie; zał. w 1856 przez Gustawa L. (1832-1895), do dziś będące w posiadaniu jego potomków. L. specjalizuje się w wydawaniu słowników i materiałów pomocniczych do nauki języków obcych.
Hundert Jahre L. 1956.
LANGNO (Lange ?) Baltazar, introligator krakowski w drugiej poł. XVI w. Oprawiał w stylu nicm. Rene-
1365
EWoK 45
1366
LAPIDARIUM
LANGENSCHEIDTS J TASCHENWORTERBUCrt
Nicderland. ;di * Deutsdi
LARCHER Jean zob. DUPRE Jean.
LAROUSSE, wydawnictwo zał. w Paryżu w 1852 przez Pierre L. (1817-1875) i Augustdna Boyera. Początkowo wydawało tylko podręczniki szkolne. W 1865 wspólnicy rozdzielili się (czasowo). L. przystąpił wtedy do opracowywania 15-tomowej encyklopedii Grand dic-tionnaire unwersel du XIXe siecle (1866-1876), dając zarazem początek nowemu kierunkowi firmy. Obecnie oprócz
Sygnet z karty tytułowej
Encyklopedii Larousse'a
z r. 1948
Sygnet z karty tytułowej
Encyklopedii Larousse'a
z r. 1963
LANGENS
"HHANDU/NG
Karta tytułowa słownika z sygnetem firmy "Langenscheidt"
sansu w grube deski obite białą skórą z wyciskami *tłoków i radełek (lilie, sceny z Nowego Testamentu itd.). Oprawę chroniły *okucia metalowe trybowane i ryte. Na jednej z opraw L. umieścił napis "Introligator 1598 // Baltasar Langno". Nie jest dotąd wyjaśnione, czy L. jest identyczny z Balthasarem Lange, który w 1585 przyjął prawo miejskie w Krakowie, a w 1588 występował tu w charakterze świadka.
LAPIDARIUM (łac), w piśmiennictwie średniowiecznym dzieło pseudonaukowe traktujące o rzadkich, szlachetnych lub półszlachetnych kamieniach, dydaktyczne, podające informacje o ich właściwościach leczniczych i magicznych, zazwyczaj ilustrowane (również rzadziej używana nazwa zbioru napisów na kamieniach: na murach, grobowcach i pomnikach).
różnego rodzaju encyklopedii i słowników L. wydaje bogato ilustrowane albumy i atlasy, dzieła z zakresu sztuki, literaturę piękną i młodzieżową, podręczniki szkolne, książki w językach obcych, czasop. itp. Posiada filie, m. in. w Niemczech, Belgii, Szwajcarii, Włoszech, Argentynie, Kanadzie oraz w niektórych państwach afrykańskich. Jest jednym z największych koncernów wydawniczych Francji. Posiada własną, rozwiniętą sieć księgarń i drukarń.
LASKARIS Janos (1445-1534), uczony bizantyński. L. przywiózł ze Wschodu pewną ilość rpsów gr. dla bibl. Medyceuszów we Florencji (*Włochy biblioteki), którą zarządzał. Od 1513 kierował gr. drukarnią i kolegium na Kwirynale w Rjzymie. Po przeniesieniu się z Włoch do Francji brał udział w tworzeniu bibl. *Fran-ciszka I w Fontainebleau. L. przyczynił się do odrodzenia studiów hellenistycznych we Włoszech i Francji.
LASKAUER Piotr zob. BABICKI Władysław.
LASNE Michel, fr. rytownik (po 1590-1667). Zajmował się grafiką reprodukcyjną, ale najwybitniejsze jego prace to portrety osobistości ze sfer dworskich. L. przyswoił sobie zdobycze techniczne A. *Bosse'a i J. *Cal-łota, z którym jakiś czas współpracował. W Antwerpii w 1617 zetknął się z twórczością warsztatów *Rubensa, T. Galle'a, P. de Jode'a i C. de *Passe'a. W dziedzinie ilustr. był wykonawcą kart tyt. do Biblii P. Frizona (1621-
1367
1368
LAURIN Z KLATOY
1622), Cyda Comeille'a (1637-1638), Le Mire'a La Pra-zimene (Paris 1638). Najczęściej pracował dla wydawnictw zatrudniających całe zespoły grafików. Z 1633 pochodzą dwie duże publikacje, do których dostarczał ilustr.: Mouchemberga La Suitę et continuation de l'Argenis (Paris, ozdabiane wspólnie z C. de *Passe i L. *Gaultierem) oraz H. Urfego i A. Baro HAstrće (Paris, t. 1-5,60 plansz P. Da-reta, D. Rabela, Ch. Darida i L.).
D. Conivet: Uillustration de la pohie et du rotnan franfais au XVIIe s. 1957.
LATARNIA, w prasowej technice wydawniczej artykuł dwu-, trzy- i czteroszpaltowy włamywany zwykle nad *odcinkiem (np. nad powieścią drukowaną w odcinkach), a w przypadku braku odcinka u dołu *kolum-ny. L. może zajmować połowę wysokości kolumny i jest oddzielana mocniejszą linią od pozostałych artykułów, notatek i innych elementów kolumny. L. w zależności od jej tres'ci można włamać na każdej kolumnie gazety.
LATOPIS (ros. lietopis), *kronika ruska. L. pisane były zazwyczaj w monasterach i cerkwiach katedralnych na połecenie władz kościelnych; w XV w. zjawiły się oficjalne kroniki spisywane na zamówienie panującego. Najstarszym L. jest Powiest' wriemiennych Het z pocz. XII w. przypisywana przez większość historyków Nestorowi. W końcu XV w. powstał *L. radziwiłłowski (królewiecki). L. pisane były w j. st. cerk. słów. Zachowały się w Ecznych rpsach, najstarsze z XIV w.
LATOPIS RADZIWIŁŁOWSKI (królewiecki), rps zawierający zbiór *latopisów ruskich, w redakcji tzw. ławrentiewskiej, do 1205. L. r. powstał przy końcu XV w. na Smoleńszczyźnie albo Nowogrodczyźnie i jest prawdopodobnie kopią jakiegoś oryginału z XIII w. W XVI i XVII w. znajdował się na Litwie. W 1671 Bogusław Radziwiłł ofiarował L.r. bibliotece w Królewcu, skąd w czasie wojny siedmioletniej został przewieziony do
Miniatura z latopisu Radziwilłowskiego
Rosji. Najcenniejszą część rpsu stanowi 617 miniatur o tematyce historycznej. Wykonane one zostały przez dwóch anonimowych miejscowych artystów, którzy znali nie tylko sztukę rosyjską, ale i zachodnioeuropejską, w szczególności malarstwo miniaturowe i grafikę. Jednym z ich źródeł były prawdopodobnie ilustr. wydanej w Norymberdze Kromki Schedla. Miniatury te przedstawiają wartość nie tyle artystyczną, co dokumentalną. Dzięki swemu autentyzmowi miniatury L. r. stanowią nieocenione źródło do poznania kultury materialnej i zwyczajów dawnej Rusi. Obecnie rps znajduje się w Bibliotece Akademii Nauk w Leningradzie (34.1.30). Faksymilowane wydanie: Radziwittowskaja iii Kenigsbergskaja letopis' I-II (Izdatielstwo Obszczestwa lubitielej driewniej pismiennosti CXVin. Pietierburg 1902). Zob. też Kkonika.
LAUBER Diebolt, kopista, handlarz rpsami i minia-turzysta działający w 1. 1427-1467 w Hagenau w Alzacji. Zorganizował własne skryptoriurn, gdzie kopiowano m. in. modlitewniki, rymowane przeróbki Biblii, teksty medyczne i prawnicze. W skryptoriurn L. przy iluminowaniu rpsów stosowano szeroko technikę piórkową; pracował tam m. in. wybitny iłuminator Hans Schilling.
W. Fechter: Noch einmai D.L. "Zentralb. f. Bibliotheks-wesen" 1938.
LAUDA SEJMIKOWE zob. KSIĘGI ZIEMSKIE.
LAURENZIANA WE FLORENCJI zob. WŁOCHY Biblioteki.
LAURER Jan Chrystian (zm. 1732), księgarz i nakładca działający od 1687 w Toruniu. Księgarnia zwana przez niego "biblioteką", nastawiona głównie na poi. klientów, miała zawsze duży wybór książek i rycin. Wśród własnych wydawnictw L. w j. poi. były również książki z zakresu literatury. Poza księgarzami gdańskimi L. był jednym z największych w Polsce księgarzy nakładowych nie łączących swego zawodu z drukarnią i prawdopodobnie pierwszym w kraju nakładcą, który w końcu XVII w. konsekwentnie wprowadzał w książkach poi. *antykwę zamiast powszechnie używanej szwabachy. L. przez krótki czas prowadził drukarnię toruńską (1708-1709).
Z. Mocarski: Książka w Toruniu do r. 1793. 1934. Drukarze. T. 4. 1962.
LAURIN z KLATOV (Wawrzyniec z Klatov), pisarz, a zapewne i iłuminator; w 1409 wykonał dla bpa Pragi Zbyńka z Hasenburka (Libohovic) mszał (Wiedeń, Nationalbibliothek, cod. 1844), którego iluminacje są jednym z klasycznych sformułowań tzw. stylu międzynaro-
1369
1370
ŁAUTREC
dowego lat ok. 1400. Z mszałem tym, wyrosłym z tradycji tzw. pracowni wacławowskiej, łączą się stylistycznie liczne wybitne dzieła iluminatorstwa Czech, Austrii i Śląska (Jan z Żytawy).
H. Jercheł: Das Hasenburgische Missale von 1409. "Zschr. des deutschen Ver. f. Kunstwissenschaft" 4. 1937.
LAUTREC Henri de zob. TOULOUSE-LAU-TREC Henri de.
LAWOWANIE, jedna z technik graficznych. Służyła początkowo do ożywienia rysunku kreskowego przez równomierne pokrycie przy pomocy pędzla ograniczonych Tconturem partii kompozycji. Tak zabarwione rysunki spotyka się w rpsach gotyckich (m. in. w wykonanych na pergaminie wzornikach Villarda de Honnecourt). Artyści Renesansu, stosując farbę o różnym natężeniu, wykorzystali L. do nadania rysunkom kreskowym plastyki i wydobycia światła. Technika ta zachowywała charakter graficzny, jeśli artysta operował kreską prowadzoną suchym pędzlem (Mantegna), lub malarski, gdy rzucając plamy rozwodnionej farby wyzyskiwał jako światła biel papieru. Technika L. wzbogaca wszelkie rodzaje rysunków kreskowych, najbardziej harmonijnie wiąże się jednak z kreską pióra. Stosowana we Florencji i Rzymie, nabrała blasku w mocno skontrastowanych i tonalnie bogato zróżnicowanych rysunkach malarzy weneckich: Tycjana (pejzaże), Veronesa, Tintoretta. W pocz. XVII w., odrzucona przez akademie, stała się ulubioną techniką "wirtuozów rysunku" (Guer-cino). Wspaniałe efekty światłocienia uzyskali w niej Elsheimer, *Callot, Poussin, Claude Gellee, rzeźbiarz Puget. Osiągnęła szczyty w pełnych ekspresji rysunkach Rem-brandta (sceny biblijne i pejzaże). W XVIII w. przodowali w niej znowu Wenecjanie: Pellegrini, Tiepolo, Giovanni Antonio i Francesco Guardi. Z ich doświadczeń skorzystał w swoich rysunkach Fragonard. W Polsce rysunek lawowany brązowym barwnikiem organicznym, bistrem, uprawiał rzeźbiarz Andre Le Brun i malarz J.P. *Norblin. W XIX w. nieliczni malarze pozostali wierni tej technice (Goya, Gericault, *Delacroix, Constantin Guys). Jako farby używano początkowo atramentu z galasówek. Ponieważ zmienia on kolor, a zawarte w nim związki żelaza przeżerają papier, zastąpiono go tuszem lub bistrem. Zimne tony rozwodnionego tuszu lubiane były w Niemczech (*Diirer, *Cranach) i Szwajcarii (*Holbein). We Włoszech i we Francji z upodobaniem posługiwano się bistrem umożliwiającym większą gradację cieni (Tiepolo, Guardi, Fragonard). Artyści niderl. (Bruegel, Brill, Ostade) używali tuszu lub bistru, a także obu farb łącznie, niekiedy z dodatkiem indygo, rozwodnionej sangwiny, karminu i in. Pod koniec w. XVIII zaczęto posługiwać się zbliżoną <ło bistru sepią; w powszechne użycie weszła ona w XIX w.,
wypierając bistr całkowicie. Techniką graficzną imitującą do złudzenia rysunek lawowany jest wynaleziona w 1.1762-1768 *akwatinta.
J. Meder: Die Handzekhnung, ihre Technik u. Entwicklung. 1923. B. Degenhart: Europaische Handzeichnungen. 1943. CD. Tolnay: History and technique of old master drawings. 1943. P. Lavallee: Les Techniąues du dessin. 1949. T. Miotti: II collezionista di disegni. 1962.
LE BE, rodzina fr. litemików i drukarzy: 1. Guilla-ume I (1525-1598), paryski liternik i giser. Praktykował u R. *Estienne'a I (1545-1550), następnie w Wenecji i Rzymie. Był twórcą kilku pism, m. in. hebr., a także czcionek ze znakami nutowymi. Zaopatrywał w materiał typograficzny Ch. *Plantina w Antwerpii. W 1561 zakupił część punconów C. *Garamonda. 2. Guilla-ume II, syn I, prowadził zakład w 1. 1600-1636. 3. Gu-illaume III, wnuk I, kierował drukarnią od 1636 do 1685. Materiał typograficzny zakładu przeszedł z czasem w ręce P.S. *Fourniera (1730).
R. Brun: Le Livre francais. 1948. A. Flocon: L'Univers du \ivre. 1961.
LE CLERC zob. LECLERC Sćbastien.
LE GASCON, jeden z najsławniejszych introligatorów fr., czynny w 1. 1615-1660. Postać zagadkowa, ponieważ dotąd nie udało się zidentyfikować jego nazwiska (Le G. może być pseudonimem człowieka rodem z Gasko-nii). W 1622 Le G. odebrał wynagrodzenie za oprawę mszału, a w zachowanej korespondencji bibliofilów fr. z 1.1627 i 1629 powtarza się jego nazwisko. Jemu przypisuje się wynalazek nowego stylu dekoracji filigranowej przy pomocy *tłoków punktowych (fers pointilles). Drugą nowością Le G. była *dublura. Zastosował ją po raz pierwszy w 1642 do książki La Guirlande de Julie, oprawiając obie strony okładzin (zarówno zewnętrzną, jak i wewnętrzną) w czerwony maroquin wschodni, ozdobiony złoconym wzorem *semis. Jego piękne tłoki punktowe stosowane filigranowo, później zmodyfikowane, były powszechnie naśladowane i używane do pocz. XVIII w. Tworzył oprawy dla Ludwika XIII, Ludwika XIV, księcia L. *Conde, Marii Teresy oraz dla wielu in. bibliofilów.
Devauchelle I. Helwig II.
LE MONNIER Jean Charles Henri, zwany młodszym (zm. 1782), artysta-introligator ze znanej już w XVII w. rodziny fr. introligatorów. Wyzwolony w 1757, został w 1759 nadwornym introligatorem księcia Orleanu. Tworzył oprawy w stylu *repetition (wzór powtarzający się), ale sławny stał się dzięki oryginalnym *oprawom mozaikowym o motywach chińskich (pagody, smoki, figury,
1371
1372
LECTORIUM
Chinki i Chińczycy w strojach narodowych). Wśród swoich współczesnych i w XIX w. znalazł wielu naśladowców.
Devauchelle II.
LE PAUTRE Jean (1618-1682), fr. architekt, rysownik, rytownik. Należał do cenionej rodziny sztycharzy. Rytował plansze ornamentalne związane z architekturą i dekoracją wnętrz pałacowych. Wśród jego prac znajdują się również ryc. związane z uroczystościami dworskimi. Do najważniejszych wydanych przez F.*Chauveau i I.*Sil-vestre należą: La Pompeuse et magnifiaue cerćmonie du sacre du Roy Louis XIV (1655); L'Entrie triomphante dans la vilk de Paris (1662); Felibiena Rektion defeste de Versailles... (1679). Ilustrował podręcznik Ch. Perraulta Recueil de plusieurs machines de nouvelle inuention (1700); Description ginirale de l'H$tel Royal des Invalides (wspólnie z Marotem, 1683).
L. Monod: Le Prix des estampes... 1920. J. Loran: L'Es-tampe. 1959.
LE ROUGE (Rubaeus) Pierre (zjn. 1493), ilustrator i drukarz paryski. Rozpoczynał działalność w Cha-blis (1478). W 1. 1484-1487 drukował prawdopodobnie dla J. *Duprć i był twórcą części jego materiału zdobniczego. W 1488 otrzymał tytuł drukarza królewskiego. Współpracował z wybitnymi ówczesnymi drukarzami i wydawcami, jak Vincent Commin, G. *Mar-chant, A. *Verard, których wydawnictwa zdobił bądź drukował. Najznakomitszym dziełem Le R. była bogato ilustrowana La Mer des histoires (1488-1489), uchodząca za jedną z najpiękniejszych książek fr. XV w.
H. Monceaux: Le R. de Chablis... 1896. G. Depreux: Galtia typographica. T. 1. 1911.
LE ROY Guillaume (Guilelmus Regis) z Liege (zm. ok. 1493), pierwszy drukarz lyoński (1473-1489). Pracował przedtem w Kolonii, Bazylei, Beromiinster. Przybył do Lyonu na zaproszenie kupca Barthelemy Buyer, który do 1483 finansował jego wydawnictwa. W 1473 Le R. wydał pierwszy druk lyoński Compendium breve Lothara, a w 1476 pierwszą na terenie Francji książkę w j. fr. LL-gende dorie Jakuba de Voragine. Drukował przeważnie dzieła w j. fr. o tematyce biblijnej, podróżniczej, a także teksty klasyczne oraz romanse rycerskie. Pierwszy zastosował w drukach drzeworyty miejscowych warsztatów, przyczyniając się do rozwoju ilustr. książki w Lyonie.
A. Claudin: Histoire de 1'imprimetie en France au XVe et XVW s. T. 3. 1900-1914. R. Brun: Le Lwre francais. 1948.
LE SOUDIER Menri (1850-1926), nakładca i księgarz paryski. Założył księgarnię asortymentowo-nakładową
działającą do dziś. Jego najważniejsze wydawnictwa to: Bibliographie francaise, stanowiąca zbiór katalogów wydawniczych fr. (Seria 11896, 6 tomów, 2 wyd. 1910, 10-tomów, Seria 2 1908-1911, 2 tomy), Annuaire des jour-naux 1881 nn., Memoriał de la librairie francaise (uzupełnienie Bibliographie francaise) 1896-1916, Revue des livres-nouveaux 1881-1895.
LEAR Edward (1812-1888), ang. malarz, ilustrator,, litograf. Najważniejszym jego dziełem była przeznaczona dla dzieci książka Book ofnonsenst (1846), gdzie własnemu tekstowi w postaci słynnych odtąd limeryków towarzyszyły ilustracje. Sukces tej książki przyczynił się do powstania następnych: Nonsense songs and stories (1871) i Morę nonsense stories (1872). L. ilustrował również wiele książek podróżniczych i tzw. topograficznych oraz J. Goulda Birds of Europa (1832-1837).
LEBIEDIEW: 1. Aleksandr (1830-1898), ros. grafik, karykaturzysta i satyryk, jeden z czołowych ilustratorów 1. 60-tych XIX w., nazywany przez współczesnych "ros. Gawarnim". Współpracował z wieloma periodykami. W 1. 1859-1864 wydał albumy litografii o tematyce obyczajowo-spoJecznej. Jego ilustr. do dzieł poetów i pisarzy ros., jak A. Puszkina, M. Lermontowa, I. Kryło-wa, M. Gogola i in., były publikowane, niezależnie od tekstu, na lamach niektórych czasop. ("Siewiemoje sijanije", 1862-1864; "Oskołki", 1881), najczęściej jednak w postaci oddzielnych albumów. W 1865 i 1877 ukazały się jako albumy litografii ilustr. do dzieł M. Niekrasowa, w 1880 do dzieł M.S. Szczedrina, w 1881 ilustr. do dramatu A. Ostrowskiego Carstwo ciemnoty. 2. Kławdij (1852-1916), ros. malarz realista, ilustrator. Tworzył obrazy o tematyce historycznej oraz zaczerpniętej z życia ludu. Ilustrował niektóre dzieła A. Puszkina, A. Tołstoja, M. Polewoja i in. Za najlepsze jego ilustr. z 1. 1883-1884 uważany jest cykl rys. do zbioru nowel I. Turgieniewa pt. Zapiski myśliwego (wyd.^w postaci oddzielnego albumu).
1. E. Smiino-wa:A.I.L. 1954. 2. O. Sopocinskij: K.W.L. 1948.
LECLERC Sebastien (1637-1714), fr. rysownik, rytownik, inżynier. W grafice posługiwał się techniką akwaforty i miedziorytem. Rytował szereg winiet, ilustr. i kart tyt. oraz ekslibrisów. Wydał własną książkę, przez siebie ilustrowaną, Pratiaue de la Ciomitrie sur le papier et sur le terrain oraz Traite d'architecture ze 194 miedzior. (1714). Ilustrował również Oeuvres de Radne (1676), Les Mita-morphoses d'Ovide (1676) i Fables d"Esope (25 plansz).
LECTORIUM zob. CZYTELNIA.
1373
1374
LEDERSZNYT
LEDERSZNYT zob. OPRAWA NACINANA.
LEDERYNA, rodzaj sztucznej skóry wykonanej z tkaniny bawełnianej lub papieru, z jednostronnie nałożoną cienką elastyczną warstwą apretury (składającej się z nitrocelulozy, ftalanu dwubutylowego, oleju rycynowego i pigmentu). L. jest wyrabiana w rozmaitych kolorach i może być gładka lub wytłaczana. Używa się jej do opraw książek i notesów.
LEECH John (1817-1864), ang. rysownik i ilustrator. Był karykaturzystą "Puncha" w 1. 1841-1864. Ulubioną jego* tematyką było myślistwo i jeździectwo; dlatego będąc bliski zajniłowaniom przeciętnego Anglika epoki wiktoriańskiej był bardzo popularny i ceniony. Najpopularniejszymi książkami, które ilustrował, były Surteesa Mr Sponges sporting tour (1853) i Handky cross (1854), przy czym autor obu książek popularność ich zawdzięczał przede wszystkim ilustr. L.
LEEU Gerard (zm. 1493), drukarz niderlandzki, czynny w 1. 1477-1493. Pierwszą oficynę zał. w rodzinnym mieście Gouda (Holandia), gdzie ukazały się w 1477 Epistelen ende Euangelien van den gheheelen jaere, a w 1480 po raz pierwszy Dialogus creaturarum ozdobiony 121 drzeworytami. Duże powodzenie tego popularnego tekstu spowodowało liczne jego dalsze wydania w Niderlandach (Gouda 1481-1482, w j. flamandzkim 1481-1482, w j. fr. 1482; Antwerpia 1486 i 1491) oraz w innych krajach. W czerwcu 1484 wyszło ostatnie z 62 dzieł wyd. przez L. w Goudzie, a od września t.r. zaczął drukować w Antwerpii (Belgia), gdzie wydał ok. 150 dzieł. Cała produkcja L. wyróżnia się starannością i dobrym smakiem. Zatrudniał w swej oficynie szereg drzeworytników, a *Erazm z Rotterdamu darzył go przyjaźnią. L. zginął śmiertelnie raniony przez jednego z czeladników w czasie sprzeczki przy pracy nad ostatnim swoim dziełem Cronycles of the land of England.
A. Vincent:- G.L. W: Histoire du Uvre en Belgiąue. T. 1. 1923-1924. L.A. Sheppard: Catalogue of books priitted in the XVth century now in the British Museum. T. 9. 1962.
LEGA zob. SKŁADKA.
LEGAT zob. GROMADZENIE ZBIORÓW.
LEGATURA ALLA BODONIANA zob. OPRAWA TYMCZASOWA.
LEGENDA, napis na monetach i różnego rodzaju objaśnienia na rycinach, tablicach, mapach i planach. Na ilustracjach książki XV-wiecznej objaśniające napisy,
podobnie jak na gr. wazach, wychodziły z ust osób przedstawionych, później słowa wypowiedziane umieszczano na *banderolach, a w końcu na tabliczkach i *kartuszach lub pod przedstawionym obrazem. W nowoczesnej grafice L., do których zalicza się również *sygnatury dotyczące artystów, tzn. nazwy rytownika i autora wzoru, malarza czy rysownika, umieszczane są na płycie lub poza nią. Przy ryc. w książce L. stanowi napis objaśniający znaczenie i treść ryc. lub znaczenie liter i cyfr na obrazie.
LEGENDA AUREA (łac. Złota legenda), zbiór łac. legend o ważniejszych świętych, także o Chrystusie i Marii, jedno z najpopularniejszych, a jednocześnie najbardziej reprezentatywnych dzieł średniowiecza. Autorem jego był dominikanin Jakub de Voragine (ok. 1229-1298), od 1292 arcybp genueński. L. a. powstała przed 1270. Nie jest dziełem oryginalnym, lecz kompilacją wyobrażeń i tradycji od dawna ustalonych i spopularyzowanych, przeznaczoną przede wszystkim jako podręcznik dla kaznodzie-
. i
Fragment ze Złotej legendy
1375
1376
LEGENDA JADWIGI ŚL.
jów zakonnych i parafialnych, stale treściowo wzbogacany. Najstarszy znany rps z Einsiedeln (1288) zawiera 182 rozdziały odpowiadające poszczególnym dniom i uroczystościom roku, w układzie wg kalendarza kościelnego, a pierwszy druk z ok. 1470 posiada już 448 rozdziałów. Większość z nich opisuje żywoty świętych, ale niektóre mają charakter rozważań ascetyczno-teologicznych. O popularności zbioru, trwającej do poł. XVI w., świadczy duża liczba zachowanych rpsów (ok. 700 w Europie), liczne wyd. drukowane (143 do końca XV w.) oraz przekłady na j. narodowe (już w XIV w. dwa fr., dwa niem., wł. i flam.). Znajomość L. a. w Polsce, przyniesionej w XIII w. przez dominikanów, potwierdzają liczne rpsy łac, pochodzące z bibL średniowiecznych. Iluminowany rps L. a. znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie (cim. 11), wykonany ok. 1480 w płn. Włoszech (szkoła padewska z wpływami Wenecji) na zamówienie rodziny Vendramin. Z Wioch przywiózł go prawdopodobnie kanclerz Krzysztof Szydłowiecki (1467-1532); w XVIII w. należał do Biblioteki Zamoyskich. Na podstawie zachowanych fragmentów legendy o św. Błażeju i rozważań na Wielki Piątek przypuszcza się, że przy końcu XIV w. dokonano poi. tłumaczenia. Na początku XVI w. (1511) ukazał się krakowski druk J. *Hallera, zawierający uzupełnienia do Złotej legendy, zaopatrzony wymownym tytułem: Vita beatissimi Stanislai Cracoviensis episcopi nec non legendę sancłorum Polonie, Hungarie, Bohemie, Moravie, Prussie et Silesie patronorum in Lombardica historia non contente. Najnowsze poi. tłum.: Jakub de Vo-ragine, Złota legenda. Wybór. Warszawa 1955 (pominięte wszystkie opowieści o życiu Chrystusa i Marii).
Zob. też Hagiograha.
J. Plezia.: Wstęp W.: Złota legenda. Tłum. J. Pleziowa. 1955.
LEGENDA JADWIGI ŚLĄSKIEJ (zm. 15 X 1243, żony Henryka I Brodatego, księcia legnickiego, córki Bertolda, księcia Meranu, kanonizowanej 26 DI 1267), na podstawie wcześniejszej wersji cystersa z Lubiąża, Engelberta, spisana przy końcu w. XIII przez nieznanego autora, zapewne ze środowiska cystersów śląskich; Legenda maior (Żywot większy), na podstawie której opracowano współcześnie Legenda minor (Żywot mniejszy) oraz dołączono Tractatus sive speculum genealoye (!) sancte Hedwigis (Traktat czyli zwierciadło genealogii św. Jadwigi). Najstarsze nie ilustr. egzemplarze L.J.Ś. znajdują się w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu (IV F 189 i nr 107 oba dzieła skryptorium lubiąskiego z ok. 1300-1310, i IV F 191, rps skryptorium henrykowskiego z ok. 1320). Na polecenie Ludwika I, księcia legnicko-brzeskiego, Mikołaj Pruzia sporządził w 1353 nowy egz. L., zaopatrzony w obszerny cykl figuralny przez nieznanego iluminatora. W 60 obrazach rozmieszczonych po dwa na jednej stro-
nie zawarty jest cały żywot Jadwigi. Do cyklu dołączono jedną miniaturę całostronicową, przedstawiającą świętą, oraz dwie sceny nie związane z cyklem: św. Bernard przy pisaniu homilii i Zwiastowanie. Kodeks ten zapisany był testamentem Ludwika I kolegiacie Św. Jadwigi w Brzegu w 1369. Po kasacie kolegiaty kilkakrotnie zmieniał właścicieli; od poł. w. XVII znajdował się w bibl. klasztoru pijarów w Ostrowie czeskim (stąd zwany także kodeksem
Fragment z Legendy Jadwigi Śląskiej przedstawiający Bitwę pod Legnicą
ostrowskim), od 1911 w Wiedniu, początkowo w kolekcji prywatnej, obecnie w Ósterreichische Nationalbibliothek. Inny egz. ilustr. L. (Maihingen Bibliothek, I 2 Lat.), spisany przez Franciszka Raeschin w domu kanonika brzeskiego Mikołaja Balkaw, ma niepewną datę powstania (1348?). Stylistycznie kodeks ostrowski reprezentuje typ czes. kodeksów zdobionych rysunkami piórkowymi lekko podkolorowanymi, o akcentowanej plastyce figur, miękkich, dekoracyjnych układach szat i starannym przedstawieniu realiów czerpanych z życia. Kodeks ten kopiowany był często na Śląsku: w 1380 sporządzono (zaginioną dziś) kopię na polecenie księcia legnickiego Ruprechta I; ok. 1430-1440 namalowano wg miniatur kodeksu ołtarz dla kościoła Bernardynów we Wrocławiu, zawierający 32 sceny z życia Jadwigi (część środkowa zaginiona, dwa skrzydła w Muzeum Narodowym w Warszawie). W 1451 Peter Freytag wykonał na zlecenie patrycjusza wrocławskiego Antona Horniga tłumaczenie niem. L., zaopatrzone w ilustr. pełnego cyklu (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, IV F 192). W 1504 K. *Baumgarten wydał drukiem we Wrocławiu tekst L. z 66 drzeworytami.
Z. Drobna: Die gotische Zeichnungen in Bohmen. 1956. T. Wąsowicz: Une Ligende siUsienne. W: Mllanges Reni Cro-zet. 1966.
1377
1378
LEGNICA
LEGNICA
Drukarstwo. Zapoczątkował je S. Froschauer-*Sorg, a ugruntował z inicjatywy Piastowicza, księcia Fryderyka IV, M. *Schneider-Sartorius. Jego wnuk Zachariasz ponownie ożywił drukarstwo legnickie po wojnie 30-let-niej. Później w imieniu jego spadkobierców kierował oficyną do 1673 Krzysztof Willing, a w następnych latach Jan Maciej Gichtel (1674-1675) i Jerzy Gerhard Ner-lich, od 1671 maż Anny Krystyny, córki Zachariasza Schneidra. "W 1677 drogą kupna drukarnia przeszła w posiadanie rodziny Watzoldów, od której w 1752 kupił ją Krzysztof Bogumił Petzold z Lubania. Stamtąd pochodził też kolejny (w 1771) nabywca oficyny, Jan Gotfryd Pappaesche, który prowadził zakład przez 36 lat, odsprzedając go następnie Janowi Ernestowi Donchowi. Po drugiej wojnie działa tu Drukarnia Przemysłu Terenowego.
Księgarstwo. W 1. 1537-1540 działał tu pierwszy księgarz Oswald Giinther, dostawca książek również w innych miastach śląskich. W drugiej poł. XVI w. handlem książką, sprowadzaną głównie z Wrocławia i Lipska, trudnili się miejscowi introligatorzy. Pod koniec XVII w. powstało w L. księgarstwo nakładowe, reprezentowane przez firmę Michała Rohrlacha (do 1729). Druga księgarnia nakładowa należała do Dawida Siegerta (1735 do końca XVIII w.). Obie firmy drukowały także poza L., przede wszystkim we Wrocławiu oraz Lipsku, biorąc udział w tamtejszych targach. Księgarstwo asortymentowe rozwijało się od poł. XLX w. Obecnie istnieje sześć księgarń Domu Książki.
Papiernie. Pierwszy młyn papierniczy, powstały przed 1511 w podmiejskiej miejscowości Małe Piekary, prawdopodobnie niedługo potem uległ zniszczeniu. W1535 Bartłomiej Fetscher uzyskał od księcia Fryderyka II zezwolenie na założenie nowego młyna, który w 1555 przeszedł drogą spadku na J. *Fetschera starszego, a w 1560 na J. Fet-schera młodszego. W XVIII w. znanym papiernikiem był Ch. Geissler. W 1854 papiernia w L. została zamieniona na olejarnię. Obecnie działa tu nowoczesna fabryka wyrobów papierowych.
Zob. też Papiernie w polsce, Skryptorium.
LEHMANN Karl Ernst (1806-1848), artysta-intro-ligator w Berlinie. Pracował dla królewskiej bibl. oraz dla Goethego, który rozsławił jego umiejętności. Oprawy L. bogato złocone, często z *dublurą zachowały się w Berlinie.
LEIBNIZ Gottfried Wilhelm (1646-1716), filozof, bibliotekarz niem. Działalność bibliotekarska L. stanowiła w jego rozległej twórczości naukowej margines, mimo że przez całe życie związany był z dwiema poważnymi
*bibl. dworskimi: w Hanowerze i Wolfenbiittel. Na współczesne życie biblioteczne oddziaływał licznymi kontaktami osobistymi i wyjątkowo rozległą korespondencją. Już jako młody wychowawca dzieci mogunckiego dyplomaty J.Ch. von Boineburga opracował rzeczowe repertorium zasobnej bibl. domowej. W 1. 1676-1716 był książęcym radcą i bibliotekarzem w Hanowerze i jednocześnie opiekunem i doradcą bibl. książęcej w Wol-fenbuttel. Domagał się szerszego udostępnienia bibl., stałych etatów bibliotekarza i systematycznego uzupełniania zbiorów na zasadzie przyznawanego budżetu rocznego. W oparciu o własną klasyfikację nauk opracował system ustawienia rzeczowego wielkiej bibl. Zachowane prace bibliotekoznawcze wydrukowano w Samtliche Schrijten und Briefe. 1-6, 1923-1962.
L.M. Newman: L. and the German library scenę. 1966.
LEITGEBER Mieczysław Antoni (pseud. Mieczysław z Poznania, 1841-1893), pisarz ludowy, księgarz, nakładca. Od 1866 prowadził w Poznaniu księgarnię wraz ze składem nut i wypożyczalnią książek. Wydawał głównie książki historyczne i religijne przeznaczone dla ludu i młodzieży oraz tygodnik "Sobótka" (1869). Ogłosił kilka katalogów asortymentowych i nakładowych oraz katalogi wypożyczalni. W 1867-1870 redagował i wydawał własnym nakładem "Przegląd Bibliograficzny Piśmiennictwa Polskiego". Od 1869 prowadził firmę wspólnie z księgarzem Stanislawem Tułodzieckim (ok. 1842-1875). W 1884 księgarnię wraz z wypożyczalnią nabył jego brat Jarosław. L. przeniósł się do Ostrowa Wlkp. i otworzył tam księgarnię. Pod koniec życia wrócił do Poznania.
LEKARSKI INSTYTUT NAUKOWO-WY-DAWNICZY zob. PAŃSTWOWY ZAKŁAD WYDAWNICTW LEKARSKICH.
LEKCJA (łac. lectio = czytanie), w filologii i edytorstwie: 1. Sposób odczytania napisu lub zapisu ręcznego lub mechanicznego (rytu, inskrypcji, rpsu, druku). 2. Tekstowy wynik odczytania zapisu nieczytelnego, trudno czytelnego lub wątpliwego, w następstwie nie^ czytelności pisma autora, skreśleń lub zamazania, stosowanych skrótów ew. uszkodzenia materiału zawierającego dany tekst. Nazwą L. określa się również dokonaną przez filologa lub *edytora rekonstrukcję braków mieszczących się w tekście oraz pełne brzmienie tekstu, jeśli odczytania dokonano po raz pierwszy lub gdy dane odczytanie (*odczyt) różni się w zasadniczy sposób od poprzednich.
H. Kantorowicz: Einjiihrung in die Textkritik. 1921. G. Witkowski: Textkritik und Ediłionstechnik neuerer Schrifiwerke. 1924. P. Maas: Textkritik. 1927. K. Górski: Sztuka edytorska. 1956.
1379
1380
LELEWEL
LEKCJONARZ (łac. lectionarium, lectionarius): 1. Ogólnie liturgiczna księga średniowieczna, zawierająca teksty czytane w czasie nabożeństwa, bez względu na treść i układ. 2. Średniowieczna księga liturgiczna, zawierająca księgi Nowego Testamentu, bez ewangelii i ze względu na swą treść, tj. głównie dzieje i listy apostolskie, zwana również apostolicus lub apostolus. 3. Średniowieczna księga liturgiczna obrządku łac, zawierająca *perykopy biblijne, uszeregowane wg *kalen-darza kościelnego i klasyfikacji świąt, a na podstawie ^kapitularza zwana również *comes. 4. Z połączenia w jedną organiczną całość tych perykop z ewangelicznymi powstała wspólna księga liturgiczna, w rpsach średniowiecznych często bez osobnych wyraźnych tytułów, zwana nieściśle *epistolarium, później zaś równie nieściśle *ewangeliarzem. Księga ta, w jednym lub w dwu wol., jest dotąd w użyciu w obrządku rzymskim w czasie uroczystości celebry. 5. L. officii zawierał lekcje przynależne do matutinum na każdy dzień roku kościelnego i na święta, w liczbie 9-12, a mianowicie z Pisma św., z pasji męczenników lub z żywotów świętych (L. hagiograf iczny) oraz z kazań lub homilii ojców Kościoła (L. homiletyczny). 6. Pulpit pod księgę liturgiczną, stojący na ołtarzu, na ambonie, w lektorium, lub też wolno stojący wewnątrz chóru.
Zob. też Homłiarz.
LEKSYKON zob. SŁOWNIK.
LEKTOR: 1. Osoba czytająca głośno drugiej osobie lub wykładowca j. obcego na wyższej uczelni. 2. Zob. Czytnik.
"LEKTOR", Instytut Wydawniczy. W 1914 S. *Le-wicki założył we Lwowie wypożyczalnię książek L., cieszącą się dużym powodzeniem. W 1917 pod tą samą nazwą podjął działalność wydawniczą w zakresie literatury pięknej. Wydawnictwo to, którego doradcą literackim był początkowo S. Przybyszewski, a od 1922 poeta J. Jedlicz (J. Kapuścieński), wykazywało do 1924 wielki dynamizm. Wydało ono w trudnych warunkach wojennych i bezpośrednio po wojnie ponad 300 książek, głównie powieści, przede wszystkim tłumaczeń. Wydano wiele tomów M.M. Ewersa (Alraune), Cl. Farrera, A. France'a, B. Keller-manna i in., a z autorów poi. powieści i nowele G. Zapol-skiej, S. Przybyszewskiego, S. Srokowskiego i in. L. posiadał oddziały w Warszawie, Poznaniu, Krakowie,.Lubli-nie i Bydgoszczy, które prowadziły wypożyczalnie książek, a niektóre również księgarnie. Kierownictwo L. stosowało w swej działalności rozliczne środki propagandowo-reklamowe. Prócz katalogów, prospektów, afiszy wydawano w 1. 1922-1924 szeroko kolportowany "Biuletyn
Literacki Lektora". Poza tym L. organizował różnego rodzaju konkursy literackie. Od 1926 działalność wydawnicza L. osłabła, a od 1928 ograniczała się tylko do wznowień. W 1932 po śmierci Lewickiego wydawnictwo uległo likwidacji (oddziały już od 1930 przechodziły w inne ręce). L. poprzez osobę swego założyciela był powiązany z innymi firmami księgarsko-wydawniczymi, m. in. z Spółką Księgarską "Lotos" w Gdańsku, Wydawnictwem "Globus" we Lwowie, od 1917 ze Sp. z o.o. "Księgarnia Nauczycielska" we Lwowie i od 1924 z Tow. Księgarni Pocztowych "Lot" w Warszawie.
LELEWEL Joachim (1786-1861), historyk, numizmatyk, kartograf, teoretyk *księgoznawstwa, bibliotekarz, bibliograf, liberalny i demokratyczny działacz polityczny. Podobnie jak na polu historiografii poi., tak i w dziedzinie bibliotekarstwa jako nauki i zawodu zajmuje stanowisko pionierskie. Ustalił zakres, metodologię i systematykę badań, skodyfikował czynności biblioteczne, określił podstawowe kwalifikacje bibliotekarza zawodowego. W 1. 1818-1821 był bibliotekarzem w Bibliotece Publicznej Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie porządkował licznie napływające zbiory, ustawiał je wg działów, zajmował się katalogiem alfabetycznym i czytelnictwem. Jednocześnie w 1820-1821 prowadził na Wydz. Nauk i Sztuk Pięknych UW kurs "bibliografii", którym objął bibliotekarstwo w ścisłym znaczeniu. Swe poglądy na całokształt nauki o książce, na jej zakres i metody badawcze wypowiedział w dwutomowym dziele Bibliograficznych ksiąg dwoje (Wilno 1823, 1826 , przedr. fotooffset 1927), w którym zastosował podział na wiedzę o rękopisach, czylTgrafikę, wiedzę o książce drukowanej; csr)li typografię, i wiedzę o książce bibliotecznej, czyli bibliotekarstwo. Dzieło stanowi kopalnię wiadomości o rpsach, drukach i bibl. i wskazuje nowe metody badawcze, np. po raz pierwszy w Polsce L. wprowadził metodę analizy typograficznej do badań nad wczesnym drukarstwem (współczesny mu *Bandtkie stosował metodę archiwalną). Przez *bibhografię rozumiał L. zgodnie z poglądami ówczesnymi dzisiejszą bibliologię, lecz rozróżniał także bibliogr. w węższym zakresie, tj. umiejętność sporządzania spisów książek; poświęcił jej wiele miejsca w swym dziele; sformułował teorię i metodę bibliogr., unormował podstawy opisu i klasyfikacji systematycznej spisów bibliograficznych. L. jest nadto autorem Dziejów bibliotek (Warszawa 1828) opartych na krytycznej analizie źródeł; zastosował tu przyjętą we wszystkich swych dziełach historycznych nową periodyzację wynikającą z kryteriów rzeczowych. Zajmował się także *sfragistyką. Od 1827 do 1830 L. pracował w Bibliotece Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk nadzorując zakupy i prace wewnętrzne. Na emigracji (po 1831) był jednym z protektorów Biblio-
1381
1382
LENGNICH
teki Wersalskiej i Batignolskiej. Własną bibl. geograficzną, którą ze znawstwem gromadził (posiadał wiele rzadkich okazów kartograficznych), przekazał przed śmiercią Bibliotece Batignolskiej z warunkiem szerokiego jej udostępnienia i z przeznaczeniem dla Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego.
H. Więckowska: J. L. Sylwetka bibliotekarza. "Bibliotekarz" 1952 nr 1. I. Treichel: J.L. jako bibliograf. "Biul. Ośrodka Bibliogr. i Dok. PAN" 1955 nr 7. I. Treichel: Pierwszy poi. podręcznik bibliotekarski. 1957. "W. Nowodworski: Bibliograficznych ksiąg dwoje J.L. 1959.
LENGNICH Gotfryd (1689-1774), historyk, wydawca. W 1718-1719 wydawał w Gdańsku czasop. "Polni-sche Bibliothec" (t. 1-2, łącznie 10 zeszytów, z fikcyjnym miejscem wydania: Tannenberg), pierwsze na ziemiach poi. czasop. naukowe o charakterze informacyjno-bibliograficznym, zawierające Świadomości o dziełach poi. oraz ich omówienia. Ważniejsze prace edytorskie L.: kroniki Kadłubka i Galia (1749 tego ostatniego L. był pierwszym edytorem). L. zgromadził poważny księgozbiór, głównie historyczny, zawierający szereg wydawnictw polskich.
Ł. Kurdybacha: Stosunki kulturalne polsko-gdańskie w XVIII w. 1937.
LENOX James (1800-1880), pionier bibliofilstwa w USA; zbierał głównie americana, dzieła o podróżach i odkryciach, utwory W. Szekspira, J. Miltona i J. Bunyana oraz wydania Biblii. L. był właścicielem pierwszej w USA 42-wierszowej Biblii Gutenberga, Księgozbiór L. stał się podstawą New York Public Library.
LEPERE Auguste (1849-1918), fr. malarz i grafik. Uczeń ang. imigranta B. Smeetona. Współpracownik wielu pism: od 1875 "Monde Illustre" i "Magazin Pit-toresque". W 1. 1886-1890 "Revue Illustre" (serie ilustr. "Voyage autour des fortifications", 1886, i "La Foret de Fontainebleau", 1887-1889), w 1890 "Monde Illustre" (ilustr. "Paris sous la neige"), a w 1. 1888-1896 "Illustra-tion" (ilustr. "Les grandes villes de France"). Wykonywał też liczne drzeworyty wg własnych rys., a także kopiował innych artystów, m. in. H. *Daumiera, L. A. *Dorego. Wskrzesił tradycje dawnego drzeworytu. W 1. 1901-1902 powstały znakomite ilustr. do J.K. Etuysmansa La Bieure, Les Gobelins et Saint-Sherin, A Rebours, w 1901 poszukiwane przez bibliofilów ilustr. do dzieła Procession de la Fete-Dieu a Nantes, zaś w 1906 do Eloge de la folie Erazma z Rotterdamu.
LERMONTOW WYDANIA ILUSTROWANE, pojawiły się dopiero po jego śmierci, szczególnie w 1. 90-tych. W ilustrowaniu jubileuszowego wyd., podjętego w 1891 przez firmę I. Kusznierew w związku z pięćdziesięcioleciem śmierci Lermontowa, wzięło udział wielu wybitnych malarzy, wśród nich Michaił Wrubel (1856-1910). Stworzył on (1886-1890) pełen dramatycznego napięcia znakomity cykl rys. pędzlem do utworu Demon, oddając w pełni jego poetycki nastrój (wydany został oddzielnie w 1. 1937, 1947 i 1964).
,
F. Bćnezit: Dictionnaire critique...V. 1952. J.Laran: L'Ls-tampe. I. 1959. Ph. Hofer, M. Garvey: The artist and the book. 1961.
LEPORELLO zob. HARMONIJKA.
Ilustracja N. Kuzmina do "Maskarady" Lermontowa
Do wybitnych osiągnięć należy zaliczyć także jego ilustr. do powieści Bohater naszych czasów. Inny znakomity malarz, Walentin Sierow, wykonał (1890-1891) kilka ilustr. do utworów: Beta, Księżna Mary oraz Demon. Inne dzieła poety: Taman i Fatalista, ilustrował Konstantin Sawickij (1844-1905). Z artystów radzieckich piękne ilustr. do Bohatera naszych czasów, wyd. w 1947, stworzył D. Szmarinow, w 1949 zaś do utworu Maskarada Nikołaj Kuzmin (ur. 1890). Władimir Konaszewicz (1888-1963) wykonał kilka akwarel do wierszy poety oraz rys. do bajki Aszib Kerib, wyd. w 1936. N.P. Pachomow: W izobrazitielnom iskusstwie. 1940.
1383
1384
LESZNO
LERN Wolfgang z Pfaffenhofen w Alzacji, drukarz krakowski. Pracował w oficynie J. *Hallera jako kierownik techniczny do jesieni 1512. Od sierpnia 1513 do poł. 1514 był wspólnikiem F. *Unglera i współwydaw-cą pierwszej znanej książki w j. poi. Raju dusznego Bierna-ta z Lublina (1513). Po rozstaniu się z Unglerem przypuszczalnie wrócił ponownie na jakiś czas do Hallera. W późniejszym okresie zrezygnował, jak się zdaje, z drukarstwa i zajął się handlem wina.
A. Kawecka-Gryczowa: Drukarstwo poł. w dobie Odrodzenia. W: Bibliografia literatury poi. okresu Odrodzenia. 1954. Polonia typographica saeculi sedecimi. 1959 z. 3; 1962 z. 4.
LESMAN I ŚWISZCZOWSKI, księgarnia i wydawnictwo zał. w 1882 w Warszawie przy ul. Mazowieckiej 12 przez Antoniego L. (syna wydawcy Bernarda) i Ferdynanda Ś. W dwuletnim okresie istnienia firmy wydali 16 książek oraz kilka katalogów. Z końcem 1884 nastąpiło rozwiązanie spółki: L. zatrzymał wydawnictwo, a księgarnię z działem nut i wypożyczalnią nabył Artur Gruszecki i przeniósł na ul. Nowy Świat 53. W 1887 Gruszecki sprzedał księgarnię M. *Arctowi z Lublina.
LESSEL Petrus, introligator śląski, czynny ok. 1476-1479 w Zgorzelcu. Na oprawach tłoczył wyciski ślepych *tłoków gotyckich, wśród nich jeden imienny: "Petrus Less." W bibl. Milicha w Zgorzelcu znaleziono kilkanaście opraw L.; dziś znajdują się w *Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu.
Helwig n.
LESSER Aleksander (1814-1884), malarz, rysownik, ilustrator. Współpracownik tygodnika "Kłosy", zamieszczał w nim oraz w innych współczesnych wydawnictwach ilustr. do artykułów i utworów literatury pięknej, jak np. do dramatu Jadwigi Łuszczewskiej (Deotymy) Wanda. Miedzioryty i litografie ilustracyjne wykonane z jego rys. znajdują się w dziełach: A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, rytował Wrankmoore, Grażyna (Poznań, bez daty wyd.); A. Malczewski, Maria; Dzieje Węgier, nakł. A. Nowole-ckiego (Warszawa, bez daty wyd.); album Wizerunki królów i książąt w Polsce panujących, nakł. A. Dzwonkow-skiego i Ski (Warszawa 1860-1861, ten sam cykl pomniejszony w książce Juliana Bartoszewicza, nakł. A. Pecqa w Warszawie 1857-1860); album Historia Polski, nakł. M. Fajansa (Warszawa 1862); H. Merzbach, Joachim Lelewel w Brukseli (Poznań 1889).
LESZCZYŃSKI: 1. Stanisław, król (*Biblioteki dworskie, *Biblioteki polskie za granicą Francja). 2. Stanisław (1856-1914), prawnik, działacz społeczny, organizator bibl. i czytelnictwa. Był organizatorem i pre-
zesem *Wydziału Czytelń Bezpłatnych Warszawskiego Tow. Dobroczynności (1894-1914), współzałożycielem *Tow. Biblioteki Publicznej oraz *Towarzystwa Czytelń m. Warszawy (1906), a także jednym z założycieli Antykwariatu Polskiego H. *Wildera i Ski w Warszawie (1905). Współpracował przy Bibliografii prawniczej polskiej XIX i XX wieku A. Suligowskiego. Ofiarował zbiory i fundusze na cele biblioteczne.
LESZNO
Biblioteki zob. BIBLIOTEKI SZKOLNE
B. Gim. Państwowego im. Komeniusza.
Drukarstwo. Miasto, stanowiące własność Leszczyńskich, w XVII w. było stolicą ugrupowania różnowier-czego zwanego Jednotą, siedzibą gimnazjum, w którym nauczał Jan Amos Komensky, przystanią wygnanych z Moraw braci czeskich oraz luteran ze Śląska. *Drukar-nia Jednoty (1631-1656) została przewieziona częściowo z Kralic na Morawach. Początkowo pozostawała pod zarządem duchownych czes. pracując pod kierownictwem Mateusza Teodora Kjokoczyńskiego. Od 1632 kierownictwo oficyny objął D. *Vetter, który od 1638 uzyskawszy większą samodzielność zreorganizował zakład i odtąd wydawał nie tylko druki czes. lub łac, ale i poi. Drukarnia pracowała na potrzeby miejscowego środowiska, skupiającego uczonych, poetów, kaznodziejów i pedagogów, oraz dla współwyznawców z Wielkopolski, a nawet Małopolski, m. in. dostarczając druki dla szkoły Opalińskiego w Sierakowie. Jednym z głównych jej autorów był Komensky, prócz tego drukowano też teksty poi. A. Węgierskiego, S. Twardowskiego, A. Gdaciusa i in. Ogółem w L. wydano co najmniej 154 druki, w tym 41 w j. poi. Pod koniec kwietnia 1656, po spaleniu miasta przez wojska poi., ocaloną w części drukarnię Vetter przewiózł do Brzegu. Pracująca współcześnie z pierwszą drukarnia Wi-ganda Funcka (1634-1656) związana była ze środowiskiem luterańskim. Funck, tłoczący w Głogowie na Śląsku, wskutek prześladowań przywiózł splądrowaną drukarnię do L. i tu pracował do pożaru miasta, który zniszczył jego warsztat. Przez krótki okres prowadził filię w Kościanie (1648). W 1656 przeniósł się do Legnicy, a następnie Ścinawy (1660-1661). W 1. 1661-1663 podpisywała druki wdowa, zaś w 1664 warsztat przejął Jan Kuntze, zapewne współpracownik Funcka w Lesznie. W drugiej poł. stulecia powstała drukarnia Michała Buka (Bucka, Bukka, 1668-1701), który sprowadziwszy matryce z Holandii tłoczył na mocy przywileju Bogusława Rafała Leszczyńskiego, prowadząc zarazem handel księgarski. Drukarnia jego, odkupiona przez Fryderyka Helda, spaliła się w 1707. W XVIII w. powstała w L. oficyna Presscrów (1716-1795), której założyciel, Michał Wawrzyniec (ur. 1675), w 1744 otrzymał przywilej od Aleksan-
1385
1386
LETRONNE
dra Józefa Sułkowskiego. Po jego śmierci (1750) oficyna przeszła na synów: Samuela Bogumiła i Michała Wawrzyńca (ur. 1726). W 1. 1770-1795 drukarnię prowadziła wdowa po Samuelu. Umierając zapisała ją władzom kościelnym, które w 1796 wydzierżawiły warsztat Karolowi Wilhelmowi Mehwaldowi.
K. Koehler: Druki kościańskie Wiganda Funka. 1895. B. Kocowski: Zarys dziejów drukarstwa na Dolnym Śląsku. 1948. A. Kawecka-Gryczowa: Leszno ośrodek wydawniczy Jednoty. "Odrodzenie i Reformacja w Polsce". 1964.
Księgarstwo. W 1826 E.W. *Giinther założył w L. pierwszą księgarnię jako filię głogowskiej księgarni wydawniczej. Mimo niem. pochodzenia właściciela księgarnia wydała szereg cennych dzieł poi. treści historycznej i religijnej, książek dla ludu, kalendarzy i żywotów świętych. Zasługą jej było wydawanie pierwszego w Wielkopolsce ilustr. tyg. "Przyjaciel Ludu", organu Tow. Demokratycznego, oraz religijno-moralnej "Szkółki Niedzielnej". Po II wojnie istnieją dwie księgarnie Domu Książki.
LETRONNE Ludwik (pierwsza poł. XIX w.), litograf warszawski, właściciel zakładu litograficznego (do 1829), wykonawca map. Przedsiębiorstwo jego uznać można za pierwszą zawodową litografię w Warszawie.
LETTRE FRANCAISE D'ART DE MAIN (ca-
ractere de ciyilite)' zob. GRANJON R., PISMA DRUKARSKIE dzieje.
LEWAK Adam (1891-1963), historyk, bibliotekarz, doc. Uniwersytetu Warszawskiego .W czasie studiów oddelegowany został do pracy bibliotecznej w Muzeum Ra-perswilskim, gdzie pracował w 1. 1913-1927 modernizując pracę w Bibliotece Raperswilskiej. Trwałą zasługą L. było opracowanie rpsów metodą archiwalną, przy zastosowaniu zasady proweniencji i grupowego opracowania jednostek rękopiśmiennych należących do jednego zespołu. Teoretyczne poglądy na ten temat wyraził w przedmowie do katalogów rpsów raperswilskich i Muzeum A. Mickiewicza w Paryżu oraz w kilku artykułach, m. in. Uwagi o katalogowaniu rękopisów bibliotecznych ("Roczniki Bibl." 1962 z. 1-2). Po przewiezieniu zbiorów raperswilskich do kraju i włączeniu ich do Biblioteki Narodowej w Warszawie (1 X 1927) został kustoszem Działu Rękopisów Raperswilskich w Centralnej Bibliotece Wojskowej, która przyjęła je w depozyt. Tu ostatecznie wykończył oba tomy katalogu i wydał je pt. Katalog rękopisów Biblioteki Narodowej. T. 1: Zbiory Biblioteki Raperswilskiej (1929), T. 2 wspólnie z H. Więckowską (1938). Od 1939 był dyrektorem Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. W czasie okupacji uchronił, sabotując zarządzenia okupanta, 1200000 t. Biblioteki UW. Po wojnie sprawował funkcję dyrektora
Biblioteki UW do poł. 1956, zajmując się przede wszystkim kompletowaniem zbiorów i podnoszeniem kwalifikacji młodego personelu. Po przejściu na emeryturę poświęcił się pracy naukowej w dziedzinie historii nowożytnej i bibliotekarstwa. Pozostawił kilka rozpraw z dziejów poi. bibliotek naukowych w czasie okupacji; należał do Rady Naukowej "Roczników Bibliotecznych", gdzie zamieścił sporo artykułów; był współpracownikiem EWoK, dla której przygotował m. in. artykuły o bibl. w Szwajcarii, Bibliotece Raperswilskiej i Bibliotece Polskiej w Paryżu oraz biogramy paru bibliotekarzy poi. Należał do współ-założycieli komitetu redakcyjnego Polskiego słownika biograficznego. Był członkiem Polskiego i Szwajcarskiego Stowarzyszenia Bibliotekarzy.
H. Więckowską: A.L. jako bibliotekarz. "Prz. Bibl." 1963 z. 3/4. Z. Sokolowska: A.L.jako dyrektor Bibl. Uniwersyteckiej w Warszawie. "Roczniki Bibl." 1964 z. 3/4. J. Jaworska: Bibliogr. prac A.L. "Roczniki Bibl." 1964 z. 3/4.
LEWENTAL Franciszek Salezy (Salomon) (1839 lub 1841-1902), drukarz-wydawca. W 1861 założył w Warszawie drukarnię i księgarnię naukową. Był wydawcą tyg. ilustr. "Kłosy" (1865-1890), "Tygodnika Romansów i Powieści" (1871-1900), "Biblioteki Najcelniejszych Utworów Literatury Europejskiej" (1874-1901), pisma dla kobiet "Świt" (1881-1882). Od 1886 L. był współwłaścicielem i wydawcą "Kuriera Warszawskiego". Ponadto zajmował się wydawaniem książek. Nakładem jego firmy w 1. 1878-1914 wydano 285 poz. nakładowych i 27 poz. wydawniczo-drukarskich, wśród których znajdowały się wydawnictwa pomnikowe i zbiorowe wyd. dzieł Korze-niowskiego, Kraszewskiego, Krasickiego, Bałuckiego, Orzeszkowej, Kremera, Balzaka, Stendhala, Taine'a, Goethego, Byrona, Turgieniewa i in. L. był jednym z najwybitniejszych drukarzy-wydawców warszawskich.
LEWICKI: 1. Jan (1795?-1871), rytownik oraz litograf. Po upadku powstania 1831, w którym brał udział, zamieszkał we Francji, najpierw w Strasburgu, później w Paryżu. Jeszcze przed 1830 ilustrował książki wydawane w kraju. Na emigracji wykonał m. in. 40 litogr. do dzieła L. Zienkowicza Stroje ludu polskiego (Strasburg 1841) oraz 18 tablic in folio, w akwaforcie, ilustrujących Pamiętniki Paska. W 1853 został zaproszony do Lizbony jako nauczyciel sztuki litograficznej, dotychczas tam nie znanej. Wykonał ponadto kilka dużych map sztabowych terenów nadmorskich. Po kilkuletnim pobycie w Portugalii wrócił do kraju i został dyrektorem zakładu drzeworytniczego przy "Tygodniku Ilustrowanym" w Warszawie. W1.1860 -1861 wykonał dla tego pisma ok. 50 drzeworytów. Równocześnie prowadził własny zakład fotograficzny. Zniechęcony trudnościami materialnymi i nadzorem carskiej
1387
1388
LIBERTACjA
policji po upadku powstania 1863 wrócił do Paryża, gdzie utrzymywał się z malowania akwarel i z założonego tam zakładu fotograficznego. Zginął w 1871 rozstrzelany przez wersalczyków, którzy bezpodstawnie uznali go za stronnika Jarosława Dąbrowskiego. 2. Cels (1817-1891), księgarz warszawski, nakładca wielu nowatorskich, dziel treści społecznej, taniej "biblioteczki parafialnej" dla ludu, założyciel jednej z pierwszych w Warszawie wypożyczalni książek poi., kolporter postępowych czasop. Walczył o przyznanie korespondentom prawa jawnej krytyki w broszurce Głos publiczności, czyli list otwarty do redakcyj wszystkich warszawskich dzienników i tygodników (1886). W 1861 zamówił u K. *Estreichera katalog księgarski druków poi. wyd. po 1830, który dzięki jego inicjatywie przerodził się w ujęciu Estreiche-ra w Bibliografię polską XIX stulecia. 3. Stanisław Rogala (1879-1928), właściciel czytelni, wydawca, księgarz, bibliofil, ekonomista, historyk handlu. W 1914 założył we Lwowie dużą wypożyczalnię książek *Lektor. W1917 nabył istniejącą od 1906 we Lwowie Księgarnię Nauczycielską, która poza działalnością asortymentową podjęła również działalność wydawniczą w dziale książek naukowych, podręczników i szkolnej lektury pomocniczej. W 1924 L. uzyskał koncesję na księgarnie pocztowe i zorganizowawszy Tow. Księgarni Pocztowych "Lot", sam objął jego kierownictwo. W 1928 działało 8 oddziałów "Lotu" i 60 punktów księgarskich w budynkach urzędów pocztowych. W 1925 L. podjął inicjatywę wydawniczą; pod nazwą "Lektor-Polonia" rozpoczął wydawanie utworów klasyków literatury pięknej poi. i obcej oraz dzieła autorów włoskich. W 1927 z inicjatywy L. i przy jego czynnym udziale powstała w Warszawie Liga Propagandy Kultury Polskiej za Granicą, której zadaniem miało być m. in. podjęcie w kraju wydawnictwa celniejszych dzieł autorów poi. w przekładach na języki obce, przede wszystkim słowiańskie, i kolportaż tych wydawnictw. Po śmierci L. zorganizowane przez niego przedsiębiorstwa i instytucje prócz "Lotu", który rozwijał się i działał do 1939, uległy likwidacji. L. zbierał druki i dokumenty z historii handlu (ponad 2000 pozycji). 4. Kazimierz (1884-1948), polonista, historyk, bibliofil i propagator bibliofilstwa. Jako nauczyciel i dyrektor gim. w Zamościu, a później Gimnazjum im. B. Nowodworskiego w Krakowie wiele czasu i energii poświęcił szerzeniu wśród młodzieży zainteresowań bibliofilskich i poszanowania dla książki. Był jednym z założycieli Koła Miłośników Książki w Zamościu (1923) i współorganizatorem zjazdu naukowego (1929), poświęconego życiu i twórczości Sz. *Szymonowica. Opublikował m. in. rozprawkę Szkoła jako teren propagandy bibliofilskiej (Warszawa 1928).
1. W. Bartynowski: Krótkie wspomnienie o życiu i pracach artystycznych J.L. 1880. 4. B. Królikowski: Z dziejów Kola
Milohików Książki iv Zamościu {1923-1939). "Rocz. Bibl. Nar.' 1966.
LEYBOWICZ Herszek (1700-1770), miedziorytnik i drzeworytnik. Działał na dworze Radziwiłłów w Nieświeżu, gdzie wykonywał ilustr. książkowe dla miejscowej drukami. W 1747 wykonał ryc. przedstawiającą "Castrum doloris" Anny z Sanguszków Radziwiłłowej, załączoną do wyd. Kazania y mowy na pogrzebie (Wilno 1750). Głównym dziełem L. jest 165 portretów rodziny Radziwiłłów wykonanych wg obrazów z galerii nieświeskiej do dzieła M.F. Wobe Icones Familiae Ducalis Radiuilianae... (Nieśwież 1758, 2 wyd. w Petersburgu 1875).
LEYDEN Lucas Hugensz van (1494-1533), niderl. malarz, grafik, rytownik i rysownik. Uczeń rusznikarza i złotnika C. Engelbrechtsena. Artysta o wielkiej indywidualności, pozostawał początkowo pod wpływem *Diirera, potem sztuki włoskiej. Miedziorytnik, w zakresie ilustr. posługiwał się techniką drzeworytniczą, wykonywał też liczne rys., wg których bądź sam (nie sygnując), bądź inni sztycharze rytowali dla wydawnictw. Współpracował z J. Severszem, drukarzem, który działał w Leydzie w 1. 1502-1524. Wykonał drzeworyty tytułowe dla dzieł Breviarium Traiectense (1508), Missale Traiectense (1514) oraz Byenboeck (1515).W 1515 powstały także ilustr. do Hor-tulus animae, w 1517 do Cronycke van Holland (Divisiekronick) oraz niektóre drzeworyty do Biblii Niderlandzkiej odbijane w 1. 1528-1532 w Antwerpii u W. Vorstermanna.
Hollstein: L.v.L. 1963.
LIBELLA (łac), dosłownie *książeczka, rękopis lub druk niewielkich rozmiarów i objętości, przeznaczony do samodzielnej lektury; później również wolant, pisemko ulotne (*Druki ulotne), zazwyczaj o treści satyrycznej, pam-fletowej lub paszkwilanckiej.
LIBELLUS MISSARUM zob. MSZAŁ. LIBER CATENATUS zob. LIBRI CATENATI. LIBER HOMILIARIUS zob. HOMILIARZ. LIBER PRECUM zob. MODLITEWNIK. LEBER VIATICUS zob. BREWIARZ.
LIBERTACJA (z łac. libertas = wolność), ogólne określenie *dokumentu rękopiśmiennego uwalniającego od jakichkolwiek ciężarów. Najczęściej określano tak *przywileje królewskie zwabiające domy i place należące
1389
1390
LIBRARIA
do szlachty, a położone w miastach od podlegania prawom miejskim. Znane są również od XVI w. (1564) dokumenty uwalniające chłopów z poddaństwa (opatrzone pieczątką herbową i podpisem pana) za określonym okupem pieniężnym. Często wpisywano takie L. do akt grodzkich.
LIBRARIA (łac), dawniej, do XVIII w., używana nazwa książnicy (księgarni lub biblioteki).
LIBRARIUS, *pisarz w starożytnej Grecji i Rzymie, najczęściej niewolnik, w średniowiecznych *skryptoriach klasztornych pisarz mniej wykwalifikowany, nowicjusz w umiejętnościach kaligraficznych. We Francji zajmował się także handlem książką rękopiśmienną.
Zob. też Stacjonawusz.
LIBRARY OF CONGRESS (Biblioteka Kongresu) w Waszyngtonie, powstała w 1800 dla użytku członków Kongresu. Podczas ostrzeliwania Kapitelu (1814) bibl. zniszczył pożar; wkrótce została odnowiona dzięki zakupowi zbiorów po prezydencie Jeffersonie, który był bibliofilem i zgromadził ponad 6000 dzieł z zakresu literatury i filozofii, w tym wiele rzadkości bibliogr. Do 1864 L. C. była wyłącznie bibl. parlamentu, potem zaczęła zmieniać swój charakter: w 1865 zaostrzono obowiązek dostarczania jej *egzemplarza obowiązkowego, wznowiono pochodzącą jeszcze z 1846 ochronę prawną pod warunkiem rejestracji (*copyright); w 1866 otrzymała w depozyt zbiory Smithsonian Institution (publikacje wszystkich tow. nauk.); w 1867 wprowadzono międzynarodową wymianę druków urzędowych, która przysparza bibl. ok. 36000 wol. rocznie; w końcu stulecia doszły americana z kolekcji P. Force'a i J.M. Tonera. L.C. stała się centralną bibl. państwową, narodową. Nowy gmach oddany do użytku w 1897 dał jej możność pomieszczenia 4000000 wol. Jednocześnie nastąpiła reorganizacja i rozbudowa L.C. za dyrektorstwa H. Putnama, który podzielił ją na działy, zainicjował druk kart katalogowych, opublikował szereg katalogów specjalnych, wprowadził jednolity system klasyfikacyjny, przyjęty pod nazwą klasyfikacji L.C, rozszerzył działy orientalne, skandynawskie i sinaica. W 1933 nastąpiła dalsza rozbudowa L.C; wzniesiono nowoczesny budynek, tzw. Annex, połączony ze starym przejściem podziemnym. L.C. jest największą bibl. na świecie, zatrudnia 3200 osób personelu, liczy obecnie ponad 12000000 książek, 2500000 map, tyleż nut, 17000000 rpsów, mikrofilmy, fotokopie, ikonografię, filmy, taśmy, płyty itp., razem ponad 37000000 jednostek. Składa się z sześciu wielkich działów (Administracja, Informacja, Biuro informacyjne prawodawcze, Opracowanie, Bibl. Prawa, Copy-
right Office) i 12 sekcji, m. in. Bibliograficzna, Kartografii, Muzykaliów, Ikonografii, Rękopisów, Orientalia, Słowiańska i Centralnej Europy, Wydawnictw ciągłych, Wydawnictw dla niewidomych, Stacja fotoreprodukcyjna. L.C. opracowuje drukowany katalog, będący jednym z najważniejszych źródeł bibliograficznych o światowej produkcji wydawniczej: Catalog of books represented by L. ofC. printed cards issued to July 1942. Vol. 1-167 (Ann Arbor 1942-1946) i suplementy za 1. 1948-1952 (vol. 1-24), następne pt. National Union Catalog: 1953-1957 (vol. 1-28) i dalej corocznie. Za okres od 1950 katalog jest wydawany także oddzielnie w układzie przedmiotowym: L. of C. Catalog. Books subject: 1950-1954 (vol. 1-20), 1955-1959 (vol. 1-22) i dalej corocznie. L.C. publikuje też m. in. "L. of C. Information Bulletin", "Annual Report of the Librarian at Congress", "Quarterly Journał of Current Acquisitions". Od 1965 L.C zainicjowała współpracę nad bibliografowaniem bieżącej literatury w skali międzynarodowej przy pomocy aparatury maszynowej. W akcji tej bierze też udział wiele bibl. narodowych w Europie, Ameryce i Azji; w Polsce Biblioteka Narodowa w Warszawie. Zob. tab. 8(5).
D.C. Mearns: The story up to ttow. The L.o.C. 1800-1946. 1947 (odb. z "Annual Report of the Librarian of Congress"). E.E. Hamer: Everybody's Library. "Libr. Journ." 1965 nr 1.
L1BRI Bartolomeo de (Bartolomeo di Francesco de Libri, Bartholomaeus presbyter Florentinus), drukarz florencki. Drukował w 1. 1482-1511. W 1487 wstąpił do stanu duchownego. W XV w. spod jego pras wyszło 206 druków; są to głównie utwory literatury popularnej w j. wł. i drobne pisma Savonaroli. Druki B. odznaczają się wielką prostotą, zawierają drobne drzeworyty. Mylnie przypisywano mu wydanie Homera po gr. w 1488. "De Libri" jest prawdopodobnie jego przydomkiem. Zob. tab. 8.
L. Poli: Contributi sopra B. de L. "La Bibliofilia" 1949 nr la.
LIBRI BENEFICIORUM (łac. księgi uposażeń), zawierają opis uposażenia instytucji kościelnej lub całej diecezji, sporządzony w celu udokumentowania stanu majątkowego oraz praw majątkowych Kościoła. Najstarszym w Polsce zabytkiem tego typu jest tzw. Księga hen-rykowska, spisana w 1. ok. 1266-ok. 1310, przedstawiająca uposażenie klasztoru w Henrykowie na Śląsku. Historyczne ujęcie opisu (podane dzieje każdej wsi) oraz bogactwo szczegółów i żywy sposób przedstawienia czynią z *Księgi henrykowskiej jedno z najcenniejszych źródeł do badań wcześniejszego średniowiecza w Polsce. Na polecenie biskupa Henryka z Wierzbna (1302-1319) spisano uposażenie diecezji wrocławskiej, a także ok. 1400 powstał opis diecezji lubuskiej (znany tylko z pośrednich przekazów).
1391
1392
LIBRI MORTUORUM
Najpełniejszą ze wszystkich ksiąg uposażeń jest L.b. diecezji krakowskiej Długosza. Podaje opis majątków należących nie tylko do duchowieństwa świeckiego, ale i zakonów, uzupełniony wiadomościami historycznymi, często skądinąd nie znanymi, oraz przytoczonymi w całości tekstami dokumentów. Mimo że L.b. Długosza była pracą prywatną, z czasem nabyła charakteru autorytetu prawnego. W XVI w. L.b. sporządzane były w związku z potrzebą szacowania majątków kościelnych, stanowiącego podstawę rozkładu ryczałtowej sumy podatkowej nakładanej na cały Kościół. Tak w 1510 opracowano spis uposażeń diecezji poznańskiej, a w 1511-1523 na polecenie prymasa Jana Łaskiego L.b. archidiecezji gnieźnieńskiej. Z innych diecezji zachowały się jedynie fragm. L.b. biskupstwa włocławskiego (1527).
S. Kutrzeba: Historia źródeł dawnego prawa polskiego. T.l. 1925. Księga henrykowska. Wyd. R. Gródecki. 1949.
LIBRI CARRUCCI DELLA SOMMAIA Gugliel-mo (1803-1869), wł. uczony, słynny fałszerz i złodziej książek. W 1841 uczestniczył w komisji do inwentaryzacji rpsów we fr. bibl. publicznych i funkcję tę wykorzystał do licznych kradzieży (tworzył z kilku wydań tego samego dzieła "nieznane" edycje, fałszował proweniencje itp.). Po wykryciu kradzieży w 1848 uciekł z Paryża (gdzie został skazany zaocznie na 10 lat przymusowych robót) do Anglii, zabierając część swojej bibl. W Anglii organizował anonimowe aukcje. ^
LIBRI CATENATI (łac. księgi łańcuchowe), księgi przymocowane do szafy (*armarium) lub w późniejszym średniowieczu do pulpitu za pomocą łańcucha (inkatenacja). Jeden koniec łańcucha przytwierdzony był do żelaznego kółka u dołu albo u góry tylnej okładziny książki, drugi nawleczony na poziomy pręt przy szafie lub blacie pulpitu. Zwyczaj ten, stosowany w średniowieczu, panował jeszcze w XVI i XVII w. Miał na celu nie tylko zapobieganie kradzieży, ale także chronił przed przestawianiem książek przez użytkowników. Bardziej artystyczne oprawy miały *okucia metalowe, montowane i zdobione razem z łańcuchami. W Bibliotece Akademii Krakowskiej, gdzie zwyczaj ten utrzymał się do końca XVII w., znaczna część opraw otrzymała misternie wykonane i zdobione łańcuchy (*Oprawa Benedykta z Koźmina). W Holandii, Anglii i Włoszech dziś jeszcze istnieją bibl. z księgami łańcuchowymi. W Polsce pokaźny zbiór Lx. posiada Biblioteka PAN w Gdańsku, a nieliczne egzemplarze znajdują się w Bibliotece Narodowej w Warszawie, Uniwersyteckiej we Wrocławiu i innych bibl., zwłaszcza klasztornych.
B.H. Streeter: Thechainedlibrary. 1931. W. Semkowicz: Pałeografia łacińska. 1951.
Jam
Księga łańcuchowa oprawiona w skórę ślepo tłoczoną
LIBRI INSCRIPTIONUM zob. INSKRYPCJA, KSIĘGI GRODZKIE, KSIĘGI ZIEMSKIE.
LIBRI LINTEI (łac. księgi płócienne) używane były w starożytności, o czym wspominają Liwiusz i Pliniusz. L.l. w postaci *zwojów znalazły zastosowanie zwłaszcza przy sporządzaniu list urzędników, sprawujących władzę w państwie; listy te składano na przechowanie w świątyni Monety (jeden z przydomków Junony), bogini pamięci. Za czasów Augusta w I w. odnaleziono je przy odnawianiu gmachu świątyni. Płócienne spowicia mumii w Egipcie były również często zapisywane różnymi tekstami o charakterze przeważnie kultowym. Najdłuższy znany tekst w j. etruskim zachował się na spowiciach mumii, przechowywanych obecnie w Zagrzebiu.
LIBRI MORTUORUM, wykazy osób zmarłych sporządzane w celach liturgicznych, tj. dla wspominania ich przy modłach. Pierwotną formą L.m. były tzw. *dyptyki (podwójne tabliczki) z kości słoniowej z zewnętrznej
1393
1394
LIBRI VITAE
strony zdobione zwykle płaskorzeźbą, a od wewnątrz zapisywane. Używano ich już w starożytności, a Kościół przejął je do swej liturgii dla zapisywania na nich imion osób, których pamięć miała być szczególnie czczona. Dyptyki zawierające wykazy osób żywych nazywały się libri vitae. Imiona ich były odczytywane w komemora-cji (wspominkach) podczas mszy św. Spisy zawarte w dyptykach rozrastały się z czasem tak, że uzupełniano je wstawianymi między tabliczki kartami pergaminowymi lub też zakładano osobne księgi. Z czasem, gdy spisy imion do komemoracji stawały się tak obszerne, że nie można było wszystkich wyczytywać przy mszy św., zarzucono ten system (w ciągu XII w.) i poczęto rozdzielać imiona zmarłych stosownie do dat śmierci oraz notować je w odpowiednich miejscach *kalendarza, będącego częścią ksiąg liturgicznych. Zmarły był zatem wspominany w rocznicę śmierci. Te notatki kalendarzowe wraz z datami przepisywano nieraz w osobne księgi, zwane L.m. lub *nekrologi (necrologia). Układano je zawsze wg kalendarza kościelnego, niezależnie od daty rocznej. L.m. prowadzone przez wszystkie niemal klasztory, zawierały daty śmierci zmarłych braci i sióstr oraz świeckich i duchownych dobrodziejów klasztoru nieraz aż do XVIII w. W Polsce znane są tego typu księgi pochodzące z klasztorów w Lubi-niu, Lądzie, Jędrzejowie, Strzelnie, Mogile i in. Zob. też Księgi umarłych.
LIBRI VITAE zob. LIBRI MORTUORUM.
LICENCJA (łac. licentia = zezwolenig, dopuszczenie). W działalności wydawniczej rozróżnia się dwa rodzaje L.: wydawniczą i autorską. L. wydawnicza, zezwolenie wydane osobie posiadającej kwalifikacje wydawnicze lub instytucji wydawniczej na wydanie dzieła drukiem. Nie należy jej utożsamiać z koncesją udzielaną na prowadzenie działalności wydawniczej (*Prawo wydawnicze). W Polsce L. udzielało Min. Kultury i Sztuki od 1946 do 1952 dla dzieł, których uprawnienia do wydawania zostały ustawowo zawieszone. Starający się o L. był zobowiązany do spełnienia wymogów określonych w rozporządzeniu Min. Kultury i Sztuki z VIII 1946; po uzyskaniu L. miał prawo pierwszeństwa przy ubieganiu się o zezwolenie na druk następnych wydań tego samego dzieła. W handlu zagranicznym L. jest zezwoleniem udzielonym przez instytucję wydawniczą lub Min. Kultury i Sztuki wydawcy innego państwa na publikację dzieła w granicach określonych umową. L. autorska, umowa dopuszczająca do korzystania z cudzego utworu w granicach określonych, w celu powielenia go, tłumaczenia, przeróbki lub przeniesienia na inną formę artystyczną. Okres ochronny ustalają państwa żądające ochrony (*Prawo autorskie). Tzw. L. przymusowa w Polsce, zezwolenie Rady Ministrów,
bez zgody twórcy lub jego zastępcy prawnego, na rozpowszechnianie lub adaptację publikowanego uprzednio utworu (w tym wypadku autor posiada pierwszeństwo do przeróbki oraz prawo do wynagrodzenia na zasadach ogólnie obowiązujących . Ustawa o prawie autorskim, 1952, ż 16 i 17). Zezwolenie to może być udzielone tylko jednostce gospodarki uspołecznionej, i to wyjątkowo, w przypadkach uzasadnionych wymaganiami upowszechnienia wiedzy i kultury; za życia autora dotyczyć może tylko utworów opublikowanych. L. przymusowa uprawnia wydawcę jedynie do wydania dzieła bez obowiązku ubiegania się o zgodę autora. Wydawca nie jest jednak uprawniony do naruszenia innych praw osobistych i majątkowych twórcy, nie ma prawa np. dokonywać zmian w utworze bez zgody autora. W Polsce do 1966 nie było wypadku podjęcia przez Radę Ministrów podobnej uchwały. W innych krajach, w których istnieje podobny przepis prawny (np. we Włoszech i w ZSRR), również nie^był on do 1966 wykorzystany.
LICHTENSTEIN Petrus, drukarz i nakładca wenecki, działający w 1. 1498-1529. L. często zlecał druk wydawanych jego nakładem dzieł drukarzom: Johannesowi Hammanowi, Jakubowi Pentiusowi i liczne Johannesowi Jacobasowi. L. specjalizował się w wydawaniu druków liturgicznych.
LICYTACJA KSIĄŻEK zob. AUKCJA. LICZBOWANIE zob. PAGINACJA.
LIEBERMANN Max (1847-1935), berliński malarz, rysownik i grafik. Przedstawiciel impresjonizmu w Niemczech. Studiował w Weimarze, w Holandii i Paryżu. Na jego twórczość graficzną wpływ wywarł J. Israels. Stosował akwafortę, suchą igłę, vernis-mou i litografię, w której osiągnął własny styl. Wykonał ilustr. do H. Kleista Kleine Schriften (1917, 19 ilustr.-litogr.), do H. Heinego Rabbi von Bachorach (1923), Th. Fontane Effi Briest (1927) oraz do Clary Viebig Das Weiberdorf (1900, karty tyt.). Ponadto wykonał L. rys. piórkiem do dzieła Goethego Der Mann von funfzig Jahren (1922). Drzeworyty wg rys. L. cięli O. Bangemann i Hónnemann.
The artist and the book 1860-1960, Museum cf Fine Art Boston. Katalog oprać. E.M. Garvey. 1961.
LIGATURA (z lac. litterae ligatae), połączenie dwóch sąsiadujących ze sobą w piśmie liter w jeden znak graficzny. Powodem takiego spajania liter był wzgląd na oszczędność miejsca lub czasu zużytego na pisanie. L. spotyka się już w I-II w. n. e. w napisach kutych na tablicach kamiennych lub spiżowych, skąd później przeszły
1395
13%
LIMBOURG DE
do pisma na papirusie lub pergaminie. Zwłaszcza rpsy pisane kursywą rzymską (*Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne) obfitują w L., ogromnie utrudniające lekturę. Tzw. reforma karolińska znacznie zredukowała używanie L., ale w XII w. daje się zauważyć ponowny wzrost ich liczby, pomnożony jeszcze w piśmie gotyckim XIII-XV w. Dopiero humanizm nawiązując do form klasycznych wieku złotego usunął L. z pisma, pozostawiając jedynie parę najbardziej rozpowszechnionych. W niektórych L. litery zachowują swoją pierwotną formę, w innych przybierają zupełnie nowe kształty, utrudniając ich odczytanie. Łączenie liter polega zazwyczaj na tym, że posiadają one jedną Śwspólną laskę lub trzonek. Do najstarszych L. występujących w rpsach pisanych *majuskułą należą połączenia ostatnich liter w wierszu, co pozwalało
Nr, ^Df^E,ŚE,,ŚK,^^
Przykłady ligatur
uniknąć przenoszenia wyrazu do nowej linijki. Najczęściej takie L. tworzone są z liter N i U w końcówkach koniugacyjnych lub deklinacyjnych (np. NT, UN, UM). Inną wczesną formą L. jest połączenie liter A oraz E, które później (V1II-XII w.) używane było w piśmie insularnym jako ę (e caudatum). Nie wszystkie litery ze względu na swój kształt są jednakowo podatne na tworzenie L. Do najczęściej spotykanych w L. należą litery t (np. st, et) oraz r, które już w piśmie uncjal-nym (*Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne) sprzęgano zwłaszcza z literą o (OR), później zaś w minus-kule gotyckiej (*Pismo gotyckie) okrągłe r (i) z reguły łączono z każdą poprzedzającą literą. L. tworzyły również litery o zaokrąglonych kształtach (a, o, b, p itd.), występujące obok siebie w piśmie gotyckim (minuskule, teksturze). Jedną z najstarszych L., jaka dotrwała do naszych czasów, jest et w formie &, używane dziś jeszcze, zwłaszcza w nazwach firm handlowych. W zapisie *notacji muzycznej (mensuralnej) stosowano również L., czyli wiązano kilka pojedynczych nut w jedną całość graficzną. L. w druku jest połączeniem (zbitką) dwóch lub więcej liter odlanych na jednym słupku (*Logografia). L. były rozpowszechnione w najwcześniejszych drukach (m. in. Gutenberga). Do częściej spotykanych należały połączenia samogłosek o oraz e ze spółgłoskami (w go-
1397
EWoK 46
tyko-antykwie) lub połączenia spółgłoski f, ff, fl, fi i gotyckiego, długiego s, ff, fi, (w dawnych pismach antykwowych i gotyckich).
LIGBER Jan (XVHI-XIX w., daty życia nie ustalone), rytownik i medalier. W 1795 był właścicielem zakładu grawerskiego w Poznaniu. Uczeń J. Rustema w Wilnie. Potwierdzona działalność w Warszawie w 1. 1800-1818. Rytował wg różnych autorów ilustr. do wyd. książkowych, kalendarzyków politycznych itp., głównie portrety i karty tyt. Wykonał 4 tabl. monet do dzieła T. Czackiego O litewskich i polskich prawach (1800-1801), szereg portretów do 26-tomowego wyd. T. Mostowskiego Wybór pisarzów polskich (1803-1805), dwie ryc. do I. Tańskiego Wiersze i pisma różne (1808), dwie sceny historyczne wg rys. Laury Potockiej do Śpiewów historycznych J.U. Niemcewicza (1816), kartę tyt. do Piehi wolnomularskich.
Thieme-Becker XXIII.
LILIEN Efraim Mosze (1874-1925), rysownik, grafik, ilustrator, urodził się w Drohobyczu, a studia artystyczne odbywał w Krakowie, Wiedniu i Monachium. Osiadłszy w Niemczech, zdobył duże powodzenie jako rysownik pisma monachijskiej secesji, "Die Jugend". Zajmował się zdobnictwem książkowym, rysując winiety, przerywniki, ekslibrisy, ilustr., projektując także okładki, plakaty i druki reklamowe, będąc jednym z wyrazicieli kierunku secesji. W swoich pracach dał wyraz przywiązaniu do wątków judaistycznych i biblijnych (Lieder des Ghetto, 1902; Die Bticher der Bibel, 1908-1912, i in.). Ilustrował wraz z Edwardem *Okuniem Miłość Jana Kasprowicza (1902), Pieśń nad pieśniami tłum. przez J. Żuławskiego.
L. Brieger: E.M.L. Eine kiinstlerische Entwickelung... 1922.
LIMBOURG DE, trzej bracia: Paul (Poi, Pole-quin), Jean (Jehannequin) i Herman, czynni w pocz. XV w., najwybitniejsi *miniaturzyści średniowiecza. Przed 1399 uczniowie złotnika w Paryżu. W 1402 Poi i Jean przyjęli czteroletnią służbę u Filipa Śmiałego, księcia Bur-gundii. Po jego śmierci w 1404 pracowali dla Jana bez Trwogi, potem, może już razem z Hermanem, w którejś z pracowni paryskich. Po 1406, a przed 1411 wstąpili na dwór księcia J. de *Berry jako następcy J. de*Hesdina. Po śmierci księcia dalsze ich losy nie są znane. Urodzeni w Niderlandach, wykształceni w Paryżu, doskonale zorientowani w prądach współczesnej im sztuki, stworzyli w 1. 1413-1416 dla swego protektora arcydzieło światowego miniatorstwa, Tres riches heures (Chantilly, Musee Conde). Tradycyjne wyobrażenia prac 12 miesięcy w *ka-lendarzu stają się tu serią całostronicowych iluminacji. Poszczególne sceny rozgrywają się w konkretnym pejzażu
1398
LINDE
na tle rzeczywistych budowli, niekiedy z przedstawieniem księcia i jego dworu na pierwszym planie. Karty tego modlitewnika nie ukończone w chwili śmierci księcia de Berry, zostały uzupełnione później przez J. *Colombe'a. Inne dzieła braci L.: Legendę darte (po 1404, Paryż, Bi-bUotheque Nationale, Fr. 414); Belles heures de Jean de Berry (ok. 1410-1413, New York, Cloisters Museum); Bibie historiee (ok. 1410-1415, Paryż, Bibliotheque Nationale, Fr. 159); Heures a 1'usage de Paris (ok. 1415, Londyn, Kolekcja Seilern).
E. Panofsky: Early Netherhndish Painting. 1953. J. Por-cher: VEnluminure francaise. 1959.
LINDE Samuel Bogumił (1771-1847), językoznawca, bibliotekarz, bibliograf, pedagog. W 1. 1794-1804 był bibliotekarzem J.M. *Ossolińskiego w Wiedniu, zdobywając dla niego wiele cennych dzieł z *bibl. klasztornych. T. *Czacki chciał go pozyskać na nauczyciela slawistyki do Liceum Krzemienieckiego, ale L. wybrał w 1804 kierownictwo nowo utworzonego Liceum Warszawskiego, znajdując tu lepsze warunki do pracy naukowej i bibliotekarskiej. W okresie Księstwa Warszawskiego wchodził L. w skład Izby Edukacji Publicznej, przekształconej następnie w Dyrekcję Edukacji Narodowej. Był też prezesem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W 1816/17 objął kierownictwo Publicznej Bibl. Uniwersytetu Warszawskiego. W 1818 mianowany generalnym dyrektorem tej Bibl. i przyłączonych do niej gabinetów. Zajmował się gromadzeniem i o-pracowaniem zbiorów; zdobył ok. 50000 wol. starych druków i rpsów, głównie po skasowanych w 1819 klasztorach. Dzięki niemu Bibl. stała się jedną z poważniejszych w Europie. Po upadku powstania listopadowego L. zachował aż do przejścia na emeryturę w 1835 tytuł generalnego dyrektora w nowo zorganizowanej i znacznie uszczuplonej Bibliotece Rjządowej. Był autorem klasyfikacji zbiorów bibliotecznych i nie zrealizowanego projektu Generalnej Dyrekcji Bibliotek. Fundamentalnym jego dziełem był pierwszy w Polsce Słownik języka polskiego (t. 1-6, Warszawa 1807-1814), oparty na gruntownej znajomości piśmiennictwa poi. i słów. Rozległa wiedza o dawnej książce umożliwiała również L. opracowanie zestawień bibliograficznych, m. in. pozostawionej w rpsie (w Ossolineum) Bihliotheca Polonica. Jest to próba bibliogr. poi. w układzie alfabetycznym.
LINEORYT, LINOLEORYT zob. LINORYT.
LINIA, rodzaj *materiału zecerskiego z oczkiem, dającym w druku odbitkę Unii określonej grubości i odpowiedniego rodzaju.
L. angielska (szpic, szpiclinia) jest stosowana przy zamknięciu kolumny końcowej książki lub rozdziału,
1399
albo też używana jako Unia oddzielająca ważniejsze części tekstu. Dawniej stosowano tu L. faUstą, ozdobną.
L. ażurowa (szaberkowa): 1. W księgach rękopiśmiennych i starych drukach kilka kresek poziomych, zwykle falistych, przeznaczonych do wypełnienia pustych mieisc w krótszych wierszach tekstu. 2. L. stosowane na formularzach weksU, czeków, blankietów pieniężnych w miejscach przeznaczonych do wpisywania sum cyframi i słownie.
L. działowa służy do oddzielania poszczególnych artykułów lub działów w czasopiśmie lub gazecie.
L. mosiężna, materiał zecerski wykonany z mo-, siądzu. Do jej produkcji jest używany stop zawierający ok. 70% miedzi i 30% cynku, z minimalną domieszką cyny i niklu. L. m. są trwalsze od tzw. L. materiałowych, odlewanych z metalu drukarskiego (stopu ołowiu, antymonu i cyny), i nadają się do wielokrotnego użytku.
L. obwódkowa, przyjęte w *składach akcydenso-wych i dziełowych (od ok. 1800) zestawienie obok siebie L. półgrubej i cienkiej w charakterze ramki lub odcięcia główki od nóżek *tabeU.
L. ozdobna (filet), używana jako element dekoracyjny (często złocona) na okładkach i grzbietach książek oprawnych w skórę lub płótno.
L. perforacyjna, umieszczona na maszynie drukarskiej, nieco wyższa niż zwykłe Unie drukarskie, żeby mogła przy druku tekstu robić dziurki lub nacinać papier (perforowanie). Ułatwia to wydzieranie kartek z bloku, formularzy itp. i jest szeroko stosowane w produkcji akcydensów.
LINIA PISMA L. normalna zob. CZCIONKA. LINOFILM zob. MASZYNY ZECERSKIE.
LINORYT (lineoryt, linoleoryt), technika artystycznego *druku wypukłego przypominająca *drzeworyt, wykonywana na płytach z linoleum, które jako materiał miękki pozwala na cięcie we wszystkich kierunkach i stawia mały opór narzędziom. Technika ta stosowana jest do dużych, dekoracyjnych płaszczyzn, nadaje się jednak do cięć precyzyjnych mimo kruchości i delikatności materiału. L. stosowany jest niekiedy w drukach użytkowych jako klisza kreskowa przy małych nakładach. Dzieje. Technika uprawiana w XX w. przez grafików fr. (Henri Matisse, Pablo Picasso), amer. i poi. Szczególnie chętnie posługiwał się nią *Matisse w ilustr. książek, np. użył jej do Pusiphać chant de Minos Henri de Montherlanta (1944).
R. Berger: La Gravure sur linolćum. 1937. Cl. Filight: Lino-cuts a handbook. Wyd. 2. Londyn 1948.
1400
LISOWSKA
LINOTYP, maszyna do składania i odlewania wierszy wynaleziona w 1886 przez O. Mergenthalera. Przyspiesza znacznie proces składania i obok *monotypu jest podstawową maszyną *zecerni maszynowej. Szerokość odlewanego wiersza wynosi 28 cycero, zaś stopień pisma od 6 do 36 punktów. Specjalny L. umożliwia stosowanie szerokości 34 cycero. Odlew wiersza odbywa się z zestawionych mosiężnych *matryc i stalowych *klinów. Matryca posiada najczęściej dwa oczka pisma, normalne i półgrube lub kursywę; składa się z elementów służących do prowadzenia jej w maszynie, jak nóżki, ścięcie ochronne, przecięcie podłużne, wycięcie kontrolne, ząbki, płaszczyzny uszczelniające i sygnatura do oznaczenia matrycy. Każda matryca odpowiada jednemu znakowi w określonym stopniu i rodzaju pisma. Komplet matryc jednakowego stopnia i rodzaju umieszczony jest w kanałach magazynu. Jeden kanał zawiera matryce jednakowego znaku. L. wielomagazynowe posiadają szereg magazynów umieszczonych jeden nad drugim; przy mechanicznym ich przestawieniu można składać z żądanego magazynu. Do justowania wiersza używa się klinów. L. składa się z trzech podstawowych grup mechanizmów: dających skład matryc i klinów w jeden wiersz, dających odlew, powodujących rozebranie złożonych uprzednio matryc i klinów. Proces technologiczny: po naciśnięciu jednego z przycisków klawiatury wypada z magazynu matryca na pasek zbieracza, który przenosi ją do *wierszownika. Kliny spadają do wierszownika przy naciśnięciu na przycisk klinów umieszczonych obok klawiatury. Utworzony w ten sposób z matryc i klinów wiersz zostaje podniesiony wierszownikiem -wzwyż i następnie przesunięty do główki pierwszego elewatora, który opada razem z wierszem do mechanizmów odlewających. Tu podchodzi do niego *forma odlewnicza umieszczona w kole odlewniczym. Forma składa się z części górnej i dolnej złączonych wkładkami. Przy zmianie szerokości odlewanego wiersza zmienia się jedną z wkładek. Następują teraz procesy wyjustowania wierszy i wyrównania ich w główce pierwszego elewatora, po czym ustnik kotła podchodzi do formy i przylega ściśle do niej, a pompa wtryskuje metal (zazwyczaj 4% Sn, 11% Sb i 85% Pb). W formie otrzymujemy odlew wiersza, który jest ochładzany wodą lub powietrzem, a następnie przy obrocie formy jest obrobiony na wysokość pisma za pomocą noża stopko-wego. Wyrzutnik wypycha wiersz z formy, a ten przechodząc jednocześnie między dwoma nożami bocznymi jest obrabiany z boków. Gotowy wiersz wypada na szufelkę. Pierwszy elewator po odlewie podnosi matryce i kliny do przenośnika górnego, gdzie następuje oddzielenie matryc od klinów. Kliny przechodzą do skrzynki klinów, matryce zaś unoszone- są przez drugi elewator do tzw. zamka, gdzie następuje ich kontrola oraz kolejne
przechodzenie na zębatkę rozdzielczą. Przesuwając się wzdłuż zębatki matryce spadają do odpowiednich kanałów magazynu. Odrywanie się matryc od zębatki nad odpowiednim kanałem spowodowane jest kombinacją wycięć ząbków w zębatce i matrycy. Przy pracy ciągłej L. jeden wiersz matryc i klinów jest w składzie, drugi w odlewie, trzeci w rozbiórce, przy czym matryce i kliny wykonują podczas pełnego procesu technologicznego obieg kołowy. Przy pracach wymagających więcej niż 90 znaków stosuje się L. z bocznymi magazynami o 34 kanałach lub wkłada się matryce do wierszownika ręcznie. Normalny L. nie daje możliwości mieszania stopni i rodzajów pisma w wierszu. W jednym wierszu można wykonać odlew z górnych i dolnych oczek matryc jednego stopnia i rodzaju pisma, po czym wiersz ten trzeba rozebrać i przestawić magazyny. L. "Mixer" umożliwia zestawienie matryc w jednym wierszu z różnych magazynów, tzn. pozwala na mieszanie różnych rodzajów pisma. Rozbiórka tych matryc odbywa się automatycznie do odpowiednich magazynów. Wydajność L. zależy od pracownika i wynosi ok. 6000 znaków na godzinę. Coraz częściej L. zaopatruje się w urządzenia do samoczynnej pracy z taśmy perforowanej, urządzenia do centrowania wiersza w lewo, prawo i środek wg ustawionego formatu, piły do obcięcia wiersza itp. Zob. tab. 24.
LINSON, redzaj szorstkiego porowatego papieru, używanego do opraw książek (*Materialy do oprawy), którego wytłaczana powierzchnia imituje płótno. L., produkowany w wielu odmianach i kolorach, jest łatwo zmywalny, odporny na zniszczenie, znacznie tańszy od płótna. Podobnym materiałem jest glindura, stosowana przy niegładkich oprawach i miękkich okładkach. Gorsze odmiany glindury znane są pod nazwami Durabak i Glintene.
LIPSKI Jacek (1892-1925), historyk, bibliotekarz, bibliofil. W 1913-1914 pracował w Bibliotece Jagiellońskiej, w ł. 1918-1924 w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie, gdzie przeprowadził meliorację księgozbioru. Ogłosił: Prace inwentaryzacyjne i katalogowe w Bibl. XX. Czartoryskich w Krakowie 1920-1923 ("Exłibris" 1924 i odb.), Materiały do dziejów szkolnictwa polskiego z rkps Muzeum XX. Czartoryskich i Biblioteki Popielów w Krakowie (1923) oraz ArchHvum Kuratorii wileńskiej X. Ad. Czar-toryskiego (wyszło już po śmierci autora, 1926).
LIS zob. WALENTY z PILZNA.
LISOWSKA z Dygasińskich Justyna (1856-1939), księgarz, wydawca, działaczka oświatowa. W 1895 przystąpiła jako wspólniczka do niedużej księgarni w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 84 (później 99), zał. przez
1401
1402
ŁISOWSKTf
Śdziałaczki oświatowe A. Rzążewską i F. Morzycką. W 1899 L. pod własną firmą przeniosła księgarnię do lokalu przy ul. Marszałkowskiej 101, w którym istniała do 1913. W tym czasie rozszerzyła się działalność księgarni o dział nut oraz czasop. poi. i fr. Następnie księgarnię przeniesiono w AL Jerozolimskie 29 (później 15). Przez długie lata księgarnia L. związana była z działaczami ruchu oświatowego i stanowiła punkt zaopatrzenia w podręczniki, książki i broszury dla kółek oświatowych, i samokształceniowych. Z tego powodu miała L. liczne zatargi z policją carską (m. in. w 1905 L. i jej dwie pracownice oskarżone zostały o kolportaż niedozwolonych wydawnictw i powiązania z działaczami rewolucyjnymi). Od 1899 L. wydawała sporadycznie książki dla dzieci i młodzieży, broszury z dziedziny przyrody, kształcenia i dokształcania, a nawet nuty (47 poz. do 1914). W 1917 wznowiła działalność wydawniczą i podjęła m. in. wydawanie podręczników szkolnych, książek dla nauczycieli, serii broszur harcerskich oraz podręczników i broszur z zakresu elektrotechniki (dalszych 58 poz.). Również księgarnia L. przestawiła się w okresie międzywojennym początkowo na księgarnię szkolno-pedagogiczną, a następnie specjalizowała się w dziedzinie wydawnictw z elektrotechniki posiadając składy główne obcych wydawnictw z tego działu. L. brała udział w pracach organizacyjnych zawo-Śdowo-księgarskich i m. in. była jedną z założycieli Związku Księgarzy Polskich. Po jej śmierci księgarnię objęła córka Bronisława Manicka wraz z synem Konradem. W 1943 zostali oni aresztowani przez Gestapo, księgarnia zaś jako punkt działalności konspiracyjnej zamknięta. Konrad H. został rozstrzelany w 1943, Bronisława H. zmarła w Oświęcimiu w 1944. Resztki książek i wydawnictw księgarni L. spaliły się w czasie powstania warszawskiego.
LISOWSKIJ Nikołaj Michajłowicz (1854-1920), znakomity bibliograf ros., pierwszy w Rosji wykładowca księgoznawstwa na uniwersytetach w Moskwie i Petersburgu, autor prac z zakresu teorii bibliografii, księgoznawstwa oraz statystyki wydawnictw. Był aktywnym propagatorem idei założenia w Rosji tow. bibliograficznego. Czasop. redagowane przez L., "Rossijskaja Bibliografi-ja" i "Bibliograf", odegrały dużą rolę w dążeniu do zjednoczenia ros. ruchu bibliograficznego, ifcieło L. Russkaja pie-riodiczeskaja pieczat' 1703-1900 (Petersburg 1915) jest jedną z najlepszych ros. bibliogr. tego okresu.
J.W. Fiodorow: N.M. 1953.
LIST ODPUSTOWY (łac. litterae indulgentia-rum), jednokartkowy, później jednostronny druk zawierający formułę odpuszczenia kary doczesnej po spowiedzi. L.o. były wydawane przez biskupów lub legatów papie-
skich jako zachęta do ofiar na rzecz Kościoła, np. przy budowie świątyni, misjach itp. Największą rolę w historii drukarstwa odegrały L.o. tureckie, propagujące udział w wojnie z Turkami, wydawane głównie w 1. 80-tych XV w., a także na początku XVI w. Do tureckich należą również tzw. L.o. mogunckie, najwcześniejsze drukowane. Wytłoczono je na pergaminie w 1454 czcionką, której użyto do druku Biblii 42-wierszowej (list 30-wierszowy, sześć wydań) i Biblii 36-wierszowej (list 31-wierszowy, siedem wydań). W Polsce pierwszy L.o. został wydrukowany w oficynie J. *Hallera w 1508.
LIST PASTERSKI, pismo bpa skierowane do duchowieństwa (przeważnie w j. łac, epistoła pastoralis) lub do wszystkich wiernych (w j. narodowych) wydawane regularnie np. w okresie Wielkiego Postu albo w wyjątkowo ważnych okolicznościach, jak w czasie wojny, przy wyjaśnianiu aktualnych problemów itp. L.p. początkowo tylko rękopiśmienny, od w. XVI częściej ukazywał się drukiem. W Polsce drukowany L.p. rozpowszechnił się głównie w XVIII w.
LIST UMOWNY, skrócona postać *urnowy wydawniczej, określająca tytuł dzieła, jego objętość, termin dostarczenia tekstu, wysokość i warunki wypłaty honorarium oraz zawierająca zwięzłą formułę identyfikującą L.u. z tzw. umową wzorcową.
LIST ŻELAZNY (łac. salvus conductus = bezpieczne przejście) albo glejt (z niem. Geleite = eskorta), w średniowieczu dokument ochronny wydawany przez władcę lub władze sądowe dla zapewnienia bezpiecznego przejazdu lub też pobytu na określonym terytorium. Dokument taki wydawano przestępcy lub dłużnikowi, wstrzymując przez to rozpatrzenie sprawy do określonego terminu lub zawieszając wykonanie wyroków sądowych.
Zob. też Dokument rękopiśmienny.
LISTY YORUBA zob. PISMO Znaki symboliczne.
LITERNICTWO, w historii rozwoju pisma jedna z najdawniejszych sztuk użytkowych cywilizacji. Pod wpływem uczonych i mistrzów pięknego pisma rozwinęło się, przez *inskrypcje i *kaligrafię, w rozległą dziedzinę obejmującą projektowanie i użytkowanie pisma. L. współczesne stosowane jest głównie na dwóch obszernych płaszczyznach: artystycznej (studia w akademiach sztuk pięknych, pisma drukarskie, informacja masowa) i rzemieślniczej (kaligrafia, szyldy, wystawiennictwo sklepowe itp.). L. i rozwój pisma narzędziowego i konstruowanego wkraczają dzisiaj w każdą dziedzinę życia. Rozwój środków
1403
1404
informacji drukowanej, typografii i typowizji wywołał olbrzymie zapotrzebowanie liternicze. Nowoczesne formy wiążą się z coraz to nowymi konstrukcjami serwomechanizmów i automatów samoczytających. Dawnym L. zajmują się paleografowie, epigraficy i archiwiści studiujący dokumenty za pomocą neograf ii i epistolograf ii. Duże znaczenie ma znajomość L. w sfragistyce. Pod koniec ubiegłego wieku na Zachodzie do wyodrębnienia się L. narzędziowego jako nauki pisma z ogólnie pojętej kaligrafii przyczynili się: W. *Morris, który zapoczątkował ang. odrodzenie sztuk dekoracyjnych w drukarni Kelmscott Press i Doves Press, oraz wybitny liternik E. *Johnston, twórca nowoczesnej formy pism klasycznych i średniowiecznych. W nowatorskim ruchu kształtowania się metod nauki L. brał również udział wiedeński uczony Rudolf Larisch (1856-1934), który poza badaniem starych pism szerzył wiedzę o stosowaniu pism narzędziowych. Prowadził on studium pisma w szkole przemysłu artystycznego, które w przeciwstawieniu do metody ang. polegało na sposobie
THE TRAGEDyOF
hAM
PRINCE OF
DENMARIC
Dip
Okładka książki wykonana literami rysowanymi
LITERY PLASTYCZNE
indywidualnego ujmowania kształtu litery przy użyciu narzędzi pisarskich, zarówno historycznych, jak i różnych odmian piór metalowych szerokich. Metodę swoją ujął Larisch w kilku pracach, a najdostępniej w podręczniku pt. Der Unterricht in ornamentaler Schrift, tłum. na j. poi. przez Tadeusza Noskowskiego. Szczególnie liczni byli liternicy niem., związani z szeroko rozgałęzionym i stojącym na wysokim poziomie przemysłem drukarskim w Niemczech. Spośród twórców nowych pism drukarskich wymienić należy przede wszystkim Friedricha Kleukensa (ur. 1878), R. *Kocha, Hermanna Zapfa (ur. 1918) i Waltera Tiemanna (1876-1951). Znanym teoretykiem L. był działający w Szwajcarii Niemiec z pochodzenia Johann Tschichold (ur. 1902). W Anglii działał uczeń Johnstona E. *Gill, we Francji E. *Grassct, a w Rosji N.I. Piskariow oraz G.A. Bannikowa.
W Polsce duże zasługi dla rozwoju nauki L. położyli: Bonawentura Lenart (ur. 1881), który prowadził studia liternicze na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Wileńskiego, E. *Bartłomiejczyk, Wojciech Jastrzębowski, A. *Półtawski, L. Gardowski, E. *Kuczyński, Tadeusz Tuszewski, Ludwik Tyrowicz. Obecnie L. stanowi przedmiot nauczania w wyższych i średnich szkołach plastycznych, w różnych typach szkół zawodowych oraz ogólnokształcących. Od 1966 ukazuje się pod red. Romana To-maszewskiego dodatek do mieś. "Poligrafika" pt. "Litera", poświęcony sprawom L., czcionek i matryc drukarskich.
M. Cohen: Pismo, zarys dziejów. 1956 "Litera", dod. "Poligrafiki". 1966-1967.
LITERNIK: 1. Artysta-grafik, którego specjalnością jest projektowanie i rysowanie wzorów pism dostosowanych stylem, konwencją graficzną i techniką wykonania do treści i przeznaczenia kompozycji literniczej do różnych dziedzin życia praktycznego, np. grafiki reklamowej, wystawienniczej, książkowej. Do L. zalicza się także twórców pism drukarskich. Często pismo otrzymuje nazwę od nazwiska projektodawcy, np. antykwa Półtawskiego, antykwa Bodoniego, antykwa Baskerville'a itd. (*Krój pisma drukarskiego). 2. L. w powszechnym znaczeniu tego wyrazu nazywa się nieraz grafika, malarza szyldów i reklam, kreślarza, grawera i innych ludzi zawodowo trudniących się wykonywaniem napisów odręcznie, narzędziami literniczymi, np. piórami, pisakami, pędzlami, rylcami itd.
LITERY PLASTYCZNE, tzw. reliefowe (z fr. relief = płaskorzeźba), dzięki swej wypukłości w odpowiednim oświetleniu silniej uwydatniają się i tworzą mocny kontrast między płaszczyzną liter a tłem oraz zestawione w napisach czynią je bardziej dekoracyjne. Zależnie od technicznych sposobów wykonania dzielą się
1405
1406
LITOGRAF
na: L. wypukłe, których kształt uzyskuje się przez tłoczenie, np. stemplem stalowym, w papierze, kartonie, tekturze, skórze, celuloidzie, metalu, tworzywach sztucznych i in. materiałach, przy czym litery w napisach są złączone z tłem w sposób stały. Mają szerokie zastosowanie w wywieszkach informacyjnych umieszczanych wewnątrz pomieszczeń sklepowych, zakładów usługowych, w oprawach katalogów, kalendarzy, w opakowaniach i etykietach towarowych, w luksusowej galanterii papierowej, zaś wytłaczane w metalu w wielu działach grawerstwa wypukłego, min. w *plakietach, medalach, *szyldzikach itp. L. trójwymiarowe wycinane z drewna, metali itp. lub odlewane w formach o różnym kształcie profilowania elementu litery, przeznaczone są do zestawiania w napisach na dowolnej płaszczyźnie tła, do którego umocowuje się je za pomocą specjalnych uchwytów. Stosowane są najczęściej w reklamie handlowej, np. w szyldach sklepowych, stoiskach wystawowych oraz w różnorodnych napisach informacyjnych.
Litery plastyczne
LITOGRAF, specjalista w zakresie przygotowania form do Mruku płaskiego z kamienia.
LITOGRAFIA (gr. lithos = kamień, grapho = piszę; kamieniodruk): 1. Jedna z odmian *druku płaskiego. W L. i *offsecie wszystkie elementy formy (drukujące i niedrukujące) leżą w jednej płaszczyźnie. Drukujące elementy *kamienia litograficznego są "zatłuszczone" i łatwo przyjmują również tłustą farbę drukarską. Pozostałe miejsca formy, zwilżone wodą, nie przyjmują farby i wychodzą w druku jako miejsca niezadrukowane. Kamień litogr. musi być zupełnie gładki i równej grubości. Przed naniesieniem wizerunku kamień powinien być dokładnie oczyszczony, a następnie szlifowany w celu wyrównania powierzchni oraz uzyskania większej porowatości, aby rysunek lepiej przylegał do kamienia i łatwiej przyjmował farbę. Po przygotowaniu kamienia nanosi się na niego wizerunek wykonany tłustą kredką, tuszem lub farbą, następnie pokrywa się formę roztworem gumy arabskiej z kwasem azotowym lub fosforowym. Mieszanina ta czyni miejsca niedrukujące bardziej hydrofilnymi (przyjmującymi wodę). Po wysuszeniu nakłada się jeszcze przez wcieranie gąbką tynkturę, której zadaniem jest nasycenie rysunku większą ilością tłuszczu. Po wyschnięciu zmywa się formę wodą i pokrywa farbą litogr., następnie suchą formę zasypuje się sproszkowaną kalafonią i poddaje lekkiemu *trawieniu rozcieńczonym kwasem azotowym. Kamień litogr. można zastąpić płytą cynkową (*Cynkoty-pia). Płytę taką po dokładnym oczyszczeniu poddaje się ziarnowaniu (*Grenowanie) na specjalnej maszynie przy użyciu porcelanowych kulek i proszku kwarcowego. Naniesienie rys. i dalsze prace podobnie jak na kamieniu. W celu uzyskania odbitki z kamienia lub płyty, która spoczywa na ruchomym stole prasy litograficznej, przykłada się do rysunku zwilżony, mięsisty papier, umieszczając na nim podkładki tekturowe i preszpanowe. Kręcąc korbą przesuwa się stół prasy wraz z kamieniem pod płozą dociskową prasy. W zależności od zastosowanego sposobu L. można uzyskać od 50 do 150 odbitek. Ręczne (tusz lub kredka) reprodukcje litogr. zostały na ogół wyparte przez tańszą i szybszą *fotolitografię. Chromolitografia jest L. z zachowaniem barw oryginału; chromolitograf przygotowuje tyle płyt, ile kolorów przewiduje się w reprodukcji. Maszyny do druku z kamienia litogr. mają w zasadzie konstrukcję podobną do maszyn arkuszowych *druku wypukłego. Nakładanie farby odbywa się za pomocą systemu wałków. Maszyny te posiadają ponadto mechanizm walcowy do zwilżania formy. Przygotowanie formy i drukowanie stanowią dwa niezależne etapy produkcji. L. można wykonywać kredką lub tuszem litogr. również na specjalnie przygotowanym papierze tzw. przedrukowym (*Metoda przedruku). Ze względu na różne sposoby wykonywania rys. litogr. rozróżnia się w L. *kre-dkowy sposób, rysunek piórkiem i tuszem, lawowanie Ś (*Akwatinta) i *prósz litogr. 2. Rycina wykonana
1407
1408
LITOGRAFIA
tą techniką. 3. Zakład uprawiający tę technikę drukarską.
Dzieje. L., wynaleziona przez Alojzego *Senefelde-ra w 1796, stała się najpopularniejszą techniką XIX w. Senefelder opracował wynalazek w tak wyczerpujący sposób (w podręczniku Yollstandiges Lehrbuch der Steindruc-kerey, Miinchen 1818), że następni litografowie, jak Engel-man, Lemercier w Paryżu oraz Hullmandel w Londynie udoskonalili go tylko w szczegółach. Niezależnie od niego w Berlinie Wilhelm Reuter robił próby już w 1794, jak wskazuje na to zachowany szkic portretu wykonany kredką litogr., opatrzony tą datą. Senefelder i jego współpracownicy, jak np. Joachim Anton Andre, utworzyli zakłady w wielu miastach: w Offenbach w 1799 i w Monachium; Philip Andre w 1800 w Londynie i w Paryżu w 1802; w Berlinie i Wiedniu wprowadzono L. w 1803, w Rzymie i Mediolanie w 1805, w Miluzie 1814, w Petersburgu w 1816 (pierwszą L. wykonał A. *Orłowski). Senefelder nie miał na celu stworzenia nowej techniki graficznej dla *powielania rys., dążył tylko do wynalezienia taniego sposobu powielania nut oraz własnych utworów dramatycznych. Prace monachijskich pejzażystów: H. Mitterera, M. Wagenbauera i Simona Warnbergera, weszły do pierwszej niem. publikacji Lithographische Kunstprodukte, 1805. W Londynie w 1803 polyauthography, jak nazywano nową technikę, stosowali: Stotthartt, W. Black (1807) i in. Zainteresowali się nią również emigranci francuscy w 1805. W czasie pobytu armii napoleońskiej w Monachium dyletanci amatorzy, jak Lejeune 1806, płk Lornet 1807, Vi-vantDenon 1809, wykonali szereg prób L., aJ.A.D. *Ingres cztery mistrzowskie portrety w 1815 w Rzymie. W Bordeaux w 1819 Goya stworzył serię słynnych Toros de Bordeus. W 1816 Lasteyrie i Engelman z Miluzy uruchomili na stałe dobrze wyposażone zakłady, których poziom zachęcił najwybitniejszych artystów do wykonania rys. na kamieniu. Należeli do nich: Girodet, P.N. Guerin, H. Vernet. We Francji po 1817 L. szybko się rozpowszechniła wśród wybitnych artystów, jak: T. Gericault.P.P. Prud-hon, E. *Delacroix (słynne ilustr. do Macbetha 1828, Fausta 1828 i Hamleta 1834-1843). Największy jednak rozkwit osiągnęła L. nie w Niemczech, lecz we Francji, a szczytowy swój rozwój zawdzięcza stworzeniu przez Ch. Phili-pona czasop. "La Caricature" 1830 i "Le Charivari" w 1833. Satyrę polityczną i społeczną reprezentowali H. *Dau-mier oraz P. Gavarni. Twórcami legendy napoleońskiej byli: H. Bellange, A. *Raffet i in. Powstało szereg albumów zawierających portrety litogr. wykonane przez A. *Deveria, H. Grevedona, J.F. *Gigoux, B. *Monniera (Voyage en Angleterre), Ch.J. Traviesa, autora satyry czno-obyczaj owych L. w "Charivari", twórcy słynnego Mayeu, cynika garbusa, J.I.I. *Gerarda (Grandville), autora Les Aninwaux peints par eux memes, Fleurs ani-
mees. Bonhomme (1809-1881) wprowadził do L. tematykę fabryk i górnictwa. Od 1860 L. przeżywała kryzys związany z wprowadzeniem do ilustr. *drzeworytu i *stalo-rytu. W 1861-1862 wydawca Cadar posłał 15 kamieni wybitnym artystom, jak Bracquemont, Ribot, Legros, E. *Manet, Fantin Latour, aby przypomnieć im zaniedbaną technikę. Manet wykonał wówczas szkic Berty Morissot, w roku następnym ilustr. do Kruka Poego, a Fantin Latour (1836-1904) kilka L. na papierze autograficznym. Od 1. 60-tych XIX w. L. uwolniona od zadań reprodukcyjnych stała się na równi z innymi technikami środkiem wyrazu najwybitniejszych artystów i została przez nich zastosowana do ilustr. książek bibliofilskich. Wśród ilustratorów posługujących się L. znajdują się nazwiska takie, jak H. *Toulouse-Lautrec, A. Renoir, P. *Bonnard, M. *Denis, E. Vuillard, H. *Matisse, A. *De-rain, M. Chagall, P. Picasso, G. Rouault, F. Leger, J.M. Whistler, W.B. Sikert, H. Thoma, M. *Liebermann, L. *Corinth, ŁL Moore (ilustr. do Prometeusza 1950), Gr. Sutherland. W Ameryce Północnej za pierwsze L. uchodzą próby portrecisty Bass Otisa w 1818-1819. Jego mały krajobraz znajduje się w "Analithic Magazine" (Filadelfia 1820). Czasopismo Instytutu Franklina w 1827 ogłosiło opis techniki i ofiarowało nagrodę za najlepszą L. USA. Zdobył ją Rembrandt Peale za portret Washing-tona. W historii L. amer. poważniejsze miejsce zajęli: B. West, J. M. Whistler, Mary Cassat, Surgent i Pennel. Do Polski wprowadził L. Jan *Siestrzyński studiujący medycynę w Wiedniu, gdzie zainteresował się nową techniką. W 1816 dzięki poparciu finansowemu Henryka Lubomirskiego zapoznał się z nią u Weisshaupta w Monachium. Z okresu jego studiów zachowało się kilka prób litogr. Po powrocie do Warszawy, nie mogąc doczekać się nadejścia pras dla Instytutu Głuchoniemych, skorzystał z propozycji Aleksandra Chodkiewicza, w którego pałacu umieszczono pierwszą prasę litogr. w lutym 1818. Dzięki udanym próbom Siestrzyński pozyskał dla nowej techniki cały zastęp artystów, profesorów Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego i dyletantów. Wiktor Gomulicki podał nazwiska artystów, którzy wykonywali rys. dla litografii Chodkiewicza: A. Brodowski, A. Blank, J.F. *Krethlow, J. Suchodolski, J.F. *Piwarski, M. Oleszkiewicz, Z. *Vogel, J. *Sokołowski, oficerowie kwatermistrzostwa generalnego, Jan Lex i Jan P. Lelewel. Z dyletantów wymienia Zofię Chodkiewicz, H. Za-biełłę, J.U. *Niemcewicza i szereg amatorów podpisujących się monogramami. W 1819 uruchomiono prasę w Instytucie Głuchoniemych. W tym samym roku powstał również zakład litogr. w Pałacu Prymasowskim prowadzony przez L. Mettenleitera dla biura topograficznego przy Kwatermistrzostwie Generalnym, z którego wychodziły "Roczniki Wojskowe" ilustrowane
1409
1410
LITOGRAFIA
i-:-:
Litografia Z. Wyczółkowskiego, Teka Lubelska, 1919
przez oficerów kwatermistrzostwa. Z litografii Chod-kiewicza wyszły W. Śliwickiego Portrety wsławionych Polaków (Warszawa 1820-1827) z tekstem biograficznym A. Chodkiewicza. Śliwicki ilustrował L. Kropińskiego Julię i Adolfa (Warszawa 1820). Siestrzyński zastosował L. do ilustr. czasop. "Izis Polska" w 1. 1820-1822, wykonane igłą (*akwaforta) dla precyzyjnego oddania rys. technicznych. Oprócz tego dostarczył ilustr. do "Sylwana" i Pielgrzyma w Dobromilu Izabeli Czartoryskiej. Również igłą wykonane były ilustr. do Historii starożytnej J. *Lele-
wela przez brat? autora, Jana, w 1819. W 1. 1819-1824 powstało kilkr zakładów litograficznych, jak L. *Letron-ne'a, Instytutu Szkolnego i Knusmanna. W 1826 liczba zakładów wzrosła do jedenastu. Powstał wówczas zakład Kośmińskiego, A. Pecqa, który przejął po nich A. Dzwon-kowski. Zakład jego wydał szereg albumów portretów, jak litografowani przez H. Aschenbrennera Arcybiskupi gnieźnieńscy, Hetmani polscy wg *Gersona i Królowie polscy wg A. *Lessera. W 1836 założona została litografia Banku Polskiego, której kierownikiem został S. *Olesz-czyński. Pierwszy w Polsce zastosował on *cynkografię, której wartości malarskie umiał wykorzystać J.F. Piwarski w Kramie malowniczym i Albumie cynkograficznym. W 1852 powstał zakład M. *Fajansa, stojący na wysokim poziomie technicznym i artystycznym. Spod jego pras wyszły A. Przeździeckiego i E. *Rastawieckiego Wzory sztuki średniowiecznej z chromolitogr. ilustr. oraz Wizerunki polskie (1851-1861) i Album widoków polskich N. *Ordy, wykonane L. tonową o dużych wartościach artystycznych i dokumentalnych. We Lwowie propagatorem L. był Adam Junosza Rościszewski, który sprowadził tam pierwszy kamień litogr. w 1817. Po pierwszych próbach amatorów w 1822 J. *Piller założył przy swej drukarni prasy litogr. Zakład przeszedł na syna Piotra, później na Kornela i drogą mariażu na rodzinę Neumanów, którzy położyli duże zasługi w odszukaniu i uporządkowaniu starych L. lwowskich. Z litogr. Pillera wyszło szereg albumów, jak Widoki polskie A. Langego, Zbiór najpiękniejszych okolic Galicji (1823) z 35 L. i Zbiór widoków cenniejszych ogrodów w Polszcze, zawierający 44 L., wyd. w 1. 1825-1827 z tekstem profesora botaniki Aleksandra Zawadzkiego, Galicja w obrazach, wyd. 1837-1838, ozdobiony 48 L., Okolice Galicji Bogusza Stęczyńskiego (1847) z 80 L., których część wykonano w Instytucie Stauropigialnym. Wśród artystów, których rys. odbijane były u Pillera, znajdują się A. Lange, A. Laub, K. *Auer, M. Maszkow-ski, F. Tępa, A. Reychan, z dyletantów Sabina Karnicka i gen. Józef Bem (1826-1827). Drugim zakładem, zresztą działającym krótko, była litografia przy drukarni *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, prowadzona początkowo przez trzech kolejnych niem. litografów: J. Wankego, F. Stoberta i A. Nennla. Za kierownictwa Jana Rudnic-kiego zakład został zamknięty przez władze w 1834 za odbijanie patriotycznych pieśni. Prasy odstąpiono Drukarni Stauropigialnej w 1846, której kierownikiem był Niemiec J. Vegener. W 1854 litografia wydzierżawiona została Józefowi Stefańskiemu. W 1848 otworzył zakład litogr. malarz Marcin Jabłoński. Spod jego pras wyszły reprodukcje obrazów M. *Stachowicza, zdobiących Pałac Biskupów Krakowskich, rys. przez T. Żychowicza, Poczet królów polskich wg rys. J. Gołębiowskiego i A. Czarniec-kiego, zaś w 1850 Stęczyńskiego Pamiątka malownicza wyd.
1411
1412
LITURGICZNE KSIĘGI OBRZ. BIZ.-SŁOW.
przez J. *Milikowskiego. W Krakowie pierwsza prasa litograficzna była w posiadaniu profesora uniwersytetu Franciszka Sapalskiego. Wyszły z niej pierwsze L. M. *Sta-chowicza. W 1823 powstał zakład litogr. przy Liceum Św. Barbary, zał. przez Piotra Wyszkowskiego. W 1840 wyszły z zakładu Wzory rysunkowe dla nauki. Z późniejszych zakładów wymienić należy prowadzoną przez M. Salbę litografię "Czasu" i zakład litogr. Towarzystwa Naukowego kierowany przez M. *Cerchę. W Poznaniu pierwsze zakłady powstały stosunkowo wcześnie, przeznaczone były do druków akcydensowych (*Akcydensy). Dopiero w 1819 K.A. Simon otworzył zakład litogr. przy składzie z nutami. W pracowni jego z L. zapoznał się Józef Mielcarzewicz, a później syn jego Teofil, ilustrator "Przyjaciela Ludu", wyd. u E.W. *Gunthera w Lesznie. Poza portretami wydał Simon Zbiór wizerunków wsławionych w ostatnich latach Polaków (26 portretów) oraz Album zbiorów Armii Polskiej (28 L.). Po śmierci Simona w 1841 litografię założył W.A. *Kurnatowski przy poparciu Macieja Mielżyńskiego. Z litografii tej wychodziły przeważnie portrety i widoki, czasem L. o charakterze politycznym, litografowane przez M. *Jaro-czyńskiego, który w 1849 założył własną pracownię. W Wilnie pierwszą prasę litogr. zorganizowano przy Uniwersytecie w 1821 pod kierunkiem Sławeckiego. Niedługo potem powstał zakład litogr. J. Oziembłowskiego, w którym odbijał swe szkice rodzajowe K. *Bachmatowicz, uczeń Rustema. Spod pras Oziembłowskiego wyszły Souvenir de Dobrouhne, Przypomnienie Wilna i Costumes et scine oraz wiele albumów, widoków i portretów. Współcześnie z wielkimi grafikami francuskimi XX w. L. *Wy-czółkowski, mistrz L., wydobył z tej techniki, eksperymentując nowymi sposobami, nie znane dotychczas efekty artystyczne.
Zob. też Fotolitografia, Groszek, Grenowanie, Kontur ślepy.
C. Dussler: Die Incunabeln der deutschen Lithographie. 1928. T. Mańko wski: Lwów przed laty osiemdziesięciu we współczesnych litografiach zakładu Pilłera. 1928. J. Siestrzyński: O litografii. Wyd. i przedm. J. Muszkowski. 1928. A. Brosig: Dzieje sztuki litograficznej w Poznaniu. 1936. J. Adhemar: UEstampe francaise. La lithographie en France. T. 3. 1940-1942. F.H. Man: 150 years of artists litographs 1803-1953. 1953. M. Opałek: Litografia lwowska 1822-1860. 1958. K. Czarnooka: Półtora wieku grafiki poi. 1962.
LITTERA ANTIQUA HORUM TEMPORUM
(minuskuła humanistyczna, antykwa) zob. PISMO HUMANISTYCZNE.
LITTERA BONONIENSIS (rotunda) zob. PISMO GOTYCKIE.
LITTERA GROSSA SEU PSALTERIALIS (frak-tura) zob. PISMO GOTYCKIE.
LITTERA OBLONGATA (pismo kratowe) zob. PISMO GOTYCKIE.
LITTERA TOLETANA zob. PISMO WIZYGO-CKEE.
LITURGICZNE KSIĘGI OBRZĄDKU BIZAN-TYŃSKO-SŁOWIAŃSKDEGO, księgi używane przy sprawowaniu Służby Bożej w liturgii mszalnej, przy liturgii sakramentów i sakramentaliów oraz w codziennej oficjalnej modlitwie Kościoła w trzech odmianach obrządku bizantyńsko-słow.: rosyjskiej, bułgarskiej i ukraińskiej. Należą do nich: *apostoł, *czasosłow, *czynownik, *ewangeliarz, *irmołog, *mineja, *oktoich, *psałterz. *służebnik, *trebnik, *triod cwietnaja, *triod postnaja, *ustaw cerkownyj. Pisane są *głagolicą lub *cyrylicą w j. st. cerk. słów. i posiadają różnorodną tytulaturę wydawniczą (czasosłow występuje niekiedy pt. molitwosłow lub orologion; mineja miesacznaja m. służebnaja, mineja prazdnicznaja m. cwietnaja lub cwietosłow, lub anfologion, lub trefołoj, oktoich osmogłasnik lub szestodniew, służebnik liturgikon lub leiturgikon, lub leiturgiarion, trebnik euchologion, mołitwosłow lub molitwennik, triod cwietnaja pentikostarion, ustaw cerkownyj typik). *Miesacesłow i synaksar, będące właściwie częścią innych ksiąg liturgicznych, najczęściej w rpsach, stanowią odrębne kodeksy. Akafistnik (*Akafist), *kanon-nik, *obichodnik, *prołog, *paremennik, parastasnik, sti-chirar, bogorodicznik i in., choć zawierają wybrane teksty z ksiąg liturgicznych, do właściwego zespołu tych ksiąg nie należą. Charakteru ksiąg liturgicznych nie posiadają: hagio-graficzny *paterik, prawnokościelna kormczaja, a także chronograf, sinodik, wremiennik i zakonnik. Liturgiczne księgi obrządku bizantyńskc-słowiańskiego są przekładem ksiąg liturgicznych obrządku bizantyńsko-greckiego. Ewangeliarz w tłumaczeniu św. Cyryla, pisany (jak psałterz oraz część apostoła, tłumaczone wespół ze św. Metodym) głagolicą, jest pierwszym przekładem Ewangelii na j. słów. i jednocześnie pierwszym zabytkiem j. słów. (863). Pozostałe L.k. przetłumaczono w ośrodku presławsko-ochrydskim (Bułgaria) na przełomie IX i X w.; pisano je już cyrylicą (także jeszcze głagolicą), dokonując także cyrylickiej transkrypcji głagolickich ksiąg Cyryla i Metodego. Z zachowanych zabytków rękopiśmiennych do najstarszych należą pochodzące z Macedonii głagolickie kodeksy ewangeliarzy: z końca X w. zografski i mariański, a z poł. XI w. Assemaniego oraz głagolickie: Psałterz synajski i Euchologion synajski z XI w.; cyrylickie: z 1056-1057 *Ewangeliarz Ostromira (Nowogród W.), z 1092 po-
1413
1414
LITURGICZNE KSIĘGI OBRZ. RZYM.
łudnioworuski Ewangeliarz archangielski, z XI w. Ewan-geliarz Sawy, Psałterz synajski, Euchologion synajski, mineje Supraślska i Nowogrodzka oraz Apostoł Jeninski i Ślepczański z Bułgarii, z XII w. *Ewangeliarz Mirosława (Hum w Hercegowinie), średniobułgarski Ewangeliarz Dobromira, Apostoł ochrydski, Triod bitolska oraz cyrylicka część Ewangelia-rza z Reims. W Krakowie zaś ukazały się pierwsze drukowane: oktoich, czasosłow, psałterz i obie triody (1491); w Cetynii psałterz (1495) i trebnik (1496); w Tergowiście na Wołoszczyźnie Ś służebnik (1508) i ewangeliarz (1512); w Wenecji czynownik (1538-40); w Wilnie - apostoł (1525); w Moskwie mineja miesacznaja (1607), ustaw cerkownyj (1610); w Ebie irmołog (1642).
M. Gordillo: Compendium theologiae orientalis. 1950.
LITURGICZNE KSIĘGI OBRZĄDKU RZYMSKIEGO pisane są w j. łac. Nie zalicza się do nich ksiąg innych obrządków łac, jak liturgia Ambrozjańska (Mediolan), Mozarabska (Hiszpania), liturgia diecezjalna lub regionalna, jak diecezji Braga (Portugalia), Lyon, Akwi-leja, ani odrębne liturgie niektórych zakonów, jak cystersów, karmelitów, kartuzów, dominikanów, norbertanów, ani też liturgie już wygasłe, jak gallikańska i celtycka. Liturgie te różnią się nie tyle podziałem ksiąg liturgicznych, ile tekstami, melodiami i ^kalendarzem. Ok. 370 zostały ukończone w Rzymie i osobno w Afryce przekłady tekstów liturgicznych z j. gr. na łac. Ok. 600 papież Grzegorz W. dokonał ich gruntownej reformy, zwłaszcza sakramentarza, a od 950 rozpoczął się okres wpływu zgallikanizowanych dawnych obrzędów rzymskich oraz nowych, idących spoza Alp, zwłaszcza z opactw benedyktynów, na liturgię rzymską. W XI-XIII w. dokonało się stopienie dawnej rzymskiej liturgii z importowaną z północy. Na zlecenie kurii papieskiej uporządkowano księgi liturgiczne, które kopiowane i kolportowane przez minorytów rozpowszechniły się szeroko. Nowe ich redakcje, obowiązujące ogólnie, zostały opracowane w 1. 1588-1614 wg uchwał soboru trydenckiego. Niektóre z nich, np. abominarium, nigdy nie zostały ogólnie przyjęte jako odrębne rpsy, niektóre zaś zachowały się tylko w pojedynczych egzemplarzach. Oto wykaz L.k.o. rz.: *abominarium, alleluiarium, *antyfonarz (antiphonarium), baptismale (baptisterium), *benedictionale, *brewiarz (breviarium, liber viaticus), *comes (comicus liber), confessionale, *coronatio regum, mortuale (msze żałobne), *epistolarium, *ewangeliarz (evangelarium, evangelistarium), *exorcismorum liber, exsultet (Rotulus paschalis), *godzinki (horae diurnae), *graduał (graduale, cantatorium), *homiliarz (sermologus), *hyrnnarz, ^kancjonał, *kanon (canon missae), *kapitu-larz ewangeliczny (capitulare evangeliorum, liber capi-tulorum), kollektarz (collectarium, orationale), *kyriale, legendarz, *lekcjonarz, matutinale (nocturnale), *nekrolog,
officia propria, *ordo romanus, *pasjonał, *poenitentiale, *pontyfikał, processionale, *rytuał (agenda, liber agendo-rum, manuale, sacerdotale, obsequiale, ordinarius, pastorale, Hbellus officialis, hbellus agendorum), *sakramen-tarz (sacramentarium, hber sacramentorum, hber mysterio-rum), *responsoriale, sequentiale, prosarium, sequentio-narium, *troparium, venitare, virginale.
V. Fiala, W. Irtenkauf: Versuch einer liturgischen Nomenklatur. W: Zur Katalogisierung mittehlterlicher neuerer Handschrif-ten. 1963.
LIVRES dHEURES zob. GODZINKI.
LIWCZAK Józef (1839-1914), nauczyciel wileński, wynalazca w dziedzinie drukarstwa, wojskowości i kolejnictwa. W 1872 skonstruował stereograf pełniący rolę dzisiejszego linotypu. Zasada stereografu polegała na mechanicznym wytłaczaniu w blasze składanego tekstu. Ulepszając stereograf L. zastąpił blachę arkuszem tektury, która stanowiła matrycę do odlewu stereotypowego. Patent na urządzenie to uzyskał w 1878 w Petersburgu, a w 1882 w Wilnie. W 1879 prezentował swe urządzenie w Warszawie, gdzie spotkało się ono z entuzjastyczną oceną. Ostatni udoskonalony wariant stereografu skonstruował w 1895. Metoda ta okazała się jednak zbyt skomplikowana, by mogła przyjąć się na szerszą skalę.
A. Klossowski: Prototyp polskiego linotypu. "Poligrafika" 1964 nr 11.
LOB: 1. Mikołaj, drukarz. W Krakowie znany już w 1598 jako giser. W 1606 zał. własną oficynę drukarską, która pozostawała głównie na usługach jezuitów. Anonimowo publikował intratne wydawnictwa z zakresu tzw. literatury mieszczańskiej. W 1609 otrzymał przywilej na druk dzieła J.B. Botera Relatiae powszechne. W 1610 przystąpił do druku Zielnika Syreniusza. Wydawnictwa tego nie ukończył, po procesie w 1611 przekazał je B. *Skalskiemu. W 1. 1612-1615 procesował się kolejno z Gwagninem o Kronikę, z Sebastianem Petrycym o Etyki, z J. *Brożkiem o Efemerydy Melchiorowicza i wreszcie z drukarzem S. Germańskim o druk książki Męka pańska. Ogółem wydał ok. 160 pozycji. W 1617 zakończył działalność. Oficynę jego nabył prawdopodobnie F. *Cezary. 2. Andrzej, syn Mikołaja, znany był jako drukarz w Zamościu (1635-16420 i w Lublinie (1642).
H. Barycz: Miscellanea z dziejów piśmiennictwa poi. XVI-XVII w. Kilka kart z historii sporów autorskich z drukarzami (1610-1615). "Pam. Liter." 1952 z. 1/2.
LOCI COMMUNES (łac. = miejsca wspólne), zbiór wybranych zdań i urywków dzieł, zestawionych alfabetycznie wg tematów. Zbiory takie tworzyli na własny użytek przeważnie kaznodzieje, wypisując cytaty zwłaszcza
1415
1416
LONDZIN
z Pisma św. i ojców Kościoła i korzystając z nich przy układaniu *kazań. W zbiorach rpsów bibliotecznych zachowały się liczne L.c. z XVn-XVHI w.
LOCO CITATO (lx.) zob. APARAT NAUKOWY KSIĄŻKI.
LÓFFLER Karl (1875-1935), bibliotekarz niem. Po ukończeniu studiów filologicznych pracował (1900-1908) w Urzędzie Szkolnictwa w Wirtembergii, od 1908 w Landesbibliothek w Stuttgarcie. W 1912 został prof., a w 1920 starszym bibliotekarzem. Opublikował wiele prac z dziedziny paleografii, rękopiśmiennictwa i bibliotekoznawstwa. Najważniejsze z nich: Geschichte der Wiirt-tembergischen Landesbibliothek (1923); Zur Frage einer Kon-stanzer Schreibschule in karolingischer Zeit (1927); Die St Gallen Schreibschule in der zweiten Hałfte des 8. Jahrhunderts (1929), Einfiihrung in die Katalogkunde (1935). Szczególne miejsce w literaturze rękopiśmiennej zajmuje jego Einfiihrung in die Handschriftenkunde (1929). Wspólnie z J. Kirch-nerem redagował Lexikon des gesamten Buchwesens (t. 1-3, 1935-1937).
LOGGAN Dawid (1635 albo 1633-1692), gdański rysownik, rytownik i portrecista. Uczeń Wilhelma *Hondiusa. Przebywał kolejno w Holandii i Anglii. W Amsterdamie współpracował z Crispinem de *Passe, rytując ilustr. do Het ver\oste Jeruzalem Tassa w tłum. J. Dullaarta (Rotterdam 1658), kartę tyt. do E. Meystera Poetice policy... (Utrecht 1656) oraz kilka portretów. Ok. 1658 przeniósł się do Anglii, kontynuując tam działalność portretową (Oliyera Cromwella, Karola II oraz wybitnych osobistości z jego otoczenia, rytowane lub kreślone pędzlem na pergaminie). Od 1669 pracował dla uniwersytetu w Oxfordzie, wykonując m. in. tabl. do 2 dzieł: Habitus Academicorum Oxoniae a Doctore usque ad Senientem (1672, na karcie tyt. podpis: Dawid Loggan Gedanensis Universitatis Oxoniae Chalcographus) oraz Oxonia Illustrata (1675).
LOGOGRAFIA (gr. logos = słowo, graphein = pisać, drukować): 1. Powielanie tekstów pisanych na kamieniu litograficznym czy to jako reprodukcja pisma odręcznego, czy jako reprodukcja, np. starego druku. Zastosowane zostało przez A. *Senefeldera, wynalazcę litografii, między innymi w Sammlung von mehreren Musterblat-tern. W Polsce litografią odbijał A. *Piliński dla Biblioteki Kórnickiej, np. Statut Wiślicki w r. 1876, J. Tarnowskiego Consilium rationis bellicae w r. 1879 oraz Psałterz puławski. Piliński technikę tę nazywał drukiem homogra-ficznym. 2. L. lub logotypografia, [układ tekstów dokonywany przy pomocy logotypów, tj. dwu lub trzech
liter odlanych na jednym słupku czcionkowym, co miało przyspieszyć składanie. System ten wynaleziony przez składacza Henry Johnsona zastosowany został przez Johna Waltera starszego, który dla tego celu założył specjalną drukarnię jako Logographic Printer. Z drukarni tej zaczął w r. 1785 wychodzić dziennik Daily Uniuersal Register, zamieniony w 1788 na dziennik Times. John Walter młodszy zrezygnował z używania logotypów. Obecnie używa się logotypów jako skrótów, np. etc.
C. Lorek: Handbuch der Geschichte der Buchdruckerkunst. Leipzig 1882.K. Albert: Lexikon der graphischen Techniken. Wien.
LOGOTYPY zob. LOGOGRAFIA.
LOKAJEWSKI Maciej (zm. 1784), introligator i księgarz warszawski. Do 1765, a może i później zajmował się introligatorstwem, od 1765 zaś był także księgarzem. Jego księgarnia mieściła się najpierw przy ul. Piwnej, później przy ul. Piekarskiej, zaś od 1770 przy ul. Świętojańskiej, obok kolegiaty. Istniała ona jeszcze w 1784, kiedy przeszła na własność J.L. *Kocha, który ożenił się wtedy z Ludwiką, córką L. L. kolportował podręczniki szkolne, kalendarze, mszały, brewiarze, czasop., dzieła religijne, drukowane w Warszawie i miastach prowincjonalnych. Posiadał także dzieła fr., niem. i łac. drukowane za granicą. Najbliższy kontakt utrzymywał na terenie Warszawy z drukarnią jezuicką, a po kasacie zakonu Drukarnią Nadworną JKMci. W małym zakresie zajmował się akcją nakładowo-wydawniczą. Posiadane dzieła reklamował na łamach "Wiadomości Warszawskich" i "Gazety Warszawskiej". Po jego śmierci wydano katalog pozostałych po nim książek.
LONDZIN Józef (1862-1929), bibliograf, obrońca polskości Śląska Cieszyńskiego, redaktor "Gwiazdki Cieszyńskiej" (1890-1922), organizator zbiorów etnograficznych, ofiarodawca cennej bibl. dla Muzeum Śląskiego w Cieszynie. Ważniejsze prace L.: Kilka druków ślasko-polskich z zeszłego i pierwszej połowy bieżącego stulecia. ("Sprawozdanie Dyrekcji prywatnego Gimnazjum Polskiego w Cieszynie na r. szk. 1897/1898"); Bibliografia druków polskich w Księstwie Cieszyńskim od r. 1116 do r. 1904 ("3 Sprawozdanie Gimnazjum w Cieszynie" 1904 i odb.); Uzupełnienia... do roku 1922 (cz. 1-2, Cieszyn 1922-1923), odb. z: "26-28 Sprawozdanie Państwowego Gimnazjum Polskiego w Cieszynie"; PolskośŁ Śląska Cieszyńskiego (Cieszyn 1924; m. in. s. 30-57: Książki polskie dla ludności śląskiej w XVIII i XIX w.); Piśmiennictwo polskie na Śląsku Cieszyńskim ("Zaranie Śląskie" 1930 z. 1).
L. Brożek: Bibliogr. pism ks.J.L. "Zaranie Śląskie" 1933. L. Brożek: Londzinowskie zbiory. "Kierunki" 1959 nr 28.
1417
1418
LONG PRIMER
LONG PRIMER (garmond, garmont) zob. STOPIEŃ PISMA.
LORCK Carl Berend (1814-1905), drukarz, księgarz, wydawca i historyk drukarstwa. "W 1837 został współwłaścicielem firmy J.J. Weber w Lipsku. Od 1845 prowadził własne wydawnictwo i księgarnię. W 1856 kupił drukarnię Friedricha Niesa i w ciągu 12 lat przekształcił ją we wzorowe przedsiębiorstwo. Po sprzedaniu (1868) oficyny W. *Drugulinowi zajął się wydawaniem czasop. "Annalen fiir Typographie" oraz pracami naukowymi i organizacyjnymi. Opublikował m. in. Handbuch der Geschichte der Buchdruckerkmst (1882/1883). W 1884 założył Centralny Związek Przemysłu Książkowego (Zentralverein fiir Buchgewerbe).
H. Barge: Geschichte der Buchdmckerkunst. 1940.
LORENTZ Otto Henri (1831-1895), bibliograf fr., z zawodu księgarz. Opracował i wydał Catalogue ginŁ-ral de la librairie francaise, stanowiący retrospektywną *bi-bliogr. narodową fr., kontynuującą prace J.M. *Quć-rarda. L. opracował 11 t. obejmujących 1. 1840-1885 (Paris 1867-1888); t. 12-28 za 1886-1918 redagował D. Jordell (Paris 1892-1921), t. 28 (cz. 2) 32 za 1919-1925 redagowali H. Stein i E. Champion (Paris 1924-1933). Ostatni tom zawierający indeks przedmiotowy do t. 31 i 32 wydała firma *Hachette w 1945. Catalogue obejmujący wydawnictwa zwarte (autorskie i anonimowe, od t. 31 również i czasop.) był wydawany seriami zawierającymi nieregularne odcinki chronologiczne. Każda seria składała się z części alfabetycznej i przedmiotowej.
E. Słodkowska: Francuska retrospektywna bibliogr. narodowa. 1958. "Biul. Inst. Bibliogr." T. 6 nr 2.
LORTTC Marcelin (ur. 1822), introligator w Paryżu od 1840. Stosował jemu właściwą technikę szycia *zwię-zów (nerfs a la Lortic), formując *blok książkowy o pięknej linii. Zdobił oprawy mozaiką, *plakietami złoconymi, cyzelował zawsze złocone obcięcia kart, chętnie stosował *dublury, a na karty ochronne używał mory jedwabnej lub brokatu. Oprawiał w stylu bizantyńskim, grolierow-skim, a la fanfarę (*Oprawa a la fanfarę) i in.
Devauchelle IQ.
LOTERIA KSIĄŻKOWA, rozpowszechniona w Polsce od 1948 masowa loteria, w której grający ma szansę wygrania książek i nagród rzeczowych. Sprzedaż losów prowadzą w zasadzie wszystkie księgarnie oraz inne punkty sprzedaży książek. L.k. stanowi szczególną atrakcję *kiermaszów książki. Pierwsza L.k. odbyła się w Warszawie w czasie Tygodnia Oświaty, Książki i Prasy w 1948.
W 1. 1950-1965 *Dom Książki zorganizował 10 emisji L.k. w łącznym nakładzie 122 milionów losów.
LOWAK Ludwik (XIX w.), księgarz. W 1873 założył księgarnię asortymentową' w Królewskiej Hucie (Chorzów), przy której prowadził również wypożyczalnię książek oraz introligatomię. Firma istniała do pocz. XX w.
LOYSET Liedet, jeden z najwybitiiejszych *minia-turzystów f lam. XV w., szczególnie ceniony jako ilustrator rpsów o treści historycznej. Pracował dla dworu książąt burgundzkich Filipa Dobrego i Karola Śmiałego. Do dzieł jego zaliczają się m. in. Histoire d'Alexandre (Paryż, Bibłio-theque Nationale, cod. fr. 22547), Histoire des nobles prin* ces de Hainaut i Histoire de Charles Martel (Bruksela, Bi-bliotheque Royale, Ms 9244 i 6-9).
LUBECKI Paweł (XIX w.), księgarz. Był współwłaścicielem firmy księgarskiej Bracia Lubeccy P. i E. w Bytomiu, istniejącej od 1879. Od 1888 L. prowadził przedsiębiorstwo samodzielnie, ograniczając asortyment do sprzedaży dzieł sztuki i podręczników szkolnych.
LUBICZ (Pomorze Gdańskie)
Papiernie. Przed 1466 istniała w L. papiernia należąca do komturstwa toruńskiego. Druga, zał. w 1490 przez radcę Schellenberga jako własność miasta Torunia, w XVII i XVIII w. była wydzierżawiona łącznie z młynem mącz-nym i miedziowym. W 1734 zniszczona, została odnowiona w 1749 i oddana w dzierżawę C.H. Putzowi. W XIX w. dwukrotnie jeszcze była odbudowywana po pożarach w 1802 i 1829. Do znanych jej pracowników należeli m. in. K. Robót, K. Pfeffer z Łomży, K. Putz, Kaszczo-rek i in.
Zob. też Papiernie w polscb.
LUBIENIECKI Bogdan (Teodor, 1653-1718), malarz i rytownik, starszy brat Krzysztofa, również malarza i rytownika, arianina. Malarstwa uczył się u J.G. Stuhra w Hamburgu i G. de Lairesse'a w Amsterdamie. Przebywał we Florencji, Hanowerze i Berlinie. Ostatnie lata życia spędził w Polsce. Znany jest jako rytownik cykli krajobrazów fantastycznych, sztychowanych w 1.1698-1701. Wykonał cykl rysunków, odtwarzających płaskorzeźby A. Schliitera, dekorujące gmach arsenału w Berlinie (maski umierających wojowników). M. Walicki: Lubienieccy. 1961.
LUBINUS Eilhardus (właśc. Lubben Eiłert), prof. matematyki w Rostoku, wykonał ok. 1628 mapę zachodniego Pomorza na 12 arkuszach, w skali 1: 235000. Reprodukcję wyd. w 1926.
1419
1420
LUBLIN
LUBLIN
Biblioteki. Z czynnych tu obecnie bibl. publicznych na pocz. XX w. powstały: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego, zał. w 1907 w oparciu o przeszło 10000 wol. liczący księgozbiór nauczyciela gimnazjalnego i badacza, którego imieniem została nazwana. W 1948 została ona przekazana -miastu, w 1955 połączona z Biblioteką Wojewódzką. Posiada 19 filii obsługujących poszczególne dzielnice miasta. Jej księgozbiór naukowy liczy obecnie ok. 250000 wol. Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, zał. w 1918, rozwinęła się znacznie po drugiej wojnie światowej, czego wyrazem był czterokrotny wzrost zbiorów w stosunku do okresu poprzedniego (ponad 360000 wol. w 1962). Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, zał. w 1927 jako Centralna Biblioteka Pedagogiczna, w 1962 licząca 59014 woł., roztacza opiekę nad 18 pedagogicznymi bibl. powiatowymi. W okresie ostatniego dwudziestolecia powstały: Biblioteka Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej (1944), której zbiory opracowane dochodzą do 250000 wol., Biblioteka Akademii Medycznej (1950), licząca, łącznie ze zbiorami zakładów i klinik, ok. 120000 wol., Biblioteka Wyższej Szkoły Rolniczej (1955) z 54000 wol. w 1962. Ponadto wszystkie bibl. szkół wyższych roztaczają fachową opiekę aiad bibl. zakładowymi odnośnych uczelni. Ogółem stan zbiorów bibl. lubelskich przekroczył już znacznie milion wol. książek i czasop.
Drukarstwo. Pierwszą oficynę drukarską w L. w poi. XVI w. (ok. 1554) założyli Izaak ben Chaim i Józef Jakar. W 1574, przejął ją Kalonymos *Jaffe. Z przerwami (1579-1590,1656-1672) działała do 1682, kierowana przez członków rodu Jaffów. Nowa firma żyd. powstała w 1790, zał. przez rabina Szawła (*Drukarstwo żydowskie). W następnym stuleciu powstała pierwsza drukarnia katolicka, którą w 1630 założył P. *Konrad. Po jego śmierci oficynę prowadziła wdowa Anna (do 1648), która sprzedała ją księgarzowi Janowi Wieczorkowiczowi, późniejszemu swemu mężowi. Powtórnie owdowiawszy (ok. 1657), ponownie przejęła warsztat. W 1. 1661-1667 oficynę prowadził Stanisław Krasuński, ostatni prywatny drukarz. Losy jego warsztatu nie są znane. W 1683 powstała, prowadzona przez zakon jezuitów, nowa oficyna, która działała do 1773, wydając głównie druki dewocyjne, panegiryczne i szkolne. Po przejęciu przez *Komisję Edukacji Narodowej (1773) oficyna ta, nosząca odtąd nazwę Dniami Rzeczypospolitej i KEN, pracowała przez krótki czas pod zarządem Ł. *Szlichtyna. W 1781 została przekazana tryni-tarzom, którzy prowadzili ją do 1818. W pocz. XIX w. Drukarnię Rzeczypospolitej i KEN czasowo dzierżawił od trynitarzy J.K. *Pruski, drukarz z Siedlec, który w 1813 założył własny warsztat. Drukował w nim i wydawał
własnym nakładem kilka czasop., książki i kalendarze (w 1. 1815-1823). Od 1823 drukarnię prowadziła wdowa po nim Joanna ze swym drugim mężem Walentym Mie-rzejewskim. Ok. 1830 oficynę nabyła Marianna Wysocka, od której ok. 1840 odkupili ją Józef i Władysław Kossakowscy (*Kossakowski). Trzecią działającą w tym czasie była drukarnia księgarza lubelskiego Kazimierza Szczepań-skiego, który od ok. 1800 współdzierżawił z Pruskim Drukarnię Rzeczypospolitej, ok. 1815 zaś kupił w Warszawie drukarnię po P. *Zawadzkim i przeniósł ją w 1816 do L. Po jego śmierci drukarnię nabył od wdowy M. Wag-meister, od którego w drodze kupna przeszła w ręce właściciela litografii w Krasnymstawie i Lublinie, Józefa No-waczyńskiego. W drugiej poł. stulecia istniały w L. nadal: wykonująca druki i czasop. w j. ros. dawna Drukarnia Rzeczypospolitej i KEN, od 1814 działająca jako Drukarnia Rządowa (po przejęciu przez rząd Królestwa Kongresowego), od 1832 jako Drukarnia Gubernialna (po przejęciu przez Urząd Gubernialny), od 1864 Lublinskaja Gubiern-skaja Tipo-litografija; drukarnia Kossakowskich, od 1869 wydająca własne kalendarze oraz "Kurier Lubelski"; zał. w 1872 litografia W. Czempińskiego; przeniesiona z Chełma drukarnia Jędrzeja Rozdoby, działająca w 1. 1880 -1929; zał. ok. 1890 drukarnia Bolesława Druego, wydawcy "Gazety Lubelskiej" i kalendarzy (w 1. 1901-1908); drukarnia J. Nowaczyńskiego, prowadzona następnie przez syna Antoniego, od 1890 zaś przez zięcia Józefa Pietrzy-kowskiego pod nazwą J.P. Zakład Artystyczny, Litografia i Drukarnia. Większość wymienionych zakładów działała też w XX w. I tak Drukarnia Gubernialna, zmodernizowana w czasie pierwszej wojny światowej przez władze austr., w 1918 rozpoczęła działalność jako Drukarnia Państwowa, w 1936 w drodze licytacji została nabyta przez Adama Szczukę (Lubelskie Zakłady Graficzne A. Szczuka). Drukarnia Kossakowskich, w 1931 nabyta przez Jana Jóźwiakowskiego, przetrwała do 1950. Drukarnię Druego po śmierci właściciela w 1920 przejęła sp. z o.o. (Drukarnia Udziałowa) aż do likwidacji w 1932. Litografię Czempińskiego ok. 1907 nabył A. Jarzyński i prowadził do ok. 1948. Drukarnia Pietrzykowskiego przetrwała okres pierwszej wojny światowej i po modernizacji w 1929 oraz po przejęciu po śmierci właściciela (1932) przez jego syna Stanisława przekształciła się w nowoczesne Zakłady Graficzne J. Pietrzykowski, działające do 1950. Z zakładów powstałych w L. z pocz. stulecia na uwagę zasługuje zal. ok. 1906 drukarnia A. Jaczewska i Ska, tłocząca pismo "Ziemia Lubelska". W 1911 nabyta przez H. Płoszyńską, drukarnia ta, pod nazwą Sztuka, przeszła następnie na własność Daniela Śliwickiego, po jego zaś śmierci na własność spółki wydającej "Ekspres Lubelski i Wołyński" i działała do 1940. Oddzielny rozdział w historii drukarstwa L. stanowią 1. 1944-1945, gdy rozpoczęto tam druk
1421
1422
LUBOMIRSKI
pierwszych poi. pism po oswobodzeniu spod okupacji hitlerowskiej. Powstały Lubelskie Zakłady Graficzne im. PKWN.
P. Gdula: Drukarstwo lubelskie. "Annales UMCS" 1953.
Księgarstwo. Już w 1549 dość znaczny zbyt znajdowały tu książki dostarczane przez wdowę po F. *Un-glerze, Helenę, za pośrednictwem czeladnika Macieja (Wirzbięty?). W drugiej poł. stulecia działała w L. filia znanej księgarni krakowskiej *Kessnera. W XVII w. znany był księgarz lubelski Jakub Wirowski. Ponadto m. in. prowadzili księgarnie: K. *Forster, od 1646 jego syn Jerzy, wydawca gdański, a w latach późniejszych M. *Hebanow-ski i jego syn Fabian Sebastian, ale ani jedni, ani drudzy nie mieli tu swej głównej siedziby. Od ok. 1800 stałym księgarzem i drukarzem był Kazimierz Szczepański (zm. 1854), w 1829 założył księgarnię Stanisław Strejbel. Zasłużoną nie tylko dla L. oraz od początku stojącą na wysokim poziomie księgarnię założył w 1836 Stanisław Arct, utrzymujący szerokie kontakty z wydawcami i księgarzami krajowymi i zagranicznymi (głównie warszawskimi i lipskimi). Asortyment jego stanowiły przede wszystkim książki i cza-sop. z zakresu różnych dziedzin (w tym zakazane przez cenzurę carską), nuty i grafika. Arct prowadził wypożyczalnię książek poi. i fr., zaś w 1885 zainicjował -własne wydawnictwo. Od 1862 współpracował ściśle ze swoim bratankiem Michałem, który w 1880 przejął całkowicie prowadzenie firmy, a w 1887 przeniósł ją do Warszawy. W L. pozostała tylko filia. Z dalszych XIX-wiecznych należy wymienić księgarnie: Wilhelma Brejtera (od 1841), Berka Bergryna (firma odziedziczona po ojcu posiadająca wyłącznie książki hebr.; 1858-1872 lub dłużej), Wadji Frejbergiera i Emanuela Kuzera (1858), Gustawa Gutweina i Spółki (1874), S. Cederbauma (różne książki, nowe i używane, nuty, obrazy, czytelnia różnojęzyczna; zał. w 1882, istniała jeszcze w okresie międzywojennym), K.M. Słowakiewicza (ok. 1885), L. Kiesewettera (przed 1892). Ta ostatnia firma wkrótce znacznie się rozrosła. Od 1904 -lub wcześniej rozdzieliła się na dwie oddzielne księgarnie, prowadzone przez Wiktora (dawna filia Arcta) oraz Władysława Kiesewetterów. Obie posiadały wypożyczalnie, bogato zaopatrzone w wydawnictwa poi. i zagraniczne. Od ok. 1900 księgarnię o szerokim asortymencie prowadziła E. Zyngerowa (istniała jeszcze w okresie międzywojennym), od ok. 1901 księgarnię i antykwariat S. Nis-senbaum, od ok. 1902 Franciszek Raczkowski (1871-1947; szeroki asortyment różnojęzyczny), ok. 1910 księgarnię, antykwariat i własne wydawnictwo założył W. Chole-wiński (później prowadzone pod firmą Witolda i Jadwigi Cholewińskich). W tym samym czasie działały księgarnie L. Flichtenreicha (do 1939), W. Stanisławskiego oraz *Gebethnera i Wolffa (później Budziszewskiego). W 1913 L. miał ogółem 17 księgarń, w tym 10 żyd. W 1. 20-tych
i nieco wcześniej powstały dalsze księgarnie: Tadeusza Wierzbickiego (przy założonej już w 1839 drukarni i wydawnictwie W. *Kossakowskiego), K. Kotlarskiego księgarnia, której asortyment składał się głównie z tanich wydawnictw szkolnych i popularnych, "Księgarnia Lubelska" Karola Majewskiego wraz z wypożyczalnią dla dzieci starszych i młodzieży, księgarnia i antykwariat S. Naramowskiego, "Księgarnia Ludowa" (m. in. oferująca całe zestawy biblioteczek popularnych), "Księgarnia Religijna", "Księgarnia Św. Wojciecha". Po drugiej wojnie światowej reaktywowały działalność: Księgarnia Lubelska (Stefania Osiak);W.J. Cholewińscy oraz filia *Drukarni i Księgarni Św. Wojciecha z Poznania. W 1948 L. miał 11 księgarń, w tym obok wymienionych m. in. Księgarnię Spółdzielczą, *Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" i *Spółdzielni Wydawniczej "Książka". Obecnie działa tu sieć księgarń *Domu Książki.
Oprawy tworzone w L. nie posiadają cech charakterystycznych, odróżniających je od przeciętnych opraw krakowskich, ale zasługują na uwagę, ponieważ powstawały w ośrodku skupiającym w XVI i XVII w. sporo warsztatów introligatorskich. Zacheusz Kessner, księgarz krakowski, utrzymujący również w L. księgarnię, zatrudniał w niej trzech introligatorów. Duże warsztaty introligatorskie prowadzili: Goryszowski ok. 1587, Jan Skromnocicki ok. 1602, Jan Pogreszowski ok. 1608-1610, Jan Mielczowski ok. 1625 i in. Wyuczywszy się zawodu w L. młodzi introligatorzy wędrowali do innych miast, np. do Krakowa w 1. 1587-1636 przybyło 37 introligatorów z L.
Papiernie. W 1538 z inicjatywy ówczesnego starosty lubelskiego Jana Tęczyńskiego uruchomiono czerpalnię, której budowniczym, dzierżawcą i pierwszym papiernikiem był Jan Fajfer, dawny majster papierni mogilskiej. Zniszczona przez pożar, odbudowana w 1564 przez zięcia Fajfra, T. *Wąsa, a następnie prowadzona przez wnuka, Adama Wąsowicza, papiernia ta była największą czerpalnią poi. w XVI w. (pięć budynków, dwa koła, cztery stępy). W ogólnym widoku L. z 1618 (miedzioryt) Georg Braun umieścił w swym atlasie m. in. budynek papierni. Papier czerpany w L. miał licznych nabywców w samym mieście, jak również na obszarze Korony i Litwy. W papierni stosowano początkowo filigran z herbem Tęczyriskich Topór (ten sam herb występował na papierach czerpanych w Krzeszowicach), od 1593 zaś herb Firlejów Lewart. Ok. 1655, w czasie najazdu wojsk moskiewskich i kozackich, papiernia przestała istnieć.
W. Budka: Papiernie w Lublinie i Kocku. "Archeion" 1957.
LUBOMIRSKI: 1. Henryk (1777-1850), polityk galicyjski, słowianofil, założyciel bibl. ordynackiej w Przeworsku i Muzeum im. Lubomirskich, pierwszy kurator
1423
1424
LUDOWA SPÓŁDZ. WYD.
*Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Po swej ciotce, Elżbiecie (Izabeli) z Czartoryskich Lubo-mirskiej (1733-1850), która go kształciła i wychowywała, odziedziczył znaczną część jej łańcuckich zbiorów biblio-teczno-muzealnych. Umieścił je w nowo utworzonej siedzibie ordynacji (Przeworsku) i systematycznie powiększał, głównie dziełami z zakresu botaniki, pomologii i sztuk pięknych. Do oznaczania książek używał czterech *eksli-brisów oraz kilku pieczątek bibliotecznych. W 1823 zawarł z J.M. *Ossolińskim układ, w którym zobowiązał się do kuratorii naukowo-literackiej nad Ossolineum i do połączenia swoich zbiorów (jako Muzeum im- Lubo-mirskich) z Zakładem. Sprawując urząd kuratora w 1.1827-1850 wybitnie zasłużył się dla naukowego rozwoju Ossolineum i przyczynił do powiększenia jego zasobów. W 1870 syn bibliofila, dziedzic zamiłowań i kuratorii Jerzy Henryk (1817-1872), przeniósł zbiory przewor-skie do gmachu Ossolineum. 2. Stanisław (1722-1783), polityk i mąż stanu, marszałek wielki koronny, bibliofil. Zgromadził w Łańcucie i Warszawie niewielkie, ale doborowe księgozbiory z zakresu prawa, polityki i historii Polski. Książki zaopatrywał w skórzane oprawy, sporządzane przez krajowych introligatorów, oraz w miedziorytowe ^ekslibrisy heraldyczne (trzy odmiany), uzupełniane odręcznym napisem własnościowym i datą włączenia książki do zbioru. Znaczną część bibl. L. (ok. 230 dzieł w blisko 700 t.) odziedziczył jego zięć I. *Potocki, pozostawiona zaś w zamku łańcuckim reszta uległa później rozproszeniu (obecnie w bibl. łańcuckiej ze zbiorów L. pozostały trzy dzieła).
1, 2. S.J. Gruczyński: O księgozbiorach i znakach bibl. książąt L. w XVIII wieku. "Roczniki Bibl." 1965. 2. J. Rudnicka: Czytelnicy w warsz. bibliotece marsz. L. "Prz. Bibl." 1958.
LUCIDARIUS (z łac. Elucidarium, elucidare = objaśniać), łac. tekst średniowieczny w formie dialogu pomiędzy uczniem i mistrzem, wyjaśniający w przystępnej formie zasady wiary i pojęcia z zakresu teologii scholas-tycznej. L. powstał ok. 1120, jego autorstwo przypisywane jest Honoriuszowi z Autun. Przeznaczony dla szerokiego ogółu ludności świeckiej, zdobył sobie znaczną popularność. Wcześnie też był tłum. na j. narodowe (ang., fr., wł., niem.), często w formie wierszowanej. Już w ciągu XV w. wielokrotnie wydawano go drukiem (w Augsburgu od 1479), przeważnie z drzeworytowymi ilustr.
LUDLOW, maszyna do odlewania wierszy o długości 21 cycero i *stopniu pisma 4-72 punktów. Szerokość odlewu nóżki w formie wynosi 6 i 12 punktów. L. znalazł szerokie zastosowanie do *składu tytułów w gazetach i czasop. Matryce wykonane ze specjalnego brązu z wy-
tłoczonym oczkiem pisma są składane ręcznie do specjalnego *wierszownika i zaciskane śrubką. Matryce umieszczone są w specjalnych szafkach stojących obok maszyny. Każdy stopień i *krój pisma wymaga odpowiedniego kompletu matryc. Spacjowanie (*Materiał zecerski) odbywa się przy pomocy stałych matryc szerokości najczęściej 2 punktów. Wierszownik wkłada się do maszyny oczkami od dołu. Od spodu podchodzi forma odlewnicza i kocioł oraz następuje odlew i obcięcie nadlewu. Rozbiórka matrycy jest ręczna. Po wykorzystaniu odlewu przetapia się go ponownie w kotle maszyny.
LUDOWA SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA
w Warszawie, powołana w 1949 przez Zjednoczone Stronnictwo Ludowe drogą połączenia Wydawnictwa Ludowego, będącego komórką wydawniczą Stronnictwa Ludowego, oraz Spółdzielni Wydawniczej "Chłopski Świat" Polskiego Stronnictwa Ludowego. L.S.W. jest nie tylko oficyną wydawniczą, lecz również instytucją służącą upowszechnieniu czytelnictwa na wsi, propagandzie książki, poradnictwu, badaniu opinii czytelników wiejskich, organizowaniu konkursów czytelniczych, spotkań z pisarzami (np. wspólna ze Związkiem Młodzieży Wiejskiej akcja "Tysiąc spotkań z pisarzami", doroczny konkurs czytelniczy "Złoty kłos dla twórcy srebrny dla czytelnika" itp.). Książki L. S. W. przeznaczone przede
wszystkim dla czytelnika wiejskie- " , ..
1 . , . . t J Znak firmowy
go zapoznają rowmez całe spo- Ludowej Spółdzielni łeczeństwo z historią wsi poi., Wydawniczą
chłopskich ruchów społecznych,
organizacji i partii politycznych, z dorobkiem kultury i sztuki ludowej, z przemianami, jakie się dokonały i dokonują nadal na wsi w warunkach socjalizmu, z problemami, które nurtują współczesną wieś poi. Jednym z najważniejszych zadań jest wydawanie opracowań na temat dziejów ruchu ludowego w Polsce i historii wsi, pamiętników najwybitniejszych działaczy ludowych i wyborów ich pism, dokumentów, monografii, syntez naukowych, prac bibliograficznych, włącznie z historią najnowszą, dotyczącą m. in. podziemnego ruchu ludowego w czasie okupacji hitlerowskiej, Batalionów Chłopskich, udziału ruchu ludowego w utrwaleniu socjalistycznych zdobyczy w wyzwolonym kraju. L.S.W. wydaje również materiały szkoleniowe dla działaczy Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego oraz publikacje publicystyczne i reportaże, omawiające aktualne problemy społeczno-polityczne w kraju, przede wszystkim na wsi, i za granicą. Publikacje o charakterze społeczno-polityczuym obejmują m. in.
1425
1426
LUDYCJA
tematykę laicką, drugiej wojny światowej, środowisk polonijnych. W wyniku konkursu na pamiętniki młodzieży wiejskiej, ogłoszonego wspólnie z Polską Akademią Nauk i ZMW, powstała cenna seria, w której ukazały się do 1965 trzy tomy: Awans pokolenia, Tu jest mój dom i W poszukiwaniu drogi. Wychodzą również książki popularyzujące osiągnięcia współczesnej nauki, techniki i historii racjonaUstycznej myśli ludzkiej, m. in. w Bibliotece Uniwersytetów Ludowych i Powszechnych. W zakresie sztuki ludowej ukazały się Humor i satyra ludu polskiego,
0 sztukę ludową, Źródła i nurty polskiego teatru ludowego itp. Dla amatorskich teatrów ludowych L.S.W. wydaje Bibliotekę Teatrów Amatorskich, w której obok utworów scenicznych zarówno pełnospektaklowych sztuk, jak i montaży poetyckich, skeczów i humoresek estradowych, zbiorów piosenek i recytacji znajdują się również poradniki z zakresu teatrologii i praktyki teatralnej. Ok. połowę wydawnictw L.S.W. stanowi literatura piękna współczesna i klasyczna oraz książki dla młodzieży. Literatura piękna współczesna obejmuje poezję, krytykę literacką, przede wszystkim jednak prozę, zwłaszcza poświęconą współczesnemu życiu wsi. Główną inicjatywą L.S.W. był zorganizowany w 1962 przy współudziale Związku Literatów Polskich konkurs na powieść współczesną o tematyce wiejskiej. Konkurs ten ujawnił nowe italenty pisarskie i odegrał poważną rolę w rozbudzeniu .zainteresowań twórców problemami wsi współczesnej. W 1965 L.S.W. zainicjowała doroczną nagrodę literacką imłodych im. Stanisława Piętaka. Nagroda ta przyznawana jest odrębnie w trzech działach: poezji, prozy i dramatu. W L.S.W. wydają swoje utwory m. in.: R. Bratny, jE. Bryll, T. Kubiak, J. Kawalec, J. Przyboś, J. Wiktor.
Spośród klasyków L.S.W. zajmuje się przede wszystkim .publikacją powieści historycznych J.I. Kraszewskiego (pod red. J. Krzyżanowskiego). Dzieła Kraszewskiego wydawa-ine przez L. S.W. stanowią pierwszą w Polsce popularnona-.ukową edycję dorobku tego pisarza. Odrębną serią, obejmującą (do 1965) 29 utworów, są Dzieje Polski. Oprócz tego L.S. W. wydaje serię Baśnie i Pieśni Ludowe Polskie -i Obce, dla młodzieży powieści i opowiadania zarówno .o tematyce współczesnej, historycznej, przyrodniczej, jak
1 popularne opowieści biograficzne. Wraz z *Polskim Wydawnictwem Muzycznym L.S.W. wydaje Dzieła wszystkie Oskara Kolberga. W 1965 L.S.W. wydała
Ś93 książki w nakładzie 1200000 egz., w tym 53 beletrystyczne w nakł. 700000 egz.
L.S.W. za 15 lat działalności. 1962.
LUDYCJA zob. PRACTICA.
LUFFT Hans (1495 -1584), drukarz działający wWitten-,berdze (1522/1523-1550) i Królewcu (1549-1554), znany
głównie jako "drukarz Biblii Lutra". W 1549 został powołany przez ks. Albrechta Pruskiego do Królewca w celu zorganizowania drukarni. Otrzymał tam pierwszy pruski przywilej drukarski. Oficyna działała do 1554, wydając 53 dzieła. Po śmierci córki, zamężnej za A. Auri-fabrem i wobec rozluźnienia stosunków z księciem, L. zlikwidował warsztat. Nabył go prawdopodobnie *Daubmann, gdyż u niego i jego następcy *Osterbergera spotyka się czcionki i inicjały L. Drukarze. T. 4. 1962.
LUIKEN JAN zob. LUYKEN JAN. LUMITYP zob. MASZYNY ZECERSKIE.
LUSTRACJA (łac. lustratio = przegląd), nazwa ksiąg, do których wpisywano w XVI-XVIII w. stan dóbr królewskich (królewszczyzn), określając jednocześnie wszystkie obowiązki poddanych chłopów. Obowiązek lustracji dóbr królewskich co pięć lat ustanowiono na sejmie 1562 dla rozkładania kwarty (podatku na utrzymanie wojska). Obecnie księgi L. są podstawowym źródłem do poznania stosunków społeczno-gospodarczych w Rzeczypospolitej szlacheckiej.
Zob. też Dokument rękopiśmienny.
LUXDORPH Bolle Willum (1716-1788), bibliofil duński. Bibl. L., największa w tym czasie w Danii, liczyła ponad 15000 druków i ok. 500 rpsów. L. posiadał w niej * Theuerdank, kolekcję małych republik (seria małych, statystyczno-topograficznych opisów różnych krajów, wyd. przez *ELzevierów) oraz 729 kart icones lon-gaevorum (wizerunków osób żyjących ponad 80 lat). W 1789 nastąpiła aukcja bibl. L.
LUYKEN (Luiken): 1. Jan (1649-1712), holend. rysownik, ilustrator, grafik, akwaforcista, poeta. Uczeń malarza Martinusa Zaaghmolena. Akwaforty uczył się u C. Deckera. Obok R. de *Hooghe'a i G. de Lai-resse'a jeden z najbardziej czynnych i wszechstronnych grafików Holandii w drugiej poł. XVII w. Wykonał ok. 3275 ryc, głównie ilustr., przeważnie wg własnych kompozycji. Najlepsze prace L. to przedstawienia z ówczesnego codziennego życia, np. 100 akwafort do Het Men-selyk Bedryf... (1694-1704), które posiadają wielką wartość dla historii kultury, Het leerzaam huisraad... (1711, tytuł i 50 ilustr.), De Bykor des Gemoeds... (Amsterdam 1711, tytuł i 101 ilustr.) oraz Des Menchen begin, midden en einde (1712). Wiele miejsca w jego twórczości zajmuje tematyka symboliczno-alegoryczna, np. we własnych pracach Jezus en de Ziel (Amsterdam 1678, 8 wyd. 1714), Yoncken der Lief de Jezu (1687), De Onwaardige Wereld
3427
1428
(1710) oraz sceny z życia męczenników, m. in. w T.J.V. Braghta Het Bloeding Toneel oj Martelaers Spiegel (1685, 104 ilustr.), Williama Cave Apostolische Ondheden (1698, 47 ilustr.), (?. Arnolda Waare Afbeelding der eerste Chris-tens (1700-1701, 93 ilustr.). Znane są również ilustr. L. do dzieł biblijnych, które wykonywał samodzielnie lub z synem Casparem. Jego najsłynniejsza Biblia obrazkowa nosi tytoł Icones Biblicae (1708, wyd. Pięter Mortier, 61 ilustr.). 2. Caspar (1672-1708), rysownik i grafik, syn, uczeń i współpracownik Jana. Od 1699 do ok. 1705 czynny w Norymberdze, pracował dla wydawcy Ch. Weigla. Podobnie jak ojciec był głównie ilustratorem. Jego twórczość obejmuje 1187 ryc. Ilustrował głównie, zwłaszcza w początkach, beletrystykę i dzieła sceniczne, m. in. N. Hein-siusa Den vermakelyken Avanturier (1695) oraz Don Clarazel de Gontarnos (1697), Ceryantesa Don Quichote (1696, tylko piąty tom), Quinaulta Thtatre (1697), S. Blankerta Den Neder-lanschen Herbarius... (1698), Montfleury'ego The-atre (1698). Czasami przenosił tylko rys. ojca na płyty, np. do dzieła Ethica naturalis (ok. 1700, wyd. Ch. Weigel, 59 ilustr. Caspara, 41 Jana). Przeważnie jednak rytował wg własnej kompozycji, np. cykl 52 ilustr. w formie kart do gry do Metamorfoz Owidiusza (wyd. P. Mortier, ok. 1705). Jego ryc. w porównaniu z pracami ojca z powodu częstego stosowania rylca są twarde i chłodne,
LYNGE
również odmienne, mniej smukłe, są proporcje jego figur.
1. A.v. Wurzbach: Niederl. Kunstlerlex. II (1910).
LYBISCH Kasper, drukarz wrocławski od ok. 1520, wydawał przedruki pism teologicznych Lutra i Zwin-gliego, drobne druki reformacyjne oraz druki okolicznościowe związane z wypadkami politycznymi. Oficyna L. była czynna do ok. 1540, znane są jej 33 druki.
M. Burbianka: Adam Dyon i K.L., wrocławscy drukarze reformacyjni. "Roczniki Bibl." 1961.
LYNGE Herman H.J. (1822-1897), pierwszy duński antykwariusz naukowy, miłośnik literatury i sztuki, bibliograf. Zgromadził w kupionym w 1853 antykwariacie, znanym dziś pod nazwą Herman H.J. Lynge & Son, ok. 300000 książek oraz wiele autografów, monet, medalionów, obrazów, dziel sztuki graficznej. W 1870 sprzedał rzadką Collectio Holbergiana F.S. Bangowi, który podarował ją wraz z własnymi zbiorami Akademii w Soro. W 1932 firmę nabył CA. Reitzel, a w 1951 Arne Stuhr-Rasmussen.
Fra de gamie Begers Verden. Festskrift i Anledning af Firmaet H.H.J. L. & Sons 100-aarige Bestaaen som videnskabeligt Antikva-riat. 1953.
EWoK 47
.
ŁABĘCKI Hieronim Hilary Stanisław (1809-1862), prawnik, historyk i bibliograf poi. górnictwa. Obok dzieł dotyczących historii, techniki i słownictwa górniczego ogłosił pracę Wiadomość bibliograficzna o górnictwie w Polsce i naukach przyrodzonych kisły związek z nim mających ("Biblioteka Warszawska" 1841 t. 4, przedruk w t. 2 dzieła Ł. Górnictwo w Polsce,Warszawa 1841).
ŁACINKA, mało używany synonim *antykwy w znaczeniu powszechnie używanego *pisma drukarskiego wywodzącego się z pisjna łacińskiego klasycznego i wczesnośredniowiecznego, w odróżnieniu od alfabetów greckiego, cyrylickiego i in.
ŁAM, w drukarstwie wiersze tekstu złożone (*Skład) na określoną szerokość, z których sformowane są *ko-lurnny. Na kolumnie może się mieścić jeden lub więcej Ł., stąd spotyka się kolumny 1-, 2- lub wielołaniowe. Kolumny gazet i czasop. budowane są z kilku (od 3 do 8) Ł. różnej szerokości. Potoczne wyrażenie "na łamach prasy" oznacza materiał opublikowany w czasop.
Zob. też DwUŁAMOWY UKŁAD, SZPALTA.
ŁAMACZ, zwany również metrampażem (fr. mettre en pages = rozkładać na strony), wykwalifikowany pracownik zecerni ręcznej, formujący składy drukarskie ze *szpalt (łamów) w *kolumny, które w druku stanowią stronice.
ŁAMANIE, formowanie ze *szpalt (*łarnów) jednakowej wielkości *kolurnn (*stronic). Czynność tę w zecerni wykonuje *łajnacz bądź na podstawie *makiety wyklejo-nej przez redaktora technicznego, bądź na podstawie instrukcji technicznej oraz dyspozycji zawartych w maszynopisie lub na szpaltach przekazywanych do Ł. Rozróżnia się dwie metody Ł. *składu dziełowego: na mcn-surę, tzn. wg przymiaru (wzorca) długości kolumny zrobionego ze sztabików, zwykle półkwadratowych ^Materiał zecerski), lub odlanego w całości z metalu drukarskiego; na ustaloną liczbę wierszy tekstu podstawo-
wego na kolumnie. Ł_. gazet i niektórych czasop. wykonuje się na podstawie *makiety graficznej, która powstaje przed oddaniem maszynopisów do składujako wynik obliczenia ich objętości na przyszłej kolumnie drukarskiej. W dziełach naukowych i technicznych, posiadających dużo klisz (ilustracji) przewidzianych do obłania-nia tekstem, zachodzi konieczność dwukrotnego składania tekstów: raz na pełną szerokość kolumny, drugi raz ten sam tekst na węższe formaty, żeby obok tekstu umieścić przeznaczone do *włamywania klisze. Można tego uniknąć przez opracowanie maszynopisu-makiety przenaczonego do składu i Ł. bezszpaltowego. Maszynopis przeznaczony do takiego Ł. ma obliczony każdy wiersz i wyznaczone miejsce, gdzie umieszczone będą tabele i klisze, oraz zawiera dyspozycje dla składacza co do liczby i szerokości wierszy, które od razu należy składać na węższy format. Zob. też Włamywanie ilustracji, Przełamywanie, Wybić wiersz, Zgubić wiersz, Bckart, Makieta.
ŁAPCZYŃSKI (Łapka) Walenty, drukarz wędrowny, czeladnik krakowskiej oficyny M. *Szarfenbergera, był kierownikiem "latającej drukarni", warsztatu, który Szarfenberger dostarczył kancelarii królewskiej ok. 1577 na jej użytek w związku z prowadzonymi przez Stefana Batorego wyprawami wojennymi przeciw Gdańskowi i Moskwie. Ł. tłoczył druki urzędowe: uniwersały i edyk-ty królewskie oraz dzieła literackie w różnych miejscowościach w zależności od postojów kancelarii i wojska. "Drukarnia latająca" towarzyszyła wojsku pod Bydgoszczą i Włocławkiem, ale druki z wymienionym na karcie tytułowej miejscem wychodziły dopiero w Malborku (1577), Warszawie (1578 Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego, pierwszy w dziejach druk warszawski), Lwowie (1578), Wielkich Łukach (1580), Knyszynie (1580) i znów w Warszawie (1581). Ogółem znanych jest 21 druków Ł. Po zawarciu pokoju w Jamie Zapolskim warsztat odesłano do Krakowa. Ł. nobilitowany 20 DC 1581 za zasługi wojenne i drukarskie, przyjęty przez Zamoyskiego do jego herbu Jelita, przeszedł do służby administracyjnej w dobrach kanclerza.
1431
1432
ŁOWIAGIN
S. Lisowski: Wiadomoil historyczna o księgarniach i drukarniach warszawskich. "Bibl- Warsz." 1851. Archiwum Jana Zamojskiego. n 1909, III 1913, IV 1948. T. Wierzbowski: Materiały. 11900 nr 310, 335.
ŁAPINO (Pomorze Gdańskie)
Papiernie. W 1761 powstała tu mała papiernia, w której dopiero w następnym stuleciu (1858) zainstalowano maszynę papierniczą, zaś po 1880 znacznie rozbudowano, wprowadzając po raz pierwszy na Pomorzu oświetlenie elektryczne z młyna wodnego (1888). W 1881 utworzono jej oddział w Fidlinie. Papiernia istniała do 1945, produkując papier pakowy i kartonowy.
Zob. też Papiernie w polsce.
ŁAPKI, element konstrukcyjny maszyn drukujących. Służą one do prowadzenia arkusza w maszynach oraz do utrzymania arkusza na cylindrze drukującym. Ł. wahające, tzw. przedłapki, służą do podawania arkuszy ze stołu spływowego do obracającego się cylindra.
ŁAZARSKI: 1. Władysław (zm. 1944), właściciel drukami w Warszawie przy ul. Złotej 9 (obecnie Kniew-skiego). Inwentarz drukarni składał się początkowo w części z urządzeń pozostałych po drukarni Banku Polskiego. 2. Zygmrnt, syn Władysława, prowadził w okresie międzywojennym drukarnię, zał. przez ojca. Kierownikiem graficznym drukarni był przez dłuższy czas grafik A. *Półtawski, którego antykwę stosowano w drukach zakładu Ł. Produkcja drukarni Ł. wyróżniała się wysokim poziomem estetycznym. Drukował tu m. in. swoje prace Książka wytworna, rzecz o estetyce druku (1922) i Le Livre połonais au XV et XVI silcie (1923) S. *Lam. Oba druki należały do serii Biblioteka Zawodowa Graficzna. Zygmunt Ł. był znanym bibliofilem i członkiem Tow. Bibliofilów Polskich. Ok. 1930 rozpoczął budowę gmachu dla swej drukarni przy ul. Sandomierskiej, ale
zakład uległ w 1932 likwidacji z powodu trudności finansowych. Ł. zginął w obozie śmierci w Oświęcimiu.
ŁAZARZ AN-DRYSOWIC ze Stry-kowa (zm. 1577), pierwszy samodzielny drukarz krakowski poi. pochodzenia. W 1550 uzyskał prawo miejskie po ożenieniu się z Barbarą, wdową po H. *Wic-torze. W 1569 otrzymał
Sygnet drukarni Łazarza Andrysowica
serwitoriat królewski, utracił go jednak w 1571. Ł. drukował znanych autorów poi.: M. Krornera, S. Orzechow-skiego, S. Hozjusza, A. Frycza-Modrzewskiego, wydawał rubrycelle, zbiory praw miejskich B. Groickiego. Nie wahał się też wydać serii ulotnych pieśni różnowierczych (tzw. Kancjonał puławski, w Bibl. Czartoryskich), druki zaś zbyt niebezpieczne ideologicznie tłoczył anonimowo. Po jego śmierci objął drukarnię i doprowadził ją do pełnego rozkwitu jedyny syn Łazarza i Wietorowej, J. *Januszowski.
ŁOPACIŃSKI Hieronim (1860-1906), językoznawca, pedagog, bibliofil, bibliograf, twórca Biblioteki Publicznej w Lublinie. Badał archiwa i biblioteki Lubelszczyzny, gromadził materiały do przeszłości Lublina i ziemi lubelskiej. Zgromadził własny księgozbiór podręczny z myślą
0 stworzeniu zeń bibl. publicznej. Zebrał: 11775 druków (w tym 3556 starych druków, 27 inkunabułów, 2143 poloników, 1386 druków obcych z XVI-XVffl w.); 693 rpsy; ok. 600 map i atlasów oraz wiele rycin. Zbiorami Ł. zaopiekowało się powstałe w 1907 Tow. Biblioteki im. H. Łopacińskiego, tworząc z nich Bibl. Publiczną (obecnie Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie). Bibliogr. prac Ł. liczy 575 pozycji ogłoszonych w "Przeglądzie Filologicznym", "Bibliotece Warszawskiej", "Wędrowcu", Encyklopedii staropolskiej i in.; m. in. artykuł Słówko o potrzebie zakła~ dania muzeów i bibliotek miejscowych i prowincjonalnych,
H.Ł. i biblioteka jego imienia w Lublinie. 1957.
ŁOPIEŃSKI Ignacy (1865-1944), grafik. Uczył się w warszawskiej Szkole Rysunkowej, następnie w Paryżu
1 w Monachium, u prof. Raaba. Ł. był świetnym technicznie, tradycyjnym w formie i podejściu do grafiki, twórcą akwafort, stosującym też i inne techniki odbijania z płyt metalowych, a także *drzeworyt i *litografię. Położył zasługi jako odnowiciel grafiki artystycznej (w 1912 był głównym organizatorem Tow. Przyjaciół Sztuk Graficznych), sam jednak był epigonem grafiki reprodukcyjnej. Pracował wg obrazów malarzy poi., tworzył też kompozycje samodzielne. W swym dorobku, miał również nieco *ekslibrisów, znak wydawniczy Biblioteki Samokształcenia, wreszcie ozdobne druki użytkowe dyplomy, patenty itd.
W. Zwierowicz: I.Ł. [1931 ?].
ŁOWIAGIN Aleksandr M. (1879-1925), ros. teoretyk bibliografii i nauki o książce, założyciel Rosyjskiego Tow. Bibliologicznego w Moskwie (1899-1930). W artykule O scdierżanii bibliołogii iii bibliografii ("Litieraturnyj Wiestnik" 19011.1, przedruk, w książce Ł. Bibliołogiczeskije-oczerki, 1916) utożsamiał bibliologię z bibliografią, a główny jej cel upatrywał w badaniu ilościowego stanu piśmienni-
1433
1434
ŁOWIAG1N
S. Lisowski: Wiadomość historyczna o księgarniach i drukarniach warszawskich. "Bitl. Warsz." 1851. Archiwum Jana Zamojskiego. n 1909, ffl 1913, IV 1948. T. Wierzbowski: Materiały. I 1900 nr 310, 335.
ŁAPINO (Pomorze Gdańskie)
Papiernie. W 1761 powstała tu mała papiernia, w której dopiero w następnym stuleciu (1858) zainstalowano maszynę papierniczą, zaś po 1880 znacznie rozbudowano, wprowadzając po raz pierwszy na Pomorzu oświetlenie elektryczne z młyna wodnego (1888). W 1881 utworzono jej oddział w Fidlinie. Papiernia istniała do 1945, produkując papier pakowy i kartonowy.
Zob. też Papiernie w polsce.
ŁAPKI, element konstrukcyjny maszyn drukujących. Służą one do prowadzenia arkusza w maszynach oraz do utrzymania arkusza na cylindrze drukującym. Ł. wahające, tzw. przedłapki, służą do podawania arkuszy
ze ?tota spływowego do obracającego ą cylindra,
ŁAZARSKI: 1. Władysław (zm. 1944), właściciel drukarni w Warszawie przy ul. Złotej 9 (obecnie Kniew-
skiego). Inwentarz drukarni składał się początkowo w
serwitoriat królewski, utracił go jednak w 1571. Ł. drukował znanych autorów poi.: M. Kromera, S. Orzechow-skiego, S. Hozjusza, A. Frycza-Modrzewskiego, wydawał rubrycelle, zbiory praw miejskich B. Groickiego. Nie wahał się też wydać serii ulotnych pieśni różnowierczych (tzw. Kancjonał puławski, w Bibl. Czartoryskich), druki zaś zbyt niebezpieczne ideologicznie tłoczył anonimowo. Po jego śmierci objął drukarnię i doprowadził ją do pełnego rozkwitu jedyny syn Łazarza i Wietorowej, J. *Januszowski.
ŁOPACIŃSKI Hieronim (1860-1906), językoznawca, pedagog, bibliofil, bibliograf, twórca Biblioteki Publicznej w Lublinie. Badał archiwa i biblioteki Lubelszczyzny, gromadził materiały do przeszlos'ci Lublina i ziemi lubelskiej. Zgromadził własny księgozbiór podręczny z myślą o stworzeniu zeń bibl. publicznej. Zebrał: 11775 druków (w tym 3556 starych druków, 27 inkunabułów, 2143 poloników, 1386 druków obcych z XVI-XVffl w.); 693 rosy j ok. 600 map i atlasów oraz wiele rycin. Zbiorami
Ł. zaopiekowało się powstałe w 1907 Tow. Biblioteki im. H. Łopacińskiego, tworząc z nich Bibł. Publiczną (obecnie Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im.
H. Łopacińskiego w Lublinie). Bibliogr. prac Ł. liczy 575
tl i1 II
części z tir Jzeii pozostałych po drukami
skiego. 2. Zygmrnt, syn Władysława, prowadził w okresie międzywojennym drukarnię, zał. przez ojca. Kierownikiem graficznym drukarni był przez dłuższy czas grafik A. *Półtawski, którego antykwę stosowano w drukach zakładu Ł. Produkcja drukarni Ł. wyróżniała się wysokim poziomem estetycznym. Drukował tu m. in. swoje prace Książka wytworna, rzecz o estetyce druku (1922) i Le Livre polonais au XV et XVI siecle (1923) S. *Lam. Oba druki należały do serii Biblioteka Zawodowa Graficzna. Zygmunt Ł. był znanym bibliofilem i członkiem Tow. Bibliofilów Polskich. Ok. 1930 rozpoczął budowę gmachu dla swej drukarni przy ul. Sandomierskiej, ale
zakład uległ w 1932 likwidacji z powodu trudności finansowych. Ł. zginął w obozie śmierci w Oświęcimiu.
ŁAZARZ AN-DRYSOWIC ze Stry-kowa (zm. 1577), pierwszy samodzielny drukarz krakowski poi. pochodzenia. W 1550 uzyskał prawo miejskie po ożenieniu się z Barbarą, wdową po H. *Wie-torze. W 1569 otrzymał
1 W
ilol
Sygnet drukarni Łazarza Andrysowica
"Bibliotece Warszawskiej", "Wędrowcu", Encyklopedii staropolskiej i in.; m. in. artykuł Słówko o potrzebie zakładania muzeów i bibliotek miejscowych i prowincjonalnych, H.Ł. i biblioteka jego imienia w Lublinie. 1957.
ŁOPIEŃSKI Ignacy (1865-1944), grafik. Uczył się w warszawskiej Szkole Rysunkowej, następnie w Paryżu i w Monachium, u prof. Raaba. Ł. był świetnym technicznie, tradycyjnym w formie i podejściu do grafiki, twórcą akwafort, stosującym też i inne techniki odbijania z płyt metalowych, a także *drzeworyt i *litografię. Położył zasługi jako odnowiciel grafiki artystycznej (w 1912 był głównym organizatorem Tow. Przyjaciół Sztuk Graficznych), sam jednak był epigonem grafiki reprodukcyjnej. Pracował wg obrazów malarzy poi., tworzył też kompozycje samodzielne. W swym dorobku, miał również nieco *ekslibrisów, znak wydawniczy Biblioteki Samokształcenia, wreszcie ozdobne druki użytkowe dyplomy, patenty itd.
W. Zwierowicz: I.Ł. [1931 ?].
ŁOWIAGIN Aleksandr M. (1879-1925), ros. teoretyk bibliografii i nauki o książce, założyciel Rosyjskiego Tow. Bibliologicznego w Moskwie (1899-1930). W artykule O sodierżanii bibliołogii iii bibliografii ("Litieraturnyj Wiestnik" 19011.1, przedruk, w książce Ł. Bibliołogiczeskije-oczerki, 1916) utożsamiał bibliologię z bibliografią, a główny jej cel upatrywał w badaniu ilościowego stanu piśmienni-
1433
143*
ŁOWIAGIN
S. Lisowski: Wiadomość1 historyczna o księgarniach i drukarniach warszawskich. "Bitl. Warsz." 1851. Archiwum Jana Zamojskiego. n 1909, III 1913, IV 1948. T.Wierzbowski: Materiały. I 1900 nr 310, 335.
ŁAPINO (Pomorze Gdańskie)
Papiernie. W 1761 powstała tu mała papiernia, w której dopiero w następnym stuleciu (1858) zainstalowano maszynę papierniczą, zaś po 1880 znacznie rozbudowano, wprowadzając po raz pierwszy na Pomorzu oświetlenie elektryczne z młyna wodnego (1888). W 1881 utworzono jej oddział w Fidlinie. Papiernia istniała do 1945, produkując papier pakowy i kartonowy.
Zob. też Papiernie w polsce.
ŁAPKI, element konstrukcyjny maszyn drukujących. Służą one do prowadzenia arkusza w maszynach oraz do utrzymania arkusza na cylindrze drukującym. Ł. wahające, tzw. przedłapki, służą do podawania arkuszy ze ?tołu spływowego do obracającego się cylindra.
ŁAZARSKI: 1. Władysław (zm. 1944), właściciel drukarni w Warszawie przy ul. Złotej 9 (obecnie Kniew-skiego). Inwentarz drukami składał się początkowo w części z urządzeń pozostałych po drukarni Banku Polskiego. 2. Zygmunt, syn Władysława, prowadził w okresie międzywojennym drukarnię, zał. przez ojca. Kierownikiem graficznym drukarni był przez dłuższy czas grafik A. *Półtawski, którego antykwę stosowano w drukach zakładu Ł. Produkcja drukarni Ł. wyróżniała się wysokim poziomem estetycznym. Drukował tu m. in. swoje prace Książka wytworna, rzecz o estetyce druku (1922) i Le Livre polonais au XV et XVI siecle (1923) S. *Lam. Oba druki należały do serii Biblioteka Zawodowa Graficzna. Zygmunt Ł. był znanym bibliofilem i członkiem Tow. Bibliofilów Polskich. Ok. 1930 rozpoczął budowę gmachu dla swej drukarni przy ul. Sandomierskiej, ale
zakład uległ w 1932 likwidacji z powodu trudności finansowych. Ł. zginął w obozie śmierci w Oświęcimiu.
ŁAZARZ AN-DRYSOWIC ze Stry-kowa (zm. 1577), pierwszy samodzielny drukarz krakowski poi. pochodzenia. W 1550 uzyskał prawo miejskie po ożenieniu się z Barbarą, wdową po H. *Wie-torze. W 1569 otrzymał
Sygnet drukarni Łazarza Andrysowica
serwitoriat królewski, utracił go jednak w 1571. Ł. drukował znanych autorów poi.: M. Kromera, S. Orzechow-skiego, S. Hozjusza, A. Frycza-Modrzewskiego, wydawał rubrycelle, zbiory praw miejskich B. Groickiego. Nie wahał się też wydać serii ulotnych pieśni różnowierczych (tzw. Kancjonał puławski, w Bibl. Czartoryskich), druki zaś zbyt niebezpieczne ideologicznie tłoczył anonimowo. Po jego śmierci objął drukarnię i doprowadził ją do pełnego rozkwitu jedyny syn Łazarza i Wietorowej, J. *Januszowski.
ŁOPACIŃSKI Hieronim (1860-1906), językoznawca, pedagog, bibliofil, bibliograf, twórca Biblioteki Publicznej w Lublinie. Badał archiwa i biblioteki Lubelszczyzny, gromadził materiały do przeszłości Lublina i ziemi lubelskiej. Zgromadził własny księgozbiór podręczny z myślą
0 stworzeniu zeń bibl. publicznej. Zebrał: 11775 druków (w tym 3556 starych druków, 27 inkunabułów, 2143 poloników, 1386 druków obcych z XVI-XVin w.); 693 rpsy; ok. 600 map i atlasów oraz wiele rycin. Zbiorami Ł. zaopiekowało się powstałe w 1907 Tow. Biblioteki im. H. Łopacińskiego, tworząc z nich Bibl. Publiczną (obecnie Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie). Bibliogr. prac Ł. liczy 575 pozycji ogłoszonych w "Przeglądzie Filologicznym", "Bibliotece Warszawskiej", "Wędrowcu", Encyklopedii staropolskiej i in.; m. in. artykuł Słówko o potrzebie zakładania muzeów i bibliotek miejscowych i prowincjonalnvch,
H.Ł. i biblioteka jego imienia w Lublinie. 1957.
ŁOPIEŃSKI Ignacy (1865-1944), grafik. Uczył się w warszawskiej Szkole Rysunkowej, następnie w Paryżu
1 w Monachium, u prof. Raaba. Ł. był świetnym technicznie, tradycyjnym w formie i podejściu do grafiki, twórcą akwafort, stosującym też i inne techniki odbijania z płyt metalowych, a także *drzeworyt i *litografię. Położył zasługi jako odnowiciel grafiki artystycznej (w 1912 był głównym organizatorem Tow. Przyjaciół Sztuk Graficznych), sam jednak był epigonem grafiki reprodukcyjnej. Pracował wg obrazów malarzy poi., tworzył też kompozycje samodzielne. W swym dorobku miał również nieco *ekslibrisów, znak wydawniczy Biblioteki Samokształcenia, wreszcie ozdobne druki użytkowe dyplomy, patenty itd.
W. Zwierowicz: I.Ł. [1931 ?].
ŁOWIAGIN Aleksandr M. (1879-1925), ros. teoretyk bibliografii i nauki o książce, założyciel Rosyjskiego Tow. Bibliologicznego w Moskwie (1899-1930). W artykule O sodierżanii bibliołogii iii bibliografii ("Litieraturnyj Wiestnik" 19011.1, przedruk, w książce Ł. Bibliołogiczeskije-oczerki, 1916) utożsamia! bibliologię z bibliografią, a główny jej cel upatrywał w badaniu ilościowego stanu piśmienni-
1433
1434-
ŁOZIŃSKI
Śctwa i dociekaniu przyczyn i skutków tego stanu. Inaczej przedstawił te sprawy w pracy pt. Osnowy knigowiedienija <(1925), ujmując naukę o książce w aspekcie socjologicznym. Książkę potraktował jako narzędzie w obcowaniu między ludźmi i wyróżnił trzy części bibliologii: genezę i ewolucję książki; statykę, obejmującą statystykę, bibliografię jako naukę o spisach piśmiennictwa, klasyfikację, współczesną książkę; dynamikę książki: jej oddziaływanie na czytelnika, księgarstwo, bibliotekarstwo, bibliofilstwo. Na to ujęcie Śoddziałała nowa pozycja książki w ZSRR po rewolucji 1917.
ŁOZIŃSKI Władysław (1843-1913), brat Walerego, pisarz, historyk kultury, kolekcjoner, redaktor, właściciel drukarni, członek Akademii Umiejętności, polityk. W 1. 1867-1870 był redaktorem "Dziennika Literackiego", należał do redakcji "Szczutka", wychodzącego we Lwowie. W 1. 1872-1873 sprawował godność sekretarza naukowego w Bibliotece Ossolineum. Przez 10 lat kierował redakcją "Gazety Lwowskiej", a od 1873 wydawał "Przewodnik Naukowy i Literacki". W pracach swoich dotyczących, historii Lwowa uwzględnił dzieje księgarstwa. Był posiadaczem cennej bibl., której część przekazał Bibliotece Archiwum Akt Dawnych m. Lwowa. W 1876 otrzymał koncesję na zał. drukarni we Lwowie. Sprzęt drukarski nabył w Wiedniu, dostawszy pożyczkę na ten cel z funduszów "Gazety Lwowskiej". W drukarni Ł. tłoczono m. in. "Gazetę Lwowską", "Przewodnik Naukowy i Literacki", "Kwartalnik Historyczny". Po jego śmierci przedsiębiorstwo prowadziła wdowa Jadwiga. W 1918 kupił drukarnię Zakład Narodowy im. Ossolińskich, a w 1920 uległa ona likwidacji; część materiałów wcielono do uprzednio zakupionej drukarni *Winiarza, część zmagazynowano, resztę rozprzedano.
ŁÓDŹ
Biblioteki. Najstarsza, Miejska Biblioteka Publiczna (obecnie im. L. Waryńskiego), powstała w 1917. W 1964 posiadała 103532 wol. druków, 37932 wol. czasop., 748 zbiorów kartograficznych, 943S wol. innych zbiorów specjalnych. Opiekuje się siecią bibl. miejskich, liczącą 5 bibl. dzielnicowych, 32 filie dla dorosłych, 18 dla dzieci i młodzieży, 84 punkty bibl. o łącznej liczbie 397009 wol., uzupełniana Biblioteką Łódzkiego Domu Kultury (22039 wol.) i Biblioteką Pałacu Młodzieży im. Tuwima (20507 wol.). Wojewódzka Biblioteka Publiczna liczy 7335 wol. druków i 514 wol. czasop. Z bibl. naukowych najbogatszy księgozbiór (ok. 800000 wol.) ma Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego zał. w 1945. W tym samym roku powstała Biblioteka Politechniki Łódzkiej liczy 73957 wol. druków, 22296 wol. czasop., 26000 zbiorów specjalnych, posiada 84 bibl. zakładowe (166285 wol.). Biblioteka Aka-
demii Medycznej, istniejąca od 1950, Uczy 132963 druków, 24010 wol. czasop. i 65137 zeszytów, 874 wol. zbiorów specjalnych; koordynuje pracę 57 bibl. katedr i klinik (55629 wol. druków zwartych, 909 wol. i 26330 zeszytów czasop.). Zał. w 1958 Biblioteka Wojskowej Akademii Medycznej ma 40700 wol. Nadto działają trzy bibl. państwowych wyższych szkół: Filmowej i Teatralnej (22152 wol. druków, 2558 czasop., 596 zbiorów specjalnych), Muzycznej (2423 wol. druków, 9628 nut, 939 płyt), Sztuk Plastycznych (5650 wol. druków, 540 wol. czasop.) oraz bibl. resortowych instytutów naukowych: Włókiennictwa (23000 wol. druków, 4225 czasop., ok. 7000 zbiorów specjalnych), Włókien Sztucznych i Syntetycznych (5607 wol. druków, 1942 czasop., 9464 zbiorów specjalnych), Techniki Cieplnej (7214 wol. druków, 11340 wol. zbiorów specjalnych), Celulozowo-Papierniczego (5100 druków, 2700 czasop., 4510 wol. zbiorów specjalnych), Medycyny Pracy (9000 wol. druków i ok. 6000 czasop.). Zał. w 1925 Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka posiada 54000 wol. druków i 4100 czasop. Bibl. posiadają również muzea: Sztuki (6330 wol. druków, 3000 reprodukcji), Archeologiczne i Etnograficzne (8900 druków i 4600 czasop.), Historii Ruchów Rewolucyjnych (6683 wol. druków). Biblioteka NOT ma 4800 wol. druków i 2493 czasop., a Biblioteka KŁ PZPR 18623 wol. Bibl. szkolne (230) posiadają łącznie 1179929 wol. Przy zakładach pracy istnieje ok. 140 bibl. fachowych, 203 bibl. związkowe i 199 punktów bibl. (łącznie 483244 wol.).
I. Lepalczyk: Włókniarze i książki. 195) W. WieczoTelc: Ogólne dzieje Miejskiej Bibl. Publ. w Łodzi. 1965.
Drukarstwo. Pierwszą drukarnię w Łodzi założyli w 1860 Józef Czaczkow;ki i J. *Petersilge, który wkrótce został jej wyłącznym właścicielem. Początkowo prymitywna, następnie unowocześniona, przez szereg lat była jedynym w Ł. zakładem graficznym stojącym na poziomie wielkomiejskim- Drugim co do wielkości zakładem dru-karsko-litograficznym była zał. w 1. 70-tych XIX w. firma Leopolda Zonera (istniała do 1915). W końcu XIX w. Ł. posiadała ok. 20 drukarń, z których większość stanowiły małe drukarenki akcydensowe (*Drukarnia) dysponujące jedną *prasą nożną. Do firm średnich, wyposażonych w trzy do pięciu jmszyn, należały drukarnie: Rudolfa Lutra, Leona Krakowskiego, Walentego Kołińskiego, Stanisława Dębskiego, Władysława Wścieklicy, Henryka Kempnera. Z pacz. XX w. przybyły nowe zakłady: Józefa Szcześniewskiego, Adama Karskiego, Franciszka Mariana Kulisza (dawna Kołińskiego) oraz duże i nowocześnie wyposażone zakłady graficzne Roberta Resigera (1899-1917); w 1908 powstał pierwszy zakład chernigraficzny (*Chemigrafia) Romana Borkenhagena. Osobne miejsce zajęły drukarnie gazetowe o wyposażeniu przystosowanym do potrzeb prasy codziennej. Do wię-
1435
1436
kszych i dłużej działających zakładów należały drukarnie: "Lodzer Zeitung" (J. Petersilge), z pierwszą w Ł. *maszyną rotacyjną (1902); "Łodzińskowo Listka" (L. Zonnera), "Dziennika Łódzkiego" (1885-1892), "Rozwoju" (1898-1933) Wiktora Czajewskiego, drukarnia Stanisława Książka (1906-1915), zorganizowana dla potrzeb "Kuriera Łódzkiego" i "Nowego Kuriera Łódzkiego". Przed pierwszą wojną światową duże zakłady graficzne założył Zygmunt Terakowski; powstała też firjna: Hessen i Manitius (początkowo: Petersilge, Hessen i Manitius), która po śmierci Alfreda Hessena (1920) przeszła na wyłączną własność Zygmunta Manitiusa. W 1. 1914-1918 wiele firm upadło wskutek rekwizycji niektórych urządzeń, natomiast Niemcy zorganizowali Staatsdruckerei, po wojnie przekształconą na Drukarnię Państwową w Łodzi (istniała do 1934). W okresie międzywojennym obok dawnych firm: Szcześniewskiego, Stefana Kędzierskiego (cd 1910), Manitiusa, Terakowskiego (w 1920 zmieniona na Bolesław Kotkowski i Ska, w 1923 przemianowana na spółkę akcyjną), powstały nowe zakłady, jak np. "Drukarnia Polska" Ludomira Mazurkiewicza, odznaczająca się drukami o wysokiej wartości artystycznej (m- in. pierwsza w Ł. posługiwała się tzw. *antykwą Walbaujna), drukarnia R. *Tylki, "Libertas", "Kompas", drukarnia i litografia Edwarda Kulisza (dawniej F.M. Kulisza), Bolesława Freilicha i in. Do 1939 czynnych było ponad 40 większych i średnich zakładów graficznych i ponad 80 małych diukarenek akcy-densowych. W okresie drugiej wojny światowej okupant zniszczył drobne drukarnie, większe przeszły pod zarząd komisarzy, w prywatnym zaś posiadaniu pozostały niektóre zakłady niepi. Po wojnie zorganizowano duże państwowe przedsiębiorstwa graficzne, jak Łódzkie Zakł. Graficzne, Łódzka Drukarnia Akcyd., Łódzka Drukarnia Dziełowa, RSW "Prasa" i Wojskowa Drukarnia w Łodzi. Księgarstwo. Pierwszą stałą księgarnię w Ł. założył w 1848 Jankiel Gutstadt. Po dziesięciu latach przybyły nowe: Juliusza Arndta i Gotfryda Berlacha. Pierwszym łódzkim nakładcą (głównie kalendarzy) był Cezar Richter, który prowadził księgarnię asortymentową w 1. 1872-1905. W 1882 L. *Fiszer założył drugą księgarnię nakładową, która wkrótce wyrosła ponad poziom prowincjonalny, stojąc w rzędzie najpoważniejszych firm Królestwa (istniała do 1932). W końcu XIX w. w Ł. było ok. 15 księgarń. Z ważniejszych wymienić należy: H. Strakuna, Reinholda Horna, H. Milbitza i filię *Gebethnera i Wolffa, reszta to przeważnie małe sklepiki antykwaryczne. Tylko nieliczne z ówcześnie działających księgarni (poza Richterejn i Fiszerem) obok asortymentu zajmowały się także skromną działalnością nakładową, jak np. Robert Schatke i "Księgarnia Łódzka" Władysława Kaczpiarka. Na pocz. XX w. liczba księgarń wzrosła dwukrotnie, obniżył się jednak ich poziom- Na tym tle korzy-
ŁUBOK
stnie zarysowała się krótka działalność (1901-1904) firmy nakładowej "Rychliński i *Wegner" (nabywcy filii Gebe-thnera i Wolffa). Po 1905 działało jednecześnie kilka księgarń nakładowych: Alfreda Strsucha wydawcy broszur ekonomicznych, Stanisława Miszewskiego wydawcy książek dla dzieci i pierwszych w Ł. druków esperanto, Adolfa Słomnickiego wydawcy popularnych piosenek kabaretowych i powieści broszurowych. W 1912 księgarnię Miszewskiego nabyła firma Gebethnera i Wolffa, będąca głównym dostawcą asortymentu dla Ł. Podczas pierwszej wojny światowej zmniejszył się obrót księgarski, powodując uprdek wielu firm- Okres inflacji i chaosu gospedarczego w 1. 1918-1923 wprowadzi! także dezorganizację w księgarstwie łódzkim, które musiało jednak nfdążsć za szybkim rozwojem miasta. Z firm dawnych działały księgarnie: Fiszera (od 1932 S. Seipelt), Słcjnnickiego, Strr.ucha, filia Gebethnera i Wolffa. Z nowych należy wymienić księgarnię "Czytaj" Kazimierza Pawlćka (żał. w 1916, istnieje do dziś), która wydawała książki prawnicze, historyczne i młodzieżowe, oraz Księgarnię Nauczycielską (podręczniki szkolne). Kilka cennych druków wydało też Tow. Bibliofilów w Łodzi (1927-1939). Nadto egzystowały firmy: A.F. Mitlera wydawcy popiocy szkolnych, Karola Neu-miillera, księgarnia asortymentowa Stanisława Antkow-skiego (cd 1933) i in. W okresie okupacji księgarnie poi. zlikwidowano. Po wojnie działała w Ł. Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" i "Książka". Cd 1950 sieć księgarską objął *Dom Książki. W 1957 powstało Wydawnictwo Łódzkie, które zajmuje się regionalną działalnością wydawniczą.
ŁUBIEŃSKI Feliks (1758-1848), minister sprawiedliwości Księstwa Warszawskiego, wnuk stryjeczny prymasa Władysława Ł., po którym odziedziczył bibliotekę i archiwum. Wychowanek J. *Albertrandego. W 1809 założył Drukarnię Rządową w Warszawie oraz udostępnił dla publiczności własną bibliotekę prawniczą. 25 X 1810-uzyskał dekret królewski, zezwalający na założenie Biblioteki Publicznej przy Sądzie Apelacyjnym w Warszawie. Powstała ona z zakupów finansowanych przez mini-sterium sprawiedliwości, z darów klasztorów, miast i osób prywatnych, w tym również Ł. w ilości 4000 t. W 1812 bibl. liczyła ok. 20000 książek i rpsów. W 1812 Ł. domagał się rewindykacji Biblioteki Załuskich z Rosji. Dyrektorem bibł. był Mateusz Kozłowski. W 1817 księgozbiór przeszedł do Biblioteki Publicznej przy Uniwersytecie Warszawskim.
T. Mencel: F.Ł. min. sprawiedl. Ks. W. 1952. W. Stum-mer: Bibl. Sądu Apelacyjnego w Warszawie 1810-1865. "Roczniki Bibl." 1958 z. 3/4.
ŁUBOK zob. GRAFIKA LUDOWA.
1437
143&
ŁUKOMSKI
ŁUKOMSKI Stanisław (1835-1867), rytownik. Uczeń M. *Jaroczyńskiego, następnie E. Mandla w Berlinie. Po powrocie do Poznania zajął się ilustrowaniem książek dla J.K. *Żupańskiego. Wykonał liczne miedzioryty wg rys. A. Zaleskiego, J. *Kossaka i innych, do dzieł A. Mickiewicza, W. Pola. Ł. był najbardziej znanym ilustratorem poznańskim drugiej poł. XIX w.
ŁUŻYCKA BIBLIOGRAFIA zob. NIEMIECKA REBUBLIKA DEMOKRATYCZNA.
ŁUŻYCKIE DRUKARSTWO zob. NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA.
ŁYSA GÓRA zob. SKRYPTORIUM.
ŁYSAKOWSKI Adam Gracjan (1895-1952), bibliotekarz, bibliograf, teoretyk nauki o książce. W 1. 1919-1925 organizował bibl. wojskowe na terenie okręgu lwowskiego; 1925-1939 pracował w bibl. uniwersyteckich w Poznaniu, Warszawie i Wilnie, od 1930 jako dyrektor bibl. wileńskiej. W 1. 1945-1946 był kierownikiem wydziału bibl. naukowych w Ministerstwie Oświaty, współ-
uczestniczył w organizowaniu bibliotekarstwa w Polsce Ludowej. W 1. 1946-1949 zorganizował i prowadził Państwowy Instytut Książki w Łodzi, kierując jednocześnie (1946-1948) tamtejszą Biblioteką Uniwersytecką. Od 1949 był dyrektorem *Instytutu Bibliograficznego Biblioteki Narodowej, który zreorganizował, rozszerzając znacznie zakres jego prac. Prowadził żywą działalność dydaktyczną, wykładając na licznych kursach bibliotekarskich oraz na katedrach bibliotekoznawstwa w Łodzi i Warszawie. W 1948 habilitował się w Uniwersytecie Łódzkim w zakresie nauki o książce. Opublikował ponad 100 prac, których tematyka obejmuje zagadnienia metodyki, organizacji i teorii bibliotekarstwa i bibliogr., czytelnictwa oraz nauki o książce. Był aktywnym działaczem Związku Bibliotekarzy Polskich, kierując nim w 1. 1939-1949. Najważniejsze prace: Katalog przedmiotowy. Cz. 1. Teoria. (Wilno 1928); Katalog przedmiotowy. Podręcznik. (Warszawa 1946); Organizacja oddziałów informacyjno-bibliograficznych, w: IV Zjazd Bibliotekarzy Polskich. Referaty. Cz. 1. Warszawa 1936 i odb.; Określenie bibliografii. "Biuletyn Instytutu Bibliograficznego" 1950.
H. Hleb-Koszańska: Doc. dr A. Ł. "Bibliotekarz" 1952 nr 5. S. Sierotwiński: A.Ł.-teoretyk nauki o książce. "Prz. Bibl." 1952 z. 4.
-
Ś Ś
M
MABILLON Jean (1632-1707), twórca *paleografii i *dyplomatyki jako dyscyplin naukowych. Od 1664 przebywał w opactwie St-Germain-des-Pres, gdzie zajmował się pracą naukowo-wydawniczą (m. in. Acta sanctorum ordinis s. Benedidi). W dziele De re diplomatica Hbri VI (1681) dał M. podwaliny dyplomatyki, a także pierwszą, choć niepełną, systematyzację dziejów *pisma łac.
MAC MURTRIE Douglas C. (1888-1944), amer. historyk drukarstwa i typograf. Kierował m. in. Ludlow Typograph Co. w Chicago. Wydawał czasop. "Ars Ty-pographiae" (1924-1926). Autor wielu znakomitych dzieł dotyczących historii drukarstwa, m. in. Modern typography andlayout (1929), Wings for words (1940), T\\e book (1943).
MACEDO zob. KLOWIĆ Julije.
MACEDONIA zob. JUGOSŁAWIA teki, Drukarstwo.
Biblio-
MACIEJ, skryptor, organista opactwa benedyktyńskiego w Tyńcu pod Krakowem. W 1466 przepisał na polecenie opata Macieja Anticjuitates Judaicae Józefa Flawiusza (Warszawa, Biblioteka Narodowa BOZ cirn. 1). Iluminacje tego rpsu wykonano w pracowni Mszału nr 2 katedry krakowskiej, która działała w 1. 1440-1470.
Słownik biogr. pracowników książki poi. 1958.
MACIEJ KORWIN zob. CORVINIANA.
MACIEJ Z DROHICZYNA (ok. 1490-1528), *ilu-minator krakowski, mieszkał na Wawelu w domu wikariuszy katedralnych, zwanym Pińczów. Współpracował z dwoma katedralistami wawelskimi, Wacławem Żydkiem (1476-1515) i *Abrahamem (1501-1515). Liczne wzmianki archiwalne mówią o rpsach ilumin. przez M. Zapewne należy go identyfikować z kierownikiem pracowni *Graduału Jana Olbrachta.
W. Terlecki: Miniatury gradualu z fundacji króla Jana Olbrachta. 1939. B. Przybyszewski: Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu
Ś
z archiwaliów kapitulnych i kurialnych krakow. 1440-1500. 1960; . . . 1501-1515. 1965.
MACKIEWICZ Kamil (1885 lub 1887-1931), rysownik, -karykaturzysta, ilustrator. Studiował w Moskwie, Warszawie i Londynie. Współpracownik czasop; "Świat" i "Tygodnik Ilustrowany". Był przede wszystkim ilustratorem książek dziecinnych, Śwspółpracował zwłaszcza z *Książnicą-Atlas we Lwowie i *Gebethnerem i Wolffem w Warszawie {Dzieci pana majstra Zofii Rogoszówny, 1927). Był autorem wielu okładek wydawnictw "Roju". Najlepsze prace M. to rys. do Z przeżyó i wrażeń myśliwskich Stefana Krzywoszewskiego (1927), Puszczy Józefa Weyssenhoffa (1930) i Moich przygód łowieckich Juliana Ejsmonda (1929).
MACMILLAN & Co., wydawnictwo ang. i amer., zał. w 1843 przez Daniela (1813-1857) i Alexandra (1818-1896) w Londynie. Działalność swoją firma zaczęła w 1844 od wydawania podręczników; od 1850 nosi ona obecną nazwę, a od 1896 jest spółką akcyjną. Ma filie w Indiach (Bombaj, Kalkuta, Madras) i w Australii (Melbourne). Firma wydaje książki ze wszystkich dziedzin, a głównie z nauk przyrodniczych, historii i literatury pięknej; znane są jej wydania klasyków literatury antycznej i ang. oraz serie wydawnicze: The Głobe Library, Library of English Classics, Golden Treasury Series. M. wydaje także czasop. "Naturę" (od 1869) i "Macmillans Magazine" (od 1859). Przedsiębiorstwo odegrało poważną rolę przy wprowadzeniu Net Book Agreement (stałych cen sprzedażnych) w Anglii w 1901. W1869 założono filię M. w Nowym Jorku, zamienioną w 1896 na spółkę akcyjną, uniezależnioną od centrali, posiadającą filie w Bostonie, Chicago, Atlancie, Dallas i San Francisco. W Toronto znajduje się samodzielna firma M. Co. of Canada Ltd.
Ch. Morgan: The house of Macmiltan 1843-1943. 1944.
MAGAZYN: 1. Zob. Magazyn biblioteczny. 2. Rodzaj *czasopisma tygodniowego lub miesięcznego, na którego treść składają się, oprócz krótkich, ciekawych
1441
1442
MAGAZYN BIBLIOTECZNY
informacji z różnych dziedzin, interesujące opowiadania. M. jest przeważnie bogato ilustrowany.
MAGAZYN BIBLIOTECZNY jako osobne *po-mieszczenie do przechowywania zbiorów bibliotecznych wyodrębnił się z budynku bibl. zasadniczo w drugiej poł. XIX w. Jego wielkość, urządzenie i wyposażenie w odpowiedni sprzęt zależy od wielkości bibl., jej zbiorów i organizacji wewnętrznej, a usytuowanie w obrębie gmachu wiąże się ściśle z dziejami bibl. i *budownictwa bibliot. Wielkie biblioteki starożytne obok obszernej sali miały prawdopodobnie oddzielne pomieszczenia magazynowe, wyposażone w jedno- i dwustronne regały. Zwoje leżały na pólkach (wg obliczeń K. *Dziatzko ok. 170 zwojów
Magazyn Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie
przypadało na 1 m2 powierzchni lica regału), a zwisające paski pergaminu (titulusy, indeksy) informowały o treści zwoju. Regały numerowano, a ich zawartość wykazywały tablice (pinakes). W średniowieczu nie znano osobnych magazynów; w bibl. collegiów inkatenowano (*Libri catenati) je do pulpitów rozstawionych na sali. W miarę wzrostu liczebności zbiorów rpsy stawiano w pulpitach, do których dorabiano półki. W Anglii dominowały pulpity, z czasem z nadbudową szafkową i regałową. Odstępy pomiędzy pulpitami były różne, podobnie jak ich długość. W okresie rozkwitu bibl. salowej aż do drugiej połowy XIX w. bogato rzeźbione szafy okalały filary podpierające salę, a regały wypełnione pięknie oprawnymi rpsami i książkami stały przy ścianach, często na całej ich wysokości. Początków właściwego magazynu należy szukać w koncepcji Ch. Wrena, zrealizowanej w XVII w. w bibl. Trinity College (dwustronne regały ustawione w sali prostopadle do okien tworzyły wyodrębnione pokoiki magazynowe). W projekcie L. delia Santy (1816), opartym na zasadzie trójdzielności budynku, M.b. stał się obok czytelni i pokojów dla bibliotekarzy oddzielną częścią
bibl. W przebudowanej w 1. 1841-1850 bibl. St. Gene-vieve w Paryżu na magazyn przeznaczono osobną salę na parterze. Całą jej szerokość zajęły dwustronne regały
0 odstępach osiowych 450 cm. W M. *British Museum (1854-1856) zastosowano żelazo jako materiał konstrukcyjny, zmniejszono odstępy osi regałów do 244 cm. M. *Bibliotheque Nationale otrzymał w 1859 żeliwne ażurowe stropy międzypiętrowe, oświetlenie górne, wysokość piętra 228 cm, odstępy osi regałów 3 m. Miał on pięć kondygnacji, zbudowanych na rzucie prostokąta o bokach 42x28 m. Środek magazynu o szerokości 6 m pozostał wolny. W 1876 w bibl. Harvard College (USA) zbudowano sześciopiętrowyM., w którym regały żelazne stały się elementem konstrukcyjnym, dźwigającym ciężar stropów
1 książek. W 1889 do wyposażenia magazynu wszedł metalowy regał Lipmana, który w znacznym stopniu zwiększał pojemność magazynu (wg G. Leyha ok. 40%). Zastosowanie regałów przesuwanych przy pomocy urządzeń mechanicznych (Compactus System Ingold, opatentowany w Szwajcarii w 1947) zwiększyło niemal trzykrotnie ilość wol. na jeden m2 powierzchni M. (^Magazynowanie zwarte). Regały przesuwa się na kółkach o łożyskach kulkowych po torze stałym, wbudowanym w betonową podłogę. Przy pomocy silnika elektrycznego lub dźwigni ręcznej można je wysunąć w dowolnym miejscu, ku środkowemu przejściu, zmniejszając powierzchnie komunikacyjne na korzyść powierzchni dla zbiorów. Obecnie istnieje już kilka odmian tego systemu, opartych na zmodyfikowanych rozwiązaniach technicznych. Mimo poważnego zainteresowania teoretyków i praktyków budownictwa bibliotecznego M.b. jego usytuowanie w gmachu lub zespole budynków bibl. nie jest ustalone. Zbudowany na zapleczu czytelni i biur, rozciąga się wzdłuż całej długości gmachu, przewyższa pozostałe jego części, służąc jako zasłona przed hałasami ruchu ulicznego. Gdzie indziej stanowi zwarty blok, zajmujący na całej wysokości część krańcową budynku lub jego środek; czasem otacza czytelnię i biura albo jest rozlokowany na różnych piętrach lub w różnych częściach gmachu; może wreszcie być wieżowcem, stanowiąc główny akcent architektoniczny bibl. Wieżowiec, projektowany od 1900, powstał i rozwinął się w Stanach Zjednoczonych A.P., znalazł zwolenników poza ich granicami, a w okresie odwrotu od bibl. trójdzielnej, rozwoju systemu modularnego i decentralizacji czytelnictwa stracił na znaczeniu. Dyskusyjne są również M.b. podziemne. Ujemną ich stroną są znaczne koszty budowy (izolacja od wilgoci, instalacje klimatyzacyjne) oraz niedogodne dla człowieka warunki pracy w całkowitym odseparowaniu od otoczenia naturalnego. Obliczenie potrzebnej pojemności i kubatury magazynu opiera się na przyjętych wskaźnikach wysokości piętra, grubości stropów, kształtu przekroju poziomego, długości
1443
1444
MAGRIBI
repozytoriów, odległości ich osi, ilości i szerokości korytarzy oraz formatów magazynowanych obiektów. Od poł. XIX w. zaczął ustalać się pogląd, że wysokość piętra nie powinna przekraczać 250 cm. Wg dzisiejszych zaleceń i norm wysokość piętra waha się od 210 do 225 cm. Za optymalne uznaje się regały o wysokości 220 cm. Grubość stropów międzypiętrowych wynosi 5-30 cm łącznie z wykładziną. Wytrzymałość stropów przystosowanych do regałów wolno stojących powinna wynosić ok. 800 kg na 1 m2; dla systemu magazynowania zwartego 1400 kg na 1 m2. Korzystne są repozytoria o długości 6-7 m, rozstawione po obydwu stronach korytarza głównego, prostopadle do ścian okiennych. Szerokość korytarza nie powinna przekraczać 150 cm, przejść bocznych 60 cm. Odstępy osi regałów wahają się od 125-150 cm, dla f od 180-190 cm. Powszechnie przyjęta długość półki wynosi 100 cm, głębokość 21,5-34 cm. Całkowita (razem z przegrodą środkową) głębokość dwustronnego regału wynosi 72 dla f oraz 58 cm dla mniejszych formatów. Gazety ze względu na format i ochronę opraw wymagają adpowiednio głębokich półek i przechowywania w pozycji leżącej. Na jeden metr półki przypada 20-30 wol., dzieł zwartych nowych na jeden regał znormalizowany ok. 200 wol. (w ZSRR przyjmuje się 280-300 wol.). Na jeden metr kwadratowy podłogi przypada wg wskaźników zachodnioeuropejskich 150-200 wol., wg radzieckich 250-400 wol. *Ustawienie zbiorów w M. b., zależne od przyjętego przez bibl. systemu, winno zapewnić racjonalne wykorzystanie miejsca. Za najkorzystniejszy uznaje się magazyn o przekroju poziomu kwadratu lub zbliżonym do kwadratu i o szerokości 14,7-16,7 m. Oświetlenie, temperatura i wilgotność M.b. są czynnikami decydującymi w *kon-serwacji zbiorów bibliotecznych. Dla zmniejszenia szkodliwości światła słonecznego stosuje się żółte zasłony na szyby okienne, a regały ustawia prostopadle do okien (z dala od żarówek i urządzeń ogrzewniczych). Średnia roczna temperatura M.b. wynosi 14-18C. M.b. winny być suche (wilgotność względna 50-60) i często wentylowane filtrowanym powietrzem. Te warunki spełnia stosowanie urządzeń klimatyzacyjnych. Zabezpieczenie przed pożarem regulują odpowiednie urządzenia i przepisy przeciwpożarowe (gaśnice, przeszkolenie magazynierów itp.). Najlepsze jest automatyczne urządzenie sygnalizacyjne, połączonej bezpośrednio z placówką straży pożarnej.
R. Stromeyer: Modernę Probteme des- Magazinbaues in Deu-tschland und seinen Nachbarldnder. 1958. J. Wierzbicki: Optymalne rozwiązanie magazynów książek w bibl. uniwersyteckich. 1966.
MAGGS Bros., antykwariat londyński zał. w 1854 przez Uriasza M.; jest jednym z najpoważniejszych w świecie antykwariatów. M. jest dostawcą dworu ang.,
a dawniej był takie dostawcą dworu hiszp. i portug. Specjalnością firmy są rpsy, inkunabuły, książki z drzeworytami i miedziorytami, americana, pierwodruki ang., hiszp. i portug., autografy, grafika, dzieła bibliograficzne i geograficzne. M. opublikował ponad 800 katalogów. Najcenniejszym nabytkiem antykwariatu był obok Biblii Gutenberga Codex Sinaiticus (poprzednio własność rządu radzieckiego), w 1933 sprzedany przez M. do *British Mu-seum za 100 tys. funtów. W 1935 firma została przekształcona w prywatną spółkę akcyjną; oddział jej znajduje się w Paryżu.
MAGLIABECHI Antonio (1633-1714), wł. uczony, bibliofil. Był bibliotekarzem Kuźmy III Medyceusza, któremu podarował swój 30-tysięczny księgozbiór. Bibl. M. połączona w 1859 z książęcą Palatiną utworzyła florencką Biblioteca Nazionale Centrale (*Włochy Biblioteki). M. wydał drukiem kilka średniowiecznych dzieł łac. oraz sporządził katalog rękopisów arab., per. i hebr. Biblioteki Laurenziany.
MAGNUS: 1. Henrickszon (1610-1674), założyciel firmy w Amsterdamie, i jego synowie Hendrick i Albert (1639-1689), wykształceni na wzorach fr., stosowali je w swoich wytworach. Imię M. stało się symbolem typu oprawy niderlandzkiej artystycznie złoconej w stylu pointille (*Tłoki punktowane), w której ulubionym motywem był tłok wyobrażający biegun kołyski. Zamiast czerwonego marokinu M. używali skóry w kolorze zielonym. Pracowali dla *Elzeviera i możnych bibliofilów. Najkosztowniejsze oprawy holend. tego okresu przypisuje się M. Zachowało się wiele opraw M. w Amsterdamie i w Hadze. 2. Olaus (1490-1558), szwedz. bp, geograf i historyk, autor pierwszej dokładnej mapy Europy północnej, wyd. z komentarzem w Wenecji 1539 (9 ark. w drzeworycie). Do wyd. w Rzymie dzieła historyczno-geogra-ficznego M., Historia de gentibus septentrionalibus (1555), dodał wydawca zmniejszoną przeróbkę pierwszej mapy. Mapa M. wywarła wielki wpływ na kartografię zachodnioeuropejską.
Helwig II.
MAGNtJSSON Arni (1663-1730), prof. starożytności nordyckich w Kopenhadze, bibliofil. W latach 1702-1712 zebrał w Islandii 3000 rpsów i 6000 dokumentów, które stworzyły tzw. Arnamagnaeanske Samling przy uniwersytecie w Kopenhadze.
MAGRIBI zob. PISMO SEMICKIE P. arabskie.
1445
1446
MAHIEU
MAHIEU (Maiolus, Maioli) Thomas, bibliofil fr., prawdopodobnie Wioch z pochodzenia, minister skarbu Francji, sekretarz królowej Katarzyny de Medicis od 1549-1560, doradca króla, byl na stanowisku jeszcze w 1575. Oprócz *superekslibrisu słownego wzorowanego na grolierowskim "Thomae Maioli et ami-corum" tłoczył na swoich oprawach dewizę wręcz odmienną od *Groliera: "Ingratis senrire nefas", świadczącą, iż nie zawsze mógł zaufać wypożyczającym. Zachowało się ponad 90 opraw z jego nazwiskiem. Wyszły one z różnych warsztatów. Są wśród nich oprawy najwyższej jakości artystycznej, inne natomiast są średnie, a niektóre wręcz niegustowne. Wiele z nich nie różni się od opraw Groliera. Być może są dziełem tych samych ntroligatorów (np. Claude de Picąues i in.). Opierając się na technicznych i dekoracyjnych właściwościach opraw M., Hobsoa wyróżnił siedem grup i uznał, że doki grupy I, II i VII występują również na oprawach Groliera. Charakterystyczną cechą opraw M. są artystycznie skomponowane *kartusze centralne otaczające tytuł dzieła lub monogram właściciela w środku ^zwierciadła oraz uwypuklenie ornamentu przez wytłoczenie tła złoconymi punktami. Wśród książek M. zdarzają się oprawy gładkie, bez dekoracji, w których jedyną ozdobę stanowi marokin pierwszej jakości nakrapiany złotem, lub też *oprawy architektoniczne, a także *oprawa a la fanfarę z 1560. Jedną z opraw M. sprzedano w 1948 w Nowym Jorku za 24000 dolarów.
Devauchelle II. Helwig I. j. Loubier: Der Buchein-band. 1926. G.D. Hobson:iW., Canevari and others. 1926. L.M. Michon: La Reliure francdise. 1951.
MAILLOL Aristide (1861-1944), fr. rzeźbiarz, malarz, grafik i ilustrator. Po studiach w Ecole des Beaux Arts (1882) pierwsze graficzne prace wykonał w 1890. Wiele drzeworytów, które sam ciął, zastosował do ilustracji książki. Był jednym z członków nabistów, ale zdecydowana zmiana w jego stylu nastąpiła pod wpływem Gauguina. W 1908 Harry Kessler, dyrektor Cranach Presse, zaprosił artystę do Grecji, gdzie powstał projekt ilustrowania Wergilego. Praca, zaczęta w 1912, przerwana została na skutek wojny. Eclogae wyszły dopiero w 1926 w Weimarze i w Lipsku z tekstem w j. niem., łac. i fr. w tłum. R.A. Schrodera. Dzieło zdobią 43 drzeworyty i *frontispis. Inicjały, rysowane i cięte przez Erica *Gilla, tworzą razem idealną całość z czcionkami i stylizowanymi aktami. Drugi tom Wergilego Georgica planowany przez Kesslera, wydany dopiero w 1. 1937-1943, 1950 z łac. i fr. tekstem, tłum. przez Ph. Gonina w Paryżu, zawiera 22 drzew., do których rys. M. wykonał w Pompei, w powrotnej podróży z Grecji w 1908. Większość drzeworytów była cięta już nie ręką M., lecz przez drzeworytników wg
jego rysunków, ponieważ słaby wzrok nie pozwolił artyście na cięcie. Inną znakomitą pozycją M. jest książka E. Verhaerena Bełle Chair, ozdobiona 11 litografiami i 3 drzeworytami (1931). Do jego najwspanialszych dzieł ilustratorskich należą Owidiusza L'Art d'aimer w tłumaczenia Henri Bornecque'a, wyd. w Lozannie 1935 (12 litogr., 15 drzew., 4 inicjały i okładka), Dafnis i Chloe Longusa w tłumaczeniu George Thorn-leya w j. angielskim, francuskim i niemieckim, wyd. w Londynie 1937 (52 stylizowane drzew, i 4 inicjały należą do najbardziej harmonijnych ilustracji M.), P. Ronsarda Liuret de Folastries, 1938 (50 akwaf.) w wyd. Vollarda. Do drzeworytu powrócił M. w ilustracjach do P. Verlaine'a Chansons pour elle (28 drzew.).
A. Hentzen: Buchilustr. von AM. "Philobiblon" 1938. The artist and the book 1860-1960.1961.
MAIOLI MAIOLUS zob. MAHIEU Thomas.
MAIR bb (Meir Jaffe, Meyerlein; XV w.), wędrowny introligator rodem z Ulm, przebywał w Norymberdze (jako Żyd za specjalnym zezwoleniem rady miejskiej) w 1468 i 1472-1492, gdzie oprawiał księgi miejskie. Jego dziełem jest kosztowna oprawa rpsu hebr. *Pentateuck (dziś w bibl. w Monachium), na której uwidocznił swoje nazwisko. Tworzył *oprawy nacinane, zdobione motywami heraldycznymi, rysunkami zwierząt w grotesce, scenami polowań itp. Oprócz techniki nacinania stosował też wyciski ślepe. Używał *tłoku imiennego "Mair bb". Nie jest całkiem pewne, czy zanotowany w księgach miejskich "Meir Jaffe" i "Meyerlein" jest identyczny z "Mair bb".
Helwig I, II.
MAIRET Francois (ur. 1786), fr. sprzedawca papieru, introligator, pracował w Dijon do 1830. Stał się sławny dzięki oprawom w stylu pompejańskim (*Oprawa w stylu empire), a także jako teoretyk swego zawodu. M. osiągał wspaniałe efekty (np. imitacja drzewa orzechowego na skórze) dzięki marmurkowaniu i żyłkowaniu doskonale wyprawionej skóry, a jego specjalnością było marmurkowanie lazurytem. Oprawy M. wysoko oceniali współcześni (np. E.G. *Peignot). Był autorem m. in. pracy: Essai sur la reliure et le blanchissement des Hures.
Devauchelle IIL
MAJEWSKI Jan Ignacy Księgarnia zob. FISZER I MAJEWSKI.
MAJUSKUŁA (łac. maiusculus = większy), pismo, którego wszystkie litery posiadają jednakową wysokość
1447
1448
i dają się wpisać pomiędzy dwie równoległe linie poziome: A B C D E. Są to litery tzw. duże, w druku wersaliki (*Pisma drukarskie). M. jest formą pierwotną *pisma łacińskiego, wykształconą w okresie, gdy było ono stosowane głównie w *epigrafice. Samoistnie M. występuje w trzech typach pisma jako: kapitała, uncjała i starsza kursywa rzymska (*Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne). W późniejszych czasach używana tylko wyjątkowo (tytuły, w epigrafice itd.).
MAKARY, MNICH, drukarz kierujący czarnogór-ską drukarnią Djurdje Crnojevicia (ok. 1493-1495) tłoczącą cyrylicą w Cetynii. Prawdopodobnie przedtem M. pracował w drukarni weneckiej Andreasa Torresanusa de Asula. Z Cetynii przeniósł się do Trgowiszte. Podpis jego występuje na druku Ćetveroevangelie (Trgowiszte 1512).
D. Medaković: Grafika srpskich hampanich knjigaXV-XVIIv. 1958. L. Plavśić: Srpske hamparije od krają XV do sredine XIX v. 1959.
MAKIETA, dokładny plan formowania kolumn książki, czasop. lub innego druku. M. książki wykonuje redaktor techniczny, tnąc odbitki *szpalt na formaty odpowiadające wielkości *kolumn, wyklejając je na papierze na pojedynczych lub podwójnych stronicach w taki sposób, że odpowiadają one ściśle kolumnom ustalonym dla danej książki z uwzględnieniem ewentualnego materiału ilustracyjnego.
M. graficzna (rysowana, gazety) jest podstawą *łamania gazet i niektórych czasop. Zamiast wyklejanych odcinków odbitek szpalt stosuje się plan rysunkowy kolumny czasop., na którym zaznacza się miejsca przewidziane na poszczególne artykuły, ogłoszenia, ilustracje itp.
M. książki, nazwa próbnej oprawy sporządzonej w in-troligatorni przed rozpoczęciem wykonania oprawy i służącej po zaakceptowaniu przez zleceniodawcę jako wzór do oprawiania całego nakładu zamówionej książki. Wydawcom często wystarcza w M. tylko próbna okładka, a wnętrze jej jest sporządzone z nie zadrukowynach sfal-cowanych i przyciętych *arkuszy czystego papieru, przeznaczonego do wydrukowania danej książki.
MAKOWSKI: 1. Tomasz (1575-1630), sztycharz, drukarz, kartograf, na usługach M.K. *Radziwiłła, ilustrator wielu wydawnictw. Unikatami jego prac są: widok panoramiczny Wilna (1604) zamieszczony w Panegiryku braci Skorniskich oraz mapa Litwy (1613). Ryciny M. znajdują się w nast. wydawnictwach: Powitanie Piotra Tylickiego, biskupa warmińskiego (Braniewo 1601); Peregry-
MAKSYMILIAN I
nacje księcia Sierotki (Braniewo 1601); De sanctis angelis libelłus primum Neapoli studio Antonii Ducae impressus, deinde nunc piis aliauot imaginibus et litaniis auctus (Nieśwież 1609, 9 miedzior.); Stefan Żółkiewski przedstawia jeńców Stanom na sejmie (1611); Jerzego Wawrzyńca Boresty, Na czesi Zygmunta III herby (Wilno 1611); Hippika Krzysztofa Dorohostajskiego (Poznań 1620, ilustr. mieszaną techniką miedzior. i kwasorytu). 2. Wacław (1854--1929), księgarz i wydawca. W 1879 objął kierownictwo księgarni założonej przez Ełizę Orzeszkową w Wilnie. Po zamknięciu przez władze carskie księgarni po trzy i pół letniej zaledwie działalności M. objął kierownictwo księgarni J. *Zawadzkiego w Wilnie, gdzie pracował przez dziewięć lat. W 1893 M. uzyskał zezwolenie na otwarcie księgarni pod własnym nazwiskiem. Mimo trudności z cenzurą podjął równocześnie w skromnym zakresie działalność wydawniczą. Nakładem M. w okresie do 1914 ukazało się zaledwie 19 książek; niektóre z nich, jak Bajarz polski Głińskiego, Pojata Bernatowicza, miały po kilka wydań. W1900 otworzył w Mińsku filię swej księgarni oraz wypożyczalnię książek poi. i jednocześnie uzyskał zezwolenie na otwarcie poi. wypożyczalni w Wilnie. Od 1890 prowadził również przy księgarni w Wilnie biuro koncertowe. Działalność M. była powodem stałych zatargów z cenzurą i władzami carskimi. M. organizował na swoini terenie wiele wystaw i pokazów książki poi. Był pierwszym prezesem zorganizowanego z jego inicjatywy w 1921 Koła Wileńskiego Związku Księgarzy Polskich. 3. Tadeusz (1882-1932), malarz, rysownik, grafik. Ilustra-torstwem trudnił się do końca życia, nie poświęcając mu jednak wiele uwagi. Ilustracje wykonane w drzeworycie przedstawiają dużą wartość artystyczną. W formie swoiście kubizujące, posiadają dużo cech ludowości, która przepuszczona przez filtr wielkiej kultury artystycznej M. czyniła je szczególnie interesującymi. M. ilustrował dzieła: Zygmunt L. Zaleski, Na wąskiej miedzy snu i burzy (Warszawa, Paryż, Kraków 1914); Franciszek Rodis, Z ziemi polskiej (Paryż bez daty wyd.); Tytus Czyżewski, Pastorałki (Paryż 1925); Dymitr Mereżkowski, Tutankhamen na Krecie Narodziny bogów (Lwów bez daty wyd.); Noel Bureau, Marche aux puces (Paris 1930); Album les colonies francaises (Paris 1931).
1. J.S. Bandtkie: Historia drukarń w Królestwie Poi. T. 2. 1826. J. Kołaczkowski: Słownik rytowników poi- 1874. E. Rastawiecki: Słownik rytowników p ol. i obcych w Polsce osiadłych. 1886. J. Jakubowski: T.M. sztycharz i kartograf nieświeski. 1933. 3. Katalog wystawy, T.M. 1960.
MAKSYMILIAN I (1459-1519), cesarz niem. Był mecenasem sztuki drukarskiej i bibliofilem. Z jego inicjatywy powstały w oficynieJ. *Schonspergera w Augs-burgu dzieła wydrukowane frakturą: Gebetbuch (1513)
1449
1450
MAKULATURA
i * Theuerdank (1517). Druki te zdobili dla cesarza *Cranach, *Diker i in. Księgozbiór M. nie był duży, lecz cenny; były w nim rpsy gr. i łac. i podarowane przez jego pierwszą żonę Marię Burgundzką rpsy z Burgundii. Bibl. M. opiekował się przez pewien czas humanista Konrad Celtis. T. Gottlieb: Biichersammlung Kaiser M.I. 1900.
MAKULATURA, zniszczone, źle wydrukowane arkusze papieru, zbędne ścinki papierowe itp., używane wtórnie do różnych celów produkcyjnych lub opakowania.
M. w bibliotekarstwie, książki wycofane z księgozbioru, zniszczone, zbędne egzemplarze, nie nadające się do użytku (nawet na wymianę czy dary), zwykle przeznaczone na przemiał.
M. w drukarstwie, każda źle wykonana odbitka oraz wszystkie *arkusze, które zostały zużyte przy Narządzaniu formy drukowej; także wszystkie zadrukowane arkusze, które nie służą już swemu właściwemu celowi, np. arkusze niekompletne, tzw. defekty, pozostałe z oprawy w introligatorni. Służą one do pakowania gotowych książek. M. nazywa się także nieraz nie zadrukowane arkusze matowego, bibulastego papieru, służące do przekładania (*Odbijanie) wydrukowanych odbitek przy druku ilustracyjnym.
M. w oprawach, karty papierowe lub pergaminowe z niepotrzebnych rpsów, druków i próbnych *odbitek, używane (zwłaszcza pod koniec XV i XVI w.) w dawnych warsztatach introligatorskich na *zszywki, *wyklejki i karty ochronne, a także do usztywniania okładzin zamiast ciężkiej deski. Zwyczaj ten uratował od zagłady wiele nie znanych skądinąd cennych tekstów dawnego piśmiennictwa. Najstarszy zabytek mowy poi., Kazania tzw. świętokrzyskie z końca XIII lub pocz. XIV w. znane są właśnie dzięki temu, że ich rps, pocięty na paski dla celów introligatorskich, przetrwał ukryty w oprawie do 1890. W podobny sposób odnaleziono pergaminowe karty Biblii *Gutenberga. Prawie wszystkie nie znane przedtem fragmenty średniowiecznych gramatyk, tzw. donaty i doctrinalia, tłoczone najstarszą czcionką Gutenberga, posłużyły za makulaturę introligatorską XV-wiecznych opraw. Ocalało wiele druków ulotnych naklejanych chętnie przez ówczesnych introligatorów na wewnętrzne strony desek jako ozdobne karty z niepotrzebnych kalendarzy, almanachów lub prognostyków (*Konserwacja zbiorów bibliotecznych Ś Makulatura). Badania M. w oprawach rozpoczęto w XIX w. W Niemczech badania E. Rankego odkryły w 1856 fragmenty najstarszego łacińskiego przekładu Biblii tzw. Itala, a w 1901 G. Zedler wykleił z oprawy rpsu fragmenty tzw. Kalendarza astronomicznego na r. 1448 (a właściwie Tablicy astrologicznej na 1.1448-1478, wydrukowanej prawdopodobnie ok. 1458). W Szwecji inkunabulista Isak
*Collijn ogłosił szereg odnalezionych przez siebie fragmentów nie znanych druków, użytych na wyklejki XV-wiecznych opraw. W Związku Radzieckim odlepiono w 1936 fragment druku Prouinciale Romanum, przypisywanego tłoczni J. Gutenberga. We Włoszech w Perugii (1962) znaleziono w oprawie XVI-wiecznej autograf listu Boccaccia z 1366, pisany po włosku. W Polsce najintensywniej stosowano M. do opraw w 1. 1510-1570. Już w 1820 H. Juszyński zwracał uwagę na przydatność badań makulaturowych. W 1. dwudziestych ubiegłego wieku J.S. *Bandtkie znalazł w oprawie *inkunabułu fragmenty korektowych arkuszy ksiąg liturgicznych *Triod postnaja i *Czasoshwu, drukowanych ok. 1490 w Krakowie przez Sz. *Fiola. A. Briickner odkrył w oprawie pocięty na paski rękopis * Kazań świętokrzyskich, J. *Muczkowski próbne druki Gutenberga, K. *Estreicher jedno z pierwszych wydań (krakowskie) Raju dusznego, Z. *Celichowski m. in. Kupca M. Reja. Dopiero jednak K. *Piekarski rozpoczął systematyczne poszukiwania, wydobywając z opraw m. in. ksiąg rachunkowych salin wielickich i bocheńskich największe rzadkości i unikaty piśmiennictwa staropolskiego, jak fragmenty dialogów M. Reja, Frantowych praw, Sowiżrzała, Marchołta, zaginioną najstarszą mapę Polski i wiele in. M. jest pomocna przy określaniu czasu i miejsca powstania oprawy, np. może wskazać środowisko, gdzie oprawę wytworzono, lub wyjaśnić, że pisarz czy drukarz książki był zarazem jej introligatorem. W ten sposób Piekarski wydobył z opraw introligatora pracującego dla drukarń Wietora i Łazarza, całą kolekcję fragmentów, tłoczonych w obu oficynach. Zdarzało się, że sam właściciel książki dostarczał introligatorowi potrzebnej M. tą drogą w oprawie ksiąg M. *Czepla znalazł się pokaźny zbiór kilkudziesięciu listów adresowanych do niego, jego własne bruliony i pisma. W ostatnich latach odnaleziono szereg unikatów (np. w Bibliotece Jagiellońskiej nieznane wyd. M. Reja Żywot Józefa, Hortulus polski z ok. 1527, H.S. Lubomirskiego Muza polska, Erazma z Rotterdamu Dworstwo obyczajów w tłum. Klonowica). Poszukiwania makulaturowe wymagają specjalnej sprawności technicznej, wielkiej ostrożności i pomocy introligatora-specjalisty, aby nie naruszyć całości zabytku.
M. w papiernictwie, surowiec włóknisty wtórny, jest to zużyty papier (karton, tektura) nie zadrukowany lub zadrukowany, w postaci ścinków, kawałków i całych arkuszy, z którego wytwarza się *masę makulaturową. M. używa się jako surowca podstawowego oraz jako dodatku do wielu rodzajów papieru w celu polepszenia ich przezrocza i struktury, a również obniżenia kosztów wyrobu. W Polsce rozróżnia się 19 gatunków M., które dobiera się do poszczególnych rodzajów produkowanego papieru lub tektury. M. są także odpady produkcyjne pa-
1451
1452
MALISZEWSKI
pierni lub tekturowni, pochodzące ze zrywów wstęgi papieru na maszynie papierniczej, z obcinków bocznych, z papieru wadliwie wykonanego itp.
M. w wydawnictwie (przemiał), decyzją wydawcy wycofana na przemiał z handlu księgarskiego pozostała część nakładu książki o treści zdezaktualizowanej, pozbawiona wartości sprzedażnej.
Helwig I. A.Gryczowa: Dzieło K. Piekarskiego. W: Studia nad książką. 1951. A. Lewicka-Kamińska: Narastanie zasobu starych druków Bibl. Jagiell. "Prz. Bibl." 1964; "Biul. Bibl. JagieU." 1964.
MAKUSZIN Pietierlwanowicz (1844-1926), ros. działacz oświatowy na Syberii. W 1.1868-1872 założył pierwszą w Tomsku bibl. publiczną, a w 1873 pierwszą księgarnię na Syberii pod nazwą Sibirskij Kniżnyj Magazin Michaj-łowa i Makuszina w Tomsku; podobną księgarnię założył w Irkucku. W 1874 zaczął wydawać gazetę "Tomskij Sprawocznyj Listok". Dużo zdziałał w dziedzinie szkolnictwa i oświaty ludowej, zakładając m. in. czytelnie ludowe.
MALECKI (Jan z Sącza, Sandecensis, Sandecki) Jan {ok. 1490-1567), pisarz, wydawca, drukarz. W 1523 otrzymał prawo miejskie Krakowa. Początkowo pod pierwotnym mianem Jan z Sącza współpracował z *Unglerem, wydając u niego zredagowaną przez siebie edycję (drugą po Wietorowskiej) Żywota Pana Jezu Kry sta w przeróbce Baltazara Opecia (1522). Współpraca zakończyła się procesem o niewypłaconą należność i przejściemM. do oficyny *Wietora. M. prowadził w tym czasie księgarnię przy ul. Floriańskiej. Walka z krakowskimi księgarzami o przywilej na druk kalendarzy przyznany M. przez biskupa Krzyckiego doprowadziła do ponownych kontaktów z Unglerem, u którego M. wydał swoją pracę, tzw. Ewangeliarz, oraz z Maciejem *Szarfenbergiem. M. zajmował się wtedy głównie pracą literacką. W 1530 mógł nareszcie spełnić dawne zamierzenia i otworzył własną drukarnię, z której pochodzi tylko jeden znany druk. Następne dwa wytłoczył M. w Pułtusku (1533), siedzibie biskupiej Andrzeja Krzyckiego. Dalsze losy M. są trudne do odtworzenia. We wrześniu 1536 osiedlił się on w Prusach Książęcych, gdzie został ministrem ewangelickim wśród Mazurów z siedzibą w Ełku. W 1. 1539/1540 miał znów drukować w Pułtusku. Sprawa ta nie jest dostatecznie jasna, jak też koleje życia M. do r. 1544, kiedy ponownie odnajdujemy go w Ełku, gdzie zajął się oprócz duszpasterstwa i nauczania w miejscowej poi. szkole przygotowaniem podręczni-Jców potrzebnych do nauki nowej wiary, co doprowa-Śdziło do konkurencji wydawniczej i ostrej walki na pióra .z J. *Seklucjanem. W Prusach zaczął używać nazwiska Malecki. Dla łatwiejszego publikowania swych prac
założył drukarnię w Ełku (raczej zapewne w nadanej mu majętności pod Ełkiem, Regielnicy). Jedynym znanym wytworem tego warsztatu był próbny arkusz Nowego Testamentu z przełożenia Erasma Roterodamskiego... (1552). Przekład ten miał zastąpić podobną publikację Seklucjana, co się -jak zwykle w tej konkurencji M. nie powiodło. W 1556 został zaproszony przez ks. Mikołaja Radziwiłła Czarnego do objęcia drukarni (zapewne w Brześciu). Nie wiadomo, czy jeździł na Litwę. W lipcu 1557 zaczął we własnej tłoczni druk antytrynitarskiego dziełka Piotra z Goniądza, co sprowadziło na niego ciężkie kłopoty. Drukarnia M. zapewne nie zaprzestała pracy, ale wobec niepowodzeń akcji wydawniczej warsztat został sprzedany 7 V 1558 J. *Daubmannowi z Królewca, M. zaś zajmował się już tylko pracą literacką, m. in. układał pieśni religijne. Był też autorem ciekawej rozprawy o wierzeniach pogańskich dawnej ludności Prus. Tradycje tej twórczości pozostającej na usługach poi. wiernych na Mazurach Pruskich kontynuował jedyny syn Jana M. i Doroty Kunickiej Hieronim (ok. 1527-1583/1584), nauczyciel szkoły w Ełku, następca ojca na urzędzie pastorskim, wydawca i pisarz. Zajmował się on głównie tłumaczeniem dzieł Lutra (Enchiridion, Postylla domowa) i innych podstawowych dla nabożeństwa w kościołach pruskich. M. chciał przygotować słownik łac.-niem.-pol., ale wcześniej wystąpił z podobną pracą Jan Mączyński (Lexicon Latino-Polonicum, Królewiec 1564), tak że M. musiał zadowolić się tylko korektą konkurencyjnego dzieła. Drukarze. T. 4. 1962.
MALI zob. AFRYKA Drukarstwo, Księgarstwo i ruch wydawniczy.
MALINOWSKI Mikołaj (1799-1865), historyk, filolog, publicysta, bibliograf. Dostarczył J. ^Lelewelowi wiadomości do t. 2 Bibliograficznych ksiąg dwoje, przeprowadzał korektę dzieła, pertraktował z cenzorem. Nie zrealizował powierzonego mu przez J. Zawadzkiego 2 wyd. Historii literatury polskiej F. *Bentkowskiego mimo odnalezienia w Petersburgu rękopisu dzieła J.A. *Załuskiego Magna Bibliotheca Polona Unwersalis. W1827 opracował Memoriał w sprawie Oddziału Polskiego Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu, którego trzonem miały być zbiory Załuskich. Własna bibl. i zasób archiwaliów ułatwiały mu wydawanie źródeł historycznych. Zbiory jego znajdują się w Bibliotece Kórnickiej.
J. Korpała: MM. jako bibliograf. "Silva Rerum" 1928 z. 4/5 i odb. L. Rozental: Dokoła warsztatu bibliograficznego M.M. "Zesz. Nauk. Uniw. M. Kopernika" Nauki hum. 1962 z. 7.
MALISZEWSKI Edward (1875-1928), historyk, bibliograf. Był także autorem map i opracował wspólnie
1453
1454
MALISZKIEWICZ
z B. Olszewiczem Podręczny słownik geograficzny (t. 1-2, Warszawa 1925-1927). Zajmując się badaniem dziejów powstania styczniowego zebrał materiały do słownika biograficznego powstania styczniowego. W 1928 wydał Bibliografię pamiętników polskich i Polski dotyczących (Warszawa 1928), uzupełnioną przez S. Wasylewskiego w "Ruchu Literackim" (t. 6-7). Jako członek *Tow. Bibliofilów Polskich badał stan księgarstwa i antykwarstwa w Rydze.
E. Chwalewik: Zbiory II.J. Iwaszkiewicz: E.M. 1931.
MALISZKIEWICZ Adam MALISZKIEWICZ Adam.
zob. MEELESZKO-
MALONE Edmund (1741-1812), ang. bibliofil, zbieracz i wydawca dzieł Szekspira. Część bibl. M. dostała się w 1822 do Bodleiany (* Wielka BrytaniaBiblioteki), część zaś została sprzedana na aukcjach. W 1907 powstało Malone Society, to w. bibliofilów, którego zadaniem jest publikowanie utworów dramatycznych.
MAŁA POLIGRAFIA, uproszczony sposób produkcji niskonakładowych książek, czasop. itp. za pomocą niewielkich, łatwych w obsłudze urządzeń poligraficznych używanych początkowo tylko do powielania dokumentów na użytek organizacji społecznych, większych instytucji i przemysłu. Rozwój M.p. przypada na poł. XX w; i wiąże się ze wzrostem liczby publikacji naukowych, wydawanych w niewielkich nakładach. Proces produkcyjny M.p. obejmuje, podobnie jak w klasycznej *poligrafii, trzy podstawowe fazy: *skład i sporządzenie *formy drukarskiej, *druk oraz *oprawę. Proces składu wykonywany jest na składopisach (maszynach podobnych do maszyn do pisania, wyposażonych w urządzenia do *justowania wierszy i *czcionki o *kroju pism drukarskich) lub na biurowych maszynach do pisania. Tytuły i uzupełnienia tekstu przygotowuje się zwykłym składem ręcznym lub maszynowym albo składa się techniką fotoskładu na specjalnych aparatach. Formę drukarską w zależności od techniki powielania czy druku wykonuje się bądź mechanicznie, bądź drogą fotoreprodukcyjną lub elektrograwerowa-nia. W M. p. stosuje się w przeważającej większości technikę *druku płaskiego (*Offset) oraz technikę druku szablonowego, wykorzystuj ąc do tego małe offsety i *po-wielacze woskówkowe. W procesach oprawy korzysta się w poszczególnych operacjach ze zminiaturyzowanych urządzeń i *maszyn introligatorskich.
Urządzenia M.p. do składu i wykonania pracy drukarskiej dzieli się na: urządzenia do składu mechanicznego i wykonania formy drukarskiej. Do urządzeń przeznaczonych wyłącznie do składu tekstu właściwego należą składopisy i maszyny do pisania o napędzie ręcznym i elek-
Składopis Vari-Typer, Składopis IBM Executive, Headliner maszyna do fotoskładu
trycznym oraz sterowane automatycznie. Znane są urządzenia produkcji USA, m. in.: Składopisy *Vari Typer, IBM-Executive, Justowritter. Maszyny i urządzenia do fotoskładu tekstu, tytułów i uzupełnień, jak ATF-Typesetter, Headliner, Protype. Urządzenia do fotooptycznego justowania wierszy typu Optype. Urządzenia do składu kombinowanego (połączenia składu
1455
1456,
MANET
mechanicznego z fotoskładem), Foto-List i in. Urządzenie do elektrograwerowania formy typu Elektro-Rex. Urządzenia do fotograficznego sporządzania formy, jak kserografy i aparaty fotoreprodukcyjne. Maszyny do druku i powielania stosowane w M.p. dzielą się na: Maszyny o formach z jednorazowym nałożeniem farby, jak powielacze woskówkowe (do druku szablonowego), hektografy, powielacze spirytusowe. Maszyny o formach z ciągłym nakładaniem farby, jak małe offsety, maszyny typograficzne i in. Maszyny i urządzenia introligatorskie dzieli się wg reguł przyjętych w introligatorstwie przemysłowym.
Zob. też Kserografia, Maszyny zecerskie.
A. Wysocki: Mała poligrafia. 1965.
MAŁACHWIEJOWICZ Wasyl (Małachowicz Wawrzyniec), drukarz w Wilnie w 1598. W literaturze bywa identyfikowany z Wawrzyńcem Małachowiczem, drukarzem pracującym w Paniowcach w 1608-1611 w oficynie zal. przez Jana Potockiego przy zborze kalwińskim i we Lwowie 1615 w bliżej nie określone drukarni.
Drukarze. T. 6. 1960.
MAŁE REPUBLIKI zob. ELZEVIER.
MAMONICZE, właściciele drukarni w Wilnie, tłoczącej przeważnie cyrylicą w j. cerkiewnosłow., białorus. i poi. dla ludności zamieszkującej Wielkie Księstwo Litewskie: 1. Łukasz (zm. 1606), brat Kuźmy i współwłaściciel drukarni, finansował w 1. 15741-1606 warsztat, który mieścił się w jego domu. Piastował urząd starosty i skarbnego w W. Ks. Lit. oraz inne. Zakupił ok. 1580 dwie papiernie założone przez Weinartów, a w 1595 uruchomił papiernię na Zarzeczu. Ś 2. Kuźma (zm. 1607), brat i wspólnik Łukasza, kierownik drukarni prowadzonej początkowo razem z Piotrem Mścislawcem 1569?, 1574?-1576. W tym czasie oficyna tłoczyła wyłącznie prawosławne księgi kościelne. Po odejściu Mścisławca aż do 1582 panował w niej zastój. Być może M. finansowali wówczas drukarnię Wasyla Haraburdy. Druga drukarnia Łukasza i Kuimy pracowała w 1. 1582-1607, korzystając z usług różnych drukarzy (np. Hrynia Iwanowicza z Ostroga). Rozkwit oficyny rozpoczął się w 1585. M. posiadali przywileje nadawane przez królów poi. W 1586 wydano pierwszy druk w j. poi. Uniwersał. Największym osiągnięciem typografii był Statut Welikago Kniażestwa Litowskago (1588). Ze względu na dobro drukarni M. pozostawali w buskich stosunkach z bractwem Św. Trójcy, do którego należeli. Po 1596 przystąpili do unii brzeskiej. "Drukarnia Domu Mamoniczów", zwana tak do 1607, wydawała także dzieła dla Księstwa Moskiewskiego i dla Słowian południowych. 3. Leon, syn Kuźmy, prowadził dru-
karnię po śmierci ojca w 1. 1607-1624. Był autorem przedmów, dedykacji, posłowi i wierszy w j. poi., cerkiewnosłow. i białorus. L. podpisywał druki własnym imieniem i nazwiskiem. Typografia jego została prawie całkowicie spolonizowana. Wydał ponad 50 dzieł, w tym ok. 15 cyrylicą.
Drukarze. T. 5. 1959. A.S. Ziornowa: Tipografija M. w Wilnie (XVII wiek). "Kniga". Sb. 1. 1959.
MAMOTREKT, spolonizowane słowo łac.-gr. (właśc. mamnotrept = karmiony piersią), nazwa średniowiecznego łac.-pol. *słownika objaśniającego trudniejsze wyrazy Pisma św. (w układzie alfabetycznym lub wedle kolejności rozdziałów), np. hiunuli srzebyą (źrzebię, źrebię). W Polsce znane są tego rodzaju słowniki z XV w. Najdawniejszy poi. M. pt. Vocabula in s. scriptura rara per ordinem alphabeti (Wyrazy w Piśmie św. rzadkie w porządku alfabetycznym) pochodzi z 1426.
MANES: 1. Josef (1820-1871), malarz i ilustrator czes. Początkowo uczył się u swego ojca Antonina, następnie od 1835 na akademii praskiej, a później studiował pod kierunkiem Frantiśka Tkadlika. W 1. 1844-1846 kontynuował* studia w Monachium. Wiele podróżował (Niemcy, Polska, Rosja, Włochy), flustrował przede wszystkim ludowe śpiewy poetyckie, w 1857 wykonał okładkę do Slovenskich povesti Bożeny Nemcowej i ilustr. do legendy o Fauście. W tymże roku zaczął pracować nad ilustr. do wydawnictwa Rukopis krModvorsky (ukazały się tylko dwa zesz.). W 1. 1858-1860 wykonał wiele okładek, kart tyt. i ilustr. do Biblii. 2. Guido (1828-1880), malarz rodzajowy, pejzażysta i ilustrator czes. Studiował na akademii praskiej. Wykonał trzy ilustracje do BabiZki Bożeny Nemcowej, w 1865 do czes. wyd. Don Kichota 52 rys., a wkrótce potem 23 litografie do dzieła Die Serben an der Adria.
1. A. Matejćek: M. ilustrace. 1952.
MANESSE KODEKS zob. KODEKS MANESSE.
MANET Edouard (1832-1883), fr. malarz, rysownik i grafik, głównie akwaforcista i litograf. Uczeń Couture'a, pozostawał pod wpływejn^Goyi, później impresjonistów, związany z grupą współczesnych intelektualistów, głównie literatów, zwłaszcza z E. Zola. Ok. 1860 wykonał pierwsze sztychy i litografie, flustrował Le Fleuve Ch. Cro-sa (1874), Le Corbeau E. Poego w przekł. S. Maliarmego (1875), a w 1876 wykonał ilustr. drzeworytowe do eklogi S. Mallarmego L'Apres midi d'un faunę.
J. Laran: UEstampe. I. 1959. H. Perruchot: La vie de M. 1959. J. Cleaver: A history ojgraphic art. 1963.
1457
1458
MANIECKI
MANIECKI Wojciech (1820-1887), drukarz, wydawca i redaktor odpowiedzialny "Dziennika Literackiego" we Lwowie. W 1. 1854-1856 wydawał "Nowiny" ukazujące się zamiast "Dziennika". Jako redaktor odpowiedzialny miewał kilkakrotnie konflikty z władzami austr. za ogłaszanie w "Dzienniku" utworów o postępowej treści społecznej i patriotycznej. W 1. 1853-1863 dzierżawił drukarnię Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, gdzie wydał wiele dzieł naukowych i literackich, m. in. drugie wyd. Słownika języka polskiego B.S. Lindego, t. 1-6, 1854-1861. W 1867 założył Drukarnię Narodową we Lwowie, którą rozwinął i postawił na bardzo wysokim poziomie, wykorzystując doświadczenia wyniesione z Paryża, gdzie ukończył naukę rzemiosła. W 1884 nabył Drukarnię "Kuriera Lwowskiego" wraz z koncesją pisma i oddał w zarząd synowi Stanisławowi Łazarzowi (1860-1910). M. brał również czynny udział w życiu obywatelskim Lwowa jako radny miejski i przewodniczący Gremium Drukarzy.
MANIFEST (z łac. manifestus = jawny): 1. Odezwa organizacji, władcy albo osoby wysoko postawionej w hierarchii państwowej lub społecznej, sporządzona zwykle w uroczystej i prawem przewidzianej formie aktu opatrzonego pieczęcią i podpisem. 2. Akt prywatnej osoby wnoszącej skargę przeciwko jakiemuś pogwałceniu prawa. Najczęściej M. bywał wnoszony do akt grodzkich i w ten sposób prawnie opublikowany ^Dokument rękopiśmienny). M. obu rodzajów były również tłoczone w postaci *druków ulotnych.
MANIFEST KOMUNISTYCZNY WYDANIA.
Manifest Partii Komunistycznej (w poi. wydaniach: Manifest Komunistyczny) został napisany przez Marksa i Engelsa na zlecenie II Kongresu Związku Komunistów i opublikowany po raz pierwszy w Londynie w lutym 1848. Przełomowe i epokowe znaczenie M.K. polega na tym, że z naukową ścisłością wykazano w nim nieuchronność zastąpienia kapitalizmu przez socjalizm oraz wiodącą rolę klasy robotniczej i jej partii w walce o nowy ustrój i rewolucyjną przebudowę społeczeństwa. Sformułowano w nim podstawowe tezy materializmu historycznego i proklamowano po raz pierwszy hasło: Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się! Wymowa ideologiczna tego tekstu jest tak silna, że M.K. nadal pozostaje bojowym dokumentem programowym rewolucyjnego ruchu robotniczego. Pod względem stopnia rozpowszechnienia na świecie dzieło to można przyrównać chyba do Biblii. Są dane pozwalające przypuszczać, że pierwszy przekład ^polski ukazał się w 1848, natomiast pierwszym znanym -wydaniem jest wyd. genewskie z 1883 w przekładzie Witolda Piekarskiego. Wyd. następne: 1892 (Londyn),
1903 (Kraków), 1905 (Warszawa, dwukrotnie), 1906 (Kraków), 1907 (Warszawa), 1908 (Kraków), 1917 (Piotrogród), 1919 (Niemcy), 1920 (Mińsk i Smoleńsk), 1925 (Detroit, USA), 1931, 1939, 1940, 1941 (Moskwa). W Polsce lat międzywojennych wydawanie M.K. było zakazane. W Polsce Ludowej wydano go w 1.: 1945, 1946, 1947, 1948 (wyd. jubileuszowe, na stulecie Manifestu), 1949,1951, 1953, 1954, 1956, 1966 (wydanie 23). Poza tym tekst M.K. jest wydrukowany w dwutomowym wydaniu Dzieł wybranych Marksa i Engelsa oraz w tomie 4 Dzieł (KiW 1962).
Zob. też Druki socjalistyczne, Klasycy marksizmu
WYDANIA.
MANSION Colard, kopista, a następnie pierwszy typograf w Brugge (1475-1484) drukujący przeważnie w j. fi\, np. Jardin de diuotion, sławne wydanie Boccaccia De casibus illustrium virorum et mulierum z 1476, zdobne 9 miedziorytami, własny przekład Owidiusza Metamorphoses moralisies z 1484 z 17 dużymi drzeworytami. Był prawdopodobnie uczniem W. *Caxtona.
H. Michel: Uimprimeur CM. 1925. A. Visart de Bo-carme: Recherches sur imprimeures Brugeois. 1928.
MANSKLAP Krystian (w. XVII), księgarz-nakładca i introligator gdański. Działalność swą prowadził w 1. 1661-1684 w oparciu o drukarnię D.F. *Rhetego, J.F. Gra-fego i wdowy po Szymonie Reinigerze "młodszym" w Gdańsku, a równocześnie Achacego Corelliego w Elblągu. Finansował druk wielu podręczników do nauki j. poi.
MANTEUFFEL: 1. Jerzy (1900-1954), papirolog, studiował w Warszawie, Berlinie, Paryżu, Oksfordzie i Londynie. Od 1936 był profesorem nadzwyczajnym w Katolickim Uniwersytecie w Lublinie, od 1937 w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W 1945 jako profesor zwyczajny podjął wykłady na Uniwersytecie Wrocławskim i równocześnie na Warszawskim, gdzie zorganizował Zakład Papirologii, od 1947 zaś z Rafałem Taubenschlagiem Instytut Papirologii, współredagując z nim czasop. "Journal of Juristic Papyrology". M. ogłaszał teksty papirusowe, brał udział w międzynarodowych imprezach naukowych i popularyzował w kraju wiedzę papirologiczną. Do ważniejszych prac M. należą: Studia papyrologica (1928, 1929), De opusculis graecis Aegypti e pa-piris ostracis lapidibusaue collectis (1930), Papyri Varsovienses (1935), edycja papirusów nabytych z inicjatywy M. przez Uniwersytet Warszawski, oraz Les Papyrus et les ostraca grecs (1937-1950). Uczestniczył w archeologicznej ekspedycji pol.-fr. w Górnym Egipcie w Tell Edfu w 1. 1936-1939. W ramach studiów papirologicznych M. poświęcił dużo uwagi historii książki, wydając jej popularny zarys
1459
1460
MAŃKOWSKI
Książka w starożytności (1937, 1947) oraz opracowując jej szczegółowe problemy, jak wykazy książek w papirusach, dzienniki urzędowe w starożytności, odkrycie księgozbioru manichejskiego w Egipcie. Poza studiami badawczymi M. wydal z papirologiem F. Smolką podręcznik Papyro-\ogia (1933) oraz popularne wprowadzenie w zagadnienia papirologii Ze świata papirusów (1950). 2. Edward (1908-1941?), grafik i dekorator. Studiował w Warszawie sztukę dekoracyjną, malarstwo, grafikę (u W. *Skoczylasa i E. *Bartłomiejczyka), dekorację teatralną. Należał do Stów. "Ryt" i do Koła Artystów Grafików Reklamowych; wraz z A. Wajwódem założył atelier grafiki "Mewa". Jako grafik pracował przede wszystkim w drzeworycie, także barwnym. Najczęściej jednak projektował do reprodukcji; był typowym grafikiem użytkowym. Książce i czasop. poświęcił znaczną część swego dorobku, rysując obwoluty, okładki i ilustr., projektując układy graficzne, tworząc ekslibrisy. Zdobił "Wiadomości Literackie", "Arkady", "Nike", ilustrował Szczenięce lata M. Wańkowicza (1938), Zosię Samosię J. Tuwima 1938.
1. J. Łanowski: Wykaz prac prof. dra J.M.; J.M. 3 III 1900
1411954. Wspomnienie. "Eos" R. XLVII: 1954/1955 z. 2.
2. RM. Katalog. 1960.
MANTSKOVTT Walenty zob. MĄCZKOWICZ
Walenty.
MANU PROPRIA (łac. = ręką własną), formuła stwierdzająca uroczyście własnoręczność podpisu na *do-kumencie, dodawana najczęściej w postaci skrótu mpr. lub m.p. po podpisie.
MANUSKRYPT zob. RĘKOPIS.
MANUTIUS (Manuzio): 1. Aldus (Aldo; 1449-1515), najznakomitszy drukarz epoki wczesnego renesansu. Założyciel dynastii drukarzy, działał w Wenecji od 1494. Wysoko wykształcony humanista, zapisał się w historii drukarstwa przede wszystkim wydawaniem tekstów klasyków gr. (28 *editiones principes takich autorów, jak Arystoteles, Plato, Plutarch, So-fokles, Arystofanes, Tukidydes, Kse-nofont, Herodot, Demostenes), rzymskich i hebr. Wydawnictwa te zwane *aldynami charakteryzuje prócz walorów estetycznych pewna dbałość filologiczna. M., sam przygotowujący w pierwszym okresie swoje wydawnictwa, wkrótce zebrał wokół siebie grono humanistów-doradców, edytorów, korektorów. Stąd
AI
Sygnet drukarski Alda Manutiusa
napis na tomikach: "In Aldi Romani Academia". Z imieniem M. związana jest też pierwsza kursywna czcionka (Aldina cursiva), wprowadzona przez niego do druku w 1501, a wzorowana na rpśmiennej humanistycznej kursywie (*Pismo humanistyczne). Podobnie jak piękna antykwa M. aldina cursiva wycięta została przez F. *Griffo z Bolonii. Używane przez M. czcionki łac. stanowią do dziś wzór pięknego i estetycznego kroju, a rozwiązania graficzne i układ kolumny tekstu osiągnęły niezrównany poziom. Równie piękne były *oprawy jego druków, tzw. dziś "aldyńskie", z charakterystycznym tłoczeniem złotem, o prostym, bezpretensjonalnym rysunku. Do najpiękniejszych druków M. zalicza się m. in. *Hypnerotoma-chia Poliphili F. Colonny (1499), ozdobiona ok. 170 wspaniałymi drzeworytami. Sygnet M. przedstawia kotwicę z oplatającym ją delfinem i dewizą "Festina lente" (spiesz się powoli). Po śmierci A.M. oficynę prowadził jego teść, Andreas Torresanus de Asola. 2. Paulus (Paolo; 1512-1574), syn Alda, przejął kierownictwo drukarni w 1533. Od 1561 kierował papieską Typografia Romana, w 1571 wrócił do Wenecji. W rok potem, ponownie wezwany przez papieża Grzegorza XIII, znowu stanął na czele drukarni watykańskiej. Zasłynął również jako wydawca wielu klasyków. 3. Aldus, wnuk Alda I (1547-1597), ostatni z rodu, kierował oficyną wenecką do 1585, kiedy to przekazał ją Mikołajowi Manasii. W 1590 sprzedał ją, sam zaś udał się do Rzymu i tam zarządzał drukarnią watykańską. Spod jego prasy wyszły w Wenecji słynne Opera Cycerona z komentarzem Paola M. (1578--1583). Zob. tab. 2(5).
MAŃKOWSKI Antoni (1837-1899), drukarz, działacz robotniczy, jeden ze współzałożycieli Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej w Galicji. W 1851 M. rozpoczął praktykę drukarską. Z chwilą założenia w 1872 Pierwszej Związkowej Drukarni we Lwowie został jej kasjerem, a od 1875 do 1879 pełnił obowiązki dyrektora. Po krakowskim procesie socjalistów (1880), w którym był jednym ze współoskarżonych, powrócił do pracy w tejże drukarni jako składacz. Po 1884 był przez pewien czas nieoficjalnym zarządcą Drukarni Polskiej we Lwowie. M. był także współzałożycielem, wieloletnim członkiem wydziału, a w 1. 1872-1873 przewodniczącym Stów. Wzajemnej Pomocy (drukarzy lwowskich) oraz współtwórcą i pierwszym prezesem (1875) Ogniska. Wespół ze Szczęsnym Bednarskim zainicjował wydawanie, a później należał do komitetu redakcyjnego pierwszego poi. czasop. drukarskiego "Czcionka" (1872-1876).
W. Najdus: Klasowe związki zawodowe w Galicji. "Prz. Hist." 1960. W. Sokołowska: "Praca" 1878-1882. Zarys monograficzny. "Ze Skarbca Kultury" 1961 z. 13.
1461 EWoK 48
1462
MAPA
MAPA (łac. mappa = chusta), obraz powierzchni lub wnętrza ziemi, pełny lub fragmentaryczny, przedstawiony na płaszczyźnie w pomniejszeniu wg przyjętych reguł matematycznych przy pomocy linii, barw i umownych znaków. Nazwa pojawia się w j. poi. dopiero w XVIII w. Dawniej używano określenia: "wypisanie", "opisanie", "malowanie krainy", "krajobrazy". M. możemy podzielić ze względu na treść: M. ogólnogeograficzne (fizyczne) lub geologiczne, uwzględniające możliwie równomiernie wszystkie elementy tzw. środowiska geograficznego (geologicznego), i M. specjalne, poświęcone pewnym tylko elementom zjawisk przyrody czy społeczeństwa ludzkiego, np. klimat, rozmieszczenie państw,
'^_ >^U3t*L-J&. -JgLL}żżźM??'
B. Wapowski: mapa Królestwa Polskiego i W. Ks. Litewskiego. 1526
zaludnienie, komunikacja (etnograficzne, administracyjne, turystyczne, gospodarcze); z e względu na przeznaczenie: M. katastralne, sztabowe, wojskowe, turystyczne, szkolne, konturowe, poboczne i in.; ze względu na technikę wykonania: M. rękopiśmienne i powielone; ze względu na sposób zakonserwowania: M. luźne, oprawne, ścienne (podklejane płótnem), zebrane w *atlasy sztuczne, na rolkach, kieszonkowe itp. Dla specjalistów ma również znaczenie rozróżnienie M. ze względu na po-działkę (dawniej zwaną skalą), ze względu na rzut przyjęty za podstawę i związane z tym zniekształcenia (^Odwzorowania kartograficzne); ze względu na sposób przedstawienia nierówności powierzchni: M. perspektywiczne, M. warstwicowe (warstwice a. poziomice linie krzywe na mapie, które łączą punkty położone na tej samej wysokości n.p.m.) i szrafowane (szrafy a. kreski obrazują na mapie różnice wysokości terenu). M. plastyczna (relief), model wykonany z plasteliny, gliny, kartonu itp., który przedstawia rzeźbę pewnego obszaru, przy czym dla lepszego uzmysłowienia ukształtowania terenu podziałka pionowa modelu jest 2-5 razy większa od podziałki poziomej. M. topograficzna, w wielkiej podziałce (do 1:200000), jest oparta na bezpośrednim zdjęciu terenu. Elementy sytuacyjne (np. osady) są na niej wyrysowane w podziałce, a nie przedstawione za pomocą symboli jak na M. przeglądowych. M. w księgarstwie, jeden z artykułów *asortymentu księgarskiego, który stanowi w księgarni odrębny dział. Do ich przechowywania i demonstrowania służą specjalne urządzenia: pudła, teki, stelaże, wieszaki. M. w bibliotece tworzą odrębny dział zw. *zbiorami kartograficznymi. Dzieje. Najstarsza z zachowanych M. liczy ok. 4500 lat; jest to gliniana tabliczka odnaleziona przez archeologów w Mezopotamii (obecnie w Uniwersytecie Harvard), która przedstawia schematycznie płn. Babilonię. Rozwój kartografii w Grecji i twórczość największego kartografa kultury helleńskiej, K. *Ptolemeusza, dały w efekcie M. o-parte na regułach matematycznych; Grecy przeprowadzili pomiary kuli ziemskiej, jej podział na strefy i obliczanie geograficznych współrzędnych. Z większych map rzymskich zachowała się w kopii z XIII w. jedna tylko mapa drogowa, tzw. Tabula Peutingeriana (w Bibliotece Narodowej w Wiedniu). Na rzymskich okrągłych M. świata, przedstawiających trzy kontynenty oblane oceanem, wzorowano się w średniowieczu, tworząc schematyczne, obrazkowe "mappae mundi" (np. dwie z XIII w.: Here-fordzka, zachowana w British Museum, i Ebstorfska, zniszczona w czasie ostatniej wojny w Hanowerze). M. arabskie (Idrisi) niewiele odbiegały od chrześcijańskich obrazków świata, choć Arabowie posiadali większą wiedzę geograficzną. Z późnego średniowiecza zachowały
1463
1464
się mapy żeglarskie narodów nadmorskich Europy płd. i zachodniej, które przedstawiały dokładnie rysunek linii wybrzeży (*Portulan). Wydobycie z zapomnienia w XV w. Geografii Ptolemeusza i powrót do map opartych na siatce kartograficznej (system równoleżników i południków wykreślony na mapie wg podjętego cdwzorowywania) stanowi epokę odrodzenia kartografii. Do nowych wydań Ptolemeusza zaczęto od 1482 dodawać mapy terenów mało lub zupełnie nie znanych starożytności, tzw. tabulae mo-dernae. W ostatniej ćwierci XV w. zaczętp M. powielać, stosując początkowo drzeworyt, następnie miedzioryt, wyparty dopiero w XIX w. przez lite grafie. Początkowo przodowali Włosi i Niemcy, potem przez cały wiek Belgowie i Holendrzy z uczonym kartografem G. *Merka-torem i świetnym wydawcą A. *Orteliusem na czele. Ich miedziorytowe mapy odznaczały się wielką dekoracyjnością, zawierały jednak, zwłaszcza w XVII w., niedokładności i błędy. W początkach XVIII w. zasadnicze znaczenie dla dokładności M. miały nowe pomiary astronomiczne i zastosowanie triangulacji, tj. pomiarów terenu robionych metodą pokrycia go kilkcma ścianami trójkątów, w miarę możności równobocznych (w 1613 wprowadził ją matematyk holenderski W. Snelius). Pierwsza Francja, za nią inne państwa europejskie przeprowadziły zdjęcia topograficzne całego kraju (wypełnienie sieci triangulacyjnej obrazem rzeźby terenu, sieci wodnej, sieci dróg itp.), wykonane przez kartografów wojskowych. W. XVIII był okresem wielkiego postępu rysunku kartograficznego (kreski, poziomice). W XIX w., a zwłaszcza w początkach XX w. udoskonalono techniki produkcji M., stosując *staloryt, *galwanoplastykę, fotechemigra-fię, *offset kolorowy. Obecnie jesteśmy w okresie szerokiego rozpowszechniania wydawnictw kartograficznych. Zajmują się nimi przedsiębiorstwa państwowe i prywatne, z tych ostatnich światowe znaczenie mają: *Bartholomew (Edynburg), VEB H. Haack-Geogr.-Kartogr.-Anstalt (Go-tha) dawniej J. *Perthes, Stanford (Londyn), Rand Mac Nally (Chicago), Dietrich Reitner (Berlin), Kiimmerly Frey (Berno szwajc), Agostini (Nawara).
W Polsce w 1421 powstała pierwsza M., przedstawiona papieżowi Marcinowi V w sporze z Krzyżakami. Twórcą nowożytnej M. Polski (ok. 1:1000000) był przyjaciel Kopernika B. *Wapowski, który w 1526 wydał także w oficynie F. *Unglera pierwszą M. Europy wsch., wykonaną techniką drzeworyrniczą. Przeróbkami mi-lionówki Wapowskiego są dwie następne M. Polski: W. *Grodeckiego (1562) oraz A. *Pograbki (1570), a kopią M. Europy wsch. M.S. *Munstera (1540), wielokrotnie reprodukowane na Zachodzie. Pierwszą szczegółową M. mniejszego obszaru kraju jest M. księstwa oświęcimskiego i zatorskiego S. *Porębskiego (1563). Dla Stefana Batorego M. księstwa połockiego wykonał S. Pa-
1465
MAPA
chołowiecki, M. teatru wojny moskiewskiej 'sekretarz króla M. Strubicz, który wykonał również M. Litwy, In-f lant i sąsiednich obszarów. Uczestniczył on także w podjętych staraniem ks. M.K. ^Radziwiłła pracach nad wielką M. W. Ks. Litewskiego, którą wykończył ostatecznie T. *Makowski, rytował H. Gerits. Była ona aż po w. XVIII źródłem dla kartografii zachodniej. Przeróbką jej jest mapa J. Nieprzeckiego z 1749. Za Władysława IV działali w kraju kartografowie obcy, jak F. Getkant, Francuz W. *Beau-plan, który opracował M. szczegółową (1:452000) i ogólną (1 :lL00000) Ukrainy i Podola oraz małą, ale cenną M. Polski (1:14000000). W tych czasach wykonał również M. woj. poznańskiego J. *Freudenhammer (wyd. u J. *Blaeu w Amsterdamie 1645), M. części Polesia, rytowaną przez W. *Hcndiusa 1650 D. Zwicker i mapę płn. części woj. pomorskiego (w rpsie) P. Langau. Poza granicami Polski działali w drugiej poł. XVII w.: Michał Boyjn, autor atlasu i M. Chin, oraz J. Naronowicz-Naroński i S. Suchodolski, którzy pracowali nad dokładną M. Prus Książęcych. W 1740 J.A. Jablonowski, wojewoda nowogrodzki, przy współpracy F.F. Czakiego, rozpoczął pracę nad nową, wielką M. całej Polski, którą wykończył i wydał w formie atlasu w 1772 kartograf włoski Rizzi-*Zannoni. Ok. poł. XVIII w. pracował również J.F. Endersch. Za panowania Stanisława Augusta Ponia-towskiego zajmowano się sprawą należytego skartowania kraju. Najwybitniejszą z tych prac był projekt "mapy krajowej" J. Śniadeckiego (1790). Kosztem króla, pod kierunkiem K. *Perthesa, wykonano atlas Polski złożony ze szczegółowych M. województw (1:225000). Po rozbiorach kartografię urzędową na terenie Polski objęły władze zaborcze. Pierwszą M. geologiczną Polski i pierwszą wydaną w kraju opublikował (1815) Stanisław Staszic. Produkcję kartograficzną rozpoczął wtedy również J. *Kolberg. Lelewel wydał jeszcze w kraju kilka atlasów historycznych w 1818, 1828 oraz 1829 (wyd. 2 1830). W Królestwie Kongresowym zorganizowano na wzór rosyjski Kwatermistrzostwo Generalne Wojska, które w 1822 rozpoczęło prace nad zdjęciem kraju, zakończone po upadku powstania 1831 przez rosyjskich kartografów ped kierunkiem gen. Richtera. Redukcję wydano w 1843 pt. Karta topograficzna Królestwa Polskiego (z datą 1839); należy ona do najpiękniejszych i najdokładniejszych M. polskich. Na emigracji wydano w Paryżu (w 1859) Kartę dawnej Polski z przyległymi ziemiami 1:300000, znaną jako mapa *Chrzanowskiego, wiele M. historycznych *Dufoura-Chodźki i samego *Chodźki, atlasy Polski A. Słowaczyńskiego i Dufoura-Wrotnowskie-go. M. i atlasy historyczne wydawał niestrudzenie w Brukseli J. *Lelewel, we Francji E. *Rembieliński, w Szwajcarii A. Stryjeński, w Norwegii A. Waligórski, w Stanach Zjednoczonych A.P. A. i K. Bielawscy, M.A.iL.A. Seng-
1466
MAPA
się mapy żeglarskie narodów nadmorskich Europy płd. i zachodniej, które przedstawiały dokładnie rysunek linii wybrzeży (*Portulan). Wydobycie z zapomnienia w XV w. Geografii Ptolemeusza i powrót do map opartych na sjatce kartograficznej (system równoleżników i południków wykreślony na mapie wg podjętego cdwzorowywania) stanowi epokę odrodzenia kartografii. Do nowych wydań Ptolemeusza zaczęto cd 1482 dodawać mapy terenów mało lub zupełnie nie znanych starożytności, tzw. tabułae mo-dernae. W ostatniej ćwierci XV w. zaczętp M. powielać, stosując początkowo drzeworyt, następnie miedzioryt, wyparty dopiero w XIX w. przez litografię. Początkowo przodowali Włosi i Niemcy, potem przez cały wiek Belgowie i Holendrzy z uczonym kartografem G. *Merka-torem i świetnym wydawcą A. *Orteliusem na czele. Ich miedziorytowe mapy odznaczały się wielką dekoracyjnością, zawierały jednak, zwłaszcza w XVII w., niedokładności i błędy. W początkach XVIII w. zasadnicze znaczenie dla dokładności M. miały nowe pomiary astronomiczne i zastosowanie triangulacji, tj. pomiarów terenu robionych metodą pokrycia go kilkcjna ścianami trójkątów, w miarę możności równobocznych (w 1613 wprowadził ją matematyk holenderski W. Snelius). Pierwsza Francja, za nią inne państwa europejskie przeprowadziły zdjęcia topograficzne całego kraju (wypełnienie sieci triangulacyjnej obrazem rzeźby terenu, sieci wodnej, sieci dróg itp.), wykonane przez kartografów wojskowych. W. XVIII był okresem wielkiego postępu rysunku kartograficznego (kreski, poziomice). W XIX w., a zwłaszcza w początkach XX w. udoskonalono techniki produkcji M., stosując *staloryt, *galwanoplastykę, fotochernigra-fię, *offset kolorowy. Obecnie jesteśmy w okresie szerokiego rozpowszechniania wydawnictw kartograficznych. Zajmują się nimi przedsiębiorstwa państwowe i prywatne, z tych ostatnich światowe znaczenie mają: *Bartholomew (Edynburg), VEB H. Haack-Geogr.-Kartogr.-Anstalt (Go-tha) dawniej J. *Perthes, Stanford (Londyn), Rand Mac Nally (Chicago), Dietrich Reimer (Berlin), KCmmerly Frey (Berno szwajc), Agostini (Nawara).
W Polsce w 1421 powstała pierwsza M., przedstawiona papieżowi Marcinowi V w sporze z Krzyżakami. Twórcą nowożytnej M. Polski (ok. 1:10000C0) był przyjaciel Kopernika B. *Wapowski, który w 1526 wyda! także w oficynie F. *Unglera pierwszą M. Europy wsch., wykonaną techniką drzeworytniczą. Przeróbkami mi-lionówki Wapowskiego są dwie następne M. Polski: W. ^Gródeckiego (1562) oraz A. *Pograbki (1570), a kopią M. Europy wsch. M.S. *Miinstera (1540), wielokrotnie reprodukowane na Zachodzie. Pierwszą szczegółową M. mniejszego obszaru kraju jest M. księstwa oświęcimskiego i zatorskiego S. *Porębskiego (1563). Dla Stefana Batorego M. księstwa połockiego wykonał S. Pa-
cholowiecki, M. teatru wojny moskiewskiej 'sekretarz króla M. Strubicz, który wykonał również M. Litwy, In-f lant i sąsiednich obszarów. Uczestniczył on także w podjętych staraniem ks. M.K. ^Radziwiłła pracach nad wielką M. W. Ks. Litewskiego, którą wykończył ostatecznie T. *Makowski, rytował H. Gerits. Była ona aż po w. XVIII źródłem dla kartografii zachodniej. Przeróbką jej jest mapa J. Nieprzeckiego z 1749. Za Władysława IV działali w kraju kartografowie obcy, jak F. Getkant, Francuz W. *Beau-plan, który opracował M. szczegółową (1:452000) i ogólną (1:1800000) Ukrainy i Podola oraz małą, ale cenną M. Polski (1:14000000). W tych czasach wykonał również M. woj. poznańskiego J. *Freudenharnmer (wyd. u J. *Blaeu w Amsterdamie 1645), M. części Polesia, rytowaną przez W. *Hcndiusa 1650 D. Zwicker i mapę płn. części woj. pomorskiego (w rpsie) P. Langau. Poza granice mi Polski działali w drugiej poł. XVII w.: Michał Boyni, autor atlasu i M. Chin, oraz J. Naronowicz-Naroński i S. Suchcdolski, którzy pracowali nad dokładną M. Prus Książęcych. W 17^0 J.A. Jabłonowski, wojewoda nowogrodzki, przy współpracy F.F. Czakiego, rozpoczął pracę nad nową, wielką M. całej Polski, którą wykończył i wydal w formie atlasu w 1772 kartograf włoski Rizzi-*Zannoni. Ok. poł. XVIII w. pracował również J.F. Endersch. Za panowania Stanisława Augusta Ponia-towskiego zajmowano się sprawą należytego skartowania kraju. Najwybitniejszą z tych prac był projekt "mapy krajowej" J. Śniadeckiego (1790). Kosztem króla, pod kierunkiem K. *Perthesa, wykonano atlas Polski złożony ze szczegółowych M. województw (1:225000). Po rozbiorach kartografię urzędową na terenie Polski objęły władze zaborcze. Pierwszą M. geologiczną Polski i pierwszą wydaną w kraju opublikował (1815) Stanisław Staszic. Produkcję kartograficzną rozpoczął wtedy również J. *Kolberg. Lelewel wydał jeszcze w kraju kilka atlasów historycznych w 1818, 1828 oraz 1829 (wyd. 2 1830). W Królestwie Kongresowym zorganizowano na wzór rosyjski Kwatermistrzostwo Generalne Wojska, które w 1822 rozpoczęło prace nad zdjęciem kraju, zakończone po upadku powstania 1831 przez rosyjskich kartografów pcd kierunkiem gen. Richtera. Redukcję wydano w 1843 pt. Karta topograficzna Królestwa Polskiego (z datą 1839); należy ona do najpiękniejszych i najdokładniejszych M. polskich. Na emigracji wydano w Paryżu (w 1859) Kartę dawnej Polski z przyległymi ziemiami 1:300000, znaną jako mapa *Chrzanowskiego, wiele M. historycznych *Dufoura-Chodźki i samego *Chodźki, atlasy Polski A. Słowaczyńskiego i Dufoura-Wrotnowskie-go. M. i atlasy historyczne wydawał niestrudzenie w Brukseli J. *Lelewel, we Francji E. *Rembieliński, w Szwajcarii A. Stryjeński, w Norwegii A. Waligórski, w Stanach Zjednoczonych A.P. A. i K. Bielawscy, M.A.iL.A. Seng-
1465
1466
MARC
tellerowie i A. Zakrzewski, w Ameryce Płd. R.A. Choda-siewicz, Cz. Wysocki, I. Domeyko; najwięcej wszakże na terenach imperium rosyjskiego Ś od Kaukazu (I. Chodźko, H. Stebnicki) po Azję Środkową (K. Bohdanowicz, B. Grąbczewski, S. Żyliński) i Syberię wsch. (A. Czeka-nowski, J. Czerski). W kraju wybitną pracą był Atlas ekonomiczny, opublikowany przez J.G. Blocha, a wielkim osiągnięciem zainicjowany przez A. Altha w 1875 Atlas geologiczny Galicji. W pierwszej poł. XX w. naczelne miejsce zajął E. *Romer i jego uczeń J. Wąsowicz. Odrodzone Państwo Polskie zorganizowało cywilną i wojskową służbę kartograficzną (* Wojskowy Instytut Geograficzny). Obecnie pomiary i zdjęcia kraju prowadzi Służba Topograficzna Wojska Polskiego (Zarząd Służby Topogr. Sztabu Generalnego) oraz Główny Urząd Geodezji i Kartografii, a produkcją M. zajmują się Wojskowe Zakłady Kartograficzne oraz *Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych.
Zob. też Kartowani, Plan, Postulan, Sygnatura, Szkic kartograficzny.
L.A. Brown: The story oj mips. 1953. F. Piątkowski: Kartografia i reprodukcje kartograf. 1953. G.R. Crone: Maps and their makers. 1962. K. Buczek: Dzieje kartografii poi. 1963. J. Szaflarski: Zarys kartografii. 1965.
MARC Franz (1830-1916), niem. malarz, drzeworytnik, litograf i pisarz. Studiował w Msnachium. Obok Kandinsky'ego był współzałożycielem w 1911 ugrupowania "Der Blaue Reiter". Ulegając wpływom sztuki impresjonistów, kubistów oraz perskich i indyjskich miniatur stworzył dzieło o oryginalnym obliczu, które wywarło wpływ na niem. ekspresjonizm. Temityką jego prac są zwierzęta, które przedstawiał na wzór orientalnej sztuki z wielką ekspresją w płaszczyznowej stylizacji. Ilustrował Wolfa Przygodę Buch der Toten (Miinchen 1919, 2 akwaf., 1 drzew, z tygrysem). Wspólnie z Kandin-skym wydał almanach pt. Dzr blaue Reiter (Miinchen 1914, 4 inicjały, 1 winieta oraz 2 kolorowe reprod. wg obrazów M. Kandinsky'ego).
The artist and the book 1860-1960. Museum of Fine Art Boston. Katalog oprać. E.M. Garvey. 1961.
MARCHANT (Marchand, Mercator Guido) Guy, księgarz i drukarz paryski w 1. 1483-1503 lub 1509. Od 1496 współpracował blisko z wybitnym drukarzem paryskim J. *Petit, korzystał także ze współpracy A. Gerarda i G. *Le Roy. Drukował głównie dzieła teologiczne i popularne, bogato ilustr. Do najznakomitszych wydań M. należą liczne edycje Danse macabre (wyd. 1, 1485) oraz Compost et calendrier des bergers (wyd. 1, 1491), których ilustr. stanowią najwyższe osiągnięcie fr. sztuki drzewo-rytniczej XV w.
A. Claudin: Histoire de V imprimerie en France au XVS et & s. T. 3. 1900-1914. A. Martin: LeLifre illustri en France au XVe s. 1931. R. Brun: Le Lwre francais. 1948.
MARCINO JCSKI Antoni (1731-1855), drukarz i wydawca wileński. Przez wiele lat wydawał "Kurier Litewski" i "Dziennik Wileński". W 1. 1817-1852 prowadził własną drukarnię, z której wyszło wiele prac naukowych. Z nich najważniejsze 10-tomowe Dzieje narodu litewskiego T. Narbutta (1835-1841), Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miast Wilna, Kowna, Trok etc. oraz dzieło Edwarda Kotłubaja Galeria nieświeska portretów Radziwiłlowskich z drzeworytami Starkmana (1857) i wiele in.
MARCJANA (BIBLIOTECA NAZtONALE MARCIANA) W WENECJE zob. WŁOCH? Biblioteki.
MARGINALIA (łac. margo = margines), noty umieszczone na mirginesach rpsu lub druku. Należą do nich zarówno celowo wprowadzone hula lub tytuliki sygnalizujące odpowiednie ustępy tekstu (*Boczek 1), jak też dowolne i przypadkowe zapiski korzystającego z książki czytelnika.
Zob. też Glosa.
MARGINES KSIĄŻKI, niezadrukowana przestrzeń stronicy otaczająca *kolumnę tekstową. W księgach rękopiśmiennych i w *inkunabułach przyozdabiano M.k. barwną iluminacją. W późniejszych drukach zdobiono M.k. ramkami drzeworytowymi zbudowanymi z Ornamentów lub linii. Rozróżniamy margines grzbietowy, leżący od strony grzbietu książki, górny, zewnętrzny (boczny) i dolny. Każdy z nich powinien posiadać inną szerokość. Według najczęściej stosowanego tzw. *zlotego podziału margines grzbietowy winien być najwęższy, górny o połowę szerszy, boczny dwukrotnie, a dolny trzykrotnie szerszy od grzbietowego.
MARKA zob. MASZYNY TYPOGRAFICZNE
M. arkuszowe cylindryczne.
M ARKO WICZ Jakub, drukarz, introligator i księgarz w Wilnie. W 1592 rozpaczał działalność drukarską, obejmując jak się zdaje Drukarnię Zborową. Zreorganizowaną i wzbogaconą, prowadził prawdopodobnie do 1607 z nie wyjaśnionymi przerwami w 1.1595-1599 i 1606. Istnieją przypuszczenia, że drukował także w Upicie (1603 lub 1604) oraz w Żejmach (1605). M. obok J. *Kar-cana, który szedł na kompromis i obsługiwał również katolików, był najpoważniejszym typografem obozu kalwiń-na Litwie. Czasami podpisywał się na
1467
1468
MARTYROLOGIUM
drukach jako "sługa i drukarz Krzysztofa Radziwiłła, wojewody wileńskiego" (np. na Postylli Reja, 1594), Radziwiłł był bowiem wówczas najpotężniejszym protektorem reformacji w Polsce.-M. tłcczył książki niezbędne do nabożeństw protestanckich, jak kancjonały, modlitewniki, agendy, a oprócz nich dzieła wybitnych pisarzy poi. przeznaczone na propagandę wyznania wśród ludności litewskiej i niemieckiej, m. in. Postyllę Reja (lćOO, w przekładzie na j. litewski) i Apologię M. Krowickiego (1602, tłumaczoną na j. nkm.). M. jako księgarz utrzymywał dość rozległe stosunki, np. z Poznaniem. Drukarze. T. 5. 1959.
MARKS Adolf Fedorowicz (1838-1904), ros. księgarz i wydawca. Posiadał księgarnię i drukarnię w Petersburgu, sprzedaną *Sytinowi w 1913. Był wydawcą popularnego pisma "Niwa".
MARMION Simon (ok. 1420-1489), wybitny malarz i miniaturzysta płn.-fr. szkoły późnego gotyku, czynny od 1458. Przypisywane rpsy: Wielkie krcniki Lw. Dionizego, ok. 1458 (Leningrad), oraz część dekoracji Kwiatu historii i Pontyfikatu z Sens, ongiś własność Filipa Dobrego, księcia Burgundii.
Ch. Sterling: Les peintres du Moyen-Age. 1942.
MARMUREK zob. PAPIER. MAROKIN (maroquin) zob. SKÓRA.
MAROKO zob. AFRYKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
MAROLD Ludek (1865-1898), malarz i ilustrator czes. Studiował w Pradze i w Monachium. Już jako student ilustrował czasop. czes. i niem. ("Fliegende Blatter"). Do Pragi powrócił, zyskawszy uznanie za granicą, dopiero w 1897. W Paryżu, głownie za pomocą rysunków piórkiem i tuszem, ilustrował utwory Theurieta, Pereta, Margue-ritta, Daudeta, Coppeego, Goethego, Prevosta, Chamissa, a w kraju utwory Hellera, Ertena, Ćervenki, Herrmanna. Współpracował z czasop. "lllustration", "Svetozor".
MARPRELATE PRESS, tajna drukarnia ang., w 1. 1588-1589 wydała osiem tzw. Marprelate Tracts, utworów polemicznych skierowanych przeciwko episkopatowi i organizacji Kościoła anglikańskiego; podpisywał je nie znany do dziś autor, purytanin, występujący pod pseudonimem Martin Marprelate. Prasy ze względu na prześladowania przenoszono z miejsca na miejsce, drukarzem był Robert Waldegrave lub John Penry.
MARSTALLER (Marstalski) Gotlob Jakob (zm. po 1786), miedziorytnik, Holender z pochodzenia.W 1746 miał działać we Francji, następnie w "Warszawie. Wykonywał wizerunki świętych, portrety, widoki miast, winiety, karty tyt., np. kartę tyt. do Etieidy Wergiliusza, w przekł. Jędrzeja Kochanowskiego, wyd. w Warszawie 1756, frontispis do Jus Publicum Regni Poloni... G. Lengnicha (Gdańsk, 1765, portret Stanisława Augusta wg rys. Albertrandiego), kartę tyt. do Pieśni wszystkich Hcracyusza przekładania różnych (Warszawa 1773), wizerunek św. Józefa do Nowenny... na honor S. Józefa z Kopertynu... (Warszawa 1786), plan Warszawy: Plan de la ville de Varsovie... (wg planu miasta sporządzonego przez *Ricaud de Tirregaille w 1762, podp. nazwiskiem o spolszczonej pisowni Marstalski).
MARTIN Gabriel (1678-1761), księgarz i antykwariusz paryski. Wydawał katalogi bibliotek, m. in. w 1711 katalog aukcyjny bibl. Boulteau, w 1719 bibl. Baluze, w 1725 bibl. du Fay, w 1730 bibl. N. Lambert. W sumie M. wydał 148 katalogów. Współdziałał z nim jego syn Claude. M. stosował pięcicdziałowy system klasyfikacji (teologia, prawo, nauki i sztuki, literatura, historia), który został przyjęty i upowszechniony przez J.Ch. *Bruneta. M. pierwszy wprowadził w Paryżu *aukcje książek.
E. Rouveyre: Connaissdnces necessaires h un bibliophik. 1899.
MARTYROLGG1UM (gr. i łac), księga liturgiczna obrządku łac, zawierająca daty i miejsca zgonów świętych Kościoła katolickiego, uszeregowane wg *kalendarza kościelnego. Najstarszy znany tekst M. pochodzi z ok. 354. W Rzymie istniał już w pierwszej poł. V w. obszerny kalendarz obchodzonych tam świąt męczenników; z połączenia go z innymi lokalnymi spissmi powstały różne M., które objęły wykazy nie tylko męczenników czczonych w poszczególnych kościokch czy miejscowościach, lecz w ogóle wszystkich świętych Kościoła, uszeregowanych według dni ich zgonów. Odczytywanie M. w czasie Primy obowiązywało, przynajmniej w klasztorach, w chórze, od VIII w. począwszy. W VIII-IX w. popularne były M. tzw. historyczne, których pierwszym autorem był Beda Venerabilis (zm. 735). Na poszczególne dni roku podawano w nich jedynie niektórych wybranych świętych wraz z krótkim życiorysem, często legendarnym. Pośród licznych opracowań M. najważniejsze było Usu-arda z St Germain (ok. 895). Posługiwano się nim szczególnie u benedyktynów, a do dziś używa się go u cystersów. Na podstawie tego dzieła z polecenia papieża Grzegorza XIII opracowano i wyd. w 1583 M. romanum, które od 1584 obowiązuje na ogół w całym Kościele łac.
1469
1470
MARUCELLIANA
W Polsce wydano M. Kościoła rzymskokat. po raz pierwszy w 1591, w przekł. Szymona Nicoviusa. Zob. też Brewiarz, Nekrolog, Pasjonał.
MARUCELLIANA WE FLORENCJI zob. WŁOCHY Bibliotekarstwo.
MASA CELULOZOWA (błonnik), półprodukt otrzymywany z drewna lub innych papierniczych surowców włóknistych roślinnych (*Surowce do produkcji papieru) na drodze traktowania chemicznego. Podstawowym składnikiem jest celuloza, czyli wielocukier (polisacharyd), który jest głównym elementem ścianki komórkowej włókien roślinnych (zawartość jej w różnych rodzajach surowców roślinnych waha się od ok. 40%, np. w słomie, do ok. 95%, np. w bawełnie). Oprócz niej M.c. zawiera niewielkie ilości hemicelulozy (węglowodany, z wyjątkiem celulozy i skrobi, występujące w surowcach roślinnych), ligniny, żywic i in. składników drewna. Proces otrzymywania M.c. nazywa się roztwarzaniem lub warzeniem. M.c. otrzymana w wyniku roztwarzania nazywa się nie bieloną i może być wykorzystana do produkcji papierów, od których nie wymaga się białości. M.c. nie bielona może być poddana bieleniu, którego podstawowym celem jest usunięcie ligniny oraz innych substancji barwnych. Produkt otrzymany w wyniku tego procesu nazywa się M.c. bieloną. Wyższą zawartość ligniny i hemiceluloz niż nie bielona posiada M.c. wysokowydajna; dzięki wysokiej wydajności z drewna jest od nie bielonej znacznie tańsza. Zależnie od przeznaczenia przerobowego M.c. i związanej z nim metody bielenia odróżnia się M.c. papierniczą i M.c. do przeróbki chemicznej. Podstawowym kryterium oceny M.c. papierniczej są własności wytrzymałościowe, a dla przeróbki chemicznej Ś własności chemiczne. Podziału M.c. dokonuje się również z uwagi na stosowany rodzaj surowca włóknistego, np. M.c. sosnowa, jodłowo-świerkowa, -brzozowa, słomowa, trzcinowa, z bagassy.
MASA DŁUGO WŁÓKNISTA w produkcji Śpapieru nazywana jest również półmasą szmacianą, gdyż w przeciwieństwie do *masy celulozowej przed ostatecznym zmieleniem na *masę papierniczą wymaga jeszcze obróbki w *holendrach półmasowych (*Surowce do produkcji papieru). Przerób szmat na półmasę odbywa się w kilku etapach: trzepanie i sortowanie, cięcie, odpylanie, gotowanie, pranie, mielenie na półmasę, oczyszczenie i bielenie półmasy, składowanie i dojrzewanie półmasy bielonej. M.d. jest najszlachetniejszym półproduktem papierniczym łączącym wysokie własności wytrzymałościowe z dużym stopniem czystości chemicznej. Odznacza się dużą zawartością celulozy, wysoką lepkością, niską liczbą miedziową, małym stopniem zanieczyszczenia mechanicz-
nego i chemicznego oraz wysoką białością. M. d. bawełnianą stosuje się do produkcji wysokogatunkowych papierów drukowychoffsetowych i ilustracyjnych (wykorzystując jej miękkość i nieprzezroczystość), bibuł (chłonność), papierów filtracyjnych (porowatość), surowca do wyrobu pergaminu kwasowego i fibry (czystość chemiczna i chłonność). M.d. bawełnianą używa się samą lub razem z bielonymi masami celulozowymi; do papieru banknotowego stosuje się wspólnie z bieloną masą lnianą. M.d. lniano-konopna daje papier o bardzo wysokich własnościach wytrzymałościowych, lecz o białości niższej od wytworów z bawełny. Stosuje się ją do produkcji najcieńszych bibułek o specjalnie zwartej powierzchni (papierosowa, karbonowa), papierów o bardzo wysokiej samozerwal-ności i odporności na zginanie (banknotowe, dokumentowe), cienkich papierów wysokogatunkowych wymagających silnego wypełniania (biblijny, dla poczty lotniczej, pelur), papierów o wysokiej stateczności wymiarowej (mapowy, światłoczuły, różne drukowe).
'/MASA MAKULATUROWA jest produktem rozwłóknienia *makulatury, wykorzystanej do wyrobu *papieru. Własności M.m. zależą od własności surowca wyjściowego. Proces otrzymywania M.m. (przerób, przemiał) przebiega w kilku etapach: sortowanie na poszczególne gatunki z równoczesnym wyeliminowaniem wszelkich ciał obcych; odkurzanie na trzepakach bębnowych i stożkowych; nawilżanie w celu przyspieszenia rozwłókniania w zwykłych kadziach żelaznych lub w zmiękczaczu typu Niethammera; zmiękczanie i parowanie w warniku kulistym; rozwłóknianie w szarpaczu typu Wurstera lub Aelderta, w *gniotowniku, w ^holendrze rozwłókniającym, w *hydropulperze; sortowanie i oczyszczanie M.m. na sucho lub w zawiesinie wodnej; odbarwianie M.m. Ś Przerób makulatury pochodzącej z braku własnego dzieli się na trzy zasadnicze rodzaje: rozwłóknianie na wilgotno w bębnach nawilżających, w szarpaczach, w gniotownikach i sortowanie na sucho; rozwłóknianie M. rozcieńczonej wodą w holendrach rozczyniających; rozwłóknianie M. rozcieńczonej wodą w hydropulperach z zastosowaniem rafinerów stożkowych.
MASA ODPADOWA jest produktem ubocznym lub odpadowym przemysłu celulozowego i papierniczego (*Masa papiernicza). Zalicza się do niej: M. sękową, uzyskiwaną w celulozowniach drogą rozwłókniania odsortowa-nych niedowarków i drzazg w młynach tarczowych, oraz M. wyławianą, odwodnioną, odzyskaną na urządzeniach do wyławiania włókien.
MASA PAPIERNICZA, odpowiednio dobrany i przygotowany zestaw włóknistych i pomocniczych
1471
1 *t _
MASKOWANIE
*surowców do produkcji papieru, z którego otrzymuje się *papier. Istnieje tyle rodzajów M.p., ile rodzajów papieru. Za podstawę podziału M.p. przyjęto stopień jej zmielenia, co jest z kolei miarą odwadnialności M. na sicie. O jakości zmielenia decydują smarność M. (mierzona najczęściej przy pomocy aparatu Schopper-Ricglera) oraz warunki obróbki M. Rozróżnia się cztery zasadnicze rodzaje M.p.:
M. długa o niskiej smarności, tzw. M. chuda, zawiera włókna celulozowe dobrze rozczesane i pozbawione pęczków. Miele się ją krótko przy małym stężeniu i dużym odstępie noży. M. taką stosuje się do wyrobu waty celulozowej, papierów higienicznych oraz grubych papierów drukowych;
M. krótka o niskiej smarności, zwana M. chudą, posiada włókna pocięte, o niskim stopniu fibrylacji. Uzyskuje się ją przez mielenie pod dużym ciśnieniem i przy małym stężeniu. Stosuje się do wyrobu bibuły atramentowej, od której wymaga się puszystości i chłonności. Podobnie przygotowuje się M. do wyrobu papierów grubych, mocno zaklejanych;
M. .długa i smarna jest mało pocięta, a włókna poddane są fibrylacji, przy czym stopień fibrylacji jest różny, zależnie od rodzaju papieru. Częściową fibrylację stosuje się do wyrobu półpergaminu, a fibrylację w całej prawie M. do wyrobu pergaminu i kalki szkicowej. Ten rodzaj M., dającej papiery o dużej wytrzymałości, otrzymuje się przez mielenie dość grubymi nożami, przy średnim ich złożeniu, przy czym zbliżanie noży powinno odbywać się stopniowo, aby nie zachodziło cięcie włókien. M. do wyrobu papierów pergaminowych miele się szerokimi nożami lub płytami bazaltowymi, co sprzyja czesaniu masy i fibrylacji, a cięcie włókien jest niewielkie;
M. krótka i smarna daje papiery o niedużej wytrzymałości, lecz ścisłej strukturze, dobrym przezroczu i małej przezroczystości (np. papiery drukowe o "dużym ciężarze objętościowym). Mielenie odbywa się przy średn. stężeniu i przy zastosowaniu noży średn. grubości.
Zob. też M. celulozowa, M. długowłóknista, m. makulaturowa, m. odpadowa, m.. półchemiczna, Papiernicze półprodukty włókniste, Ścier.
MASA PLASTYCZNA (tworzywo sztuczne), wielo-cząsteczkowy związek chemiczny, otrzymywany w drodze polimeryzacji lub polikondensacji cząstek prostych związków chemicznych lub przetwarzania naturalnych związków wielocząsteczkowych. M.p. dzielą się na M. termoplastyczne, które miękną przy każdorazowym ogrzewaniu, i M. termoreaktywne (lub termoutwardzalne), które stają się plastyczne przy pierwszym ogrzaniu, a następnie po ostygnięciu stają się nietopliwe i nierozpusz-
czalne. M.p. mają szerokie zastosowanie w poligrafii przy wyrobie *stereotypów, klisz, płyt formowych, Czcionek, justunku (*Materiał zecerski), maszyn do trawienia klisz, przewodów, płuczek itp.
MASA PÓŁCHEMICZNA zbliżona jest swym składem chemicznym do wyjściowego surowca roślinnego, a własnościami do *mas celulozowych. Zajmuje więc miejsce pośrednie między *ścierem a masą celulozową (*Masa papiernicza). Wyrabia się ją przeważnie z drewna liściastego oraz z roślin jednorocznych. M. p. stosuje się w produkcji tektury falistej, płyt pilśniowych, tektury dachowej, grubych papierów pakowych, *karto-nów i *tektur. Jasne odmiany nie bielonych M.p. są stosowane do wyrabiania niskogatunkowych *papierów drukowych. W postaci M. bielonych używane są do produkcji szlachetniejszych gatunków papieru i kartonu.
MASA WALCOWA, mieszanina używana do wyrobu elastycznych wałków, rozcierających i nadających farbę drukarską na formę drukową w maszynach typograficznych (*Zespół farbowy). W skład M.w. wchodzi 30-40% żelatyny i 50-60% gliceryny. M.w. bywa miękka, średnia i twarda, która zawiera największy procent żelatyny, a najmniejszy gliceryny. Do maszyn szybkobieżnych i pracujących w wyższych temperaturach używa się masy twardej. W ostatnich czasach zaczyna się wprowadzać M.w. o innym składzie chem. (masę poliuretanową). Jest ona trwalsza i twardsza. Stosuje się również kauczuk, z którego wykonuje się tzw. wałki gumowe o lepszej trwałości.
MASKOWANIE, fotomechaniczna, w odróżnieniu od ręcznej, korekta odchyleń w gradacji tonów oraz zniekształceń kolorystycznych występujących na jedno-i wielobarwnych zdjęciach fotograficznych. M. może być przeprowadzane przy użyciu czysto fotograficznych środków lub przy użyciu nowoczesnej aparatury elektronowej. Przy reprodukcji oryginałów jednobarwnych odchylenia tonalne występują przede wszystkim w światłach i cieniach, gdzie zatracają się szczegóły rysunku. Wykonana na specjalnie kontrastowym fiknie maska świateł i nałożona np. na *negatyw dobrze oddaje detale świateł. Maski świateł mogą być stosowane również i do zdjęć wyciągów kolorowych przy reprodukcjach wielobarwnych. Korekta niewłaściwego oddania kolorów na poszczególnych zdjęciach wyciągów barwnych spowodowana jest brakiem idealnych, spektralnie czystych farb, a przede wszystkim *farb drukarskich. Np. farba niebieska zawiera znaczną domieszkę czerwieni i żółcieni, które w *retuszu muszą być w znacznej mierze stłumione. Efekt ten uzyskuje się przez nakładanie na negatywy poszczególnych wyciągów odpowiednich masek korekcyjnych.
1473
1474
MASŁOWSKI
MASŁOWSKI Stanisław (1853-1926), warszawski malarz scen rodzajowych i pejzażysta. Studia artystyczne odbył w Warszawie (1871-1875) i w Monachium (1880). Z motywów i scen warszawskich oraz z licznych podróży zagranicznych, zwłaszcza na Ukrainę, czerpał tematy do obrazów i rys., które transponowane na technikę drzeworytu reprodukcyjnego ukazywały się od 1875 w "Kłosach", następnie także w "Tygodniku Ilustrowanym", "Świecie", "Tygodniku Powszechnym", "Biesiadzie Literackiej", "Wędrowcu" i petersburskim "Kraju". Wykonywali je E. Nicz, W. Klein, K. Pomianowski, J. Łosko-czyiiski, F. Szymański, J. Krajewski, K. Piastuszkiewicz, J. Jarmużyński, A. Malinowski, A. Zajkowski, P. Bocz-kowski, E. *Gorazdowski, M. Kluczewski, B. Puc, A. Cho-romański i J. *Styfi. W Albumie widoków i pamiątek M. Skimborowicza i W. *Gersona (Warszawa 1877) zamieszczono m. in. kopie rysunkowe M. z obrazów znajdujących się w pałacu Wilanowskim, wykonane w Drzewo-rytni Warszawskiej. M. dał projekt okładki Albumu W. Podkowińskiego (1890;), w 1905 zilustr. Pana Tadeusza (wyd. dla prenum. czasop. "Rozwój" w Łodzi).
M. Maslowski: S.M. Materiały do życiorysu i twórczości. 1957.
MASOWE WYDAWNICTWA zob. WSPÓŁCZESNE MASOWE WYDAWNICTWA SPO-ŁECZNO-POLITYCZNE.
MASZKARON
(maska), motyw zdobniczy (*Ornament) w formie głowy ludzkiej, męskiej lub żeńskiej, re-alnej lub fantastycznej, upiększonej lub wykrzywionej grymasem, czasem ozdobionej koroną, wieńcem, grzebieniem, draperią, koralami itp. M. groteskowy łączy opisany element figuralny z formami roślinnymi lub zwierzęcymi, np. owłosienie przechodzi w pędy roślinne lub uszy i włosy upodobniają się do zwierzęcych.
Maszkaron w zdobnictwie rękopisów
MASZYNA PAPIERNICZA (papiernica) składa się z zespołu mokrego, do którego zalicza się część sitową i część prasową, oraz zespołu suchego, do którego należy część susząca i część wykańczająca. W części sitowej można wyodrębnić: *urządzenie zasilające, *sito papier-
nicze, walec czołowy, część rejestrową, skrzynki ssące, *eguter, *wyżymak, wałki prowadzące, stojaki i rynny do wody, urządzenia -wstrząsające sito. W skład części prasowej wchodzą: prasy (zwykłe, ssące dwuwalcowe, trójwalcowe), pralki filców. Na część suszącą składają się: cylindry suszące, cylindry susznikowe, prasy (gładząca, zaklejająca), urządzenia do odemglania (ujednolicenia faktury). Część wykańczająca obejmuje: cylindry chłodzące, rozfałdownicę, *gładzik maszynowy, nawilżarki papieru (szczotkowa, rozpryskowa, Orion), na-wijak (osiowy, obwodowy Popćgo). Ś Istnieje kilka typów M.p., których konstrukcja jest dostosowana do rodzaju wyrabianego papieru. Do produkcji bibułki i papieru stosuje się M. samoodbierającą, której część suszącą stanowi cylinder połyskowy z prasą dociskową. Wyróżnia się cztery odmiany M. samo odbieraj ącej: z napędzanym walcem centralnym, z prasą dociskową typu Yankee, z dwoma cylindrami połyskowymi, do wyrobu papieru z masy smarnej. Dla papierów jednostronnie gładkich stosuje się M. otwarte: z wstępną częścią suszącą i cylindrem połyskowym, z wstępną częścią suszącą i częścią dosuszającą. Odrębne są również M.p. do wyrobu: papierów cienkich z masy smarnej, papierów drukowych i do pisania, papieru gazetowego, papierów pergaminowych, papierów pakowych siarczanowych maszynowo-gładkich. Obok właściwych M.p. istnieją również *kartoniarki i *maszyny tekturnicze, przeznaczone do produkcji wielowarstwowych kartonów i tektur. Zob. tab. 34(2).
Zob. też Maszyny i urządzenia papiernicze.
MASZYNA TEKTURNICZA (tekturówka) przeznaczona jest do produkcji *tektury wielowarstwowej, otrzymywanej przez zwijanie na walcu formatowym. Tektura taka wyrabiana jest wyłącznie w arkuszach. Do formowania wstęgi w M. t. mogą być używane sita 'cylindryczne oraz płaskie; te ostatnie występują dość rzadko. Proces formowania tektury na M.t. składa się z następujących operacji: formowanie warstwy masy na sicie, wyciśnięcie tej warstwy pod *wyżymakiem i przejście jej przez filc, spojenie warstw i dalsze odwodnienie w prasie, rozcięcie tektury (ręcznie lub automatycznie) i jej odbiór w postaci arkuszy.
MASZYNISTA, w drukarstwie pracownik *drukarni obsługujący *maszynę drukującą. M. drukarski obsługuje maszynę drukującą metodą typograficzną, zarówno maszynę dociskową, jak płaską lub rotacyjną. M. offsetowy obsługuje maszynę offsetową: arkuszową lub ro-lową. Ś M. rotograwiurowy obsługuje maszynę rotograwiurową, zarówno arkuszową, jak i rolową.
Zob. też Drukarz.
1475
1476
Księgi Trzecie. 99
Symetrya albo Proporcya y kfztafc Kania.
fiwri wttru fnyjhjmtf lifirmityiy Hi Wnji ttimkrtp, gjpilkilui ttant-, i id lai Chtjufitmi rn/mjkirg: 1. X. M, ttOum DiImimi ia fiipec-
Procen>ium.
in GcneR
f
Ui fuolocotncwi/(at3(ifi(u moduios nii
C3cm.' abc ci noni.a Hfr rriM^eiw/C it*6<: na oidinu ArchifcŁtur* fic c. ^
vatnatura, '3tHtm iJ>.QVy tcmjf icof^tem nicje Afvhirc<2omci pcfŁip^raewf; atc ;^pm- fcttum natursc
Obiismetue Figury.
pum (* Win KMit nwr^o $mt' W Hi: os A p S4; (o B. tejif KWM <3c<(/i* 8, ójt C,
'W motulnit ótt <3e rtC^tn(i*D 4KB C f la Nusi*
(Wmwiw W i 8J
DYWIZTA ITŁANOW
TAB. 23. KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA
1. Ilustracja z Hippiki Dorohostajskiego. 2. Frontispis książki Kucharka doskonała wiedeńska (Wrocław 1822). 3. Ilustracja z "Rocznika Wojskowego Królestwa Polskiego" 1821. 4. Ilustracja dotycząca myślistwa z "Sylwana" (1844)
TAB. 24. MASZYNY
Składarki i odlewarki: 1. Linotyp zautomatyzowany. 2. Linotyp napędzany elektronicznie przez taśmę perforowaną. Ś 3. Linofilm. 4. Intertyp. 5. Składarka monotypowa. 6. Odlewarka monotypowa. 7. Monofoto
10 11
12
TAB. 25. MASZYNY
Maszyny drukujące typograficzne: 8. Vario-kliszograf. 9. Maszyna typograficzna drukująca. 10. Maszyna typograficzna dociskowa. 11. Maszyna typograficzna rotacyjna. Ś 12. Maszyna rotofołio drukująca z okrągłych płyt typograficznych
TAB. 26. MASZYNY
Maszyny drukujące wklęsłodrukowe: 13. Maszyna wklęsłodrukowa czterokolorowa Maszyny drukujące offsetowe: 14. Dwubarwna maszyna offsetowa. Ś 15. Wielobarwna offsetowa maszyna rotacyjna
Maszyny introligatorskie: 16. Maszyna do potokowej oprawy książek
MASZYNY INTROLIGATORSKIE
MASZYNOPIS, tekst dzieła odbity na maszynie do pisania. M. dostarczony przez autora wydawnictwu (^Wydawnictwo instytucja), *redakcji czasop., radia lub telewizji, po *adiustacji redakcyjnej i technicznej stanowi dla drukarni podstawę wykonania *składu. W Polsce M. musi odpowiadać ściśle określonym warunkom technicznym: powinien być pisany jednostronnie na białym papierze *formatu A4 z zachowaniem między wierszami podwójnych odstępów, z lewym bocznym marginesem nie mniejszym niż 4 on, a ewentualne poprawki muszą być wpisywane czytelnie atramentem. M. powielony, tekst utrwalony na *matrycy przy pomocy maszyny do pisania, a następnie odbijany z matryc na *powielaczu.
MASZYNY ARKUSZOWE, *M. drukujące z arkusza papieru, podawanego ręcznie lub przy pomocy *samonakładacza.
Zob. też M. TYPOGRAFICZNE, M. OFFSETOWE, M. WKLĘSŁODRUKOWE, M. ROTACYJNE, M.. PŁASKIE.
MASZYNY DRUKUJĄCE, grupa M. przeznaczonych do druku bezpośrednio lub pośrednio na papierze, folii, kartonie, tekturze czy blasze z uprzednio przygotowanej *formy. Pod względem techniki druku M.d. dzielą się na *M. typograficzne, *M. offsetowe i *M. wklęsłodrukowe; pod względem kształtu formy drukowej na *M. płaskie (drukujące na zasadzie docisku cylindra do płyty) i *M. rotacyjne (drukujące na zasadzie docisku cylindra do cylindra); pod względem rodzaju użytego do druku papieru dzielą się na arkuszowe (druk odbywa się z arkuszy papieru) i rolowe (druk odbywa się z taśmy papieru zwiniętej w rolę). Zob. tab. 25, 26.
MASZYNY I URZĄDZENIA ELEKTRONICZNE znajdują liczne zastosowania w przemyśle poligraficznym. Przede wszystkim wymienić tu należy maszyny do bezpośredniego punktowego grawerowania w metalu lub do naświetlania liniowego na fotograficznych filmach wyciągów kolorowych z wielobarwnych oryginałów. Urządzenia tego typu, jak np. Vario-kliszograf lub Chro-magraf, pracują w Polsce i są stosowane do wykonywania *form drukowych do potrzeb *typografii, *offsetu i Rotograwiury. Ś Poważne zmiany w dotychczasowych sposobach składania tekstów spowodowały matematyczne maszyny do automatycznego programowania i sterowania *składem przy pomocy taśm perforowanych lub magnetycznych. W produkcji stosowane są różne odmiany tych maszyn, jak np. monophoto (linia GSA), lino-tron, photon, digiset itp. Niektóre z nich przy składaniu fotograficznym osiągają wydajność dochodzącą do setek tysięcy i więcej znaków na godzinę. : Wiele urządzeń
elektronicznych służy do podniesienia jakości druku. Np. Autotron bezbłędnie eliminuje na maszynie przesunięcia kolorów w druku wielobarwnym, Viscomex samoczynnie utrzymuje jednakowe natężenie farby podczas druku, Densytometr wskazuje bezpośrednio na skali stopień zaczernienia negatywu lub pozytywu bądź nasycenie koloru na odbitce z maszyny drukarskiej. Elektroniczne urządzenia typu telefoto, jak np. pressfax, umożliwiają ukazywanie się w centrali głównego wydania gazety i jednocześnie mutacji z niej w odległych od siebie miejscowościach bez potrzeby przesyłania drogą lotniczą lub inną wytłoczonych w centrali *matryc. Zob. tab. 25(8).
MASZYNY I URZĄDZENIA PAPIERNICZE,
zespół urządzeń do produkcji papieru, w skład którego wchodzą: urządzenia do rozdrabniania *masy papierniczej (przecinarka zwojów, szarpacz zwojów i szarpacz arkuszy); urządzenia do rozdrabniania i wstępnego rozwłókniania masy w stanie nawilżonym (*gniotownik, szarpacz typu Wurstera, urządzenia zmiękczające *makulaturę war-nik obrotowy kulisty oraz bęben rozmiękczający Nietham-mera, sortowniki miewa z gniotownika lub szarpacza, urządzenia do rozdrabniania i odkurzania makulatury sortowniki i odpylacze makulatury oraz *gilotyna i odkurzacz makulatury); urządzenia do rozczyniania w wodzie surowców włóknistych (*holendry rozczyniające, rozwlók-niacze systemu Grevina, *hydropulpery, *młyny stożkowe, młyny rozbijające, młyny tarczowe, młyny bębnowe); urządzenia do mielenia masy (holendry mielące, młyny domielające, młyny rozbijające, młyny stożkowe, młyny tarczowe, kadzie zasobnikowe, cyrkulacyjne, mieszalne, maszynowe, holendry mieszalne); regulatory stężenia masy; wskaźniki i regulatory poziomu masy (wskaźniki pływakowe, lusterkowe i pneumatyczne oraz poziomowskazy); regulatory ilości masy; *piaseczniki; *sortowniki do masy papierniczej (rafki); urządzenia do przygotowania kleju; urządzenia do rozpuszczania siarczanu glinowego; urządzenia do przygotowania wypełniaczy; urządzenia zasilające (wyrównywacz strumienia i wlew); *maszyna papiernicza; wyławiacze masy (filtracyjne, sedymentacyjne i flotacyjne); urządzenia wykańczające papier poza maszyną papierniczą (*kalander). Zob. tab. 34.
Zob. też Bobiniaska, Kartoniarka, Maszyna
TEKTUSNICZA, MOTOWIDŁO, NAWILŻARKA PAPIERU, PRASA
(w papiernictwie), Przykrawacz papieru, Przewijarka papieru, Ścierak. Sito papiernicze, Stępa, Urządzenia
ZASILAJĄCE, WyŻYMAK.
MASZYNY INTROLIGATORSKIE służą do przyśpieszania wykonywanych operacji, jakim podlegają zadrukowane arkusze papieru, zanim osiągną formę broszury lub książki. Pod względem automatyzacji można
1477
1478
MASZYNY OFFSETOWE
podzielić M.i. na ręczne, półautomatyczne i automatyczne. Według przeznaczenia do poszczególnych procesów dzielą się na: M. przerabiające poszczególne arkusze (krajarki, utrząsarki, maszyny do złamywania, do szycia nićmi, szycia drutem, zbierające legi i zbierająco-zszywające) i M. do obróbki bloków książkowych (wklejarki wyklejek, oklej arki płótnem, automaty do obróbki bloków, trójnoże, prasy do ściskania, maszyny do zaokrąglania grzbietów, numerowania, do zawieszania broszur i wstawiania bloków w okładkę twardą, automaty do wyrobu okładek, wyginania, maszyny pomocnicze).
*Gilotyna (krajarka) służy do przecinania arkuszy. Arkusze dosuwa się na stole do oporu stałego tylnego i bocznego, opuszcza na nie przycisk, który zapobiega przesunięciu się ich podczas cięcia, a następnie opuszcza nóż. Ruch noża przy cięciu papieru odbywa się pod kątem 45 do stosu materiału, a prostopadle przy cięciu materiałów twardych. Charakterystycznym wymiarem krajarki jest jej szerokość cięcia.
M. do złamywania (falcerka, falcownik, falcówka, złamywak) powodują złamanie arkuszy na żądaną ilość złamów. Pod względem sposobu przeprowadzania złamywania rozróżnia się M. nożowe, kasetowe (kieszeniowe) i no-żowo-kasetowe. W M. nożowych arkusz po wyrównaniu na dwóch oporach wepchnięty zostaje za pomocą cienkiej, stalowej, ostro zakończonej blachy (noża) między dwa obracające się walce, po czym przenośnikiem tasiemkowym podchodzi pod nóż następny. M. nożowe pracują dokładnie przy różnej gramaturze papieru, przy dużych formatach. Są ograniczone w ilości wariantów złamów, a ich wydajność uwarunkowana jest ilością ruchów noża na minutę. Ograniczenia tego nie ma w M. kasetowych, gdzie arkusze idą jeden za drugim z *samonakładacza przenośnikiem rolkowym, dochodząc do oporu stałego umieszczonego w kasecie. Ponieważ tył arkusza jest stale napędzany przez rolki, więc tworzy się wygięcie w arkuszu, które podchwytują dwie sąsiadujące z sobą rolki. Następnie arkusz może wejść swym świeżo utworzonym złamem do drugiej kasety lub wypaść na drugi przenośnik rolkowy, który doprowadzi go do drugiej grupy kaset dających złam poprzeczny. M. te charakteryzuje prostota konstrukcji, mniejsza dokładność złamów, ale też duża wydajność.
M. do szycia drutem przeznaczone są do zszywania uprzednio złamanych i zebranych arkuszy broszur i czasop., których trwałość jest na ogół ograniczona. Zszywać można na nich zeszytowo, tzn. przez grzbiet rozłożonych leg (*składek), oraz blokowo, tzn. z boku zebranych leg. M. do szycia drutem dobiera się w zależności od potrzebnej grubości szycia oraz od ilości wbijanych klamer. Najbardziej rozpowszechnione są jednoklamrowe, do 25 mm grubości.
M. zbierająco-zszywające (taśmowce) zbierają kilka leg w jedną całość i zszywają je zeszytowo. Podawanie leg do maszyny odbywa się ręcznie lub za pomocą specjalnych aparatów nakładających.
M. do zbierania arkuszy zbierają legi w blok książkowy. Składają się one z szeregu umieszczonych obok siebie zasobników, z których legi wyciągane są na transporter przy pomocy łapek.
M. do szycia nićmi zszywają broszury i książki nićmi, w razie potrzeby z jnerlą (*Gaza introligatorska) na grzbiecie. Sposób holenderski szycia polega na zszyciu poszczególnych leg bez merli, wprowadzaniu nitek do grzbietu i sklejaniu ich z sobą. Prospekty, broszury, notesy szyje się często węzłowo. Najbardziej jednak rozpowszechniony jest sposób szycia łańcuszkowy. Rozłożony arkusz przebijają od spodu igły, a następnie w te otwory wchodzi igła szyjąca z nitką i haczyk. Suwak przesuwa nić między igłą i haczykiem, który obracając się i wyciągając nić do góry tworzy pętelkę. Pętelki poszczególnych leg zachodzą na siebie, tworząc łańcuszek. Maszyny te obecnie zaopatruje się w urządzenie do sklejania arkuszy, do szycia przy użyciu merli, do zatrzymywania arkuszy z chwilą zerwania nici. Przy użyciu urządzenia do nakładania arkuszy wydajność maszyny dochodzi do 7000 zszyć na godzinę.
Trójnóż obcina książki i broszury w czasie jednej operacji z trzech stron za pomocą noża przedniego oraz dwóch noży bocznych.
M. do obijania służą do zaokrąglania grzbietu gotowych bloków książkowych za pomocą odpowiedniej belki uderzającej w grzbiet.
M. do wycinania.(sztancowania) i numerowania wycinają odpowiednie paski w stronach bloku książkowego oraz drukują cyfry i litery.
M. do opraw bezszwowych powodują łączenie składek w blok bez szycia ich, jedynie za pomocą kleju. Przed przystąpieniem do klejenia stosuje się odginanie lub najczęściej nacinanie grzbietu leg specjalnymi nożykami lub tarczami dla ułatwienia dostępu kleju.
M. do zaciągania broszur służą do wklejenia zszytych uprzednio nićmi lub drutem broszur w okładkę. Składają się one z szeregu stacji, w których grzbiet broszury smaruje się klejem, podsusza, a następnie podaną automatycznie okładkę przyciska się do grzbietu, załamuje, ściska z boków i gotową broszurę wyrzuca na stół odbierający.
M. do wyrobu okładek przygotowują półfabrykaty do opraw i wykonują okładki. Są to maszyny do ciecia tektury, kartonu i płótna, nożyce ręczne, nożyce tarczowe, M. do bigowania oraz automaty do wyrobu gotowych okładek. Automaty wykonują szereg operacji na już przyciętych materiałach i dają gotową okładkę.
1479
1480
MASZYNY ROLOWE
M. do wstawiania bloków w okładki łączą gotowe okładki z blokami książkowymi. Operacja ta polega na pokryciu klejem wyklejek z obu stron bloku książkowego, nałożeniu okładki, przyklejeniu jej oraz ściśnięciu.
M. do wypalania rowków za pomocą rolek wyciska w twardej oprawie książki po obu stronach grzbietu rowki, które nadają książce ładniejszy wygląd i usztywniają jej grzbiet.
Linia potokowa Smitha do twardych opraw składa się zasadniczo z czterech sprzężonych ze sobą maszyn introligatorskich. Punktem wyjścia do oprawy na linii Smitha jest gotowy blok książki, tzn. wszystkie arkusze przełamane, pozszywane, obcięte i zaklejone na grzbiecie. Na pierwszej maszynie odbywa się zaokrąglenie bloku i formowanie tzw. grzybka, na drugiej przyklejanie merli, *kapitalki i paska grzbietowego, na trzeciej zawieszenie bloku w okładkę i na czwartej sprasowanie całości książki z jednoczesnym wypaleniem rowka grzbietowego.
Linia potokowa typu Martini do opraw bezszwowych składa się z dwu głównych części: zbieracza oraz właściwej maszyny do oprawy bezszwowej. Zbieracz posiada do 32 stacji, w których umiesz;za się przełamane kolejne arkusze. Po automatycznym zebraniu arkuszy maszyna obcina grzbiet bloku, następnie nacina w nim rowki i wypełnia klejem. Ostatnią czynnością maszyny jest podanie zbigowanej okładki, wstawienie w nią bloku i sprasowanie całości.
Automaty do obróbki bloków przeznaczone są do wykonywania operacji związanych z obróbką bloku, jak zaokrąglanie grzbietu, oklejanie grzbietu, kapitałko-wanie, zakładanie okładki, wypalanie rowków. Wszystkie te operacje odbywają się w jednej maszynie. Zob. tab. 26(16).
Zob. też Gładzik, Prasa (w drukarstwie) Ś P. introligatorska.
MASZYNY OFFSETOWE, służą do druku w Śoffsecie. Dzielą się na arkuszowe i rolowe.
M.o. arkuszowe drukują z formy (blachy cynkowej, folii) założonej na cylinder lub umocowanej na płasko. M.o. arkuszowe cylindryczne są najbardziej rozpowszechnione. Charakteryzują się one posiadaniem cylindra z formą (blachą cynkową, folią), cylindra pokrytego gumą, gładko oszlifowanego cylindra drukującego oraz zespołu wodnego do nawilżania formy. Proces druku odbywa się w ten sposób, że formę najpierw nawilża się, a następnie pokrywa farbą. Stąd obraz zostaje odbity na gumę, a z gumy dopiero na arkusz papieru. W zależności od ilości kolorów, jakie można na M.o. drukować jedno- lub dwustronnie, rozróżniamy M.o. jednokolorowe, dwukolorowe i wielokolorowe. Ponieważ powierzchnie drukujące i formowe oraz gumowe są w kształcie walca, więc M.o. posiadają dość
znaczną szybkość, do 7000 obrotów na godzinę. Najbardziej rozpowszechnione są M. jednokolorowe trzycyhndrowe, dwukolorowe pięcio- lub sześciocylindrowe oraz wielokolorowe składające się z zespołów trzycylindrowych. M.o. zaopatrzone są w Śsamonakładacze strumieniowe. W maszynie dwukolorowęj pięciocylindrowej arkusz papieru po wyrównaniu na markach przednich i bocznej jest pochwycony przez łapki wahające i podany do łapek obracającego się bębna transportującego lub cylindra drukującego. Bęben posiada odchylną klapę zewnętrzną, która powoduje ściągnięcie arkusza ze stołu spływowego. Następnie arkusz zostaje pochwycony przez łapki cylindra drukującego i zadrukowany przez cylinder gumowy pierwszego lub drugiego koloru, po czym zostaje oddany do łapek transporterów łańcuchowych, które wyprowadzają go na stół odbierający.
M.o. rolowe rozpowszechniły się w połowie naszego stulecia. Druk odbywa się z roli papieru, którego taśma przechodzi przez szereg zespołów drukujących, otrzymuje druk po jednej i po drugiej stronie, następnie zostaje złamana podłużnie, obcięta, złamana poprzecznie w zła-my waku i Ś przy maszynach szybkoobrotowych uzyskujących do 25000 obrotów cylindrów formowych na godzinę jest suszona w specjalnych komorach ogrzewanych gazem lub elektrycznością. W zależności od ilości cylindrów w zespole drukującym rozróżnia się maszyny trzy-cylindrowe i dwucylindrowe. Cztery położone obok siebie cylindry, dwa formowe i dwa gumowe, drukują w ten sposób, że taśma przechodząca między cylindrami gumowymi jest drukowana jednocześnie z obu stron. M.o. rolowe mogą być parterowe i piętrowe, jedno-, dwu- i wielorolowe. Zob. tab. 26(14,15).
Zob. też M. płaskie.
MASZYNY PŁASKIE, M. drukujące w *litografii i *offsecie o formie płaskiej oraz ręcznym i mechanicznym napędzie cylindra. Forma umieszczona jest na płasko na odpowiedniej płycie, a nad nią przejeżdża cylinder drukujący z pochwyconym przez jego łapki arkuszem papieru. Po zadrukowaniu arkusz zostaje zdjęty ręcznie, po czym cylinder unosząc się powraca do położenia wyjściowego. M. te są zaopatrzone w *zespoły farbowe o napędzie ręcznym lub mechanicznym. Ze względu na małą wydajność M.p. są stosowane do przeprowadzania prób i korekty druku offsetowego. M.p. nazywa się również *M. arkuszowe do *druku wypukłego o formie płaskiej (ŚMaszyny typograficzne).
MASZYNY ROLOWE, ŚM. drukujące z założonej doń roli papieru.
Zob. też M. ROTACYJNE, M. OFFSETOWE, M. WKLĘSŁODRUKOWE.
1481
1482
MASZYNYLROTACYJNE
MASZYNY ROTACYJNE, M. drukującejmetodą rotacyjną, tzn. powierzchnia dociskowa i formowa są walcami. Jako dalszy etap rozwoju *M. typograficznych (drukarskich) M.r. została wynaleziona w 1846 przez Amerykanina Augusta Applegatha, a ulepszona przez Bul-loka. W ten sposób powstała w warsztatach "Timesa" M.r. nazwana Walterpress, prototyp dzisiejszych M.r. Istnieją M.r. do *druku wypukłego, *offsetowego i *druku wklęsłego, parterowe i piętrowe, formatu stałego i zmiennego, gazetowe, ilustracyjne, dziełowe, o roli wąskiej i szerokiej. Ze względu na ilość produkowanych stronic rozróżnia się M.r. 16-, 32- i więcej stronicowe. Dla podniesienia wydajności i uzyskania większej ilości stronic M.r. o mniejszej ich ilości łączy się w jednostki większe. Do druku wielokolorowego zaopatruje się M.r. w dodatkowe zespoły drukujące. M.r. są zazwyczaj *M. rolo-wymi. Taśma z roli papieru przechodzi w M.r. przez szereg rolek kierunkowych do zespołów drukujących, gdzie następuje jej obustronny zadruk, dalej przesuwa się przez przerzutki, otrzymując zmianę kierunku, następnie zostaje przecięta i włożona taśma w taśmę, z kolei idzie na lej, który daje złam podłużny, oraz do złamywaka, który ją przecina i łamie poprzecznie. M.r. osiągają dość znaczne szybkości druku, które mierzy się w ilościach obrotów cylindrów drukujących i formowych. Szybkość M.r. druku wypukłego do 30000 obrotów na godzinę, offsetowego 25000, wklęsłego 16000.
M.r. arkuszowe drukują metodą rotacyjną, tzn. arkusz papieru jest zadrukowany między walcem formowym a dociskowym. Druk odbywa się z płyt stereotypowych, z tworzyw sztucznych oraz z płyt nawijanych na cylinder, np. fotopolimerowych, które są wykonane jako płyty na całą powierzchnię cylindra. Istnieją M. jedno- lub dwukolorowe, zadrukowujące arkusz na jednej lub obu stronach. Wydajność tych M. jest bardzo duża, w 1967 dochodziła do 10000 druków na godzinę.
Zob. tab. 26(11, 15).
MASZYNY TYPOGRAFICZNE (drukarskie), nazwa ta obejmuje grupę maszyn do *druku wypukłego, których początki sięgają *prasy drukarskiej wynalezionej przez J. *Gutenberga. Istnieje kilka ich typów:
M. dociskowe (pedałówka, tyglówka) służą do druku małych formatów (karty pocztowe, formularze, okładki itp.); druk w nich następuje z formy płaskiej, do której jest przyciskany arkusz papieru przez płaską powierzchnię zwaną tyglem. Rozróżnia się cztery typy M. dociskowych: Liberty, Boston, Gordon i Gally. Najstarszy typ Liberty polega na tym, że forma położona na płycie oraz tygiel obracają się wokół jednego punktu. Druk w tym wypadku zaczyna się w dowolnych częściach formy. M. te posiadają nierównomierne działa-
nie. Typ Boston charakteryzuje się nieruchomą formą położoną w płaszczyźnie pionowej oraz obrotem tygla wokół punktu położonego poniżej formy. Typ Gordon zbliżony jest do typu poprzedniego z tą różnicą, że forma odchyla się również o niewielki kąt, wokół jednak innego punktu niż tygiel. Typ ten znalazł szerokie zastosowanie w Ameryce i w Anglii. Najbardziej rozpowszechniony typ Gally posiada formę ustawioną w płaszczyźnie pionowej, tygiel zaś wykonuje ruch obrotowy, a gdy jego płaszczyzna z papierem ustawi się równolegle do formy, następuje docisk tygla całą płaszczyzną. Nanoszenie farby na formę odbywa się w M. dociskowych przy pomocy posuwających się wraków nadających, które pobierają warstwę farby z cylindra lub talerza *zespołu farbowego i przenoszą ją na formę. Celem zwiększenia ich wydajności zaopatruje się je w automatyczne *samo-nakładacze i odbieranie arkuszy.
M. arkuszowe cylindryczne dzielą się na M. o formie poziomej (M. z zatrzymującym się cylindrem stop-cylindrowe), dwuobrotowe, jednoobrotowe, z wahającym się cylindrem i M. o formie pionowej. W M. arkuszowych cylindrycznych forma płaska spoczywa na płycie, która przesuwa się ruchem posuwisto-zwrotnym pod obracającym się cylindrem, zawierającym arkusz papieru. Druk odbywa się na wąskim pasku styku o długości cylindra. M. te składają się z następujących grup mechanizmów: napędu płyty i jej ruchu, cylindra drukującego i jego napędu, zespołu farbowego i mechanizmu odbierającego arkusze. W M. stopcylindrowych (z zatrzymującym się cylindrem wynalazek z 1812 F. *Koeniga) arkusz papieru schodzi po stole spływowym do marek przednich stojącego cylindra (oporów), jest na nich wyrównywany, po czym wyrównywany przez markę boczną, zwaną marginesem lub mierzycą. Łapki cylindra drukującego chwytają arkusz, który obraca się wraz z cylindrem. Płyta z formą z lewej strony M. (patrząc od strony obsługi) przesuwa się na stronę prawą. Między cylindrem, na którym spoczywa arkusz papieru, a formą następuje druk. Przy dalszym obrocie łapki cylindra otwierają się i arkusz przechodzi do urządzenia odbierającego (nici na obracających się blokach). Cylinder drukujący po wykonaniu pełnego obrotu zatrzymuje się dla pobrania następnego arkusza. W następnym obrocie arkusz zadrukowany zostaje odłożony przy pomocy grabek na stół odbierający. M. te uzyskują wydajność do 3500 zadrukowanych arkuszy na godzinę. Buduje się je obecnie jako maszyny półformatowe. W M. dwuobrotowej (wynalazł ją w 1817 F. Koenig) cylinder na zadrukowanie jednego arkusza wykonuje dwa obroty. Arkusz papieru po wyrównaniu na markach przednich i bocznych zostaje pochwycony przez łapki wahające i podany do łapek
1483
1484
MASZYNYLROTACY[NE
MASZYNY ROTACYJNE, M. drukującejmetodą rotacyjną, tzn. powierzchnia dociskowa i formowa są walcami. Jako dalszy etap rozwoju *M. typograficznych (drukarskich) M.r. została wynaleziona w 1846 przez Amerykanina Augusta Applegatha, a ulepszona przez Bul-loka. W ten sposób powstała w warsztatach "Timesa" M.r. nazwana Walterpress, prototyp dzisiejszych M.r. Istnieją M.r. do *druku wypukłego, *offsetowego i *druku wklęsłego, parterowe i piętrowe, formatu stałego i zmiennego, gazetowe, ilustracyjne, dziełowe, o roli wąskiej i szerokiej. Ze względu na ilość produkowanych stronic rozróżnia się M.r. 16-, 32- i więcejstronicowe. Dla podniesienia wydajności i uzyskania większej ilości stronic M.r. o mniejszej ich ilości łączy się w jednostki większe. Do druku wielokolorowego zaopatruje się M.r. w dodatkowe zespoły drukujące. M.r. są zazwyczaj *M. rolo-wymi. Taśma z roli papieru przechodzi w M.r. przez szereg rolek kierunkowych do zespołów drukujących, gdzie następuje jej obustronny zadruk, dalej przesuwa się przez przerzutki, otrzymując zmianę kierunku, następnie zostaje przecięta i włożona taśma w taśmę, z kolei idzie na lej, który daje złam podłużny, oraz do złamywaka, który ją przecina i łamie poprzecznie. M.r. osiągają dość znaczne szybkości druku, które mierzy się w ilościach obrotów cylindrów drukujących i formowych. Szybkość M.r. druku wypukłego do 30000 obrotów na godzinę, offsetowego 25000, wklęsłego 16000.
M.r. arkuszowe drukują metodą rotacyjną, tzn. arkusz papieru jest zadrukowany między walcem formowym a dociskowym. Druk odbywa się z płyt stereotypowych, z tworzyw sztucznych oraz z płyt nawijanych na cylinder, np. fotopolimerowych, które są wykonane jako płyty na całą powierzchnię cylindra. Istnieją M. jedno- lub dwukolorowe, zadrukowujące arkusz na jednej lub obu stronach. Wydajność tych M. jest bardzo duża, w 1967 dochodziła do 10000 druków na godzinę.
Zob. tab. 26(11, 15).
MASZYNY TYPOGRAFICZNE (drukarskie), nazwa ta obejmuje grupę maszyn do *druku wypukłego, których początki sięgają *prasy drukarskiej wynalezionej przez J. *Gutenberga. Istnieje kilka ich typów:
M. dociskowe (pedałówka, tyglówka) służą do druku małych formatów (karty pocztowe, formularze, okładki itp.); druk w nich następuje z formy płaskiej, do której jest przyciskany arkusz papieru przez płaską powierzchnię zwaną tyglem. Rozróżnia się cztery typy M. dociskowych: Liberty, Boston, Gordon i Gally. Najstarszy typ Liberty polega na tym, że forma położona na płycie oraz tygiel obracają się wokół jednego punktu. Druk w tym wypadku zaczyna się w dowolnych częściach formy. M. te posiadają nierównomierne działa-
nie. Typ Boston charakteryzuje się nieruchomą formą położoną w płaszczyźnie pionowej oraz obrotem tygla wokół punktu położonego poniżej formy. Typ Gordon zbliżony jest do typu poprzedniego z tą różnicą, że forma odchyla się również o niewielki kąt, wokół jednak innego punktu niż tygiel. Typ ten znalazł szerokie zastosowanie w Ameryce i w Anglii. Najbardziej rozpowszechniony typ Gally posiada formę ustawioną w płaszczyźnie pionowej, tygiel zaś wykonuje ruch obrotowy, a gdy jego płaszczyzna z papierem ustawi się równolegle do formy, następuje docisk tygla całą płaszczyzną. Nanoszenie farby na formę odbywa się w M. dociskowych przy pomocy posuwających się walców nadających, które pobierają warstwę farby z cylindra lub talerza *zespołu farbowego i przenoszą ją na formę. Celem zwiększenia ich wydajności zaopatruje się je w automatyczne *samo-nakladacze i odbieranie arkuszy.
M. arkuszowe cylindryczne dzielą się na M. o formie poziomej (M. z zatrzymującym się cylindrem stop-cylindrowe), dwuobrotowe, jednoobrotowe, z wahającym się cylindrem i M. o formie pionowej. W M. arkuszowych cylindrycznych forma płaska spoczywa na płycie, która przesuwa się ruchem posuwisto-zwrotnym pod obracającym się cylindrem, zawierającym arkusz papieru. Druk odbywa się na wąskim pasku styku o długości cylindra. M. te składają się z następujących grup mechanizmów: napędu płyty i jej ruchu, cylindra drukującego i jego napędu, zespołu farbowego i mechanizmu odbierającego arkusze. W M. stopcylindrowych (z zatrzymującym się cylindrem wynalazek z 1812 F. *Koeniga) arkusz papieru schodzi po stole spływowym do marek przednich stojącego cylindra (oporów), jest na nich wyrównywany, po czym wyrównywany przez markę boczną, zwaną marginesem lub mierzycą. Łapki cylindra drukującego chwytają arkusz, który obraca się wraz z cylindrem. Płyta z formą z lewej strony M. (patrząc od strony obsługi) przesuwa się na stronę prawą. Między cylindrem, na którym spoczywa arkusz papieru, a formą następuje druk. Przy dalszym obrocie łapki cylindra otwierają się i arkusz przechodzi do urządzenia odbierającego (nici na obracających się blokach). Cylinder drukujący po wykonaniu pełnego obrotu zatrzymuje się dla pobrania następnego arkusza. W następnym obrocie arkusz zadrukowany zostaje odłożony przy pomocy grabek na stół odbierający. M. te uzyskują wydajność do 3500 zadrukowanych arkuszy na godzinę. Buduje się je obecnie jako maszyny półformatowe. W M. dwuobrotowej (wynalazł ją w 1817 F. Koenig) cylinder na zadrukowanie jednego arkusza wykonuje dwa obroty. Arkusz papieru po wyrównaniu na markach przednich i bocznych zostaje pochwycony przez łapki wahające i podany do łapek
1483
1484
MASZYNY WKLĘSŁODRUKOWE
obracającego się ciągle cylindra. Przy pierwszym obrocu cylinder opada po pochwyceniu przez łapki arkusza nieco ku dołowi, płyta przesuwa się ze strony lewej na prawą, następuje druk. W drugim obrocie arkusz jest przekazywany do urządzenia odbierającego, znajdującego się po przeciwnej stronie stołu z arkuszami do druku. W tym celu otwierają się łapki cylindra, a wyrzutniki podnoszą brzeg arkusza do góry. Cylinder unosi się nieco do góry, płyta z formą przechodzi pod cylindrem do położenia wyjściowego. M. te uzyskują wydajność do 4200 arkuszy zadrukowanych na godzinę. Buduje się je w formatach od największego do półformatów. Cechuje je wydłużony kształt oraz obecność stołu rozcierającego w *zespole farbowym. W M. jednoobrotowej cylinder na jeden arkusz zadrukowany wykonuje jeden obrót. Arkusz po wyrównaniu na markach przednich i bocznych zostaje pochwycony przez łapki wahające i przekazany łapkom obracającego się cylindra. Następuje druk od przesuwającej się pod cylindrem płyty. Po druku łapki cylindra przekazują arkusz łapkom mechanizmu odbierającego. Stół odbierający umieszczony jest pod stołem z papierem do druku. Cylinder chwyta następny arkusz, płyta zaś z większą szybkością cofa się do położenia wyjściowego. Cylinder tej M. ma znacznie większą średnicę niż inne. M. te swym wyglądem przypominają M. z zatrzymującym się cylindrem. Wydajność ich dochodzi do 4500 arkuszy na godzinę. W M. z wahającym się cylindrem kierunek obrotów cylindra (patrząc od strony obsługi) jest inny niż w M. opisanych poprzednio, tzn. zgodny z kierunkiem obrotu wskazówek zegara. Łapki cylindra chwytają arkusz od łapek wahających od spodu, po czym następuje druk od przesuwającej się płyty ze strony prawej na lewą. W górnym położeniu cylindra łapki otwierają się i arkusz przechodzi do urządzenia odbierającego, cylinder wykonuje obrót w kierunku przeciwnym (waha się), unosząc się nieco do góry. Jednocześnie płyta wraca do swego położenia wyjściowego. M. o formie pionowej budowane są jako półformatowe. Rozróżnia się wśród nich dwa typy z nieruchomym cylindrem i przesuwaną formą (Elka) oraz z ruchomym cylindrem i ruchomą formą (Miehle-Vertikal). Pierwszy z nich przypomina M. z zatrzymującym się cylindrem, postawioną pionowo. W drugim typie wydajność wynosi 5000 arkuszy na godzinę dzięki dodatkowemu ruchowi cylindra w przeciwnym do ruchu płyty kierunku, co przyspiesza znacznie proces druku. Zob. tab. 25.
Zob. też Kalander 1, M. rotacyjne, M. płaskie.
MASZYNY WKLĘSŁODRUKOWE stosuje się do *druku wklęsłego, rozpowszechnionego po pierwszej wojnie światowej. Jako *formę drukową stosuje się w nich:
trawione w głąb blachy miedziane, rury stalowe pokryte cienką warstwą miedzi, osadzone na rozprężnych trzpieniach, oraz walce wraz z czopami, tzw. cylindry. Arkusz papieru jest wtłaczany we wklęsłe powierzchnie cylindra formowego i wysysa z nich farbę. Rozróżniamy M.w. arkuszowe i rolowe.
M.w. arkuszowe dzielą się Ś ze względu na ilość drukowanych kolorów na jednej lub obu stronach arkusza Ś na jedno- i wielokolorowe oraz ze względu na obroty cylindra formowego przypadające na jeden druk na jednoobrotowe i dwuobrotowe. M.w. arkuszowa pracuje w ten sposób, że arkusz po wyrównaniu na markach przednich i bocznych (mierzycach) zostaje pochwycony przez łapki wahające i oddany do łapek obracającego się stale cylindra drukującego, pokrytego gumą. Druk następuje przy styku cylindra drukującego i formowego. Po druku łapki cylindra drukującego przekazują arkusz łapkom bębnów transportujących, które doprowadzają go do stołu odbierającego. Przy druku wklęsłym stosuje się farbę ciekłą, o dużej zawartości ksylenu i toluenu, którą wypełnia się zbiornik, zwany kałamarzem, z zanurzonym w nim cylindrem formowym (*Zespół farbowy). Farba zgarniana jest z cylindra sprężystym nożem, tzw. *raklem. Celem szybkiego wysuszenia arkusza papieru stosuje się nawiew ciepłym powietrzem. Powstałe pary ksylenu i powietrza odciągane są z maszyny specjalnymi przewodami. M.w. arkuszowe buduje się w szerokim zakresie formatów. Wydajność ich dochodzi do 5000 zadrukowanych arkuszy na godzinę.
M.w. rolowe drukujące z roli papieru służą do produkcji czasopism wielobarwnych. Elementem drukującym jest cylinder zanurzony w kałamarzu z farbą, do którego walec gumowy o niewielkiej średnicy, tzw. preser, dociska taśmę papieru. Po druku taśma wchodząc na bębny grzejne jest suszona od spodu, a przechodząc przez walce wodne jest częściowo nawilżana i oziębiona. Jeden cylinder drukuje jeden kolor; cały zespół przynależnych do niego rolek, bębna suszącego, presera itp. stanowi jeden zespół maszyny. Zależnie od ilości potrzebnych kolorów na jednej lub obu stronach taśmy M.w. rolowa posiada odpowiednią ilość zespołów, przez które przechodzi taśma. Format drukowanego czasop. jest określony przez obwód cylindra formowego. Szybkość druku dochodzi do 18000 obrotów cylindrów na godzinę. W M.w. ro-lowych stosuje się automatyczną zmianę roli papieru podczas pracy, elektronowe sterowanie padania kolorów, szycie drutem. M.w. rolowe mogą być parterowe i piętrowe, formatu stałego i zmiennego. Do szybkiego suszenia zadrukowanej taśmy papieru służą rozbudowane urządzenia nawiewne. Powstałe pary ksylenu i powietrza wprowadzane są w obieg do suszenia taśmy papieru, a następnie po uzyskaniu odpowiedniego stężenia ksy-
-1485
1486
MASZYNY ZECERSKIE
lenu odciągane do urządzeń regeneracyjnych. Zob. tab. 26(13).
Zob. też ROTOGRAFIURA, M. ROLOWŁ
MASZYNY ZECERSKIE służą do szybkiego mechanicznego *składania, zastępują ręczną pracę *składacza. Mogą wytwarzać produkt gorący w postaci odlewu z metalu wiersza lub czcionki (*typograf, *linotyp, *intertyp, *ludlow, *monotyp) lub zimny, tzn. błonę filmową (M. do składu metodą fotograficzną). Do M.z. należą urządzenia pomocnicze, jak gilotynki i piły do obcinania wierszy, korekturki itp.
M.z. do odlewu wierszy pracują najczęściej przy pomocy *matryc. Podstawowymi ich czynnościami są: zebranie matryc w jeden wiersz, wyjustowanie wiersza matryc, odlew, rozbiórka złożonych matryc. Obieg . matryc może być kołowy, jak w linotypie i intertypie, gdzie matryce wypadające z magazynu przechodzą przez szereg mechanizmów i są rozrzucane do kanałów magazynowych, lub posuwisto-zwrotny, jak w typografie. Coraz częściej w M.z. stosuje się oddzielenie procesu składu od odlewu, co przejawia się w automatyzacji procesu składu metodami konwencjonalnymi oraz w budowie maszyn do fotoskładu. Taką formą automatyzacji zastosowaną do linotypów i intertypów jest teletypesetter. Tekst pisze się najpierw na perforatorze maszynie elektrycznej do pisania, która dziurkuje taśmę papierową. Na perforatorze pracuje się tak jak na klawiaturze linotypu, przy czym obok zarejestrowanych znaków na wąskiej taśmie w postaci otworków rejestruje się też i czynności linotypu, jak podniesienie wierszownika do góry, zmianę magazynów itp. Taśmę wprowadza się do specjalnej przystawki, która może być dołączona do każdego linotypu. Sprzężona z klawiaturą steruje procesem odlewu wierszy. Znane są intertypy bezklawiaturowe "Monarch" osiągające do 30000 znaków na godzinę. Taśmę perforowaną można poprzez nadajnik przekazać drogą kablową na duże odległości. W nowym miejscu przy pomocy odbiornika otrzymuje się taśmę perforowaną, która obsługuje linotyp. Przy tak szybkim odlewie wierszy stosuje się specjalne linotypy i intertypy zaopatrzone w urządzenia sterujące ich pracą z taśmy perforowanej.
M. do składu metodą fotograficzną cechuje duża szybkość składu, możliwość zmniejszania lub zwiększania poprzez układ optyczny stopnia pisma z jednego kompletu przeźroczystych matryc, zastosowania do podstawowych technik druku. Rozwój tych M. rozpoczął się po drugiej wojnie światowej. Dzielą się one na M. oparte na M. konwencjonalnych, do których należą: intertyp fotosetter oraz monofoto, i M. o całkowicie odmiennej konstrukcji, które odstępują od przyjętych miar drukarskich, jak linofihn, lumityp, maszyny pomocnicze używane
do składu dużych stopni pisma oraz do składu w tzw. *rnałej poligrafii (Hadego, Typophot, Diatyp, Typro, Protype itp.).
Intertyp fotosetter przypomina intertyp jnixer, w którym mechanizmy odlewające zastąpiono fotografującymi. Posiada cztery magazyny; składać można jednocześnie z dwóch sąsiednich magazynów. Matryca posiada otwór w ścianie bocznej, w który włożony jest krążek z odpowiedniego tworzywa sztucznego z przezroczystą literą na czarnym tle. Justuje się matrycami bez liter. Skład odbywa się podobnie jak przy linotypie. Wiersz, nawet niepełny, jest przekazywany do zespołu fotografującego, gdzie następuje podanie każdej litery do góry, przepuszczenie przez nią wiązki promieni świetlnych, które przechodzą przez soczewkę na błonę filmu. Różnicę między nastawionym formatem a sumą szerokości zestawionych znaków można rozbić na odstępy między wyrazami lub między znakami. Fotosetter umożliwia skład cd 4 do 36 punktów, przy czym stosuje się obecnie 14 różnych soczewek i 4 magazyny 114-kanałowe. Korekta odbywa się przez wycięcie wiersza z taśmy filmowej i wklejenie innego.
Monofoto pracuje na zasadzie systemu monotypowego. Taśma wytworzona na tastrze steruje specjalną maszyną do fotoskładu. Fotografuje się literę za literą. Zamiast ramki matrycowej, jak w odlewarce monotypowej, jest ramka z przeźroczystymi literami na czarnym tle. Ponad ramką umieszczone jest źródło światła, którego promienie przechodzą przez literę, pryzmaty i soczewki dające zmianę w zakresie 6-24 punktów i padają na zwierciadła ustawione w stosunku do siebie pod kątem prostym, a stąd na błonę światłoczułą założoną na bębnie. Po ukończeniu składu wiersza bęben obraca się o wielkość nastawionej uprzednio interlinii. Korekta odbywa się przez zdjęcie cienkiej warstwy z filmu dwuwarstwowego i wklejenie w to miejsce wiersza poprawionego.
Największe osiągnięcie w dziedzinie fotoskładu stanowią lumityp i linofilm. Zamiast matryc stosuje się w lumitypie (w Ameryce nazywa się photon) tarczę z przezroczystego tworzywa sztucznego, na której w ośmiu rzędach umieszczonych jest 16 rodzajów pisrna, każdy po 90 znaków. Przed wirującą tarczą umieszczona jest głowica rewolwerowa o co najmniej 12-14 soczewkach, dająca zmniejszenie lub zwiększenie stopnia pisma od 5 do 88 punktów. Maszyna składa się z perforatora dającego perforowaną taśmę i aparatu fotografującego 40000 znaków na godzinę, a sterowanego przez taśmę perforowaną. Można też przesyłać i odtwarzać taśmę drogą kablową. W tekście można mieszać różne stopnie i rodzaje pisma, justunku, interlinie itp. Można kasować łatwo literę, słowo lub wiersz, aby nie powodować korekty. Dużym ułatwieniem w korekcie jest to, że równocześnie z proce-
1487
1488,
MATERIAŁ ZECERSKI
sem fotografowania powstaje, jak na maszynie do pisania, odbitka złożonego tekstu, dzięki której składacz sprawdza swoją pracę. Podobną M. jest linofilm. Różnica polega jedynie na tym, że stosuje się tu specjalny magazyn z wysuwanymi ramkami matrycowymi. Każda ramka odpowiada jednemu rodzajowi pisma.
Urządzenie Hadego służy do składu na błonie filmowej dużych stopni pisma i różnych kompozycji. Skład z czcionek wykonanych z tworzywa sztucznego odbywa się ręcznie. Czcionki składa się do specjalnego wierszownika, następnie fotografuje się złożony wiersz (na czarnym tle białe litery). Urządzenie dozwala na pracę w zakresie 5-105 punktów z dwóch kompletów matryc. Do pisania tekstu na papierze, błonie przeźroczystej lub matrycach powielaczowych szerokie zastosowanie znalazła M. *Vari-typer.
Zob. tab. 24.
MATCIŃSKI Stanisław (daty życia nieznane), duchowny, prefekt Drukarni Nadwornej JKMci w Warszawie co najmniej od 1780, a więc już za życia F. *Boho-molca, uprzywilejowanego dyrektora tej drukarni od 1773. Wkrótce po śmierci Bohomolca (1784) tłocznia została przemianowana na Drukarnię Nadworną JKMci i komisji Edukacji Narodowej, zaś jej kierownikiem został M. Utrzymywał się na tym stanowisku do 1797, tj. do momentu zlikwidowania drukarni przez władze pruskie. W okresie jego rządów tłoczono więcej podręczników i druków urzędowych niż za czasów Bohomolca, natomiast mniej dzieł naukowych i literackich. Dbał o należyte wyposażenie techniczne drukarni i o poziom estetyczny druków.
J. Szczepaniec: Towarzysze kunsztu drukarskiego w Warszawie Jrugiej poi. XVIII w. "Roczniki Bibl." 1962 z. 3/4.
MATEMATYKA zob. KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA.
MATERIAŁ PRASOWY, wszelkie przeznaczone do publikacji prace, które może zużytkować *redakcja przy redagowaniu czasop., jak *artykuły, *felietony, *reportaże, sprawozdania, *recenzje, depesze, komunikaty, *biuletyny agencyjne, *ankiety prasowe, *wywia-dy prasowe, *korespondencje, *kroniki, materiały do *odcinka, *odpowiedzi redakcji, *ogloszenia. M.p. wymaga często opracowania redakcyjnego.
MATERIAŁ ŚLEPY zob. MATERIAŁ ZECERSKI.
MATERIAŁ Z OCZKIEM zob. MATERIAŁ ZECERSKI.
MATERIAŁ ZECERSKI służy do formowania *składów zecerskich i jest zróżnicowany pod względem wielkości, opierając się na *punkcie typograficznym-Dzieli się na: materiał z oczkiem i justunek (materiał ślepy). Podział M.z. ilustruje schemat wg PN/N-95000:
Materiał z oczkiem, o wysokości 62 2/3 punktu typograficznego (ok. 23,56 mm), jest podstawowym materiałem do składania tekstu.
*Czcionka ma oczko dające w druku odbitkę litery alfabetu, cyfry arabskiej lub ułamka zwykłego, *frakcji górnej i dolnej, *znaku lub *ornamentu (elementu zdobniczego). Do pierwszej wojny światowej ornamenty były szeroko stosowane w drukarniach jako przeciwstawienie się nowym technikom, przeznaczonym głównie do reprodukcji wszelkiego rodzaju ilustracji (*chemigrafia, *druk wklęsły i *offset).
*Linia ma oczko, które daje w druku odbitkę różnego rodzaju linii.
Justunek, zwany również materiałem ślepym, o wysokości 54 punktów typograficznych (ok. 20,3 mm), słu-
Materiał zecerski
Materiał z oczkiem
Czcionki Linie
Litery Cyfry . górne FrakcJe dolne Znaki Ornamenty Ś
Justunek (materiał ślepy)
Justunek drobny
Spacje
Półfirety
Firety
Półkwadraty
Konkordanse
Kwadraty
Interlinie drobne
Justunek długi
Interhnie długie
Rygi
Sztabiki
1489
1490
MATERIAŁY AUDIOWIZUALNE
ży do wypełniania tych jniejsc w *składzie, które nie dają odbitki w druku. Dzieli się na:
J. drobny, jego długość i szerokość nie przekraczają 48 punktów typograficznych. Należą do niego: spacja (*Korekta), o stopniu odpowiadającym stopniowi czcionek danego składu i szerokości mniejszej niż połowa stopnia tych czcionek. Przez włożenie spacji między poszczególne litery danego wyrazu uzyskuje się tzw. druk rozstrzelony (rozspacjowany); półfiret, o stopniu odpowiadającym stopniowi czcionek danego składu i szerokości równej połowie stopnia tych czcionek. Normalny odstęp między wyrazami wynosi zwykle półfiret. Z uwagi na oszczędność miejsca i ze względów estetycznych obecnie zmniejsza się odstępy między wyrazami do 1j3 firetu, stosując tzw. trzeciankę zamiast justunku wielkości półfiretu; firet o długości i szerokości równej stopniowi czcionek danego składu, np. firet garmondowy, jest to prostopadłościan o podstawie kwadratowej, której bok wynosi 10 punktów, firet petitowy 8 punktów itd.; półkwadrat, o stopniu czcionek szerokości 2 cycer, czyli 24 punktów typograficznych; konkordans, o stopniu czcionek szerokości 3 cycer, tj. 36 punktów; kwadrat,
0 stopniu czcionek szerokości 4 cycer, tj. 48 punktów. Poza tym kwadrat w drukarstwie ma jeszcze dwa inne znaczenia: jednostka miary drukarskiej (typograficznej) wynosząca 4 cycera, tj. 48 punktów (ok. 18 mm); stopień pisma równy 48 punktom typograficznym; *interlinia drobna, o grubości 1-4 punktów typograficznych
1 długości 2-4 cycer.
J. długi, jego grubość nie przekracza 48 punktów, długość zaś wynosi 2-7 kwadratów. Należą do niego: interlinia długa, o grubości 1-4 punktów i długości 2-7 kwadratów; ryga, o grubości 6-20 punktów, długości zaś 2-7 kwadratów; sztabik, o grubości 24-48 punktów i długości 2-6 kwadratów.
Zob. też Miary drukarskie.
MATERIAŁY AUDIOWIZUALNE, samoistne lub niesamoistne *wydawnictwa, stanowiące dźwiękowy, wizualny lub dźwiękowy i wizualny zapis różnych treści. Do grupy M.a. wchodzących w skład *zbiorów specjalnych w bibl. i archiwach zalicza się mapy, globusy, ilustracje, materiały graficzne i ikonograficzne, przezrocza, filmy, mikrofilmy, reprodukcje fotograficzne, płyty gramofonowe, taśmy magnetofonowe. Ze względu na formę zapisu wyróżnia się: materiały dźwiękowe (treści utrwalone w formie dźwięku płyty gramofonowe i taśmy magnetofonowe); materiały wizualne (treści utrwalone przy użyciu technik filmowych i fotograficznych bądź klisz drukarskich film, mikrofilm, reprodukcja fotograficzna, przezrocze, ilustracja, mapa, globus); materiały audiowizualne, kiedy
zapis dźwiękowy i wizualny łączą się (film udźwiękowiony). Wyróżnić można dwa aspekty funkcji bibliotecznej w odniesieniu do M.a.: archiwalną Ś gromadzenie i przechowywanie, oraz usługową, polegającą na udostępnianiu M.a. bądź przez wypożyczanie, bądź przez prezentację w bibliotece. M.a. w bibliotece podlegają tym samym zabiegom co materiały drukowane, a więc są katalogowane, klasyfikowane, szeregowane, udostępniane itp. Ogół czynności bibliotecznych w zakresie gromadzenia, przechowywania i udostępniania M.a. nosi nazwę bibliotecznej służby audio wizualnej. M.a. gromadzone są głównie przez bibl. stacji radiowych i telewizyjnych, wytwórni filmowych oraz bibl. muzyczne. Współcześnie wchodzą one także w skład zbiorów bibl. naukowych powszechnych. Równolegle z książką i czasop. M.a. stosuje się szeroko w nauczaniu i badaniach naukowych bądź jako uzupełnienie druku, bądź też jako materiał równorzędny drukowanemu. Szczególnie w nauczaniu języków obcych i umuzykalnianiu stanowią one dużą pomoc. Książka nagrana, stanowiąca zapis tekstu na taśmie magnetofonowej, stosowana jest szeroko w udostępnianiu literatury niewidomym (*Książka dla niewidomych). Zob. też Dokument.
K.B. Hass, H.Q. Packer: Preparation and use of audiovisual aids. 1955. I. Lieberman: Audio-visual instruction in Hbrary education. 1955. Ś F.D. Mc Clusky: Audio-visual bibliography. 1955. C.W. Stone: Some observations in library use of the mass media in adult education. 1955. X. Siekierycz: Audiowizualna służba biblioteczna. 1961. E. Fleming: Środki audiowizualne w nauczaniu. 1965.
MATERIAŁY DO OPRAWY są to tworzywa potrzebne do szycia i oklejania bloku książkowego oraz do wykonania grzbietu, ścianek okładki i do obciągania okładki. Odpowiednio do przeznaczenia muszą być one giętkie lub sztywne, odporne na działanie czynników zewnętrznych, jak np. światło, woda, nadające się do klejenia i zdobienia. Najważniejsze M. introligatorskie to: *skóra, *łederyna, pergamin, *płótno introligatorskie (kaliko, ekruda, szare płótno, *dermatoid, marmurek, *moleskin, *mora), linson, nici, sznurek do szycia, taśma, *gaza introligatorska, *organdyna, drut, tektura, szrenc, papier na oklejki i wyklejki, *farby introligatorskie, folie, złoto listkowe, *kleje introligatorskie.
MATERIAŁY PISARSKIE, jakimi posługiwano się w starożytności, były materiałami naturalnymi. Najdawniejsze zabytki pisma zachowały się głównie na twardych M.p., jak drzewo i glina (wysuszona lub wypalona po zapisaniu), kamień, metal. Jednocześnie używano zapewne i miękkich, jak kora drzewna, łyko, skóra i płótno, które łatwiej jednak ulegały zniszczeniu i nie przetrwały do naszych czasów. Wraz z rozwo-
1491
1492
MATISSE
jem i rozpowszechnieniem sztuki pisania stosowano M.p. coraz bardziej odpowiadające potrzebom, nadające się do zapisywania dłuższych tekstów, wygodniejsze do codziennego użytku i przechowywania. M.p. będące w użyciu przez dłuższy czas, jak *papirus, *pergamin i *papier, a także niektóre częściej używane przez ludy starożytne kręgu kultury śródziemnomorskiej, jak *tabliczki gliniane, *tabliczki woskowe, skorupki z naczyń glinianych, zwane *ostrakon, i płótno (*Libri lintei), należą do najbardziej znanych. Oprócz nich jako M.p. służyły kamienie w postaci większych bloków do pomników i nagrobków z napisami ku czci bogów i ludzi oraz dla utrwalenia pamięci ważnych wydarzeń. Na użytek codzienny stosowano niekiedy (np. w starożytnym Egipcie) małe odłamki wapnia, których gładka biała powierzchnia, stosunkowo miękka, nadawała się do pisania. Metale jako M.p. miały postać tablic z napisami lub też *zwojów z blachy miedzianej lub ołowianej (*Plumbea volumina). Tabliczki drewniane, powleczone zwykle kredą, wapnem lub woskiem, służyły starożytnym do pisania rachunków, listów, notat, a nawet krótszych tekstów literackich. U Germanów w IIIII w. długie listwy drewniane, przeważnie z drzewa bukowego, znalazły zastosowanie jako M.p. dla *pisma runicznego. Pozostał po tym ślad w nazwie książki, pochodzącej od nazwy drzewa bukowego: niem. Buch i ang. book. Łyko drzew, głównie lipy i wiązu, było używane przez Greków i Rzymian w najwcześniejszym okresie kultury pisanej, o czym świadczą również nazwy książki: gr. byblos i łac. liber, oznaczające dawniej łyko. Wg świadectwa Pliniusza jeszcze bibl. w Pergamonie (*Biblioteki w starożytności) na przełomie III i II w. p.n.e. przechowywała dawniejsze zabytki piśmiennictwa gr. pisane na łyku drzewnym. Kora drzewna, zwłaszcza brzozowa, używana była szczególnie często w Azji Środkowej, gdzie pisano na niej jeszcze w VII i VIII w. Liście palmowe służyły jako M.p. w Indiach, Indochinach i na wyspach Archipelagu Malaj-skiego (dzisiejsza Indonezja). Używano w tym celu liści palm Talipot lub Palmira, szczególnie szerokich i trwałych. Liście te oczyszczano z szypułek, krajano i przycinano do odpowiednich rozmiarów, a następnie w silnie związanej paczce moczono w wodzie. Po wysuszeniu i wygładzeniu nierówności (kamieniem lub muszlą) układano je równo na desce i ściągano kilkanaście warstw rzemiennymi paskami, po czym podgrzewano przez dobę w specjalnym piecu. Pisano na liściach palmowych bądź pędzelkiem, używając atramentu, bądź żłobiono ostrym i cienkim rylcem zagłębienia, posypując powierzchnię liścia sadzą lub węglem. Po strzepnięciu liścia czarny proszek pozostawał w rowkach. Cenne rpsy buddyjskie w Birmie sporządzano na liściach palmowych pokrytych brązowym lakierem, na którym pisano przy po-
mocy pędzelka lakierem ciemnoczerwonym i ozdabiano złotą farbą. W Chinach pisano na jedwabiu, co wiąże się z wczesnym rozwojem jedwabnictwa w tym kraju (*Książka chińska). Skóry zwierzęce (bawole), wyprawione i wygładzone, stosowane były jako M.p. u Indian Ameryki Płn. oraz -w starożytnym Egipcie, Mezopotamii i Grecji, gdzie zostały wyparte przez papirus lub pergamin. Jeszcze w średniowieczu dokumenty koptyjskie i arab. sporządzano z długich, wąskich pasm ciemnobrunatnej skóry, zwiniętych i związanych małymi rzemykami. Zob. też Narzędzia pisarskie.
MATHIA Roman Józef (1882 lub 1883-1932), drukarz, wydawca, działacz związkowy. Pracę w drukarstwie rozpoczął przed 1905. W tymże roku, działając w Kole Drukarskim SDKPiL brał udział w opracowaniu statutu Związku Zawodowego Drukarzy. W 1906 wszedł do zarządu Nielegalnego Związku Zawodowego Drukarzy. Od 1909 do pierwszej wojny światowej, a potem w 1. 1918-1927 kierował drukarnią Lucjana Bogusławskiego w Warszawie. W 1928 objął kierownictwo drukarni J. *Burjana, a od 1929 do śmierci zarządzał drukarnią i zakładami graficznymi "Kuriera Porannego". Po wojnie brał nadal udział w ruchu związkowym. M. był założycielem i współredaktorem "Grafiki Polskiej" (1912-1923; 1926-1928) i "Grafiki" (1930-1932). Był także członkiem-założycie-lem Zrzeszenia Kierowników Zakładów Graficznych i pierwszym jego prezesem (1930-1931). Opublikował Podręcznik dla składaczy ręcznych (Warszawa 1923), Podręcznik kalkulacji robót drukarskich (Warszawa 1926).
Księga Pamiątkowa Zw. Zawód. Prac. Poligrafii. 1870-1960.1960.
MATHIAS CORVINUS zob. CORVTNIANA.
MATISSE Henn (1869-1954), fr. malarz, rzeźbiarz, grafik i ilustrator, obok Picassa najwybitniejszy przedstawiciel nowoczesnego malarstwa. Jeden z założycieli fauvistów. Wyszedł z grupy *Maneta, Gauguina, Cezanne'a i neoimpresjonistów. Odkrywał coraz to nowe elementy: Unie i wzajemne ich rytmiczne ustosunkowanie się oraz dekoracyjną arabeskę. Działalność graficzną rozpoczął w 1903, posługując się najpierw suchą igłą, później kwasorytem i litografią. W grafice jego po pierwszej wojnie widoczne są elementy tradycyjnego francuskiego malarstwa, jasny wykwintny kontur określający formę. Rysunek jego cechuje lekkość i pewność prowadzenia linii, szczególnie w aktach i twarzach kobiecych. Jego najwcześniejszą pracą ilustratorską jest 5 rys. do P. Rever-dy'ego Les Joekeys Camoufles (1918). Była to publikacja ciekawa ze względu na zastosowanie 4 kolorów do druku tekstu. W 1935 wydano Jamesa Joyce'a Ulissesa ozdobionego przez M. 6 vernis-mou poza tekstem, w 1932 St.
1493
EWoK 49
1494
MATRYCA
Mallarpiego Poisies zawierające 29 kwasorytów przedstawiających twarze kobiece. M. nie robił różnicy pomiędzy kompozycją obrazu i ilustracji, stosując zawsze oryginalną grafikę, przeważnie kwasoryty, później linoryty, którymi wydobywał Unię konturową bardzo cienką bez cieniowania. Rysunek wypełniający całą stronicę bez marginesu skomponowany jest w ten sposób, że stanowi przeciwwagę stronicy tekstu. Artysta osiąga efekt przez modyfikację swej arabeski tak, że uwaga widza skierowana jest najpierw na stronę białą z czarnym rysunkiem lub czarną wypełnioną białym rysunkiem. Ilustracyjna twórczość M. rozwinęła się głównie po drugiej wojnie światowej. W 1944 ozdobił 50 linorytami czarnymi i 84 inicjałami wykonanymi w linorycie oraz czerwonymi nagłówkami Henri de Montherlanta Pasiphae. W 1946 ilustrował Marianny Alcaforado Lettres portu-gaises, zawierające 15 całostronicowych litogr. odbitych w brązie i 5 litogr. tytułowych oraz wiele ornamentów i inicjałów odbitych czerwienią; w tam samym roku: Reverdy'ego Visages i Trioleta Sainte Catherine. Ilustrował również Aragona i Eluarda. W 1947 wydał Jazz zawierający faksimile tekstu rękopisu artysty ozdobionego 20 ilu-str. barwnymi odbitymi z szablonów wg jego naklejanek collages. Jazz był jedyną publikacją, której M. był autorem i ilustratorem. W 1948 A. Skira wydał jedną z najwspanialszych książek XX w.: P. Ronsarda Florilege des amours ozdobioną 126 litogr. M. odbitymi sangwiną, których produkcja trwała siedem lat. Trwające od 1941 prace napotykały trudności z powodu braku odpowiednich czcionek. Dopiero w odlewni Haasa w Bazylei wycięto nowe czcionki wg starych czcionek *Caslona. W 1949 wyszły Poisie de mots inconue z tekstem Akinsemoyina i Alberta Bi-rrota, do których M. wykonał jeden drzew. W 1950 wydał Charles d'Orleans Poemes z litografowanym tekstem ręką artysty odbitym w czerni, ozdobionym 54 litogr. bar-
wnymi.
D. Mornand-Thomć: Vingt artistesjdu Uvre.\l9S0. "The artist and the book 1860-1960 in Western Europę and the United States. Opr. Eleonor Garvey. 1961.
MATRYCA: 1. Forma do *odlcwania czcionek z metalu (zob. też Linotyp). f2. Kopia wykonana z oryginalnej *formy typograficznej, o lustrzanym i wklęsłym układzie elementów drukujących, przeznaczona do odlewu *stereotypów. M. wykonuje się na specjalnym gatunku kartonu o grubości ^\2 lub 9/10 mm, a także na materiałach plastycznych, pozwalających wiernie odtworzyć wszystkie elementy oryginalnej formy i posiadających dostateczną wytrzymałość mechaniczną, niezbędną przy sporządzaniu z nich stereotypów. M. otrzymuje się drogą mechanicznego prasowania, kalandrowania lub przez ręczne wyklepywanie szczotką (matryce szczotkowe).
Otrzymywanie M. na prasach mechanicznych może odbywać się dwoma sposobami: na zimno i na gorąco. Sposób na zimno stosuje się przy wykonywaniu M. gazetowych, tj. w wypadku, gdy zasadnicze znaczenie ma oszczędność czasu. W sposobie tym M. znajduje się pod prasą około 2-3 min., a następnie jest suszona w suszarce w ciągu l1/2~2 min. Ponieważ M. suszą się bez styku z formą, ulegają one znacznej deformacji liniowej. Aby zwiększyć plastyczność kartonu matrycowego, poddaje się go przed matrycowaniem nawilżaniu do 17-18%. Wykonywanie M. w produkcji dziełowej odbywa się sposobem na gorąco. Przy tym sposobie M. suszy się w prasie pod ciśnieniem, przy temperaturze prasy 110-120C w ciągu 10-15 min.; karton nawilża się do 30-35%. Gwarantuje to otrzymanie M. bardzo dobrej jakości,
Matryca linotypowa
bez deformacji
liniowej. Do sporządzania stereotypów z form zawierających *klisze siatkowe w drobnym *rastrze stosuje się również sposób galwaniczny. M. do elektrolitycznego otrzymywania stereotypów wykonuje się w wosku, masach plastycznych lub ołowiu w arkuszach. Wosk stosuje się do matrycowania grawiur w drzewie oraz do klisz z oryginałów jednobarwnych. Ołów stosuje się głównie do powielania form rastrowych do druku wielobarwnego, daje on bowiem gwarancję dokładnego nakładania kolorów. Do matrycowania form tekstowych ołów nie nadaje się, ponieważ pod wpływem
dużych ciśnień (do ok. 800 kg/cm2) oryginalna forma ulega dużym deformacjom. Masy plastyczne (celuloid, wini-dur itp.) dzięki bardzo dobrym własnościom |r. plastycznym stosuje się do matrycowania form zarówno tekstowych, jak ilustracyjnych. Przy wspólnym tłoczeniu wszystkich kolorów równocześnie możliwe jest również matrycowanie form do druku wielobarwnego. Tłoczenie M. przebiega na zimno (M. ołowiane) albo w odpowiednio podwyższonej temperaturze, w której materiał matrycowy staje się plastyczny. M. po wytłoczeniu służą jako formy do osadzania powłok galwanicznych: miedzianych, że-lazo-miedzianych, niklowo-miedzianych lub żelazo-ni-klowo-miedzianych. M. ołowiane, jako przewodzące prąd,
Matryca monotypowa
1495
1496
MAZARIN
wędrują do kąpieli galwanicznej bezpośrednio po wytłoczeniu. M. nie przewodzące prądu muszą otrzymać warstwę przewodzącą przez staranne pografitowanie albo przez chemiczne strącenie na ich powierzchni warstwy metalicznego srebra lub miedzi. Po osadzeniu się odpo-
Ramka z matrycami monotypowymi
wiednio grubej powłoki metalicznej M. wyjmuje się z elektrolizera i oddziela od niej nałożoną galwaniczną powłokę. M. woskowe i ołowiane po oddzieleniu od nich powłok galwanicznych nie nadają się do dalszego użytkowania. Natomiast M. z tworzyw sztucznych mogą być wielokrotnie poddawane procesowi galwanizacji, należy je jednak za każdym razem pokryć świeżą warstwą przewodzącą prąd elektryczny.
MATRYCOWANIE, sporządzanie *matryc obejmujące: wykonywanie *form wklęsłych do odlewania na maszynach do składania czcionek monotypowych lub wierszy linotypowych; w ^stereotypii odciskanie form kartonowych ze złożonych kolumn zecerskich lub klisz; w *galwanoplastyce wytłaczanie w wosku, ołowiu lub w tworzywach sztucznych odcisków z klisz lub składów zecerskich w celu elektrolitycznego otrzymania form do druku.
MATRYKUŁA (łac. matricula = spis), księga wpisowa osób tworzących jakieś zgromadzenie. Najczęściej stosowane określenie księgi wpisowej studentów akademii (nazywanej czasem *metryką). Dawniej nazywano tak również świadectwo legitymacyjne studenta (dzisiejszy indeks).
MATYASZOWSKI (Matyaszewski, Matyaszkiewicz): 1. Antoni (zm. 1792), drukarz i księgarz przemyski. Pochodził prawdopodobnie z rodzinyjwywodzącej się z Węgier i osiadłej w Polsce. Do Przemyśla przybył z pocz. 1784. Prawo miejskie przyjął 12 V 1784 i wkrótce potem uruchomił dobrze wyposażoną i zorganizowaną drukarnię, którą prowadził do ok. 1792. Po nim prowadziła firmę wdowa Anna do śmierci w 1798. M. tytułował się "uprzy-
wilejowanym typografem biskupim obojga obrządków w Przemyślu". Współpracował z kurią biskupią rzym.--katol. i gr.-katol. oraz miejscowym klerem, wydając listy pasterskie, kazania, modlitewniki i katechizmy. Wydawał też utwory literackie, publicystyczne, okolicznościowe, kalendarze i dzieła naukowe, wśród nich szereg pozycji wartościowych, m. in. takich autorów, jak Paweł Bire-towski, Andrzej Ewaryst Kuropatnicki, Jan Krzysztof Gotsched i Adam Naruszewicz. M. był także autorem pa-negiryków w j. poi. i łac, które tłoczył we własnej drukarni, m. in. na cześć swego protektora bpa Antoniego Wacława Betańskiego. Przypuszczalnie był blisko spokrewniony z Józefem Jerzym M., drukarzem tarnowskim. 2. Józef Jerzy (zm. ok. 1823), drukarz z Tarnowa. Przy ustanowionym w 1783 przez cesarza Józefa II biskupstwie tarnowskim M. założył oficynę drukarską w 1789 i prowadził ją do 1823 mimo zniesienia biskupstwa w 1807. Drukarnia tłoczyła publikacje na użytek diecezji i miejscowego gimnazjum.
MAUNSELL Andrew (zm. 1595), księgarz i bibliograf ang. (z zawodu sukiennik). Z myślą o pracownikach księgarskich wydał w dwóch częściach Catalogue o/English printed books ... (London 1595). Część pierwsza zestawia dzieła teologiczne, druga Ś z zakresu nauk ścisłych i muzyki. Planowanej części trzeciej, mającej objąć nauki humanistyczne, nie zdążył wydać. Zasięg *bibliografii ograniczył do książek drukowanych w Anglii w j. ang. Opisy, w których podawał również dane dotyczące szczegółów wydawniczych i formatu, oparł na autopsji. W układzie pozycji w obrębie działów rzeczowych stosował alfabet nazwisk autorów.
Th. Besterman: LesDćbuts de la bibliographie mtthodiąue. 1950.
MAURESKA, *ornament pochodzenia mauretańskiego, zbudowany z płynnych linii łukowatych i drobnych elementów płaszczyznowych, których układ przypomina rozrost roślinny, choć elementy są zupełnie abstrakcyjne. M. wypełnia najczęściej określone pole (kwadrat, koło, trójkąt), nie ma tendencji do tworzenia motywów w formie pasów. Występowała w renesansowej grafice, hafcie, *intarsji, oprawie książkowej. Do wł. zdobnictwa przeszła w XV w. ze Wschodu przez Wenecję i Sycylię, rozpowszechniła się w całej Europie dzięki *wzornikom.
MAZARIN Jules (1602-1661), fr. kardynał, mąż stanu, bibliofil. Bibliotekarzem jego był G. *Naude. Swój pierwszy księgozbiór, liczący 45000 tomów, M. musiał w 1652 sprzedać. Podstawą drugiej bibl. M. był ośmiotysięczny księgozbiór G. Naude. W 1661 bibl. M. została przekazana College Mazarin, a obecnie wchodzi w skład paryskiej Bibliotheque Mazarine (*Francja Biblioteki).
1497
1498
M ĄCZKOWICZ
MĄCZKO WICZ (Mantskovit) Walenty, zw. Fari-nola, Polak, drukarz słowacki. W 1. 1573-1582 pracował wspólnie z Piotrem Bornemiśą w Szyntawie, Plaweckim Grodzie i Rohoźniku. W 1584 miał własną drukarnię ~w Hlohowcu, a w 1585 Stefan Batory powołał go do Wiżolu. Wydał m. in. słowacki kalendarz na r. 1582, a ok. 1585 katechizm łac.-słowacki.
MEANDER, jeden z najdawniejszych i najpowszechniejszych motywów ornamentalnych (*Ornament) znany w sztuce starożytnego Wschodu, szczególnie popularny w Grecji. Nazwa pochodzi od rzeki Meander, której kręty bieg stał się wzorem dla łamanej linii ornamentu. Ze świata starożytnego przejęty do sztuki średniowiecznej, stosowany był w różnych wariantach. W zdobnictwie książkowym motyw M. wykorzystano zarówno do kształtowania liter inicjałowych, jak też do wszystkich elementów zamykających i obramowujących kolumny tekstu lub miniatury zarówno w okresie romańskim, gotyckim, jak i w Renesansie.
MEARNE: 1. Samuel (zm. 1683), ang. księgarz i nakładca (wg dawnych źródeł), także introligator. W 1.1660-1683 nazywany introligatorem i księgarzem króla Karola II Stuarta, dostarczał książek oprawianych w stylu pointille (*Tłoki punktowane), Cottage, Allover (*Wielka Brytania ^Oprawy), a także w Oprawach mozaikowych z nakładanych kolorowych skór wedle maniery *Le Gas-cona. Oprawy te zapoczątkowały samodzielny styl introligatorstwa ang.W 1653 miał wynaleźć szczególną formę dekoracji brzegów kart, tzw. przesuwane obcięcie (*Brzegi książki). Hobson udowodnił, że M. zatrudniał w swym przedsiębior-.stwie kilku introligatorów, będących twórcami wspaniałych opraw przypisywanych dotąd M. M. brał udział w wielkich przedsięwzięciach wydawniczych, m. in. w wydawaniu akt państwowych. W 1668 został przyjęty do Stationers' Company. 2. Charles (zm. ok. 1697), syn Samuela, objął po ojcu warsztat nadwornego introligatora królów Karola II i Jakuba II. Oprawił ok. 400 woluminów dla bibl. królewskiej w zamku Św. Jakuba. Podobne do siebie oprawy z warsztatów ojca i syna trudno odróżnić.
C. Davenport: S.M. 1906. G.D. Hobson: Bindings in Cambridge Libraries. 1929.
Meander zdobiący grzbiet
książki XVIII-wiecznej
MEBLARSKIE WZORNIKI I TRAKTATY ILUSTROWANE. Rolę wzorników meblarskich spełniały różnego typu wydawnictwa. Od XVI w. meblarze korzystali z rycin zawierających zestawy motywów ornamentalnych, przeznaczonych na użytek artystów i rzemieślników różnych dziedzin. Pojedyncze plansze lub ich serie bywały przez wydawców łączone w książki-albumy. Zesta-
; - Tablica z wzornika Chippendale'a
wy bywały często zmienne. Książki te zazwyczaj nie zawierały tekstów objaśniających, niekiedy nie miewały nawet kart tytułowych, a numery serii wypisywano ręcznie na neutralnych okładkach, które mogły służyć i do innych wydawnictw. Najwięcej wydawano ich w Niemczech, lecz także w Holandii i Francji; z wzorników korzystano w całej Europie, znane były i w Polsce. Wzory dla me-blarzy zawierały także niektóre traktaty architektoniczne. Były to wydawnictwa głównie fr. i wł. z XVII i XVIII w. W XVIII w. meblarze korzystali z ilustrowanych wydawnictw zabytków starożytnych. W tym czasie dopiero, gdy meblarstwo wyszło z rąk rękodzielników pracujących w ramach układu cechowego i zaczęły powstawać manufaktury, przedsiębiorstwa, wreszcie i fabryki meblarskie, pojawił się nowy typ wzornika-reklamy i jednocześnie katalogu dającego przegląd obowiązującej mody. Twórcami rys. byli przeważnie artyści architekci i malarze, którzy projektowali już nie tylko pojedyncze meble, ale i zestawy jako element dekoracyjny wnętrz o określonym przeznaczeniu i charakterze Śwystroju. Ojczyzną tych traktatów meblarskich była Anglia, Londyn bowiem od poł. XVIII w. rozpoczął rywalizację z Paryżem, niezaprzeczalną dotąd stolicą rzemiosła meblarskiego. Od końca XVIII w. reklamę nowych wzorów obowiązujących wytwórców przejęły częściowo czasop. ilustr.; spełniały one jednocześnie funkcję pewnego rodzaju katalogu dla odbiorców. Od poł. XIX w. coraz większe znaczenie dla masowej produkcji zdobywały wydawnictwa zawierające techniczne rys., pozbawione
1499
1500
MEBLARSKIE WZORNIKI
wartości artystycznej. Rolę rozpowszechniania i realizacji projektów architektów i plastyków przejęły ilustrowane kwartalniki i miesięczniki, albumy oraz katalogi wystaw, firm i fabryk meblarskich. W XX w. wydaje się coraz więcej publikacji książkowych i czasop., zajmujących się urządzeniem wnętrz mieszkalnych i ich estetyką. Obok wydawnictw przynoszących rozwiązania najnowocześniejsze powstał specjalny typ publikacji, poświęconych sprzętom dawnym, tzw. antykom, których rola we współczesnych wnętrzach wzrosła w ostatnich latach. Najdawniejsze drzeworytnicze wzory mebli pochodzą z XVI w., są to plansze z około 1540 Niemca P. *Flot-nera i szwajcarskiego mistrza sygnującego monogramem H.S. W 1567 malarz z Augsburga Lorentz Stcer wydał książkę wzorów *intarji, w 1583 stolarz z Wiednia Georg Has szereg *miedziorytów z widokami rzeźbionych drewnianych stropów. Szeroko rozpowszechnione były miedzior. stolarzy Veita Ecka, Jacoba Guckeisena i Hansa Jacoba Ebeljnana, wydawane 1596-1599 przez Buscenmachera w Strasburgu. Ok. 1600 podobne prace wydawał żyjący w Pradze szwajc. stolarz Gabriel Kramer. Wydawnictwa te propagowały motywy zdobnicze i formy od wczesno- do późnorenesansowych, charakterystyczne dla Niemiec, których wpływy sięgały Polski, Czech i Węgier. We Francji duże znaczenie miały liczne serie sztychów architekta J. *Androueta Ducerceau, który od Ś 1550 publikował "Recueil grave de meubles". Rozwinął on klasyczno-renesansową dekorację arabeskowo-groteskową, charakterystyczną dla mistrzów snycerskich ze szkoły Fontainebleau oraz ośrodka burgundzkiego, którego reprezentant, czynny w Dijon, stolarz Hugues Sambin, wydał swe dzieło w 1572. Duże rozpowszechnienie uzyskały póź-norenesansowe prace sztycharzy niderl., zwłaszcza Jana Vredemana de Vries (1527-ok. 1623), którego liczne serie plansz i książki nawiązywały do sztychów ornamentalnych Cornelisa Bosa i Comelisa Florisa. Korzystali z tych wydawnictw architekci, rzeźbiarze, snycerze i stolarze Niemiec, Francji i Polski. Serie meblarskie Vriesa były wielokrotnie wznawiane, w trochę zmienionej postaci wydane następnie przez jego syna, Paula Vredemana de Vries (1567-ok. 1630). Ważną rolę w kształtowaniu się meblarstwa barokowego odegrały wydawnictwa architektów fr. z okresu panowania Ludwików XIII i XIV. Meble uwzględniane były obok innych elementów dekoracji wnętrz w sztychowanych seriach i traktatach takich autorów, jak Jean Le Pautre (1618-1682), Daniel Marot ("Receuil des planches des sieurs Marot, pere et fils", Amsterdam 1712), Jean Leblond (1635-1709), A.C. Do-viler (1653-1700). Wielką sławę zyskały ryc. motywów ornamentalnych Jeana Beraina (1639-1711) oraz serie motywów arabeskowo-groteskowych czołowego ebe-nisty (stolarza artysty wyrabiającego meble intarsjowane
lub inkrustowane) dworu królewskiego, A. *Boule'a (1642-1732). W Niemczech między 1615 a 1664 wydawano miedzior. Rutgera Kasemanna, architekta czynnego w Kolonii. W 1650 ukazało się we Frankfurcie n. Menem wydawnictwo meblarza-snycerza Friedricha Unteutscha. Niezwykle czynny w XVII w. obok Augsburga ośrodek norymberski wydał w 1. 1666-1695 publikacje meblarza-snycerza Georga Caspra Erasmusa i matematyka Johanna Georga Erasmusa, w których znalazły się motywy zaczerpnięte ze sztuki wł. baroku. Motywy przeszczepione do Niemiec przez pracujących tu w drugiej poł. XVII w. sztukatorów wł. znalazły odzwierciedlenie w ryc. wiedeńskiego stolarza nadwornego, Johannesa Indau (ok. 1680-1710), Johanna Unselta (ok. 1690) z Augsburga oraz we wzorniku meblarskim Christiana Senckeisena (ok. 1700), stolarza z Lipska. Pcd wpływem Francji, zwłaszcza Beraina, pozostawało wydawnictwo "Der Fiirstliche Bau-meister" berlińskiego architekta Paula Deckera(1677-1713). W XVIII w. Paryż był głównym ośrodkiem europejskiej mody wnętrzarskiej i meblarskiej. Ukazywały się liczne ryc. i wydawnictwa publikowane przez artystów skupiających się wokół dworu i akademii. U wydawcy Huquie-ra w Paryżu wyszły liczne ryc. Flarnandczyka Gilles Marie Oppenordta (1672-1742) i wielkie dzieło pochodzącego z Turynu Juste-Aurele Meissoniera (1693-1750), które rozpowszechniło nowy styl wnętrz, zwany stylem Ludwika XV. Wydawca P.J. Mariette publikował w zeszytach wzory mebli rokokowych Nicolasa Pineau (1684-1754). Wyposażeniem wnętrz zajmowali się w swych słynnych publikacjach czołowi architekci Gerniain Boff-rand (1667-1754), Charles Etienne Briseau (1680-1754) i Jacques Francois Blondel (1705-1774). Na terenie Niemiec wydawcami ryc. przeznaczonych na wzory dla rzemieślników byli Martin Engelbrecht i Johann Georg Herteł w Augsburgu oraz Johann Christian Weigel w Norymberdze. Frydrycjańskie rokoko rozpowszechniały, sztycho-wane głównie przez J.W. *Meila,ryc. projektów poczdamskich Johanna Michaela Hoppenhaupta st. (1709-1769). Rokoko z terenu płd. Niemiec znalazło swój wyraz w licznych seriach ryc. architekta Francois de Cuvilliesa (1695-1768). Zasadnicze znaczenie dla kształtowania się form oraz doboru motywów zdobniczych klasycyzujących stylów w meblarstwie odegrały rozprzestrzeniające się cd połowy XVIII w. sztychowane wydawnictwa, poświęcone zabytkem starożytnym. Szczególnie ważna rola przypadła wydawnictwom będącym kompendiami *ornamentyki (np.: G. Piranesi, Diverse Manierę D'Adornare, Roma 1767; Gio-condo Albertolli, Ornamenti diversi inventari, disegnati et eseguiti da..., Milano 1782; G. Smith, A collection oj or-vamental desigtie after the matmer oj the antique, London 1812). Modne stało się nawet wprawianie w meble bis-kitowych (ceramicznych, z porcelany lub fajansu, po wy-
1501
1502
MECHANIZACJA W BIBLIOT. I DOK.
paleniu nieszkliwionych) *plakietek lub sztychów podko-lorowanych ze scenami antycznymi. Motywy renesansowe czerpano z licznych ryc. stanz watykańskich Rafaela. Wpływ rozwijającego się w ciągu XVIII w. meblarstwa ang. rozpowszechnił się w Europie i Ameryce dzięki nowemu typowi książek mablarskich, za których twórcę uważa się meblarza-fabrykanta Thomisa Chippendale'a (1718-1779). Jego wydawnictwo-katalog The gentleman and cahinet maker's direkłar, being a colection of the most elegant and useful designe of household furnuure in the most fashionable taste ukazało się w Londynie, miało wiele wydań (1754, 1755, 1762) i potraktowane zostało przez meblarzy jako wzornik. Zawierało wzory najmodniejszych mebli, od rokokowych fr. i ang. do chinizu-jących, neogotyckich i antykizujących (zaczerpniętych częściowo z już wcześniej wydanych w Londynie prac, m. in. Matthiasa Locka i Henry Coplanda). W drugiej poł. XVIII w. wydawnictwa londyńskie zaspokajające popyt na wzory, które odpowiadały szerzącym się gustom do anty-kizowania, orientalizowania i historyzowania form, były bardzo liczne. Za wzorniki dla artystów i rzemieślników naśladujących fr. klasycyzm (zwany też stylem Ludwika XVI) służyły liczne ryc. i wielkie wydawnictwa sztychowane czołowych architektów, jak Jean-Francois de Neufforge (1714-1791), Jean Charles Delafosse (1734-1789), oraz prace Jean-Francois Bouchera syna (1736-1782). Wzorów napoleońskiej odmiany klasycyzmu dostarczali stolarzom Paryża i Europy Charles Parcier i Pierre-Fran-cois L. Fontaine; ich publikacja Recueil de Dicorations Intirieures, Meubles, Bronzes ... wyszła jednak dopiero w 1812. Ok. 1804 ukazało się wydawnictwo P.N. Beamrar-leta, rozchodziły się również liczne zeszyty wzorów wydawanych u Bence'a oraz coraz powszechniejsze czasop. Największe znaczenie odegrało pismo "Collection de meubles et objects de gout" w 1. 1804-1835 wyd. przez La Mesangere'a. Z niem. wydawnictw odzwierciedlających różnorodność gustów, wywodzących się z Francji i Anglii, warto odnotować von Racknitza Geschichte des Geschmacks ... in Beziehung auf die innere Ausstattun? der Zimmer, 1794. Rolę wzorników przejęły liczne cz^sop. powiązane z wytwórniami i magazynami handlowymi; wychodziły one głównie w Lipsku, Berlinie i Weimarze. Z wyd. późniejszych ważną rolę odegrały jedynie przeznaczone dla rzemieślników opracowania projektów mebli wybitnego architekta Karla Friedricha Schinkla (zin. 1814), wydawane w 1.1835-1837. W Anglii w XIX w. wydawano obok czasopism najwięcej opracowań; rozpowszechniały one modę wiktoriańską (np.: Peter i Michael Angelo Nichol-son, The Carpenter and Joiner's Companion in the geome-trical construction of working drawings..., H. Shaw (ilustrator), Spedment of ancient furniture drawn front existing authorities by H. Shaw with description by Sir Samuel
Rush Meyrick, 1836 Ś jedno z pierwszych wydawnictw publikujących dawne meble jako wzory do naśladowania). Warto wspomnieć też wydawnictwo anier.: A.J. Downing, The architecture of country houses: including desings for cottages, farm houses, and uillas, with retnarks of interiors, furniture and the best mades of warming and uentilating, New York 1880. Polska, która korzystała obficie z wydawnictw obcych, dopiero Janowi Heurichowi zawdzięcza Przewodnik dla stolarzy, obejmujący cały zakres stolarstwa, podług najlepszych dzieł obcych z zastosowaniem sie_ do potrzeb i zwyczajów stolarzy polskich, którego pierwsze wyd. ukazało się w Warszawie w 1862. Obok czasop. zaczęto wydawać wzorniki, jak np. "Albumy rzemieślnicze" w Warszawie staraniem "Gazety Rzemieślniczej" (zeszyt 1 1888), wydawnictwa Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej w Warszawie (wyroby z drewna 1897), w Krakowie w 1. 1927-1932 "Wzory mebli zabytkowych i nowoczesnych". Obecnie ten typ wydawnictw kontynuuje Instytut Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie.
P. Jessen: Rococo engrauings. 1922. . R. Berliner: Ornamen-tale Vorlageblatter des 15. bis 18. Jhrdts. Vol. 1-4. 1924-1926. F. Comte de Salverte: Le Meuble francais d'aprh les ornameni-stes de 1660 h 1789. 1930. R. Festnedge: English furniture sty-lesfrom 1509 to 1830. 1955. L.A., H.B. Boger: The dictionary ofantiąue and decorative arts. 1957.
MECHANIZACJA W BIBLIOTEKARSTWIE I DOKUMENTACJI jest wprowadzana wobec ogromnego wzrostu piśmiennictwa naukowego i rosnącego zapotrzebowania na szybkie i sprawne usługi biblioteczne i dokumentacyjne. Możliwości i korzyści stosowania M. są większe dla dużych bibl. i centralnych ośrodków obsługujących pewną liczbę oddziałów lub współpracujących instytucji. Dla mniejszych bibl. koszty urządzeń są na ogół zbyt wysokie. M. i automatyzacja mogą być opłacalne przy scentralizowaniu prac bibliotecznych i bibliograficzno-dokumentacyjnych, ich wprowadzenie ułatwia tworzenie sieci bibliotecznej lub informacyjnej w skali regionu lub kraju. M. stosuje się w wielu dziedzinach pracy bibliotecznej i w ośrodkach dokumentacyjnych:
M. w przechowywaniu zbiorów. Wzrost piśmiennictwa oznacza wzrost zbiorów, bibl. muszą się zatem liczyć z koniecznością oszczędności miejsca w magazynie. Techniczne urządzenia umożliwiają zastosowanie magazynowania zwartego przy pomocy regałów przesuwanych automatycznie lub półautomatycznie (*Pomieszczenia biblioteczne Ś Magazyn); rozwój *rnikroreprodukcji umożliwia miniaturyzację zbiorów (zwłaszcza czasop.). Osiągnięcia *reprografii ułatwiają uzupełnianie zbiorów reprodukcjami wyczerpanych wydawnictw lub dokumentów trudno dostępnych.
M. w opracowywaniu zbiorów. Istnieją różne me-
1504
MECHANIZACJA W BIBLIOT. I DOK.
tody powielania kart katalogowych, stosowane powszechnie za granicą w większych bibl. (powielacze, adresarki, ^kserografia, automatyczne maszyny do pisania w połączeniu z *taśmą dziurkowaną itd.). Zmechanizowana może być też ewidencja nowych nabytków, zwłaszcza czasop. Np. system *kart dziurkowanych sortowanych mechanicznie umożliwia automatyczny druk wykazów nabytków i ich okresowych kumulacji, nadto maszynowe sporządzanie różnego rodzaju wykazów: karty mogą być dobierane do druku wykazu autorskiego, przedmiotowego, tytułowego lub jeszcze wg innych zakodowanych cech. Możliwość mechanicznego sporządzania (łącznie z drukiem) zestawień z zakodowanych jednostek katalogowych powoduje nawrót do książkowej formy *katalogów drukowanych. Łatwy i szybki druk (w ciągu godziny drukuje się z kart dziurkowanych typu IBM ok. 800 stron), możność uaktualniania dzięki łatwości produkowania kumulowanych *suplementów, które mogą być co pewien czas włączane do ponownie drukowanego katalogu ogólnego, stosunkowo niskie koszty, możliwość sporządzania wielu egzemplarzy (np. dla filii lub oddziałów) to ważne zalety powodujące rozszerzanie się stosowania tej metody. W Stanach Zjednoczonych w 1942-1961 opublikowano 59 takich katalogów wielkich bibl.
M. w udostępnianiu zbiorów. Różne urządzenia techniczne, zapewniające szybką łączność na odcinku: czytelnia i wypożyczalnia a magazyn (*Pomieszczenia biblioteczne), przyśpieszają obsługę czytelników. Szybkie przesyłanie rewersów (*Wypożyczalnia) osiąga się np. przez stosowanie przewodów pneumatycznych, teleauto-grafii itd. Szybki transport książek z magazynu zapewniają systemy zautomatyzowanych transporterów pionowych (np. typu pater-noster) i poziomych. Urządzenia *trans-portu i łączności są zespolone z odpowiednią sygnalizacją świetlną lub akustyczną w magazynie i w czytelni, zawiadamiającą o przesłaniu zamówień bądź książek (stosuje się też radiową łączność z magazynem). Istotne znaczenie ma szybka i sprawna łączność między bibl. wobec rosnącego znaczenia *współpracy bibliotecznej. W informacyjnej służbie bibliotecznej (przesyłanie kwerend, informacji katalogowych, np. lokalizacja w katalogu centralnym) jest coraz częściej używany *dalekopis. Innym środkiem łączności zewnętrznej może być telewizja w obwodzie zamkniętym (częściowo stosowana w bibliotekach amerykańskich; są np. przeprowadzane doświadczenia nad korzystaniem z katalogu innej bibl. przy pomocy zdalnie kierowanego manipulatora kart lub nad korzystaniem z książki znajdującej się w innej bibliotece, odczytywanej na ekranie telewizora przy użyciu manipulatora do zdalnego przewracania kart książki). Udostępnianie samych tekstów (zwłaszcza artykułów z czasop.) odbywa się coraz częściej, szczególnie przy wypo-
życzaniu międzybibliotecznym, w postaci zastępczej dzięki rozwojowi *fotokopii i innych form reprografii. Urządzenia do szybkiego otrzymywania reprodukcji (wielkości oryginału, suchą metodą) stają się niezbędnym narzędziem każdej bibl. naukowej i ośrodka dokumentacyjnego. W stadium doświadczeń jest zastosowanie do celów bibliotecznych i dokumentacyjnych metody zdalnego przekazywania reprodukcji dokumentów (np. drogą telefoniczną lub radiową). W tej sytuacji w miejscu odbioru uzyskuje się identyczną kopię. Wiele uwagi poświęca się w bibl. zagranicznych, zwłaszcza powszechnych, zmechanizowaniu operacji związanych z ewidencją i kontrolą wypożyczeń (np. rejestracja metodą fotograficzną, na taśmie magnetofonowej przy użyciu dyktafonu, z zastosowaniem kart dziurkowanych). Stosowanie kart dziurkowanych do rejestracji wypożyczeń także upraszcza i przyspiesza prowadzenie statystyki wypożyczeń.
Prace bibliograficzne i dokumentacyjne. Stosowanie maszyn i urządzeń technicznych w dokumentacji usprawnia i przyśpiesza procesy informacji naukowej. Do sporządzania indeksów do wielkich bibliogr. (*Indeksy mechanizacja), a także do produkowania całych bibliogr. są coraz częściej używane maszyny elektroniczne (komputery). Przykładem jest zautomatyzowanie od 1964 prac bibliograficznych i informacyjnych w National Li-brary of Medicine w Waszyngtonie, tzw. MEDLARS (Medical Literaturę Analysis and Retieval System). W tym systemie opisy są zakodowane na taśmie magnetycznej, z której maszyna elektroniczna automatycznie zestawia i drukuje zeszyty miesięczne i kumulacje roczne bibliogr. "Index Medicus", nadto różne zestawienia tematyczne oraz odpowiedzi na kwerendy (ok. 100 dziennie). Innym przykładem jest zmechanizowana od 1966 przy pomocy komputerów produkcja bieżąca bibliogr. narodowej niemieckiej "Deutsche Bibliographie". Dziedziną, w której trwają intensywne badania w wielu krajach, są maszynowe tłumaczenia piśmiennictwa naukowego, wiążące się z problemem automatycznego przenoszenia drukowanego tekstu do maszyny (czyli "czytanie" tekstu przez maszynę). Również skomplikowanym zagadnieniem jest M. wyszukiwania informacji, zwłaszcza z wielkich zespołów dokumentów. Mają tu zastosowanie karty dziurkowane, taśmy magnetyczne, selektory elektroniczne itd. (*Selekcja mechaniczna); są tu częściowe osiągnięcia w wyspecjalizowanych dziedzinach, zwłaszcza przy mniejszych zespołach dokumentów. W stadium zupełnie początkowym są próby maszynowego opracowywania *analiz dokumentacyjnych.
Zob. też Fototechnika biblioteczna.
E.H.E. Pietsch; Entwkklungstendenzen im Bereich von Doku-mentation u. Information. "Nachrichten f. Dok." 1962 H. 4. Automation andtheLibrary ofCongress. 1963.E.M. McCormick: Bibliography on mechanized Ubrary processes. 1963. Automation and scientific communication. Ed. H.P. Luhn. 1964. Libra-
1505
1506
MEDICI
ries and automation. Proceedings of the Conference... 1964. J.C.R. Licklinder: Libraries of the Juture. 1965. A working conference on computer applkations for public libraries. "Aslib Proceedings" 1966 nr 9. H. Coblans: Use of mcchanized methods in documen-tation work. 1966. Mechanisierung und Automałisierung in ameri-kanischen Bibl. Hrsg. G. Pflug. 1967.
MEDICI Lorenzo de, zwany L. ii Magnifico (1449-1492), władca Florencji, humanista, bibliofil. Był mecenasem uczonych i artystów, utrzymywał m. in. kontakty z królem Maciejem Korwinem. M. jest obok Kuźmy Medyceusza założycielem florenckiej Biblioteca Mediceo--Laurenziana (*Włochy Biblioteki), w której znalazły się bogate zbiory rodziny Medyceuszów, humanistów wł. oraz książki nabywane przez M. w Europie i Azji.
MEDIEWAL zob. ANTYKWA.
MEDYCYNA zob. KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA.
MEERMAN Gerard (1722-1771), holcnd. prawnik, bibliofil. W bibl. M. znajdowało się ok. 1100 rpsów, w większości gr. i łac. Część zbiorów M. tworzy Museum Meermanno-Westreenianum w Hadze, resztę sprzedano na aukcji w 1824. M. był badaczem historii książki i drukarstwa, napisał dwutomowe Origines typographicae (1765).
MEHOFFER Józef (1869-1946), artysta jnalarz, witra-żysta, grafik. Studiował w Krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, w Acadejnie Colarossi i Ecole des Beaux-Am w Paryżu. Współpracował z Matejką nad polichromią kościoła Mariackiego, wykonał polichromię skarbca wawelskiego oraz kościoła w Turku. Twórca wielu witraży, m. in. w katedrze we Fryburgu (Szwajcaria). Uprawiał *grafikę artystyczną, akwafortę i akwatintę, autolitografię, rysunek portretowy kredkowy, grafikę stosowaną, szczególnie książkową. W 1. 1907-1914 powstały (akwafortą i akwatintą): "Taniec" w 9 seriach, "Zuchwały ogrodnik", "Hymen", portret ojca Berthier, "Młoda Sztuka", "Głowa końska", "Jasnowłosa kobieta", w 1927 sztych rylcem damy w średniowiecznym stroju, w litografii jednobarwnej portret Jana Stanisławskiego, "Zemsta", portret ojca Berthier, "Czarnobiałe", "Zerwany koń", portret Nestierowa oraz cykl autolitografii "Przy fortepianie". Autolitografię kolorowe: "Matka Boska Bolesna" oraz "Wesoła muza". W rysunku kredkowym wykonał M. wiele portretów i szkiców, m. in. portret A. Kuglino-wej i jej córki Marii. Jako ilustrator książkowy wykonał 6 kart tytułowych i wielką ilość nagłówków, inicjałów, zdobników i winiet końcowych w "Chimerze" *Przesmy-ckiego. W 1904 rysował *bordiury do Katalogu Wystawy
Drukarskiej, brał udział w zdobieniu katalogów wystawy Tow. "Sztuka" w Krakowie; był autorem karty tytułowej do wierszy Marii Zabojeckiej (1898), okładkfdo Tandety i Judasza K.H. Rostworowskiego. Rysował barwną okładkę do wydawnictwa Polska sztuka (1904), karty tyt. do Kruszyiiskiego Dziejów sztuki starochrzeicijańskiej oraz Skarbca katedry wawelskiej, okładki do broszur prawniczych wydawanych przez *Czerneckiego w Wieliczce, do Nowej Legendy i W ogrodzie róż Ligockiego. Do grafiki użytkowej M. należy "Afisz na dom Matejki" (1899), "Los na dom Matejki", afisz "Wystawy grunwaldzkiej" we Lwowie, akcje Banku Komercyjnego, Fabryki Lokomotyw, afisz Aerolotu i znak poczty lotniczej. M. wykonał także *eksli-brisy dla F. *Biesiadeckiego, A. Wrzeszczowej ij. Stctsona. H. de Franqueville d'Abancourt: Grafika kslażkowś J.M. na tle prądów współczesnych. 1929.
MEIL Johann Wilhelm młodszy (1733-1805), niem. rysownik i grafik akwaforcista oraz ilustrator książkowy, samouk. Współpracował z J. M. Hoppenhauptem w Berlinie, rytując zrazu wg jego rysunków, a następnie wg własnych kompozycji wzory na wszelkiego rodzaju prace w zakresie przemysłu artystycznego. W 1801 został po D. *Chodowieckim dyrektorem Berlińskiej Akademii. Współpracował głównie z wyd. *Nicolai i *
MEIR bb zob. MAIR bb
MEISNER Daniel (XVIII w.), księgarz gdański. W 1. ok. 1760-1767 prowadził księgarnię przy ul. Piwnej, prawdopodobnie po J.M. *Knochu. Zachował się katalog księgarski z 1761.
MEISSONEER Jean Louis Ernest (1815-1891), fr. grafik i rzeźbiarz, uczeń Cognieta. Twórca precyzyjnych rycin w małych formatach, uprawiał akwafortę, litografię i drzeworyt. W 1835 ilustrował pierwsze swe dzieło Histoire Anden et Nouveau Testament, w 1. 1836-1838 Le Livre des enfants i Voyage dans Visle des plaisirs Fenelona, w 1839 La chute d'un ange Lamartine'a i Roland furieux, w 1843 Chants et chansons populaires. W 1858 powstały najpiękniejsze jego ilustr. drzeworytnicze do utworu L.de Chevigne Contes Remois. Większość dzieł francuskiej ilustr. książkowej XLX w. związana jest z jego nazwiskiem.
J. Laran: UEstampe. I. 1959.
1508
MENZEL
MEJER Józef de Wolda (zjn. 1825), duchowny, publicysta, redaktor czasopism, dzierżawca drukarni w Warszawie. Uzyskał od króla 19 DC 1787 *przywilej na wydawanie czasop. "Biblioteka Fizyko-Ekonomiczna", które ukazało się w pierwszej poł. 1788. Pod koniec 1793 wspólnie z Janem Ciszewskim wydzierżawił drukarnię od Wojciecha Krompta, który tłoczył w niej "Gazette de Varsovie" (1791-1793). Drukarnia ta została przeniesiona z Krzywego Koła i umieszczona w kamienicy Ro-galskiego w Rynku Starego Miasta pod nr 43. W pierwszej poł. stycznia 1794 ukazywał się w niej "Dziennik Uniwersalny", redagowany i wydawany przez M., zawieszony zakazem jurysdykcji marszałkowskiej. M. brał czynny udział najpierw w pracach spiskowych, a później w powstaniu kościuszkowskim, reprezentując kierunek jakobiński. W swej drukarni, której działalność podporządkował lewicy powstańczej, tłoczył redagowaną przez siebie "Gazetę Obywatelską", a następnie "Dziennik Powstania Narodu". Ponadto wydawał w niej broszury i dzieła treści politycznej, jak np. Uwagi polityczne nad niniejszymi okolicznościami].'?. Rabauta i Co to jest być prawdziwym patriotą. Po upadku powstania M. wyemigrował do Paryża, drukarnia zaś w 1795 wróciła z powrotem w posiadanie Krompta.
Z. Lenartowicz: Dzialalnośl publicystyczna i dziennikarska ks. J.M. (1786-1794). "Prasa Poi." 1952 nr 6-7.
MEKSYK zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Bibliografia, Biblioteki, Dokumentacja, Drukarstwo, Księgarstwo i nich wydawniczy, Papiernictwo.
MELANTRICH Jifi z Aventina (1511-1580), od miejsca urodzenia zw. Rożdalovsky', czes. drukarz, nakładca, wydawca, tłumacz i autor przedmów. Bakałarz uniwersytetu praskiego. Pracował w Bazylei w oficynie *Frobena. W 1542 został pomocnikiem drukarza Jana Giintera w Prostiejowie, w 1546 B. *Netolickiego w Pradze. W 1549 jako jego wspólnik wytłoczył czes. Biblię. W 1552 kupił tę drukarnię, zaopatrując ją w narzędzia, matryce i 3 prasy; miał 30 rodzajów czcionek, m. in. tzw. melantricką szwabachę. Zatrudniał 14 pracowników. Utrzymywał stałe kontakty z zagranicznymi oficynami, a zwłaszcza z Frobenem. Wypuścił ponad 200 druków poprawnych językowo, często bogato zdobionych, m. in. w 1563 Kniha Erasma Roteroddmskźho... Oficynę jego przejął zięć, D. *Adam z Veleslavina, a potem rodzina Bylinów.
MENHART Oldfich (1897-1962), zecer i grafik czes., ilustrator, kaligraf, liternik. Po ukończeniu szkoły drukarskiej w Pradze studiował w Niemczech, we Francji i w Belgii. Wykładał w szkole drukarskiej i na kursach zawodo-
wych. W 1930 zaprojektował antykwę nazwaną jego imieniem. W 1931 narysował kursywę do swej antykwy, a w 1935 uzupełnił krój odmianą półgrubą. W 1936 wprowadziła ją na rynek Bauersche Giesserei. W 1933-1934 opracował krój Romana dla Monotype Co w Anglii, w 1. 1944-1945 Manuscript, w 1945 czeską uncjałę i inne rodzaje pisma. Był autorem licznych rozpraw, podręczników i prac z zakresu liternictwa i typografii.
O. Menhart: Vybor z dila pi- małe a iipravce knihy. 1956.
MENINSKI Franciszek zob. MESGN1EN MENIN-
SKI Franciszek.
MENOLOGIUM (gr. menologion), księga liturgiczna w Kościele gr., zawierająca zbiór krótkich żywotów świętych, ułożonych w porządku *kalendarza kościelneg i przeznaczonych do odczytywania podczas nabożeństwa. Odpowiednikiem M. w Kościele łac. jest *martyrologiui.
Zob. też Hagiografia.
MENOLOGIUM BAZYLEGO II BUŁGARO-BÓJCY (976-1025) zajmuje główne miejsce wśród bizantyńskich ilumin. rpsów końca X i pocz. XI w.; zawiera miniatury wykonane ok. 986 przez ośmiu różnyck iluminatorów dla Bazylego II. Są to miniatury małyck rozmiarów, stanowiące wraz z tekstem i stronicą całość kompozycyjną. Draperie strojów ułożone są w drobne fałdy, wszędzie występuje *złote tło. Charakterystyczna jest miniatura przedstawiająca na całej stronie cesarza zwycięzcę Bułgarów. Obecnie w Bibliotheca Vaticama (gr. 1613).
K. Weitzmann: Die byzantinische Buchmalerci des IX. u. X. Jhrhdts. 1934.
MENTELIN Johann z Schlettstadt, początkowo pisarz i notariusz, następnie (1458-1478) pierwszy drukarz w Strasburgu. Sławne jego druki to: Biblia łac. 49-wier-szowa z 1460, pierwsza Biblia niem. z 1466 oraz *editio princeps Heldengedichte o Parcivalu i Titurelu. Jako jeden z pierwszych wprowadził w Niemczech czcionkę romańską i drukował ogłoszenia wydawnicze, jedne z najwcześniejszych, jakie znamy.
K. Schorbach: Der strassburger Friihdrucker J.M. "Veroffent-lichungen der Gutenberg Gesellschaft" 1932. E. v. Rath: Adolf Rusch u. die Anfange der Antiąua. W: Beitrage zur Inkunabel-kunde. Bd. 2. 1938.
MENZEL Adolf Friedrich Erdmann von (1815-1905), malarz, rysownik i grafik niem. Przebywał we Wrocławiu i Berlinie, gdzie przejął warsztat litograficzny swego ojca. Do cenniejszych jego prac zaliczyć należy cykl 30 ilustr., uchodzących dziś za wielką rzadkość, do książki Emilii Feige Kleiner Gesellschafter (1836) oraz cykl 436
1509
1510
MERCATOR
litografii piórkiem, ręcznie kolorowanych przez E. Schulza pt. Die Armee Friedrichs des Grossen in ihrer Uniformierung, pierwsze wyd. w 30 egz. i w trzech tomach wyszło w 1. 1851-1857. Światową sławę zapewniły mu ilustr. do książki F. Kuglera Geschichte Friedrichs des Grossen (Lipsk 1840, 400 rys. piórkiem, własnoręcznie przeniesione na klocki; drzeworyty cięli m. in. F. Unzelmann, E. Kretzschmar, H. Miiller, Albert i Otto Vogel). Ilustr. M., posiadające duże walory malarskie, wprowadziły przewrót w historii niem. drzeworytu. Książka ta miała liczne wyd. i była tłumaczona na j. ang., fr. i holend.
C Glaser: Die Graphik der Neuzeit. 1922.
MERCATOR Guido zob. MARCHANT Guy.
MERIAN, rodzina rytowników w Bazylei: 1. Mat-haus starszy (1593-1650) po latach nauki w Zurychu, Strasburgu, Francji i Niderlandach wyróżnił się jako rysownik krajobrazu i rytownik. W 1617 rozpoczął pracę w wydawnictwie J. T. de *Bry w Oppenheim, w 1618 osiadł w Bazylei; wśród pięknych serii krajobrazowych z tych lat znajduje się słynny wielki widok Krakowa sztychowany w 1619 dla wydawnictwa J. *Hondiusa w Amsterdamie. W1623 M. przeniósł się do Frankfurtu; działał tu początkowo jako współwłaściciel, a od 1640 jako jedyny właściciel firmy wydawniczej. Rozwijając od początku bardzo silnie jej produkcję, przyczynił się M. wydatnie do ostatecznego zapanowania ilustr. miedziorytniczej. Do najbardziej znanych dzieł z lat frankfurckich należą "Biblische Figuren", J.L. Gottfrieda Archontologia cosmica (5 wyd. 1638-1695, w każdym widok Krakowa), J.A. Werdenha-gena De rebus publicis hanseaticis tractatus (1641, widok Krakowa), Theatmm Europaeum (t. 1-21, 1635-1738), ogromna historia epoki kontynuowana długo po śmierci M., wreszcie główne dzieło M. Topografia z tekstem Martina Zeilera (osobisty udział M. jako sztycharza ograniczył się do nielicznych widoków). Wydawana od 1642 przez lat ok. 40, składa się z 31 części zawierających 92 mapy, 1486 miedziorytów, obejmujących 2142 widoki miast europejskich. Poszczególne części wznawiano niejednokrotnie; części dotyczące Niemiec rozpoczęto wydawać jako facsimilc po drugiej wojnie światowej w NRF. 2. Mathaus młodszy (1621-1687), syn poprzedniego i kontynuator jego dzieła, zaznaczył się szczególnie jako wykonawca portretów wybitnych osób współczesnych w późniejszych tomach Theatmm Europaeum. 3. Kas-par (1627-1686), drugi syn Mateusza starszego, sztycharz i współpracownik ojca, objął po jego śmierci wydawnictwo, prowadząc go w imieniu spadkobierców, a następnie na własną rękę. 4. Maria Sibylla (1647-1717), córka Mateusza starszego, zasłynęła dzięki sztychowanym ilustr. do książek o kwiatach i owadach; główne dzieło
1511
DerRaupen wunderbare Verwandlung... (1679-1683). W1699 odbyła podróż do Gujany Holend., aby obserwować egzotyczne owady; wyniki obserwacji utrwaliła w 60 miedziorytach książki Metamorphosis insectorum Surina-mensium... (Amsterdam 1705).
MERKATOR (Mercator, właśc. Gerard Kremer, 1512-1594), kartograf flamandzki, autor globusów i wielu map, m. in. Palestyny, szczegółowej mapy Flandrii 1:166000 (1540), map Ziemi (1538, 1569), Europy (1554), Anglii (1564). Znany jest z wprowadzenia zmodyfikowanego rzutu walcowego, tzw. rzutu Merkatora ^Odwzorowania), który do dziś ma zastosowanie w kartografii morskiej. Od 1585 M. zaczął wydawać zbiory map. Całość pod wymyślonym przez M. tytułem Atlas sive cosmographicae meditationes de fabrica mundi ukazała się już po jego śmierci (1595). Nazwa *atlas przyjęła się dla wszystkich zbiorów map. Płyty map M. przeszły następnie na własność jego potomków, później na J. *Hondiusa, którzy ogłosili do 1637 ok. 40 wyd. atlasu z tekstem w różnych językach.
MERKUROGRAFIA, zastosowanie rtęci do wykonywania *form drukowych. Rtęć atakuje i rozpuszcza prawie wszystkie metale, tworząc na ich powierzchni amalgamat będący połączeniem rtęci z danym metalem. Miejsca na powierzchni formy pokryte amalgamatem rtęci nie przyjmują farby podczas druku.
MERLA zob. GAZA INTROLIGATORSKA.
MERRYMOUNT PRESS, drukarnia w Bostonie zał. w 1893 przez D. *Updike, od 1915 prowadzona do spółki z Johnem Bianchi. Dzięki trosce o wzorowe wykonanie druków kierownicy i współpracownicy M.P. zyskali opinię odnowicieli amer. typografii. M.P. specjalizowała się w tłoczeniu ksiąg liturgicznych (Altar book 1893-1896), modlitewników (Book of common prayer 1930), drukowała także wydawnictwa bibliofilskie, a nawet akcydensy. Oficyna używała pism specjalnie dla niej wykonanych, m. in. Merrymount wg rysunku Bertrama G. Goodhue (ok. 1895) i Montallegro zaprojektowanego przez Herberta P. Home (ok. 1905).
G.P. Wiuship: The M.P.of Boston. 1929- D.B. Updike: Notes on the Merrymount Preu and its woń.. 1934.
MERZBACH: 1. Ludwik (1820-1890), właściciel drukarni i zakładu litograficznego, księgarz-nakładca poznański. Działalność M. związana z książką miała charakter wielostronny. M. prowadził także własny sklep przy pl. Wolności 8, gdzie rozwinął działalność
1512
METALORYT
księgarską (książki, jnuzykalia, nawet dzieła sztuki) i nakładową i gdzie mieściła się także drukarnia (własność od 1848) i zakład litograficzny, przekształcony w Instytut Litograficzny i Zakład Druków Barwnych, Perforowanych i Rękopiśmiennych (Lithographisch.es Institut, Steindruckerei, Farbendruck-, Perfoir- und autographische Anstalt). Nakłady M. drukowane we własnej oficynie obejmowały literaturę piękną poi. i obcą (przekłady), dzieła historyczne, gospodarcze, rolnicze, medyczne, podręczniki szkolne, wreszcie liczne książki religijne i grafikę. Działalność drukarsko-nakładowa obejmowała miejscowe gazety (m. in. "Dziennik Poznański" 1859-1865; "Kurier Poznański" 1872-1876), czasop. (m. in. "Przyroda i Przemysł", "Ziemianin", "Pokłosie") oraz liczne kalendarze, księgi adresowe itp. M. był prześladowany przez władze pruskie za patriotyczny charakter swej pracy. Jego firmę prowadził dalej syn Bruno (1870-1910), najpierw wspólnie z matką Cecylią (1826-1906), potem samodzielnie. 2. Henryk (pseud. Agrykola, 1836-1903), księgarz-wydawca, publicysta, redaktor, poeta. Ojciec jego Zygmunt (zm. 1852) był również księgarzem-wydawcą. M. studiował na uniwersytetach we Wrocławiu, Brukseli i Paryżu. Wróciwszy do kraju prowadził w Warszawie zał. do spółki z Ludwikiem Polakiem księgarnię na Krakowskim Przedmieściu, która została zlikwidowana przez władze carskie za działalność patriotyczno-konspiracyjną. M. zbiegł za granicę i wezwany przez J. *Lelcwela przeniósł się do Brukseli, gdzie rozwinął szeroką działalność księgarsko-wydawni-czą: objął stanowisko dyrektora w księgarni Ch. Muąuarda, a w 1870 został księgarzem nadwornym króla Leopolda II; następnie został współwłaścicielem księgarni wraz ze swym ziomkiem Teodorem Falkiem. Firma Muquard stała się jedną z najpoważniejszych instytucji księgarsko-wydawniczych w Europie przede wszystkim w dziedzinie historii, geografii (piękne atlasy), statystyki i nauk przyrodniczych. Jako prezes wystawy księgarzy i drukarzy belg. w Paryżu M. napisał (w j. fr.) Historię księgarstwa, drukarstwa i sztycharstwa w Belgii. Lelewelowi poświęcił pracę Ostatnie lata życia J. Lelewela w Brukseli (1889).
MESGNffiN MENIŃSKI Franciszek (1623-1698), filolog, gramatyk i orientalista. Pochodził z poi. rodziny osiadłej w Lotaryngii, kształcił się w Rzymie, skąd przybył do Polski, gdzie długie lata pracował jako wychowawca na dworach magnatów. Tu wydał w 1649 gramatykę poi. Grammatica seu institutio polonicae linguae oraz fr. i wŁ dla Polaków. Nobilitowany przez Jana Sobieskiego w 1680, przybrał nazwisko Meniński. Posiadał dobrą znajomość j. orientalnych. W 1661, powołany przez cesarza Leopolda I na nadwornego tłumacza, przeniósł się do Wiednia. W 1675 założył w Wiedniu drukarnię, gdzie własnoręcz-
nie składał swe dzieło Thesaurus linguarum orientalium (1680). Orientalny materiał typograficzny wygrawerował na jego zamówienie Jan Lobinger z Norymbergi.
METALE I STOPY DRUKARSKIE, stosowane przy różnych technikach drukarskich: ołów (Pb), antymon (Sb), cyna (Sn), miedź (Cu), cynk (Zn), aluminium (Al), nikiel (Ni), chrom (Cr); stop drukarski, zwany również metalem drukarskim, jest stopem ołowiu, antymonu, cyny i niekiedy miedzi, stosowanym w różnych proporcjach:
Rodzaj stopu
Stereotypowy Linotypowy Monotypowy Typografowy Czcionkowy 7795 8284 6576 86 7277 316 1113 1622 12 2023 27 45 79 2 24 1
Cynk znajduje zastosowanie w *chemigrafii do produkcji klisz. Z cynku (lub z aluminium) są wyrabiane również płyty w *offsecie i *litografii. Dwu- i trójwarstwowe płyty offsetowe (tzw. płyty bi- i trimetalowe) produkuje się z cynku, chromu i miedzi. Z miedzi wytwarza się płyty do *miedziorytu i *heliograwiury oraz cylindry lub powłoki na cylindry do *druku wklęsłego, zwanego rotograwiurą. W celu podniesienia wytrzymałości *ste-reotypów, klisz lub składu drukarskiego można takie formy drukarskie elektrolitycznie miedziować, niklować, chromować, żelazować; ten dział drukarstwa nazywa się *galwanostegią.
METALOGRAFIA, przygotowanie *form drukowych na płytach metalowych z rysunkiem trawionym do *druku wypukłego lub z form na blasze do *druku płaskiego.
METALORYT: 1. Specyficzny rodzaj *druku wklęsłego stosowany w pocz. XVI w. do odbijania *winiet, *ini-cjałów, *bordiur i ilustr., szczególnie we fr. modlitewnikach. M. polegał na rytowaniu w metalu rycin i Ornamentów (jak w *miedziorycie), które odbijano przez zaczernienie całej płyty, pozostawiając kreski jako biało drukujące elementy. 2. We współczesnej *grafice artystycznej M. określa grupę technik graficznych wklęsłodrukowych, ciętych, wchodzącą w skład *technik metalowych.
Zob. też Groszkowy sposób.
1513
1514
METALOTYHA
METALOTYPIA, *trawienie rysunków na płytach metalowych do *druku wypukłego lub przygotowanie rysunku na płycie metalowej do przedruku.
METAMORFOZY zob. OWIDIUSZ WYDANIA ILUSTROWANE.
METODA MOKRA, wykonywanie zdjęć kreskowych i półtonowych sposobem "kolodium mokrego". Aczkolwiek metoda ta daje negatywy o obrazie ostrym i czystym,' ujemną jej stroną jest konieczność wykonania oblewu *kliszy w ciemni przez samego fotografa, co obniża wydajność pracy. Cały proces zdjęcia wykonać należy w czasie 20-30 minut, gdy warstwa emulsji jest jeszcze mokra, gdyż po tym czasie szybko wysycha i klisza nie nadaje się już do produkcji. Ostatnio produkuje się materiały fotograficzne suche o bardzo cienkiej emulsji, tzw. typu "Lith", które w zupełności zastępują metodę mokrą.
METODA PRZEDRUKU, przenoszenie tekstu i iłustr. kreskowych lub siatkowych w *druku płaskim przeważnie z kamienia oryginałowego (tj. formy, zwanej też kamieniem "matką") w kilku użytkach na *formę drukową. W tym celu przedrukarz wykonuje odbitki z kamienia oryginałowego na specjalnym papierze przedrukowym, łączy je na arkuszu kartonu do formatu druku i następnie przetłacza pod ciśnieniem specjalnej prasy przedrukowej z kartonu na formę drukową na kamieniu lub na blachę *offsetową. Po wykonaniu przedruku usuwa się nawilżony papier, farba zaś pozostaje na formie jako obraz. Przy przedruku na blachę offsetową obraz musi być odwrócony. Przedruk wykonuje się także jedną z metod fotochemigraficznych: fotooffsetem, z klisz cynkowych lub za pomocą *fototypii (światłodruku).
Zob. też Druk anastatyczny, Izoghafia.
METODA TYPOGRAFICZNA zob. INKUNA-BULISTYKA.
METODYKA BIBLIOGRAFICZNA zob. BIBLIOGRAFIA 2, BIBLIOGRAFIA Dzieje.
METRAMPAŻ zob. ŁAMACZ.
METRYKA: 1. drukarska (stopka drukarska), umieszczana zwykle u dołu odwrocia karty tytułowej, rzadziej n a końcu druku (w tzw. *kolofonie). W P o 1 s c e zawiera nazwę wydawnictwa, kolejność wydania, wysokość nakładu, liczbę arkuszy wydawniczych i drukarskich, papier (gatunek, klasa, format, gramatura, fabryka papieru), daty oddania maszynopisu do składania, podpisania ostatniej
korekty do druku i ukończenia druku, nazwę drukarni, numer zamówienia, numer zezwolenia na druk oraz cenę katalogową książki. W drukach bibliofilskich może być nadto informacja o kroju *czcionek oraz nazwiska składaczy, metrampaża, maszynisty, niekiedy introligatora.2. Zob. Matrykuła.
MEUSER Caspar (zm. 1593), introligator w Dreźnie, mistrz w 1581. Pracował na dworze elektora saskiego Augusta, od 1574 jako pomocnik J. *Krausego, a po śmierci swego mistrza, od 1586, jako jego następca i kontynuator stylu niem. Renesansu. Niektóre oprawy M. mają niezwykłe kształty (serce, koło, wielokąt). Najlepsze prace zachowały się w Dreźnie.
Helwig II.
MEYER: 1. Joseph (1796-1856), wydawca i księgarz niem. Założył w 1826 w Gotha wydawnictwo Biblio-graphitchcs Institut, od 1828 znajdujące się w Hildburg-hausen. Zastosowanie subskrypcji jako metody rozpowszechniania książek pozwoliło mu obniżyć ceny swych publikacji i wydawać popularne edycje seryjne klasyków literatury niem. w dużych nakładach. Wywołało to sprzeciwy i próby bojkotu jego wydawnictwa przez księgarzy. M. odpowiedział na to zorganizowaniem własnego aparatu dystrybucyjnego (kolporterzy, handel wysyłkowy). M. wydawał m. in. dzieła geograficzne, przyrodnicze, historyczne i wielką encyklopedię powszechną (Crosses Konversationskxikon. Bd. 1-52. 1840-1852). 2. Herman Julius (1826-1909), synjosepha, wydawca; po śmierci ojca właściciel Bibliographisches Institut, któremu nadał europejskie znaczenie. W 1874 przeniósł wydawnictwo do Lipska, następnie dołączył doń drukarnię i zakłady kartograficzne. Publikował encyklopedie ogólne i specjalne, klasyków niem., dzieła historyczne, geograficzne, podróżnicze, przyrodnicze. Od 1884 firmę prowadzili jego synowie; w 1915 przyjęła ona formę spółki akcyjnej. Po drugiej wojnie światowej przedsiębiorstwo w Lipsku ze stało upaństwowione, a spćJka przeniesia się do Mfntiheirn.
W. Schultze: Aus aa Chronik ues Biblicgraphischen Itistituts. 1936.
MEYERLEIN zob. MAIR bb.
MEZZOTINTA (sztuka czarna): 1. Technika artystycznego *druku wklęsłego, pozwalająca na uzyskiwanie delikatnych i subtelnych półtonów, a przede wszystkim głębokich aksamitnych czerni, nieosiągalnych w innych technikach. Cała powierzchnia płyty zostaje posiekana rodzajem wielokrotnego rylca, tzw. chwiejaka. Po wydrukowaniu daje na odbitce pełną czerń. Rysowanie polega na wydobywaniu z czerni półtonów i bieli przez polero-
1515
1516
MIARY DRUKARSKIE
wanie *gładzikiem, skrobakiem lub papierejn ściernym. Do retuszów można używać ruletek i mulet. Czarną w odbitce powierzchnię wyjściową dla M. uzyskać można również przez odpowiednie *trawienie płyty. 2. Rycina wykonana tą techniką. Dzieje. M. została wynaleziona przez Ludwika von Siegen (1609-1680) w czasie jego pobytu w Niderlandach. Powierzoną tajemnicę Ruprecht von der Pfałz ujawnił niderl. sztycharzowi V. Vaillandowi (1640-1690). Technikę tę A. Blooteling udoskonalił przez zastosowanie chwiejaka. We Francji była mało stosowana, rozwinęła się głównie w Anglii przy interpretacji dzieł ang. malarzy: Reynoldsa, Gainsborougha, Romneya, Hoppnera, Morlanda, przez wybitnych sztycharzy, takich jak: John Smith (1652-1747), J.Mac Ardell (1729-1765) i in. Tzw. "okres wielki" M. to koniec XVTO w. Do najważniejszych z całej powodzi artystów należą: V. Green, R. Earloni (1743-1822), który stosował trawienie płyty, oraz najwybitniejszy John Rafael Smith (1752-1812). W XIX w. M. uprawiali S.W. Reynolds (1773-1835) iCh. Turner (1773-1857). W Niemczech M. nie osiągnęła wysokiego poziomu, w Wiedniu była uprzywilejowana przez dwór. J.G. Haid i J. Jacobe zostali wysłani do Anglii dla opanowania techniki; wykształcili oni trzech świetnych techników: J. Petera Pichlera, Franza Wrenka i Vinceta G. Kiningera. Pierwszą książką ilustrowaną M. była J. Eve-łyna Sculptura (1662), do której Ruprecht von der Pfalz wykonał portret autora. Do pewnego stopnia za dzieło tej techniki może uchodzić wyd. przez Boydella (1786) 9 tomów M. ilustrujących dzieła Szekspira wg Reynoldsa, Westa i Romneya. Gdy do grafiki zostały wprowadzone stalowane płyty, John Martin zastosował stal do M., rysując na niej bezpośrednio ilustr. do Miltona Paradise Lost (1824) oraz do Biblii (1831). Również J.M.W. Turner użył stali do M. w topograficznym dziele Riuers of England (1824-1830). Jako ilustr. książkowa M. występuje przeważnie w portretach osobno wklejanych. W XX w. w biblio-filskich wydaniach pojawia się stosunkowo rzadko (wlivre du peintre). Zastosowali ją Albert Decaris oraz J.G. Darag-nes w poemacie Oscara Wilde'a Balladę of reading goal (1944), w F. de Curel La Filie sauvage (1918) oraz w Jour de gloire (ilustr. oswobodzonego Paryża, 1946).
C.E. Russel: Some problems ofthe early history of mezzotinting. 1929.
MĘKICKI Rudolf (1887-1942), kolekcjoner, rysownik -ekslibrisista, jnuzeolog. Wieloletni kustosz Muzeum Narodowego im. Jana III we Lwowie, był specjalistą przede wszystkim w zakresie numizmatyki i bronioznawstwa. Pozostawił liczne prace z tego zakresu. Równocześnie zajmował się też zdobnictwem książki (*ekslibrisy, *okładki, *winiety). Na ogół rysowane i przeznaczone do reprodukcji cynkograficznej (czasem także w techni-
kach szlachetnych), bardzo precyzyjne w szczegółach i starannie komponowane, cieszyły się od 1910 niesłabnącą popularnością. M. był jednym z pionierów artystycznego znaku książkowego w Polsce.
M. Opałek: Exlibrisy R.M. 1922.
MIARKA DRUKARSKA, linijka metalowa lub z tworzywa sztucznego, na której jest oznaczona podziałka nonparelowa, petitowa, garmondowa, cycerowa i kwadratowa (*Stopień pisma); służy do pomiarów długości i szerokości *kolumny lub *szpalty oraz do mierzenia *stopnia pisma justunku i innego *materiału zecerskiego.
Ś'; MIARKA: 1. Karol (1825-1882), pisarz, wydawca i działacz śląski. Pierwsze utwory ogłaszał na łamach "Gwiazdki Cieszyńskiej". Szerszą działalność rozwinął jako redaktor i współwydawca "Zwiastuna Górnośląskiego", drukowanego u *Heneczka w Piekarach. W 1869 M. osiadł w Królewskiej Hucie (Chorzów), gdzie zorganizował redakcję czasop. "Katolik" i założył wydawnictwo oraz księgarnię. "Katolik" był pismem politycznym poruszającym problemy narodowościowe. Prześladowany za swą działalność przez rząd pruski, M. przeniósł wydawnictwo w 1875 do Mikołowa, poświęcając się głównie sprawom oświaty i uświadomienia narodowego wśród ludu. M. zakładał poi. stowarzyszenia, bibl., wydawał czasop., m. in. "Poradnik Gospodarczy", "Monikę" oraz "Kalendarz Katolika". W 1881 M. odstąpił wydawnictwo "Katolika" współredaktorowi ks. Radziejewskiemu. 2. Karol młodszy (1856-1929), drukarz i wydawca; rozpoczął działalność ok. 1880, zakładając w Mikołowie drukarnię oraz wydawnictwo. Przedsiębiorstwo rozwijało się bardzo szybko i wkrótce zaliczało się do najpoważniejszych na Górnym Śląsku. Główną pozycję wydawniczą stanowił "Kalendarz Maryański" i ludowa literatura religijna, po 1891 zaś przedruki prac ojca oraz seria klasyków poi. W 1911 zakład przeszedł na własność spółki z ogr. odp., w której najpoważniejszy udział posiadała rodzina N. Hermana. Głównymi wydawnictwami były nadal kalendarze mariańskie, kalendarze ścienne i literatura popularno-ludowa. Wojna przerwała działalność wydawnictwa. Wznowione po wojnie, działało do 1953.
MIARY DRUKARSKIE (typograficzne) służą do jednolitego odlewania, formowania i obliczania *materiału zecerskiego. Wraz z rozwojem drukarstwa wynikła potrzeba ujednolicenia wielkości odlewanych czcionek i justunku, ustalenia *stopni pisma oraz uporządkowania innych spraw związanych z produkcją materiału zecerskiego. Pierwszy system miar typograficznych opracował Francuz P. *Fournier w pierwszej poł. XVIII w. Podstawą była ówczesna miara długości, tj. stopa (francuska, pary-
1517
1518
MICHAEL DE FLORENCIA
ska). Stopa = 12 cali, cal = 12 linii, linia = 12 punktów. Fournier 2 punkty uznał za podstawową jednostkę miary drukarskiej i nazwał ją *punktejn typograficznym. W kilkadziesiąt lat później system ten ulepszył inny drukarz francuski, F. *Didot. W zasadzie system Didota, zwany również francuskim, obowiązuje do dziś na całym kontynencie europejskim. W krajach anglosaskich stosuje się odrębną miarę drukarską, wywodzącą się z angielskiego cala. Jednostką jest 1 *pica, odpowiadająca ok. 11 punktom typograficznym Didota. Polska norma PN/N-95032 ustanawia jako jednostkę miary drukarskiej 1 punkt typograficzny równy 0,37594 mm, czyli ok. 0,376 mm. Jednostką bardziej praktyczną jest cycero = 12 pkt. = ok. 4,5 mm oraz kwadrat = 4 cycera = 48 pkt. = ok. 18 mm. Do pomiarów *kolumń, *szpalt i materiału zecerskiego służy w praktyce drukarsko-wydawniczej *miarka drukarska. Zob. też Set.
MICHAEL DE FLORENCIA zob. MICHAŁ Z KLEPARZA.
MICHALSKI: 1. Stanisław (1865-1949), inżynier, organizator nauki i oświaty, wydawca. Po ukończeniu studiów w Moskwie osiadł w Warszawie, gdzie stał się jednym z organizatorów instytucji oświatowych i naukowych. Zatrudniony w Wydziale Mechanicznym Kolei Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej (1893-ok. 1913), faktycznie pełnił funkcję "kolejowego ministra oświaty"; założył m. in. bibl. i szkołę dla pracowników kolei. Był jednym z wybitnych współpracowników *Wydziału Czytelń Warszawskiego Tow. Dobroczynności (1893-1918), organizatorem Kursów dla Dorosłych m. Warszawy (1915-1916), współpracownikiem *Kasy im. J. Mianowskiego (1914-1949). W 1. 1918-1929 kierował Wydziałem Nauki oraz Departamentem Nauki i Szkół Wyższych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Od 1928 do wybuchu drugiej wojny światowej był dyrektorem *Funduszu Kultury Narodowej, współzałożycielem i redaktorem szeregu wydawnictw (m. in. Poradnik dla Samouków, "Nauka Polska" i "Organon"). Opublikował m. in.: Dziesięciolecie Biblioteki Kolejowej przy D.Ż.W.N. (1908), Czytelnictwo Warszawy ("Ogniwo" 1903). 2. Jan (1876-1950), polonista i pedagog warszawski, żarliwy miłośnik i zbieracz książek, niezwykły erudyta i znawca piśmiennictwa. Już jako student filologii klasycznej, utrzymujący się prawie wyłącznie z korepetycji, posiadał (ok. 1893) bibl., obejmującą blisko 3000 t. Przez z górą pół wieku pomnażał ją za skromne oszczędności z pensji nauczyciela i doprowadził do imponującej liczby 31000 dzieł. Doborowy księgozbiór polonistyczny M. zawierał m. in. ponad 8000 starych druków, ok. 10000 tekstów i opracowań literackich, ok. 2400 mickiewiczianów,
liczne varsaviana i judaica oraz kilkaset autografów i rpsów pisarzy poi. XVH-XX w. Do swej bibl. M. nabył wiele książek ze zbiorów historyka i archiwisty Adolfa Pawińskie-go (1840-1896), J. Weyssenhoffa i W.T. *Gomulickiego. Posiadał też cenny zbiór ikonograficzny (ok. 10000 jednostek) oraz unikalną kolekcję wytworów poi. sztuki ludowej, zniszczoną podczas drugiej wojny światowej. Zbiory biblioteczne, w znacznej części uratowane z pożogi wojennej, uporządkowane i wzorowo skatalogowane, przekazał aktem fundacyjnym z 1949 na własność Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Dzieje swej niepospolitej miłości do książek opisał w wydanym pośmiertnie pamiętniku bibliofilskim 55 lat wśród książek. Wspomnienia, wrażenia, rozważania (Wrocław 1950). 3. Jan, wydawta (*Trzaska, Evert i Michalski). 2. K. Świerkowski: J.M. i jego zbiory. "Pam. Lit." 1950.
MICHAŁ Z KLEPARZA (Michael de Florencia, pierwsza poł. XV w.), introligator krakowski, znany z imienia. W 1433 oprawił nabyty przez siebie rps w białą (dziś prawie brązową) niezdobioną skórę naciągniętą na grube deski, łącząc *blok książki z oprawą przy pomocy *zwiczów z białej skóry. Na pierwszej karcie rpsu widoczna zapiska: "Liber Michaelis de florencia comparatus et in-troligatus per eundem" (Biblioteka Jagiellońska, rps 534).
MICHAŁOWSKI Jakub (1612-1662 lub 1663), dworzanin królewski, pamiętnikarz, znany wśród współczesnych miłośnik ksiąg, którego bibliofilstwo wychwalał Wespazjan Kochowski w Niepróżnującym próżnowaniu (Pieśń XXXVI). Książki oprawiał w biały pergamin ze złoconymi brzegami i *superekslibrisem (herb Jasień-czyk, dewiza "Dominus adiutor meus et protector meus" oraz data).
MICHEL: 1. Marius Jean ojciec (1821-1890), fr. artysta-introligator, złotnik. Pracował u L. *Gruela w Paryżu w 1. 1838-1848. Wszystkie najwspanialsze oprawy sygnowane w tym czasie przez Gruela były złocone przez M. W 1848 otworzył własny warsztat i zasłynął jako najlepszy złotnik drugiej poł. XIX w. Złocił oprawy delikatnie, a jednak trwale metodą ang. (a f leur de peau). Był zwolennikiem historyzującej dekoracji opraw. Na wystawie 1849 odniósł wielki sukces. 2. Henri Fran-cois syn (1846-1925), prowadził dalej warsztat ojcowski. Hołdując nowym prądom w sztuce, stosował na oprawach symbole i pełne umiaru stylizowane motywy, często wykonane w mozaice. Obaj, zarówno ojciec jak syn, pisali dzieła naukowe z historii introligatorstwa. Zwłaszcza trwałą wartość posiada do dziś historia oprawy fr. pióra Mariusa M.: La reliure francaise (Paris 1880).
Devauchelle II, HL
1519
1520
MICKIEWICZ WYDANIA IL.
MICKIEWICZ: Adam (1798-1855), największy poi. poeta; od 1852 do 1855 był pracownikiem Bibl. Arsenału w Paryżu. 2. Władysław (1838-1926), syn Adama, publicysta, literat, działacz społeczny, polityk, redaktor, tłumacz, wydawca, księgarz, nakładca, dyrektor bibl. W1864 zapewne z jego inspiracji księgarnię o wybitnie poi. charakterze założył w Paryżu Jean Baptiste Vasseur. W1865 przybrała ona nazwę Księgarni Luksemburskiej, a wspólnikiem jej został M., który od 1867 prowadził ją samodzielnie. Nawiązał on liczne kontakty z księgarzami obcymi i poi. we wszystkich zaborach. Ok. 1869 posiadał na składzie nie licząc nut, map i grafiki nie mniej niż 4500 tytułów wyd. w ok. 130 miastach (m. in. Paryż 45%, Kraków i Warszawa po 8 %). Własnym nakładem M. wydał ok. 200 dzieł w j. poi. i fr., przeważnie we własnym opracowaniu, tłumaczeniu bądź z przedmową. Do najcenniejszych należały jn.in.: seria Biblioteka Ludowa Polska (68 tomików), której założeniem było dostarczenie emigracji i rodakom w kraju taniej (25 centimów tomik), a cennej literatury, zakazanej często przez cenzurę zaborców, oraz Dzieła (w 11 t.) i Korespondencja A. Mickiewicza. Przy księgarni prowadzona była czytelnia. Doskonale prosperująca firma, będąca zarazem centrum poi. życia kulturalnego i ośrodkiem wymiany myśli dla emigracji, podupadła znacznie po 1871. Podczas walk lokal jej został zdemolowany, a wielka liczba książek zniszczona. Olbrzymie odszkodowanie, jakie za powierzone sobie książki M. zmuszony był spłacić księgarzom fr., w dużej mierze ograniczyło zwłaszcza wydawniczą działalność Księgarni Luksemburskiej. Likwidacji uległa ona w 1889. W 1893 M. wszedł do Komitetu sprawującego opiekę nad *Biblio-teką Polską w Paryżu, a w 1899 powołany został przez Polską Akademię Umiejętności na jej dyrektora. Za jego kierownictwa nastąpił znaczny rozwój Bibl., m. in. zbiory wzrosły w 1.1895-1914 z 60 do 100 tys. wol., a liczba czytelników do 5000. W 1903 przy Bibl. M. utworzył Muzeum Mickiewiczowskie. Stale uzupełniane przez założyciela, w chwili jego śmierci liczyło m. in. 1113 rpsów poety, 2563 druki jego dotyczące, 10 740 różnych wyd. jego dzieł i ok. 18 000 wycinków prasowych. Obok Żywotu Adama Mickiewicza (t. 1-4, Poznań 1890-1895) i Pamiętników (t. 1-3, Warszawa 1926-1933) M. opublikował m. in. Opis bibliograficzny wydań dzieł Adama Mickiewicza (Paryż 1870) oraz parę artykułów o Bibliotece Polskiej i Muzeum Mickiewiczowskim w Paryżu.
A. Kłossowski: W.M. księgarzem. "Księgarz" 1966 nr 2.
MICKIEWICZ WYDANIA ILUSTROWANE.
Dwa tomiki wileńskie Poezyj M. (1822-1823), zwiastujące e-pokę Romantyzmu w Polsce, zostały ozdobione sztychowa-nymi (*Rytownictwo) okładkami i 16 klasycystycznymi *winietami. Sonety ukazały się w Moskwie w 1826. Pewną
ilość egz. zaopatrzył Odyniec w portrety M. litografowane przez Juliena wg rys. J. *Lelewela. Pierwszą książką ilustrowaną był dopiero Konrad Wallenrod (Petersburg 1828) z trzema całostronicowymi *litograf iajni wg rys. W.*Smo-kowskiego. W tym samym roku wydano również w Krakowie Wallenroda (wyd. Darowskiego) bez wiedzy autora z trzema ryc. przerysowanymi przez Bizańskiego wg litogr. Smokowskiego z wymienionym już portretem Juliena (tylko sto egz. miało ryc). W tym roku ukazała się staraniem L. *Chodźki piękna edycja paryska Poezyj, t. 12, z sześcioma winietami oraz portretem miedziorytowym rytowanym przez Croutelle'a wg Juliena. Następny
Karta tytułowa pierwszego wydania Pana Tadeusza
tom, trzeci (Wallenrod), zaopatrzono w 21 winiet, z których kilka specjalnie tu odlewano. Tom 4 (Dziady, część III, 1832) posiadał cztery winiety. Również w 1828 wyszło z druku staraniem *Muczkowskiego poznańskie pięcioto-mowe wyd. Poezyj z portretem litogr. wykonanym przez E. Branda wg Juliena. W dwa lata później (1830) ukazał się w Paryżu tomik pt. Conrad Wallenrod, Le Faris, Sonnets de Crimie w tłum. F. Miaskowskiego i G.T. Oliviera z portretem wykonanym przez Croutelle'a. Po upadku powstania listopadowego (1832) wyszła z druku jednotomowa edycja poznańska Poezyj z portretem litograficznym wg Juliena i z winietką powtórzoną za wyd. paryskim, a także po raz pierwszy tłoczon: podobizną autografu poety. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (dwie edycje z 1832 i jedna z 1833) ozdobiono tylko winietkami. W 1832 ukazał się w Moskwie Konrad Wallenrod w tłum. ros. A. Szpigockiego z dwoma sztychami J. Skotnikowa. W 1833 wyszło z druku pierwsze warszawskie wyd. Poezyj, 1.1-3, S.M. Merzbacha z portretem wg Wańko-wicza oraz dwoma litogr. (pierwszą wzorowano na edycji petersburskiej z 1828), nadto 20 winietami. W drugim
1521
1522
MICKIEWICZ WYDANIA IL.
wyd. paryskim Dziadów cz. III (nakład A. Jełowickiego z 1833) znajdował się szczególnie piękny *stalorytowy portret poety rytowany przez A. *Oleszczyńskiego wg medalionu Davida d'Angers oraz pięć winiet i jeden inicjał. W 1833 wyszło piękne wyd. Farysa w tłum. fr. Michała Borcha z litogr. F.S. Rjssa. Pierwsze wyd. Pana Tadeusza (Paryż 1834) ukazało się z siedmioma winietami i portretem poety, znanym już z drugiego wyd. Dziadów cz. III. Nie stało się więc zadość życzeniom autora pragnącego ozdobić swoje dzieło odpowiednimi ryc. Zbiorek Nord-lichter (Stuttgart 1834) posiada trzy litogr. (Farys, Wal-lenrod, Grażyna) F.A. Fellnera. Wg rys. A.F. *Menzla (Berlin 1836) dwiema litogr. ozdobiono Szmtliche Werke. W drugiej edycji Poezyj (Paryż 1838), t. 1-8, znajdował się znany portret poety rytowany przez Olesz-czyńskiego, który zdobił również Oeuures completes poi-tiaues (Paris 1849). Wydanie nieautoryzowane Ballad, romansów i sonetów J. Sabińskiego w Wadowicach z 1850 zawierało portret wykonany wg litogr. paryskiej Tony Toulliona. Szczególnie bogato ilustrowane były dopiero Konrad Wallenrod i Grażyna, w wyd. ozdobnym J. *Tysiewicza, z przekładem fr. K. Ostrowskiego i ang. L. Jabłońskiego (Paryż 1851). Rysował głównie Tysiewicz
>l
i
Ilustracja do Grażyny. 1864
(W. Niewiarowicz), tenże wg K.H. przerysował także ok. 11 rycin, nadto Hubert Clerget (4?), Eduard Ender (2), J. Lelewel Ś mapę. Rytowali: Charles E. Barbant (1), Best i Leloir (1), Budziłłowicz (19), Victor - Joseph Chevin (10), Krakowski (2), Antoine A. Piaud (27), Lucjan Stypuł-kowski (2), August Trichon (8). Ogółem były tam 22 drzeworyty całostronicowe, dwubarwne, stonowane, jeden portret poety, dwie karty tyt., 54 winiety i 25 inicjałów. Nieliczne egzemplarze wydano na welinowym papierze, niektóre z nich posiadały ryc. ręcznie przez Tysiewicza kolorowane. To bibliofilskie wyd. oprawiał w Paryżu introligator-artysta L. *Gruel. Z wydań pośmiertnych: Pisma. T. 1-8, Warszawa 1858, wyd. S.M. Merzbach. Portret rys. M. *Fajans, staloryty wykonali w Norymberdze W.C. Wrankmore i C. Mayer wg rys. W. Gersona (3) do Pana Tadeusza, F. Kostrzewskiego (1), A. Lessera (3), H. Pil-latiego (1) do Farysa. Oeuvres poetiaues completes. Wyd. 4, Paris 1859, staloryt, A. Oleszczyński (2). Les Manes. Tłum. M. Borch, Wilno 1859, łitogr. M. Fajans (2). Pisma. T. 1-11, Paryż 1861, stalor. fr. Pani Twardowska, Poznań 1863, J.K. *Żupański, miedzior., rys. A. *Zaleski, ryt. S. *Łukomski (5). Konrad Wallenrod. Grażyna. Tłum. W. Benedyktów, z rys. Tysiewicza, Petersburg 1863. Grażyna, Poznań 1864, Żupański, miedzior., rys. A. Zaleski, ryt. S. Łukomski (5). Konrad Wallenrod, Poznań 1864, Żupański, miedzior., rys. A. Zaleski, ryt. S. Łukomski (9). Le Livre de la nation polonaise et des pelerins polonais. Tłum. Armand Levy, Paris 1864, drzewor. fr. (winieta), A. Oleszczyński. Conrad Wallenrod. Tłum. W. Mickiewicz, wstęp: A. Levy, stalor., rys. A. Zaleski, ryt. S. Łukomski (9). Żywiła, Paris 1866, akw., B. Zaleski. Les Confidires de Bar. Jacaues Jasiński ou deux Polognes, Paris 1867, portret Pułaskiego, ryt. A. Oleszczyński (1). Dzieła. T. 1 -4, Paryż 1868, stalor., A. Oleszczyński (1), akw. B. Zaleskiego (1). Wyd. nast.: Paryż 1868-1870; Paryż 1876. Korespondencja. T. 1 -2, Paryż 1872, na welinie ze stalor. Nie-prześcignionym ilustratorem Pana Tadeusza był M.E. *An-driolli. Spośród jego 60 rys. wykonał 22 drzewor. całostronicowe Andrzej Zajkowski, dwie ilustracje Ch. Baude, jedną A. Tegehneyer. Albumowe to dzieło ukazało się nakładem *Altenberga we Lwowie 1882, drukowano w Lipsku u *Brockhausa. Zawierało nadto 10 mniejszych drzewor. w tekście, 12 winiet i 12 inicjałów rozpoczynających tekst każdej księgi. Wg tego wyd. ukazywały się ilustr. Pana Tadeusza w kraju i za granicą w *cynkograficznych odbitkach w ciągu XIX i XX w. Ilustr. Andriollego do Pana Tadeusza, także te, które nie weszły do wzmiankowanego wyd., pojawiały się we współcz. czasop. ilustr., zwłaszcza w "Kłosach" i "Tygodniku Ilustrowanym". Poeti-sche Meisterwerke. Tłum. G. Kohn, Sanok 1880-1884, portret poety. Pan Tadeusz, Altenberg, Lwów 1889, 24 cyn-
1523
1524
MICKIEWICZ WYDANIA IL.
kograf. ilustr. Andriollego wg wyd. z 1882. Ś Grażyna, Altenberg, Lwów 1890, pięć cynkograf. ilustr. J. *Kossaka. Dziady cz. III, Prolog, Kraków 1890, litograf. portret M. Salba. Ś Grażyna, Konrad Wallenrod, Lwów 1890, Altenberg, 12 cynkograf. ilustr. J. Kossaka. Ballady i romanse, Sonety miłosne, Sonety krymskie, Lwów 1891, Altenberg, cynkograf. ilustr.: Andriolli (1), Cz. *Jankowski (1), S. Ka-czor-Batowski (2), J. Kossak (3), J. Makarewicz (1), M. Mło-dnicka (1), T. Popiel (1), P. *Stachiewicz (2). Dzieła, wyd. 2, T. 1-4, Lwów 1893, H. Biegeleisen, cztery cynkograf. portrety. Dziady, cz. I, II, IV, Lwów 1896, Altenberg, cynkograf. ilustr. Cz. Jankowskiego, a także pewna ilość na chińskim papierze, inne na bristolu w oprawie skórzanej. Pan Tadeusz, Lwów 1898, Altenberg, wyd. jubileuszowe "Słowa Polskiego", 24 cynkograf. ilustr. Andriollego i portret. Wyd. jubil. Redakcji "Przegl. Tyg." z 12 rys. K. Alchimowicza. Pana Tadeusza wydał W. Czajewski 1905 (Łódź, "Rozwój") z 24 reprodukcjami całostronicowymi jednobarwnymi obrazów olejnych impresjonistycznych i 28 winietami S. *Masłow-skiego oraz 13 inicjałami innego autora. Pani Twar-dowska. Olomouc 1905, ilustr. Pisma. Wyd. J. Kal-lenbach, T. 1-7, Brody 1911, sześć portretów, ozdoby wg rys. S. Pichora. Dzieła wszystkie. Wyd. T. Pini i M. Reiter, T. 1-2, Lwów 1911-1913, portretów 11. Sonety krymskie, Lwów-Poznań 1922, Wydawnictwo Polskie, 18 barwnych całostronicowych autolitografii Ernesta Czerpera i Teodora Różankowskiego. Ś Sonety krymskie. Warszawa 1923, W. *Łazarski dla *Tow. Bibliofilów Polskich, rysował i wyciął w metalu pięć winiet Ś i jeden inicjał A. *Półtawski. Od 1923 do 1930 wydała Wielka Biblioteka nast. utwory z reprodukcjami: Pana Tadeusza, Dziady wileńskie (1928), Dziady drezdeń-skie (1929), Grażynę (1929), Konrada Wallenroda (1930), Wybór drobnych utworów (1930). Pisma poetyczne. W jednym tomie. Wyd. T. Pini. Wyd. kompletne (ilustr.), Kraków 1925. Wyd. nast. Warszawa 1928; Warszawa 1930. Pani Twardowska, Warszawa 1928, ilustr. przez A. *Gawiń-skiego, który wykonał 11 scen barwnych i 10 sylwetek. Ś Sonetti di Crimea. Trąd. di Oscar Skarbek-Tluchowski, Firenze 1929, Tyszkiewicz. Wyd. bibliofilskie w 144 egzemplarzach z akw. Marii Tyszkiewicz. Poe-z/e.Wyd. S. Pigoń. T. 1-4, Lwów 1929, portretów cztery. Ś Monsieur Thadee. Tłum. W. Gasztowtt, Paryż 1929, 24 rys. Ksawerego Koźmińskiego. LesAieux. Fragments. Tłum. K.J. Ostrowski, Paryż 1929, siedem drzew., winiety i inicjały: Janusz Tłumakowski. Dzieła, Warszawa 1929, wyd. M. Kridl, 16 drzew. Stefana Mrożewskiego, w tym cztery do Pana Tadeusza. Wytłoczono także egz. bibliofilskie na papierze chińskim, oprawiane w skórę. Sonety krymskie, Florencja 1930, Oficyna *Tyszkiewiczów. Wyd. bibliofilskie w 144 egz. będące wiernym powtórzeniem wło-
skiego przekł. wyd. w 1929. 10 akwaf. M. Tyszkiewi-czowej. Powiastka Adama Mickiewicza "Golono strzyżono", Warszawa 1934, 8 drzew, barwnych Janiny Kacz-kowskiej. Pani Twardowska, Poznań 1944 (okupacja),
8 rys. i 4 fotogr. Mariusza Pomiana (właśc. Marian Ro-mała). Żywiła, Nicea 1947, Oficyna Florencka Tysz-kiewiczów dla Towarzystwa Przyjaciół Książki w Paryżu, z portretem poety wg Juliena. Knihy ndroda poTskeho a Knihy pt'nictwa pol'skeho. Tłum. M. Zjara, Kosice 1947, dwa drzew. Dzieła. Wyd. Narodowe. T. 1-16, Warszawa 1948-1955, reprodukcji 16. Poezje. Wybór. Opr. Cz. Zgorzelski, Łódź 1948 (Księgi Polskie 3), 25 reprodukcji poza tekstem, 16 w tekście. . Krymskie sonety. Tłum. O. Rumer, Moskwa 1948, drzew. Konstantinowa. Wyd. bibliofilskie. Ś Grażina. Tłum. Slavjatinski, Moskwa 1948, drzew. W. Taubera. Ś Poezia. Tłum. A. Żarnov, Trnava 1948, trzy drzew. Edity Ambru-sovej. Konrad Wallenrod. Oprać. T. Makowiecki, Łódź 1949 (Księgi Polskie 4), 17 reprodukcji poza tekstem,
9 w tekście. Ś Pan Tadeusz, Warszawa 1950, Książka i Wiedza, rys. Tadeusz Gronowski Ś 12 ilustr. barwnych (33x43 cm), 276 winiet i 13 inicjałów. Wybór pism. Wyd. 3, Warszawa 1952, Książka i Wiedza, 31 reprodukcji wybrał A. *Semkowicz. Ś Balady a romance. Pfel. J. Za-vada, Vysehrad 1952,6 całostronicowych ilustr. barwnych, 12 inicjałów piórkiem, 2 winietki, wykonał Kareł Svolin-sky. Pan 'Tadeusz. Z ilustr. Andriollego. Warszawa 1953, tabl. 24. Pan Tadeusz. Na jęz. hebr. tłum. Josef Lich-tenbaum, Tel-Aviv 1953, ryc. T. Gronowskiego, zaczerpnięte z poi. wyd. z 1950. Sonety krymskie, Warszawa 1954, drzew., portret i 18 winiet przez F. Konstantinowa. Poezje. T. 1-2: 1822-1823, Wrocław 1955, Ossolineum, przedruk fototypiczny *pierwodruku z portretem poety. Adam Mickiewicz 1798-1855. Htommage de 1'UNESCO a 1'occasion du centieme anniversaire de sa mort. Paris 1955. UNESCO. 13 ilustr. wybrała Zofia Rothertowa. Ś Toż w j. ang. i poi. Ś Choix de traduetions parues en France et d'opinions francaises sur le poetę. 1830-1955. RecueiUi et publie par S.P. Koczorowski, Varsovie 1955, tabl. 8, portretów 8. Ś Mickiewicz. Fin Lesebuch
fur unsere Zeit. 2. Uberarb. Aufl., Weimar 1955, tabl. 12, ilustr. Ś Pan Tadeusz. Nachdichtung von W. Panitz, ilustr. von E. Andriolli, Berlin 1955, tabl. 16. Adam Mickiewicz. Nachdichtungen von Helenę Lahr. Oprać. G. Wytrzens, Wien 1955, rys. piórkiem Otto Swoboda (5) oraz 8 reprodukcji. Ś (Pan Tadeusz), tłum. Sun Yan, Pekin 1955, tabl. 5, pismo chińskie. Ś Sinjoro Tadeo. Esperanto trąd. de Antoni Grabowski, Varsovio 1955, ze znanymi reprodukcjami. Prozy. Pfelozili O. Bartoś i in., Praha 1957, tabl. 32. Ś Izbrani proizvedenija, Sofija 1955, tabl. 5. Ballady, Warszawa 1955, ilustr. barwne J.M. Szancer. Pani Tu>ardowska, Warszawa 1955,
1525
EWoK 50
1526
MIEDZIORYT
ilustr. barwne Z. Rychlicki. Poezje, Warszawa 1955, rys. piórkiem A. Heidrich. Przyjaciele, Warszawa 1956, ilustr. barwne J.M. Szancer. Mickiewicz Art Exhibition, Warszawa 1956. Zawiera tłum. poezji na j. ang. Tłum. m. in. D. Prali Radin, 18 reprodukcji ilustr. wykonanych przez artystów amer. (A. Toney, P. Gourfain, J. Halpert-Ryden i in.). Lis i kozieł. Ilustr. barwne J.M. Szancer, Warszawa 1956. Bajki. Wyd. 5, Warszawa 1958, ilustr. barwne L. Maciąg. Pan Tadeusz, Warszawami963, winiety piórkiem rys. A. Heidrich. Pan Tadeusz. Tłum. Hermann Buddensieg, Miinchen 1963, 5 całostronicowych rys. piórkiem, 28 winiet wykonał Antoni Uniechowski.
Wydania dziel A. Mickiewicza w ciągu stulecia... 1926. Z. Niesiołowska-Rothertowa: Ilustr. do dziA Mickiewicza. "Wiedza i Życie" 1955 nr 11. T. Syga: Te księgi proste. Dzieje pierwszych poi. wydań książek Mickiewicza. 1956. A. Semko-wicz: Bibliogr. utworów A. Mickiewicza do r. 1955. 1958.
MIEDZIORYT (z niem. kopersztych): 1. Najstarsza technika artystycznego *druku wklęsłego. Rytownik (miedziorytnik) tnie rysunek na wypolerowanej blasze miedzianej, używając ostrych, stalowych rylców o różnym przekroju dla uzyskania gradacji szerokości i głębokości kresek. Odbitkę miedziorytniczą cechuje ostrość i czystość kreski. Przy głębokim cięciu i poprawnej obróbce można uzyskać ok. tysiąca odbitek. Dla zwiększenia nakładu stosuje się dzisiaj czasami tzw. stalizowanie,' czyli galwaniczne powlekanie płyty emulsją stalową. Początki M. wiążą się ze złotnictwern i grawerstwem (*Niello). 2. Rycina wykonana tą techniką.
Dzieje. M. jako ilustr. książkowa był rzadziej stosowany niż *drzeworyt ze względu na różnicę poziomu druku tekstu i ilustr., co powodowało rozluźnienie się więzi pomiędzy ilustr. a tekstem. Ilustr. musiały być doklejane osobno, wskutek czego koszt wykonania był znacznie większy, co powodowało ich ilościowe zmniejszanie się. W XV w. występował w nielicznych drukach. W 1475 W. *Caxton polecił wykonać w M. kartę tyt. do Recuyell oj the historyes oj Troye, drukowanej w Brugge. Ponieważ M. ten wklejony był w jednym egzemplarzu, nie jest ustalone, czy zamówiony był do całego wyd. W 1476 C. *Mansion ozdobił wydanie Boccaccia Du dechiet des nobles hommes et femmes dziesięcioma M. wklejonymi. We Włoszech Nicolaus Laurentius z Wrocławia drukował we Florencji w 1477 A. Bettiniego Monte Santo di Dio z dwoma całostronicowymi i jednym mniejszym M. W Rzymie w 1478 C. *Sweynheym rytował karty geograficzne do dzieła Ptolemeusza, wydanego przez Arnolda Bu-ckinga. W 1481 N. Laurentius drukował we Florencji Dantego Dwina Comedia z 19 M., częściowo nadrukowanymi, częściowo doklejonymi, oraz Giomate delia Geographia Berlinghieriego z licznymi miedzioryt, kartami geogra-
1527
ficznymi. W Mediolanie Philippus de Lavagnia w 1479 drukował Summula de pacijica conscientia Fra Pacijico di Novarra z trzema M. We Włoszech od poł. XVI w. M. w ilustr. był powszechnie stosowany. W Niemczech w XV w. Georg Reyser w Wiirzburgu i Michael Reyser w Eichstatt użyli M. do liturgicznych książek drukowanych w 1479-1491 dla tamtejszych diecezji. We Francji w XV w. (w 1488) M. zastosowali Michel Topie i Jacques
Ilustracja miedziorytowa
Heremberck w Lyonie w książce Breydenbacha Peregrina-tio. Wszystkie ilustr. w tekście skopiowane z mogunckiego wyd. wykonane były w drzeworycie, wielkie zaś plansze z widokami miast rytowane w M. W XVI w. wielkie zasługi we wprowadzeniu M. do ilustr. książkowej miał Ch. *Plantin. Niderlandy do c
bliapolyglotta(81., 1569-1573) z M. Petera van der Heyden, A. de Bruyn i Petera van der Borcht. Na przełomie XVI i XVII w. M. wyparł zupełnie drzew. z dziedziny ilustr. i grafiki luźnej. Poziom artystyczny na ogół obniżył się, ponieważ ilustratorzy byli sztycharzami drugorzędnymi, którzy wykonywali jedynie grafikę użytkową w masowej produkcji. Rzadko zdarzało się, ażeby wybitny artysta był również ilustratorem, jak np. P.P *Rubens, który wykonał rys. do kart tytułowych jedynie z przyjaźni dla B. *More-tusa. W XVII i w pierwszej poł. XVIII w. M. występował we *frontispisach i winietach. Dopiero rokoko stworzyło nową formę artystyczną książki. Całostronicowe ilustracje oraz *winiety en tete lub culs-de-lampe wykonane techniką M. w połączeniu z kwasorytem (*Akwaforta) przez najwybitniejszych grafików epoki wg kompozycji F. *Bouchera, Fragonarda, Watteau, *Carsa, Ch. N. *Cochina. H.F. *Gravelota, Ch. *Eisena, P.P. *Choffarda, P. Marilliera i J.M. *Moreau stanowiły ozdobę i interpretację tekstu książki. W okresie klasycyzmu w pocz. XIX w. M. stosowany był w linearnych kompozycjach, jak np. przez Johna Flaxrnana w Anglii w ilustr. do Homera. W XX w. we Francji M. do ilustr. wprowadził J.E. *Laboureur, za nim Albert Decaris, A. Aleksiejew, Robert Cami, Charles Walch; w Szwajcarii Karl Bichel; w Czechosłowacji Svengsbir, Cyril Bouda, który rytuje ilustr. do książek bibliofilskich.
A.M. Hind: A short histoty ofengravmg. 1908. J.Ph. Gold-smith: Earlyflorentine iesigntrs ani ettgravers. 1955. F. Eip-pmann: Der Kupferstich, Hanibuch itr Museen. 1964.
MIEDZIORYT PUNKTOWANY (puncowy): 1. Technika *druku wklęsłego stosowana w XVIII w., zwłaszcza w Anglii, która podobnie jak *kredkowy sposób dzięki niezmiernie delikatnym efektom osiąganym przez wybijanie w płycie drobniutkich otworków stemplami i młoteczkami nadawała się do kopiowania subtelnych miniatur (np. Angeliki Kaufmann). Odbitki M.p. często były kolorowane. 2. Rycina wykonana tą techniką. Dzieje. Wybijanie punktów puncą było znane już w XV w. przy wykonywaniu miedziorytu groszkowego. Do prekursorów techniki M.p. w XVI w. należy Giulio Campagnola, który punktami uzyskiwał miękkie przejścia tonów. W XVII w. stosowali go Paul Flindt z Norymbergi i Lutma w Antwerpii. M.p. w ciągu XVII w. używany był przez wielu artystów, takich jak Morin, Nanteuil, dla wydobycia delikatnych tonów modelujących twarz portretowanego. W XVIII w. M.p. rozwinął się głównie w Anglii dzięki W. Wyne'owi i W. Rylandowi (1732-1783). Jego techniką posługiwał się przede wszystkim w swej ogromnej twórczości F. Bartolozzi (1725-1815) i jego uczniowie. We Francji i w Niemczech oraz Austrii M.p.
MIEŻOW
stosowany był głównie w portretach (często wydawanych w albumach), scenach rodzajowych, historycznych *al-manachach, kalendarzach, książkach historycznych oraz w zbiorach portretów opatrzonych życiorysami.
MIELESZKO MALISZKIEWICZ Adam (1829-1899), historyk, literat i tłumacz, właściciel zbiorów archiwalno-bibliotecznych. Posiadał cenną bibl. (3691 dzieł w 6058 wol.) oraz bogatą kolekcję rpsów, broszur i wycinków z czasop. Najchętniej zbierał literaturę piękną/czasop. i kalendarze, opracowania historyczne oraz piśmiennictwo z zakresu prawa i nauk matematyczno-przyrodni-czych. Uporządkował i uzupełnił bezcenny zbiór materiałów dotyczących powstania styczniowego, zgromadzony przez Ignacego M. (1838-1889), zwany później "Tekami Mieleszki-Maliszkiewicza". W 1881 sprzedał bibl. Władysławowi Branickiemu do Suchej, a "Teki" ofiarował w 1898 Muzeum Narodowemu w Raperswilu (obecnie w *Bibliotece Narodowej w Warszawie).
MIERZYCA zob. MASZYNY TYPOGRAFICZNE M. arkuszowe cylindryczne.
MIESACESŁOW, *kalendarz liturgiczny bizantyń-sko-slow. Zawartość M. w węższym zakresie stanowi kalendarium świąt nieruchomych, znajdujące się niemal w każdej książce liturgicznej bizantyńsko-słow. M. w szerszym zakresie zawiera ponadto krótkie teksty liturgiczne i informacyjne, dotyczące każdego dnia roku liturgicznego. Teksty liturgiczne włączone do kalendarium są różne w różnych książkach liturgicznych (*czasosłow i *słu-żebnik). Dodatkowo umieszczane bywają: paschalia (tablica z wykazem dat świąt wielkanocnych i innych' tejn-porariów), indikcjon (tablica z wykazem 532 lat, krzyżująca cykl słoneczny z cyklem księżycowym dla odnalezienia dat świąt ruchomych) i łunnik (zestawienie faz księżycowych dla poszczególnych miesięcy). M. zaczyna się od września, a kończy na sierpniu. Gdy M. stanowi odrębny kodeks, zawiera części zmienne dotyczące cyklu świąt ruchomych.
MIESIĘCZNIK zob. CZĘSTOTLIWOŚĆ WYCHODZENIA CZASOPISMA.
MIEŻOW Wiadimir Izmaiłowicz (1831-1894), pierwszy ros. zawodowy bibliograf. W 1. 1851-1866 pracował w Ces. Bibliotece Publicznej w Petersburgu (obecnie Biblioteka im. Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie),, potem trudnił się tylko bibliogr. Opracowywał bibliogr. ogólne i specjalne w układach systematycznych, zawsze zestawiając książki i artykuły, notując recenzje i wysokość nakładów, dając adnotacje, okazyjnie rejestrując zagra-
1529
1530
MIĘDZYBIBL. WYPOŻYCZANIE
niczne rossica (m. in. też polonica). Napisał pierwszą ros. metodykę bibliogr. pt. Prakticzeskije sowiety naczina-juszczim zanimat'sia bibliografijej (1881) oraz Krestianskij wopros... 1764-1864(1865); Bibliografija jewriejsskogo wopro-sa... 1855-1875 (1875); Russkaja istoriczeskaja bibliografija za 1865-1876 wkluczitielno (t. 1-8, 1882-1890); Istorija sławian (t. 1-8); Sibirskaja bibliografija (t. 1-3, 1891/1892) i in. Z.L. Fradkina: W.I.M. 1949.
MIĘDZYBIBLIOTECZNE WYPOŻYCZANIE KSIĄŻEK zob. WYPOŻYCZALNIA MIĘDZYBIBLIOTECZNA.
MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA *DOKU-MENTACJI (International Federation for Documentation; Federation Internationale de Documentation, w skrócie FID), organizacja, której celem jest koordynowanie działalności dokumentacyjnej w skali międzynarodowej i prowadzenie badań w tej dziedzinie. Poprzednikiem FID był Międzynarodowy Instytut Bibliograficzny (Institut International de BibEographie) założony w 1895 w Brukseli przez Henri La Fontaine'a i Paula *Ot-leta. Głównym zadaniem Instytutu było utworzenie repertorium piśmiennictwa światowego (*Bibliografia powszechna), dla którego przyjęto jako system klasyfikacyjny (Uniwersalną) Międzynarodową Klasyfikację Dziesiętną, opracowaną na podstawie *klasyfikacji dziesiętnej M. *Deweya. W 1931 zmieniono nazwę na Institut International de Documentation. Instytut, który był początkowo stowarzyszeniem osób prywatnych, zmienił w 1924 formę organizacyjną na federację stowarzyszeń i instytucji; zmiana ta znalazła wyraz w obecnej nazwie dopiero w 1938. Siedziba Sekretariatu FID została przeniesiona w 1930 do Hagi. W 1966 FID liczył 44 członków rzeczywistych (41 członków narodowych oraz 3 członków specjalnych: Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, Eura-tom oraz Organizację Rolniczą Brytyjskiej Wspólnoty Narodów), nadto 185 członków-korespondentów (membres associes z 45 krajów: 95 instytucji i 82 osoby oraz 8 organizacji międzynarodowych). Polskę reprezentuje CIINTE (*Centralny Instytut Informacji Naukowo-Tech-nicznej i Ekonomicznej), członkami-korespondentami są *Biblioteka Narodowa oraz *Ośrodek Informacji i Dokumentacji Naukowej PAN. W okresie międzywojennym członkiem narodowym było od 1925 Stowarzyszenie Techników Polskich. Okresowo są organizowane konferencje FID (pierwsza w 1895 w Brukseli, ostatnia, 32, w 1966 w Hadze; 25 Konferencja odbyła się w Warszawie w 1959). Działalność FID rozwija się w komitetach, które w 1966 przedstawiały się następująco: badań teoretycznych podstaw informacji, badań nad klasyfikacją, mechanizacji procesów informacji, teorii systemów i technik maszynowych,
lingwistyki (terminologii i leksykografii), informacji technicznej dla przemysłu, kształcenia dokumentalistów, Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej, krajów rozwijających się. Nadto są powoływane doraźne komitety dla niektórych, zagadnień (np. *reprografii). FID utworzył też z innymi organizacjami międzynarodowymi łączne komitety w celu badania problemów dokumentacji w dziedzinach specjalnych (rolnictwo, budownictwo, motoryzacja). W 1960 utworzono także Komisję regionalną do Spraw Dokumentacji -w Ameryce Łacińskiej (podobne komisje mają powstać dla Azji i Afryki). Wydawnictwami FID są: kwartalnik "Revue Internationale de la Documentation" (1934-1965, początkowo pt. "IID Communicationes"; W "Revue" są ogłaszane coroczne sprawozdania Sekretariatu FID) oraz miesięcznik informacyjny "FID News Bulletin" (od 1951, początkowo pt. "Informations FID"); nadto rocznik "FID Yearbook" (ostatni w 1966). FID rozwija także działalność wydawniczą w zakresie klasyfikacji dziesiętnej, publikując tablice pełne i skrócone oraz okresowe uzupełnienia do tablic pt. Extcnsions and correc-tions to the UDC. Poza tym FID wydaje roczną Bibliogra-phie de la documentation et de la bibliotheconomie oraz różne wydawnictwa informacyjne i metodyczne z dziedziny dokumentacji.
Guide de la Federation Internationale de Documentation. 1-3. 1955. E.I. Breżniewa: Mieżdunarodnaja Fiedieracija po Dokumien-tacii. Sprawka. 1960. Outline ofthe long-term policy of the International Federation for Documentation. 1960.
MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA STOWARZYSZEŃ BIBLIOTEKARZY (International Federation of Library Association IFLA; Federation Internationale des Associations de Bibliothecaires FIAB), zał. w 1929; jej poprzednikiem był Międzynarodowy Komitet Bibliotek i Bibliografii utworzony w 1927. Zadaniem IFLA jest rozwijanie międzynarodowej *współ-pracy bibliotek, prowadzenie badań i wysuwanie wniosków dotyczących wszystkich zagadnień związanych z działalnością bibl. Zgodnie z nowym statutem, uchwalonym w 1964, członkami zwyczajnymi IFLA są krajowe lub międzynarodowe stowarzyszenia bibliotekarzy oraz biblioteki narodowe i inne instytucje bądź organizacje, reprezentujące bibl. danego kraju; członkami nadzwyczajnymi mogą być wszelkie instytucje związane ze sprawami bibliotekarstwa. Władze IFLA stanowią: Biuro Wykonawcze (Bureau Executif), złożone z przewodniczącego, czterech wiceprzewodniczących, etatowego sekretarza generalnego oraz skarbnika; Komitet Doradczy (Comite Consultatif), który tworzą członkowie Biura, przewodniczący i sekretarze sekcji i komisji oraz przedstawiciele grup regionalnych; Rada Naczelna (Conseil General), złożona z przedstawicieli wszystkich członków IFLA, zbiera-
1531
1532
MIĘDZYNARODOWY ZWIĄZEK O.U.L. I A.
jąca się na doroczne posiedzenia kolejno w różnych miastach. W 1964 IFLA liczyła ponad 90 członków z ponad 50 krajów, w tym kilka stowarzyszeń międzynarodowych (Bibliotek Judaistycznych i Hebrajskich, Bibliotekarzy i Dokumentalistów Rolniczych, Bibliotek Politechnicznych, Bibliotek Prawniczych, Bibliotek Międzynarodowych) oraz Sekcję Regionalną Ameryki Łacińskiej, zrzeszającą stowarzyszenia bibliotekarzy tego kontynentu. Prace IFLA prowadzone są w sekcjach reprezentujących poszczególne typy bibliotek (narodowe, uniwersyteckie, powszechne, dziecięce, politechniczne, specjalne, szpitalne, parlamentarne i administracyjne) oraz w komisjach zajmujących się określonymi zagadnieniami (*katalogowanie, *katalogi centralne, wypożyczanie międzynarodowe, wymiana wydawnictw, *czasopisma i wydawnictwa ciągłe, *statystyka, druki stare i cenne, *kształcenie zawodowe, *budowni-ctwo i wyposażenie bibliotek, *reprografia, ^mechanizacja, bibliografia). Dotychczasowa działalność IFLA przyniosła największe wyniki w zakresie: wypożyczania międzynarodowego (opracowanie regulaminu w 1936 i jego nowelizacja w 1954); centralnych katalogów (Brummel L., Les Catahgues colkctifs. Organisation et fonctionnement. 1956, oraz wydawnictwa: Brummel L., Egger E., Guide des catahgues colkctifs et du pręt international. 1961); międzynarodowej wymiany wydawnictw (przygotowanie projektów nowych konwencji międzynarodowych zatwierdzonych przez *UNESCO w 1958); wreszcie przy unifikacji zasad katalogowania (zorganizowanie w 1961 międzynarodowej konferencji w tej sprawie) IFLA organizuje międzynarodowe *zjazdy, konferencje i kongresy bibliotekarskie oraz współpracuje z ^Międzynarodową Federacją Dokumentacji, z ^Międzynarodową Organizacją Normalizacyjną oraz z UNESCO, które udziela jej pomocy finansowej. Pomoc ta umożliwiła rozszerzenie działalności IFLA, której program długofalowy przedstawiony został w publikacji Les Bibliotheąues dans le monde. Programme a long termę pour la FIAB (La Haye 1963); poi. tłum. pt. Biblioteki w świecie. Warszawa 1966. Materiały informujące o działalności IFLA i stowarzyszeń członkowskich publikowane są od 1930 w "Actes du Conseil de la FIAB" (tytuł pierwotny: "Actes du Comite International des Bibliotheąues"). Od 1953 IFLA publikuje swoje Communications w czasop. "Libri" (Kopenhaga). Co pewien czas ukazuje się Repertoire des Assodations de Bibliothecaires membres de la FIAB (7 wyd. 1963). Od 1962 wydawany jest w kilku językach biuletyn informacyjny "Nouvelles de la FIAB".
H. Więckowska: Aktualne zagadnienia bibliotekarstwa światowego. "Prz. bibliot." 1961 nr 1. E. Scoth: IFLA and FID history and programs. "Libr. Quarterly" 1962 nr 1.
MIĘDZYNARODOWA KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA zob. KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA.
MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA NORMALIZACYJNA (International Organization for Stan-dardization, w skrócie ISO), założona 1946, stanowi kontynuację The International Federation of the National Standardizing Associations (ISA) 1926-1942. Zadaniem ISO jest popieranie rozwoju normalizacji -w skali światowej dla ułatwienia wymiany towarów i usług oraz realizacji wzajemnego porozumienia w dziedzinie intelektualnej, naukowej, technicznej i ekonomicznej. W tym celu ISO opracowuje zalecenia, na których mają się opierać *normy krajowe. Na początku 1964 należało do ISO 50 państw z pięciu kontynentów, tzn. wszystkie, w których istnieją organy normalizacyjne. Prace ISO toczą się w komitetach technicznych (TC). W 1964 działało 111 komitetów, m. in. ISO TC 46 Documentation (od 1947). Do tego komitetu należy 25 członków rzeczywistych i 12 obserwatorów; Polska jest jego członkiem rzeczywistym od 1958. Do 1964 ISO ustanowiła 361 zaleceń, w tym 14 z zakresu *dokumentacji (*bibliografii i *reprografii).
Zob. też Nośmy N. bibliograficzne i dokumentacyjne.
P. Poindron: Etat present de la normalisation francaise et inter-nationale intdressant la documentation et les bibliotheques. "Buli. des Bibl. de France" 1964 nr 3.
MIĘDZYNARODOWE BIURO WYMIANY zob. GROMADZENIE ZBIORÓW.
MIĘDZYNARODOWY INSTYTUT BIBLIOGRAFICZNY zob. MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA DOKUMENTACJI.
MIĘDZYNARODOWY INSTYTUT KONSERWACJI zob. KONSERWACJA ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH.
MIĘDZYNARODOWY KOMITET BIBLIOTEK I BIBLIOGRAFII zob. MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA STOWARZYSZEŃ BIBLIOTEKARZY.
MIĘDZYNARODOWY ZWIĄZEK OCHRONY UTWORÓW LITERACKICH I ARTYSTYCZNYCH, związek państw, które ratyfikowały *konwen-cję berneńską. Organem wykonawczym jest Biuro M.Z. O.U.L. i A., pozostające pod zwierzchnictwem szwajcarskiego rządu związkowego. Biuro skupia informacje dotyczące ochrony *praw autorskich i artystycznych, uzgadnia je i ogłasza; udziela informacji i składa raz w roku sprawozdanie członkom Związku; wydaje pismo "Le Droit d'Auteur". Językiem urzędowym jestj. fr. Uczestnictwo w Związku jest dobrowolne. Z przywilejów kon-
1533
1534
MIĘKKI WERNIKS
wencji bern. korzysta obecnie] 55 państw: Afryka Poł., Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Cejlon, Cypr, Czechosłowacja, Dahomej, Dania, Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Górna Wolta, Grecja, Hiszpania, Holandia, Indie, Irlandia, Islandia, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kamerun, Kanada, Kongo (Brazayille), Kongo (Kinszasa), Liban, Lichtenstein, Luksemburg, Mali, Maroko, Monaco, NRD, NRF, Nigeria, Norwegia, N. Zelandia, Pakistan, Polska, Portugalia, Rumunia, Senegal, Szwajcaria, Szwecja, Syjam, Tunis, Turcja, Watykan, Węgry, Wielka Brytania, Włochy, Złote Wybrzeże. Stany Zjednoczone A.P. nie należą do M.Z.O.U.L. i A.; z Polską są związane dwustronnym układem: autor poi. jest chroniony w USA przez *Copyright Act (ostateczny tekst z 7IX 1962), autor amer. postanowieniami poi. ustawy o prawie autorskim.
MIĘKKI WERNIKS (fr. vernis mou), technika artystycznego *druku wklęsłego, przypominająca sposobem *trawienia i przygotowania *akwafortę. Płytę miedzianą lub cynkową pokrywa się cienką warstwą substancji żywicznej, która pozwala na odciśnięcie rys. wykonywanego poprzez przyłożoną do płyty tkaninę, papier gruboziarnisty lub inne fakturalne materiały. Odsłoniętą w ten sposób płytę poddaje się trawieniu w *kwasie podobnie jak w *akwaforcie. Kreska w M.w. daje na odbitce efekty rys. ołówkowych lub kredkowych. Technika ta jest rzadko stosowana. Dzieje. Szczególny rozwój tej techniki przypadł na drugą poł. XVIII i pierwszą poł. XIXw. Wg Hinda M.w. posługiwali się Gainsborough (1760), B. Green (1771), *Rowlandson (1784-1788), Carens (1789), G. Morland (1792), R. Cooper (1799), T. Gutb (1802), R.P. Bonin-gton, Gronie, I.S. Cotman, Turner, Decamps, F. Rops iM. *Liebermann. M.W. zastosował H. *Mitisse doilustr. książki J. Joyce'a Ulisses. W Polsce M.w. posługiwali się J. Benedyktowicz i J. Hoppen.
A.M. Hind: Notes on the history of soji grouni etching. 1921.
MIGNĘ Jacques Paul (1800-1875), wydawca i pisarz fr. Początkowo był redaktorem czasop. "L'Univers religieux"; potem założył w Petit Montrouge drukarnię. Najważniejsze jego wydawnictwa: Scripturae sacrae cursus completus (1840-1845), Theologiae cursus completus (1840-1845), Encyclopidie thiologiąue (1844-1866) w 171 t., Patrologiae cursus completus (1844-1866), seria łac. w 221 t., seria grecka w 166 t.
MIGNON (kolonel) zob. STOPIEŃ PISMA.
MIKOŁAJ, cysters z Mogiły (druga poł. XV w.), malarz i *iluminator. Zdobił wiele rpsów liturgicznych dla swego klasztoru oraz wykonał polichromię kościoła Św. Bartłomieja w Mogile (ok. 1465).
fMIKOŁAJ V (Tommaso Parentuc elli, 1397-1445), papież. Sporządził na prośbę Kuźmy Medyceusza plan bibl. humanistycznej. Księgozbiór M. liczył 1200 rpsów (wiele z nich M. przywiózł z zagranicy) i dał początek Vaticanie (*Bibliotheca Apostołka Vaticana). Swoje książki M. pilnie studiował, zaopatrując je w liczne notatki i uwagi marginalne.
MIKOŁAJ Z KUZY zob. NICOLAUS Cusanus.
MIKOŁAJ Z NYSY (pocz. XV w.), skryptor i *ilu-minator śląski, student krakowski, wyko nał w 1407 mszał dla klasztoru Sw. Wincentego we Wrocławiu. Jego iluminacje, wśród których wyróżnia się całostronicowe Ukrzyżowanie, reprezentują najpełniej śląski "styl zjawiskowy".
EKloss: Die schlesische Buchmalerei des Mittelalters. 1942. T. Dobrowolski: Sztuka na Śląsku. 1948.
MIKOŁÓW
Drukarstwo i księgarstwo. M. był pierwszym na Górnym Śląsku ośrodkiem produkcji poi. książki. W 1. 1845-1884 drukarz i księgarz Tomasz Nowacki wydawał tu modlitewniki, śpiewniki i powiastki ludowe, które rozprowadzał po jarmarkach i odpustach. Działalność tę kontynuował do momentu likwidacji przedsiębiorstwa (1898) syn Juliusz. W 1. 1876-1890 M. był siedzibą wydawnictwa "Katolik", przeniesionego przez K. *Miarkę z Królewskiej Huty. Księgarnię asortymentową założył w 1872 H. Mond-ro, księgarz z Paczkowa, który wydawał powiastki ludowe bez większej wartości, pisane zniemczoną gwarą. Księgarnia istniała do lat dwudziestych XX w. Dzięki działalności księgarni i wydawnictwa zał. ok. 1880 przez K. *Miarkę (syna) M. stał się jednym z najpoważniejszych ośrodków produkcji książki poi. na Górnym Śląsku i dostawcą książek straganowych oraz kalendarzy. Obok literatury religijnej i kalendarzy K. Miarka wydawał dzieła pisarzy ludowych, klasyków poi. oraz przedruki dzieł ojca. Przez długie lata w jego wydawnictwie obowiązki kierownika literackiego pełnił Jan Kwiatkowski, który w 1908 założył własną księgarnię Universum. W 1911 zakład K. Miarki przekształcono w spółdzielnię wydawniczą, której kierownictwo objął N. Herman. Drukarnię zaopatrzono w *linotypy i *maszyny offsetowe. Do 1939 odgrywała w przemyśle poligraficznym dominującą rolę na Górnym Śląsku, zaopatrując w druki własne wydawnictwo oraz przemysł górnośląski. W 1939 zajął ją okupant. Poważnie w czasie walk 1945 zniszczona, odbudowana została przez Hermana. Od 1953 pozostaje pod zarządem Zjednoczenia Przemysłu Graficznego, okręg Katowice.
MEKROBIBLON zob. KSIĄŻECZKA.
1535
1536
MIKROFILM
i n\ y i s
Mikrobłona systemu Filmorex
MIKROBŁONA (mikrofiszka), błona fotograficzna
0 wymiarach 75 X125 mm lub 90 x 120 mm, zawierająca od jednej do kilkudziesięciu klatek z tekstem, analogicznych do *mikrokarty, ułożonych zazwyczaj kolejno w paru rzędach, oraz umieszczony na górnym brzegu karty opis bibliograficzny, czytelny nieuzbrojonym okiem. M. sporządza się na specjalnych aparatach zdjęciowych, a następnie poddaje obróbce fotograficznej i kopiuje; odczytuje się je na *czytnikach specjalnych lub na czytnikach mikrofilmowych (*Mikrofilm), przystosowanych także do odczytywania mikrokart. M. wykorzystuje się tak jak mikrofilm, głównie do tekstów krótszych (np. pojedyncze dokumenty o dużych rozmiarach, poszczególne zeszyty czasop.). Jej zaletami są: możliwość lepszego dostosowania wielkości klatki do rozmiarów fotografowanego obiektu, łatwość kopiowania, przechowywania
1 opisywania. Pierwotnie rozpowszechniona głównie w Holandii, gdzie utworzono w 1954 Fundację do Spraw Mikrobłon (Microkaart Stichting), i we Francji.
B.P.E.M. Bijmans: Bibliography on microfiche. 1965. N. Bantley, S. Hansen: Microfiche eąuipment. 1966.
MIKRODRUK: 1. Odmiana *mikrokarty o większych zazwyczaj wymiarach (np. Readex 6x9 cali, Micro-lex 6ł/2 X 8'/2 cala), stosowana głównie w Stanach Zjednoczonych do reedycji druków nowszych w nakładzie powyżej 50 egzemplarzy. M. zawierają w układzie dziesiątkowym 100200 stronic tekstu oraz umieszczony na górnym brzegu karty opis bibliograficzny, czytelny nieuzbrojonym okiem. M. są zazwyczaj wytwarzane przez fotografowanie w zmniejszeniu tekstów na błonie fotograficznej, a następnie powielanie ich na kartach metodą offsetową (*Offset). Podobnie jak mikrokarty wymagają specjalnych *czytników. 2. Technika druku z klisz cynkograficznych z oryginałów wykonanych mikrofotografią.
MIKROFILM, taśma filmowa z fotograficznie zanotowanym obrazem tekstu słownego lub innymi znakami graficznymi, w zmniejszeniu uniemożliwiającym odczytanie ich nieuzbrojonym okiem (najczęściej 12-20-krotnym). Rozróżniamy mikro filmy według ich cech technicznych: wg szerokości taśmy 16 mm, 35 mm i 70 mm; sporządzone na taśmie perforowanej lub nieperforowanej; w formie zwojów długości 1, 7 i (najczęściej) 30 m (100 stóp), lub też odcinków tzw. 10-stronicowych (ok. 210-230 mm długości przy taśmie 35 mm); M. negatywowe, sporządzane zwykle jako zdjęcia pierwotne, używane do kopiowania i ewentualnego sporządzania powiększeń oraz skopiowane z nich M. pozytywowe, przeznaczone do użytkowania (odczytywania). M. powstał dzięki udoskonaleniu taśmy filmowej oraz skonstruowaniu aparatów fotograficznych małoobrazkowych (Leica 1924), uzyskał specjalną aparaturę w latach trzydziestych, rozpowszechnił się zaś i udoskonalił po drugiej wojnie światowej. Obecnie wytwarzany jest masowo przy użyciu specjalnej trudnopalnej taśmy mikrofilmowej (dokumentowej), na aparatach wyspecjalizowanych. Powodem rozpowszechnienia się M. jako najpopularniejszej techniki *reprografii jest jego dokładność oddawania oryginału, szybkość i niskie koszty sporządzania oraz łatwość kopiowania; jego wadą jest konieczność odczytywania przy pomocy specjalnych *czytników. Obecnie istnieje na świecie gęsta sieć ośrodków mikrofilmowych o charakterze laboratoriów, samodzielnych instytucji i przedsiębiorstw oraz wiele zbiorów materiałów naukowych, gospodarczych itp. w formie mikrof ihnów, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, gdzie sporządzono nawet katalogi centralne zbiorów mikrofilmowych (Union list of microfilms. Cumulation 1949-1959, t. 1-2, Ann Arbor 1961)
W Polsce M. został po raz pierwszy zastosowany w 1935 do zbierania materiałów naukowych przez J. Rutkowskiego, rozpowszechnił się zaś po drugiej wojnie światowej, gdy Toruńskie Tow. Naukowe rozpoczęło (1947) mikrofilmową "edycję" źródeł historycznych. W 1949 powstała Stacja Mikrofilmowa *Biblioteki Narodowej, wkrótce potem podobne ośrodki w archiwach (obecne Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, które wydało w 1961 Katalog mikrofilmów archiwalny cli), bibliotekach i instytutach naukowych (m. in. *Centralny Instytut Informacji Naukowej Technicznej i Ekonomicznej oraz Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN) i in. Rolę wiodącą w zakresie mikrofilmu wzięła na siebie Biblioteka Narodowa, która poza obsługą bieżących potrzeb naukowych gromadzi zbiór mikrofilmów najcenniejszych obiektów bibliotecznych (rękopisy, stare druki, czasop., muzykalia), wydaje "Katalog Mikrofilmów" (R. 1 za 1951) oraz prowadzi prace normalizacyjne w zakresie mikrofilmu.
1537
1538
MIKROFISZKA
Aparat mikrofilmowy Dokumator Zeissa
a
Lektor mikrofilmowy
Aparaty mikrofilmowe służą do sporządzania zdjęć mikrofilmowych; istnieją trzy ich rodzaje: małoobrazkowe adaptowane, mikrofilmowe normalne oraz mikrofilmowe zautomatyzowane. Aparaty małoobrazkowe adaptowane przy pomocy soczewek nasadkowych lub pierścieni (tzw. tubusów) obecnie wychodzą z użycia. Normalne aparaty mikrofilmowe, na ogół o daleko posuniętej mechanizacji działania, wykonują zdjęcia na filmie 35 mm szerokości (rzadziej 16 lub 70 mm), długości
zwykle 30 m. Zasadą ich konstrukcji jest sprzężone działanie poszczególnych urządzeń aparatu, a przez to uwolnienie operatora od obsługi aparatu, by mógł zająć się mikrofilmowanym obiektem; ten rodzaj aparatów jest najbardziej rozpowszechniony w bibł. i archiwach. Aparaty mikrofilmowe zautomatyzowane dokonują zazwyczaj zdjęć pojedynczych kart na filmie 16 mm; mają w pełni zautomatyzowane działanie, nie tylko przy wykonywaniu zdjęć, ale i przy podawaniu materiału mikrofilmowanego; używane najczęściej w bankach i przedsiębiorstwach ubezpieczeniowych, są wykorzystywane niekiedy do mikrofilmowania kart katalogowych. Do uzyskiwania M. oprócz ww aparatów niezbędne są dodatkowe urządzenia do wywoływania, kopiowania i kontroli technicznej M.
A. Wyczański: Mikrofilm w archiwach i bibliotekach polskich. "Archeion" T. 26: 1956. M. Burdowicz-Nowicka: Opracowanie i przechowywanie mikrofilmów. "Prz. BibL" 1960 z. 4. A. Wyczański: Mikrofilm, nowa postać książki. 1960. O. Frank: Die Mikrofilmtechnik. 1961. C.E. Nelson: Micro-film technology. 1965.
MIKROFISZKA zob. MIKROBŁONA.
MIKROKARTA, karta o wymiarach 75x125 mm zawierająca jednostronnie lub dwustronnie naniesione tzw. klatki ze sfotografowanym, silnie zmniejszonym tekstem oraz umieszczony na górnym brzegu karty *opis bibliograficzny czytelny nieuzbrojonym okiem; wynaleziona przez Amerykanina F. Ridera w 1944 jako próba połączenia *karty katalogowej ze zmniejszonym tekstem dzieła. M. wykonuje się albo na papierze fotograficznym przez skopiowanie nań klatek z *mikrofilmu 16 mm, albo na kartonie w postaci *mikrodruku wykonanego metodą offsetową (*Offset). Może zawierać kilkaset stron tekstu. Ze względu na stosowanie dużych zmniej-
Mikrofilm pozytyw wykonany na taśmie perforowanej
1539
1540
szeń (20-krotnych i większych) i nieprzezroczystego podkładu M. wymaga specjalnych *czytników do jej odczytywania, a wobec dużych kosztów przygotowania stosuje się ją do *mikroreprodukcji większej liczby egzemplarzy tego samego tekstu (minimum 15). Stosowana jest głównie w Stanach Zjednoczonych do reedycji czasop., zbiorów praw itp. Bibliografią wydawnictw w tej postaci jest A union list oj publications in opaąue microforms (New York 1964).
Lan Tłit
<-ievk>
' 7 1 6 . 6 -iv. 1-391
MILIKOWSKI
wania z M. kopii w normalnych wymiarach. Wielostronny rozwój technik mikroreprodukcyjnych i ich zastosowań wymaga koordynacji poczynań; np. w Stanach Zjednoczonych powstało w 1943 National Microfilm Association (wydające dwumiesięcznik "National Micro-News"), w Anglii utworzono w 1961 Council for Micro-photography and Document Reproduction. Ważnym problemem jest także kontrola bibliograficzna M.: publikacje w tej postaci są już wykazywane w niektórych *bibliografiach narodowych, np. w niemieckiej "Deutsche Bibliographie".
Zob. też Fototechnika bibloteczna.
Ch.M. Lewis, W.H. Offenhauser: Microrecording. Industrial ani library applications. 1956. Guide to microreproduction eąuip-ment. Ed. H. W. Ballou; Suppl. A,B. 1962-1964. W.R. Hawken: Enlarged prints from library microforms. 1963. H.R. Verry: Microcopying methods. 1963. Le contróle bibliographiąue des microcopies. "Buli. de l'Unesco a 1'Intention des Bibl." 1965 nr 3.
Mikrokarta systemu amerykańskiego MIKROKSIĄŻKA zob. KSIĄŻECZKA.
MIKROREPRODUKCJA wraz z nieco szerszym określeniem mikrofotografia oznacza techniki *reprografii, dające zmniejszone, w zasadzie nieczytelne nieuzbrojonym okiem kopie dokumentów (odczytywane przy pomocy *czytnika), jak *mikrofilm, *mikrobłona, *mikrokarta, *mikrodruk. Najwcześniejsze próby sporządzania M. datują się od poł. XIX w. Pierwszą mikrokopię wykonał na dagerotypie w 1839 Anglik J.B. Dancer, stosując zmniejszenie 1:160. Pierwszy patent w dziedzinie mikrokopii (na przyrząd do odczytywania) uzyskał w 1859 Francuz R. Dagron, który po raz pierwszy zastosował na większą skalę tę formę kopii, przesyłając z oblężonego Paryża (1871) pocztą gołębią listy w postaci M. Właściwy rozwój M. łączy się z pojawieniem i rozwojem w XX w. mikrofilmu oraz pokrewnych mu technik. M., najczęściej w postaci mikrofilmu, znalazła szerokie zastosowanie w bibliotekarstwie i archiwistyce przy uzupełnianiu zbiorów, ich udostępnianiu (np. gazet, rękopisów, maszynopisów prac naukowych) i wypożyczaniu, zwłaszcza międzybibliotecznym; jako postać gromadzenia dokumentacji technicznej, gospodarczej, naukowej, jako sposób zabezpieczenia zbiorów i metoda edycji lub reedycji tekstów w niewielkim nakładzie; w *dokumentacji znalazła także zastosowanie przy niektórych metodach *selekcji mechanicznej. Dalszy rozwój i specjalizacja poszczególnych typów idzie w kierunku uzyskania jeszcze znaczniejszych zmniejszeń i otrzymy-
Sygnet drukarski Mikulaśa Bakalafa
mikulAs bakalAr
(XV-XVI w.), zw. Stetina, Słowak, drukarz w Pilźnie. Studiował w Akademii Krakowskiej. W 1. 1493-1520 tłoczył szwabachą. M. in. w 1511 wydał Lactifer, czyli Wokabularz, przełożony przez Jana Bosaka z Wodnian. Jako *sygnetu używał tarczy z trzema pagórkami i trzema świecami.
M.B.Ś. Studie a materiały o źivote a diele slouenskeho provotla-ćiara v Plzni. 1966.
MILIKOWSKI Jan (1781-1866), drukarz, księgarz i wydawca. W 1803 przybył ze Śląska Cieszyńskiego do Lwowa; tu pracował w księgarni K.B. *Pfaffa. W 1822 założył księgarnię nakładową we Lwowie, a filie w Stani-sławowie i Tarnowie (1824). Podczas pobytów w Paryżu M. nawiązał stosunki wydawnicze i księgarskie z tamtejszą poi. emigracją polityczną. W księgarniach M. znajdowały się liczne książki wyd. na emigracji, a zakazane przez austr. urząd cenzury. Za posiadanie i rozpowszechnianie ich skazywano M. na wysokie grzywny i konfiskaty książek. M. był jednym z organizatorów pierwszego austr. zjazdu księgarzy (1846) i prezesem związku księgarzy m. Lwowa. W 1848 M. brał czynny udział w pracach powstańczej Rady Narodowej. W 1849 M. przekazał kierownictwo księgarni starszemu synowi Edmundowi (zm. 1882).
L. Brożek: J. z Oldrzychowic M. i jego stosunki z emigracją, Mickiewiczem oraz rodzinnym Śląskiem. ,,Śląsk Literacki" 1956 nr 16.
1541
1542
MILITARIA
MILITARIA zob. DAWNA.
KSIĄŻKA SPECJALNA
MELKAU Fritz (1859-1934), bibliotekoznawca i bibliotekarz niemiecki. W 1. 1891-1921 pracował kolejno w bibliotekach uniwersyteckich: w Berlinie, Bonn, a jako dyrektor w Greifswald i we Wrocławiu (1907-1921), gdzie utworzył bogaty dział piśmiennictwa słów. W 1. 1921-1925 był generalnym dyrektorem obecnej *Deu-tsche Staatsbibliothek. Organizator centralnego katalogu pruskich bibliotek naukowych i autor tzw. pruskiej instrukcji katalogowania, współpracował z Ministerstwem Kultury, które w 1916 delegowało go do ' Warszawy w związku z reformą przepisów o *egzem-plarzu obowiązkowym. Duże zasługi położył przy wydawaniu Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Był profesorem bibliotekoznawstwa i organizatorem Instytutu Bibliotekoznawstwa przy Uniwersytecie Berlińskim; zreformował kształcenie bibliotekarzy. Inicjator, współautor i redaktor dwóch pierwszych tomów fundamentalnego dzieła Handbuch der Bibliołhekswissenschaft (t. 1-3, Leipzig 1931-1940; 2 wyd., t. 1-3 w 4 woL, Wiesbaden 1952-1961), które ugruntowało bibliotekoznawstwo jako dyscyplinę naukową i jednocześnie stanowi podstawowy podręcznik w tej dziedzinie.
A. Mikucka: F.M. "Bibliotekarz" 1935/1936 nr 4/6.
MILLAIS John Everett (1829-1896), angielski malarz i rysownik-iłustrator, członek bractwa prerafaeli-tów. Bardzo płodny ilustrator, publikował swe rysunki w magazynach ilustrowanych, jak "Once a Week", "Good Words", "The Cornhill Magazine" i in. Najwyżej cenione są jego ilustracje zamieszczone w W. Allin-ghama The musie master (1855), w poezjach Tennysona, wyd. przez Moxona (1857), Parabks of Our Lord (1864), wreszcie w dziełach A. Trollope'a (Framley parsonage, 1861, Phineas Finn, 1864, i in.)
MELLEROWA Julia (1888-1965), bibliotekarka. Jako asystentka bibliotekarstwa na Studium Pracy Społeczno-Oświatowej w Wolnej Wszechnicy Polskiej prowadziła (1928-1931) Bibliotekę Główną Wszechnicy. W1.1934-1939 była organizatorką i kierowniczką czytelni dla młodzieży w ^Bibliotece Publicznej m. Warszawy, 1945-1952 wicedyrektorką tamże, 1953-1960 pracowała w Bibliotece Instytutu Badań Literackich PAN. Zasłużona przy organizowaniu szkolenia zawodowego bibliotekarzy. W 1945 zorganizowała w Lublinie pierwszy w Polsce Ludowej kurs bibliotekarski. Ogłosiła Krótki podręcznik bibliotekarski (1945, wyd. nast. 1950,1954) i wiele artykułów w "Bibliotekarzu". Była współautorką pracy zbiorowej Bibliotekarstwo powszechne (1958).
A. Gawinowa: Wspomnienie o pani J.M. "Bibliotekarz" 1965 nr 9.
MILORI zob. SUROWCE DO PRODUKCJI FARB DRUKARSKICH.
MDLKOWSKI Władysław (1848-1928), księgarz, wydawca, publicysta. W 1874 założył w Krakowie Księgarnię Katolicką, a w 1879 antykwariat. Najżywsza działalność księgarska i wydawnicza M. przypadła na okres do 1895. Wydał wtedy ok. 60 książek z zakresu filozofii i teologii, a od 1881 znany Kalendarz katolicki krakowski. W późniejszym okresie działalność zarówno księgarska, jak i wydawnicza M. ograniczyła się do książek do nabożeństwa oraz wydawnictw dewocyjnych, jak i dużego działu antykwarycznego. Do pierwszej wojny światowej M. posiadał w środowisku księgarskim Krakowa i Galicji duży autorytet i brał czynny udział w życiu zawodowym. Po jego śmierci księgarnię przejęła wnuczka Maria Łubień-ska, a w 1942 wnuk dr Stanisław Łubieński, który prowadzi ją nadal.
MINEJA, książka liturgiczna bizantyńsko-słow., zawierająca porządek Służby Bożej, jako codziennej oficjalnej modlitwy Kościoła, dla świąt nieruchomych cyklu rocznego.
M. miesacznaja (miesięczna) podzielona jest, zależnie od wydania, na 6 albo 12 części i zawiera formularze o świętych rozłożone wg porządku obchodzenia ich dni w ciągu 12 miesięcy. Odpowiednikiem M. miesacznej w liturgii rzymskiej jest część *brewiarza zw. proprium sanctorum.
M. prazdnicznaja (świąteczna), zawiera wybór formularzy świątecznych z M. miesacznej wybranych z liczby wyróżnionych w *miesacesłowie i *ustawie cerkownym, również i niektórych nie wyróżnionych. W wyd. ros. łączono M. świąteczną z M. wspólną.
M. obszczaja (wspólna), zawiera formularze wspólne tym świętom, które nie mają własnych, stanowiąc uzupełnienie M. świątecznej.
M. czetia (czytana), zawiera zbiór żywotów świętych oraz opisów męczeństw świętych męczenników, uporządkowanych wg daty obchodzenia ich pamięci. Zwięzłą wersją M. czetia jest *Menologium. Odpowiednikiem M. czetia w liturgii rzymskiej jest *Martyrologium.
MINIATURA, figuralna kompozycja malarska, której nazwa pochodzi od czerwonej *farby minium; łac. miniare oznaczało początkowo wprowadzanie do tekstu rękopiśmiennego czerwonych *inicjałów i tytułów. Stąd określenie *miniaturzysta oznaczało wówczas *rubrykatora. W średniowiecznym malarstwie książkowym M. nazywano figuralne kompozycje malarskie, a ich twórcy określani
1543
1544
MISCELLANEA
byli jako miniaturzyści. M. ilustrujące teksty występowały w trzech zasadniczych układach: M. wyodrębnione, zazwyczaj całostronicowe lub zajmujące pewne partie obok tekstu; M. inicjałowe, łączone z literą rozpoczynającą tekst; M. winietowe, umieszczane w *bordiurach i margi-naliach kart, często ujmowane w medaliony i płycinowe obramienia. W epoce romańskiej i Renesansie dominowały M. wyodrębnione, przeważnie całostronicowe. W sztuce gotyku nastąpiło najsilniejsze powiązanie w integralną całość kompozycyjną tekstu pisanego z dekoracją malarską przez zastosowanie rozbudowanych inicjałów ze scenami figuralnymi umieszczonymi we wnętrzu liter, często także uzupełnianymi przez scenki marginalne. Zob. tab. 17-20.
MINIATURZYSTA, twórca głównych, przeważnie figuralnych ilustr. w rpsach ilumin., artysta należący do cechu malarzy, o nadrzędnej w stosunku do *iluminatora randze twórczej.
Zob. też Miniatura.
MINIMALKA, najmniejszy stały wymiar powierzchni kliszy przyjmowany do obliczeń. Wynosi on zazwyczaj 50 cm2.
MINTERKarolFryderyk(1780-1847), malarz, minia-turzysta i litograf pochodzenia niem., 1824-1828 dyrektor Instytutu Litograficznego Kom. Rząd. W.R. i O.P., następnie właściciel zakładu litograficznego w Warszawie, w którym rytowana była Karta topograficzna Królestwa Polskiego wykonana przez Kwatermistrzostwo Gen. Wojska (ukończona 1843).
MINUSKUŁA (łac. minusculus = bardzo mały), pismo, w którym litery mają różną wysokość i dają się wpisać między cztery równolegle linie poziome: a b c d e f g, tzw. małe litery, w druku tekstowe (*Pisma drukarskie). W stosunku do *majuskuły M. jest formą pisma późniejszą, wykształconą stopniowo w miarę rozpowszechniania się użytku pisma na materiak miękkim (papirus, pergamin). Pierwszą postacią M. była tzw. młodsza kursywa rzymska (*Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne), III-IV w. n.e. Później M. stała się wyłączną formą we wszystkich typach pisma łacińskiego.
Zob. też Pismo gotyckie, Pismo humanistyczne.
MINUTA (łac. = zmniejszona) oznacza w *dyplo-matyce zatwierdzony już *brulionowy tekst *dokumentu z wniesionymi do pierwszej redakcji poprawkami, skreśleniami i uzupełnieniami. Na podstawie tak poprawionego i zatwierdzonego *konceptu spisywano dokument w ostatecznej jego formie.
MINUTIA zob. PRACTICA.
MIRABEAU Honore Gabriel de (1749-1791), fr. polityk, bibliofil. Księgozbiór zaczął gromadzić pod koniec życia; zbierał m. in. dzieła z historii drukarstwa oraz ilustracji książkowej. W1792 nastąpiła aukcja jego zbiorów. M. głosił pogląd o pedagogicznej roli bibliotek.
MIRACULA SANTCTI STANISLAI (łac. = Cuda św. Stanisława), rps zawierający zeznania świadków o cudach przypisywanych św. Stanisławowi, składane przed komisją inkwizycyjną powołaną przez papieża. Spisano ten *protokół w związku z procesem kanonizacyjnym św. Stanisława. Oryginał został po spisaniu zawieziony do Rzymu (1252), zachowany zaś w Bibliotece Kapitulnej w Krakowie rps (sygn. 228) jest jego *brulionem lub współczesnym *odpisem. Ma on postać pergaminowego *zwoju, złożonego pierwotnie z ośmiu sklejonych ze sobą kart, z których do dziś zachowało się sześć. Jest nieocenionym źródłem do sprawy kultu św. Stanisława.
W. Semkowicz: Sprawa iw. Stanisława. W: Księga pamiątkowa ku czci O. Balzera. 1925 i odb. M. Gębarowicz: Początek kultu iw. Stanisława. 1927.
MIRIAM zob. PRZESMYCKI Zenon.
MIRKÓW (Wielkopolska)
Papiernie. Czerpalnia w osadzie fabrycznej M. powstała prawdopodobnie już w końcu XVIII w., skoro znane z niej filigrany wg J. Siniarskiej-Czaplickiej pochodzą z 1802. Z zatrudnionych tu w 1. 1817-1827 papierników znani byli: Krystian i Fryderyk Aplawowie, Szczepan Jan ( zek, Walenty Nikodem, Jan Cierniak i Krystian Janwicz. W 1871 fabrykę przejęła spółka Kronenberg, Natanson i Synowie. W papierni, poruszanej dotąd przez małą turbinę wodną, zainstalowano wówczas wielki motor parowy oraz drugą już z kolei maszynę papierniczą (pierwsza w 1865). W 1885 liczba stałych pracowników przekroczyła 500 osób. Wytwarzano tu wszystkie będące wówczas w użyciu gatunki papieru, zaopatrzone w znaki wodne przedstawiające Madonnę, inicjały literowe bądź pocz-tyliona. Część produkcji prawdopodobnie nie była oznaczona filigranami. W 1888 papiernia mirkowska została przeniesiona do *Jeziorny.
Zob. też Papiernie w polsce.
MISCELLANEA (łac. = mieszane), zbiór współ-oprawionych materiałów rękopiśmiennych różnej treści w oryginałach lub odpisach, często pomieszanych także z drukowanymi. Zawierają zazwyczaj materiały o charakterze zarówno publicznym, jak i prywatnym (listy, mani-
1545
1546
MISSAL
festy, uniwersały, akta sejmikowe, diariusze, utwory publicystyczne i literackie itd.). Były typowym produktem życia społeczno-politycznego i kulturalnego szlachty XVII-XVIII w., dziś stanowią jeden z najczęściej spotykanych w bibl. rodzajów rękopisów z tego okresu.
Zob. też Analecta, Antologia, Chrestomatia,
COLLECTANEA, SlLVA RERUM, WYPISY.
MISSAL zob. STOPIEŃ PISMA.
MISTĄR zob. NARZĘDZIA PISARSKIE.
MISTRZ BIBLII HUTTERÓW (ok. 1400-1440), prowadził w Krakowie pracownię iluminatorską, której obfita produkcja pozostawała pod wpływem Czech. Najważniejsze dzieła: Biblia z 1415 fundacji mieszczan krakowskich Hutterów (Kraków, Biblioteka Czartoryskich, nr 1197); antyfonarz i mszał (Kraków, Archiwum Kapitulne na Wawelu, nr 45 i 8); Mszał Wojciecha Jastrzębca (Gniezno, Biblioteka Kapitulna, nr 194); mszał krakowski i Biblia z 1433 (Warszawa, Biblioteka Narodowa, Lat. F.v.I. 53 i 80 spalone w 1944).
B. Miodońska: Iluminacje krakowskich rpsów z Ipoł. w.XV w Arch. Kapituły na Wawelu. 1967.
MISTYFIKACJA LITERACKA (gr. mystes = wtajemniczony, łac. facio = czynię), świadome wprowadzenie w błąd odbiorców dzieła przez: zamaskowanie treści dzieła, np. przedstawienie osób rzeczywistych pod zmyślonymi nazwiskami; zmianę miejsca lub czasu akcji (tzw. romans a clef, Schliisselliteratur, jak Ch. Dickensa David Copper-field); podanie utworu współczesnego za utwór z czasów dawnych, m. in. przez sfałszowanie jego języka (np. The works oj Ossian. Translated from the Gaelic language by J. Macpherson, London 1765, lub Kralodworsky rukopis. Nalezen a wydań od V. Hanki, Praha 1829); podanie fałszywych danych w tytulaturze dzieła, np. nazwy autora, fałszywej (*Pseudepigraf), zmyślonej (*Pseudonim) lub jej zatajenie (*Anonim); podanie fałszywego miejsca, roku wydania, nakładcy, drukarza (np. w polskich wydawnictwach z okresu okupacji, m. in. praca Z. Wojciechowskiego Polska Niemcy. Dziesięć wieków zmagania, Warszawa 1943, miała kartę tytułową: Karol Szajnocha, Szkice historyczne, t. 1, Warszawa 1938). Odpowiednie wykazy znajdują się w *bibliografiach bibliografii i wydawnictw informacyjnych.
A. Taylor, F.J. Mosher: The bibliographical history of anony-ma and pseudonyma. 1951. G. Schneider: Die Schlusselliteratur. Bd. 1-3. 1951-1953.
MITEL (średnian) zob. STOPIEŃ PISMA.
1547
MITSCHERLICH Alexander (1836-1918), Niemiec, pionier siarczynowej metody otrzymywania celulozy. W 1. 1868-1883 prof. akademii leśnej w Hannoversch-Miinden. W 1876 przeprowadził na skalę przemysłową roztwarzanie pod ciśnieniem zrębków świerkowych w poziomych warnikach ogrzewanych pośrednio. Zgodnie z koncepcją *Tilghmana jako cieczy warzelnej użył roztworu jednozasadowego siarczynu wapniowego zawierającego nadmiar wolnego dwutlenku siarki. Wkrótce po Śwprowadzeniu metoda M. ustąpiła miejsca nowemu, opracowanemu przez Austriaków: Rittnera i Kellnera, systemowi roztwarzania, stosującemu warniki pionowe, wyższe ciśnienia i większą zawartość wolnego dwutlenku siarki.
MITZLER DE KOLOF Wawrzyniec (1711-1778), muzykolog, lekarz, historyk, wydawca, nakładca, drukarz i księgarz. Kształcił się na uniwersytetach w Lipsku i Wit-tenberdze. Magisterium z filozofii uzyskał w Lipsku w 1734, gdzie w 1738 założył To w. Muzyczne, od 1739 redagował czasop. "Musikalische Bibliothek". Posiadał w Lipsku księgarnię muzyczną. Do Polski przybył w 1743, sprowadzony przez podkanclerzego Jana Małachowskiego jako Śwychowawca jego synów. Pasjonując się medycyną
Sygnet drukarski Mitzlera de Kolof
napisał pracę doktorską o balsamie na rany i obronił ją w Erfurcie 28 I 1747. W 1749 przeniósł się do Warszawy, gdzie zamierzał założyć Collegium Medicum w celu propagowania najnowszych zdobyczy medycyny. Mianowany lekarzem i konsyliarzem nadwornym. Od 1753 zaczął uprawiać działalność wydawniczą i księgarską, wspomagany najpierw przez J. Małachowskiego, J.A. *Zaluskiego iJ.A. Jabłonowskiego, a później przez A.K. Czartoryskiego i Stanisława Augusta. W wyniku współpracy z Załuskim
1548
MŁYNY STOŻKOWE
i jego biblioteką redagował i wydawał czasop. naukowe: "Warschauer Bibliothek" (1753-1755) i "Acta Litteraria" (1755-1756), następnie czasopismo o tematyce społecznej: "Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone" (1758-1761). Realizując plany wydawnicze Załuskiego, M. podejmował także prace edytorskie o dużym znaczeniu dla rozwoju wiedzy o dawnej Polsce. W 1755 wydał Kronikę W.J. Rudawsldego, za co 15 V 1757 otrzymał od Augusta III tytuł "historiografa królestwa polskiego". W 1. 1761-1777 wydał -we własnym opracowaniu dzieła kronikarzy poi. w serii Fłistoriarum Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae... collectio magna. Gdy ukazał się tom drugi tego dzieła w 1769, Stanisław August w dowód uznania obdarzył edytora medalem "Merentibus". Początkowo wydawnictwa swe drukował M. w Lipsku, z którym utrzymywał żywe kontakty. Własną drukarnię założył w Warszawie na Szerokim Dunaju w jesieni 1756. Wkrótce potem uzyskał od Augusta III przywilej, na podstawę którego jego oficyna od maja 1757 nosiła nazwę "Drukarni JKMci Mitzlerowskiej" lub "Drukarni JKMci i Rzeczypospolitej Mitzlerowskiej". Była wyposażona w dobry sprzęt techniczny, sprowadzony z Lipska. Przy drukarni M. uruchomił odlewnię czcionek, która pracowała zarówno na użytek jego drukarni, jak i innych drukarń krajowych. W krótkim czasie oficyna M. zdobyła sobie czołowe miejsce w stolicy obok dwu tamtejszych drukarń zakonnych, pijarskiej i jezuickiej. Na początku 1768 drukarnię i odlewnię M. przekazał Korpusowi Kadetów w Warszawie, zatrzymując sobie jedynie dożywotnią funkcję kierownika. Odtąd mieściła się ona w Koszarach Kazimierzowskich i nosiła nazwę "Drukarni Mitzlerowskiej Korpusu Kadetów". Tłoczył w niej M. dzieła w j. poi., łac, niem., fr. i wł. Kładł duży nacisk na wznawianie Śdzieł poi. pisarzy z XVI i XVII w. (P. Skarga, S. Szymonowie, S. Zimorowic, S. Starowolski, A.M. Fredro) i wydawanie współczesnych (J.A. Załuski, F. Bohomolec, J. Bielawski, J.E. Minasowicz). W dorobku wydawniczym M. poważne miejsce zajmuje także literatura obca, przede wszystkim łac. (Horacy, Persjusz) i fr. (P.N. Destouches, G.F. Le Jay, F. Fenelon). Ubocznie drukował M. publikacje okolicznościowe i urzędowe, kalendarze i dzieła o treści religijnej. Wiele pozycji wydał własnym nakładem, dla wielu organizował subskrypcję, którą szeroko upowszechnił. W 1. 1765-1770 istniało w Warszawie Tow. Literatów w Polszcze Ustanowione, którego prezesem był J.A. Załuski, zaś "egzekutorem" M. Stawiało sobie ono za cel sprowadzanie wartościowych wydawnictw z zagranicy do kraju oraz wydawanie własnym nakładem deficytowych, ale ważnych książek. W okresie swego istnienia Tow. wydało 17 dzieł, głównie -w j. poi. Wszystkie drukował M. W większości były to pozycje literackie, po części podręczniki szkolne dla wychowanków Korpusu
Kadetów. Ostatnią pozycję stanowiły Sielanki polskie. M. uprawiał także działalność księgarską. Zajmował się sprzedażą nie tylko własnych wydawnictw, ale także sprowadzaniem i kolportażem dzieł zagranicznych, głównie niem. i fr. Szczególną aktywnością w tym zakresie wyróżnił się w 1. 1756-1768. Działalność wydawniczą, drukarską i księgarską reklamował na łamach własnych czasop., w prasie warszawskiej i toruńskiej oraz w katalogach. Po śmierci M. i zaspokojeniu przez króla roszczeń spadkobierców drukarnia stała się już w 1778 własnością Korpusu Kadetów. Na jej kierownika powołano wówczas gisera warszawskiego A.*Gieryka Podebrańskiego. Sprawował on tę funkcję prawdopodobnie do 1783. Pod rządami Gieryka drukarnia chyliła się ku upadkowi, tłocząc jedynie "Monitora" i kilka pozycji o małej wartości. Z impasu wyprowadził ją drukarz warszawski P. *Dufour, zostawszy jej dyrektorem w 1. 1784-1794. Dufour podporządkował działalność tej tłoczni głównie realizacji własnych planów wydawniczych.
M. Klimowicz: M. de K. redaktor i wydawca. W: R. Kaleta, M. Klimowicz: Prekursorzy Oświecenia. 1953. H. Lemke: Die Brtider Załuski u. ihre Beziehungen zu Gehhrten in Deustchland u. Danzig. 1958. J. Szczepaniec: Drukarnia Mitzlerowska Korpusu Kadetów w Warszawie... "Roczniki Bibl." 1958.
MŁODSZA KURSYWA RZYMSKA (minuskulna) zob. PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE.
MŁODUJEWICZ (Młodniewicz) Wojciech ?ob. REGULUS Wojciech.
MŁYN PAPIERNICZY zob. PAPIERNIA.
MŁYNEK DO FARB, urządzenia służące do roztarcia i mieszania *farby drukarskiej wg potrzebnej konsystencji i koloru, w zależności od stosowanego procesu technologicznego.
MŁYNY STOŻKOWE, urządzenia mielące o działaniu ciągłym (*Maszyny i urządzenia papiernicze). Służą do egalizacji, czyli wyrównania masy przed wprowadzeniem jej do maszyny papierniczej; do domielania masy obrobionej w *holendrach czy młynach rozbijających oraz do całkowitego mielenia masy. *Masa papiernicza obrabiana jest w M.s. na powierzchni stożkowej zaopatrzonej w noże. Wewnętrzny stożek stanowi wirnik, zewnętrzny osłonę. Noże rozmieszczone są na obwodzie wirnika oraz na wewnętrznej powierzchni osłony. W M. s. systemu Jordana masa wpływa od strony małej średnicy i przesuwa się do wylotu znajdującego się od strony większej średnicy; odwrotnie jest w M.s. systemu Mordena. Rozróżnia się M. s. z dzieloną i nie dzieloną
1549
1550
MOCARSKI
osłoną oraz z regulacją szczeliny przez przesuwanie wirnika lub osłony. Ze względu na warunki pracy dzieli się M.s. na: wolnobieżne, o prędkości obwodowej na większej średnicy wirnika 1015 m/sek, i szybkobieżne, 15 20 m/sek.
MOCARSKI Zygmunt (1894-1941), bibliotekarz, historyk książki, bibliofil. Studiował na Uniwersytecie Leningradzkim prawo oraz u N. *Lisowskiego biblio-logię. W 1919 był bibliotekarzem Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie, potem objął w Warszawie referat bibliograficzny w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. W 1920 redagował "Biuletyn Bibliograficzny", w 1922 i 1923 był ekspertem Komisji Rewindykacyjnej w Moskwie. W 1. 1923 - 1939 był pierwszym dyrektorem *Książnicy Miejskiej w Toruniu, z której uczynił warsztat badań pomorzoznawczych. Ogłosił wiele prac z zakresu bibliologii, m.in. Książka w Toruniu do r. 1793 (1934), dzieło odkrywcze dla dziejów drukarstwa toruńskiego. Posiadał własny księgozbiór i *ekslibris. Był założycielem *Tow. Bibliofilów Polskich w Warszawie oraz Tow. Bibliofilów im. Lelewela w Toruniu (1926). Interesował się również edytorstwem, księgarstwem i introligatorstwem.
T. Mikulski: Śp. Z.M. "Przegl. Bibl." 1946. Z.M. "Pam. Liter." 1946 z. 3-4.
MODERN FACE zob. ANTYKWA.
MODLITEWNIK (liber precum), książka z modlitwami dla osób świeckich, początkowo łac, a od XIII w. tłum. na j. narodowe. Od XIV w. rodzaj M. stanowił skrócony *brewiarz dla użytkowników świeckich, ułożony wg siedmiu godzin kanonicznych i dlatego nazywany *Godzinki (Horae, Horae Beatae Mariae Virginis, Livres d'heures). Najczęściej używany we Francji, Niderlandach, Niemczech, posiadał ustaloną treść. Do w. XVI pod wpływem franciszkańskim cieszyły się popularnością tzw. małe officia oraz *hortulusy, reformacja wprowadziła inny typ M., których wzorem był Gebetbuch (1522) M. Lutra. Przeciwdziałając reformacji jezuici popularyzowali M. z wykładem prawd wiary (P. Canisius, 1560), zaś w w. XIX Kościół katolicki propagował M. zalecające zwrot ku liturgii. W Polsce hortulusy zostały wyparte przez M. typu Harfy duchownej Marcina Laterny (1585 u A. Piotrkowczyka w Krakowie i 23 edycje następne) oraz zbiorki Skargi i Wujka. W w. XIX M. wydawali księża misjonarze w Warszawie i Krakowie, drukarnie w miejscowościach odpustowych (Częstochowa, Piekary Śl.), nadto drukarnie popularne w Wadowicach, Brodnicy, Bochni, Mikołowie i in. Powszechnie znana była Książka do nabożeństwa ks. Jana K. Dąbrowskiego, ułożona na polecenie arcpba Marcina Dunina (Poznań 1844,
wiele wydań). Spośród M. różnowierczych, używanych wraz z *kancjonałami, warto wspomnieć zbiorki modlitw Jana Seklucjana (Królewiec 1559), Krzysztofa Kraińskiego (Wilno 1601), Jana Stoińskiego (Raków 1633) oraz Modlitwy wydawane w Gdańsku i Królewcu od w. XVII aż po w. XIX. Zob. tab. 27.
L. Bernacki: Pierwsza książka poi 1918. G. Domel: Enstehung des Gebetbuches u. seine Ausstattung. 1921. A. Ka-wecka-Gryczowa: Prasy Krakowa i Rakowa w służbie anty-trynitaryzmu. W: Studia nad arianizmem. 1959.
MODLITEWNIK ALEKSANDRA JAGIELLON-
CZYKA wykonał na polecenie królewicza w 1491J. *Złot-kowski, skryptor i iluminator zatrudniony także przez królewicza Fryderyka (pontyfikat w Archiwum Kapitulnym na Wawelu, nr 14). Rps zdobią inicjały kaligraficzne i malarskie (m. in. wizerunek św. Brygidy) oraz miniatura calostronicowa (Vir Dolorum wśród Arma, Christi, k. 15 v). Obecnie w British Museum (Add. 38603).. Zob. tab. 27(2).
K. Dobrowolski: Modlitewnik królewicza Aleksandra. 1928.
MODLITEWNIK BONY SFORZA DE BARI,
księżniczki (żony Zygmunta I Starego), rps pergaminowy łac, wykonany w pracowni S. *Samostrzelnika, datowany 1527, sygnowany. Zawiera 31 miniatur całostronicowych (lub tylko z kilkoma wierszami tekstu na stronie) oraz liczne dekoracyjne bordiury obejmujące na poszczególnych stronicach kolumny tekstu. Przechowywany w Bodleian Library w Oxfordzie (Ms Douce 40). Tzw. błędnie: Modlitewnik wilanowski Bony (Warszawa, Muzeum Narodowe, Ms Wil. rp 867 oct.) z pracowni Attavante (?), datowany 1492, nie wiąże się z osobą królowej. Zob. tab. 27(3).
Z. Ameisenowa: Cztery poi. rpsy ilum. z 1. i524-1528 w zbio-' rach obcych. "Zesz. Nauk. Uniw. Jagiellońskiego" 1967 z. 143. Prace z Hist. Sztuki z. 4.
MODLITEWNIK BONY SFORZA SABAUDZ-KIEJ, księżny (wdowy po mediolańskim księciu Galeazza Maria Sforza), wykonany ok. 1490, jest jednym z najcenniejszych rpsów ilum. szkoły lombardzkiej. Zawiera 48 miniatur całostronicowych, wśród nich wizerunki trzech ewangelistów, sceny z Pasji, z życia Marii. Za autorów miniatur przyjmuje się: J.P. *Birago, Antonio da Monza i Ambrogio de Predis. Rps odziedziczyła prawdopodob--nie córka Bony, Bianca Maria, żona cesarza Maksymiliana (1493), później odziedziczył M. zapewne Karol V, którego portret znajduje się wśród kart dodanych w 1. 1519-1521, ilum. przez artystów flam. Karty te zawierają 16 miniatur całostronicowych, reprezentujących wysoki poziom sztuki flam. Obecnie przechowywany w British Museum (Add. 34294).
1551
1552
G.F. Warner: Miniatures and borders from the book of hours of Bona Sforza, duchess of Milan in the British Museum. 1894. J.A. Herbert: Illuminated manuscripts. 1912.
MODLITEWNIK KRZYSZTOFA *SZYDŁO-WEECKIEGO, rps perg. lac, datowany 1524, wykonany w pracowni S. *Sajnostrzelnika w Krakowie. Na przełojnie XVIII i XIX w. rps został podzielony. Z wyciętych wówczas miniatur całostronicowych zachowało się 10 (dziś w Bibl. Ambrosiana w Mediolanie); tekst z ozdobnymi bordiurami i inicjałami, podzielony na dwie części, dostał się do Bibl. Trivulziana (obecnie włączonej do Archivio Storico Civico w Mediolanie; numery rpsu: 459 i 460). Tekst: Cłypeus spiritualis uzupełniono dedykacją dla króla Zygmunta I.
Z. Ameisenowa: Cztery poi. rękopisy iluminowane zl. 1524-1528 w zbiorach obcych. "Zesz. Nauk. Uniw. Jagiellońskiego" 1967 Ł 143. Prace z Hist. Sztuki z. 4.
MODLITEWNIK MARII LESZCZYŃSKIEJ, rps
pergaminowy łac., pisany i zdobiony przez Jean Pierre Rousseleta w 1723. Uchodzi za należący do Marii Leszczyńskiej. Zawiera 13 miniatur całostronicowych (godzinki Św. Krzyża, Zesłanie Ducha Św., Wniebowstąpienie, godzinki do Św. Ducha). Dekorację rpsu wykonało dwóch artystów: jeden bordiury i ogólne powiązanie zdobnicze, drugi winietki ze scenami o treści religijnej i świeckiej, ujęte w bogate obramienie rokokowe. Rps ten być może został ofiarowany królowej na zaślubiny. Herb Windischgraetzów (austr.) domalowano później. Obecnie przechowywany w Bibliotheque Royale w Brukseli (H 3640).
J.-B. Colbert de Beaulieu: Le Livre de priires de Marie Leczinska. "Scriptorium" 2 1948.
MODLITEWNIK NAWOJKI (dawniej błędnie zwany M. Jadwigi), rps pergaminowy z ostatniej ćwierci XV w. Zawierał modlitwy w j. poi. Wykonany był dla nieznanej kobiety, nazwanej w tekście pięciokrotnie imieniem Nawojka (może Bnińska, wojewodzim poznańska). W początku XIX w. M.N. należał do Gozimirskich, w 1836 do Wołłowiczów w Działyniu pod Gnieznem i odtąd ślad po nim zaginał. W Karpnikach (Fischbach) na Śląsku znajdował się przed drugą wojną światową 'edynie jego srebrny futeralik z XVII w.
Książeczka do nabożeństwa Jadwigi, księżniczki poi. Wyd. S. Motty. 1875.
MODLITEWNIK tzw. WŁADYSŁAWA WARNEŃCZYKA, liczący 79 kart, rps pergaminowy, zawierający modlitwy o charakterze zaklęć magicznych służących wywoływaniu wizji przyszłości w krysztale. Na dekorację składa się 14 miniatur figuralnych oraz pięć
MODLITEWNIK ZYGMUNTA I
ozdobnych inicjałów. Na podstawie analizy dekoracji datowany na ostatnią dekadę XV w. Na miniaturach kilkakrotnie wyobrażony jest młodociany król z herbem polskim, orłem białym na czerwonej tarczy, z insygniami królewskimi: berłem i koroną. Istnieje hipoteza, że kodeks jest późniejszą kopią oryginału, sporządzonego dla króla Władysława Warneńczyka (może nawet, wg tezy fr. jezuity Ferranda, dla Władysława Jagiełły?). Rps należał w 1630 do Jakuba Prive w Besancon. Nabyty prawdopodobnie przez bpa R. Rowlindsona, przeszedł z jego kolekcją w 1755 do Bodleian Library w Oxfordzie (Ms 15857).
L. Bernacki, R. Ganszyniec.W. Podlacha: Modlitewnik W.W. 1928.
MODLITEWNIK WOJCIECHA GASZTOŁDA,
rps pergaminowy, 231-kartkowy, datowany 1528. Tekst w j. poi., zatytułowany: Cłypeus spiritualis anime devotc contra adversa et insidias, jest dum. z łac.; zawiera też lac. dedykację dla Zygmunta I, którego portret znajduje się na miniaturze z Pokłonem Trzech Króli. Dekorację stanowi 16 miniatur całostronicowych ze scenami z życia Marii oraz wizerunkami świętych, ozdobne inicjałki i bordiury. Na kilku miniaturach i bordiurach umieszczono herb Habdank, raz z inicjałami A.G. Początkowo błędnie określany w literaturze jako M. bpa Chojeńskie-go. Dekoracja rpsu, wykonana przez kilka rąk, zdradza powiązania z grafiką niem., z iluminacjami szkoły flam. i ornamentem renesansowym wł. Jest dziełem S. *Samo-strzelnika i jego pracowni w Krakowie. Inicjały S.C., używane przez niego, widnieją na kilku ilumin. kartach. Przechowywany w Bayerisches Volksmuseum, Monachium.
S. Sawicka: Polski modlitewnik ilum. w Bawarskim Muzeum Narodowym w Monachium. "Prace Kom. Hist. Sztuki PAU" 1928. T. 4 t. 2. B. Przybyszewski: Stanisław Samostrzelnik. "Biul. Hist. Sztuki" 1951 nr 2/3. Z. Ameisenowa: Cztery poi. rpsy ilum. z 1. 1524-1528 w zbiorach obcych. "Zesz. Nauk. Uniw. Jagiellońskiego" 1967 z. 143. Prace z Hist. Sztuki z. 4.
MODLITEWNIK ZYGMUNTA I STAREGO,
rps pergaminowy łac., wykonany w pracowni S. *Samo-strzelnika, datowany 1524, sygnowany. Tekst łac. Cłypeus spiritualis animae deuotae z dedykacją dla króla, uzupełniono dopiskami zawierającymi daty dotyczące rodziny królewskiej. Ozdobiony trzema miniaturami całostronicowymi i ozdobnymi inicjałami, ornamentacją marginalną. Na końcu dodano siedem wizerunków świętych, wykona-, nych inną ręką, podobnie jak i tekst do nich, stanowiący dzieło innego skryptora. Przechowywany w British Museum w Londynie (Ms Add. 15281). Zob. tab. 27(4).
Z. Ameisenowa: Cztery poi. rpsy ilum. z 1.1524-1528 w zbiorach obcych. "Zesz. Nauk. Uniw. Jagiellońskiego" 1967 z. 143. Prace z Hist. Sztuki z. 4.
1553
1554
MODULARNA KONSTRUKCJA
MODULARNA KONSTRUKCJA zob. BUDOWNICTWO BIBLIOTECZNE.
MOELLER (Myller, Muller): 1. Jerzy, introligator krakowski od 1529, z czasem przejął warsztat *Dawida i kontynuował pracę poprzednika, uzupełniając dotychczasowy zasób nowymi narzędziami. Pozostawał w bliskich stosunkach z drukarnią *Łazarza Andrysowica i często używał do usztywnienia swoich opraw niepotrzebnej makulatury tej oficyny. Oprawiał księgi kancelarii królewskiej, księgi sądów krakowskich, grodzkich i ziemskich, miejskie krakowskie, bibl. Akademii oraz książki bibliofilów krakowskich (np. Marcina Glicjusza). Dostarczał również opraw do bibl. króla Zygmunta Augusta. Przez wiele lat oprawiał księgi rachunkowe żup solnych. W sumie "warsztat Dawida i M. oprawił w 1. 1540-1566 kilkaset ksiąg rachunkowych żup wielickich i bocheńskich. 2. Andrzej Juliusz i Ernest (Moller, Muller), księgarze--nakładcy gdańscy w w. XVII, następnie (1652-1656) właściciele oficyny drukarskiej A. *Hiinefelda.
1. J. Ptaśnik: Cracovia impressorum. 1922. K. Piekarski: Fragm. 4 nieznanych wyd. Marchołta. 1935. 2. Drukarze. T. 4. 1962.
MOERENTORF zob. MORETUS.
MOGIŁA
Oprawy. W 1. 80-tych i 90-tych XV w. działał tu warsztat introligatorski klasztoru cystersów. Zasób narzędzi był niewielki (ok. dziesięciu *tłoków). Oprawy usztywnione deską pokrywała brunatna, dobrze wyprawiona skóra cielęca, zdobiona wyciskami gotyckich tłoków w kształcie rozety, rombu z kwiatkiem w środku, krzyżyka, wężyka, listków itp., a wśród nich na gotyckich tarczach monogramy IHS, wizerunek orła poi., herby kapituły krakowskiej, duchaków itp. Kompozycja była jedno- lub dwuramowa z podziałem *zwierciadła na dwa lub cztery prostokąty, zakreślone rylcem. *Grzbiet nie był zdobiony. Niektóre oprawy zachowały metalowe, ozdobnie grawerowane okucia i klamry.
Zob. też Skryptorium.
K. Piekarski: Uwagi i uzupełnienia do katalogu inkunabułów mogilskich. "Ex!ibris" 1924.
Papiernie. Ok. 1500 przy udziale Fryderyka Szylinga i Baltazara Behema nad rzeczką Dłubnią, na gruntach należących do cystersów, została uruchomiona papiernia czynna do 1670. Z jej pracowników przetrwały do dziś nazwiska: Bernarda Jeckela, Jerzego Prassera, Krzysztofa Prauskera, Jana Weisego, Bartłomieja Pielgrzyma, Jana Fajfera. W filigranach figuruje herb założycieli zakonu cystersów Odrowąż oraz herby kolejnych opatów: Łabędź, Habdank, Grzyrnała.
1555
MOKRE TECHNIKI zob. TRAWIONE TECHNIKI GRAFICZNE.
MOLENDA Jan, introligator w Krakowie, wyzwolony w cechu krakowskim w 1610 z przezwiskiem "Zaniedbał". Zażyłość z Janem *Brożkiem, który trzymał mu syna do chrztu w 1630, pozwala przypuszczać, że większość opraw w bibl. krakowskiego profesora powstała w warsztacie M. Od 1630 M. oprawiał książki dla biblioteki karmelitów w Wiśniczu.
J. Brożek: Wybór pism. T. 1. 1956. A. Chmiel: Introligatorzy cudzoziemscy w Krakowie w 1574-1646. "Ejdibris" 1924, "Arch., Bibl. i Muzea Kość." 1966.
MOLESKIN, materiał używany do obciągów na
maszynach drukujących i do opraw książek buchalteryj-nych, zwłaszcza na grzbiety. Jest to gęsta, mocna tkanina bawełniana, wykonana splotem satynowym, przez co osiąga równomierną i gładką powierzchnię. Materiał ten jest z jednej strony pokryty drobnymi włoskami i przez dodanie kleju uzyskuje większą wytrzymałość.
MOLLYN (Mollin) Mikołaj (Nicolaus, zm. 1625), w 1. 1588-1625 drukarz miejski w Rydze. Uprawnienia jego normowały przywileje: króla Zygmunta III z 16 V 1590, rady miejskiej z 1 I 1591, Senatu Rzeczypospolitej z 7 II 1593, a po wcieleniu Rygi do Szwecji Karola Gustawa z 7X1 1621. Produkcja M. obejmuje 160 druków w j. łac, niem. i łot. W okresie, gdy Ryga wchodziła w skład lenna Rzeczypospolitej (do 1621), M. wydał kilka druków związanych z kulturą poi.
A. Buchholtz: Geschichte der Buchdruckerkunst in Riga 1588-1888. 1890. Drukarze. T. 5. 1959.
MONDADORI IL SAGGIATORE, wydawnictwo zał. w 1907, w którego skład wchodzą dwie wspólnie administrowane firmy. Należy do największych w Europie. Dysponuje olbrzymią drukarnią w Weronie (3000 pracowników), dwiema papierniami i własną siecią księgarń we wszystkich większych miastach Włoch. Wydaje wiele popularnych serii, jak np.: II Pavone (do 1965 ok. 800 tyt. wyłącznie pisarzy współczesnych), La Tavolozza (seria o charakterze encyklopedycznym), Medu-sa, Biblioteca romantica, Romanzi e racconti italiani, Biblioteca moderna M., Omnibus i in. Od 1965 ukazuje się tania seria dzieł literatury światowej (książki wychodzą co tydzień w nakładzie ok. 250 000 egz.).
"MONITOR" (1763, 1765-1785), najwybitniejsze czasop. poi. (*Czasopiśmiennictwo) epoki Oświecenia, o charakterze moralnym, literackim i kulturalnym., skupiające znakomitości literackie swych czasów (F. Bohomolec,
1556
TAB. 27. MODLITEWNIK
1. Modlitewnik włoski z XV w. 2. Modlitewnik króla Aleksandra Jagiellończyka. 3. Modlitewnik królowej Bony. 4. Modlitewnik króla Zygmunta Starego
> łc tum, foti aft}, tiu fiio (ćtłKtipfti ti*mm* *.tni*-{**!*' d ftct1 oduf.im-.
Tr'
a / t>" />' *j y ' g> / a /
U. dc tl Tle* -fi|A li dl |, 10
um.naBii nis; CTuci 1 oi li.łtrti h.1b:
-------^......_ & ,
morłf, [u snt
**'
L
1 lc . lu id
onilmn^esiifcctioni J3omini introinm
Yiolino Solo.
-------j
\ 't
j* r -fe.% ^ b k V ći
3Hfe ? $
ir
r ^4 ?
TAB. 28. NOTACJE MUZYCZNE
1. Notacja tzw. dazjańska z Xw. będąca przedłużeniem notacji starogreckiej (Rex coeli do-mine). 2. Notacja neumatyczna na liniach z XIV w. (graduał Kapituły Krakowskiej). 3. Notacja mensuralna z XV w. (Mikołaj Radomski). 4. Tabulatura organowa z XVI w. (Jan z Lublina). Ś 5. Tabulatura lutniowa z XVII w. (Jan Stobaeus). 6. Notacja współczesna stosowana od XVII w. (Heinrich Biber). 7. Jeden z przykładów notacji tzw. awangardowej (Bogusław Schaffer)
MONOGRAM
i
MONITOR
WARSZAWSKI
NA
wrti ś7 A4
9
^
Liczbę " polarkuftowych Kartek
w fobie
ZAWIERAI4CY.
iuftitiam MONITU me tem-nitt Dwoi.
w WARSZAWIE w Drukarni Miizlccowfluey.
Karta tytułowa "Monitora Warszawskiego"
I. Krasicki i in.), powstałe pod wpływem ang. "Spectatora" (1711-1712) J. Addisona i R. Steele'a. Ten typ pisma o różnych tytułach rozprzestrzenił się szeroko we Francji, Rosji, Niemczech i we Włoszech. Współcześnie w Polsce tytuł ten (*Tytuły czasopism) w postaci rozszerzonej jako "Monitor Polski" nadany został dziennikowi urzędowemu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, publikującemu rozporządzenia centralnych władz administracji państwowej.
MONNET Charles (1732-1808), fr. malarz, rysownik, grafik, ilustrator. Studiował u J. Restout. Ilustrował Etudes d'anatomie a 1'usage des peintres (rytował Demarteau 1780), Davida Histoire d'Angleterre... (1784), Demoustiera Letłres a Emilie sur la mythologie (1801). Wśród ilustr. i *winiet do książek z dziedziny literatury główne pozy-
1557
EWoK 51
cje zajmują: Owidiusza Les Młtamorphoses (1767-1771), Fenelona Les Aventures de Telemaąue (1785), Lafontaine'a Contes et nouvelles en vers (1795), J.J. Rousseau Oeuures completes (1788-1793), Woltera Contes et romans (1778).
M. Boissais, J. Deleplanque: Le Livre a grauures au dix-huitihme s. 1948.
MONNIER Henri Bonaventure (1805-1877), fr. malarz, akwarelista, rysownik i grafik, także pisarz i aktor. Uczeń Girodeta i Grosa, współpracował z E. Lami. Podejmował tematykę obyczajową i karykaturę. Pozostawił 703 litografie (najdowcipniejsze z 1. 30-tych: "Moeurs admi-nistratives" i "Grisettes") oraz 69 ilustr. drzeworytowych. Współpracownik pism "Caricature", "Charivari" i "Sil-houette". Ilustrował w 1828 Anciens chansons Berangera i Fables Lafontaine'a, w 1830 Scenes populaires dessinees i la plume ze słynnymi groteskowymi postaciami Mon-sieur Joseph Prudhomme i Madame Gibou. W ilustr. z 1. 1852-1860 do Mlmoires de Joseph Prudhomme szydzi z paryskiego małomieszczaństwa, w Postillons et Cochers ze śmiesznostek mody, zaś w Bourgeois de Paris (1854) charakteryzuje niższe warstwy społeczne. W 1873 ilustrował Les dernieres chansons de Beranger.
J. Laran: UEstampe. I. 1959.
MONOFOTO zob. MASZYNY ZECERSKIE.
MONOGRAFIA (gr. monos = jedyny, grifo = piszę), rozprawa naukowa stanowiąca wszechstronne opracowanie określonego przedmiotu lub zagadnienia. Termin pochodzi z pierwszej poł. XIX w., dawniej traktat.
MONOGRAFIA BIBLIOGRAFICZNA, rozprawa naukowa, mająca za przedmiot określoną książkę lub czasop., ujmująca je od strony piśmienniczej lub wydawniczej, historii (zwłaszcza związków bibliograficznych) oraz elementów bibliograficznych (autorstwo, tytuł, rok wydania itp.). Przykłady M.b. w piśmiennictwie poi.: S.B. *Lin-de, O Statucie litewskim ruskim językiem i drukiem wydanym wiadomość. Warszawa 1816, L. *Bemacki, Pierwsza książka polska. Lwów 1918, A. *Birkenmajer, Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego 1817-1830. Kraków 1929.
MONOGRAM (gr. monos = jedyny i gramma = litera), znak graficzny w postaci związanych liter lub innych znaków wyraża nazwisko, tytuł, nazwę instytucji itp. M. znany był już w starożytności (M. Chrystusa). W późniejszych wiekach zastępował często podpis panującego. (Ozdobny M. sułtana tureckiego, tzw. tugra, umieszczano zwykle na czołowym miejscu uroczystego aktu sułtańskiego, w czasach nowszych podpis DureraAD, Ludwika XV LL, Stanisława Augusta związane ini-
1558
MONOGRAWIURA
Monogram króla Zygmunta Augusta
Tugra sułtana Ahmeda I
cjały A.S. lub ASR: Stanislaus Augustus Rex).M. artysty najczęściej z dwóch lub trzech liter związanych był podstawą ochrony praw autorskich (M. Diirera). Artystów znanych tylko z M. na ich dziełach nazywano monogra-mistami. M. używają również kolekcjonerzy i wydawcy, a niekiedy biblioteki dla oznaczenia przynależności obiektu do zbioru.
Zob. też Sygnet drukarski.
O.E. Ris-Paquot: Dktionnaire encyklopćdiąue des tnarąues et monogrammes, chiffres, lettres etc. T. 1-2. 1893. G.K. Nagler: Die Monogramisten. T. 1-5. 1919/20. F. Lugt: Les Marąues des collections, des dessins et d'estampes. T. 1 1921, T. 2 (Supplement) 1956.
MONOGRAWIURA zob. MONOTYPIA.
MONOTYP, zespół dwóch maszyn, tastra i odle-warki pojedynczych *czcionek, przyspieszający pracę przy składaniu. Skład monotypowy zestawiony z poszczególnych czcionek ułatwia *korektę i *łamanie. M. daje możliwość odlewania czcionek do *składu ręcznego, jest bardzo dogodny do wszelkich składów bardziej skomplikowanych, tabelarycznych czy matematycznych. W M. zachodzi inny układ jednostek, niż jest to powszechnie stosowane. Podstawową cechą monotypu jest zmienna szerokość liter i znaków w jednym *stopniu pisma, określona w jednostkach monotypowych. W układzie M. podstawowa jednostka wynosi 0,0007716". Każdy stopień pisma w punktach posiada dopasowane do niego pisma w zależności od ich szerokości wyrażonej w *setach. Szerokość każdej litery alfabetu jest określona przez pewną ilość jednostek monotypowych od 5 do 18. Najszersza
litera, odpowiadająca firetowi (*Materiał zecerski), posiada 18 jednostek monotypowych. Chcąc określić np. szerokość litery, trzeba pomnożyć jednostkę monotypową podstawową przez szerokość litery wyrażoną w jednostkach monotypowych i przez liczbę setów. Naciskając klawisze tastra powoduje się perforację (*Perforowanie) taśmy monotypowej. Taśma szerokości 110 mm jest prowadzona przez boczne otworki. Każdy znak jest określony wybiciem odpowiednich 2-3 otworków w jednym rzędzie taśmy, po czym przesuwa się ona dla wybicia znaku następnego. Do wybijania służy 31 igieł. Taster posiada mechanizm sumujący szerokość nabranych znaków w jednostkach monotypowych i podaje, ile jeszcze pozostało przestrzeni do końca wiersza. Od 72 jednostek przed końcem wiersza obraca się bęben setowy o tyle podziałek, ile wynosi szerokość jeszcze nabranych liter i znaków. Składacz odczytuje dwie cyfry podane przez wskaźnik na bębnie setowym i przyciska je z dwóch górnych rzędów na klawiaturze. W ten sposób odbywa się justowanie. Odstęp między słowami zostaje też zarejestrowany przez odpowiednie otworki na taśmie i przez przesuw wskaźnika bębna setowego. Taster model D umożliwia skład na jednej taśmie, zaś DD jednoczesny skład na dwóch taśmach dwu stopni pisma.
Odlewarka sterowana jest wytworzoną uprzednio taśmą perforowaną, którą zakłada się w kierunku odwrotnym, niż były wybite otwory w tastrze. W prostokątnej ramce umieszczonych jest 15x15=225 lub 15x17=255 matryc. Ramka posuwa się w odlewarce w płaszczyźnie poziomej w dwóch kierunkach do siebie prostopadłych. W samej formie przesuwny rdzeń otwiera otwór na potrzebną szerokość litery, opierając się na układzie pięciu przesuwnych względem siebie klinów. Przy odlewie litery i znaku biorą udział klin setowy i dolny. Przy odlewie justunku (*Materiał zecerski) kHn setowy ustawia się w stałe położenie, biorą zaś w nim udział klin górny i dwa justu-jące. Proces odlewu poszczególnych czcionek odbywa się w sposób następujący. Ponieważ jako ostatnie wybite są na taśmie otworki justujące, najpierw więc nastawiają się kuny justujące, ale odlew nie zachodzi. Potem następuje odlew ostatniej litery w złożonym wierszu. Ramka matrycowa ustawia się odpowiednią matrycą nad otworem formy, następuje przesuw klinów, z góry wchodzi w mat-ryczkę sworzeń centrujący, od spodu zaś do formy dochodzi kocioł. Pompa kotła daje wtrysk metalu do formy, elementy biorące udział podczas odlewu rozchodzą się, odlana litera zostaje ochłodzona i po obcięciu jej nadlewu wyrzucona z formy do wierszownika, dokąd nadchodzą stopniowo następne litery i justunek. Odlewarka pracuje przy użyciu sprężonego powietrza i silnika elektrycznego. Ilość obrotów odlewarki jest uzależniona od stopnia pisma. Przeciętna jej wydajność 10000 znaków na godzinę. Na odle-
1559
1560
MOREAU
warce normalnej odlewać można pisma od 5 do 14 punktów. Odlewarka model Supra nadaje się do odlewu czcionek i justunku 5-72 punktów oraz linii 2-24 punktów w odcinkach dowolnej długości od 5 do 140 cycero.
Zob. tab. 24.
Zob. też Em.
MONOTYPIA (monograwiura): 1. Wykonywanie rysunku farbami drukarskimi lub olejnymi na dowolnym podkładzie (papier, blacha). Przeniesienie tego rys. na papier przy użyciu prasy akwafortowej lub litograficznej daje dosyć efektowne rezultaty, przeważnie w postaci tłustych, szerokich kresek lub plam. Tak uzyskana odbitka nie jest jednak drukiem, nie można jej bowiem po raz drugi powtórzyć. 2. Odbitka wykonana tą techniką. Dzieje. Techniką M. posługiwali się szczególnie chętnie artyści z końcem XIX w. i używana jest aktualnie ze względu na uzyskiwanie jednej tylko odbitki (*Pissaro i synowie, Degas, Whisder, Forrain, Mary Cassot, *Steinlen, *Toulouse-Lautrec, Carriere, Gauguin, A. *Lepere, Le-grand). W Polsce M. uprawiają: T. Kantor, J. Stern, M. Jarema, A. Marczyński, I. Tchórzewski. Barwne M. do poematu K.I. Gałczyńskiego Niobe wykonali M. Wejman i J. Kraupe-Świderska.
Malo-Renault: Le monotype. "Art et Decoration" 1920.
MONTAŻ, w technice *druku płaskiego i Rotograwiury rozmieszczanie i naklejanie *diapozytywów lub *negatywów ilustracji i tekstów na przezroczystej płycie montażowej, wykonanej ze szkła lub sztucznego tworzywa (np. astralonu). Wykonanie montażu składa się z szeregu czynności, z których ważniejszymi są: wykreślenie schematu (makiety) montażu, skompletowanie i przycięcie diapozytywów wg ścisłego formatu, rozmieszczenie i przyklejenie diapozytywów ilustracji, rozmieszczenie i przyklejenie diapozytywów tekstu, sporządzenie kontrolnej odbitki ozalidowej dla akceptacji. Przy drukach wielobarwnych trzeba wykonać tyle montaży, na ile części wg podstawowych kolorów rozbity jest obraz.
MONTEFELTRO Federico da, książę Urbino (1422-1482), wł. humanista i bibliofil. Był mecenasem wielu uczonych i literatów. Zgromadził dużą bibliotekę humanistyczną, w której znalazły się dzieła łac, gr. i hebr. Na usługach M. pozostawało kilkudziesięciu kopistów; M. wydał na swój księgozbiór olbrzymią wówczas sumę 30000 złotych guldenów. Bibl. M. rozproszyła się; część trafiła do *Bibliotheca Apostołka Vaticana.
V. Bisticci da: Vite di uomini illustri del secolo XV. 1839.
MOORE John (1646-1714), bp Norwich i Ely w Anglii, bibliofil. Posiadał pierwszy metodyczny zbiór *inku-
nabułów; ogółem jego bibl. liczyła 1790 rpsów i 29000 druków. W 1715 księgozbiór M. nabył król Jerzy I i przekazał bibl. uniwersytetu w Cambridge.
MORA: 1. Faliste wzory utworzone przez leżące na sobie i nie pokrywające się wzajemnie linie *rastra. W kolorowej *autotypii unika się zjawiska M. przez odpowiednie skrzyżowania rastra w poszczególnych kolorach. Ponieważ w *druku wklęsłym niemożliwe jest skrzyżowanie ze względu na duże formaty rastra, unika się M. przez ścisłe nałożenie na siebie rastrów we wszystkich kolorach. W celu stłumienia zjawiska M. przy reprodukcji z autotypii należy zrastrowany oryginał lub raster obrócić o 30 albo 22 1/2 w stosunku do układu linii na reprodukowanej autotypijnej odbitce drukarskiej. 2. Papier
0 wzorze mory (falistym), w lepszym gatunku, stosowany czasem jako papier oklejkowy do opraw półpłó-ciennych.
MOREAU: 1. Jean-Michel (Le jeune, 1741-1814), fr. rysownik i rytownik. Czołowy ilustrator epoki. Uzyskał tytuł rysownika i rytownika królewskiego. Wykonał ok. 2000 prac związanych z życiem dworu, uroczystościami, wypadkami historycznymi oraz portrety osobistości. Z czasem poświęcił się całkowicie rys. Wykonywał też ekslibrisy. Rys. jego interpretowali znani rytownicy: Le Mirę, N. deLaunay, Martini. Dostarczał ilustr., winiety
1 zdobniki do najbardziej cenionych wydawnictw tego okresu, jak: Pastor fido (1766), Owidiusz, Metamorfozy (1767-1771), Rime di Petrarca (1768), Boccaccio, Decameron (1768), Dante (1768), Molier (1771-1783), De La Borde, Choix de chansons (1773), Monuments des costumes (1777), He-nault, Histoire de la France (1785-1790), Gesner, Oeuvres (1797), Rousseau, Nouvelk Heloise(1774), Emile (1784-1789), Wolter, Oewres (1784-1789 oraz cykl ryc. w 1802). 2. Luc-Albert (1882-1948), fr. malarz, grafik i ilustrator książkowy. Uczeń J.P. Laurensa i J.E. Blanche'a. Najwyżej cenione są jego litografie, oznaczające się malar-skością i ekspresją rysunku oraz dużymi wartościami psychologicznymi. Tematykę do tych prac czerpał m.in. z cyrku, musichallu, ringu bokserskiego. Okrucieństwo pierwszej wojny światowej przedstawił w litogr. do R. de Montherlanta Chant funebre pour les morts de Verdun (Paris 1936), natomiast litogr. do Vercorsa Le Silence de la mer (Paris 1945) zawierają impresje z ostatniej wojny. Poza tym ilustrował: F. Carco Chansons aigres-douces (1913, rys.), Tableau de l'amour vinal (1924, litogr.) oraz Images cachies (1928, litogr.), poza tym R. Allarda Les Feux de la Sainte Jean (1920, rys.), Ch. Maurrasa Le Mystere d'Ulysse (1923, litogr.), G. de Pourtalesa La Parabole des talents (1923, litogr.), L. Hervieu L'Ame du tirąue (1924), P. Mo-
1561
1562:
MORETUS
randa Ouuert la nuit (1924, akwarele), P. Verlaine'a Les Poetes maudits (1938, litogr.), C. R.oger-Marxa Visite a Luc-Albert Moreau (1929, litogr.) i Dimanche (1933, rys.), E. de Courieresa Physiologie de la boxe (1929, litogr.), Co-lette La Naissance du jour (1932, litogr.).
1. M. Sand: Die illustrierten franzosischen Biicher des 18. Jhrts. 1926. 2. P. Mornand: Vingt-deux artistes du Iwre. 1948. E. Benezit: Dictionnaire critique. VI. 1953. H. Vollmer: Allgem. Lexikon der bild. Kiinstkr. UL 1956.
MORETUS (Moerentorf), rodzina wybitnych drukarzy w Antwerpii od XVII do XIX w.: 1. Jean (1543-1610), zięć Ch. *Plantina, objął drukarnię po śmierci teścia w 1589. Następnie prowadzili ją dwaj jego synowie: Jean i 2. Balthasar, który samodzielnie kierował oficyną od 1610, utrzymując ją na wysokim poziomie. Dla niego m.in. pracował P.P. *R.ubens, projektując liczne karty tytułowe. Drukarnia, prowadzona przez następców Balthasara, przetrwała do 1871. W 1876 Edou-ardus Joannes Hyacinthus M. sprzedał ją zarządowi miasta Antwerpii, a ten zamienił ją na muzeum książki i drukarstwa.
MORFILL William Richard (1834-1909), slawista ang., profesor uniwersytetu w Oxfordzie, bibliofil. Opublikował wiele rozpraw o historii, kulturze i językach narodów słowiańskich (m. in. Poland, 1893). Warsztatem jego pracy naukowej była bogata bibl. własna, zasobniejsza w polonica od zbiorów z tego zakresu British Museum i Bodleian Library.
MORGAN John Pierpont (1837-1913), amer. finansista, zbieracz. M. miał wydać na książki i zbiory sztuki 10 milionów dolarów, a wartość zgromadzonej przez niego kolekcji sięgała 100 milionów dolarów. M. posiadał m. in. dużą ilość papirusów egipskich i hellenistycznych, rpsów średniowiecznych i orientalnych; miał rękopisy iluminowane, *inkunabuły (ok. 1000 tomów), americana itd. W 1887 kupił bibl. Eugene Pailleta (1829-1901), fr. prawnika i bibliofila, prezeza Sociere des Amis des Livres. Dla swych zbiorów wybudował w 1897 marmurowy pałac w Nowym Jorku. W 1923 syn M. udostępnił bibliotekę publiczności.
MORRIS William (1834-1896), ang. poeta, malarz, rysownik, teoretyk sztuki i typograf odnowiciel sztuki drukarskiej w końcu XIX w. Należał do grupy prerafae-litów. Był działaczem ruchu odrodzenia przemysłu artystycznego przez rękodzieło. W 1852-1856 studiował w Ox-fordzie, uzyskując tytuł "bachelor of arts". Założył "Art and Craft Society". od którego wziął nazwę ruch "Arts
and Crafts". Pod wpływem M. powstała słynna szkoła drzeworytników w Birmingham. Jako przeciwnik mechanizacji druku i ilustracji założył w 1890 własną drukarnię Kelmscott Press i fabrykę papieru pracującą tylko dla jego wydawnictwa, a publikacje całkowicie przez niego projektowane i odbijane na prasie ręcznej miały otworzyć nową epokę w zakresie typografii i sztuki książki. M. projektował do nich zarówno czcionkę, jak inicjały, bordiury, ozdoby, sięgając po inspirację do XV w., a w ilustr. (rysowanych przez W. *Crane'a, E. *Burne Jonesa i in.) używając wytrwale oryginalnego drzeworytu. Do osiągnięć Kelmscott Press zaliczyć trzeba przede wszystkim Chaucer's Works (1896) z ilustr. Burne Jonesa oraz wcześniejsze: Złotą legendę (1892) i M. The story of the glittering plain (1894) z ilustr. Crane'a. Stworzył on szereg pism drukarskich, m. in. słynną "Golden type" (złota czcionka), wzorowaną na piśmie N. *Jensona z 1476, do której ciął patryce Prince.
A.C. Rickett: W. M. 1911. H. Halliday: The Kelmscott Press. 1925.
Chaptcr 1. Of tłKM>et*rwbo wnte
told that there
\. ii of frec hmdrcd ind wb09<
ft3Siblstbe:bew48fatr,8B-i>ng, Md not un trisd in batttt; bc was of the
Początek utworu W. Morrisa The story of the glittering plain
.1563
1564
MORTKOWICZOWIE
notaeebowtbeaecan be bcttcrspcnt tbanin mahing lifecheerful& bonourableforotbera and for oursetoes; and tbe gain of good life totbecountryattargctbatwouldrcaultfrom mcn aertoualy setting about the bettering of tbc decency of our big towna woutd bc pricclesa, cvcn if notbing apecially good be-fcll tbe arta in conaequence: I donot fcnow tbat it woutd; but I ahould begin to tbinh mattera bopcful if men turncd tbeir atten-tiontO8ucbthing8,andIrepeattbat,unle83 tbey do so, we can acarcely even begin witb anybopeour endeavoura for tbe betteringof tbeflrta. (from tbelecturecaUedCbeLeaaer Hrta, in fiopea and f ears forflrt, by OUUiam Morris, pagea 22 and 33.)
Czcionki "Chaucer-type" i sygnet Kelmscott Press
MORSTADT Vincenc (1802-1875), rysownik i rytownik czes. Był autorem precyzyjnych i drobiazgowych rycin przedstawiających ogólny widok miast, ich fragmenty, zespoły architektoniczne i obiekty zabytkowe, głównie praskie. Jego rysunki wydano w formie rycin w kilku albumach, np. Album von Prag (pocz. XIX w.), w 1. 1838-1840 Prag im neunzehnten Jahrhundert.
E. Buźgova-Rambouskova: V.M. Popisny seznam grafickiho dila. 1958.
MORTKOWICZOWIE, wydawcy i księgarze: 1. Jakub (1876-1931). W 1903 nabył udział w istniejącej od 1876 księgarni G. *Centnerszwera w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 143 i podjął działalność wydawniczą. Oprócz książek dla dzieci i młodzieży wydawał prace o tematyce społecznej i samokształceniowej oraz pisma A. France'a i F. Nietzschego w wyborowych przekładach poi. W 1906 M. wspólnie z B.A. Jędrzejowskim i K. Praussem założył w Warszawie Tow. Wydawnictw Ludowych. Podjęło ono wydawanie w niezwykle
wysokich wówczas, bo wielotysięcznych nakładach legalnych i nielegalnych tanich broszur socjalistycznych, kolportowanych przez komórki partyjne. W związku z tyjn przedsięwzięciem M. zmuszony był do wyjazdu na dłuższy czas za granicę. W 1910 wydał pierwsze tomiki z serii "Pod znakiem poetów" i pierwszy utwór Janusza! Korczaka, w 1911 w niezwykle starannej szacie graficznej trzy tomy Pism zebranych C. Norwida. W 1913 opublikował S. Źeromskiego Wierną rzekę i w 1916 dwa tomy Walki z szatanem, a od 1919 był wyłącznym wydawcą tego pisarza. W 1919 ukazały się nowe tomiki poezji L. Staffa, dalsze tomy J. Korczaka, a w następnym roku B. Leśmiana, M. Dąbrowskiej, T. Zielińskiego, których to autorów, jak i później A. Struga, M. stał się z czasem wyłącznym wydawcą. M. był także nakładcą licznych książek z różnych dziedzin nauk społecznych, zarówno autorów poi., jak i przekładów oraz publikacji z zakresu sztuki, m. in. pięknych reprodukcji dzieł współczesnych malarzy poi. i obcych. W 1915 wydawnictwo zostało przekształcone w spółkę akcyjną pn. Tow. Wydawnicze w Warszawie. Równocześnie otwarto drugą księgarnię przy ul. Mazowieckiej 11, specjalizującą się w wydawnictwach artystycznych. Rówrież w 1915 Drukarnia Naukowa, którą M. nabył w 1911, została przeniesiona wraz z ekspedycją wydawnictw do własnego domu przy Rynku St. Miasta 11. Wyposażona w zestawy odpowiednich czcionek drukarnia wykonywała publikacje M., z których wiele uzyskało nagrody i wyróżnienia na krajowych i zagranicznych wystawach pięknej książki. M. wydał ogółem 680 książek i dużą ilość reprodukcji artystycznych. Przy czynnym udziale M. powstał w 1905 zalążek pierwszej w Królestwie organizacji księgarstwa poi.: Delegacja księg. przy Sekcji handl. Tow. Popierania Przemysłu i Handlu oraz odbył się w 1907 pierwszy Zjazd Księgarzy Polskich w Warszawie, na którym powołano Związek Księgarzy Polskich. M. był wespół z A. Turkułłem inicjatorem wydawanego od 1910 czasop. "Przegląd Księgarski", którego redakcja i administracja przez kilka lat mieściła się w księgarni M. W piśmie tym zamieszczał do końca swego życia artykuły o żywotnych sprawach księgarskich, sprawozdania ze swych wystąpień na terenie międzynarodowym oraz z organizowanych wystaw. Był jednym z najczynniejszych organizatorów I Ogólnopolskiego Zjazdu Księgarzy Polskich w Lublinie w sierpniu 1918. Od tej chwili był nieprzerwanie do końca życia członkiem Zarządu Gł. Związku Księgarzy Polskich i członkiem zarządu powstałego w 1926 Polskiego Tow. Wydawców Książek. Był jednym z inicjatorów i organizatorów powstałej w 1919 Polskiej Składnicy Pomocy Szkolnych, Tow. Księgarni Kolejowych "Ruch" (1919), hurtowni dla księgarzy i wydawców *Dom Książki Polskiej (1923), Tow. Księgarzy
1565
1566
MOSKIEWSKA TYPOGRAFIA
Poi. na Śląsku (1926). Szczególnie cenna i ważna była działalność M. jako ambasadora poi. książki i księgarstwa za granicą. W 1907 w czasie przymusowego pobytu poza krajem nawiązał bezpośrednie kontakty z najwybitniejszymi wydawcami i księgarzami ang., fr., niem. i wł. Pozwoliło mu to w 1909 jako delegatowi księgarstwa poi. na Kongresie Międzynarodowym w Amsterdamie uzyskać stałe miejsce dla księgarstwa poi. w Biurze tej organizacji, mimo że były w nim reprezentowane samodzielne państwa. Odtąd M. był stałym delegatem Polski i brał udział w pracach Biura i w sesjach dorocznych Kongresu. Równocześnie był organizatorem działu poi. na licznych międzynarodowych wystawach pięknej książki oraz zdobnictwa książkowego (we Florencji, Lipsku, Rzymie, Pradze, Berlinie, Paryżu i in.). W 1931 na Międzynarodowej Wystawie Książki Artystycznej w Paryżu poi. plastycy, drukarze, introligatorzy i wydawcy odnieśli ogromny sukces dzięki wspaniałemu wydawnictwu albumowemu, którego autorem i wydawcą był M.: Le Livre d'art en Po-hgne 1900-1930. Gdy Tow. Wydawnicze znalazło się w trudnościach finansowych z powodu ogólnego kryzysu gospodarczego, M. popełnił samobójstwo.2. Janina z Horwitzów (1873-1960), księgarz, wydawca, pisarka. Od początku działalności księgarskiej i wydawniczej męża M. była jego najbliższym współpracownikiem, obejmując prace korektowe oraz redakcję i kierownictwo działu książek dla dzieci i młodzieży. Wiele z tych książek tłumaczyła (np.: Lagerlof: Cudowna podróż, Molnar: Chłopcy z placu broni, Selmer: Nad dalekim cichym fiordem). Była autorką książek dla młodzieży: Stacho (1906), dwa tomy wyboru pogadanek Z naszej szkoły (1918-1919), Anulka (1923). Wspólnie z S. Sempołowską redagowała w 1913-1914 postępowe pismo ilustr. dla młodzieży "Z Bliska i zDaleka" z dodatkiem dla dzieci pt. "Słońce", a w 1.1916-1926 dwutygodnik dla dzieci i wychowawców "W Słońcu". Od chwili otwarcia w 1915 księgarni przy ul. Mazowieckiej 11, niezależnie od swej pracy wydawniczej, M. sprawowała ogólne jej kierownictwo, m. in. czuwała nad dekoracją sławnych okien wystawowych księgarni. Po tragicznej śmierci męża M. wspólnie z córką Hanną podjęła się trudnego zadania ratowania Tow. Wydawniczego. Do 1939 niemal wszystkie zobowiązania zostały spłacone i nie tylko zrealizowano większość zaprojektowanych przez zmarłego wydawnictw, ale wydano wiele nowych i cennych pozycji. Od śmierci Jakuba M. do 1939 nakładem Tow. Wydawniczego ukazały się 224 pozycje książkowe i kilkadziesiąt reprodukcji artystycznych. W okresie okupacji hitlerowskiej wydawnictwo i drukarnia były nieczynne, a księgarnię prowadzono jako własność wdowy po S. Żeromskim, Anny. W czasie powstania warszawskiego w 1944 księgarnia, drukarnia i magazyny z cennymi archiwaliami uległy zagładzie. W 1946 M. z córką Hanną
Olczakową podjęły w Krakowie działalność wydawniczą (do 1949) pod firmą Wydawnictwo J. Mortkowicz, w którym wznowiono kilka książek dla młodzieży, wydano parę tomików poezji, m. in. L. Staffa, oraz tom grafik C. Norwida. W 1946-1950 M. była dyrektorem Oddziału krakowskiego ^Spółdzielni Wydawniczej "Książka i Wiedza". Poza tym kontynuowała działalność literacką, m. in. tłumacząc dalszy cykl powieści Loftinga o doktorze Dolittle.
H. Mortkowicz-Olczakowa: Pod znakiem kiosku. 1962.
MOSKIEWSKA TYPOGRAFIA zob. PIECZAT-NYJ DWÓR.
MOSTOWSKI Tadeusz Antoni (1766-1842), publicysta, wydawca, krytyk literacki. W 1. 1791-1792 wydawał założoną i redagowaną wspólnie z J.U. Niemcewiczem i J. Weyssenhoffem "Gazetę Narodową i Obcą", której biuro mieściło się w jego domu w Warszawie przy ul. Bielańskiej 602. M. troszczył się o stronę finansową i organizacyjną pisma, redagował w nim również dział wiadomości z Francji. Z początkiem 1792, gdy redakcja "Gazety" popadła w konflikt z tłoczącym ją drukarzem P. *Zawadzkim, M. kupił własną drukarnię. Z oficyny tej oprócz "Gazety" wychodziły także broszury polityczne, utwory ulotne, a nawet powieści. Zarządcą drukarni był Stanisław Szymański, redaktor techniczny "Gazety Narodowej i Obcej", później (od 1793) funkcję tę pełnił Karol Eisbach. W listopadzie 1800 M. został członkiem Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk i realizując program wydawniczy Tow. założył drukarnię we własnym pałacu w Nowolipiu 646. Czcionki sprowadził od *Didota. Drukarnia ta wytłoczyła w 1. 1802-1806 ponad 85 tytułów. M. in. z inicjatywy M. i jego nakładem wydany został Wybór Pisarzów Polskich, w nakładzie przekraczającym 1000 egzemplarzy. Zarządcą drukarni był w tym okresie Maciej Chmielewski. Po wyjeździe M. do Francji z pocz. 1806 nastąpiła przerwa w pracach drukarni. Wznowiła ona działalność dopiero z końcem 1815, ale M. nie podjął już własnych nakładów. Z tego okresu pochodzi druk Śpiewów historycznych Niemcewicza. Kierownikiem drukarni po wznowieniu został Onufry Łątkiewicz.W październiku 1820 odkupił on od M. część drukarni i przeniósł ją na ul. Senatorską 467.
J. Platt: T.M.jako wydawca. Z problemów "polskich Didotów". "Ze Skarbca Kultury" 1960 z. 1 (12).
MOTH Axel (1867-1932), bibliotekarz duński. Po ukończeniu w 1891 studiów prawniczych wyjechał do USA, gdzie pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej Columbia. L. 1893-1895 spędził w Danii, po czym znowu
1567
1568
MSZAŁ KSIĘCIA HRYOJA
wyjechał do USA, zaangażowany jako asystent w Smith-sonian Institution w Waszyngtonie, a od 1896 w New York Public Library, gdzie w 1907 został kierownikiem oddziału katalogowania. Opracował wielojcz. słownik terminów bibliotekarskich: Glossary of library ternts, English, Danish, Dutch, French, German, Italian, Spanish, Swedish (Boston 1915) oraz słownik z zakresu bibliogr., handlu księgarskiego i drukarstwa: Technical tertns used in biblio-graphies and by the hook and printing trades (Boston 1915). S. Dahl: M.A. W: Dansk Biografisk Leksikon. 16, 1939.
MOTOWIDŁO, w papiernictwie urządzenie do przewijania i przecinania papieru nożem na arkusze, będące wielokrotnością żądanych formatów, zwykle na arkusze
0 długości równej połowie obwodu motowidła.
MOTTO, cytat, aforyzm, sentencja przytoczona na początku książki, poszczególnego utworu, czasem rozdziału, nawiązująca do treści dzieła. M. składa się drobną czcionką na węższy format po prawej stronie pierwszej *kolumny, rzadziej poniżej głównego tytułu na *karcie tytułowej.
MOTYWY ZDOBNICZE zob. ORNAMENT.
MOXON Joseph (1627-1700), drukarz, księgarz, wydawca i uczony ang. Księgarnię i wydawnictwo założył M. ok. 1657; wydawał i sprzedawał dzieła głównie z zakresu geografii, nawigacji, astronomii oraz mapy, atlasy, globusy i instrumenty matematyczno-fizyczne. W1. 1677-1678 wydał najpoważniejsze swoje dzieło Mechanick exer-cises or the doctrine of handy-works i został wybrany członkiem Royal Society. Dla drukarstwa M. zasłużył się jako twórca nowych czcionek i teoretyk pism drukarskich. Wydał z tego zakresu m. in. Proves of several sorts of letters cast (1669), Reguła trium ordinum litteramm typogra-phicarum (1676).
MOZAIKA zob. INTARSJA.
MSZAŁ (łac. missale), księga liturgiczna obrządku łac, zawierająca rubryki i wszystkie teksty mszalne. Nazwą tą poczynając od VIII w. określano niekiedy *sakramentarz. M. powstał z ujęcia w jedną księgę przeznaczoną dla cichej mszy wszystkich tekstów, które w uroczystej mszy mieli śpiewać lub recytować: z sakramentarza celebrans, z *ewangeliarza diakon, z *epistolarium lub *lekcjo-narza subdiakon czy też lektor, z *antyfonarza mszalnego
1 *graduału kantorzy. Najstarsze M. znane są z klasztoru Bobbio (ok. 700); z tegoż okresu (po 750) pochodzi zachowany jako szczątkowy *palimpsest z klasztoru Monte Cassino. Były to niewielkie M. podróżne dla mnichów mających święcenia kapłańskie, zwane libellus missa-
Mszal rzymski pisany na pergaminie w Burgundi pod koniec XV w.
rum, a zawierające jedynie niektóre formularze mszalne. Dalsze scalanie tekstów i dalszy rozwój doprowadziły pod koniec X w. do powstawania tzw. missale plenariupi, które jednak jeszcze nie wyparło z użycia sakramentarza. Nastąpiło to częściowo w poł. XII, a całkowicie w poł. XIII w. Pierwsze opracowania różniły się od siebie w niektórych prowincjach kościelnych i zakonach. M. zawiera zasadniczo następujące części: *kalendarz i ew. *tablice paschalne, rubryki, części stałe, jak ordinarium missae i *kanon, prefacje, oraz formularze mszalne zmienne, tj. wg cyklu roku kościelnego proprium de tempore (temporale), wg cyklu świąt proprium de sanetis (sancto-rale) oraz wspólne formularze dla świętych każdego typu. Zob. tab. VI.
A. Dold: Vom Sakramentar, Cotnes u. Capitulare zum Missale 1943.
MSZAŁ ERAZMA *CIOŁKA, wykonany w 1.1513-1518 w Krakowie na zlecenie C. Dekorację o cechach wczesnorenesansowych tworzy 18 przedstawień figuralnych i ornamentyka marginalna, w której obok tradycji miejscowych dochodzą do głosu wpływy wł. i flam. Miniatury wykonało kilku iluminatorów, najwybitniejszy z nich wzorował się na grafice A. *Diirera (Mała Pasja drzeworytnicza B. 20, 24, 26, 45, 51), wykazując duże zrozumienie jego nowatorskich osiągnięć. Dekoracja k. CIIV wiąże się stylistycznie z twórczością S. *Samo-strzelnika. Przechowywany w Bibl. Narodowej (Rps 3306).
S. Sawicka: Les Principaux manuscrits a peintures de la Bibl. Nationale de Varsovie, du chateau Royal et des Bibl.: des Zamoyski a Varsovie, du Seminaire de Płock et du chapitre de Gniezno. "Buli. de la Societe Francaise de Reproductions de Manuscrits a Peintures" 1938 nr 27.
MSZAŁ KSIĘCIA HRVOJA, bogato zdobiony kodeks głagolicki, napisany ok. 1405 przez popa Batko na
1569
1570
MSZAŁ MIKOŁAJA Z KROMIERYŻA
zamówienie księcia splickiego Hrvoja Vukcicia Hrvati-nicia, ilumin. przez nieznanego mistrza, być może szkoły toskańskiej. Zawiera *alegorie miesięcy kalendarzowych, poza tym kompozycje symboliczne, podobizny świętych itp., całostronicowe Śwyobrażenie księcia (wojewody) Hrvoja, jego herbu i św. Michała, portret konny księcia. Rysunek precyzyjny, ^ikonografia miejscami oryginalna. Kodeks niegdyś w bibliotece Macieja Korwina (*Cor-viniana), obecnie zaginiony. Miniatury znane są jedynie z reprodukcji w monografii V. Jagicia i in.
V. Jagić, L. Thallóczy, F. Wickhoff: Missak glagolitkum Heruoiae ducis Spalatensis. 1891. Ś Lj. Karaman: Pregled umjet-nosti u Dalmaciji. 1952.
MSZAŁ tzw. MIKOŁAJA Z KROMIERYŻA,
z kościoła Św. Jakuba w Brnie (wg E. Dostała fundacja Mikołaja, wikariusza generalnego Jana ze Środy), stanowi pierwsze na Morawach dzieło narodowej szkoły ilumin. z 1. 60-tych XIV w. Zawiera wizerunek donatora. W ornamentyce widoczne tradycje czes.
E. Dostał: Cechy a Avinion. Pfisplvky k vzniku leskśho umini illuminatorsktho v XIV stoleti. "Ćasopis Matice Moravske" 1921.
MŚCISŁAWIEC Piotr Timofiejewicz zob. FIO-DOROW Iwan, MAMONICZE, DRUKARNIE RUSKIE.
MUCHA Alfons (1860-1939), czes. malarz, rysownik, ilustrator i grafik. Studiował w Monachium, a od 1888 w Paryżu. Tam też rozpoczął swoją działalność, ilustrując dzieła historyczne, poetyckie i utwory dla młodzieży. Współpracował z czołowymi czasop. fr., jak "Illustra-tion", "La Vie Parisienne", "Le Monde Ulustre" i in. Projektował też okładki, nagłówki, rysował ekslibrisy. Był założycielem nowoczesnej szkoły zdobniczej. Przez sześć lat projektował afisze i scenografię dla Sary Bern-hardt, która była jego protektorką. Po sukcesach w Paryżu zyskał uznanie w Wiedniu, a wreszcie i w Pradze. Od 1904 wykładał na akademiach amer., a od 1910 pracował w Czechach na zamku Zbiroh. Ilustrował utwory Ch. Seignobosa, A. Colłina, R. de Flers, A. France'a i in. oraz publikował prace poświęcone sztuce zdobniczej.
P. Toman: Nov$ słovnlk leskoslovenskych vytvarnych umtlcA. n. 1950.
MUCZKOWSKI Józef (1795-1858), bibliotekarz, bibliograf, wydawca. Pracował w ^Bibliotece Jagiellońskiej w 1. 1817-1819, 1834-1858, od 1835 na stanowisku dyrektora. Zreogranizowal Bibl., wprowadził katalog systematyczny w miejsce przestarzałego topograficznego, scalił w jeden alfabet opisy dzieł, wydzielił inkunabuły, zinwentaryzował i skatalogował znaczną część zbiorów.
Od 1852 umożliwił studentom wypożyczanie książek do domu, zorganizował dostęp do czasop., zwiększył godziny otwarcia czytelń. Od 1836 był prof. bibliogr. na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wykładyjego obejmowały: rękopiso-znawstwo (z dyplomatyką, numizmatyką, chronologią), drukarstwo i bibliotekarstwo oraz grafikę. Od 1837 sprawował również nadzór nad ^Drukarnią Akademii Krakowskiej. Opublikował wiele prac z zakresu filologii, historii i bibliogr.
MUEHLBRECHT Otto (1838-1906),wy dawca niem. Prowadził w Berlinie wydawnictwo specjalizujące się w naukach politycznych i prawniczych. Był autorem dzieł z zakresu historii książki (Der holldndische Buchhandel seit Coster, 1867), bibliofilstwa (Die Bucherliebhaberei in ihrer Entwicklung..., 1896) i bibliogr.
MtiLLER Johannes zob. REGIOMONTANUS
Johannes.
MUNSTER Sebastian (1489-1552), geograf, kartograf i hebraista niem. Długie lata spędził w Bazylei, gdzie obok dzieł filologicznych, teologicznych (Biblia w j. hebr. i łac.) wydał komentarze do Solinusa, Geografię *Ptole-meusza z nowożytnymi mapami (1544) i geografię powszechną, bogato ilustrowaną i zaopatrzoną mapami Kosmographie oder Beschreibung aller Ldnder (1544), która miała 27 wyd. niem. oraz 19 tłumaczeń. Do opisu Polski wykorzystał pomoc Polaków i poi. prace kartograficzne (B. *Wapowskiego).
K. Buczek: Ein Beitrag zur Entstehungsgesćhichte der Kosmographie von S.M. "Imago Mundi" 1935.
MUTEFERRIKA zob. IBRAHIM EFFENDI.
MUKLANOWICZ Wiktoria (1876-1938), bibliotekarka. Należąc od 1896 do tajnego stów. oświatowego kobiet, organizowała biblioteczki ruchome. W 1901-1904 pracowała w czytelniach Warszawskiego Tow. Dobroczynności; w 1904-1938 w Czytelni Naukowej, przekształconej następnie na ^Bibliotekę Publiczną m. Warszawy (od 1921 na stanowisku zastępcy dyrektora). M. odegrała wybitną rolę w rozwoju Biblioteki. Brała czynny udział w kształceniu bibliotekarzy, wykładała bibliograf ię i bibliotekoznawstwo na licznych kursach i w szkole bibliotekarskiej przy Biblioteki Publicznej, prowadziła (od 1924) seminarium bibliograficzne na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Należała do inicjatorów i zespołu opracowującego Przepisy katalogowania alfabetycznego dla bibliotek polskich (1923).
L. Krzywicki: Nad grobem cichej silaczki... "Bibliotekarz" 1938 nr 9 i odb.
1571
1572
MSZAŁ MIKOŁAJA Z KR.OMIERYŻA
zamówienie księcia splickiego Hrvoja Vukcicia Hrvati-nicia, ilumin. przez nieznanego mistrza, być może szkoły toskańskiej. Zawiera *alegorie miesięcy kalendarzowych, poza tym kompozycje symboliczne, podobizny świętych itp., całostronicowe wyobrażenie księcia (wojewody) Hrvoja, jego herbu i św. Michała, portret konny księcia. Rysunek precyzyjny, ^ikonografia miejscami oryginalna. Kodeks niegdyś w bibliotece Macieja Korwina (*Cor-viniana), obecnie zaginiony. Miniatury znane są jedynie z reprodukcji w monografii V. Jagicia i in.
V. Jagić, L. Thallóczy, F. Wickhoff: Missak glagoliticum Hervoiae ducis Spalatensis. 1891. Lj. Karaman: Pregled umjet-nosti u Dalmaciji. 1952.
MSZAŁ tzw. MIKOŁAJA Z KROMIERYŻA,
z kościoła Św. Jakuba w Brnie (wg E. Dostała fundacja Mikołaja, wikariusza generalnego Jana ze Środy), stanowi pierwsze na Morawach dzieło narodowej szkoły ilumin. z 1. 60-tych XIV w. Zawiera wizerunek donatora. W ornamentyce widoczne tradycje czes.
E. Dostał: Cechy a Avinion. Prispe"vky k vzniku łesk&w umlni illuminatorskiho u XIV stoleti. "Ćasopis Matice Moravske" 1921.
MŚCISŁAWIEC Piotr Timofiejewicz zob. FIO-DOROW Iwan, MAMONICZE, DRUKARNIE RUSKIE.
MUCHA Alfons (1860-1939), czes. malarz, rysownik, ilustrator i grafik. Studiował w Monachium, a od 1888 w Paryżu. Tam też rozpoczął swoją działalność, ilustrując dzieła historyczne, poetyckie i utwory dla młodzieży. Współpracował z czołowymi czasop. fr., jak "Illustra-tion", "La Vie Parisienne", "Le Monde Illustre" i in. Projektował też okładki, nagłówki, rysował ekslibrisy. Był założycielem nowoczesnej szkoły zdobniczej. Przez sześć lat projektował afisze i scenografię dla Sary Bern-hardt, która była jego protektorką. Po sukcesach w Paryżu zyskał uznanie -w Wiedniu, a wreszcie i w Pradze. Od 1904 wykładał na akademiach amer., a od 1910 pracował w Czechach na zamku Zbiroh. Ilustrował utwory Ch. Seignobosa, A. Collina, R. de Flers, A. France'a i in. oraz publikował prace poświęcone sztuce zdobniczej.
P. Toman: Nov$ sloimik leskoslouenskych uywarnych umlld. n. 1950.
MUCZKOWSKI Józef (1795-1858), bibliotekarz, bibliograf, wydawca. Pracował w *Bibliotece Jagiellońskiej w 1. 1817-1819, 1834-1858, od 1835 na stanowisku dyrektora. Zreogranizował Bibl., wprowadził katalog systematyczny w miejsce przestarzałego topograficznego, scalił w jeden alfabet opisy dzieł, wydzielił inkunabuły, zinwentaryzował i skatalogował znaczną część zbiorów.
Od 1852 umożliwił studentom wypożyczanie książek do domu, zorganizował dostęp do czasop., zwiększył godziny otwarcia czytelń. Od 1836 był prof. bibliogr. na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wykładyjego obejjnowały: rękopiso-znawstwo (z dyplomatyką, numizmatyką, chronologią), drukarstwo i bibliotekarstwo oraz grafikę. Od 1837 sprawował również nadzór nad *Drukarnią Akademii Krakowskiej. Opublikował wiele prac z zakresu filologii, historii i bibliogr.
MUEHLBRECHT Otto (1838-1906),wydawca niem. Prowadził w Berlinie wydawnictwo specjalizujące się w naukach politycznych i prawniczych. Był autorem dzieł z zakresu historii książki (Der holldndische Buchhandel seit Coster, 1867), bibliofilstwa (Die Bucherliebhaberei in ihrer Entwicklung..., 1896) i bibliogr.
MULLER Johannes zob. REGIOMONTANUS
Johannes.
MUNSTER Sebastian (1489-1552), geograf, kartograf i hebraista niem. Długie lata spędził w Bazylei, gdzie obok dziel filologicznych, teologicznych (Biblia w j. hebr. i lac.) wydał komentarze do Solinusa, Geografię *Ptole-meusza z nowożytnymi mapami (1544) i geografię powszechną, bogato ilustrowaną i zaopatrzoną mapami Kostnographie oder Beschreibung aller Ldnder (1544), która miała 27 wyd. niem. oraz 19 tłumaczeń. Do opisu Polski wykorzystał pomoc Polaków i poi. prace kartograficzne (B. *Wapowskiego).
K. Buczek: Ein Beitrag zur EntstehungsgesChichte der Kosmo-graphie von S.M. "Imago Mundi" 1935.
MUTEFERRIKA zob. IBRAHIM EFFENDI.
MUKLANOWICZ Wiktoria (1876-1938), bibliotekarka. Należąc od 1896 do tajnego stów. oświatowego kobiet, organizowała biblioteczki ruchome. W 1901-1904 pracowała w czytelniach Warszawskiego Tow. Dobroczynności; w 1904-1938 w Czytelni Naukowej, przekształconej następnie na *Bibliotekę Publiczną ni. Warszawy (od 1921 na stanowisku zastępcy dyrektora). M. odegrała wybitną rolę w rozwoju Biblioteki. Brała czynny udział w kształceniu bibliotekarzy, wykładała bibliograf ię i bibliotekoznawstwo na licznych kursach i w szkole bibliotekarskiej przy Biblioteki Publicznej, prowadziła (od 1924) seminarium bibliograficzne na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Należała do inicjatorów i zespołu opracowującego Przepisy katalogowania alfabetycznego dla bibliotek polskich (1923).
L. Krzywicki: Nad grobem cichej silaczki... "Bibliotekarz" 1938 nr 9 i odb.
1571
1572
MUZEA KSIĄŻKI
MURMELIUS Stanisław, drukarz, pracował najpierw w Krakowie, zapewne w drukarni Marka *Szarfenberga. Na wezwanie Mikołaja Radziwiłła Czarnego przeniósł się do Brześcia Litewskiego i tu w listopadzie 1558 wydał pierwszy swój druk (Kancjonał Jana Zaremby). Tłocznia służyła, podobnie jak poprzednia B. *Wojewódki, ugrupowaniu kalwińskiemu na Litwie i pisarzom z otoczenia dworu książęcego. Do 1561 wyszło tu 16 pozycji w 147 arkuszach, w starannej szacie graficznej. M. używał *sygnetu (serce w dłoni) w trzech odmianach. Dalsze losy M. nie są znane. W 1566 wytłoczył 2 druki w Łowiczu. Ostatni raz jego nazwisko pojawiło się w 1570; był wówczas być może Ś pracownikiem Mikołaja *Szarfen-berga w Krakowie.
Drukarze. T. 5. 1959.
MURRAY John, wydawnictwo londyńskie. Zał. je w 1768 John Mac M. I (1745-1793), który w 1. 1783-1793 wydawał "English Review". John II (1778-1843) znacznie rozwinął firmę; wydawał dzieła Scotta i Byrona oraz zał. w 1809 ,,Quarterly Review". Jego syn John III (1808-1892) wydawał Handbooks for trauellers, pierwowzór bedekerów, oraz dzieła naukowe Darwina, Living-stone'a, Schliemanna i in. Następcą jego został syn John IV (1851-1928), który wydał m.in. Autobiografię Gibbona i Korespondencję Byrona. Obecnie firmę prowadzi John M. (ur. 1884).
J. Murray: 50 AWemarle Street 1768-1930. 1930.
MUSZKOWSKI Jan (1882-1953), jeden z najwybitniejszych bibliotekarzy poi., organizator, pedagog i badacz w dziedzinie nauki o książce. W 1. 1920-1936 był dyrektorem Biblioteki Krasińskich (*Bibl. fundacyjne), jednocześnie pracownikiem księgarni w dziale wydawnictw Polskiej Składnicy Pomocy Szkolnych. W 1915 rozpoczął pod egidą Warszawskiego Tow. Naukowego kontynuację Bibliografii *Estreichera; ponad 125000 opisów, które przygotował do druku, spłonęło w powstaniu 1944. Był współzałożycielem Związku Bibliotekarzy Polskich (1917), w 1. 1928-1949 delegatem na coroczne kongresy międzynarodowe i ekspertem w Komisji Statystycznej IFLA (^Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy). W żywej publicystyce zawodowej reprezentował najbardziej postępowe poglądy okresu międzywojennego. Pionierski charakter miała jego działalność w dziedzinie kształcenia bibliotekarzy, począwszy od systematycznego kursu na Wolnej Wszechnicy Polskiej (1926-1938) aż do wprowadzenia pierwszej w Polsce Katedry Bibliotekoznawstwa na Uniwersytecie Łódzkim (1945-1953). Szczegółowe badania poświęcił M. problemom kształcenia bibliotekarzy i czytelnictwa. W osobnych studiach zajął się początkami drukarstwa i socjologią książki. Podjął równocześnie prace
syntetyczne ustalając zakres i metody badawcze nauki o książce. Jego Życie książki (2 wyd. 1951) stanowi encyklopedię wiadomości o książce i punkt wyjścia do dalszego rozwoju tej dyscypliny. Bibliogr. prac M. obejmuje ponad 200 pozycji. Był inicjatorem Encyklopedii wiedzy o książce.
H. Więckowska: J.M. uczony bibliolog. "Prz. Bibl." 1953 z. 2.
MUSZLE zob. PISMO Znaki symboliczne.
MUTACJA CZASOPISMA, odrębne wydanie danej *gazety dla pewnego terenu (powiatu, kilku powiatów lub całego województwa) uzupełniane lokalnymi wiadomościami oraz omawiające sprawy interesujące ów teren. Uzupełnieniami tymi wypełnia się odrębną *kolumnę lub jej część.
MUZEA KSIĄŻKI są M. humanistycznymi i technicznymi zarazem, gdyż scalają zbiory wchodzące dotychczas w skład M. archeologicznych, etnograficznych,
Muzeum Plantin-Moretus w Antwerpii
rzemiosł i przemysłu artystycznego, techniki oraz w skład archiwów i bibliotek. M.k. gromadzą *narzędzia i *mate-riały pisarskie, eksponaty pisma wszelkich narodów i epok, a przede wszystkim książki dla zobrazowania dziejów książki rękopiśmiennej i drukowanej: jej produkcji, rozprowadzania i użytkowania (w tym dzieje bibl.), jej funkcji społecznej i kulturalnej, gromadzą narzędzia i maszyny (bądź ich modele) przemysłu papierniczego i drukarskiego, okazy rzemiosła introligatorskiego, wytwory wszelkich technik graficznych, wszelkie produkty *przemysłu poligraficznego. Zadaniem M.k. jest naukowe opracowywanie
1573
1574
MUZEA KSIĄŻKI
tych zbiorów oraz eksponowanie ich dla celów oświatowych, szkoleniowych (drukarzy, grafików, księgarzy, bibliotekarzy) i naukowo-badawczych w zakresie księ-goznawstwa. Pierwsze chronologicznie jest M. Plan-tin-Moretus w Antwerpii (Vrijdagmarkt 22), zał. w 1876, kiedy władze miejskie nabyły kompleks budynków, w których nieprzerwanie od 1579 mieściła się drukarsko-wydawniczo-księgarska oficyna Ch. *Plantina i jego spadkobierców *Moretusów. Znajdującą się tam zabytkową odlewnię czcionek, drukarnię, księgarnię (ze wszystkimi urządzeniami i bogatymi zbiorami dzieł sztuki, archiwum wydawnictwa, kilkoma księgozbiorami, umeblowaniem części mieszkalnych) przekształcono na muzeum. W 1953 przybył nowy dział zabytkowych opraw. Odbudowane po uszkodzeniach wojennych M. otwarto ponownie 28 VII 1951. M. wydało liczne źródłowe dzieła poświęcone historii oficyny. Niem. Stów. Przemysłu Księgarskiego założyło w 1884 Deutsches Buch- u. Schrift-musęum w Lipsku, które, po zniszczeniach wojennych, w 1950 zostało przyłączone do *Deutsche Bucherei (Deut-scher Platz). Stałe ekspozycje ujmują eksponaty działowo: pismo, papiernictwo, ilustracja, drukarstwo itd.; urządza się także ekspozycje okresowe. M. posiada zbiór inkunabułów i książek zabytkowych XVI-XIX w. Klemma oraz zbiór artystycznych druków ostatnich czasów; gromadzi okazy najpiękniejszych książek roku, przechowuje pozostałości księgozbioru Związku Giełdowego Księgarzy Niemieckich i archiwalia firm księgarskich. W 1960 M. k. przejęło Niemieckie M. Papiernictwa (zał. 1957). Najważniejsze wydawnictwo: "Buch und Schrift "1927-1942/ 1943. Szwajc. księgarze i pracownicy księgarscy założyli w 1900 Schweizerisches Gutenbergmuseum w Bernie (Zeughausgasse 2), od 1910 przejęte przez specjalnie w tym celu powołane Tow. M. wydaje serię książek poświęconych historii książki, przede wszystkim szwajc, oraz poświęcony historii drukarstwa, grafiki i czasopiśmiennictwa ilustr. kwartalnik "Schweizerisches Gutenbergmuseum" (od 1915). W1901 założono M.im. Gutenberga w Moguncji, które po zniszczeniach ostatniej wojny ponownie otwarto 24 VI 1962 w odbudowanym i specjalnie adaptowanym XVII-wiecznyrn budynku jako Gutenberg-Museum der Stadt Mainz, Weltmuseum der Druckkunst (Liebfrauen-platz 5). M. to gromadzi obiekty dotyczące rozwoju pisma, druku, ilustracji i oprawy w przeszłości i teraźniejszości; wydaje katalogi swych zbiorów i wystaw, organizowanych również wymiennie. 22 IX 1957 otwarto Museum Knihy w Z dar (120 km na wschód od Pragi) nad rzeką Sazavą, jako filię M. Narodowego w Pradze. Bardzo bogate i pomysłowo urządzone stałe ekspozycje ilustrują wszechstronnie rozwój pisma, książki i księgozbiorów w układzie chronologicznym. Zgromadzono też tu liczne księgozbiory poklasztorne i zamkowe, odtwarzając oryginalne
wnętrza. M. urządza też czasowe wystawy specjalne. Częściowo wkracza w zakres M.k., otwarte w 1953 M. Literatury Narodowej na Strachowie w Pradze. Paryskie Musee du Conservatoire National des Art et Metiers (zał. w 1795) posiada modele dawnych i nowych maszyn i narzędzi drukarskich. Jedna z sal Palais de la Decouverte w Paryżu poświecona jest rozwojowi pisma. W Lyonie otwarto przy końcu 1964 M. drukarstwa (Le Musee Lyonnai* de rimprimerie), którym kieruje wybitny historyk książki H.J. Martin. Przedstawia ono różne aspekty książki: jej narodziny, techniki związane z książką, jej estetykę, rolę w rozwoju kultury i nauki, rozwój sztuki graficznej i reprodukcyjnej. M. szczyci się zbiorem najdawniejszych zachowanych czcionek drukarskich z pocz. XVI w. British Museum i wiele innych M. posiadają działy poświęcone wybranym rozdziałom historii książki. Istniejące w Polsce Muzeum Książki Dziecięcej jest jednym z działów specjalnych Biblioteki Głównej *Biblio-teki Publicznej m.st. Warszawy. Gromadzona tu literatura dla dzieci przeznaczona jest do użytku dorosłych czytelników interesujących się problemem z racji wykonywanego zawodu lub dla celów badawczych. Myśl utworzenia Muzeum powstała w 1928, gdy w Bibl. Publ. m. st. Warszawy otwarto Bibliotekę Wzorową dla Dzieci. Wówczas już zaczęto gromadzić książki. Inicjatywa ta pozostawała w związku ze Śwzrostem zainteresowania czytelnictwem dzieci, obserwowanym na całym świecie. Pracę organizacyjną rozpoczęto jednak dopiero w 1938 pod kierunkiem Marii Gutry, ówczesnej kierowniczki Sekcji Bibliotek dla Dzieci. Z pożogi wojennej zachowało się ok. 1000 wol. dawnego księgozbioru. W 1945 zaczęto kompletowanie książek na nowo. Obecnie zbiory liczą ponad 23000 wol. Dążeniem Muzeum jest zgromadzenie możliwie pełnego zbioru książek pisanych dla dzieci, wyd. w j. poi. beletrystycznych, popularnonaukowych, dawnych i współczesnych, oryginalnych i tłumaczonych z obcych literatur. W tym zakresie dokłada się starań, by skompletować wszystkie wydania danej pozycji. W zbiorach znajdują się też książki w językach obcych bądź powszechnie znane i czytane przez wszystkie dzieci świata, bądź interesujące pod względem wydawniczym. Muzeum posiada również zbiór czasop. poi. i przykładowych obcojęzycznych. Prócz literatury dziecięcej gromadzone są różnojęzyczne publikacje z zakresu historii, krytyki piśmiennictwa, bibliografie, materiały dotyczące czytelnictwa dzieci. Poza katalogami obejmującymi ww zbiory czytelnicy mogą korzystać z kartotek zagadnień, ilustratorów, artykułów i recenzji oraz teczek wycinków z prasy. W oparciu o zbiory Muzeum (głównie) została wydana Bibliografia literatury dla dzieci 1945-1960. T. 1: Literatura polska, oprać, przez Felicję Neubert, Alinę Łasiewicką, Marię Gutry.
1575
1576
MYŚLISTWO
H. Łopieński: Muzeum książki poi. "Prz. Księg." 1938. J. Dvofaćek: Muzeum piśmiennictwa czes. 1956. L. Voet: Das Musami Plantin-Moretus. 1959 (wersje różnojęz.). Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. Praca zbiór, pod red. S. Tazbira. 1961. H.J. Martin: Les Bibliotheaues publiąues de Lyonet leMusie de Vimprimerie. "Buli. des Bibl. de France" 1965 nr 12.
MUZYKALIA zob. ZBIORY MUZYCZNE.
MUZYKOLOGIA zob. KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA.
MYLIUS: 1. Arnold (zm. 1604), niem. wydawca i drukarz w Kolonii. W 1585 przejął wydawnictwo *Birkmannów; wydał ponad 200 książek. Był autorem prac historycznych, m. in. Principum et regum Polonorum imagines (1594). 2. Jan Fryderyk (I poł. XVIII w.), miedziorytnik, z pochodzenia niewątpliwie Holender, działający w Polsce (początkowo rzekomo w Gdańsku), w 1.1729-1750 w Warszawie. Przelotnie bawił we Francji, zapewne w Lotaryngii. Rytował portrety, obrazki religijne, przede wszystkim ekslibrisy. Początkowo wyraźnie barokowy i związany z ornamentyką holend., z biegiem czasu wykazywał coraz silniejsze związki ze sztuką fr., a w kompozycjach wykorzystywał zdobycze rokoka. Pracował m. in. dla Sapiehów, najtrwalsza współpraca łączyła go z Załuskimi. Dla nich sztychował portrety, projektował grobowiec, ozdabiał ich książki ekslibrisami J.A. i A.S. *Załuskich, a także wyry tował piękny znak dla *Bi-blioteki Załuskich (z widokiem gmachu). Typ ekslibrisu stworzony przez M. znalazł na terenie Polski swych naśladowców.
2. T. Przypkowski: Twórczość miedziorytowa J.F.M. w zakresie exlibrisu. "Prace Kom. Hist. Sztuki PAU" 1948.
MYNCEBERG Antoni (pocz. XVI w.}, Księgarz. Działał we Wrocławiu w 1. ok. 1504-1521. M. utrzymywał stałe kontakty handlowe z wieloma miastami i z Antonim *Kobergerem w Norymberdze. Brał udział w targach poznańskich.
Karta z dzieła Arnolda Myliusa Priticipum et regum Polonorum imagines
MYSŁOWICE
Drukarstwo i księgarstwo. Pierwsza drukarnia, założona w połowie XIX w. przez S. Schafera, miała charakter lokalny, wydając do 1922 głównie broszury, druki magistratu i miejscowe czasopisma. W 1922 założono filię katowickiej Księgarni Polskiej, którą nabył na własność w 1926 T. Krawczyk, następnie odkupił i rozwinął Adamski. W 1931 została otwarta Księgarnia Śląska. Po II wojnie otwarto dwie księgarnie Domu Książki.
MYŚLISTWO zob. KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA.
N
NA ODWROCIE lub verte, wskazówka umieszczona na skrypcie, oznaczająca, że na drugiej, odwrotnej stronie *karty znajduje się dalszy ciąg tekstu.
NA OSI, potocznie w drukarstwie: pośrodku kolumny. Odnosi się to do symetrycznego usytuowania (jus-towania) w stosunku do pionowej osi kolumny tytułów, klisz (ilustracji), podpisów itp. elementów *kolumny lub *szpalty drukarskiej.
NA PRAWACH RĘKOPISU, formułka umieszczana na wydawnictwach drukowanych w niewielkiej liczbie egzemplarzy o ograniczonym rozpowszechnianiu, dla zaznaczenia, że publikacja podlega takiej samej ochronie prawnej co rps.
NA ROZKŁADOWEJ KOLUMNIE, inaczej na rozwarciu stronic książki. *Kolumna lewa (parzysta)
Ilustracja na rozkładowej kolumnie
i prawa (nieparzysta) otwartej książki oglądane jednocześnie tworzą wrażenie jednej kolumny; komponując układ graficzny książki rozmieszcza się często ilustr. na kolumnie rozkładowej.
NABIJANIE NA DREWNO polega na doprowadzeniu *klisz do odpowiedniej wysokości. Najczęściej jako podstawek pod khsze używa się desek z buku lub brzozy. Grubość podstawek pod klisze dwumilimetrowe powinna wynosić 21 mm, pod odlewy płaskie i khsze wykonane metodą galwanotechniczną 18 mm. Ostatnio coraz częściej podstawki drewniane zastępuje się metalowymi.
NABIJANIE OPORKA zob. KASZEROWANEE.
NABYTKI BIBLIOTECZNE DZENIE ZBIORÓW.
NADBITKA zob. ODBITKA.
zob. GROMA-
NADiM Yakub Al, księgarz bagdadzki, a zarazem słynny uczony arab. Był autorem Kitab al Fihrist (księga-katalog) napisanego w 987 i zawierającego bardzo cenne wiadomości z zakresu kultury arab. (zwłaszcza wiadomości o zaginionych już dziś księgach).
NAD PIS: 1. Wszelki napis integralnie związany z tekstem głównym, umieszczony nad linią tekstu (np. tytuł rozdziału). Ś 2. Tekst wpisany wtórnie nad tekstem powstałym wcześniej.
NADRUK: 1. Tekst lub obraz na tkaninie, blasze, papierze do opakowań lub innym materiale. 2. Tekst lub obraz nałożony na inny tekst lub obraz odbity w odmiennym kolorze (np. na ^obwolucie, *okładce lub stronie gazetowej).
NADTYTUŁ zob. TYTUŁ DZIEŁA.
NADZWYCZAJNE WYDANIE zob. DODATEK DO CZASOPISMA.
NAGŁÓWEK (główka), tytułowa część tekstu, termin stosowany najczęściej w odniesieniu do czasop. lub druku urzędowego, umieszczony przeważnie u góry
1579
1580
NAŁKOWSKI
pierwszej stronicy. W czasop. zawiera poza jego nazwą, drukowaną często w odmiennym kolorze, informacje, jakim zagadnieniom czasop. jest poświęcone, czyim jest organem, jak często i o jakiej porze wychodzi. Podaje także rok założenia czasop., aktualny rok wydania, numer bieżący, miejsce i datę wydania, cenę sprzedażną egzemplarza, niekiedy także adres redakcji i administracji. Zob. też Tytuły czasopism.
NAKŁAD: 1. Suma kosztów poniesionych przez osobę lub instytucję (nakładcę) w związku z opublikowaniem dzieła. Są to koszty papieru, druku, oprawy, honorarium autorskie, przygotowanie i druk ilustr. oraz koszty redakcyjne wydawcy (literackie, graficzne i techniczne). Nakładcami dzieł były głównie osoby lub instytucje związane bezpośrednio z ich produkcją drukarską lub kolportażem. Ponadto funkcję nakładców spełniały instytucje państwowe, społeczne i religijne. Niejednokrotnie funkcję tę podejmowali autorzy dzieł, a od XVI-XVIII w. również przedstawiciele mecenatu królewskiego i magnackiego. Własnym sumptem wydawali książki Lessing, Klopstock, Goethe, Schiller, Mickiewicz, Słowacki i in. W 1. 1781-1788 w Dessau istniała Gelehrten Buchhandlung, stów. powołane do życia przez uczonych w celu wydawania ich dzieł. Wydawcy zawodowi zwalczali nakład własny jako godzący w ich interesy. W 1. 1765-1770 istniało w Warszawie założone przez J.A. *Załuskiego Towarzystwo Literatów, które było pierwszą w Polsce instytucją zajmującą się wyłącznie działalnością nakładową. N. autorski pojawił się już w XVI w., upowszechnił w czasach Oświecenia (Piotr Świtkowski, Franciszek Makulski), a później występował do 1939 (S. Wyspiański, Tadeusz Boy-Żeleński). Autor wydawał dzieło swoim nakładem bądź dlatego, że mógł osiągnąć z jego rozprzedaży znacznie większe zyski, niż chciałby mu je zapewnić zawodowy nakładca, bądź też z powodu trudności w zdobyciu nakładcy dla swego dzieła (mała popularność autora, niezbyt atrakcyjne dzieło). Zwyczaj podawania informacji o nakładcy (obejmującej imię i nazwisko nakładcy lub nazwę instytucji nakładowej oraz zwrot: sumptibus, impensis kosztem, nakładem) pojawił się w Polsce już w XV w., a rozwinął od czasów Oświecenia. Występowała ona najpierw w *kolofonie, a następnie w *adresie wydawniczym na karcie tyt. dzieła. Dzieła, wydawane w XVI-XVIII w. N. magnatów świeckich i duchownych, autorzy zaopatrywali w dedykacje, w których dawali wyraz swej wdzięczności. 2. Ilość jednorazowo wytłoczonych egzemplarzy jednego *wydania. Wysokość N. książki ustala wydawca, opierając się na potrzebach czytelniczych. W początkowym okresie rozwoju drukarstwa C. *Sweynheym i A. *Pannartz w czasie działalności w Su-
biaco (1465-1472) wydali 36 dzieł w 12 475 egz., co daje przeciętną 350. P. *Schoffer w Moguncji wydrukował w 1483 mszał dla Wrocławia w 400 egz. Wysokość N. w XV w. rzadko przekraczała 1000 egz. Dopiero w XVI w., pod wpływem humanizmu i reformacji, przekroczono tę liczbę. (Wydane w Paryżu w 1526 Colloquia *Erazma z Rotterdamu ukazały się w 24000 egz.).W Polsce w XVI w. przeciętne N. wahały się w granicach 500-1000 egz., zaś najpopularniejsze wydawnictwa, jak modlitewniki, kalendarze i druki urzędowe, tłoczono w ilościach znacznie lub wielokrotnie wyższych od ilości typowej. Ten stan rzeczy utrzymywał się również w XVII w., a w czasach saskich uległ pogorszeniu. Dopiero w epoce Oświecenia N. znacznie wzrosły. Czasop. wydawano przeciętnie w 500 egz., gazety w 500-1500 egz., dzieła literackie i publicystyczne w 500-3000 egz., rozprawy naukowe w 500-1500 egz., podręczniki dla szkół *Komi-sji Edukacji Narodowej w 3000-7000 egz., druki urzędowe w 500-5000 egz., kalendarze natomiast osiągały N. najwyższe, dochodzące do 10 000 egz. Dalszy wzrost N. nastąpił, począwszy od drugiej poł. XIX w., szczególnie w zakresie wydawania podręczników szkolnych, dzieł popularnonaukowych, poczytnych dzieł literackich i gazet. Obecnie N. niektórych wydawanych masowo książek osiąga kilkaset tysięcy egz., a gazet i czasop. głównie w USA i Angliikilka milionów egz. (ogromną liczbę wydań i wysokie N. miał np. Kapitał Marksa oraz dzieła Lenina). WPolsce od 1950 wydawcy z reguły ujawniają wysokość N. w tzw. *metryce, na odwrocie karty tyt. lub na ostatniej stronie książki. Bardzo niskie N. mają publikacje wydawane staraniem tow. bibliofilskich, a ich egzemplarze są z reguły numerowane. Pozycje takie, posiadające często wybitne walory artystyczne, rozprowadzane są zwykle w handlu pozaksięgarskim, w zamkniętym gronie miłośników pięknej książki. Przeciętny N. druków bibliofilskich: 20-200 egz. N. czasopisma, liczba wydrukowanych egzemplarzy danego numeru czasop., wliczając w to również N. *mutacji.
Zob. też Druki bliźniacze, Rozdzielnik, Rzut.
NAKŁADANIE, wprowadzanie arkuszy papieru do maszyny w czasie druku. Czynność tę wykonuje pracownik albo samoczynny aparat, zwany *samonakładaczem.
NAKŁADCA zob. NAKŁAD.
NAŁKOWSKI Wacław (1851-1911), wybitny geograf poi. XIX w., czynny jako nauczyciel szkół średnich w Warszawie, autor syntetycznych dzieł o Polsce, wielu artykułów i podręczników. Rozbudził w społeczeństwie poi. zamiłowanie do geografii. Wspólnie z Andrzejem Świętochowskim wydał Wielki atlas geograficzny.
1581
1582
NAPIERALSKI
NAPIERALSKI Adam (1861-1928), księgarz i wydawca. Założył poi. księgarnię na Warmii. Pracę dziennikarską rozpoczął od redagowania "Pielgrzyma" w Pelplinie i "Orędownika" w Poznaniu. Szerszą działalność wydawniczą rozwinął jako redaktor i współwłaściciel firmy "Katolik" w Bytomiu. W 1889 N. przejął to wydawnictwo, rozszerzył jego wpływy i stworzył z niego najpoważniejszą instytucję wydawniczą czasop. na Górnym Śląsku. Swój program polityczny i społeczny realizował również w in. redagowanych przez siebie czasop., takich jak "Praca", "Dziennik Śląski", "Godzina Polski", "Górnoślązak" itp. W 1925 N., kończąc swoją długoletnią działalność, odstąpił firmę Sierakowskiemu.
NAPOLEON I (1769-1821), cesarz Francuzów. Książki zbierał od 1798. W okresie konsulatu N. posiadał 7-tysię-czną bibl. w Malmaison; jako cesarz usiłował kontynuować bibliofilskie tradycje dworu fr. Kilka księgozbiorów N. w sumie liczyło ok. 100 000 książek. Posiadał też bibl. podręczną, która mu służyła podczas wypraw. Niewielkie, lecz często używane zbiory posiadał N. także na Elbie i Wyspie Św. Heleny; wysyłano mu tam nowości książkowe z Europy.
NAROŻNIKI, rogi okładziny książki, mogą być proste lub zaokrąglone. W oprawach bibliotecznych, pół-płóciennych i płóciennych, są one specjalnie wzmacniane płótnem lub skórą dla zwiększenia ich trwałości, ponieważ mają tendencję do zbijania się.
NARZĄDZANIE FORMY, Rozstawienie kolumn arkusza drukarskiego na fundamencie do narządzania, ustawienie rozstawionych kolumn w ramie stalowej, umieszczenie między kolumnami ślepego materiału (tzw. *obsadników) dla wyznaczenia marginesów dokoła tekstów, umocowanie formy w ramie za pomocą *klinów oraz odbicie arkusza do znalezienia *registra i do wykonania podkładki. N.f. z ilustracjami wymaga wyrównania klisz na wysokość czcionek za pomocą papierków i tekturek; jeśli klisze nie są nabite na deskę drewnianą lub nie są przyklejone na podkład ołowiany, należy je przedtem ustawić na specjalnych podkładkach metalowych. Jeżeli forma jest złożona z samych klisz, stosuje się materiał ślepy małych wymiarów i wstawia się go tylko po rogach klisz dla łatwiejszego operowania justunkiem (*Materiał zecerski) w czasie wyszukiwania registra. N.f. ze stereotypów polega na nabijaniu ich na podkłady drewniane, oddzielne dla każdej kolumny, lub na wspólną deskę dla całej formy, bądź na umieszczaniu płyt poszczególnych kolumn na podstawkach lub na tzw. fundamencie ryflowanym (żłobkowanym). Resztę czynności wykonuje się jak przy zwykłym N.f., z wyjąt-
kiem przypadku kiedy nabija się kolumny na wspólną deskę lub umocowuje na fundamencie ryflowanym za pomocą specjalnych uchwytów. Zob. też Przyrząd.
NARZĘDZIA INTROLIGATORSKIE zob. AGAT, GŁADZIK, KOSTKA INTROLIGATORSKA, KROSNO, SZYDŁO INTROLIGATORSKIE, TŁOKI INTROLIGATORSKIE, WIERSZOW-NIK W. introligatorski, WYKROJNIK.
NARZĘDZIA PISARSKIE dostosowane były zawsze do *materiału, na którym pisano. Na kamieniu kuto napisy dłutem, na metalu ryto rylcem. Na tabliczkach glinianych odciskano znaki przy pomocy ukośnie ściętej trzciny. Przy pisaniu na *tabliczkach woskowych posługiwano się metalowym rysikiem (stilus, gra-phium), którego jeden koniec był zaostrzony, drugi zaś przeznaczony do zacierania pisma i wygładzania wosku łopatkowato spłaszczony (stąd 'stilum vertere' znaczyło 'poprawiać błędy'). Swego rodzaju rylca używano w krajach egzotycznych do pisania na liściach palmowych. Na materiałach miękkich, jak *papirus, *pergamin, płótno, jedwab
Egipski przyrząd do pisania
czy papier, pisano pędzelkiem lub piórem. Pędzelek z wielbłądziej sierści znalazł powszechne zastosowanie przy pisaniu na jedwabiu lub papierze w Chinach, gdzie bywa używany do dziś. Do malowania bardziej ozdobnego pisma posługiwano się nim także w Egipcie i innych krajach starożytności, a później w średniowieczu (do
Rylec służący do pisania na tabliczkach woskowych
*rubryk i malowania inicjałów). Najstarszą formą pióra była ścięta ukośnie cienka trzcinka, rodzaj sitowia, używana w dawnym Egipcie. Komplet trzcinek przechowywał pisarz w podłużnym kawałku drzewa zwanym paletą, z nacięciami na pióra oraz zagłębieniami na czarny i czerwony atrament. Użycie trzciny do pisania rozpowszechniło się wraz z papirusem w całym starożytnym świecie. W ciągu EH w. p.n.e. wszedł w użycie tzw. cala-mus, grubsza rurka trzcinowa, ścięta ukośnie i rozszczepiona na końcu podobnie jak dzisiejsze stalówki. Calamus na zachodzie Europy przetrwał do XII w., a w XV został wskrzeszony we Włoszech przez humanistów. W krajach
1583
1584.
NATANSON
muzułmańskich, gdzie używanie piór ptasich było zabronione przez religię, stosowano powszechnie trzcinę (kalam) aż do nowszych czasów. Pióra ptasie (penna) znane były od IV w. n.e. i szybko się rozpowszechniły, panując niepodzielnie aż do XIX w. Najczęściej stosowano pióra gęsie, czasem łabędzie, indycze lub innych większych ptaków. Pióro musiało być odpowiednio zaostrzone, a koniec rozcięty wzdłuż. Do ostrzenia używano specjalnegonożyka(scalprum, scalpellum, cultellus), zazwyczaj o ostrzu zakrzywionym ku tyłowi. Tenże nożyk służył też zwykle do przycinania pergaminu, a także jako rasorium do zeskrobywania z pergaminu plam lub pisma. Zeskrobane miejsce (tzw. razurę) zacierano następnie i wygładzano kredą lub pumeksem. Zamiast skrobania wystarczało czasem zmycie pergaminu gąbką. Do niezbędnych przyborów średniowiecznego
Stilus ze srebra lub brązu
*pisarza należały też linia i rylec, którym przed rozpoczęciem pisania liniował pergamin i zaznaczał granice *kolumny pisma. Od XII w. używano do tego celu ołowianych rysików (ołówki). W celu równego odmierzenia odległości pomiędzy liniami posługiwano się cyrklem, nakłuwając karty w odpowiednich miejscach. Jako kałamarz służył przeważnie róg bydlęcy wetknięty w otwór pulpitu. W kręgu kultury muzułmańskiej do liniowania papieru służył mistar (mastar, mistara, masta-ra), rodzaj szablonu sporządzonego z mocno naciągniętych na kartonie nici. Linie odciskano, wodząc dłonią po przygotowanych do pisania kartach papieru, pod które podkładano mistar. Odmianą jego był suralar, cienka, prostokątna deseczka, w poprzek której z jednej strony biegły mocno naciągnięte nici (rzadziej: struny z jelit zwierzęcych). Do pierwszej wojny światowej posługiwali się nim Karaimi (*Książka karaimska) w Haliczu. W Rosji do odciskania linii na papierze służyła karamsa, przyrząd w kształcie ramki z naciągniętymi nićmi. Obok ołówka i rylca używano go w XVI-XVII w., a kaligrafowie--staroobrzędowcy posługiwali się nim jeszcze w pocz. XIX w. Ś Już w starożytności i średniowieczu próbowano wyrabiać pióra metalowe (z brązu, srebra, złota), ale bez większego powodzenia, nie umiano bowiem osiągnąć odpowiedniej elastyczności metalu. Wynalazek metalowego pióra w dzisiejszym znaczeniu (stalówka w drewnianej lub innej obsadce) dokonany został w drugiej poł. XVIII w. (W. Harrison w Birmingham 1780). Dopiero jednak w początku XIX w. (patent B. Don-kina 1808) ruszyła w Birmingham produkcja metalo-
wych piór, początkowo na małą skalę, od ok. 1830 na większą. Ok. połowy XIX w. pióra metalowe opanowały całą Europę. Pióro wieczne zostało wynalezione w początku XIX w. (pierwszy patent ang. 1809). Złotą stalówkę z irydową końcówką zastosował pierwszy Mallet w Anglii w 1841. Udoskonalił pióro wieczne w 1887 F. Soenne-cken. W 1. 50-tych XX w. weszło w użycie i szybko rozpowszechniło się na całym świecie piórko kulkowe, czyli długopis. O wiele mniejsze znaczenie od pióra miał w ciągu wieków ołówek. Jego prototypem w starożytności i wczesnym średniowieczu była okrągła sztabka z ołowiu, a od XII w. ołowiany rysik do liniowania. Ołówki z grafitu znane były w Anglii ok. 1500; w drugiej poł. XVI w. pojawiły się takież ołówki w drewnianych osłonkach. Ich produkcję rozpoczęto w Anglii ok. 1565. Nowoczesną fabrykację, opartą na mieszaninie grafitu z gliną i pozwalającą osiągnąć dowolną twardość ołówka, podjął N.J. Conte w Paryżu (patent 1795) i prawie jednocześnie J. Hardtmuth w Wiedniu. Od końca XIX w. coraz większą rolę jako N.p. odgrywała maszyna do pisania. Myśl skonstruowania takiej maszyny, prawdopodobnie na użytek niewidomych, podjął już w 1714 Anglik Mili. Konkretne rezultaty osiągnął jednak dopiero na zbudowanej przez siebie maszynie Francuz Progin (1833). Ame-
Pióro rurkowe z okresu średniowiecza
rykanin Ch. Thurber w 1843 skonstruował maszynę opartą na nowoczesnych zasadach. Pierwsza maszyna pisząca szybko i sprawnie wyprodukowana została w 1872 przez firmę Remington.
NASCHI zob. PISMO SEMICKIE P. arabskie.
"NASZA KSIĘGARNIA" zob. INSTYTUT WYDAWNICZY "NASZA KSIĘGARNIA".
NAŚLADOWNICTWO BEZPRAWNE zob. PLAGIAT.
NATANSON: 1. Henryk (1820-1895), księgarz, nakładca. W 1845 otworzył w Warszawie księgarnię asortymentową, komisową i nakładową (ul. Krakowskie Przedmieście 442, od 1859 nr 4). Asortyment księgarni stanowiły książki poi. i obce z przewagą dzieł naukowych, specjalnie zaś medycznych, czasop., atlasy i mapy. W tym zakresie księgarnia ta była najlepiej zaopatrzona w kraju. Poważnym działem asortymentu były książki teologiczne,
1585
1586
NAUDfi
ogłaszane w specjalnym katalogu. W "Tygodniku Lekarskim", którego N. był nakładcą w 1. 1847-1867, stale ogłaszał nowości medyczne, jakie otrzymywał do sprzedaży. Posiadał skład główny wydawnictw księgarzy B.M. *Wolfa w Petersburgu i L. *Idzikowskiego w Kijowie. Dorobek edytorski N. liczy ok. 170 tyt., w tym szereg dzieł
0 dużej wartości naukowej i literackiej z zakresu medycyny, nauk przyrodniczych, literatury i sztuki. Przyswoił kulturze poi. wiele dzieł obcych, wydając je w j. poi. Znany i ceniony był wyd. przez N. Wybór przekładów z wzorowych pisarzów zagranicznych, t. 1-29, a Kosmos A. Humboldta, wyd. w 1849, cieszył się ogromnym powodzeniem osiągając dwa wyd. N. był pierwszym wydawcą powieści J. I. Kraszewskiego z ilustracjami H. *Pillatiego. Dbał o czystość języka i estetykę swoich edycji. Nakłady swoje drukował m. in. u S. *Orgelbranda, S. *Strąbskiego, J. *Jaworskiego, J. *Ungera, J.K. *Kowalewskiego. Jako jeden z pierwszych wydawał rozumowane katalogi księgarskie. W 1868 firmę zlikwidował drogą publicznej licytacji. 2. Bronisław (1865-1906), nakładca. Działał krótko na polu wydawniczym. Ponieważ ze Śwzględu na swą działalność polityczną nie mógł uzyskać koncesji na firmę wydawniczą, zmuszony był zawrzeć umowę z księgarnią J. *Fi-szera w Warszawie, która administrowała jego wydawnictwem. Wydał łącznie 26 poz. z zakresu filozofii, kultury, zagadnień społecznych oraz broszury popularnonaukowe. Płacił niezwykle wysokie, jak na owe czasy, honoraria. Utrzymywał kontakty z wielu znanymi autorami, jak Żeromski, Reymont. N. znany był również z ożywionej działalności filantropijnej. Finansował m. in. Czytelnię Naukową w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej.
NAUDŚ Gabriel (1600-1653), bibliotekarz. Opiekował się różnymi bibl. prywatnymi ówczesnych mecenasów, głównie duchownych. W 1642 kard. Richelieu powierzył mu nadzór nad swym księgozbiorem; w tymże roku N. powołany został na bibliotekarza przez J. *Mazari-na. W ciągu dziesięcioletniej pracy zdołał zorganizować bibl. pod nazwą Mazarina (ponad 40000 wol. książek
1 wiele cennych rpsów), w której mógł wreszcie zrealizować dawną swą ideę otwarcia bibl. dla szerokiej publiczności. W wydanym w 1627 dziełku pt. Aduis pour dresser une bibliotheoue głosił hasło (które dwa wieki musiało czekać na realizację w praktyce), że "bibl. otwarta być musi dla wszystkich... dla każdego człowieka, który chciałby z niej korzystać". Książeczka N. uznana została za podstawę nowoczesnego bibliotekarstwa. Tłumaczono ją na wiele języków. Gdy bibl. Mazarina została sprzedana (1652), N. zaproszony przez królową Krystynę szwedz. objął kierownictwo jej bibl. w Sztokholmie. Oprócz
wymienionego dzieła ogłosił drukiem: Bibliographia po-litica (Venetiis 1633), Bibliographia militaris (Jenae 1689), Remise de la bibliotheaue du Cardinal Mazarin entre les tnains de M. Tubeuf (Paris 1651).
NAUKA O KSIĄŻCE (bibliologia), zespół dyscyplin teoretycznych (*Księgoznawstwo) mających za przedmiot *książkę oraz procesy związane z jej podstawowymi funkcjami: utrwalaniem i przekazywaniem myśli ludzkiej. N. ok. bada ten zespół zagadnień w trzech stadiach: produkcji, upowszechnienia i czytelnictwa książki, które mogą być także badane historycznie. Ewolucja środków używanych do utrwalania i przekazywania treści sprawiła, że N. o k. zajmuje się dziś książką w jej typowej postaci, tj. dokumentami z tekstem słownym, rękopiśmiennym lub powielanym różnymi technikami aż po *mikroreprodukcje włącznie; nutami, mapami, rycinami także w różnych postaciach; *materiałami audiowizualnymi (taśmy magnetofonowe, płyty, filmy). U podstaw wytwarzania książki spoczywają procesy utrwalania treści, które N.ok. bada w swoisty sposób: pisarstwo, pojmowane nie jako proces twórczy, ale jako proces kształtowania tekstu, tj. jego podział na części, rozdziały, wyposażenie w ilustracje, indeksy itp.; w przypadku książki drukowanej czynności edytorsko-wydawnicze, tj. właściwe ukształtowanie poszczególnych wydawnictw, jak czasop., encyklopedie, podręczniki itp. (natomiast procesy poligraficzne są poza N. o k.). Konsekwencją zróżnicowania kompozycji książki są jej typy (rodzaje), które można śledzić od najdawniejszych czasów po współczesność. Typizacja książek wykrywa stosunki współzależności między formą piśmienniczą, jej postacią wydawniczą a przeznaczeniem książki. Dziś produkcja książki jest powiązana z działalnością instytucji wydawniczych. Współczesny masowy rozwój gazet i czasop. oraz ich powszechne użytkowanie prowadzi do prób wyodrębnienia nowej dyscypliny bibliołogicznej, *praso-znawstwa. Różnice w metodach wytwarzania książki pozwalają wyróżnić *książkę rękopiśmienną i drukowaną, obie traktowane także jako wytwór kultury materialnej. Książką rękopiśmienną zajmuje się *rękopisoznawstwo, książka drukowana stanowi przedmiot historii *drukar-stwa i działalności wydawniczej. W obu tych dyscyplinach bada się: materiał i narzędzia używane do produkcji książki (dyscypliną pomocniczą jest tu *papiernictwo); *pismo i jego rodzaje bądź kroje *czcionek drukarskich; elementy zdobnicze uzupełniające tekst słowny, czym zajmuje się *ilurninatorstwo i *ilu-stratorstwo; oprawę, zwłaszcza książki starszej lub ozdobnej, co stanowi przedmiot historii *introligator-stwa. Pośrednictwo w przekazywaniu książek ich użyt-
1587
1588
NAUKA O KSIĄŻCE
JOACHIM I LELEfFELA
BIBLIOGRAFICZNYCH
K S 1 A G D W O J E,
W K t O li V C 11 ROZEBRANE I POMNOŻONE ZOSTAŁ^ DWA f>/IKŁA
JERZEGO SAMUELA BJNDTKE
IIISTOIiH I11U'KAKL KUAKOWSłUCSI 11 11K1LŹ iUSTOHJA lUriJJOTCKI VNI\V, JfAr.lEf.r,, W KJIAKOW
Noakn ic>ni.i, itt .jtmmlanj, k biroiw WrtU. Oni. Intl. 1. :. Ś-.
jT o m /.
WiŁiNO. nam **:>: i BVKtr. J7 it r loo I ' i 8 2 3.
Joachim Lelewel: Bibliograficznych ksiąg dwoje
kownikom dokonuje się różnymi drogami; najpowszech-niej poprzez *księgarstwo. Aspekt ekonomiczny księgarstwa jest wszakże poza N. o k., natomiast problemy organizacji księgarstwa w przeszłości i współcześnie, jego udział w rozpowszechniałam książki, a tym samym oddziaływanie na życie umysłowe i społeczne są przedmiotem badań bibliologicznych. ^Bibliotekarstwo, którego zadaniem jest tworzenie zorganizowanych kolekcji książek, udostępnianych szerokim kręgom użytkowników, może skutecznie współdziałać w przekazywaniu treści zawartych w książkach. Toteż zespół problemów teoretycznych związanych z gromadzeniem materiałów bibliotecznych, ich opracowaniem, konserwacją oraz udostępnianiem należy do N. o k. *Bibliotekoznaw-stwo, mając za przedmiot bibl., bada ich historię i typy, zadania zróżnicowane w zależności od typu bibl. i zgromadzonych materiałów, problemy polityki
1589
EWoK 52
bibliotecznej. Rozwój bibl. w ostatnich latach i ich znaczenie społeczne jako instytucji oświatowych i naukowych, służących przekazywaniu treści książek, spowodowały, że bibliotekoznawstwo, zwłaszcza jako przedmiot studium uniwersyteckiego, traktowane jest przez niektórych bibliologów w kraju i za granicą jako dyscyplina węzłowa, wobec której N. o k. (o węższym zakresie) przypada jedynie rola nauki pomocniczej (tak właśnie ujmują F. Eichler 1896, H. Kunze, J. Cejpek 1965, u nas K. Remerowa 1962, W. Piasecki 1963). Teoria bibliografii, której przedmiotem są bibliograficzne spisy, omówienia (przeglądy) i monografie, bada ich rodzaje i zadania, metody opracowania, m. in. pod kątem skuteczności informacji bibliograficznej (tj. informacji o dokumentach), która stanowi właściwe zadanie spisów i omówień bibliograficznych zróżnicowane w zależności od typu bibliogr. oraz przeznaczenia czytelniczego. Obok teorii bibliografii na uwagę zasługuje teoria statystyki wydawnictw, która powstaje na bazie bibliogr. narodowej. Konsumpcja (użytkowanie książki), tu m. in. Czytelnictwo, polegające na przyswajaniu treści utrwalonych w książce, ma swoją teorię badania czytelnictwa, która zajmuje się różnymi aspektami czytelnictwa (psychologicznym, pedagogicznym, socjologicznym), uwzględniając m. in. zagadnienia związane z procesem czytania, zainteresowania czytelnicze itp. Ustalenia normatywne w zakresie skutecznego użytkowania książki zawiera technika pracy umysłowej z książką. Ujęcie historyczne poszczególnych dyscyplin bibliologicznych pozwala śledzić rozrost ich problematyki i proces ich usamodzielniania się, uwarunkowany zmianami zachodzącymi w produkcji książki oraz jej roli społecznej. Symptomatyczna jest dokonująca się w paru ostatnich dziesięcioleciach częściowa integracja niektórych dyscyplin bibliologicznych, zwłaszcza bibliotekarstwa i bibliogr., której wynikiem jest nowa dyscyplina, dokumentacja i informacja naukowa. Poza już wymienionymi powiązaniami N. o k. z innymi dyscyplinami istnieją też związki jej (zwłaszcza badań historycznych nad książką) z literaturą oraz socjologią, której metodami częściowo posługuje się N. o k., szczególnie w badaniach czytelnictwa. Co do pojęcia N. o k., jej zakresu i podziału, toczą się współcześnie dyskusje. Terminologia nie jest definitywnie ustalona: nauka o książce, bibliologia (tu potraktowane jako synonimy) czy *księgoznawstwo. Najszersze znaczenie przyjęto dla księgoznawstwa, które u poszczególnych badaczy ma węższy zakres (u K. Głombiow-skiego jest to historia i stan współczesny produkcji książki oraz zagadnienia edytorskie). Powyżej wspomniano o ujmowaniu bibliotekoznawstwa jako terminu najszerszego. Różne są też opinie co do tego, czy N. o k. jest zespołem dyscyplin (J. *Muszkowski 1936), czy też
1590
NAWARSKI
KAZIMIERZ PIEKARSKI
KSIĄŻKA W POLSCE
XV I XVI WIEKU
KRAKÓW 1931
Kazimierz Piekarski: Książka u> Polsce XV i XVI w.
spoistą całością, w której wyróżnia się poszczególne działy (K. *Piekarski 1932, A. *Łysakowski 1950, K. Głombiowski 1962). Niektórzy badacze ujmują N. o k. jako zespół wiadomości teoretycznych i praktycznych (S. *Wierczyński 1951). Inni zacieśniają ją do badania książki jako wytworu kultury materialnej, pomijając elementy treściowe (M. *Rulikowski 1935). Wagę i rolę treści książki wykazali A. Łysakowski (1953), S. Sierot-wiński (1953). W ujęciu K. *Budzyka (1959) przedmiotem współczesnej N. o k. nie jest książka, lecz procesy związane z powstawaniem i społecznym obiegiem publikacji.
Dzieje N.ok. sięgają w. XVIII, kiedy powstały pierwsze próby określenia jej zakresu (J-M. Francke 1750, J.J. Rive 1788/1789). Wybitne miejsce zajmuje E.G. *Peig-not (1802-1804, 1812). W Polsce na czoło wybija się J. *Le-lewe ]z dziełem pt. Bibliograficznych ksiąg dwoje (1823-1826).
Historię tych koncepcji w skali światowej podaje zwięźle J.L. Zivny w Bibliografia a bibliologia (Warszawa 1936) oraz S. Wierczyński w Teorii bibliografii w zarysie (Wrocław 1951). Ostatnio odnowiono tę problematykę w Czechosłowacji, NRD i ZSRR. N. o k. korzysta z nauk pomocniczych historii, m. in. z *chronologii, *dyplo-matyki, *genealogii, *geografii historycznej i *heraldyki oraz z pomocy in. nauk społecznych. Zob. też Morfologia książki.
L. Bernacki: Monumenta typographica Poloniae XV et XVI ss. "Exlibris" 1920 z. 3. K. Piekarski: Książka w Polsce XV i XVI w. W: Kultura staropolska. 1932. M. Rulikowski: Księgoznawstwo. 1935. K. Budzyk: Studia z zakresu bibliogr. i księgoznawstwa. 1948. A. Łysakowski: Określenie bibliografii. Przedmiot, metody i zadania na tle nauki o książce. 1950. "Biul. Inst. Bibliogr." T. 3 nr 2. Studia nad książką poświęcone pamięci K. Piekarskiego. 1951. S. Sierotwiński: Zadania nauki o książce. "Prz. Bibl." 1953 z. 2. K. Budzyk: Księgoznawsnvo jako wiedza współczesna. "Prz. Humanist." 1959 nr 4. J. Śpetko: Existuje knihoueda? Je knihoveda vedou? "Kniźnicny Sbor." 1959. K. Budzyk: Wiadomości o książce. 1961. Ś K. Głombiowski: Bibliotekoznawstwo jako dyscyplina uniwersytecka. "Roczniki Bibl." 1962 z. 1/2. W. Piasecki: Bibliotekoznawstwo w cudzysłowie czy bez cudzysłowu. "Prz. Bibl." 1963 z. 3/4. Gegenstand u. Methoden der Bibliothekswissenschaft unter besonderer Beriicksichti-gung der Bibliothekswissenschaft als Hochschuldisziplin. 1963. J. Cejpek: Ćeskoslovenske knihovnictvi. 1965.
NAWARSKI Walenty (druga poł. XVIII w.), introligator i księgarz warszawski. Działalność księgarską rozpoczął w 1792. Posiadał magazyn przy ul. Świętojańskiej, najpierw w sklepach seminarzystów pod nr 4, a od 1802 pod nr 33 w kamienicy Mietelskiego. Zajmował się kolportażem druków związanych z działalnością Sejmu Czteroletniego. Miał na składzie także dzieła naukowe, religijne, prawnicze, literackie, gazety i kalendarze. Współpracował głównie z drukarniami warszawskimi. W 1803 utrzymywał kontakty z *Komem we Wrocławiu, od którego otrzymywał książki w j. niem. i poi. Książki swoje reklamował w prasie warszawskiej. W 1802 założył przy swej księgarni "gabinet czytania", w którym można było za odpowiednią opłatą czytać lub wypożyczać książki fr. i poi. oraz prasę poi. Wydał (1802) Katalog ksiąg pohkich informujący o zasobach jego księgarni i "gabinetu".
NAWILŻARKA PAPIERU służy do nawilżania papierów, od których wymaga się dużej gładkości, uzyskiwanej na ^kalandrach. Nawilżanie odbywa się tuż przed nawijakiem. Rozróżnia się następujące typy N.p.: N. szczotkowa, której głównym elementem jest okrągła szczotka z włosiem o długości 30-35 mm, obracająca się w wannie o stałym poziomie wody lub pobierająca wodę z walca zanurzonego w wodzie; nad szczotką znajduje się skrobak, który zbiera wodę z włosia i rozpyla ją; N. rozpryskowa, w której woda wypływająca
1591
1592
NETOLICK^
z otworów pod ciśnieniem uderza o płyty ulegając rozpyleniu; N. Orion, zawierająca szereg dysz, do których doprowadza się sprężone powietrze i wodę.
NAZWA AUTORA zob. AUTORSTWO. NE VARIETUR zob. EDITIO NE VARIETUR.
NEANDER Carolus Franciscus (1626-1693), bp su-fragan wrocławski, bibliofil. Ukończywszy studia teologiczne w Pradze i Krakowie, zaczął w sposób metodyczny gromadzić we Wrocławiu piękny księgozbiór historyczno-teologiczny. Rękopiśmienny, starannie ułożony katalog jego bibl. (obecnie w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego) wylicza 2953 dzieła (teologia 844, prawo 684, historia i polityka 1174, medycyna i nauki przyrodnicze 251) wartości 6397 talarów. Wśród książek, ozdabianych miedziorytowym *ekslibrisem herbowym rylca Jakuba Lindnitza (1623-1676), znajdowały się liczne dzieła autorów poi., m. in. Marcina Kromera, Sebastiana Petrycego, Sz. *Starowolskiego, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego i Andrzeja Maksymiliana Fredry. N. zapisał bibl. wrocławskiemu kolegium jezuickiemu, a na utrzymanie i rozwój Biblioteki Kapitulnej we Wrocławiu przeznaczył sumę 1000 talarów. Z chwilą utworzenia uniwersytetu księgozbiór N. wszedł w skład Bibl. Uniw.
NEGATYW, odbicie oryginału z odwrotnym układem elementów jasnych i ciemnych. W fotografii negatywem nazywa się naświetlona i wywołana *błona lub *klisza z odwrotnym układem świateł i cieni.
Zob. też Fotografia reprodukcyjna.
NEKROLOG (gr. necrologium, łac. obituarium, liber obituum, liber defunctorum), księga powstała w końcu VIII w., zawierająca spis zgonów lub spis zmarłych mających jakiś związek z danym klasztorem czy kościołem, za których modlono się wspólnie w ich rocznice. Początków N. należy zapewne szukać w kościelnych *dyp-tykach już w IV- VI w. Od VII w. umieszczano notatki o takich zmarłych w *martyrologiach, w *kalendarzach liturgicznych, a w szczególności w *sakramentarzach. Po VIII w. rozwinęły się dwa odmienne rodzaje N.: kalendarze zmarłych, gdzie przy dniu ich zgonu, przeważnie bez roku, dopisywano imię zmarłego (ogłaszano je w rocznice śmierci, po odczytaniu martyrologium), oraz annales (*Roczniki), w których kolejno spisywano rokrocznie datowane zgony członków własnego zgromadzenia, bractwa, dobrodziejów itp. Najstarszy znany rocznik zmarłych pochodzi z opactwa Fulda z 1. 779-1065.
Zob. też Ogłoszenie.
NERING Melchior (zm. 1587), drukarz, introligator, księgarz. W 1. 1576-1578 prowadził w Poznaniu pierwszą znaną oficynę drukarską, zaopatrzywszy się w czcionki po Janie Glicznerze. Przywilej na prowadzenie drukarni otrzymał 4 XI 1576. Wskutek zatarga z władzami kościelnymi z powodu wydrukowania antyjezuickiej broszury (Jakuba Niemojewskie-go Diatribe albo Collacja przyjacielska... 1577) przeniósł się do *Gro-dziska, gdzie przebywał w 1. 1579-1581, drukując niemal wyłącznie
na użytek wielkopol- Sygnet drukarski Melchiora
skich różnowierców. Neringa
Korzystniejsze warunki
działalności znalazł w Toruniu, gdzie pracował głównie na rzecz tamtejszego gimn. i kościoła w 1. 1581-1587. Prowadził też księgarnię. W okresie toruńskim wykazał największą aktywność (znanych dziś 46 druków w 565 arkuszach). Introligatorstwem zajmował się w Poznaniu w 1. 1559-1578, potem w Grodzisku, a od 1581 w Toruniu. Warsztat N. wykonał znaczną liczbę opraw o dobrym poziomie technicznym, zdobionych najczęściej radeł-kami (*Tłoki introligatorskie) przedstawiającymi sceny z Nowego Testamentu, portrety medalionowe, figury alegoryczne, ornamenty roślinne. Posiadał również *pla-kiety negatywne o niewysokim poziomie artystycznym. Jedno z radełek ma inicjały C.P. (Krzysztof Patruus?). Zidentyfikowane oprawy N. pochodzą niemal wyłącznie z okresu poznańskiego (radełko z medalionami głów oraz z herbem miasta i Polski) i grodziskiego. Stosunkowo niewiele opraw zachowało się z okresu toruńskiego. Po śmierci N. materiał introligatorski przeszedł prawdopodobnie do warsztatu A. *Kotenjusza.
Drukarze. T. 4. Z. Mocarski: Książka w Toruniu do roku 1793. 1934. A. Kawecka-Gryczowa: Kartka z dziejów reformacji w Wielkopolsce. W: Munera litteraria. Księga\ ku [czci prof. Romana Pollaka. 1962.
NETOLICKY Bartolomej, zw. Barta (zm. przed 1552), po 1530 uprzywilejowany drukarz królewski. Po zakazie druku przez Ferdynanda I jedyny drukarz praski. W 1542 przyjął na pomocnika Melantricha, z czasem wspólnika, a następnie właściciela oficyny, która istniała prawie sto lat. W 1547 wędrował z przenośną prasą drukarską do obozu wojskowego pod Litomierzyce. Drukował fakturą (*Pismo gotyckie). Jako *sygnetu używał syreny, herbu otrzymanego w 1537.
1593
1594
NETTO
NETTO Fryderyk Chrystian (1760-1796), Niemiec z pochodzenia, księgarz i nakładca warszawski. Przez kilkanaście lat był pracownikiem księgarni M. *Grolla. Od listopada 1790 posiadał w Warszawie magazyn księgarski w kamienicy Hryniewiczowskiej przy Krakowskim Przedmieściu 365. Równocześnie uruchomił w Poznaniu filię księgarską, która działała kilka lat. Z czasem N. zdobył sobie opinię jednego z najwybitniejszych księgarzy. Kolportował głównie dzieła fr., ang. i poi. Druki poi. nabywał przede wszystkim w drukarniach warszawskich, a częściowo także w prowincjonalnych. Posiadał czasop., kalendarze, duży zestaw dzieł literackich, naukowych, publicystycznych i religijnych, wybór nut i mapy geograficzne. Wydał kilka dzieł własnym nakładem. Ponadto wydawał w 1791 czasop. "Mannichfaltigkeiten oder Warschauer Wochenschrift". Sprzedawane dzieła reklamował w prasie warszawskiej i w osobno wydawanych katalogach. Księgarnię po nim prowadziła do ok. 1802 wdowa, która w 1.1797 i 1798 wydała dwa katalogi w j. niemieckim i francuskim. Później księgarnia przeszła na własność Fryderyka, przypuszczalnie syna, który prowadził ją jeszcze w 1816.
NEUMANN Józef (1857-1932), drukarz, zarządca i właściciel drukarni, prezydent m. Lwowa. W1.1897-1902 był przełożonym stów. właścicieli drukarń. Od 1877 pracował u *Pillerów we Lwowie. Po A. Lewayu został mianowany zarządcą drukarni w 1889, w 1890 wykupił od L. Zającz-kowskiego, wspólnika f irmy, jego udział, ożenił się z córką K. Pillera Kazimierą i prowadził zakład samodzielnie pod nazwą "Drukarnia i Litografia Piller-Neumann we Lwowie". Drukarnia pod jego zarządem zasłynęła z pięknie wykonywanych druków. W 1901 zatrudniała ok. 40 pracowników, a w 1922, gdy obchodziła 150 lat istnienia, ponad 80. Jako jedna z pierwszych w Polsce wprowadziła druk offsetowy specjalizując się w barwnych drukach reklamowych i artystycznych. Plakaty i druki firmy były eksponowane na wystawie książki podczas Trzeciego Zjazdu Bibliofilów we Lwowie w 1928. W 1931 drukarnia brała udział w Międzynarodowej Wystawie Pięknej Książki w Paryżu. Spośród obfitej produkcji drukarni b. rozpowszechnione były różnego typu kalendarze, rozkłady jazdy, druki akcydensowe. Drukowano tu również "Gazetę Narodową", "Gazetę Lekarską" i inne czasop. Kierownictwo drukarni sprawował od 1921 starszy syn N., Józef {1895-1965), prawnik, przy którym senior pełnił rolę doradcy. W 1.1931-1939 drukarnią kierował młodszy syn Adam (ur. 1910). W tym czasie drukarnia zatrudniała 100-120 osób, a wyposażenie jej stanowiło 7 maszyn płaskich, 2 linotypy, 1 offset, 3 maszyny litograficzne i 4 automaty drukarskie. Introligatornia przy drukarni wykonywała masowo luksusowe oprawy skórzane i posiadała ok.
20 maszyn. W 1944 Niemcy drukarnię rozmontowali i wywieźli.
Sz. Bednarski: Materiały do historii o drukarniach w Polsce... T. 1-2. J888. A.W. Bober: Historia drukarń... we Lwowie. 1926. M. Opałek: Litografia lwowska. 1958.
NEUMY zob. NOTACJE MUZYCZNE.
NEUREUTHER Eugen Napoleon (1806-1882), monachijski malarz i rysownik wzorów dla drzeworytów oraz grafik. Stosował akwafortę i litografię. Uczeń W. Ko-bella i P. *Corneliusa. Jeden z przedstawicieli ilustracji książkowej epoki romantyzmu w Niemczech. Wykonał bordiury arabeskowe z wplecionymi scenami rodzajowymi do pięciu zeszytów Ballad i romansów Goethego (Monachium 1829-1839, 5 kart tyt., 1 ryc. z dedykacją i 46 litogr. piórkiem). Ponadto wykonał 50 bordiur w litogr. piórkiem do poezji niem. klasyków (1832-1835). Ilustrował: Bayerische Gebirgslieier mit Bildern (2zesz. 1831-1834, 10 litogr.), J.G. Herdera Der Cii (1838, 70 drzew.). Wspólnie z *Schnorrem v. Carolsfeld wykonał rys. do drzeworytu Der Nibelungen Noth (1843) oraz samodzielnie ilustrował Goethego Gotz v. Berlichingen (1845, ok. 70 drzeworytów).
NEWTON Alfred Edward (1863-1940), bibliofil amer., organizator i inspirator bibliofilstwa. Zbierał książki o interesującej proweniencji; posiadał pierwsze wydanie dzieł Szekspira in folio (*Format bibliograficzny). N. opublikował The amenities of book-collecting (1918) i This book-collecting gamę (1930).
NICCOLI Niccoló dei (1364-1437), bibliofil, humanista włoski na dworze Medyceuszów we Florencji. Kupował i przepisywał cenne, często zapomniane rękopisy autorów klasycznych. Wraz z G.F. *Poggio Bracciolinim uważany jest za twórcę *pisma humanistycznego, które rozpowszechniła utworzona przez niego szkoła kaligraficzna we Florencji. Na jego kursywie wzorował się Aldus *Ma-nutius, tworząc czcionki do druków humanistycznych. N. posiadał w swych zbiorach ok. 800 woluminów, które po jego śmierci stały się podstawą zorganizowanej przez Kuźnię Medyceusza pierwszej biblioteki publicznej, otwartej w 1441 w klasztorze dominikańskim Św. Marka we Florencji (*Biblioteki nowożytne).
B.L. Ullman: The origin and development of humanistic script. 1960.
NICI INTROLIGATORSKIE, materiał do szycia książek. N.i. lniane lub bawełniane, o różnych grubościach, stosuje się odpowiednio do ciężaru arkusza, rodzaju papieru, sposobu szycia. Do szycia ręcznego N.i. wygła-
1595
1596
NIDERLANDY
Kursywa humanistyczna z XV w.
dza się woskiem, do szycia maszynowego apreturuje się. Do ręcznego szycia używa się grubszych N.i., do szycia maszynowego cieńszych, ponieważ w tym wypadku stosuje się nitkę podwójną.
NICOLAI: 1. Jan Ludwik (zm. 1747), drukarz w Toruniu 1709-1744. Dzierżawił oficynę rady miejskiej (gimnazjalną). Wydał 378 druków w ok. 1754 arkuszach. Był nakładcą m. in. poświęconego historii Prus Królewskich tygodnika naukowego "Das Gelehrte Preussen" (1722-1724). 2. Krzysztof Bogumił (XVIII w.), księgarz i nakładca warszawski niem. pochodzenia. Założył księgarnię w Marywilu w 1730 i sprzedawał w niej dzieła łac, fr., wł., niem- i poi. Serwitoriat królewski otrzymał 19 VIII 1754. Na terenie Warszawy utrzymywał bliskie kontakty z J.A. *Załuskim, W. *Mitzlerem de Kolof oraz z drukarnią jezuitów. Kolportował wiele dzieł wydawanych w Dreźnie i Lipsku oraz dzieła poi. wydawane w drukarni jezuickiej we Wrocławiu. W 1747 wystąpił
jako zarządca filii księgarskiej w Warszawie wdowy po M.G. *Weidmannie, księgarzu lipskim. Miał na składzie dzieła głównie naukowe, religijne, literackie i polityczne, z których wiele wydał własnym nakładem (E. Druż-backiej, J.A. Załuskiego, J.E. Minasowicza). Reklamował je w licznych katalogach księgarskich, wydawanych po francusku i łacinie, oraz w prasie warszawskiej. W 1770, po jego śmierci, spadkobiercy sprzedali księgarnię M. *Grollowi. W okresie swej czterdziestoletniej działalności N. był wybitnie zasłużonym księgarzem i nakładcą warszawskim. 3. Christian Friedrich (1733-1811), literat i wybitny wydawca berliński. Działalność wydawniczą rozpoczął w 1752 w zał. przez ojca firmie, której kierownictwo objął w 1758. W 1. 1759-1767 wydawał redagowany wspólnie z Lessingiem tygodnik "Briefe die neuste Litteratur betreffend", w 1. 1765-1806 "Allge-meine deutsche Bibliothek", pismo omawiające krytycznie bieżącą niem. literaturę naukową i beletrystyczną. N. jest również autorem powieści, prac historycznych, polemicznych i in. Drukarze. T. 4. 1962.
NICOLAUS CUSANUS, Mikołaj z Kuzy (Niko-laus Kues von, właśc. Chrypffs lub Krebs, 1401-1464), humanista i filozof niem., kard., bibliofil, autor mapy Europy środkowej, pierwszej, na której bogatą treść mają obok Niemiec ziemie Polski. Oryginał mapy zaginął, zachowały się tylko przeróbki, z których najbardziej zbliżone do oryginału są odbitki płyty z datą "Eichstatt 1491", będącej własnością Peutingera. Projekcja i wykonanie mapy przypisywane są kartografowi znanemu pod imieniem Nicolaus Germanus. Bliskie oryginałowi są również przeróbki rękopiśmienne kartografa rzymskiego Henryka Martellusa oraz drukowane: rytownika weneckiego *Vavassore i florenckiego F. Roselliego; bardziej uproszczona jest przeróbka H. Munzera. Na mapie N.C. wzorowało się pośrednio wielu kartografów pierwszej poł. XVI w. Do jej przeróbek należą również mapy Europy środkowej w rzymskich wydaniach Geografii *Ptolemeusza 1507 i Beneventano 1508, któremu w opracowaniu ziem pol.-lit. pomagał B. *Wapowski. N.C. zebrał naukową bibl. liczącą ok. 300-400 tomów. Bibl. ta znajduje się nadal w Kues nad Mozelą; jej podstawę stanowią rpsy łac. z XIV i pierwszej poł. XV w.
NICOLAUS FINITOR (Nicolaus Impressor) zob. KONAĆ MikulaS.
NIDERLANDY
Bibliofilstwo zob. HOLANDIA. Bibliografia zob. BELGIA, HOLANDIA. Biblioteki zob. BELGIA, HOLANDIA.
1597
1598
NIEDREE
Dokumentacja zob. BELGIA, HOLANDIA.
Księgarstwo i ruch wydawniczy zob. BELGIA, HOLANDIA.
Drukarstwo. Początki wiążą się z legendą o L. *Cos-terze z Haarlem, któremu przez pewien czas przypisywano wynalezienie druku. Najwcześniejszymi drukami tłoczonymi przez nieznanego drukarza holenderskiego były: Spe-culum humanae saluationis, Gramatyka Donata i Doctrinale Aleksandra de Villa Dei. Pierwsze druki datowane ukazały się w Alost w 1473, gdzie drukował Jan z Paderborn (Jan z Westfalii) i Teodor Martens. W następnym roku Jan z Paderborn przeniósł się do Lovanium, drukując tam do 1496, głównie dla uniwersytetu. Również w 1473 powstały pierwsze drukarnie w Utrechcie, prowadzone przez Nicolasa Ketelaera i Gerarda Leempta. Ważnym ośrodkiem prócz Lovanium było miasto Deventer, gdzie w 1. 1477-1518 posiadali swoje drukarnie Ryszard Pafraet i Jakub z Bredy. W Brukseli w 1475 druk wprowadzili członkowie stów. *Braci wspólnego życia (Fratres vitae communis). W Antwerpii w XV w. tłoczyło ponad 10 drukarzy, wśród których najwybitniejszymi byli Maciej van der Goes i G. *Leeu, wydawca pięknie ilustrowanych dzieł. W Brugge (Bruges) rozpoczynał swą działalność w 1473-1474 W. *Caxton, zanim przeniósł się do Anglii. Tamże w 1. 1476-1484 drukował C. *Mansion. W XV w. istniały ponadto drukarnie w Delft, Gouda (gdzie powstał główny ośrodek książki ilustrowanej) i Haarlem. W XVI w. drukarstwo koncentrowało się w Antwerpii, będącej wówczas bogatym centrum handlowym, gdzie m. in. Wilhelm Vorster-man (1504-1543) wydał znane z pięknych ilustr. dzieła: Biblię (1528) i Chronięte de Flandre (1531). Zob. też Belgia, Holandia.
C.H. Enschede: Fonderie de caracteres et leur matiriel dam les Pays-Bas du XV* au XIX s. 1908. Histoire du Iwre et de l'im-primerie en Belgiąue des origines a nos jours. P. 1-6. 1923-1934. M. Funck: Le Liure belge agrauures. 1925. W. Nijhoff: U Alt typographiąue dans les Pays-Bas (1500-1540). 1926.
Oprawy. N. są ojczyzną oprawy plakietowej. Prostokątna *plakieta metalowa z wyrytym rysunkiem, wytłaczana ślepo na okładzinach, stanowi charakterystyczny i często jedyny element zdobniczy średniowiecznej oprawy niderlandzkiej. Zastosował ją po raz pierwszy w;XIII w. w Amsterdamie Wouter van Duffel, introligator. Następnie w 1.1364-1384 Goedevaert de Bloc, introligator brukselski, zdobił plakietami oprawiane przez siebie rpsy. Najliczniejsze okazy pochodzą z drugiej poł. XV w. Ulubionym motywem późnogotyckich plakiet w N. (częściowo także we Francji) była falująca esowato wić roślinna z umieszczonym wewnątrz każdego zwoju wizerunkiem jakiegoś ptaka lub zwierzęcia (np. orła, gęsi, zająca, jelenia itp.). Pod koniec XV i w XVI w. pojawiły się na plakietach postacie
świętych, zazwyczaj po cztery wizerunki, lub sceny biblijne, np. Zwiastowanie. Aby zapełnić całą płaszczyznę okładziny za pomocą jednego narzędzia, wytłaczano przy większych formatach dwa lub cztery odbicia plakiety obok siebie lub jedno nad drugim. Przy formatach wysokich zdarzały się odbicia plakiety nawet w poprzek. Powstałą między odbiciami listwę wypełniano odciskiem innej, mniejszej plakiety lub *tłoka. Częstym zjawiskiem był napis wyryty w *bordiurze zewnętrznej plakiety, a zawierający zazwyczaj jakiś pobożny akt strzelisty, imię i nazwisko introligatora lub oba napisy razem (np. Antonius van Gavere w 1465-1475 lub L. *Bloc). Dzięki temu zwyczajowi znamy dziś wiele nazwisk introligatorów niderlandzkich. Oprawa plakietowa utrzymała się w N. do poł. XVI w., a wpływem swym sięgnęła do Francji, Anglii, Niemiec i krajów północnych (np. Szwecji). W 1. 1547-1556 powstały w warsztacie Ch. *Plantina w Antwerpii jedne z najpiękniejszych *opraw renesansowych. Wpływ niderl. oprawy renesansowej oddziałał na oprawę gdańską. W XVII w. dzięki wybitnym introligatorom rodziny *Magnusów oprawa N. wyróżniła się zarówno techniką, jak i artystyczną kompozycją, wykonaną precyzyjnie krojonymi narzędziami (*tłoki punktowane na wzór fr.). W XVII i XVIII w. wielkie firmy wydawnicze w Antwerpii i Amsterdamie rozpowszechniły w kraju i za granicą seryjną oprawę swoich wydawnictw. Była to oprawa pergaminowa, polerowana na wysoki połysk (Oprawa pergaminowa, *Oprawa nakładowa). W Belgii i Holandii cieszyły się powodzeniem, zwłaszcza w XVIII w., oprawy haftowane, *oprawy malowane oraz *oprawy srebrne roboty filigranowej. Duże wzięcie miały wówczas także miniaturowe książeczki (almanachy i modlitewniki) w kosztownych i artystycznych oprawach. Zob. też Iluminatorstwo.
Helwig I-III. i D. Miner: The history oj bookbinding 525-1950 A.D. 1957.
NIEDREE (1803-1854), introligator fr. rodem z Saar-brucken. Od ok. 1825 pracował w Paryżu u J. *Thouve-nina, po śmierci swego mistrza w 1834 objął w 1836 jego warsztat przyjmując nazwę "Successeur de Thou-venin". Tworzył oprawy w stylach historycznych okresu Renesansu i wieku Ludwika XIV z taką doskonałością rysunku i delikatnością złoceń, że rozchwytywane przez znawców i bibliofilów, osiągały zawrotne ceny. W 1851 otrzymał medal na wystawie w Paryżu.
Devauchelle III.
NIELLO: czarna emalia (nigellum) na bazie ołowianej, wpuszczana w rytowane (grawerowane) *ornamen-ty na srebrnych najczęściej przedmiotach. Stosowana
1599
1600
NIEMCY DO 1945
przez złotników już od X w. Nazwą tą określano również srebrne ^plakietki dekoracyjne wykonywane tą techniką, zwłaszcza w okresie wczesnego Renesansu we Włoszech (T. Finiguerra 1452), oraz odbitki na papierze wykonywane dla utrwalenia wzorów tych plakietek. Odbitki te dały początek wynalazkowi *miedziorytu jako technice graficznej, były wielce cenione przez zbieraczy, a w czasach późniejszych często podrabiane.
NIEMCEWICZ WYDANIA ILUSTROWANE.
Najliczniejsze są wyd. Śpiewów historycznych: Śpiewy historyczne z muzyką i rycinami..., Warszawa 1816, ilustr. wg rys. amatorskich L. Potockiej, E. Sułkowskiej, C. Dem-bińskiej, rytowali: J Z. *Frey, E. Hennę, E.G. Kriiger, T. Łęski, J. *Ligber, Rosmaesler, E.F. Stoelzel; wyd. 2 Warszawa 1818, wyd. 3 Warszawa 1819. Śpiewy historyczne w tłum. fr. poetów pt. La Yieille Pologne..., Paris 1833, wyd. Ch. Forster, z litogr. autorów fr. i A. Oleszczyń-
J.U. Niemcewicz: Śpiewy itistoryczne. 1876
skiego; wyd. 2 1836. Śpiewy historyczne, Lwów 1849, z litogr. CK. *Auera i in. wg rys. J. Swobody. Śpiewy historyczne dla ludu i młodzieży, wydał J. Chociszewski, 1869. Śpiewy historyczne, Petersburg i Moskwa 1876, z *drzewor. wg rys. J. *Kossaka i *Pillatiego. Śpiewy historyczne, z objaśnieniami W. Czermaka, Lwów 1895, z ilustr. S. *Dębickiego. Dzieje panowania Zygmunta III, Warszawa 1819, z ryc. D. Weissa, K. Kislinga, J. *Kret-hlowa, M. Podolińskiego i in.; wyd. 2 Wrocław 1836. Jan z Teczyna, Warszawa 1825, z litogr. J.F. *Piwarskiego; wyd. 2 Lipsk 1838. Juliana Ursyn Niemcewicza... list do Karola Kniaziewicza..., Paryż 1834; wyd. 2 z dwoma portretami A. Oleszczyńskiego. Podróże historyczne po ziemiach polskich od 1811-1822, Petersburg 1859. Estr. III.
NIEMCY do 1945
Bibliofilstwo. Pierwszymi bibliofiłami już w średniowieczu byli panujący: Karol I Wielki (742-814), Ottonowie (X-XI w.), Fryderyk I Barbarossa (ok. 1123-1190), Karol IV (1316-1378) i in. Posiadali oni bibl. prywatne oraz obdarowywali książkami ufundowane przez siebie instytucje. Obok władców piękną książką interesowała się też szlachta, a pod koniec średniowiecza również mieszczaństwo, np. J. Piłterich von Reichertshausen (1400-1469) i Amploniusz Ratinck (1363-1435), którego zbiory, ofiarowane Erfurtowi, stały się podstawą tamtejszej bibl. zwanej Amplonianą. W okresie humanizmu i reformacji zasobne bibl. zebrali: Mikołaj z Kuzy (*Ni-colaus Cusanus), H. Schedel (1440-1514), J. *ReuchUn, W. *Pirckheimer, U. von rlutten (1488-1523), rodzina Fuggerów (*Fugger Johann Jakob von) w Augsburgu. W pocz. XVI w. dla rozwoju sztuki książkowej i bibliofilstwa wiele uczynił cesarz *Maksymilian I. Zainteresowania bibliofilskie przejawiali również liczni książęta terytorialni, jak np. książę brunszwicki August, założyciel bibl. w Wolfenbiittel. W XVIII w. namiętnym bibliofilem był król pruski *Fryderyk II Wielki. Bibliofilstwo okresu Oświecenia stało na wysokim poziomie. Szczególnie duże bibl. zebrali wtedy trzej Saksoń-czycy: K. von *Hoym, FŁ von *Biinau i FL von Briihl. Do Świernych przyjaciół książek zaliczali się: G.E. Lessing (1729-1781), Ch. M. Wieland (1733-1813) i J.W. Goethe (1749-1832). Ruch bibliofilski w N. wiele zawdzięcza działalności wydawców-bibliofilów, np. *Breitkopfów. W XIX w. nastąpiła specjalizacja zbieractwa książkowego; romantyzm spowodował zainteresowanie starą książką rękopiśmienną i drukowaną, ożywczo na bibliofilstwo podziałał również rozwój nauk. Bibliofile niem. XIX i XX w. kolekcjonowali zbiory o charakterze narodowym: dzieła klasyków literatury niem. (goetheana, schilleriana), piśmiennictwo regionalne. Na przełomie
1601
1602
NIEMCY DO 1945
obu wieków powstały liczne tow. bibliofilskie, wydające własne czasop. fachowe.
O. Muhlbrecht: Die Biicherliebhaherei in ihrer Entwickelung bis zum Ende des XIX. Jhs. 1898. G. Bogeng: Die grossen Biblhphilen. T. 1-3. 1922. G. Bogeng: Einfiihrung in die Bi-bliophilie. 1931.
Bibliografia. W XVI w. księgarze rozpoczęli publikowanie katalogów targowych (Messkataloge), które stały się początkami bibliogr. ogólnej. Na nich oparły się późniejsze wieloletnie wykazy niem. produkcji wydawniczej. W XIX w. ukształtował się system bibliogr. ogólnych: rejestracja tygodniowa "Wochentliches Verzeich-nis" (od 1843), półroczna "Hinrichs Halbjarskatalog" (od 1797) oraz wieloletnie *komasacje "W". *Heinsiusa, Ch.G. *Kaysera, J.C. Hinrichsa i K. *Georga. Była to bibliogr. na użytek handlu księgarskiego, rejestrująca druki przede wszystkim w j. niem. niezależnie od miejsca wydania. W XX w. centralą prac bibliograficznych stała się zał. w 1912 *Deutsche Biicherei w Lipsku, która zapoczątkowała właściwą niem. bibliogr. narodową "Deutsche Nationalbibliographie", ukazującą się od 1931 w postaci rejestracji tygodniowej. Seria A tej bibliogr. uwzględnia też wydawnictwa w j. niem. opublikowane poza N.; seria B (dwa-trzy razy w miesiącu) uwzględnia publikacje spoza handlu księgarskiego.
C. Fleischhack: Die BibHographische Tatigkeit der Deutschen Biicherei. W: Deutsche Biicherei 1912-1962. 1962.
Biblioteki. Działalności misyjnej mnichów anglosaskich w VII i VIII W. zawdzięczały swe powstanie bibl. klasztorne w St Gallen (613), Reichenau (724), Fuldzie (744), Lorsch (763). Bibl. kościelne, m. in. w Kolonii, Moguncji, Trewirze i Wiirzburgu, bibl. pałacowa w Akwizgranie oraz liczne *skryptoria sięgają czasów Karola Wielkiego. Za Ottonów rozwijały się w dalszym ciągu bibl. w Ratyzbonie i Reichenau (ta ostatnia liczyła w IX w. 415 kodeksów) oraz bibl. klasztorne w Corvey nad Wezerą (gdzie powstała Kronika Widukinda), w Te-gernsee i Freising. W XI-XII w. zwiększyła się ilość bibl., jakkolwiek stabilizacja kultury łac. i liturgiczna funkcja książki nie wpływały na podniesienie ich poziomu. Reformatorsko na treść książek i zawartość bibl. oddziałało dopiero powstanie w XIV w. uniwersytetów, przy których pojawiły się pierwsze biblioteki fakultetów (Kolonia 1388, Erfurt 1392), i działalność sekt religijnych. Początki bibl. służących świeckim potrzebom życia związane są z miastami. Najstarsze z nich powstały w Ratyzbonie, Norymberdze, Ulm, Brunszwiku, Frankfurcie n.M., Lipsku, Hamburgu i Lubece. Pod wpływem Odrodzenia i reformacji powstawały prywatne księgozbiory uczonych (w Norymberdze H. Schedel i W. *Pirck-heimer, w Augsburgu K. Peutinger, J. Wimpfeling, J. *Reuchlin, .Ulrich';von Hutten i in.), część bibl. klasz-
tornych przekształciła się w ośrodki badań naukowych (np. Spanheim i Tegernsee). Obok nowych uniwersytetów katolickich w Lipsku (1409), Rostocku (1419), Greifs-wald (1456), Ingolstadt (1472), Tubingen (1477) powstały uniwersytety ewangelickie w Wittenberdze (1502), Frankfurcie n.O. (1506), Marburgu i Królewcu (1544), Jenie i Helmstedt (1576). W XVI w. z reguły wszystkie uniwersytety posiadały własne bibl., nierzadko korzystały z bibl. dworskich, które w wyniku upadku uniwersalizmu cesarskiego i wzrostu mecenasowskich ambicji książąt przybrały na znaczeniu. Rozwój niektórych z nich zaciążył na wykształceniu się bibl. naukowych publicznie dostępnych, wśród których do najważniejszych należały: powstała w 1525 bibl. księcia Albrechta Hohenzollerna w Królewcu (*Oprawa srebrna), "Palatina" w Heidelbergu (podarowana w XVII w. przez Maksymiliana I bawarskiego Bibliotece Watykańskiej, weszła w XVIII w. do Biblioteca Nazionale Centrale), Książęca w Monachium (1558) i książąt saskich w Dreźnie (1556). Wojny religijne i zwycięstwo luteranizmu odbiły się ujemnie na bibl. klasztornych i kościelnych; wiele z nich uległo zniszczeniu, inne drogą konfiskat wzbogaciły księgozbiory bibl. uniwersyteckich, książęcych, miejskich, szkolnych-luterańskich. W walce z reformacją jezuici uczynili z bibl. kolegialnych ośrodki gromadzące piśmiennictwo dla celów nauczania i polemiki. W tym czasie prywatne bibl. mieszczaństwa były jeszcze skromne, z wyjątkiem bogatego księgozbioru *Fuggerów, który zasilił z biegiem czasu bibl. książęce Heidelberga i Monachium. Wojna 30-let-nia przyniosła upadek wielu cennych zbiorów, starano się jednak odbudowywać zniszczone i zakładać nowe bibl. W czasie działań wojennych (1659) Fryderyk Wilhelm wydał edykt o utworzeniu Biblioteki Książęcej w Berlinie (*Deutsche Staatsbibliothek); z tego czasu pochodzą też: Biblioteka Książęca w Weimarze (ok. 1660) i miejska we Frankfurcie n.M. oraz pierwsze próby wprowadzenia *egzemplarza obowiązkowego. Działalność G.W. *Leibniza, związanego z bibl. książęcymi w Hannowerze i Wolfenbiittel, wyznaczyła na długi czas rozwój bibliotekarstwa naukowego, opartego na racjonalnym doborze uniwersalnego księgozbioru i liberalnych formach udostępniania. Czasy oświeconego absolutyzmu umocniły pozycje bibl. dworskich, a rozwój nauk przyrodniczych oraz nowe formy organizacji nauki ożywiły bibl. uniwersyteckie. W 1700 powstała bibl. przy utworzonej wówczas Pruskiej Akademii Nauk. Bibl. przy zał. w 1737 uniwersytecie w Getyndze stalą się wzorem naukowej bibl. nowożytnej. Jej pierwszymi kierownikami byli wybitni uczeni:J.M.*GesneriCh.G. *Heyne. Bibliofilskie kolekcje ustąpiły miejsca racjonalnie skompletowanym zbiorom służącym nauce. Powstały pierwsze bibl. specjalne: przyrodnicza we Frankfurcie n.M. (zał.
1603
1604
NIEMCY DO 1945
przez T.Ch. Senckenberga 1763) i handlowa w Hamburgu (1738). Obydwie przetrwawszy zmienne koleje losu istnieją do dziś i zaliczają się do największych, bibl. tego typu. Na czoło zagadnień bibliotekarskich XVIII w. wysunęła się organizacja zbiorów i ich udostępnianie. A.F. Oefele opracował katalogi rpsów i druków w Monachium, J.M. Francke stworzył katalog systematyczny dla części bibl. dworskiej w Dreźnie Uczącej 170000 wol., w tym liczne polonica z bibl. prywatnej H. *Bruhla. Wiek XIX przyniósł intensywny rozwój bibl. uniwersyteckich i krajowych (Landesbibliotheken), w które przekształcono bibl. dworskie w Weimarze, Dreźnie i Darmstadt. *Egzemplarz obowiązkowy m. in. stał się regułą, a zakrojone na szeroką skalę badania źródłowe wymagały od bibl. ujawnienia zasobów i fachowego ich opracowania. Sekularyzacja klasztorów (Bawaria, Prusy, Badenia), która zakończyła okres świetności bibl. klasztornych i kościelnych, pomnożyła zbiory bibl. istniejących i przyczyniła się do powstania nowych. Reforma studiów doprowadziła do likwidacji słabszych uniwersytetów, a wraz z nimi i bibl. (Trewir, Wittenberga, Frankfurt n.O., Moguncja i in.). Przodowały: Bibl. Uniwersytecka w Getyndze i Bibl. Nadworna w Monachium (przekształcona po pierwszej wojnie światowej w bibl. państwową). Obok bibliotekarzy naukowców, jak J. Grimm i H. von Fallersleben, pojawili się wybitni bibliotekarze fachowcy, jak J.A. Schmeller (rpsy), L. *Hain, znawca *inkunabulistyki, F. A. *Ebert i J. *Petzholdt specjaliści w zakresie bibliogr. M. *Schrettin-ger opublikował teoretyczne sformułowania dotyczące bibliotekarstwa. Istniały również duże bibl. na prowincji (Passau, Diisseldorf, Wiesbaden), jakkolwiek w owym czasie nie doceniano ich znaczenia, podobnie jak samorządy miejskie nie okazywały większego zainteresowania bibl. miejskim. Dominowały stare bibl. (Hamburg, Lubeka, Miinster i Trewir). Bibliotekarstwo powszechne zaczęło się rozwijać dopiero w drugiej poł. stulecia, jakkolwiek za jego prekursora uznaje się K. Preus-kera, który już w 1828 założył bibl. oświatową w Gross-hain (Saksonia). Dalszym krokiem było zał. przez F.V. Raumera bibl. ludowej w Berlinie (1850). Zmniejszyła się ilość bibl. prywatnych, przekształcających się w pracownie uczonych (bibl. braci Grimm), kolekcje bibliofilskie (np. Schaffgotschów) oraz bibl. domowe. Rozbudowa administracji w Prusach doprowadziła do powstania dużych bibl. specjalnych instytucji i urzędów, jak np. Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Głównego Urzędu Statystycznego lub Muzeum Germańskiego w Norymberdze. Na przełomie XIX i XX w. wykrystalizowała się koncepcja bibl. użytkowej (czytelnie ogólne, czasopism, profesorskie, wypożyczalnie), dokonano podziału pracy bibliotecznej, rozwinięto kształcenie bibliotekarzy, któremu poświęcono wiele uwagi. W zakresie organizacji
bibliotekarstwa ogólnoniem. domino wała *DeutscheStaats-bibliothek w Berlinie, która pełniła rolę wiodącą przez następne dziesięciolecia. W 1907 powstała Państwowa Rada Biblioteczna. Dla archiwizacji piśmiennictwa niemieckiego i prowadzenia prac bibliogr. powołano w 1912 *Deutsche Biicherei w Lipsku. Spośród powstałych po 1870 bibl. szkół wyższych specjalnych do najpoważniejszych należą: w Berlinie, Karlsruhe, Monachium, Brun-szwiku, Akwizgranie, Hannowerze i Miinster. Bibliotekarstwo powszechne, którego teoretykiem był W. Hof-man, twórca Instytutu Książki i Czytelnictwa w Lipsku, pozbawione było opieki państwa, inwestującego środki tylko tam, gdzie chodziło o cele polityczno-germanizacyj-ne (Pomorze, Śląsk). Ok. 1900 w Monachium i Berlinie powstały pierwsze bibl. dziecięce. Okres 1914-1939 był dla bibl. niem. zapowiedzią zmierzchu. Kryzys gospodarczy spotęgował centralizację i wprowadził przymusową specjalizację (Sondersammelgebiet) w zakresie gromadzenia katalogów centralnych, wypożyczania międzybibliotecznego, wymiany wydawnictw, kształcenia bibliotekarzy. Jej szczytowym punktem była brutalna i ultra-centralistyczna hitlerowska polityka biblioteczna. Książki z list proskrypcyjnych palono na stosach. N. wyeliminowały się definitywnie ze światowej czołówki dobrych tradycji bibliotekarskich.
Dokumentacja. Przed drugą wojną światową zagadnieniami dokumentacji zajmowała się częściowo Techniczno-Naukowa Centrala Pomocy Szkolnych (Tech-nisch-Wissenschaftliche Lehrrnittelzentrale), która w 1. 1924-1927 była członkiem *Międzynarodowej Federacji Dokumentacji (FID). Od 1928 członkiem FID był Niemiecki Wydział Normalizacyjny (Deutscher Normenaus-schuss Ś DNA), którego zadania w dziedzinie dokumentacji spełniał Wydział dla Norm Dotyczących Bibliotek, Książek i Czasopism; on to (Fachnormenausschuss fur Bibliotheks-, Buch- und Zeitschriftenwesen) przygotował m. in. pełne niem. wydanie Uniwersalnej *Klasyfikacji Dziesiętnej (Dezimal-Klassifikation, 1934-1953). W 1941 utworzono Niemieckie Tow. Dokumentacyjne (Deutsche Gesellschaft fiir Dokumentation DGD), które zajmowało się problemami metodycznymi i organizacyjnymi dokumentacji.
Drukarstwo. Zostało zapoczątkowane przez J.*Guten-berga w poł. XV w. w Moguncji (*Druk wynalazek). Przejęcie jego warsztatu przez J. *Fusta i rozbudowanie oficyny pod kierownictwem P. *Schoffera przy równoczesnych próbach Gutenberga zmontowania sobie drugiej drukarni spowodowały wzrost liczby pracowników typograficznych i wywołały w 1. 1458-1460 przeszczepienie nowej sztuki do Strasburga i Bambergu, rozpędzenie zaś mieszczan przez arcbpa Adolfa von Nassau po zdobyciu Moguncji w 1462 spowodowało powstawa-
1605
1606
NIEMCY DO 1945
nie drukarń w innych miastach N. i krajów sąsiednich. W Strasburgu do 1500 pracowało już dwadzieścia warsztatów, z których największe należały do J. *Men-telina, jego zięcia Adolfa *Ruscha inicjatora druku antykwowego w N., Heinricha Eggesteina, Martina Schotta, Heinricha Knoblochtzera, J. *Griiningera i Jo-hanna Priissa. W Bambergu wytłoczono w 1. 1459-1460 słynną Biblię 36-wierszową, której drukarzem mógł być H. *Keffer, czeladnik Gutenberga. A. *Pfister drukował tam pierwsze ilustrowane *drzeworytami książki niem.: Ackermann von Bóhmen i Edelstein. W Kolonii, która w XV w. była największym miastem niem., w 1465 zapoczątkował druk U. *Zell, uczeń Schoffera, jako jeden z pierwszych zdobiący swe książki ^miedziorytami. Z drukarni *Koelhoffów wyszła w 1499 słynna Kronika kolońska, opowiadająca też o początkach drukarstwa. H. *Quentell, najpracowitszy typograf koloński, wytłoczył ok. 400 dzieł, wśród nich zaś Biblię kolońska, zdobioną 125 drzeworytami z lokalną architekturą. W Augsburgu zaczął drukować w 1468 G. *Zainer, uczeń Mentelina, stosujący drzeworytowe listwy i inicjały. Naśladowali go Johann Bander, Anton Sorg i J. *Schonsperger. E. *Ratdolt przywiózł z Wenecji czcionki antykwowe i greckie oraz pierwszy stosował odbijane mechanicznie kolorowe drzeworyty. W Norymberdze czynnych było w 1.1470-1500 co najmniej dziewiętnastu drukarzy, jak J. *Sensen-schmidt, H. Keffer, Andreas Frisner, F. *Creussner, twórca prawzoru szwabachy, czy A. *Koberger, właściciel największej oficyny, posiadającej 24 *prasy i zatrudniającej ponad 100 pracowników. Do najcenniejszych produktów należały: dziewiąta Biblia niemiecka z ilustr. odbitymi z drzewor. Biblii kolońskiej, Jakuba de Voragine Heiligenleben z 259 drzewor., Schatz-behalter z 96 drzewor. i najbogaciej ilustrowane dzieło XV w. słynna Chronica tnundi Hartmanna *Schedla z 1973 drzeworytowymi ilustracjami. Dzieło to wytłoczono w 1493 w wersji łac. i niem. W Spirze pracowali drukarze anonimom, z nazwiska znani są tylko Peter Drach, który przy końcu wieku przeniósł się do Wormacji, i bracia Johannes oraz Konrad Histowie. Kolejno w Esslingen i Urach działał K. *Fyner, posiadający też czcionki hebr. W Ulmie przebywali J. Zainer, krewny wspomnianego już Giinthera, zdobiący swe druki drzeworytami figuralnymi pełnymi ruchu, Konrad Dinckmuth i Lienhard Holle, który wydrukował w 1482 Kosmografię Ptolemeusza z 32 wielkimi drzeworytowymi mapami. Zbankrutowawszy, sprzedał cały materiał typograficzny Johannowi Regerowi, który w 1486 wytłoczył drugie wydanie wspomnianej Kosmografii (gorsze od pierwszego). W Merseburgu i Lubece zaczęto drukować w 1473, w Rostocku w 1476, w Magdeburgu w 1480, w Lipsku w 1481. Później pojawiły się oficyny typograficzne
w Wiirzburgu, Memmingen, Monachium, Eichstatt, Heidelbergu i w Ingolstadt. Drukarstwo płn. N. reprezentowali przede wszystkim Lucas, Mareus, Matdiaus i Mo-ritz Brandisowie, których okrągły gotyk (rotunda) stał się czcionką stosowaną przez licznych typografów. Natomiast Georg i Michael Reyserowie, jako pierwsi w N., w Wiirzburgu i Eichstatt zdobili swe druki miedziorytami. Pod koniec wieku założono jeszcze drukarnie we Fryburgu (1491), Tubingen (1498) i Pforzheim (1500). W Hamburgu od 1491 działał tylko przez kilka lat drukarz wędrowny. Dzięki szczególnej opiece cesarza *Maksy-miliana I z pocz. XVI w. rozkwitło drukarstwo w płd. N., a coraz powszechniej używanymi czcionkami stały się fraktura i szwabacha (*Pismo gotyckie). Najpiękniejsze dzieła inicjowane przez cesarza, jego Modlitewnik i*Theuer-dank, prawzorem fraktury wytłoczył w Augsburgu i Norymberdze Johann Schonsperger w 1.1513 i 1517. Niem. rozwój drukarstwa załamał się w okresie reformacji, gdy drukarze zaczęli masowo tłoczyć dzieła polemiczne, nie dbając o ich formę zewnętrzną. Format quarto ^Format książki) i ramka drzeworytowa na karcie tytułowej to cechy druków reformacyjnych. Dzieła Marcina Lutra zaczął drukować w Wittenberdze Johannes Rhau z Zielonej Góry, który prawdopodobnie wytłoczył w 1517 słynne 95 tez przeciw odpustom, a gdy Luter zerwał z papiestwem, wydrukował prawie wszystkie jego dzieła (do 1524). Nowy Testament w przekładzie Lutra wydrukował w 1522 w dwóch wydaniach Melchior Lotter młodszy, który w Wittenberdze kierował filią lipskiej oficyny swego ojca. Druki katolickie tłoczono staranniej, ale ich produkcję ograniczała cenzura cesarska, z czego skorzystał Frankfurt n.M., który jako siedziba targów księgarskich dzięki działalności drukarskiej Ch. *Egenolffa i S. *Feye-rabenda oraz wydawniczej rodziny de *Bry i M. *Me-riana zdobył sobie wielki rozgłos. Z Frankfurtu wywodzi się zwycięstwo miedziorytu nad drzeworytem w zdobnictwie książkowym, co doprowadziło z czasem do powstania wydawnictw albumowych. Wiek XVII był w N. okresem najgłębszego upadku drukarstwa pod względem jakości, a przyczyną tego był zarówno rozdźwięk między drukiem wypukłym i wklęsłym, jak też rozpad mieszczaństwa i ośrodków kulturalnych w wyniku wojny 30-letniej. W XVIII w. zreorganizowano w Lipsku targi księgarskie, co spowodowało upadek dotychczasowego znaczenia Frankfurtu. Do utrwalenia przewagi Lipska przyczyniła się- w znacznym stopniu rodzina *Breitkopfów, z których Johann Gottlob Emanuel posiadał nie tylko drukarnię, ale też *odlewnię czcionek i firmę wydawniczą. Interesując się dziejami i techniką druku, stosował ruchome czcionki do druku map i nut oraz (1793) uprościł frakturę, dzięki czemu stała się ona niem. czcionką narodową. Fraktura intere-
1607
1608
NIEMCY DO 1945
sował się też drukarz berliński J. *Unger, usiłujący poza tym przywrócić drzeworytom ich poprzednie miejsce w zdobnictwie książkowym. Własną drukarnię, odlewnię czcionek i firmę wydawniczą posiadał w Berlinie również G.J. *Decker, który w 1.1782-1789 wydrukował 25 tomów dzieł Fryderyka Wielkiego, za co mianowany został przez jego następcę drukarzem nadwornym. Cechą drukarstwa XVIII w., nie tylko w N., była dążność do koncentracji w jednym ręku wszystkich środków produkcji. Nie wystarczało już tylko posiadanie oficyny typograficznej; starano się uruchamiać własne odlewnie czcionek, własne papiernie i firmy wydawnicze, łącząc te elementy w jedno duże przedsiębiorstwo mogące sprostać postępowi technicznemu i produkować książki w dużych nakładach i tanio. Tendencje te najwyraźniej wystąpiły w XIX w. w Lipsku. Firma *Tauchnitz pierwsza w środkowej Europie zastosowała *stereotypię ulepszoną przez lorda Ch. *Stanhope'a, mnożąc swe wydawnictwa i wydając słynną Colkction ofBritish authors, zaś rodzina *Cotta, posiadająca swe zakłady w Stuttgarcie, Augsburgu i Monachium, wykupiła przedsiębiorstwo *Goschenów działające w Grimma i pierwsza w N. uruchomiła pospieszną maszynę drukarską wynalezioną w 1812 przez F. *Koeniga. W 1889 zaczęło z tej firmy wychodzić w masowych nakładach głośne Sammlung Goschen. W XIX w. wnieśli Niemcy w drukarstwo wiele nowości i wynalazków. Już w 1799 A. *Senefelder opatentował wynalazek *litografii, zaś w 1818 opublikował wyczerpujący podręcznik Vollstandiges Lehrbuch der Steindruckerey. W 1814 F. Koenig skonstruował maszynę pospieszną podwójną, o dwóch cylindrach, dającą 1600 odbitek na godzinę; wraz ze swym technicznym doradcą F. A. Bauerem założył w Oberzell pod Wiirzburgiem fabrykę maszyn drukarskich. W 1840 Blasius Hoefel wynalazł sposób trawienia klisz kreskowych w cynku (*Cynkografia), zaś Józef Albert drukowania zdjęć fotograficznych sposobem *światłodruku. Możność trawienia w cynku obrazów fotograficznych przy zastosowaniu siatki-*rastra uzyskał w 1881 Georg Meisenbach. W 1886 Ottmar Mergenthaler ukończył budowę *linotypu, w 1910 Eduard Mertens uruchomił pierwszą maszynę rotograwiurową (*Rotograwiura). Najwybitniejszym ośrodkiem niem. ruchu wydawniczego i drukarskiego w XIX w. był Lipsk, gdzie pracowały takie drukarnie, jak: Drukarnia Oskara Brandstettera, zał. w 1880, która jako pierwsza w N. zastosowała składanie na *typografach, pierwszą *ma-szynę rotacyjną dla druku czasop. ilustrowanych oraz pierwsze *samonakładacze na maszynach pospiesznych; Drukarnia Ottona Spamera, słynna z wydrukowania w ciągu trzech dni tekstu Traktatu wersalskiego, w 1926 dysponująca 500 odmianami pism; Drukarnia W.E. *Drugulina-z własną odlewnią czcionek, szczególnie orientalnych,
której szczytowym osiągnięciem było wydanie Merksteinc der Weltliteratur in Originalschrijten, drukowane w 34 j. Oficyna *Poeschel & Trepte, która zastosowała pierwsze w N. *monotypy, drukowała Biblie obcojęzyczne i dzieła astronomiczne. W. 1939 pracowało w Lipsku 25000 pracowników drukarskich, 330 drukarń, 190 introligatorni, 36 kliszami i 6 odlewni czcionek. Poza Lipskiem działali wybitni drukarze: Otto von Holten w Berlinie, Luthe & Wolff oraz Petermann w Hamburgu, Schneider w Stuttgarcie, Wittich w Darmstadt, Wohlfeld w Magdeburgu i Stichnote w Poczdamie. Dla drukarń nie posiadających własnych odlewni dostarczały czcionek odlewnie: Gensch u. Heyse w Hamburgu (zał. 1833), Buersche Giesserei we Frankfurcie nad Menem, Schelter u. Gie-secke w Lipsku (zał. 1819), Hermann Berthold, która w 1878 ustaliła wielkość *punktu typograficznego według systemu metrycznego. Odlewnia Davida Stempela we Frankfurcie od 1900 produkuje także matryce linotypowe. Dla odlewni pracowali wybitni graficy i twórcy pism: Otto Eckmann, Peter Behrens, Walter Tiemann, Emil Rudolf Weiss, Fritz Ehmcke, Friedrich Kleukens, Rudolf Koch i in.
H. Barge: Geschichte der Buchdruckerkunst von ihren Anfangen bis zur Gegenwart. 1940. G.A.E. Bogeng: Geschichte der Buchdruckerkunst. Bd. 1-2. 1930-1941. D.C. Mc Murtrie: The Book. The story ofprinting and bookmaking. 1943. E. Rath von, R. Juchhoff, J. Rodenberg: Buchdruck. W: Handbuch der Bibliothekswissenschaft. Bd. 1. 1950. K. Schottenloher: Biicher bewegten die Welt. Bd. 1-2. 1952. -J. Benzing: DieBuch-drucker des 16 u. 17 Jhrhts im deutschen Sprachgebiet. 1963.
Ilustratorstwo. Sztuka ilustratorska w N. wzięła początek ze średniowiecznych *książek ksylograficznych i popularnych rpsów, zaopatrzonych w kolorowane rysunki piórkowe, które stały się wzorem dla pierwszych artystów ilustratorów. Najwcześniejszą, powszechnie stosowaną techniką stał się *drzeworyt, którym zdobiona jest trzecia część ogromnej ilości *inkunabułów niem. Pierwsze książki ilustr. powstały w poł. XV w. w Bam-bergu w oficynie A. *Pfistera. Były to: Ackermann von Bóhmen i Edelstein Ulricha Bonera (1461) oraz Biblia pauperum i Buch der vier Historien (1462). Wspólną ich cechą była sztywność postaci traktowanych szablonowo. Spośród miast drukujących książki ilustr. (Augsburg, Stras-burg, Norymberga, Ulm) w 1. 1470-1480 pod względem ilości na czoło wysunął się zdecydowanie Augsburg, gdzie w 1. 1468-1478 działał G. *Zainer, drukujący książki ozdobione ilustracjami, bogatymi ^inicjałami i *bordiurami (Historie von Troia, Plenarium, *Horologium, Josaphat und Barlaatn, *Speculum humanae sahationis, Seelengdrtchen, Zeitglocklein, Imitatio Christi, *Legenda aurea, *Ars moriendi, *ewangeliarze, historyczne opowiadania i sagi). Pod względem artystycznym przewagę nad produkcją Augsburga wykazywał Ulm dzięki udoskonaleniu techniki oraz
1609
1610
NIEMCY DO 1945
bogatej inwencji tamtejszych artystów, dążących do realistycznego przedstawienia postaci i przestrzeni na podstawie obserwacji. Celował w tym przede wszystkim ilustrator wydrukowanego u J. *Zainera Compendium de praeclaris tnulieribus Boccaccia (1473) i Bajek Ezopa (w tłumaczeniu Steinhowela) tzw. Mistrz Boccaccia, którego drzeworyty odznaczają się delikatną kreską i żywą grą świateł i cieni. Specjalne miejsce w rozwoju ówczesnego ilustratorstwa niem. zajmuje tłumaczenie Eunucha Teren-cjusza, wydrukowane przez Konrada Dinekmutha w Ul-mie, gdzie zagadnienia artystyczne wysuwają się na pierwsze miejsce przed interpretacją tekstu. W tym samym okresie w Kolonii ukazało się dzieło, które do czasu *Diirera i *Holbeina miało decydujący wpływ na sztukę ilustratorską Europy: tzw. Biblia kolońska, wydrukowana dwukrotnie ok. 1478 przez H. *Quentella, ilustrowana 125 kolorowymi drzeworytami przez mistrza niderlandzkiego przebywającego czasowo w Kolonii. Z produkcji mogunckiej wybija się głównie dzieło Bernharda de Breydenbacha Peregrinałiones in Terram Sanctam (1486) z drzeworytami Erharda Reuwicha, pierwszego ilustratora ujawniającego się w tekście książki. Prace jego, rozpoczynające nowy rozdział w historii ilustratorstwa, miały charakter sprawozdawczy: widoki miast topograficznie wierne, ludność Palestyny i świat zwierzęcy potraktowane realistycznie. Ilustratorstwo norymberskie zawdzięczało swój wysoki poziom przede wszystkim działalności wydawniczej A. *Ko-bergera. Po Biblii z 1483, będącej jeszcze naśladownictwem Biblii kolońskiej, ukazał się w 1491 Stephanusa Fridolinusa *Schatzbehalter..., przedstawiający sceny biblijne na współczesnym tle. W innym dziele tej oficyny, w Hartmanna Schedla Liher chronicarum w wersji łac. i niem. (1493), ilustrowanym przez Michaela Wolgemuta i Wilhelma Pleydenwurffa 1809 drzeworytami, spotyka się widoki miast zarówno fantastyczne, jak i wierne topograficznie. W ilustracji sztrasburskiej wystąpiło rzadkie zjawisko wpływu techniki miedziorytniczej na drzeworyt, co uwidoczniło się w bardzo zagęszczonym układzie kresek (szczególnie w drukach J. *Griiningera z końca XV w.). "W Lubece w 1494 ukazała się Biblia lubecka, będąca najwybitniejszym produktem oficyny S. Arndesa, mającego szeroki wpływ na ilustratorstwo niem. w zakresie drzeworytu. Punktem szczytowym twórczości ilustratorskiej N. była twórczość A. Diirera i jego naśladowców. Po szkolnych pracach u Wolgemuta oraz w czasie pobytu w Bazylei i Strasburgu opracował Diirer 15 wspaniałych drzeworytów do słynnej Apokalipsy św. Jana, wytłoczonej w 1498 u Kobergera, a zaliczanych do mistrzowskich dzieł drzeworytu XV w. Z pocz. XVI w. ilustrował Diirer dzieło Sodalitas Celtica i trzy serie drzeworytów: Mała Pasja, Duża Pasja i Żywot Marii. W XVI w. ilustracja książkowa znacznie się rozwinęła,
m. in. dzięki licznym zamówieniom ^Maksymiliana I Habsburga. Do znanych autorów tego okresu należeli: H. *Burgkmair starszy, H.L. *Schaufelein, Leonard Beck (1480-1542), J. *Breu starszy i młodszy. Najwyższy poziom spośród ilustratorów niem. pierwszej poł. stulecia osiągnął tzw. Mistrz Petrarki, autor ilustr. do dzieła Petrarki Von der Artzney beider Gliick, wytłoczonego w Augsburgu w 1535. Do najpiękniejszych niem. dzieł ilustr. tego czasu należy Gebetbuch (modlitewnik cesarza Maksymiliana I), przy którego zdobieniu rysunkiem pracowało siedmiu artystów, m. in. Diirer, *Cranach, Burgk-mair, B.H. *Grien, Breu. Pod silnym wpływem Diirera pozostawali: w Norymberdze E. *Schon, H. *Springin-klee i Wolf Traut, współpracujący z L. Cranachem przy ilustrowaniu Heiligtum des Bamberger Domes (1520), w Strasburgu H.B. Grien i Hans Wechtlin (działał w 1. 1506-1526), w Kolonii Anthon Woensam (czynny w 1. 1518-1541). W Wittenberdze wyróżnili się szczególnie Cranachowie starszy i młodszy, których liczne prace stały się wzorem dla protestanckich ilustr. biblijnych oraz pism polemicznych. Georg Lemberger (1495-1540) ilustrował liczne wyd. biblijne. W płn. N. Erhard Altdorfer (1486-1561) wyróżnił się ilustr. do | Biblii. W drugiej poł. XVI w. czołowe miejsce w dziedzinie ilustr. zajmował Frankfurt, głównie dzięki działalności wydawców Ch. *Egenolffa i S. *Feyerabenda, z którymi współpracowali tacy artyści, jak Jost Amman (1539-1591) i V. *Solis. Z końcem stulecia wzrosło zapotrzebowanie na ilustr., jednocześnie jednak nastąpiło obniżenie poziomu drzeworytów, coraz bardziej ustępujących miejsca ^miedziorytom, do czego przyczynili się głównie artyści pochodzenia niderlandzkiego, jak: Franz i Abraham Hogenbergowie oraz Simon van der Noevel, twórcy ilustr. do Civitates orbis tenarum Georga Brauna z widokami miast całego świata (wyd. w 1. 1572-1628); Abraham de Bruyn, twórca Trachtenbiicher; Teodor de *Bry. Wydawnictwo de Bry przejął Mathaus *Merian, który wraz z synami i córką Marią Sybillą rozwinął ogromną działalność, wydając wielotomowe dzieła, jak Theatrum Europeum (1655-1738) czy Topografia (1642-1672), zawierające prócz akwafortowych ilustracji historyczne opisy miast. Maria Sybilla stała się znana dzięki ilustr. do dzieł botanicznych i zoologicznych. Wybitne osiągnięcia zdobyli też Joachim von Sandrart (1606-1688) i jego bratanek Johann (1630-1708), którzy wydali w Norymberdze Theutsche Akademie, dzieło o wielkich wartościach źródłowych. Z innych ilustratorów miedziorytników XVII w. należy wymienić: D. *Custosa, Lucasa i Wolfganga *Ki-lianów, J.W. Bauera i Melchiora Kiissela. W XVIII w. wraz z rozkwitem narodowej literatury rozwinęła się też ilustr. Książki niem. tego okresu, pozostające pod silnymi wpływami fr., nie osiągnęły jednak poziomu
1611
1612
NIEMCY DO 1945
swych pierwowzorów. Artyści niem. wybili się jedynie przez ilustrowanie książek naukowych, szczególnie przyrodniczych, botanicznych, zoologicznych. W tej dziedzinie wyróżnili się: August Jphann Rosel von Rosenhof, ilustrator książki o owadach Insekten--Belustigungen (1746-1761), i Jacob Sturm, autor ilustr. do ogromnego dzieła Deutschlands Flora (2500 ilustr.) i Deutschlands Fauna (424 ilustr., 1798-1851). Styl niem. baroku utrzymywał się w ilustracji do 1750. Później przejęła ona styl fr. rokoko w połączeniu z sentymentalizmem J.J. Rousseau i dodatkiem niem. mieszczańskiego Zopfstilu. Styl ten, równolegle z klasycyzmem, trwał aż do XIX w. Znanymi jego przedstawicielami byli: Adam Friedrich Oeser (1717-1799), bracia Johann Martin (1713-1776) ijohann Benedikt (1717-1764) Bernigerotho-wie, bracia Gotllieb (1730-1804) i Carl Leberecht (1707-1779) Crusiusowie, Johann August Rossmassler, G.F. *Schmidt (1712-1775), J.W. *Meil (1733-1805),F. Kobell, Friedrich Muller (1749-1825), Johann Heinrich *Ramberg. Najwybitniejszym ilustratorem działającym na terenie N. w XVm w. byl Polak D. *Chodowiecki, którego ogromna twórczość była odbiciem ówczesnej mieszczańskiej kultury. Delikatna wytworność jego linii uwidoczniła się szczególnie w małych formatach *aknanachów. Wszyscy ci artyści stosowali głównie miedzioryt i *akwa-fortę. Drzeworyt, ograniczony jedynie do *winiety, ramki i *ornamentu, do ponownego rozkwitu doszedł dopiero w XIX w. dzięki nowej technice rylcowej wprowadzonej przez T. *Bewicka, współzawodnicząc z *litogra-fią oraz technikami metalowymi. W tym stuleciu ilustr. książkowa rozwijała się bardzo szybko i wielostronnie. Obok surowego klasycyzmu, uprawianego przez A.J. *Car-stensa, J.A. Kocha, F. Prellera (1804-1878), M. *Retzscha, rozwijał się kierunek romantyczny nazarejczyków, reprezentowany przez J. von *Fuhricha i P. *Corneliusa. Na ii. tego kierunku miało wpływ pod względem typograficznym i ornamentalnym wydanie przez J.N. Strix-nera Modlitewnika Maksymiliana I z marginalną ornamentyką Diirera. Kierunkowi temu uległo wielu artystów, jak np. F. *Overbeck, J. *Schnorr von Carolsfeld, M. von *Schwind, E.N. *Neureuther, W. von *Kaul-bach (Narrenhaus, Reinecke Fuchs), H.F. *Pocci, najlepszy ilustrator bajek i pieśni, A. *Rethel. Przegląd ogromnej twórczości ilustratorskiej XIX w. ułatwiają dzieła zbiorowe, przy których pracowali różni artyści i w których odbijają się różne style (Cottache Bilderbibel, 1850; Fesłkalender i Deutsches Hausbuch Goerresa, Nibelungen Wiganda, 1840; Alte und neue Kinderlieder Scherera, 1849; Deutsche Geschichte in Bildern Biilaua, 1856), zbiory sag i bajek oraz czasop. zatrudniające wybitnych artystów, jak np. świetnego humorystę W. *Buscha. W tym okresie do wybitnych ilustratorów należeli: A. *Schrodter,
Georg Opitz, A.L. *Richter, bracia Unger, T. *Hosemann. Na specjalną uwagę zasługuje A.F. *Menzel. W drugiej poł. XIX w. pojawiła się ilustr. realistyczna, wykonywana drzeworytem rylcowym. Jednocześnie wprowadzenie w 1. 60-tycb. fotomechanicznych metod technik reprodukcyjnych spowodowało obniżenie poziomu artystycznego. W 1. 70-tych w Monachium powstała grupa artystów, która postawiła sobie za cel podniesienie kultury książki. Działalność jej spowodowała powstanie tzw. Miinchener Stil, opartego o wzory zdobnicze Renesansu niem., stosującego szwabachę i frakturę (*Pismo gotyckie) oraz bogate bordiury i ornamentowe inicjały. Wybitnymi przedstawicielami tego kierunku byli: O. Hupp i malarz M. *Klinger, którego *akwaforty do Amora i Psyche Apulejusza (1880) stanowiły przełom w ówczesnej niem. sztuce książkowej. W tym samym czasie grupa młodych artystów skupiających się wokół czasop. "Jugend", "Pan" i "Simplicissimus" stworzyła tzw. Jugendstil, łączący nowe tendencje stylistyczne z wzorami późnogotyckimi i dążący do utrzymania jedności artystycznej układu typograficznego z ilustracjami i ornamentem. Głównymi reprezentantami tego kierunku byli: J. Sattler, Melchior Lechter, T.T. Heine, Olaf Gulbransson, Heinrich Vogeler, Worpsvede, Hugo Hop-pener (pseud. Fidus), Marcus Behmer. W pierwszych latach XX w. wystąpił odrębny styl, sięgający do wzorów zaczerpniętych z fr. rokoko i niem. biedermeieru. W stylu rokoko tworzyli Carol Walser, P. Scheurich, i A. Woelf-fle; w stylu biedermeieru Emil Preetorius. W okresie impresjonizmu jedność ilustr. i typografii, przestrzegana ściśle przez Jugendstil, została rozbita, co wystąpiło wyraźnie w twórczości L. *Corintha, a przede wszystkim M. *Slevogta i M. *Liebermanna, których ilustr. są samodzielnymi artystycznymi dziełami nie podporządkowującymi się tekstowi. Slevogt, posługujący się litografią, ilustrował bajki i książki awanturnicze; szczytowym jego osiągnięciem były bordiury i obrazy do drugiej części Fausta Goethego (1927). Do kręgu tych artystów należał również H. Meid, posługujący się kwasorytem i rysunkiem piórkowym dostosowanym do formy typograficznej. W okresie przejściowym od impresjonizmu do ekspresjonizmu wyróżnili się: W. Klemm drzeworytami do wybitnych dzieł literatury światowej i Hugo Steiner-Prag litografią (Clorigo Goethego, Tartuffe Mo-liere'a). Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli ekspresjonizmu w ilustr. książkowej okazał się Oscar Kokoschka, którego książka Die Trdumenden Knaben (1908) zawiera elementy Jugendstilu i średniowiecza, natomiast bardziej charakterystyczna dla jego stylu jest Der gefesselte Kolumbus Bachkantate (1914). Z ekspresjo-nistycznego zgrupowania Der Blaue Reiter wyszła jedna z najciekawszych książek: Almanach Der Blaue
1613
1614
NIEMCY DO 1945
Reiter (1914), ilustrowana przez Marca Franza i Wassi-lija Kandinskiego (1866-1944). Ciekawe ilustr. stworzyli też E.L. *Kirchner (Umbra vitae Georga Heyma, 1924), Georg Grosz, twórca serii Gott mit Uns oraz Das Neue Geskht der herschenden Klasse (1930), w których zawarł oskarżenie militaryzmu, kapitalizmu i społecznej niesprawiedliwości, Ernst Barlach (1870-1938), ilustrujący z wielka ekspresją własne utwory dramatyczne: Der Tote Tag (1912) i Der Arme Vetter oraz wybrane dzieła Goethego i Schillera. Do najsłynniejszych ilustratorów XX w. należy Alfred Kubin, stwarzający w impresjonistycznych rysunkach do własnych opowiadań (Die andere Seite, 1908) oraz do książek Edgara Poego atmosferę niesamowitej grozy i upiornych koszmarów. W pierwszej poł. stulecia istniały w N. dwa ugrupowania artystyczne. Jedno z nich, tzw. Bauhaus mający siedzibę w Weimarze, propagowało funkcjonalizm i prostotę form abstrakcyjnych (główni przedstawiciele: Paul Klee, Kandinskij), drugie, skupiające się wokół R. *Kocha w Offenbach, poszło w kierunku stworzenia nowoczesnej typografii i *kaligrafii. Po przewrocie hitlerowskim obie grupy przestały istnieć. A. Schramm: Der Bilderschmuck der Friihdrucke. Bd. 1-23. 1920-1943. P. Kristeller: Kupferstich u. Holzschnitt in vier Jhrhdtn. 1921. A. Riimann: Das illustrierte Buch des 19. Jhrhdts in England, Frankreich u. Deutschland 1790-1860.1930. M. Lanc-korońska, R. Ochler: Die Buchillustration des XVII. Jhrhdts in Deutschland, Ósterreich u. in der Schweiz. Bd. 1-3. 1932-1934.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Najwcześniejszą formą księgarstwa w N. był indywidualny handel rękopisami w średniowieczu. Od XV w. drukarze pełnili równocześnie funkcje nakładców i księgarzy, rozprowadzając swe produkty bezpośrednio lub przy pomocy introligatorów oraz księgarzy wędrownych (Buchfuhrer) i osiadłych. Książka była też ubocznym produktem handlu targowego. Głównymi ośrodkami ówczesnego handlu książką były: Lipsk, Frankfurt, Augs-burg (w 1. 1483-1500 działało tam 12 samodzielnych księgarzy), Strasburg i Kolonia (główne wydawnictwo *Quentellów). Lipsk odwiedzali chętnie drukarze i księgarze, przeprowadzający na tamtejszych *targach liczne transakcje. W XVI w. targi te zyskały szczególne znaczenie dzięki wzmożonemu ruchowi wydawniczemu w okresie reformacji (zwłaszcza po 1539). Podobne znaczenie miały istniejące już od XV w. targi we Frankfurcie n.M., który w tym stuleciu stał się centralą handlu księgarskiego z zagranicą oraz księgarstwa wydawniczego (S. *Feyerabend).W 1. 1598-1749 wydawano tu katalogi targów księgarskich (zapoczątkowane w N. w 1564). Innymi ważnymi ośrodkami handlu książką były w tym czasie: Norymberga (A. *Koberger), Wittenberga (gdzie działali główni wydawcy dzieł Lutra: L. *Cranach, Christian Doring i in.) oraz w dalszym ciągu Augsburg i Kolonia (Gottfried Hittorp, 1490-1573). W XVII w. panującą
1615
formą handlu księgarskiego była wymiana, zaś dominującym typem księgarza asortymentysta-nakładca (w Norymberdze rodziny *Endter i Folssecker). Wymieniano arkusz za arkusz, bez względu na jakość papieru, wartość tekstu i przewidywany pokup książki. Porzucenie tej formy księgarstwaprzezwydawców lipskich wpół. XVIII w. doprowadziło do gwałtownego sporu między nimi a wydawcami N. płd., w którego wyniku wymiana ustąpiła miejsca księgarstwu komisowemu (książki nie sprzedane zwracano wydawcy, za sprzedane płacono z uwzględnieniem rabatu). W związku z tym księgarstwo asortymentowe zaczęło oddzielać się od nakładowego i rozwijać samodzielnie. W drugiej poł. stulecia pojawiła się w N. stała *cena sklepowa książek, której znaczenie podważał jednak zwyczaj udzielania przez zamożniejszych księgarzy *rabatu w sprzedaży asortymentowej. W tym okresie targi lipskie, których rola, podobnie jak i frankfurckich, podupadła w wyniku wojny trzydziestoletniej, znów odzyskały swe międzynarodowe znaczenie. W końcu XVIII w. było w Lipsku ok. 30 wydawców-księgarzy (w 1789 ich udział w produkcji wydawniczej N. wynosił 17%) W 1773 księgarstwo lipskie otrzymało od rządu saskiego oficjalny regulamin i samorząd. W następnym stuleciu Lipsk stał się ogólnoniem. centralą księgarstwa komisowego (następnie Stuttgart i Augsburg dla N. płd.). Większość niem. wydawców i księgarzy posiadała tu swych przedstawicieli; za ich pośrednictwem księgarze dokonywali zamówień, zaś wydawcy rozprowadzali swe publikacje. Rozliczeń dokonywano corocznie na targach wiosennych, w lokalu zwanym giełdą księgarską. Z jej działalnością łączy się powstanie w 1825 Stów. Księgarzy Niemieckich (B6rsenverein der Deutschen Buchhandler) oraz (w 1832) Stów. Księgarzy Lipskich (Verein der Buchhandler zu Leipzig). W 1871 w Lipsku było 249 wydawnictw i księ-. gani. Najpoważniejszym centrum księgarstwa obok Lipska stał się Berlin, który już w drugiej poł. XVIII w,, zaczął wybijać się jako ośrodek wydawniczy (Ch. F. *Ni~ colai, *Vossische Buchhandlung) i asortymentowy dzięki stosunkom handlowym z Prusami płn., krajami skandy-, nawskimi i Rosją. W poł. XIX w. znajdowały się tu 172 firmy wydawnicze (liczba ich stale rosła) i powstawały wielkie wydawnictwa prasowe (A.G. *Ullstein). Również w Monachium zaczęły powstawać wielkie wydawnictwa naukowe (R. *Oldenbourg) i artystyczne. W Norymberdze najwybitniejszym przedstawicielem księgarstwa był Mikołaj Gabriel Raspe (1712-1785). Dochodząca na przełomie XVIII/XIX w. coraz bardziej do głosu potrzeba reformy w księgarstwie doprowadziła w 1835 do wydania ogólnoniem. zakazu *przedruków nielegalnych i przyjęcia w 1845 dla całych N. jednolitego okresu ochrony *praw autorskich; natomiast problem rabatu w sprzedaży asortymentowej pozostał przedmiotem sporów wydawców
1616
NIEMCY DO 1945
z księgarzami aż do końca stulecia. Obok księgarstwa kondycyjnego i komisowego powstało i rozwinęło się księgarstwo antykwaryczne (głównie w Monachium J. *Rosenthal), w drugiej poł. wieku szybko postępowała specjalizacja wydawnictw. Pierwsza wojna światowa i późniejsze trudności gospodarcze poważnie odbiły się na księgarstwie niem., ograniczanym następnie w okresie rządów hitlerowskich przez ścisłą kontrolę państwa i liczne represje. Druga wojna światowa przyniosła w 1944 spadek produkcji wydawniczej.
F. Kapp, J. Goldfriedrich: Geschichte des deutschen Buch-handels. Bd. 1-4, Registerb. 1886-1923. "Archiv fur Geschichte des Deutschen Buchhandels". Bd. 1-20, 21. 1878-1898, 1930. H. Widmann: Geschichte des Buchhandels vom Altertum bis zur Gegenwart... vonE. Kuhnert... 1962.
Oprawy. Charakterystyczną cechą opraw niem. jest silnie uformowany *grzbiet, mocno zaokrąglony, z wystającymi garbikami zwięzów, których końce wpuszczano w wydrążenia na zewnętrznej stronie desek i tam je przyklejano. W zdobnictwie przeważają wyciski *tłoków introligatorskich pozytywowych, zwłaszcza radelek i *pla-kiet, nawet przy stosowaniu tłoczeń złoconych. W dekoracji opraw uzewnętrzniły się style każdej prawie epoki. Najbogatszy wyraz dały temu średniowieczne oprawy złotnicze, wykonywane w warsztatach klasztornych w Reichenau, a później w Bambergu. Na uwagę zasługują nadreńskie oprawy ozdobnie trybowane w srebrze, wykładane emalią, które służyły jako osłona ksiąg liturgicznych w Bawarii, Brunświku i w płn. Niemczech do końca średniowiecza, a wyjątkowo również w czasach nowszych. Specjalna technika *opraw nacinanych doszła do rozkwitu w N. w XIV i XV w., głównie w Bambergu i Norymberdze, rozszerzając się również na północ (klasztor w Rheinhausen) i wschód (Frankfurt n.O.). W charakterystycznych dla gotyku oprawach tłoczonych małymi ślepymi tłokami wyróżniamy odmienne wzory dekoracji w zależności od grupy społecznej, dla której były wykonywane. Tak np. *oprawy klasztorne zdobił wytłoczony rylcem na okładzinie wzór rombowy z rozmieszczonymi wewnątrz pól rombowych pojedynczymi odciskami małego tłoka. Na oprawach uniwersyteckich dekorację tworzyły odbicia pojedynczych tłoków, uszeregowane w szerokie podłużne i poprzeczne pasy, zachodzące wzajemnie na siebie. Jeden z tłoków ujawniał z reguły imię i nazwisko introligatora (oprawy w Heidelbergu, a zwłaszcza w Erfurcie). Oprawy miejskich introligatorów pracujących dla drukarzy, księgarzy itd. ozdabiały wyciski charakterystycznego motywu owocu granatu z wytłoczonym tytułem dzieła na przedniej okładzinie (Norymberga, zwłaszcza przedsiębiorstwo *Kobergera). W okresie Renesansu, kiedy do głosu przyszły indywidualne gusty introligatora i właściciela, stwarzając nowe formy
kompozycji, zaznaczyły się dwa typy opraw niem., zdobionych wyciskiem ślepym lub złoconym: jeden reprezentujący wzory figuralne i portretowe, drugi motywy ornamentacyjne przejęte z opraw islamskich (*Islam Oprawy). Płaskorzeźbowe plakiety portretowe i figuralne radełka na oprawach stosowała przede wszystkim Wittenberga, następnie Heidelberg i inne miasta. Powszechne Śwówczas w użyciu radełka dolnoniem. sztycharza NP były m. in. dziełem Hansa S. *Behama. Styl ornamen-tacyjny przyjął się w N. dopiero ok. poł. XVI w. dzięki oprawom Antoniego Ludwiga (Augsburg), wyszkolonego we Włoszech, oraz introligatorom hugenockim (Palatynat i Wirtembergia), a swój punkt szczytowy osiągnął w klasycznych oprawach J. *Krausego w Dreźnie. Uczniowie Krausego upowszechnili styl swego mistrza (*Meuser w Dreźnie, Gregor Schenk w Wiirzburgu, Koblitz w Lipsku, Hermann w Norymberdze itd.). Rozwój form zdobniczych i ich przerost w okresie baroku uzewnętrznił się na oprawach w odbiciach bogatych splotów wstęgowych i naturalistycznie ujętych motywów kwiatowych (Augsburg, Gotha), a także w wyciskach *tłoków punktowanych, traktujących ornament filigranowo. Obok opraw przeładowanych dekoracją pojawiały się skromniejsze, tylko z *superekslibrisem na okładzinie, ale z bogato ozdobionym grzbietem. Służyły do ozdoby pałaców książęcych, traktowane raczej jako wystrój architektury sal bibliotecznych niż dzieło artysty-introligatora. Na przełomie XVIII i XIX w. introligatorzy niem. na próżno próbowali wypowiedzieć się w poprawnych technicznie oprawach. Ich wytwory przyniosły sławę raczej właścicielom, dla których były sporządzone (oprawy Krafta i Rocha dla Fryderyka II oraz K.E. *Leh-manna w Berlinie dla Goethego). Zręczność ówczesnych introligatorów niem. znalazła lepsze pole do działania za granicą: w Paryżu (A. *Bradel, G. *Trautz), w Londynie (Meyer, Lewis, Zahnsdorf), w Nowym Jorku (Zahn). Gdy w historyzującej sztuce XIX w. uzależniono dekorację oprawy od treści książki, zdawało się, że oprawa straci swój własny wyraz. Ale dalszy rozwój, zmierzający w kierunku udoskonalenia opraw nakładowych, wykonywanych maszynowo, dostarczył nowych bodźców artystycznych i przyniósł ciekawe rozwiązania (Weiss, Ehjncke/Tiemann). Ożywienie twórcze objęło również rękodzieła (Dorfner w Weimarze, Pfaff w Berlinie, Wiemeler w Lipsku), a śmiałe ' pomysły nowoczesnej sztuki abstrakcyjnej przywróciły oprawie niem. samodzielność.
H. Loubier: Der Bucheinband. E. Kyriss: Verzierte go-tische Einbande im alten deutschen Sprachgebiet. Bd. 1-3. 1951-1958. I. Schunke: Die Einbande der Palatina. Bd. 1-2. 1962. F. Steenbock: Der kirchliche Prachteinband imfriihen Mittelalter. 1965.
Papiernictwo. Pierwszy bezspornie stwierdzony fakt z dziejów papiernictwa w N. to założenie przez Ulmana
1617
1618
NIEME YER
Stromeiera w 1389/1390 *młyna papierniczego w Norymberdze. W XV w. działało już wiele *papierni, m. in. w Augsburgu, Ravensburgu, w okolicach Lubeki, w Gennep k. Kłeve. Do 1600 liczba papierni wybudowanych w N. szacowana jest na 218, z czego ponad 1I4 przypada na Bawarię. Wojna 30-letnia spowodowała w rozwoju papiernictwa kryzys przezwyciężony dopiero w końcu XVII w. Wiele wynalazków przyniósł w. XVIII. J. Ch. Schaffer odkrył możliwość stosowania do wyrobu papieru różnych surowców włóknistych. Od 1830 nastąpił ogromny rozkwit przemysłu papierniczego związany z dwoma wynalazkami o światowym znaczeniu. Ścierak, wynaleziony przez F. *Kellera w 1845, zaadaptował dla potrzeb przemysłu (wyrób papieru gazetowego) w 1860 H. Voelter. Metoda roztwarzania drewna metodą siarczynową (Aleksander Mitscherling) znalazła zastosowanie w produkcji papierów do pisania i wysokich gatunków papieru drukowego. Przemysł maszynowy zajął czołowe miejsce w produkcji urządzeń i maszyn papierniczych. Produkcja roczna wynosiła przeszło 2 miliony ton, Niemcy zajęły trzecie miejsce na świecie pod względem wysokości produkcji papieru.
Jayme G.: Festschrift zum 50 Jahrigen Bestehen des Instituts fur CelMosechemie and der Technischen Hochschule Darmstadt. 1958. SEIBT, Bezugsquellennadrweis der Deutschen Industrie. 1959.
Zob. też Ilumtnatorstwo, Czasopisma zawodowe,
CZASOPIŚMTENNICTWO, KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE, Niemiecka Republika Demokratyczna, Niemiecka Republika Federalna, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
NIEMEYER Max (1841-1911), wydawca niem. Założył w 1870 w Halle wydawnictwo, od początku specjalizujące się w filologii (szczególnie germańskiej), językoznawstwie i filozofii, publikujące teksty źródłowe, prace monograficzne, podręczniki oraz czasop. naukowe. Po śmierci założyciela firmę przejął jego syn Hermann. W 1952 przedsiębiorstwo zostało upaństwowione. N. założył pod tą samą firmą wydawnictwo w Tybindze.
NIEMIECKA BIBLIOTEKA PAŃSTWOWA zob. DEUTSCHE STAATSBIBLIOTHEK.
NIEMIECKA KSIĄŻNICA W LIPSKU zob. DEUTSCHE BUCHEREI. *
NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA. Na ogólną liczbę ludności ponad 17000000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych różnych typów 18 (w 1962), specjalnych 76 (w 1962), powszechnych 19640 . Wydano w 1966: książek 5374 tyt.; gazet 40.
Bibliografia. Od 1945/46 ukazuje się w NRD spis roczny "Jahresverzeichnis des Deutschen Schrifttums" (przekształcony z komasacji rocznej "Halbjahresverzeich-nis"). Spisy wieloletnie ukazują się pt. "Deutsches Bucherverzeichnis". Rejestracją objęto również ger-manica zagraniczne w j. obcych: przekłady dzieł niem. (od 1954 w kwartalniku "Bibliographie der Uber-setzungen der Deutschsprachigen Werke") oraz obce publikacje o N. (od 1963 w kwartalniku "Bibliographie Fremdsprachiger Werke iiber Deutschland und Deutsche Personlichkeiten"). Do zespołu bibliogr. narodowej opracowywanej przez Deutsche Biicherei wchodzą nadto: roczna rejestracja publikacji szkół wyższych "Jahresver-zeichnis der Deutschen Hochschulschriften" (od 1885-1886); spis płyt z tekstem słownym "Das Gesprochene Wort" (od 1959); miesięczna bibliogr. nut i wydawnictw muzycznych "Deutsche Musikbibliographie" (od 1943) i jej komasacja roczna "Jahresverzeichnis der Deutschen Musikalien und Musikschriften" oraz planowane scalenie wieloletnie "Deutsches Musikalien und Musikschriften-Verzeichnis 1940-1955" (wszystkie trzy bibliogr. nawiązują do podobnych bibliogr. wyd. pod różnymi tytułami w 1829, 1844, 1852); kwartalna rejestracja wydawnictw graficznych "Bibliographie der Kunstblatter" (od 1943) i jej pięcioletnie komasacje pt. "Funfjahresverzeichnis der Kunstblatter" (pierwsza za 1. 1945-1950). Deutsche Biicherei od 1957 (R. 1 objął materiał za 1954) publikuje też bibliogr. bibliografii niem.: "Bibliographie der Deutschen Bibliographien". Produkcja wydawnicza żyjącej w granicach NRD słowiańskiej grupy narodowościowej Łużyczan (zwanych też Serbołużyczanami) rejestrowana jest przez bibliogr. niem. Retrospektywną bibliogr. łużycką, uwzględniającą piśmiennictwo łużyckie oraz piśmiennictwo o Łużycach i Łużyczanach, opublikował w 1929 J. Wjacławsk (Jatzwauk) pt. Serbska bibliografija (2 wyd. Berlin 1952), a kontynuację jej za 1. 1945-1957 wydał J. Młyńk pt. Serbska bibliografija 1945-1957 z dodawkami do 1945 (B udysin 1959).
C. Fleischhack: Die Bibliographische Tdtigkeit der Deutschen Biicherei. W: Deutsche Biicherei 1912-1962. 1962. Z. Dasz-kowski: Bibliogr. narodowa w Niemczech współczesnych. 1962. C. Fleischhack: Bibliographisches Grundwissen. 1964.
Biblioteki. Planowy rozwój bibl. wiąże się z utworzeniem w 1949 NRD jako samodzielnego państwa o ustroju demokratycznym, państwa budującego socjalizm. Reforma rolna, nacjonalizacja przemysłu, nowy podział administracyjny, gospodarka planowa to czynniki kształtujące m.in. także nową politykę biblioteczną. W ostatnich latach podjęto prace nad stworzeniem jednolitego systemu bibliotecznego. Rolę wiodącą w przeobrażeniach organizacyjnych pełnią dwie wielkie bibl. naukowe: *Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie i *Deut-
1619
1620
NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA
sche Biicherei w Lipsku. Większość bibl. naukowych ogólnych jest podporządkowana Ministerstwu Szkolnictwa Wyższego i Zawodowego, przy którym istnieje od 1964 Metodyczne Centrum Bibliotek Naukowych, instytucja pracująca nad organizacyjnymi i metodycznymi problemami bibliotekarstwa naukowego w całym państwie. Zespół bibl. naukowych obejmuje zarówno stare książnice, jak i nowo organizowane biblioteki. Należą do niego bibl.: państwowe, krajowe, uniwersyteckie, szkół wyższych zawodowych, akademii, władz i urzędów centralnych oraz bibl. fachowe instytutów i zakładów pracy. Do bibl. krajowych (Landesbibliotheken), które stały się uniwersalnymi bibl. regionalnymi, należą: Saksońska w Dreźnie (ok. 900000 wol.), w Gotha (500000 wol.), Mekłem-burska w Szwerinie (420000 wol.), dla Turyngii w Weimarze (600000 wol.) i Brandenburska w Poczdamie (260000 wol.). Bibl. w Poczdamie i Halle pełnią jednocześnie funkcję bibl. uczelnianych. Bibl. uniwersyteckie są zasobne i wszystkie liczą od 1-2000000 wol. (Berlin, Lipsk, Greifswald, Rostock). Bibl. przy nowo założonym Uniwersytecie Technicznym w Dreźnie (300000 wol.), 33 bibl. szkół wyższych i 152 wyższych szkół zawodowych uzupełniają silnie rozbudowaną sieć bibl. naukowych. W obrębie uniwersytetów działa ok. 740 bibl. fakultetów i instytutów. Biblioteka Akademii Nauk w Berlinie (160000 wol.) specjalizuje się w gromadzeniu publikacji wydawanych przez zagraniczne akademie nauk. Ilość bibl. instytutów naukowych Niemieckiej Akademii Nauk wynosi przeszło 120. Bibl. urzędów centralnych koncentrują się w stolicy państwa Berlinie. Są to m.in.: Centralna Biblioteka Ministerstw (140000 wol.), Sądu Najwyższego (330000 wol.), Urzędu Patentowego (100000 wol.), Centralna Biblioteka Wolnych Związków Zawodowych (160000 wol.), Biblioteka Instytutu Marksi-zmu-Leninizmu przy ZK SED (250000 wol.). Z wielkich bibl. specjalnych na wyróżnienie zasługują: Biblioteka Muzeum Historii Niemiec (100000 wol.), Centralnego Archiwum Państwowego w Poczdamie (80000 wol.) oraz bibl. akademii nauk rolniczych (200000 wol.), budownictwa (100000 wol.) i nauk politycznych (320000 wol.). Do bibl. specjalnych o szerokim zasięgu działania należą: w Berlinie Centralna Biblioteka Pedagogiczna (540000 wol.) oraz Biblioteka Instytutu Gospodarczego (140000 wol.),w Lipsku Biblioteka Muzyczna (80000 wol.) i Biblioteka Instytutu Geograficznego (150000 wol.). W mniejszych ośrodkach miejskich zachowały się bibl. zabytkowe: w Zwickau bibl. miejska (radziecka), zał. ok. 1500 (74000 wol.), bibl. klasztorna w Magdeburgu z 1632 (25000 wol.) oraz bibl. szkoły średniej w Schulp-forte z 1570 (40000 wol.). Spośród silnie rozbudowanej sieci bibl. fachowych w zakładach pracy wyróżniają się dwie bibl.: fabryki materiałów filmowych w Wolfen
(90000 wol.) i zakładów produkujących ciężki sprzęt maszynowy w Magdeburgu (50000 wol.). Biblioteki powszechne stanowią sieć dostosowaną do podziału administracyjnego państwa. Należą do tej grupy bibl. dla dorosłych i młodzieży (dawne bibl. ludowe), związkowe, szkolne i instytucji państwowych o charakterze wychowawczym i rekreacyjnym. Są one i inansowane przez rady narodowe, związki zawodowe lub poszczególne ministerstwa. W 1966 w sieci bibl. powszechnych pracowało 14 miejskich i okręgowych bibł. o charakterze wiodącym, 200 bibl. miejskich i powiatowych, 8 dużych bibl. dzielnicowych w Berlinie i przeszło 9500 bibl. niższego szczebla organizacyjnego. Liczyły one w sumie prawie 17000000 wol. książek, 2700000 czytelników i 46000000 wypożyczeń. Biblioteki związkowe i szkolne posiadały 8800000 wol. Pracami teoretycznymi i praktycznym poradnictwem dla bibliotekarstwa powszechnego zajmuje się utworzony w 1950 Centralny Instytut Bibliotekoznawstwa w Berlinie. Ogólnopaństwowa sieć bibl. wszystkich typów korzysta z centralnych instytucji, do których należą: sześć regionalnych katalogów centralnych, centralne katalogi piśmiennictwa zagranicznego, gromadzone w Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie oraz w Lipsku, centralny katalog piśmiennictwa z zakresu socjalizmu i ruchu robot., Centrala Zaopatrzenia Bibliotek w Sprzęt i Centrala Zaopatrzenia Bibliotek w Książki. Od 1966 realizuje się w NRD plan specjalizacji bibl. w zakresie gromadzenia zbiorów. Planem objęto ok. 70 wielkich bibl. naukowych. Zob. tab. 8(7).
Aus der Arbeit der wissenschaftlichen Bibliotheken in der DDR. 1955. Grundziige des einheitlichen Bibliothekssystems der DDR. "Zeitschrift fur Bibliothekswesen" 1965. H. Kunzc: Grundziige der Bibliothekslehre. 1966. "Jahrbuch der Bibliotheken, Archive und InformationssteUen der DDR". 4: 1964/65, 1967. Lexikon des Bibliothekswesens. 1969.
Dokumentacja. Służba dokumentacyjno-informa-cyjna w NRD rozwijała się początkowo w sposób nie zorganizowany (pierwsze trzy ośrodki powstały w 1953). Pewne funkcje koordynujące (np. centralną ewidencję tłumaczeń) wykonywała istniejąca od 1950 Centrala Literatury Narodowej (Zentralstelle fur Wissenschaftliche Literatur). W 1957 powołano przy Niemieckiej Akademii Nauk Instytut Dokumentacji (Institut fur Dokumentation BfD), który był następcą Zentralstelle o zmienionych i rozszerzonych zadaniach. W 1963 została utworzona jednolita sieć ogólnokrajowej służby informacji i dokumentacji w dziedzinie nauki, techniki i gospodarki. If D został przekształcony w Centralny Instytut Informacji i Dokumentacji (Zentralinstitut fur Information und Dokumentation ZIID), podległy Państwowej Komisji Planowania, a od 1964 Państwowemu Sekretariatowi do Spraw Nauki i Techniki. ZIID jest organem kierowniczym, koordynującym i kontrolującym
1621
EWoK 53
1622
NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA
działalność dokumentacyjno-informacyjną w NRD. W zakresie jego prac leży: wydawanie bibliogr. analitycznych (wychodzący od 1830 tygodnik "Chemisches Zentralblatt", jedno z największych w świecie tego typu czasop. specjalnych, oraz od 1952 miesięcznik "Technisches Zentralblatt"); centralne publikowanie kart dokumentacyjnych dla analiz opracowywanych w ośrodkach informacji; publikowanie czasop. teoretyczno-metodycznego "ZIID Zeitschrift" (od 1952; od 1954 pt. "Dokumentation"); służba przekładowa oraz centralna ewidencja tłumaczeń; akcja szkoleniowa (kursy, wykłady na wyższych uczelniach). Poza ZIID sieć tworzą: ośrodki wiodące (Zen-tralleitstelle; w 1963 ok. 260); koordynujące działalność w danej dziedzinie specjalnej ośrodki zakładowe (Informationsstelle; w 1963 ok. 900). Ważnymi instytucjami są nadto: Instytut Dokumentacji i Informacji Rolniczej (Institut fiir Landwirtschaftliche Information und Dokumentation), utworzony przy Akademii Nauk Rolniczych w Berlinie, oraz Centralne Kierownictwo Informacji i Dokumentacji Nauk Społecznych (Zentrale Lei-tung fiir die Gesellschaftswissenschaftlichc Information und Dokumentation), utworzone w 1965 przy Niemieckiej Akademii Nauk w Berlinie.
H.K. Soeken: Wo steht die Dokumentation in Deutschland heute? "Nachrichten f. Dok." 1959 H. 4. "Jahrbuch der Biblio-theken, Archive und Dokumentationsstellen der Deutschen Demokratischen Republik". Jg. 1: 1959. Dokumentationsstellen u. Dokumentationsdienste der DDR... 1961 IfD. S. Barlen: Der Stand der Dokumentation in Deutschland 1961. "Nachrichten f. Dok." 1962 H. 1. Der weitere Ausbau des in der DDR bestehenden Systems der Information und Dokumentation auf dem Gebiet der Wis-senschaft, Technik und Okonomie. 1964.
Drukarstwo. Do najwybitniejszych drukarń w NRD należą: w Lipsku VEB Offizin Andera n Nexo, Graphischer Grossbetrieb Philipp Reclam, C.G. Roder, VEB Graphische Werkstatten, VEB Messe und Musi-kaliendruck; w Berlinie VEB Nationales Druckhaus; w Erfurcie Erfurt Druckerei Fortschritt; w Plauen Sachsendruck; w Dreźnie VEB Landesdruckerei Sach-sen i Druckerei V6lkerfreundschaft; -w Possneck Karl--Marx-Werk; w Altenburgu drukarnia "Maxim Górki"; w Magdeburgu drukarnia Volkstimme oraz w Zwickau Forster & Borries. Ś Na Łużycach pierwszy warsztat drukarski założył w Budziszynie ok. 1552 N. *Wolrab z Lipska, tłocząc książki religijne. W 1574 w oficynie tej ukazały się pierwsze druki dolno-łużyckie (m. in. M. Albiniego Wendischer Catechismus nach dem Niederlausitzer Dialecto), zaś w 1597 pierwszy druk górnołużycki (Wenceslai Warichi Der kleine Catechismus wendisch und deutsch). Po wymarciu rodziny Wol-rabów drukarnia kilkakrotnie zmieniała właścicieli, aż wreszcie w 1676 przeszła na własność Andreasa Richtera. W 1. 1688-1740 wytłoczono w niej ponad 40 łużyckich
książek religijnych. Drukarze G.W. Tarnów i J.M. Kuhn z Chociebuża tłoczyli w XVIII w. łużyckie pisma religijne. W drugiej ćwierci XLX w. nastąpiło odrodzenie kultury słów. na Łużycach, czego następstwem był wzrost ilości druków, przecie wszystkim literatury pięknej i naukowej. Zaczęły się też ukazywać pierwsze łużyckie czasop. Znaczne usługi położyło tow. naukowe Macierz Serbska (1847-1941), które w pierwszych 50 latach swego istnienia wydało prawie sto książek. Przeważającą część druków łużyckich wydała drukarnia zał. w Budziszynie w 1875 przez J.A. Smolera. W 1937 została ona zlikwidowana przez gestapo, a zapas książek zniszczono. W 1947 powstała nowa drukarnia łużycka Domowina, Druckerei und Verlag e. G. m. b. H., która w 1952 stała się własnością organizacji narodowej Domowina i otrzymała nazwę Nowa Doba, Druckerei der Domowina. W 1959 nastąpił rozdział między drukarnią, wydawnictwem a księgarnią. Drukarnia (przejęta w 1964 przez Oberlausitzer Druckerei) wydaje wszystkie łużyckie pisma oraz prze-ważną część książek.
Ilustratorstwo. Do najbardziej znanych ilustratorów NRD należy Joseph tfegenbarth, który rozpoczął karierę w 1915 w czasop. "Jugend" i "Simplicissimus", a od 1945 współpracuje z czasop. "Eulenspiegel". Po 1946 powstały główne jego prace: rysunki piórkiem na temat legendy Rubezahl, ilustr. do dzieł Flau-berta, do Don Kichota Cerwantesa, do Martwych dusz Gogola, Schelmuffsky''ego Reutera, do Bajek La Fontai-ne'a, gruby topi całostronicowych ilustr. do pięciu tragedii Szekspira (1957). Znanym ilustratorem NRD jest również Werner Klemke, od 1956 profesor Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Berlinie, autor ilustr. do Candide Voltaire'a, Histoire viritable (Wahrhaf-tige Geschichte) Montesquieugo (1954), Schelmuffskys Rei-seheschreibung Reutera (1955), Boccaccia Dekameron (1958), gdzie zastosował linearne drzeworyty na wzór wł. Renesansu.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Obecnie w NRD kierownictwo nad całokształtem działalności wydawnictw (w 1965 liczba instytucji wydających książki wynosiła 82), księgarstwa, bibl. publicznych oraz Centralnego Instytutu Książki spoczywa w rękach Centralnego Zarządu Wydawnictw i Księgarstwa, wchodzącego w skład Ministerstwa Kultury. Firmy wyd. skupiają się głównie w Berlinie i w Lipsku, w którym zostały wznowione targi książkowe wydawnictw. Ważniejsze to: Akademie Verlag (Berlin) Wydawnictwo Akademii Nauk NRD, ok. 500 książek rocznie i 50 czasop. naukowych ze wszystkich dziedzin wiedzy, czołowy eksporter książek, prowadzi szeroką sprzedaż w NRF; VEB Deutscher Verlag der Wissenschaften (Berlin) książki i czasop. naukowe oraz podręczniki akademickie z zakresu nauk humanistycznych
1623
1624
NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA
i jnatematyczno-przyrodniczych; VEB F.A. *Brockhaus Verlag (Lipsk) Ś nauki przyrodnicze, książki popularnonaukowe, podróżnicze i in.; VEB Verlag Enzyklopadie (Lipsk) encyklopedie, słowniki i wydawnictwa kartograficzne oraz wydawnictwa muzyczne, beletrystyczne, polityczne, techniczne, medyczne, rolnicze i in. W 1963 powołano Państwowe Wydawnictwo NRD, podległe bezpośrednio Radzie Ministrów. Wydaje ono publikacje urzędowe i prawnicze związane z funkcjonowaniem urzędów państwowych. NRD należy do krajów o największym rozwoju ruchu wydawniczego i czytelnictwa. Przeciętna liczba publikacji na jednego mieszkańca wynosi tu 5,5 6 egzemplarzy rocznie. W 1964 wydano 5594 tyt. książek, w tym najwięcej literatury pięknej (1057), literatury młodzieżowej i dziecięcej (566), podręczników szkolnych (231) oraz literatury technicznej (663). Tłumaczeń wydano 820, w tym najwięcej literatury pięknej (377 ryt.). Ukazało się 256 tyt. książek dla niewidomych w nakładzie 202000 egzemplarzy. Księgarstwo w NRD obejmuje dwa sektory: państwowy i prywatny. Pierwszy z nich, zorganizowany w przedsiębiorstwie Volksbuch-handel, w 1965 liczył 818 księgarń, wśród nich ok. 100 specjalistycznych i 150 z działami specjalistycznymi. Ponadto w wielkich zakładach przemysłowych i wyższych uczelniach działa 100 placówek księgarskich. W sieci tej oraz w 17 przedsiębiorstwach obwodowych zatrudnionych jest 5000 księgarzy, z którymi współpracuje 11000 kolporterów. Sektor prywatny w 1965 liczył 1518 księgarń, z których ok. 100 największych współpracuje z Volksbuchhandel na zasadzie komisu; sześć największych księgarń prywatnych pracuje ostatnio przy częściowym udziale kapitału państwowego. Rolę pośrednika pomiędzy wydawnictwami a księgarniami spełnia przedsiębiorstwo Leipziger Kommissions- und Grossbuchhandel (LKG). Importem i eksportem wydawnictw zajmuje się Deutscher Buch-Export und Import.
W. Olbrich: Der Buchhandel der Neuzeit. W: K. Schotten-loher: Biicher bewegten die Welt. Bd. 2. 1952. S. Taubert: Grundriss des Buchhandels in alkr Welt. 1953. H.F. Schulz: Das Schicksal der Biicher u. der Buchhandel. 2 Aufl. 1960. W. Bu-liński: Z wizytą w lipskim hurcie księgarskim. "Księgarz" 1965 nr 2. Der Deutsche Buchhandel. Wesen, Gestalt, Aufgabe. Hrsg. von H. Hiller u. W. Strauss. 1966. M. Jawerbaum: Z wizytą u księgarzy NRD. "Księgarz" 1968 nr 2.
Papiernictwo. W NRD zużycie papieru i tektury łącznie wynosi na głowę 55,8 kg przy produkcji 980 000 ton i eksporcie 59000 ton. Import *celulozy przekracza nieco 109000 ton, zużycie *makulatury 317000 ton. Mimo ograniczonej bazy surowcowej przemysł celulozo-wo-papierniczy szybko się rozwija (w 1955 produkcja wynosiła 700000 ton). Zużycie papieru jest tu najwyższe ze wszystkich krajów socjalistycznych. Istnieje również dobrze rozwijający się przemysł przetwórczych maszyn
papierniczych oraz odzieży dla maszyn papierniczych (sita i filce). Przykładem postępującej neweczesr ości jest fakt, że NRD jako pierwsza rozpeczęła produkcję sit papierniczych z włókien syntetycznych.
Zob. też Czasopisma zawodowe, Kształcenie
I SZKOLENIE ZAWODOWE, NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA, Niemcy do 1945, Organizacje, Zjazdy, konferencje, KONGRESY.
NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA. Na
ogólną liczbę ludności ck. 57485000 ilość bibliotek w 1966: narodowe 3, szkól wyższych 10CO, specjalnych 800, powszechnych 24533. Wydano w 1966: książek 29524 tyt.; czasopism 7009 tyt., w tym gazet 527.
Bibliografia. W 1946 powstała we Frankfurcie nad Menem Deutsche Bibliothek, która podobnie jak Deutsche Bikherei w Lipsku publikuje bibliogr. obejmujące całe N.: od 1947 wykaz tygodniowy (początkowo pt. "BiHiographie der Deutschen Bibliothek", od 1953 pt. "Deutsche Bibliographie. Wochentliches Verzeichnis"), uwzględniający austr. i szwajc. produkcję wydawniczą w j. niem. tylko w indeksie miesięcznym "Verfasser-und Stichwortregister"; cd 1951 komasację półroczną "Deutsche Bibliographie. Halbjahres-Verzeichnis" obejmującą również niem. druki Austrii i Szwajcarii; spisy wieloletnie "Deutsche Biblicgraphie. Funfjahresverzeichnis" (pierwszy za 1. 1945-1950). Skomasowaną bibliogr. druków urzędowych NRF stanowi "Deutsche Bibliographie. Verzeichnis Amtlicher Druckschriften" (pierwszy za 1. 1957-1958). Osobno wychodzi wieloletnia komasacja tytułów czasop. niem. "Deutsche Bibliographie. Zeit-schriften" (pierwsza za 1. 1945-1952). Brak jest pełnej biblicgr. zawartości czasop. Jedynie w Osnabruck (od 1898) ukazuje się, znana pod nazwiskiem swego wydawcy Dietricha, tiblicgr. selekcyjna "Internaticnale Bibliographie der Zeitschriftenliteratur", której dział A "Bibliographie der deutschen Zeitschriftenliteratur jnit Einschluss von Sfminelwerkcn" obejmuje^ zawartość czasop. niem.
Z. Daszkowski: Bibliogr. narodowa w Niemczech współczesnych. 1962. R. Blum: Die Deutsche Biblicgraphie. W: Die Deutsche Bibliothek 1945-1965. 1966.
Biblioteki. Federalny ustrój polityczny państwa uniemożliwia prowadzenie jednolitej polityki bibliotecznej. Koordynacja prac w skali ogólnozwiązkowej jest omawiana z konieczności w sposób marginalny na konferencjach ministrów wyznań religijnych, którym podlega większość bibl. naukowych i powszechnych. Bibl. naukowych jest ok. 400, w tym 21 uniwersyteckich i 8 politechnicznych. Brak jest ogólnopaństwowej bibl. centralnej. Zał. w 1947 we Frankfurcie n.M. Deutsche Bibliothek, pełniąca funkcję dublującą w stosunku do *Deutsche
1625
1626
NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA
Biicherei w Lipsku, gromadzi bieżące piśmiennictwo niemieckie i wydaje "Deutsche Bibliographie". Otrzymuje *egzemplarz obowiązkowy i jest częściowo finansowana przez Związek Wydawców Niemieckich z terenu NR.F. Liczy 600000 wol., 132000 dysertacji i 27000 tyt. czasopism. Wynikiem następstw wojny jest tzw. Biblioteka Państwowa Fundacji Pruskich Dóbr Kulturalnych (Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbssitz), powstała z istniejącej wcześniej Zachod-nioniemieckiej Biblioteki w Marburgu. Jej zbiory (ok. 2100000 wol.) to w większości dawny księgozbiór Pruskiej Biblioteki Państwowej w Berlinie, którego prawowitym właścicielem jest *Deutsche Staatsbibliothek w stolicy NRD. Największą bibl. uniwersalną jest Bawarska Biblioteka Państwowa w Monachium (ok. 2500000 wol.). Ogólnozwiązkowy charakter posiadają Biblioteki Głównego Urzędu Patentowego w Monachium i Biblioteka Informacji Technicznej w Hanowerze. Bibl. krajowe zyskały na znaczeniu i pełnią zróżnicowaną funkcję: Dolnosaksońska Biblioteka Państwowa i Uniwersytecka w Getyndze (1900000 wol.), Państwowa i Miejska Biblioteka w Hamburgu (1000000 wol.), Miejska i Uniwersytecka Biblioteka we Frankfurcie n.M. (1500000 wol.), Uniwersytecka i Miejska Biblioteka w Kolonii (1400000 wol.), Biblioteka Krajowa Wiirtembergii w Stuttgarcie (ok. 1000000 wol.) oraz Hesska Biblioteka Krajowa i Szkoły Wyższej w Darmstadt (ok. 800000 wol.). Księgozbiory liczące ponad 500000 wol. posiadają następujące ośrodki uniwersyteckie: Miinster, Kilonia, Moguncja, Saarbriicken, Wiirzburg, Monachium, Tiibingen, Frei-burg, Bonn, Marburg, Erlangen i Heidelberg. Wszystkie ważniejsze bibl. naukowe są finansowane przez Niemiecką Wspólnotę Badawczą (Deutsche Forschungsgemeinschaft), instytucję reprezentującą interesy wielkiego kapitału. Także bibl. wyższych szkół technicznych korzystają z dotacji wielkich przedsiębiorstw kapitalistycznych. Bibl. powszechne wykazują jeszcze większe rozdrobnienie organizacyjne i są terenem penetracji partii politycznych, organizacji społecznych i kościelnych. Ich zasoby są profilowane pod kątem często sprzecznych interesów politycznych i produkcji kapitalistycznego przemysłu wydawniczego. Niedobór bibl. finansowanych przez rządy krajowe lub władze municypalne stwarza dogodne warunki do działalności sieci bibl. kościelnych, ewangelickich i katolickich, czyli tzw. bibl. wyznaniowych. Ok. 40000000 mieszkańców NR.F jest obsługiwanych przez bibl. państwowe. W 1966 ok. 80 miast i gmin liczących ponad 10000 mieszkańców nie posiadało własnych bibl. W celu koordynacji prac różnego rodzaju bibl. oświatowych działają finansowane przez państwo lub poszczególne miasta państwowe książnice (ok. 32), których zadaniem jest pomoc fachowa w zakresie doboru książek i ich opracowania.
Niektóre duże stare bibl. miejskie wykształciły się w poważne bibl. naukowa (Hannower, Wuppertal-Ebsrfeld, Essen, Lubeka). W 1958 roku 52 bibl. tego rodzaju posiadały łącznie ponad 6000000 wol. książek, gdy 10280 bibl. powszechnych dysponowało 15500000 książek. Bibl. powszechne (oświatowe) są zrzeszone w Niemieckim Związku Książnic (Deutsche Biichereiverband). Biblioteki kościelne tworzą dwie zasadnicze grupy. Pierwsza obejmuje bibl. diecezjalne (dawne biskupie), często zasobne i o bogatych tradycjach (Akwizgran, Eichstatt, Fulda, Kolonia, Moguncja, Miinster, Monachium, Trewir i in.), pełniące jednocześnie funkcję bibl. seminariów duchownych. Druga grupa to bibl. oświatowe. Kościół katolicki oddziałuje na bibl. parafialne poprzez organizację "Borromausverein" z siedzibą w Bonn, która od 1921 prowadzi także szkołę bibliotekarską. Analogiczną rolę w Kościele ewangelickim spełnia Niemiecki Związek Bibliotek Ewangelickich z siedzibą w Getyndze, gdzie od 1947 istnieje także szkoła bibliotekarska. Bibl. fachowe (specjalne) prowadzone są bądź prz^z stowarzyszenia i związki, bądź stanowią prywatną własność koncernów przemysłowych i fabryk. Ich publiczny charakter jest zatem bardzo ograniczony. Z ważniejszych należy wymienić: Bibliotekę Konsorcjum Niemieckich Metalowców i Bibliotekę Niemieckiego Związku Inżynierów w Diisseldorfie, Bibliotekę Górniczą w Essen, Związku Lekarzy w Hamburgu, biblioteki Instytutu Popierania Nauki im. Maxa Plancka oraz szeregu innych tow. i muzeów. Dawną Bibliotekę Wojny Światowej w Stuttgarcie przekształcono w placówkę zajmującą się zagadnieniami najnowszej historii (Bibliothek fur Zeit-geschichte). W Leverkusen od 1885 istnieje bibl. fachowa firmy Beyer, w Essen Kruppa, na wielką skalę rozbu-dowanajest Biblioteka Ośrodka Badań Jądrowych wjiilich. Bibl. zakładowe przeznaczone dla pracowników są słabo rozwinięte, podobnie jak bibl. związków zawodowych. Podział polityczno-administracyjny państwa stworzył szereg ośrodków bibliotecznych o zróżnicowanych metodach pracy. Próbę koordynacji pracy bibl. podejmują związki bibliotek i stowarzyszenia bibliotekarzy przy współudziale Komisji Bibliotecznej Niemieckiej Wspólnoty Badawczej. Koordynacja obejmuje politykę gromadzenia zbiorów i specjalizację wielkich naukowych bibl. ogólnych, specjalnych i wielkomiejskich. Utworzono sześć regionalnych katalogów centralnych (Stuttgart, Monachium, Frankfurt n.M., Getynga, Hamburg, Kolonia), które służą regionalnemu i ogólnozwiązkowemu systemowi wypożyczania międzybibliotecznego. Bibliotece w Marburgu powierzono opracowanie Centralnego Katalogu Zagranicznych Czasopism i Serii (ok. 53000 tyt.) znajdujących się w 130 bibl.
G. von Busse, H. Erncstus: Das BibHołhekswesen der Bundes-republik Deutschland. 1968. Lexikon des Buchwcsens. 1969.
1627
1628
NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA
Dokumentacja. W 1948 reaktywowano w NRF zał. w 1941 Niemieckie Tow. Dokumentacyjne (Deutsche Geselschaft fur Dokumentation DGD), które (od 1950) wydaje m.in. kwartalnik naukowy "Nachrichten fur Dokumentation". W dalszym ciągu działa również istniejący od 1928 Niemiecki Wydział Normalizacyjny (Deut-scher Normenausschuss DNA), który od 1958 współpracuje w przygotowaniu nowego pełnego wydania niem. klasyfikacji dziesiętnej). Organizacja służby dokumentacyjnej jest zdecentralizowana. Właściwą działalność dokumen-tacyjno-inforrnacyjną uprawiają ośrodki przy instytutach naukowych, i wielkich zakładach przemysłowych (w 1962 ok. 360 fachowych ośrodków). Prócz DGD i DNA we Frankfurcie n.M. działa utworzony w 1961 Instytut Dokumentologu(InstitutfurDokumentationswesenIfD), który jest centralną placówką koordynującą i popierającą rozwój dokumentacji w NRF; planuje i wspomaga badania naukowe w tej dziedzinie (ale sam nie prowadzi działalności dokumentacyjnej), współpracuje także z DNA przy wydawaniu Dezimal-Klassifikation. Nadto w Niemieckim Tow. Popierania Nauki (Deutsche Forschungs-gemeinschaft) istnieje od 1956 oddzielny referat do spraw dokumentacji i informacji naukowej. Spośród fachowych ośrodków dokumentacyjnych jednym z najważniejszych jest Instytut Chemii Nieorganicznej (Gmelin-Institut fur Anorganische Chemie), przy którym istnieje także Centrala Dokumentacji Energii Atomowej (Zentral-stelle fur Atomenergie-Dokumentation ZAED), od 1957 pełniąca rolę krajowego ośrodka dokumentacji w tym zakresie. Wielką wagę przywiązuje się w NRF do mechanizacji czynności dokumentacyjnych, czego wyrazem jest utworzenie w 1964 we Frankfurcie n.M. Centrali Dokumentacji Mechanicznej (Zentralstelle fur Maschinelle Dokumentation ZMD), która ma wykonywać operacje dla ośrodków informacyjnych w NRF oraz prowadzić w tym zakresie badania i szkolenie. Duży nacisk kładzie się w NRF na szkolenie dokumentalistów, prowadzone w postaci różnych kursów; nadawane są tytuły naukowe i zawodowe. W 1961 powstał Związek Dokumentalistów Niemieckich (Verein Deutscher Doku-mentare), reprezentujący interesy zawodowe pracowników dokumentacji.
H.K. Soeken: Wo steht die Dokumentation in Deutschland heute? "Nachrichten f. Dok." 1959 H. 4. S. Barlen: Der Stano der Dokumentation in Deulschland 1961. "Nachrichten f. Dok." 1962 H. 1. VerzUchnis von Schrifitum-Auskunftstellen. 1962. E. Jakubowska: Informator o ośrodkach dok. i informacji naukowej w NRF. 1963.
Drukarstwo. W NRF pracuje 7070 drukarń różnych typów i wielkości, zatrudniających 135819 pracowników. Największymi ośrodkami drukarskimi są Frankfurt n.M., gdzie mieszczą się centralne władze związkowe, Stuttgart, Miinchen, Wiesbaden, Koln i Hamburg. Roczna produkcja
drukarń wynosi około 18000 egz. książek. Uzupełnieniem przemysłu poligraficznego NRF jest zaopatrujący go w urządzenia przemysł budowy maszyn poligraficznych, jak np. zał. przez wynalazcę maszyny pospiesznej F. *Koe-niga i najstarsza na świecie fabryka Schnellpressenfabrik Koenig & Bauer w Wiirzburgu, zał. przez wynalazcę maszyny do składania, Mergenthalera, fabryka linotypów we Frankfurcie, jedna z najstarszych w świecie fabryka aparatów i urządzeń fotoreprodukcyjnych Klimsch & Co we Frankfurcie oraz fabryka maszyn introligatorskich Kolbus w Rahden, dostarczająca maszyn do pełnej automatyzacji opraw książkowych.
Ilustratorstwo. Do wyższego poziojnu artystycznego ilustr. książkowej w NRF przyczyniają się w dużej mierze tow. bibliofilskie, czerpiące wzory z fr. "livre du peintre".
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Przy końcu 1964 działało w NRF łącznie 1549 wydawnictw, jednak w wyniku szybko postępującej koncentracji, likwidacji, łączenia się bądź przejmowania firm mniejszych przez większe liczba ta stale maleje. Wiele udziałów w wydawnictwach, zwłaszcza wielkich, przejmowanych jest przez przedsiębiorstwa innych branż. W 1964 tylko po jednej książce wyprodukowało 686 wydawnictw, natomiast 38 wielkich firm wydało aż 31,4/0 globalnej liczby tyt. W 1963 opublikowano 24216 tyt., z czego 6867 przypadło na nauki społeczno-ekonomiczne i prawnicze, 5238 na literaturę piękną i literaturoznawstwo oraz 2195 na geografię, biografię i historię. Najwięcej tłumaczeń dokonano z j. ang* Ruch wydawniczy skupia się głównie we Frankfurcie n.M. (w 1949 wznowiono tu targi), Monachium, Stutt-garcie, będącym głównym ośrodkiem księgarstwa komisowego (*Koehler &Volckmar), Hamburgu, Diisseldorfie. Po kilka wydawnictw posiada także szereg innych miast. Do największych firm wydawniczych należą: Koncern Bertelsmanna w Giitersloh (literatura fachowa, książki "kieszonkowe", albumy, encyklopedie, wydawnictwa filmowe), Axel Springer Verlag G.m.b.H. w Hamburgu jeden z największych w NRF prasowych koncernów wydawniczych, Julius Springer Verlag w Berlinie Zach. i Heidelbergu (zał. 1842; literatura naukowa, głównie matematyka, fizyka, medycyna), J.C.B. Mohr (Paul Siebeck) w Tiibingen (nauki społeczne), Verlag C.F. Miiller w Karlsruhe (nauki prawnicze, inżynieryjne, czasop., księgi adresowe). Do głównych wydawnictw popularnych w NRF serii książek "kieszonkowych" należą *Rowohlt Taschenbuch Verlag (Hamburg), Ullstein Taschenbuch Verlag (Frankfurt n. M.), Wilhelm Goldmann Verlag (Monachium) oraz Deutscher Taschenbuch Verlag (Monachium). Książki autorów polskich wydają m. in. Chr. Hanser Verlag w Monachium i Verlag Bibliotheca Chri-stiana. Proces koncentracji dotyczy także księgarstwa
1629
1630
NIEMIRA
w NRF. Z siecią księgarń asortymentowych konku- ' rują kluby książki organizowane przez wielkich wydawców, przedsiębiorstwa wysyłkowe, kioski gazetowe i działy księgarskie dużych domów towarowych. Mimo rosnących obrotów liczba księgarń spada (z 4121 w 1961 na 3962 w 1963). Eksport książek z NRF kieruje się przede wszystkim do Szwajcarii, Austrii, a także do Japonii, Brazylii, Argentyny, Australii, Indii i in. Importuje się głównie z USA, Szwajcarii, Austrii, Francji i Anglii. Wydawnictwa polskie importują m. in. Kubon und Sagner w Monachium i Horst Pelz-Wissenschaft-liches Antiquariat fur Slavistik w Hamburgu.
W. Olbrich: Der Buchhandel der Neuzeit. W: K. Schotten-loher: Bucha bewegten die Welt. Bd. 2. 1952. S. Taubert: Grundriss des Buchhandels in aller Welt. 1953. H.F. Schulz: Daj Schicksal der Biicher u. der Buchhandel. 2. Aufl. 1960. Z. Dani-łowicz: Z problemów koncentracji wydawniczej w NRF. "Księgarz" 1965 nr 1. Der Deutsche Buchhandel. Wesen, Gestalt, Aufgabe. Hrsg. von H. Hiller u. W. Strauss. 1966. Z. Daniłowicz: Problemy koncentracji wydawniczej w NRF. "Prz. Księgarski i Wydawniczy" 1969 nr 13, 14/15. Zachodnioniemieckie tendencje. "Prz. Księgarski i Wydawniczy" 1969 nr 2.
Papiernictwo. W NRF zużycie papieru i tektury łącznie wynosi 94,6 kg na głowę przy produkcji 4023900 ton i eksporcie 165600 ton. Produkcja mas włóknistych wynosi 1391000 ton, zużycie makulatury 1692100 ton. Pod względem zużycia papieru i tektury NRF zajmuje na świecie ósme miejsce (po Holandii i przed Norwegią), a w produkcji szóste w Europie. Bardzo wysoka jest jakość wyrobów, a przemysł celulozowo-papierniczy rozwija się dynamicznie. Ograniczone źródła pozysku własnego drewna zmuszają NRF do poważnego importu papierówki, mas włóknistych oraz samego papieru i tektury, a równocześnie powodują wielkie zużycie makulatury (przodujące miejsce w świecie). NRF posiada rozgałęziony przemysł budowy maszyn i urządzeń dla przemysłu celulozowo-papierniczego, jak również specjalizuje się w produkcji chemikalii używanych przez ten przemysł do uszlachetniania wyrobów.
Zob. też Czasopisma zawodowe, Kształcenie
I SZKOLENIE ZAWODOWE, NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA, Niemcy Ś do 1945, Organizacje, Zjazdy,
KONFERENCJE, KONGRESY.
NIEMIRA (Niemiera) Stanisław Piotr (1831-1896), właściciel drukarni i wydawca warszawski. Pracował w zakładzie S. *Orgelbranda, *Drukarni misjonarzy, *Drukarni "Kuriera Warszawskiego". Zarządzał drukarnią Banku Polskiego. Był współwłaścicielem drukarni pomisjonarskiej. Do 1883 wydawał wraz z F. *Czerwiń-skim literaturę religijną. Tematykę tę kontynuował w nowej własnej drukarni aż do śmierci: następnie podjęli ją synowie: Józef i Wacław. Drukarnia N. przetrwała do powstania warszawskiego (1944).
NIEWIAROWiCZ Władysław zob. TYSIEWICZ
Jan.
NIE WIEŻ A Andronik Timofiejew (zm. ok. 1603), drukarz moskiewski drugiej poł. XVI w. Wydał dwukrotnie Psałterz w 1568 w Moskwie i 1577 w Aleksandrow-skiej Osadzie Ś rezydencji Iwana Groźnego. Wykorzystywał czcionki użyte przez I. *Fiodorowa w księdze Apostoł z 1564. Po 1589 N. rozwinął w Moskwie energiczną działalność drukarską i rytowniczą. Komponował do wydawanych przez siebie dzieł przerywniki i *winiety. Do najlepszych jego rycin można zaliczyć wizerunek ewangelisty Łukasza w księdze Apostoł z 1597, wzorowany na podobnej rycinie Apostoła z 1564. Prace ilustracyjne N. świadczą o pewnym odejściu od zasad realizmu kultywowanych przez Fiodorowa. Po śmierci N. tłocznię prowadził do 1611 Iwan Andronikow Niewieżin.
Illlil
Ś /* v _. / j .
mi wmt**Ą*MĄ mwMw
Początek tekstu Apostola
1631
1632
NODIER
E. Niemirowskij: Wozniknowienije knigopieczatanija w Moskwie. 1964.
NIGERIA zob. AFRYKA garstwo i ruch wydawniczy.
Drukarstwo, księ-
NIHIL OBSTAT zob. CENZURA, IMPRIMA-TUR.
NIJHOFF'S BOEKHANDEL EN TGIEUVERS MIJ., wydawnictwo, księgarnia asortymentowa i antykwariat, założone w 1853 w Hadze przez Martinusa N. (1826-1894). Od 1931 firmę prowadzili razem syn i wnuk założyciela, obaj noszący imię Wouter. Pierwszy z nich jest autorem m. in. L'Art typographiąue dans les Pays-Bas pendant les annees 1500-1540, 1903-1927, w 37 zesz.; razem z M.E. Kronenbergiem N. wydawał od 1932 Nederhndsche Bibłiographie van 1500-1540, 1923-1930, jak również Nederhndsche Houtsneden 1500-1550. Wydawnictwo stale rozszerza zakres działalności, pracuje bowiem dla wielu tow. naukowych; antykwariat należy do najpoważniejszych firm tego typu.N. jest obecnie głównym wydawcą publikacji *Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarzy (IFLA). -
W. Nijhoff: De Arnhemsche boekverkoopers en uitgeuers Nijhoff. 1934.
NILSSON Bengt (zm. 1638), introligator; od 1609 w Sztokholmie, od 1617 prowadził własny warsztat. Wśród narzędzi zdobniczych posiadał interesującą *pla-kietę z portretem króla Gustawa Adolfa.
Helwig II.
NIMB, w przedstawieniach figuralnych iluminator-stwa średniowiecznego wychodzące z danej osoby światło w kształcie promieni. Mały N., jasny krążek za głową przedstawionej osoby, wywodzący się z wieńca promieni, stosowanego przez gr. sztukę w obrazach objawiającego się bóstwa, a przez rzymską (malarstwo, monety) w przedstawieniach siedzącego na tronie władcy. Sztuka chrześcijańska od poi. IV w. stosuje N. w przedstawieniach Chrystusa jako nauczyciela i prawodawcy. Od końca IV w. N. z ^monogramem, a od poł. V w. z krzyżem, przynależny był wyłącznie trzem osobom boskim, także barankowi (symbol soteriologiczny Chrystusa) i gołębiowi (symbol Ducha Św.). Zwykły N. (zależnie od tła: biały, żółty, złoty) od V w. posiadają aniołowie, apostołowie, męczennicy, od VI w. Maria, potem święci (N. jest ich *atrybutem ogólnym, stosowanym wyłącznie lub w połączeniu z ich atrybutami indywidualnymi). Prostokątny N. posiadają przedstawienia osób żyjących lub jeszcze nie
Nimb i mandorla
kanonizowanych. Duży N. (aureola) otacza całą postać, ma kształt kolisty lub owalny: najwcześniej spotykany w sztuce palestyńskiej (ampułki na oliwę w VI w.) i syryjskiej (kodeks Rabuli, 586), w scenie Wniebowstąpienia Chrystusa, starotestamentowych wizjach Boga, rozumianych jako Chrystofanie (objawienia Chrystusa). Sztuka wschodnia stosuje zwykle formę kolistą, zachodnia owalną, często w formie migdału (mandorla), z którego w późniejszym średniowieczu wyrastają promienie. Duży N. jest ikonograficznym znakiem teofanii(objawienia bóstwa), stosowanym głównie w obrazie Chrystusa w majestacie (Maiestas Domini), ukazującym jego boską naturę. Mandorla otaczająca postać siedzącej na tronie Marii z Dzieciątkiem wyraża ideę boskiego macierzyństwa.
Collinet-Guerin, Marthe: Histoire du Nimbe des ori-gines aux temps modernes. 1961.
NODIER Charles (1780-1844), bibliotekarz, bibliograf, bibliofil fr. Pracował w Bibliotece Miejskiej w Lu-blanie (1810-1813), od 1824 w Bibliotece Arsenału w Paryżu. Wielostronny uczony i pisarz, prekursor fr. romantyzmu, posiadał duży księgozbiór własny, w którym zgromadził rzadkie druki i cenne oprawy. W 1834 za-
1633
1634
NOM DE GUERRE
łożył wraz z antykwariuszejn La Techenerem pisjno "Bulletin du BibEophile". Obok wielu dzieł z dziedziny historii i filologii wydał: Bihliographie entomologiąue (1801), Bibliothiaue sacre grecaue-latine (1826), Questions de literaturę Ugale (1812).
M. Henry-Rosier: La Vk de Ch. N. 1931. R. Oliver: C/i. M. Pilot of romanticism. 1964.
NOM DE GUERRE (fr. = imic wojenne), określenie *pseudonimu używanego zwłaszcza przez autorów polemik (np. Naoczny świadekLeszek Dunin-Borkowski).
NOMEN NESCIO (łac. =nie znam nazwiska), zapisywane zwykle N.N., oznacza anonimowego autora dzieła albo jest określeniem konwencjonalnym, gdy nazwisko nie ma znaczenia w przedstawianej sprawie czy cytowanym tekście.
NOMINAŁ, ustalona przez wydawcę katalogowa *cena sprzedażna książki. "W myśl istniejących w Polsce przepisów cena ta musi być wydrukowana w *metryce książki oraz na zewnętrznej stronie dolnej okładziny i obowiązuje we wszystkich księgarniach na terenie państwa.
NONPAREL (ang. En) zob. STOPIEŃ PISMA.
NORBLIN, rodzina ilustratorów: 1. Jean Pierre de la Gourdaine (1745-1830), malarz, rysownik i grafik. Uczeń F. Casanovy. Od 1774 do 1804 przebywał i tworzył w Polsce jako nadworny artysta Czartory-skich, przedstawiając w swych dziełach bogactwo typów społeczeństwa poi. Jako grafik pozostawał pod silnym wpływem Rembrandta, jako ilustrator pod wpływem Mariłliera. W 1. 1777 i 1778 wykonał 24 rys. ilustr. do poematu I. Krasickiego Myszeida (pieśni I-X), w 1782 ilustr. do poematu A. Pope'a The rape of the loch (pieśń I), przedstawiającą Belindę przed zwierciadłem. Należy przypuszczać, że wiele z pozostawionych ulotnych rys. N. było zamierzonymi ilustr. dzieł. 2. Sebastien Louis Guillaume (1796-1884), syn J. P. de la Gourdaine'a, malarz i grafik. Uczeń F.A. Vincenta i M.J. -Blondela. Część studiów odbywał w Rzymie, stąd wpływ Rafaela. Autor licznych obrazów religijnych, scen mitologicznych i kompozycji alegorycznych. Ilustrował techniką litograficzną poemat Wergiliusza Culex, wyd. w 1. 1859-1860 w tłum. fr. markiza M. de Valeri. Żył stale we Francji, pozostawał w kontaktach z poi. emigracją i rodziną Czartoryskich w Hotelu Lambert w Paryżu. 3. Stefan Juliusz (1892-1952), malarz i rysownik-ilustrator, urodzony
w Warszawie w rodzinie potomków J.P. de la Gour daine. W 1914 przebywał w Londynie, gdzie rozpoczął pracę jako ilustrator. Rys. jego zamieszczały tygodniki ilustrowane, zwłaszcza "Świat". Ilustracje N. ozdobiły szereg książek, w tym wiele dziecinnych, np. Z. Urbanow-skiej Złoty pierścień (1916), S. Szuchowej Tajemnice motyli, zilustrował też Kleszczyńskiego Żywot kolomhiny (1923). Poza tym był rysownikiem plakatów artystycznych drukowanych przez K. *Główczewskiego.
Thieme Becker XXV. J. Białostocki: W prtcewmach dawnych grafików. 1957. J. Laran: UEstampe. 1959.
NORDENSKIÓLD Adolf Erik (1832-1901), szwedz. badacz polarny, geograf, bibliofil. Posiadał 5000 tomów dzieł geograficznych sprzed 1700, 4000 map sprzed 1600, ponad 100 ^inkunabułów oraz kolekcję książek o Grenlandii i rejonach arktycznych. Księgozbiór N. nabyła bibl. uniwersytetu w Helsinkach. N. wydał Facsitnik-atlas till kartografiens dldsta historia, innehollande afbildnin-gar af de uigtigaste kartor, tryckta fore ar 1600 (1889).
NORLI Olaf (1861-1959), norw. księgarz i wydawca. W 1. 1883-1885 wspólnie z Olafem Huseby prowadził księgarnię w Oslo, a od 1890 własną księgarnię i wydawnictwo. Zasłużył się jako wydawca nowszej literatury norw. W 1. 1924-1927 był prezesem Związku Księgarzy Norweskich.
O. Norii: Et futskrift. 1883-1933. 1933.
NORMA .ARKUSZA, tytuł książki (przeważnie w formie skróconej, czasem poprzedzony nazwiskiem autora, w dziełach wielotomowych i w czasop. z podaną liczbą porządkową tomu lub rocznika) umieszczony na pierwszej stronicy arkusza drukarskiego obok sygnatury prima (*Sygnatura S. arkusza), ułatwiający introligatorowi *falcowanie i zbieranie arkuszy danego dzieła.
NORMY, dokumenty zawierające postanowienia, które podają najodpowiedniejsze, najoszczędniejsze, jednolite rozwiązania dotyczące wytwarzania typowych wytworów lub pojęć. W skali międzynarodowej normalizacją zajmuje się *Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO). Informacje o nowych N. są zawarte w ogłaszanych w różnych krajach katalogach norm o nie-ujednoliconej klasyfikacji (pomimo wysiłków ISO w tym zakresie). N. są ważnym źródłem informacji, zwłaszcza w pracy ośrodków dokumentacyjnych i bibliotek fachowych. W Polsce działalność normalizacyjną w skali krajowej organizuje Polski Komitet Normalizacyjny (PKN), podlegający bezpośrednio Prezesowi Rady Ministrów. Szczegółowe prace normalizacyjne prowadzi się
1635
1636
NORMY
w resortach, w powołanych do tego celu ośrodkach normalizacyjnych, finansowanych przez resorty, a merytorycznie zależnych od PKN. W zależności od zakresu obowiązywania wyróżnia się normy państwowe Polskie Normy (PN), normy branżowe (BN) dawniej resortowe (RJSI), oraz normy zakładowe (ZN). PKN, powstały w 1923, do 1939 ogłosił 1247 norm; po wojnie prace normalizacyjne rozpoczęły się w 1950. Ogólna liczba ustanowionych PN do dnia 1X1965 wynosi 9750, nadto opracowano ponad 6000 norm branżowych i resortowych oraz znaczną liczbę norm zakładowych. W 1957 wydawanie norm powierzono specjalnie w tym celu utworzonej instytucji: Wydawnictwom Normalizacyjnym. Źródłem informacji o poi. normach jest "Katalog Polskich Norm" (od 1951 ukazuje się co kilka lat, z rocznymi suplementami), Katalog norm resortowych (1956 i 1959) oraz bieżące wykazy w czasopismach "Normalizacja" i "Biuletyn PKN". N. są wydawane w postaci druków jedno- lub kilkustronicowych bądź broszur o jednolitej formie graficzno-wydawniczej. Spotyka się także wydawnictwa obejmujące zbiory norm z określonej dziedziny (np. Przetwory naftowe, t. 1-2, Warszawa 1963). Największy zbiór posiada Biblioteka PKN (ponad 180000 jednostek).
N. bibliograficzne i dokumentacyjne opracowują w Polsce dwa ośrodki: Branżowy centralny ośrodek normalizacyjny w ^Bibliotece Narodowej (w Podkomisji Bibliograficznej) opracowuje projekty norm w zakresie bibliografii (opis w bibliografii bieżącej i retrospektywnej, skrócony opis bibliograficzny, skróty tytułów czasop., skróty wyrazów typowych w opisie, adnotacje treściowe, transliteracja alfabetów cyrylickich, indeksy do bibliografii, kompozycja wydawnicza i typograficzna bibliogr.); w zakresie wydawnictw (kompozycja wydawnicza książki, kompozycja wydawnicza tytulatury książki, indeksy do książek, spis treści książek, kompozycja wydawnicza czasop., kompozycja wydawnicza artykułu, spis rzeczy czasop., streszczenie autorskie); w zakresie *reprografii (opis katalogowy mikrofilmu, metryka mikrofilmu, klatka identyfikacyjna mikrofilmu, wymagania techniczne dotyczące mikrofilmu). Międzybranżowy centralny ośrodek normalizacyjny w *Centralnym Instytucie Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej prowadzi (od 1962) normalizację w zakresie materiałów dokumentacyjnych. W skali międzynarodowej zajmuje się tymi normami ISO/TC 46 Documentation). Prace normalizacyjne w ramach PKN rozpoczęły się w 1950; do 1969 ustanowiono 26 norm, w tym 10 bibliograficznych, 11 w zakresie wydawnictw, 5 w zakresie reprografii.
N. biblioteczne.Wprowadzenie ich wiązało się przede wszystkim z potrzebą uregulowania zasad katalogowania
alfabetycznego. Z biegiem lat N. objęły szereg innych zagadnień, w pierwszym rzędzie formularze biblioteczne. Opracowaniem N. zajęły się komisje, pracujące często bądź w ramach stowarzyszeń bibliotekarskich, bądź w łonie komitetów normalizacyjnych, które powstały w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w wielu krajach. W Polsce prace te zaczęto w okresie międzywojennym, gdy w 1938 powstała Polska Komisja Normalizacyjna bibliotekarska. Po wojnie podjął je Polski Komitet Normalizacyjny. Ministerstwo Kultury i Sztuki zleciło *Bi-bliotece Narodowej prace normalizacyjne w zakresie wydawnictw, bibliografii, reprografii, bibliotekarstwa i czytelnictwa. Z uwagi na treść wyróżnia się N.: przedmiotowe, czynnościowe, pojęciowe (znaczeniowe) itp. N. przedmiotowe ustalają wymiary, kształt i materiał przedmiotu. Zaliczyć tu można przede wszystkim formularze bibl., których wymiary dostosowane są zasadniczo do znormalizowanego formatu papieru, z wyjątkiem kart katalogowych, dla których przyjęto format międzynarodowy, tj. 75 X 125 mm (PN/N-09001 Upomnienie wypożyczalni, PN/N-09002 Rewers wypożyczalni, PN/N--09003 Karty akcesyjne czasopism, PN/N-09005 Rejestr przybytków dla bibliotek naukowych, PN/N-09006 Karty katalogowe czasopism, PN/N-09007 Rewers okrężny). Sprzęty biblioteczne wymagają ustalenia gabarytów. Na zlecenie Min. Kultury i Sztuki przystąpiono do opracowania projektów typowych sprzętów bibl. N. czynnościowe podają najracjonalniejsze sposoby wykonywania powtarzających się czynności. Np. dotyczące czasu pracy. Szczególne znaczenie ma normowanie katalogowania. Jest ono przedmiotem rozważań w skali krajowej i międzynarodowej. Inwentaryzowanie zbiorów bibl. normowane jest instrukcjami przydanymi nieraz do ksiąg inwentarzowych (PN/N-09000 Inwentarz księgozbioru bibliotek naukowych). N. znaczeniowe obejmują terminy, symbole, skróty nazw, znaki umowne. Należą tu: słowniki terminologiczne, wykazy symboli, spisy skrótów itp. N. klasyfikacyjne obejmują przedmioty, czynności i pojęcia. Wymienić tu należy np. tablice klasyfikacji bibl. N. budowlane obok ogólnych przepisów obowiązujących w budownictwie określają przestrzeń potrzebną dla pracowników, czytelników, księgozbiorów i do wykonywania różnych usług zależnie od zadań bibl. Stąd rozpiętość N. budowlanych jest dosyć znaczna. W Polsce nie ma jednolitych N. budowlanych dla wszystkich typów bibl. Dla *bibl. powszechnych N. budowlane ustanowione są w Normatywie Technicznym Projektowania (NTP), który odgrywa, obok innych N., zasadniczą rolę w budownictwie, ponieważ daje wytyczne w sprawie projektowania przestrzennego, układania programu użytkowego, układu funkcjonalnego, wymagań użytkowo-budowla-nych (konstrukcja, oświetlenie, ogrzewanie, instalacja urzą-
1637
1638
NORTHCLIFFE
dzeń, wykończenie wnętrz itp.). Projektowanie przestrzenne zabezpiecza w ramach budownictwa ogólnego odpowiednią przestrzeń potrzebną pod budowę bibl. Opracowanie programu użytkowego, tj. wykazu zaplanowanych pomieszczeń z przewidywaną ich powierzchnią i powiązaniami, opiera się na N. Projekty typowe, opracowane na podstawie doświadczeń krajowych i zagranicznych, stanowią wzory ekonomiczne oparte na ostatnich zdobyczach techniki budowlanej. N. związane, różne N., które stosuje się przy normalizacji bibliotecznej, gdzie obowiązują również N. ogólne, np. dotyczące ochrony odzieży, opału, oświetlenia itp.
W. Kiedrzyńska: Katalogi norm zagranicznych. "Wiad. PKN" 1954 z. 3. B. Mielcarzewicz, S. Węgrzyn: Zagadnienie bibliotecznego opracowania norm PKN. "Prz. Bibl." 1955 z. 3/4. J. Malewski: Układ normy. 1961. J. Pelcowa, A. Dr\-barek: O normach bibliogr. i bibliotekarskich. "Normalizacja" 1961 z. 7/8. J. Pelcowa: Normalizacja w zakresie bibliogr. i reprografii. "Biul. Inst. Bibliogr." T. 7 nr 3. 1963. Podręcznik normalizacji. 1964.
NORTHCLIFFE Alfred (Harmsworth Alfred Charles "William 1865-1922), ang. dziennikarz i wydawca gazet (od 1905 lord). Był jednym z najpotężniejszych właścicieli prasy na świecie, swą działalnością wywarł znaczny wpływ na rozwój prasy ang. na przełomie XIX i XX w. Początki jego działalności łączą się z tygodnikiem "Ans-wers". N. założył wiele dzienników znanych później pod wspólną nazwą "The Amalgamated Press"; w 1894 zakupił "Evening News", w dwa lata później założył "Daily Maił", która osiągnęła wkrótce nakład 600000 egz., w 1903 założył "Daily Miror", od 1905 wydawał we Francji kontynentalne wydanie "Daily Maił", a od 1908 przejął kontrolę nad gazetą "The Times".
L. Owen: The real Lord N. 1922.
NORWEGIA. Na ogólną liczbę ludności 3753000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych różnych typów 15, szkolnych 4342, specjalnych 157, powszechnych 1292. Wydano w 1962: książek 3210 tyt., w tym przekładów 771; czasopism 2593 tyt., w tym gazet 181.
Bibliofilstwo. Rozwinęło się już w średniowieczu, gdy lTiiłośnikami książek byli duchowni, jak bp Arne Sigurdsson (zm. 1314) czy bp Aslak Bolt (zm. 1450). Najbardziej znanym bibliofilem okresu humanizmu był bpOsloJensNilss0n(1538-16OO). Obok duchownych księgozbiory posiadali też ludzie świeccy, np. miłośnik literatury historycznej Henrik H0yer (zm. ok. 1615). Na XVIII w. przypadł szczytowy rozwój bibliofilstwa norw. Wykazując uniwersalne zainteresowania bibliofilskie, zgromadzili wtedy wielkie bibl. m. in. bp Bartholomaeus Deichman (1671-1731), Carl *Deichman i Gerhard
Schaning (1722-1780). W XIX w. najwybitniejszym bibliofilem był prawnik Thorvald Olaf Boeck (1835-1901), który zebrał ok. 32 000 tomów literatury duńskiej i norw. Na przełomie XIX i XX w. przejawiło się szczególne zainteresowanie piękną książką. W XX w. powstało kilka tow. bibliofilskich.
W. Munthe: De norske Bibliotekers Historie. W: Haandbog i Bibliotekskundskab. T. 2. 1927.
Bibliografia. Najdawniejszą produkcję wydawniczą ujął H. Pettersen w bibliogr. Bibliotheca Noruegica (t. 1-4, Christiania 1899-1924), której t. 1 rejestruje dzieła opublikowane w N. do 1813, t. 2 obejmuje zagraniczne piśmiennictwo dotyczące N., t. 3-4 dzieła autorów norweskich wydane za granicą do daty opublikowania poszczególnych tomów. Wydawnictwa z okresu 1814-1920 zostały wykazane w ośmiu spisach wieloletnich "Norsk Bokfortegnelse", opublikowanych w 1. 1848-1924 przez Stów. Księgarzy Norweskich, które wydawało także w 1.1903-1951 rocznik "Arskatalog over Norsk Litteratur". Równocześnie Biblioteka Uniwersytecka w Oslo rejestrowała wydawnictwa z 1. 1883-1920 w rocznikach "Norsk Bokfortegnelse", a od 1921 do chwili obecnej w spisach pięcioletnich pod tym samym tyt. Od 1952 spisy te są uzupełnionymi *komasacjami bibliogr. narodowej bieżącej, noszącej ten sam tytuł i ogłaszanej w formie wykazów tygodniowych w czasop. księgarskim "Norsk Bokhandlertidende" oraz samodzielnie jako miesięczniki, kwartalniki i roczniki. Nuty rejestrowane są tylko w spisach pięcioletnich. Pełny wykaz wydawnictw urzędowych stanowi od 1956 "Bibliografi over Norges Offentlige Publikasjoner". W 1954 opublikowano spis wydawnictw ciągłych Current Norwegian periodical and serial puhlications. A selected bibliography. Bieżące czasop. są rejestrowane co dwa lata w "Innenrikske Blad og Tid-skrifter", a dzienniki ponadto w "Humaniora Norvegica. Norsk Aviskatalog". Bibliogr. zawartości czasop. jest "Norsk Tidsskriftindex", publikowany w 1. 1918 1938 jako rocznik, a obecnie co dwa albo trzy lata. Bieżące prace bibliograficzne wykazuje od 1950 "Nordisk bibliografi och bibliotekslitteratur", ogłaszany co dwa lata w czasopiśmie "Nordisk Tidskrift for Bok- och Biblio-teksvisen".
Biblioteki. Wywodzą się z bibl. szkół katedralnych. Najdawniejsza z nich w Christianii (obecnie Oslo), zał. w poł. XVII w., utrzymywana wyłącznie z darów, do końca XVIII w. była jedyną bibl. dostępną dla publiczności. Pierwsze bibl. naukowe przy tow. naukowych i uniwersytetach poczęły powstawać dopiero po zerwaniu unii z Danią (1814) i przeniesieniu stolicy do Christianii. Zaczątkiem Biblioteki Uniwersyteckiej w Oslo (1811) był zbiór *dubletów z Królewskiej Biblioteki w Kopenhadze i kolekcje prywatne bibliofilów norw.;
1639
1640
od 1883 posiada ona ^egzemplarz obowiązkowy i pełni rolę bibl. narodowej; w jej zbiorach rękopiśmiennych znajdują się kolekcje tybetańskie i mongolskie oraz ponad 500 rpsów chińskich i japońskich. W 1825 powstała Biblioteka Muzeum w Bergen, obecnie Biblioteka Uniwersytecka, bogata szczególnie w literaturę nauk ścisłych. Biblioteka dawnego Królewskiego Norweskiego Tow. Naukowego w Trondheim (1767), obecnie połączona z Politechniką, specjalizuje się w naukach technicznych. Bibliotekarstwo powszechne zaczęło się rozwijać w poł. XVIII w. pod postacią tow. czytelniczych, finansowanych ze składek kościelnych i kierowanych przez miejscowych proboszczów. Działalność tę zainicjował poeta H. Wergeland, a następnie pastor Sundt. Korzystając z pomocy zał. w 1829 Tow. dla Rozwoju Norwegii, zorganizowali oni 86 bibl., jednak starania o zdobycie zasiłków państwowych dały pozytywne rezultaty dopiero w 1876, kiedy Ministerstwo Oświaty przydzieliło stałe kredyty na zakup książek. Podstawy prawne, finansowe i organizacyjne bibliotekarstwo powszechne w N. otrzymało po drugiej wojnie światowej dzięki ustawie bibliotecznej z 1947, znowelizowanej w 1955. Obowiązek zakładania i utrzymywania bibl. został nałożony na gminy, sieć biblioteczną zorganizowano wg wz.orów amer. Najwyższym organem jest Inspektorat Bibliotek Państwowych jako wydział Ministerstwa Oświaty. Drugą instytucją centralną jest Agencja Biblioteczna (1952), która pośredniczy w zakupie książek, prowadzi introligatornię, opracowuje wzory sprzętów bibliotecznych i od 1958 drukuje karty katalogowe książek norw. Centralne funkcje spełnia również Biblioteka Uniwersytecka w Oslo, publikująca *katalog centralny zbiorów wszystkich bibl. norw.
J.P. Danton: United States influence on Norwegian librarian-ship 1890-1940. 1957. Ph. Whiteman: Biblioteki norweskie. "Libr. Association Record" 1959 nr 10, tłum. poi. "Zesz. Przekł. BN" 1960, nr 1(9). K.C. Harrison: Libraries in Scandinauia. 1961.
Dokumentacja. Centralną instytucją jest powstały w 1947 Komitet Technicznej Służby Informacji (Komite for Teknisk Litteraturtjeneste) przy Królewskiej Norweskiej Radzie Badań Naukowych i Przemysłowych (Norges Teknisk-Naturviteskapelige Forsknigsrad) w Oslo, od 1954 członek krajowy *Międzynarodowej Federacji Dokumentacji (FID). Czynną również instytucją jest zał. w 1944 Norweskie Tow. Rozwoju Przemysłu (Studieselskapet for Norsk Industrii), które ostatnio zajmuje się prawie wyłącznie działalnością dokumentacyjno-informacyjną, m. in. prowadząc służbę reprograficzną (*Reprografia) i wydając od 1950 miesięczną bibliogr. analityczną zawartości czasop. technicznych "Artikkel-Indeks" (od 1960 wyd. wspólnym wysiłkiem krajów skandynawskich). Z dziedziną dokumentacji i informacji jest także związana działalność Stów. Norweskich Bibliotekarzy Bibliotek
NORWEGIA
Specjalnych (Norsk Forskningsbibliotekarers Forening). Szkolenie jest prowadzone w formie kursów organizowanych przez różne instytucje. N. uczestniczy we współpracy państw skandynawskich. (Zob. też Szwecja Dokumentacja).
Drukarstwo. Rozwinęło się późno, gdyż N. związana politycznie do 1813 z Danią, tam przeważnie zaspokajała swe potrzeby książkowe. Pierwsze druki zostały wykonane w Christianii (obecnie Oslo) w 1. 1643-1644 przez wędrownego drukarza z Kopenhagi Tyge Nielsena. W 1. 1647-1650 działał tam Melchior Martzahn z Kopenhagi, lecz dopiero Walenty Kuhn (1650-1654) założył pierwszą stałą drukarnię, wydając wiele pięknych, dobrze wykonanych druków. W XVIII w. wyróżniali się bracia Wedemann, działający od 1688. Do poł. XIX w. rynek księgarski N. był jeszcze ciągle zaopatrywany przez Danię. Z uzyskaniem niepodległości wzmogła się twórczość literacka i związana z nią produkcja książki. Drugą drukarnię w Oslo założono w 1807, a już w 1840 było ich tam 15 na ogólną liczbę 33. W 1879 liczba oficyn wzrosła do 126, w tym 29 w Oslo, gdzie czynne były 72 *prasy pospieszne. Bergen posiadało osiem drukarni z dziesięcioma prasami pospiesznymi. W Grenlandii pierwszą oficynę uruchomiono w 1830, a w 10 lat później zastosowano prasę pospieszną. W pocz. XX w. N. posiadała ok. 300 drukarń, w 1940 650, w tym w Oslo ok. 170. Nad podniesieniem poziomu wydawanych druków w myśl nowych kierunków w sztuce pracują artyści Leif F. Anis-Dahl, Roy Guldbrandsen oraz drukarz Agnar Kirste. Najwybitniejszymi drukarniami są: w Oslo Centraltryk-keriet, National trykkeriet & Forlagsbokbinderiet, A.W. Broggers Boktrykkeriet, w Bergen J.W. Eides Bok-trykkerie, A. Garnas Boktrykkerie, w Stavanger Aktie-trykkeriet i Stayanger, w Trondheim Aktietrykkeriet i Tonndheim, w Tromso A.s Peder Norbeyc.
Nordisk Leksikon for Bogvaesen. T. 1-2. 1951-1962. The Scandinauian Book. Ed. Peter Tennent. 1951.
Ilustratorstwo. Rozwinęło się dopiero w ostatniej ćwierci XIX w. W 1. 80-tych artyści graficy Erik Weren-skiold i Theodor Kittelsen w oparciu o tradycje artystyczne ^ornamentyki Wikingów mistrzowsko zilustrowali zbiorowe wydanie folkloru norw. Wysoki poziom artystyczny reprezentują ilustr. do Sagi o królach Norwegii Snorre Sturlasona, wykonane przez grupę grafików: Halfdana Egieliusa, Gerharda Munthego, Christiana Kro-gha i Erika Werenskiolda. Z młodszej generacji jako ilustratorzy wybili się Olaf Gulbransson oraz Ragnvald Bhx, znany z karykatur arcydzieł Luwru (1905). Ten ostatni w 1919-1921 wydawał ekskluzywne pismo "Exlex", z którym współpracowali czołowi norw. malarze i pisarze. W czasie drugiej wojny światowej, przebywając w Szwecji pod pseudonimem Stig Hook, w satyrycznych
1641
1642
NOTACJE MUZYCZNE
rysunkach notował wydarzenia z okupowanej przez Niemców N. Gerhard Peter Munthe w ilustr. swych łączył ornamentykę staronorw. z tendencjami nowego, tzw. Jugendstilu. Typowo norw. styl stworzyła malarka ' Froydis Haavardshohn, uczennica Werenskiolda i Soren-sena, której doskonałe ilustr. do Jonsok-Natt H.H. Holma, wykonane w pocz. XIX w., drukowane były dopiero w 1933. Jest ona autorką wielu ilustr. opartych na średniowiecznej ornamentyce i tradycji skandynawskiej. Od 1920 duży sukces dzięki ilustr. drzeworytniczym (*Drzeworyt) do dzieła Hamsuna Victoria osiągnął Hakon Stenstadvold, zaś oryginalną grafikę do norw. książki wprowadził Olaf Williums w drzeworytach do Norske Folkevisov (1946). Ilustracją książkową zajmowali się wybitni malarze: Henrik Sorensen (ilustracje do narodowego eposu Bjornstierna Bjornsona Rusticales), Axel Revald i Olaf Rolfsen (ilustr. do Folg Kaldet Wergeland). Do znanych współczesnych grafików książkowych należą: Chrix Dahl i Henrik Matheson. W 1947 Omulf Ronheimsaeter wykonał barwne fotomechaniczne ilustr. do Sulłam Luli (śpiewnik dla dzieci) Ingera Krokaana. Z młodego pokolenia ilustratorów na czoło wybija się Reider Johan Berle, twórca ilustr. do Odysei Homera (1952) i do Fredspipen H.W. Longfellowa (1954); w ornamentyce tych książek występuje połączenie stylizacji formy roślinnej i zwierzęcej z *liternictwem w *inicjałach i *winietach. Na uwagę zasługuje również karykaturzysta Hetland Anduin, współpracownik pisma "Aften Posten" w Oslo, którego prace były wyd. również w formie książkowej i w 1958 znalazły się na międzynarodowej wystawie The Great Challenge w Londynie. Ilustratorem książki dziecięcej techniką drzeworytu barwnego jest Egner Thorbjrn.
Ch. Ede: The art of book. 1951. Who is who in Graphic art. 1962.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Początki norw. księgarstwa są związane z działalnością agentów firm duńskich i niem., którzy docierali do N. już w XVI w. i wytworzyli tu pierwotny typ introligatora-księgarza. Zaczątki rodzimego księgarstwa sięgają XVII w., jednak aż do poł. XIX w. było ono całkowicie zależne od wydawców i księgarzy obcych, głównie duńskich. Dopiero w drugiej poł. stulecia zaczęły powstawać norw. firmy księgar-sko-wydawnicze, wśród których do znaczniejszych należały: J. *Dahl, *Guldberg& Dzwonkowski, O. *Norli oraz istniejące do dziś: J.W. *Cappelen, H. *Aschehoug i A. *Carnmermeyer. Obok nich do większych firm należą: Dregers Forlag, Tiden Norsk Forlag i in. (wszystkie w Oslo). N. posiada jedną z najgęstszych w Europie sieć księgarską. System dostaw i rabatów preferuje wielkie firmy, co przyczynia się do likwidacji mniejszych księgarń i podejmowania przez nie w coraz większym stopniu sprzedaży innych produktów, tak że tylko ok. 170 spośród
ogólnej liczby 420 istniejących księgarń trudni się wyłącznie sprzedażą książek. Większość z nich skupiona jest w Oslo (87) i in. większych miastach. W ostatnich latach rozwinęła się szeroko tradycyjna skandynawska forma sprzedaży książek na wsi przez filie i kolporterów księgarń z pobliskich miast. Coraz bardziej maleje liczba sprzedanych książekprodukcjirodzimej (w ciągu ostatnich 10 lat o 20%), wypieranych przez wydawnictwa ang. i amer. zwłaszcza tanie serie kieszonkowe. Zrzeszenie księgarzy Norske Bokhandlerforening zarządza organizacją hurtu księgarskiego "Bokcentralen" -jednego z najlepszych w świecie przedsiębiorstw tego typu. W 1962 produkcja wydawnicza wyniosła 3148 tyt., najwięcej z zakresu literatury i nauki
0 literaturze (896), nauk społeczno-ekonomicznych i prawniczych (871) oraz nauk stosowanych, medycyny, techniki
1 rolnictwa (431). W ogólnej liczbie 650 tłumaczeń 491 było z j. ang. Łączny nakład roczny (bez broszur) wynosił ok. 14000000 egzemplarzy. Głównym partnerem w eksporcie i imporcie jest Dania.
Zob. też Czasopisma zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
J. Grundt Tanum: En bedre bokhcmdel. Norsk bokhatidels oppgave og framtid. 1945. T. Baandseth: Bokhandelens eksten-sjonsproblemer. 1946. H.L. Tveteroas: Den norske bokhattćels historie. T. 1. 1951.
NOTACJE MUZYCZNE, termin określający wszelkie systemy zapisywania tekstu muzycznego przy pomocy znaków graficznych. N.m., znane już w starożytności, oparte były na znakach zaczerpniętych z alfabetów lub systemów pisma ideograficznego (*Pismo). Cechowała je daleko posunięta precyzja zapisu wysokości dźwięku, natomiast struktura rytmiczna i wielogłosowość pozostawały nie utrwalone lub zaznaczone w sposób niedoskonały.
Średniowiecze rozwinęło system N. neumatycznych opartych na znakach całkowicie autonomicznych (neume= znak). N. neumatyczne w precyzyjny sposób oddawały strukturę akcentową i rysunek linii melodycznej, natomiast w pierwszym okresie rozwoju (do XII w.) nie notowały absolutnej wysokości dźwięków. Wprowadzenie w XII w. systemu linii i kluczy uprecyzyjniło N. neurnatyczną, umożliwiając dokładny zapis linii melodycznej. Rozwój muzyki wielogłosowej w XII w. spowodował powstanie nowego typu zapisu, tzw. N. mo-dalnej. Operowała ona tymi samymi znakami co N. neu-matyczna tego okresu (na cztero- lub pięciolinii), jednakże nadawała im nowe znaczenie, wprowadzając zróżnicowanie długości trwania poszczególnych znaków na podstawie "stóp metrycznych" zaczerpniętych z poetyki starożytnej. Okres od poł. XIII w. aż po koniec XVI w. przyniósł rozwój N. zwanej mensuralną. Charakteryzuje się ona
1643
1644
NOWA DRUKARNIA POLSKA
precyzją zarówno w odniesieniu do oznaczania wysokości dźwięku, jak zapisu struktury rytmicznej utworu. Znaki N. mensuralnej (nuty) przypominają w dalszym ciągu kształtem neumy, jednak zróżnicowane ich postacie posiadają ściśle określoną długość trwania. Wyróżniono znaki następujące:
maxima minima .O-
longa q semiminima s
brevis ? fusa 1
semibrevis 0 seinifusa
Zasadniczym podziałem wartości Świększych na mniejsze była trójdzielność (divisio perfecta), stosowano jednak równorzędnie podział dwudzielny. Wartości nut mogły być zmieniane przez dodanie punktu (zwiększenie wartości o '/j), przez kolorowanie nut barwą czerwoną, od poł. XV w. zaczernianie (zmniejszanie zasadniczej wartości
0 ^3) oraz przez tzw. alterację i imperfekcję, czyli zmianę wartości ze względu na określone następstwo nut w tekście muzycznym. N. mensuralna poza nutami pojedynczymi posiadała także *ligatury, "czyli nuty wiązane grupami w jedną całość graficzną. Wartość trwania ligatur
1 ich poszczególnych elementów określana była postacią ligatury i wzajemnym położeniem jej nut składowych. N. mensuralna, stosowana w okresie późnego średniowiecza i Renesansu, odznacza się ogromną precyzją, jest jednak bardzo skomplikowana i niejednokrotnie wieloznaczna wskutek możliwości różnorodnego zapisu tego samego tekstu. Równolegle do N. mensuralnej istniała N. tabulaturowa, forma zapisu utworu wielogłosowego na jednej karcie w postaci umożliwiającej jednemu "wykonawcy swobodne odczytywanie jednocześnie wszystkich głosów. Tabulatury były z natury rzeczy przeznaczone na instrumenty zdolne do samodzielnego wykonywania muzyki wielogłosowej, jak organy, klawikord czy lutnia i jej pokrewne instrumenty strunowe. N. tabulaturowa zastąpiła znaki nutowe cyframi lub literami symbolizującymi określone klawisze instrumentów klawiszowych (organy, klawesyn, klawikord) lub progi na szyjce lutni czy gitary, nad nimi umieszczano znaki rytmiczne określające długość trwania dźwięków. N. tabulaturowa odznaczała się daleko idącym uproszczeniem zapisu w stosunku do N. mensuralnej. Występuje tu jedynie dwudzielny podział wartości oraz całkowite wyeliminowanie takich zjawisk, jak alteracja, imperfekcja itp. Najdawniejszy zabytek tabulatury organowej pochodzi z XIV w. (Robertsbridge Codex), najdawniejsze tabulatury lutniowe z końca XV stulecia. Szczytowy okres N. tabulaturowych zarówno na instrumenty szarpane, jak klawiszowe przypada na w. XVI, stosowanie ich trwa aż po początek XVDI stulecia. Postać graficzna N. tabulaturowych,
jakkolwiek wszystkie opierały się na podobnej zasadzie, zróżnicowała się wyraźnie w poszczególnych środowiskach geograficznych Europy, stąd też paleografia muzyczna rozróżnia tabulatury: włoską, francuską (lutniową), hiszpańską i niemiecką, chociaż terminy te z historycznego punktu widzenia nie są w pełni uzasadnione.
N. obecnie stosowana powstała na początku XVII w., wykorzystując zapis rytmiczny tabulatury, jest uproszczoną formą notacji mensuralnej. Zachowuje jej podstawowe znaki: pięciolinię, klucze, znaki metryczne, kształty nut i ich wartości oraz znaki chromatyczne (podwyższające lub obniżające o pół tonu dźwięk zasadniczy). Stosowany jest jedynie dwudzielny podział wartości symbolizowanych następującymi znakami:
cała nuta
półnuta
ćwierćhuta
ósemka
szesnastka
trzydziestkadwójka
sześćdziesiątkaczwórka
Dodanie obok nuty kropki przedłuża jej zasadniczą wartość o połowę. W ciągu historycznego rozwoju omawianej N. uzupełniono ją wieloma znakami dodatkowymi, oznaczającymi zróżnicowane sposoby wykonania, szczególne rodzaje akcentowania itp. W ostatnim okresie niektórzy kompozytorzy posługują się N. awangardową. Zob. tab. 28.
Zob. też Druk nut.
C.F.A. Williams: Story ofnotation. 1903.J. Wolf: Hand-buch der Notationskunde. Wol. 2. 1913-1919. A. Machabey: La Notation musicale. 1952. W. Poźniak: Paleografia muzyczna. 1955. Ś A. Davidson: Bibliographie zur Geschichte des Musik-druckes. 1965.
NOTAE IURIS zob. ABREWIATURA. NOTAE VULGARES zob. STENOGRAFIA. NOTKA zob. ARTYKUŁ, PRZYPIS.
NOTY TYROŃSKIE zob. ABREWIATURA, STENOGRAFIA.
NOWA DRUKARNIA POLSKA w Poznaniu powstała z oficyny R. Szymańskiego, mieszczącej się przy ul. Podgórnej 7, gdzie drukowano dziennik "Orędownik", wychodzący od 1871. Tamże 20 IX 1906 zaczął wychodzić dziennik dla inteligencji "Kurier Poznański". Właścicielem gazety i drukarni była spółka, do której zarządu weszli M. Seyda i R. Leitgeber. W 1919 wydawnictwo połączyło się z nowo założoną spółką akcyj-
1645
1646
NOWA WIEŚ EŁCKA
ną Drukarnia Polska, jnieszczącą się przy ul. Św. Marcina 70. Kierownikajni wydawnictwa i drukarni zostali E. Pawłow-ski i R. Leitgeber, naczelnym redaktorem czasopisma M. Seyda. W 1920 powstała w Toruniu filia drukarni i wydawnictwa, w której drukowano dziennik "Słowo Pomorskie", a w 1922 oddział w Bydgoszczy z dziennikiem "Gazeta Bydgoska". Od 1927 wydawano "Ilustrację Polską", a od 1930 pismo dla wsi "Wielkopolanin". Drukarnia Polska posiadała dwie *rnaszyny rotacyjne, 10 *linotypów, urządzenie do fotochemigrafii (*Chemi-grafia) oraz *rotograwiurę. W 1932 wskutek trudności ekonomicznych, w jakich znalazło się wydawnictwo, wystąpił ze spółki E. Pawłowski, przejmując na własność oddział bydgoski z "Gazetą Bydgoską". Działalność Drukarni Polskiej i jej wydawnictw prasowych łącznie ze "Słowem Pomorskim" przerwał wybuch wojny w 1939. Większość urządzeń drukarni uległa zniszczeniu podczas działań wojennych w 1945.
NOWA WIEŚ EŁCKA (Mazury)
Papiernie. J.F. Schiitz, protoplasta znanej rodziny papierników, w 1750 założył tu czerpalnię, produkującą już w sześć lat potem ponad 2000 ryz papieru w siedmiu rodzajach. Głównym odbiorcą papieru była Polska, skąd przywożono szmaty. W 1826 papiernię kupił Jerzy Beniamin *Kohtz. Ograniczenia wwozowe stosowane przez Rosję spowodowały utratę rynku zbytu w Polsce, wobec czego papiernia uległa w 1859 likwidacji.
Zob. też Papiernie w polsce.
NOWA ZELANDIA. Na ogólną liczbę ludności 2676000 ilość bibliotek w 1966: narodowe 3 (w 1964), szkół wyższych różnych typów 33, specjalnych 163, powszechnych 214. Ś Wydano w 1966: książek 1614 tyt.; czasopism 1562 (w 1964), w tym gazet 110.
Bibliografia. Biblioteka Narodowa w Wellingtonie od 1940 wydaje bibliogr. bieżącą ogólną "Index to New Zealand Periodicals and Current National Bibliography" (rocznik). Część pierwszą stanowi wykaz zawartości około 140 nowozelandzkich czasop., część druga rejestruje książki (także dotyczące N.Z., wydane za granicą) oraz wydawnictwa urzędowe. Pierwsza *komasacja za 1. 1958-1960 została opublikowana w 1961. Od 1934 wychodzi także "Copyright Publications" (do 1948 rocznik, następnie miesięcznik z rocznymi kumulacjami), który rejestruje książki, wydawnictwa urzędowe, mapy, czasop. nowe oraz zawieszone, muzykalia. W przygotowaniu jest bibliogr. retrospektywna za 1. 1890-1960.
T.H. Hill: Bibliographical work in progress. "New Zealand Libr." 1962 nr 4, 1963 nr 4, 1964 nr 4. A.G. Bagnall: The New Zealand national bibliography. "New Zealand Libr.". 1965 nr 5.
Biblioteki. Rozwój ich datuje się od XIX w. N.Z. posiada dobrze rozwinięte bibl. powszechne, z których największe znajdują się w Auckland (Auckland Public Library, zał. 1880, ok. 400000 wol. w 1963), w Christ-church (Wellington Public Libraries, zał. 1841, ok. 259000 wol.), w Canterbury (Canterbury Public Library, zał. 1859, ok. 99000 wol.), w Dunedin (Dunedin Public Library, zal. 1908, ok. 164000 wol.). Opiekę nad siecią bibl. powszechnych na wsi oraz nad bibl. szkolnymi sprawuje Biblioteka Narodowa w Wellingtonie (National Library Service), która prowadzi też szkołę bibliotekarską i ośrodek bibliograficzny. Cztery główne miasta kraju są siedzibą bibl. uniwersyteckich: Auckland (Auckland University Library, zał. 1882, ok. 143000 wol.), Wellington (Victoria University Library, ok. 150000 wol.), Chri-stchurch (Cantenbury University Library, zal. 1873, ok. 186000 wol.) i Dunedin (Otago University Library, zał. 1869, ok. 172000 wol.). W Wellingtonie znajduje się nadto bibl. parlamentarna (General Assembly Library, zał. 1865, ok. 330000 wol. książek, czasop. i broszur i 20000 map), otrzymująca *egzemplarz obowiązkowy z całego kraju, oraz bibl. naukowa (Alexander Turnbull Library, zał. 1919, ok. 120000 wol., nadto zbiory specjalne), bogata w materiały dotyczące obszarów mórz południowych. Biblioteki specjalne są najlepiej rozwinięte w ramach systemu prowadzonego przez Departament Badań Naukowych i Przemysłowych (Department of Scien-tific and Industrial Research).
A.D. Osborn: New Zealand Hbrary resources. 1960. F.H.Ro-gers: Zealand libraries after tu>enty-five years. "The Australian Libr. Journ." 1960 nr 3.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Większość firm wydawniczych to filie brytyjskich lub takie, których udziałowcami są Anglicy. Należą do nich m. in.: Butler-wordi & Co., Caxton Press i Phoenbc Press. Istnieją też przedstawicielstwa przedsiębiorstw australijskich (Whit-combe & Tombs) oraz amerykańskich, których penetracja ostatnio znacznie się zwiększa. Ruch wydawniczy i księgarstwo koncentrują się w Wellingtonie, Christchurch i Auckland, gdzie mieści się m. in. duża międzynarodowa księgarnia Technical Books. W 1962 produkcja wydawnicza wynosiła 1566 tyt., w tym najwięcej z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych i prawa (758), nauk stosowanych, techniki, medycyny, rolnictwa (250) oraz z zakresu geografii i historii (169). Dużą* rolę odgrywa import, zwłaszcza z Wielkiej Brytanii.
Publishers' International Year Book. 1962. How to obtain British books. 1964.
NOWIKOW Nikołaj Iwanowicz (1744-1818), ros. wydawca, nakładca i księgarz jeden z najznaczniej-szych w XVIII w. Początkowo dzierżawił drukarnię
1647
1648
NYSA
uniwersytecką w Moskwie, następnie był właścicielem trzech drukarni i kilku księgarni oraz założycielem związku nakładców Tipograficzeskaja Kompanija (rozwiązanego w 1791). N. przyczynił się w dużym stopniu do rozwoju księgarstwa w Rosji, oddając księgarzom w komis wydawnictwa na korzystnych warunkach. W swojej działalności wykorzystał nowe metody handlu księgarskiego, zwłaszcza reklamę, którą prowadził na łamach wydawanych przez siebie czasop.; pierwszy w Rosji wprowadził wysyłanie klientom książek do przejrzenia, stosował także sprzedaż książek za zaliczeniem pocztowym. Rozkwit działalności jego firmy przypadł na 1. 1785-1788. W końcu 1. 80-tych XIX w., posądzony o działalność antyrządową, N. był prześladowany i więziony; po wyjściu z więzienia nie mógł już rozwinąć szerszej działal-
ności.
. NOWOLECKI Aleksander pseud. Zygmunt Kolumna (1826-1884), księgarz, wydawca, pisarz. Był synem księgarza Szymona N. Objąwszy księgarnię ojca, poszerzył ją o antykwariat; w 1853 przeniósł z ul. Świętojańskiej 19 na Krakowskie Przedmieście 457. Po powstaniu styczniowym musiał wyjechać do Krakowa. Księgarnię w Warszawie prowadziła do 1868 żona pod firmą Helena Nowolecka i Spółka. W 1872 N. otworzył w Krakowie na Rynku Głównym 15 księgarnię asortymentową i nakładową z wypożyczalniami: książek poi. dla młodzieży i nut, a w 1875 filię w Nowym Sączu. W okresie krakowskim ogłosił drukiem ok. 17 swoich prac historycznych, kontynuował wydawnictwo Czytelni Ludowej i redagował sześć rodzajów kalendarzy. W 1877 ogłosił upadłość księgarni; odtąd zajmował się tylko wydawnictwami kalendarzowymi.
NOWOŚĆ WYDAWNICZA, każda pozycja wydawnicza (książka, broszura, nuty, mapy etc.) świeżo wydana, która ukazała się w sprzedaży; zwyczajowo za nowość uważa się każdą pozycję wydawniczą w okresie trzymiesięcznym od chwili ukazania się jej w handlu księgarskim. W Polsce księgarnie zamawiają nowości jeszcze przed ukazaniem się w druku na podstawie *"Zapowiedzi Wydawniczych Składnicy Księgarskiej". Jedna z form wysyłania N.w., dziś nie stosowana, polegała na umowie księgarni z wydawcą czy hurtownią o stałe przysyłanie za gotówkę lub w komis każdej N.w. z określonego działu i w ustalonej liczbie egz., zaraz po ukazaniu się w druku; wysyłający N.w. dla odróżnienia od innych przesyłek zaznaczał na fakturach: "pro nova". Inną formą zamawiania nowości, dziś również nie stosowaną, była kurenda, tj. pismo okólne wydawcy czy hurtu skierowane do księgarzy miejscowych. Do pisma tego,
które zawierało warunki sprzedaży i rubrykę na zgłoszenie zamawianych ilości, dołączano egz. N.w. do przejrzenia.
NÓŻKI zob. TABELA.
NUMEISTER Johannes, jeden z najruchliwszych drukarzy wędrownych XV w. Pierwszą oficynę zal. w Foligno (Włochy), gdzie w 1470 wraz z Emiliano de Orfinis wydał dzieła Aretina, a w 1472 *editio princeps Boskiej komedii Dantego. Następnie drukował w Moguncji 1479, w Albi (Francja) 1480 oraz w Lyonie 1483-1495. Ostatnia wzmianka o N. znajduje się w lyońskich księgach podatkowych z 1504.
NUMERACJA CZASOPISMA, kolejny numer czasop. podawany zwykle w *nagłówku. N. bieżąca dziennika zmienia się każdego dnia. Obok niej w nawiasie podaje się zwykle kolejny numer, licząc od założenia czasop.
NUMERACJA PIĄTKOWA zob. STYCHO-METRIA.
NUMERATOR: 1. Rockaj stempla różnej konstrukcji (z automatycznym przesuwaniem kolejnych numerów), służący do ręcznego paginowania lub foliowania książki bądź numerowania egzemplarzy bibliotecznych. 2. Mały przyrząd do numerowania, wstawiony w formę drukarską, numerujący kolejno w przód lub w tył albo z przepuszczeniem cyfr co dwie, trzy itd.; numeracja zmienia się w nim automatycznie wskutek naciskania przez cylinder drukujący gwiazdki przerzucającej cyfry. Stosuje się go np. przy druku papierów wartościowych.
NUMERUS CURRENS (numeracja bieżąca) zob. INWENTARZ BIBLIOTECZNY.
NUTY zob. NOTACJE[MUZYCZNE.
NYSA
Drukarstwo. Miasto biskupie otrzymało drukarnię przed 1555, prawdopodobnie z inicjatywy bpa Baltazara Promnitza. Kierował nią początkowo bliżej nie ustalony Logus, a następnie przejął i rozbudował jako oficynę miejską Jan Cruciger (Kreutziger, 1555-1585). W 1561 wydrukował on pierwszą mapę Śląska, opracowaną przez Martina Helwiga. Następcy Crucigera, m. in. Andrzej Reinheckel (1585-1600), Kasper Siegfried (1602-1609), Kryspin *Szarffenberg, rodzina Schubartów (1602-1687?), Krzysztof Lertz (1679-1694), Jan Józef Krembsel
1649
1650
NYSA
i jego żona (1695-1699) oraz rodzina Schlogelów, nie zawsze mogli utrzymać oficynę na odpowiednim poziomie, tak że w 1665 bp wrocławski zagroził miastu zorganizowaniem drukarni katolickiej we Wrocławiu. U schyłku XVIII w. właścicielem drukarni nyskiej został Franciszek Rosenkrantz. Po II wojnie światowej powstały tu Zakłady Graficzne.
Księgarstwo. Pierwszymi sprzedawcami książek (od XVI w.) byli drukarze, z którymi dopiero w późniejszym okresie zaczęli konkurować księgarze. W 1710 doszło nawet między nimi do zatargu o sprzedaż książek do Polski i Węgier. W 1826 E. Einert założył księgarnię, która pod zmienioną firmą istniała jeszcze w 1939. W tym sa-
mym roku otwarto też pierwszą wypożyczalnię. Od poł. XIX w. było tu 5 lub 6 księgarń. Obecnie działa sieć księgarń Domu Książki.
Papiernie. Powstałą przed 1496 pierwszą papiernią, będącą własnością miasta, kierował bliżej nie znany Ei-telheinrich. Z nyskiego ośrodka papierniczego wywodził się Jan Kmeller, który w poł. XVI w. prowadził papiernię duchacką na *Prądniku pod Krakowem. Wojna 30-letnia spowodowała przerwę w produkcji czerpalni, o której źródła wspominają ponownie dopiero w XVTH w. Znak wodny papierni w N. przedstawiał kwiat lilii lub tarczę z trzema kwiatami lilii -
Zob. też Papiernie w polsce.
o
OBCIĄG, bardziej lub mniej elastyczny podkład cylindra drukowego lub płyty dociskowej, ważny czynnik prawidłowego przebiegu druku. O. może być twardy lub miękki. O. twardy, składający się z kartonu i papieru, nadaje się do form drukowych o delikatnych elementach, jak pisma o delikatnym kroju, cienkie Unie itp., ponieważ lepiej je chroni; należy tu wykonać staranną podkładkę. Przy miękkim O. poza papierem i kartonem daje się jeszcze miękką tkaninę albo gumę; umożliwia ona szybsze podłożenie formy, ale bardziej ją zużywa, ponieważ czcionki wtłaczają się w papier. Górny arkusz O. powinien być sporządzony z mocnego klejonego papieru i obejmować na cylindrze O. od zewnątrz. O. musi mieć dla tej samej maszyny zawsze jednakową grubość wskazaną w milimetrach przez fabrykę, ponieważ w innym przypadku obwód cylindra będzie się różnić od długości *formy drukowej.
OBCIĄGANIE OKŁADKI, naklejanie *oklejki z papieru lub z innych materiałów na połączone ścianki okładek półpłóciennych lub półskórkowych.
Zob. też Oklejanie.
OBCINANIE KSIĄŻKI, cięcie brzegów *bloku książki lub broszury dla osiągnięcia równego i gładkiego brzegu oraz Ś przez rozcięcie arkuszy sfalcowanych (*Falcowanie) dla umożliwienia otwierania oprawionej książki w dowolnym miejscu. Do O.k. służą trójnoże albo krajarki jednonożowe (*Gilotyna). Przy O.k. należy uważać, aby nóż krajarki przeciął wszystkie kartki i aby marginesy zewnętrzne w książce nie były węższe od wewnętrznych. Zasadą jest jak najoszczędniejsze O. marginesów. O.k. następuje po oklejeniu bloku książkowego; przy oprawach bibliotecznych, wykonywanych ręcznie, najpierw obcina się książki na *żłobku, a górę i dół po wyokrągleniu grzbietu. Przy oprawie maszynowej obcina się książki od razu ze wszystkich stron.
OBICHODNIK, książka cerkiewna, zawierająca teksty i rubryki liturgiczne najczęściej używane przy odprawia-
1653
EWoK 54
niu Służby Bożej. O. prosty był księgą używaną m.in. w Rosji w XIII w. Zawartość O. prostego stanowią formularze niektórych godzin kanonicznych, niedzielne tro-pary, antyfony i *perykopy ewangeliczne; ponadto *mie-sacesłow z troparami, kanon naWielkanoc i in.
O. notnago pienia zawiera najczęściej używane teksty śpiewu liturgicznego w opracowaniu nutowym. Zawartość jego stanowią formularze niektórych godzin kanonicznych, trzech liturgii mszalnych, teksty śpiewów wyjętych z *psałterza, a pieśni z *rninei, *triodi postnej, *triodi cwietnej, zaś tropary, kondaki, przyśpiewy i pani-chidy z *trebnika.
OBIEG KOREKT, ustalona kolejność wykonywania *korekty w instytucji wydawniczej. Zazwyczaj O.k. jest następujący: dział korekty, autor, redakcja merytoryczna, redakcja techniczna.
OBJĘTOŚĆ DZIEŁA, liczba obranych jednostek określających rozmiar dzieła. W Polsce O. materiału zawartego w dziele ustala się w *arkuszach wydawniczych, przyjmując za jeden arkusz 40000 znaków (*Obliczanie maszynopisu), dla poezji 700 wierszy, a dla materiału ilustracyjnego 3000 cm2 jego powierzchni. Jednostką miary przy obliczaniu honorarium za pracę autora jest arkusz autorski, który oblicza się w podobny sposób jak arkusz wydawniczy, bez uwzględnienia tych części tekstu, które przygotowało wydawnictwo. O. wydrukowanej książki liczy się również w arkuszach drukarskich, za które uważa się ściśle określoną liczbę stronic, zależną od *formatu książki. Przy najczęściej używanych u nas formatach książki A5 i B5 arkusz drukarski zawiera 16 stronic.
OBLATA (łac. = okazane): 1. Wpisanie do *ksiąg ziemskich lub *ksiąg grodzkich aktu (*manifestu, *przywi-leju, umowy, transakcji), który został urzędnikowi okazany, albo oświadczenia złożonego publicznie przy świadkach. Oblatowaniem nazywano także przeniesienie skryptu dłużnego spisanego gdzie indziej do akt ziemskich właściwych dla powiatu, w którym leżały dobra obcią-
1654
OBLICZANIE MASZYNOPISU
żone długiem. 2. Odpisy uwierzytelnione dokumentów prawnych z ksiąg grodzkich i ziemskich. Zob. też Dokument rękopiśmienny.
OBLICZANIE MASZYNOPISU, czynność wykonywana zwykle w wydawnictwie w celu ustalenia Śobjętości oraz przeprowadzenia kalkulacji kosztu produkcji książki. Pierwsze O.m. w *arkuszach autorskich ma na celu ustalenie objętości dostarczonej przez autora pracy. Następnie w ramach tzw. kalkulacji technicznej oblicza się materiały wydawnicze przeznaczone do druku w celu ustalenia ich objętości w arkuszach wydawniczych i drukarskich. Obliczając ilość znaków maszynopisu uwzględnia się nie tylko znaki widzialne, lecz równiez^każdy odstęp między wyrazami, licząc go za jeden znak. Przy wstępnym ustalaniu objętości książki w arkuszach' drukarskich przyjmuje się, że w 1 kwadracie drukarskim mieści się średnio 16 znaków nonparelu, 12 znaków petitu, 10 znaków gar-mondu lub 8 znaków pisma cycerowego (*Stopień pisma). Na podstawie tych średnich można przyjąć, że np. na kolumnie szerokości 6 kwadratów w 1 wierszu składu mieści się ok. 96 znaków nonparelowych, 72 znaki petitowe, 60 znaków garmondowych lub 48 znaków cycerowych.
OBŁAMYWANIE zob. WŁAMYWANIE ILUSTRACJI.
OBRAMOWANIE zob. BORDIURA.
OBSADNIKI (formatowniki, sztegi), materiał ślepy służący do wypełniania większych miejsc nie drukujących w formie drukowej nie tych, które wypełniają sztabiki (^Materiał zecerski) w poszczególnych kolumnach, nałożone przez *składacza w *zecerni,llecz tych, które wypełniają puste miejsca dokoła kolumn, zwane marginesami. Rozróżnia się O. następujące: O. boczny, któty w zaklinowanej formie znajduje się przy dłuższej stronie kolumny, między nią a *klinem; O. w główce, wypełniający wolne miejsce między górą kolumny a brzegiem papieru; średnian, O. służący do wypełniania miejsc nie drukujących w środku arkusza, znajdujących się po obu stronach środkowej części ramy, zwanej również średnia-nem; O. w krzyżu albo O. krzyżowy, w formie 16-ki (16-stronicowego arkusza), to O. przecinający^się w środku ze średnianem i prostopadły do niego; znajduje się on między dłuższymi bokami wewnętrznych ośmiu stronic; O. wewnętrzny, inaczej fale, który znajduje się między dwiema stronicami druku w nie sfalcowanym arkuszu i po sfałcowaniu znajdować się będzie przy grzbiecie książki; O. wydrążony, wewnątrz pusty w celu zmniejszenia wagi formy drukowej; O. za ramą, umieszczany poza ramą stalową formy drukowej dla uzyskania właści-
1655
wego marginesu zewnętrznego arkusza drukowanego na maszynie.
OBSYPYWANIE SIĘ CZCIONEK, uszkodzenie *składu drukarskiego (głównie ręcznego i monotypowego) przechowywanego w *szpaltach lub *kolumnach związanych sznurkiem, spowodowane nieostrożnością pracowników drukarni. Obsypywanie się czcionek, głównie znajdujących się na krawędziach składu, może mieć miejsce i poza *zecernią, a mianowicie w przygotowalni fonn lub w hali maszyn drukarskich w czasie zdejmowania sznurka z kolumn i rozstawiania ich do klinowania w formie drukarskiej.
OBWOLUTA (łac. obvolvo = okrywam): 1. Okładka ochronna, koszulka, stosowana już w kodeksach pergaminowych, których arkusze wszywano w nie zapisany
Obwoluta współczesnej książki
pergamin. Z biegiem rozwoju książki O. przyjmowała różną formę, zawsze jednak służyła do ochrony książki. Obecnie spełnia także rolę reklamową, dlatego drukuje się ją często w kilku kolorach. Na obu bocznych brzegach O. (zagiętych na wewnętrzne strony okładki), tzw. skrzydełkach lub *zakładkach, zamieszcza się zazwyczaj teksty reklamowe dotyczące książki, podaje charakterystykę twórczości autora, spis jego prac lub spis pokrewnych tematycznie książek wydawnictwa. O. drukuje się na papierze grubszym, 100-120 gramowym. By nadać większą trwałość i uzyskać poprawę szaty graficznej, często pociąga się ją bezbarwnym lakierem lub okleja przezroczystą folią. Bywają też O. z tomofanu. 2. Miękka okładka do akt archiwalnych.
OCTAVO zob. FORMAT BIBLIOGRAFICZNY, FORMAT BIBLIOTECZNY.
1656
ODCZYT
OCZKO, w drukarstwie szczytowa płaszczyzna główki *czcionki, dająca w druku odbitkę litery, cytry, znaku lub ornamentu. O. mają również linie drukarskie. W zależności od kroju rozróżnia się pisma o małym i o dużym O., ściągłe i szerokie w O.
OD REDAKCJI (w czasopiśmie) zob. ARTYKUŁ.
ODBICIE OŁÓWKOWE ornamentyki występującej na oprawie książki jest jednym z najważniejszych środków badania tłoczonych opraw skórzanych (*Badanie opraw). Na okładzinę oprawy kładzie się dobrze satynowany, cienki, lecz mocny papier, unieruchamia się go ręką lub klamrami i szybkimi płaskimi pociągnięciami średniej miękkości ołówka wydobywa się plastycznie ornamentykę całego wzoru lub tylko rysunek poszczególnych tłoków. Warunkiem dokładnego odbicia i wydobycia wszystkich szczegółów wytłoczeń są umiejętne pociągnięcia ołówkiem po papierze wzdłuż, w poprzek i ruchem kolistym. Dla dłuższego przechowywania odbitek konieczne jest ich utrwalenie. O.o. dają częstokroć lepsze rezultaty niż fotografia. Największy zbiór O.o. posiada Biblioteka Państwowa w Berlinie (Deutsche Staatsbibliothek) po Paulu Schwenke. W Polsce K. ^Piekarski gromadził na wielką skalę odbitki opraw XV i XVI w. Zbiór ten (33 kartoteki), obejmujący w O.o. 1000 usystematyzowanych polskich pracowni introligatorskich, spłonął w 1944 w Bibliotece Krasińskich w Warszawie.
ODBIJANIE, brudzenie farbą przez świeżo odbity arkusz następnego położonego na nim arkusza. Występuje to przede wszystkim przy ilustracjach, które mają większą płaszczyznę i drukowane są większą ilością farby. Farba drukarska nie zasycha na papierze tak prędko, aby ciężar arkusza nie wywołał zjawiska O. W takich przypadkach stosuje się przy druku przekładanie odbitek *makulaturą (lub czystym, miękkim papierem matowym), która chroni spodnią czystą stronę arkusza przed zabrudzeniem. Można zamiast przekładania zapylać odbitki specjalnym proszkiem lub płynem przyspieszającym schniecie farby albo wysuszać je prądem nagrzanego powietrza.
ODBITKA, dodrukowana poza nakładem czasopisma lub dzieła zbiorowego pewna ilość egzemplarzy poszczególnych artykułów czy rozpraw. Oprawia się je w oddzielne broszury. O. obok zachowanej bieżącej *paginacji całości otrzymuje własną numerację stron. Na okładce lub, gdy jej nie ma, na pierwszej stronie umieszcza się nadruk informujący, z jakiego dzieła O. pochodzi. W ten sam sposób powstaje nadbitka, która jednak nie ma odrębnej paginacji, zachowując paginację dzieła zbiorowego czy książki. O. fotograficzna, zdjęcie fotograficzne odbite na papierze światłoczułym. Ś O. ko-
rektowa (dawniej zwana szczotkową, ponieważ wykonywano ją przez wyklepywanie szczotką) to wykonane przez *presera odbicie gotowego *składu w *szpałtach lub *kolumnach dla przeprowadzenia *korekty. O. rewizyjna, wykonana z *formy drukowej, znajdującej się już na fundamencie *maszyny drukującej, dla przeprowadzenia *rewizji, tj. ostatniej korekty. O. próbna, w technice druku płaskiego próbny druk, wykonany na specjalnej prasie przedrukowej, dający możność stwierdzenia prawidłowości rozbicia obrazu na podstawowe kolory składowe oraz wykrycia wszelkich niedociągnięć i usterek przed oddaniem form na maszynę drukarską. W chromolitograf ii(*Litografia)O.sadzą lub innymi środkami ma na celu przez przeniesienie konturów oryginału z podstawowej konturowej płyty na poszczególne formy drukowe zapewnić ścisłe pasowanie kolorów i elementów rysunku na gotowej O. drukarskiej. Przedruk konturowy (dekal) odbija się najpierw na płytę konturową z przeźroczystej kalki, na której rysunek konturu wykonany jest przez rysownika tuszem litograficznym lub farbą. Wilgotny jeszcze druk z płyty konturowej na kartonie zasypuje się sproszkowanym błękitem milori (*Surowce do produkcji farb) lub tlenkiem żelaza, następnie odkurza się go i przetłacza na blachę lub kamień. Otrzymane tym sposobem kontury obrazu orientują litografa w dokładnym rozmieszczeniu poszczególnych partii kolorowych rysunku oraz jednocześnie gwarantują ścisłe padanie kolorów w druku.
Zob. też Grafika oryginalna.
ODCINEK, część dolna *kołumny w czasop. odcięta Unią poziomą. W O. zamieszcza się powieści, nowele, opowiadania, recenzje itp. W O. drukowane były kroniki B. Prusa; pierwszą poi. powieścią w O. był Listopad H. Rzewuskiego, ogłoszony w 1845 w "Tygodniku Petersburskim". O. zwano też *felietonem.
ODCZYT, wynik odczytania, w *edytorstwie naukowym określenie postaci słownej tekstu, odtworzonej bezpośrednio, litera po literze, z rękopiśmiennego źródła lub drukowanego *przekazu, trudniejszego do odczytania skutkiem częściowych uszkodzeń. Można mówić o konkretnym O. (tzn. wykonanym przez określonego edy-tora-filologa dla określonej edycji) całego utworu lub jednego czy kilku przekreślonych fragmentów utworu, czy wreszcie jednego tylko wyrazu, a nawet pojedynczych liter. Trudniejsze do odczytania przekreślone partie rpsu mogą w kolejnych edycjach źródłowych otrzymać różne O. lub też O. mogą się pokrywać. W edycji krytycznej każdy nowy O. powinien być uzasadniony we *wstępie, a w *aparacie krytycznym zestawiony z O. wcześniejszymi. O. wątpliwy, hipotetyczny, powinien być przez
1657
1658
ODIN
edytora opatrzony ujętym w specjalne nawiasy (kwadratowe, ostre) znakiem zapytania po wyrazie nowo odczytanym.
ODIN Jacquemart de zob. HESDIN Jacquemart de.
ODLEWANIE CZCIONEK na potrzeby *druku wypukłego odbywa się według zasad nie zmienionych niemal od czasów *Gutenberga. Proces O.cz. poprzedza wykonanie metodami grawerskimi modelu *czcionki w miękkim odhartowanym słupku stalowym, który po zahartowaniu staje się stemplem (*patrycą). Następnie stempel odciska się w płytce miedzianej, przez co tworzy się zagłębienie odpowiadające swoim rysunkiem wizerunkowi oczka stempla-patrycy. W ten sposób powstaje *matryca, będąca formą odlewniczą służącą do produkcji pojedynczych czcionek. O.cz. przez wiele wieków było wykonywane w ręcznym aparacie odlewniczym, składającym się z dwóch ruchomych szczęk, które po złożeniu tworzyły otwór odpowiadający wielkością wymiarom odlewanych czcionek; na dnie tego otworu umocowywano matrycę. Tak przygotowany aparat odle-wacz czcionek trzymał w lewej ręce, prawą zaś czerpał z kotła dużą łyżką ciekły metal drukarski (początkowo czysty ołów) i wlewał do wspomnianego otworu. Po otwarciu szczęk aparatu odlewniczego wypadała czcionka, która po wyrównaniu krawędzi i wygładzeniu boków nadawała się do użycia w składzie. Przy takiej technologii wytwarzano około 300 czcionek na godzinę pracy. Znacznym usprawnieniem stosowanych metod produkcji było zastąpienie łyżki-czerpaka pompą wbudowaną w kocioł odlewniczy. W 1838 D. Bruce i L. Brandt wybudowali pierwszą *maszynę do O.cz., w której połączyli aparat odlewniczy z kotłem i zastosowali ręczny napęd za pomocą małego koła zamachowego. Maszyna ta była 6 razy wydajniejsza niż metoda ręcznego O.cz. W 1862 J.R. Johnson skonstruował tzw. kompletną maszynę odlewniczą, produkującą 40000-50000 sztuk czcionek dziennie; wymagały
Stempel (patryca), matryca i odlana z niej czcionka
Ręczny aparat do odlewu czcionek
one niewielkich zabiegów wykończeniowych (czyszcze-rati polerowanie). Obecne modele tzw. pospiesznych maszyn odlewniczych, dzięki całkowitemu zmechanizowaniu i zautomatyzowaniu procesu produkcyjnego oraz w wyniku ulepszenia systemu chłodzenia i skrócenia poszczególnych cykli odlewniczych, mogą wytwarzać 10 000 czcionek na godzinę. Liczbę poszczególnych czcionek, które należy odlać, aby stworzyć proporcjonalnie najkorzystniejszy zapas w *kaszcie drukarskiej, ustala ceduła odlewnicza. Stanowi ona wykaz poszczególnych czcionek, znaków i justunku drobnego (*Materiał zecerski) z wyszczególnieniem ich ilości i tworzy tzw. minimum, które wchodzi na 100-kilogramowy komplet zakupywanego w odlewni pisma czcionkowego. Znormalizowana ceduła odlewnicza powstała w Niemczech w 1904 jako wynik żmudnych obliczeń, ile i jakich liter oraz znaków drukarskich występuje w poszczególnych typach literatury i składanych tekstów. Nowoczesna produkcja czcionek, koncentrująca się w dużych wyspecjalizowanych zakładach przemysłowych, rozpoczyna się w pracowni grafiki literniczej, gdzie powstają wzory pisma przeznaczonego do odlewu. Projekty nowego kroju pisma po przejściu badań pod kątem dobrej czytelności, prawidłowości rytmu i *duk-tu pisma, właściwej proporcji wielkości wersalików (*Pismo drukarskie) do liter tekstowych itp. są przekazywane do grawera czcionek. Pierwszą jego pracą jest wykonanie stempla-patrycy: na czołową ściankę miękkiej (odharto-wanej) sztabki stalowej przenosi się z wzoru-projektu rysunek oczka czcionki. Wizerunek ten (a właściwie jego kontury) nacina się pod lupą albo przenosi metodą fotograficzną na czołową ściankę stempla. W czasie grawero-
1659
1660
ODLEWNIA CZCIONEK
wania stempla stale kontroluje się prawidłowość jego nacięć przez okapcanie stempla nad płomieniem świecy i wykonywanie odbitki kontrolnej na papierze. Gotowy stempel czcionki zostaje z powrotem zahartowany, a następnie użyty do wytłoczenia matrycy. Matrycą jest płytka miedziana, w której odciska się stempel-patrycę, tworząc relief wgłębny zwany oczkiem matrycy. Po dokładnym obrobieniu oczka i tzw. wyjustowaniu matrycy, tj. ustawieniu głębokości i szerokości nacięć, wyrównaniu linii pisma, sprawdzeniu odległości oczka od bocznych ścianek itp., zostaje ona podlana innym, twardszym metalem na odpowiednią wysokość. W tym stanie jest gotowa do odlewu. Po wprowadzeniu w 1838 przez B.J. Jacobiego *galwanoplastyki matryce wykonuje się także tą metodą. Stemple, a właściwie modele czcionek, przy tej metodzie graweruje się w miękkim metalu drukarskim. Gotowy model zanurza się w elektrolitycznej kąpieli niklowej, a następnie miedzianej. Utworzona tak nikłowo-jniedziana warstewka zdjęta z czcionki-modelu, podlana metalem, obrobiona i wyjustowana stanowi gotową matrycę. Metoda galwaniczna jest stosowana'na ogół do wykonywania matryc czcionek dużych stopni i w przypadku wykorzystywania gotowych czcionek przy kopiowaniu już istniejących *krojów. Znany jest także sposób wykonywania matryc za pomocą specjalnych maszyn stanowiących połączenie precyzyjnej wiertarki z pantografem. Pantograf w odlewni czcionek służy do zmniejszania lub zwiększania rysunku liter lub znaków; wodząc jednym ramieniem pantografu po konturach oryginału powoduje się, że drugie jego ramię wykonuje takie same ruchy i kreśli takie same kształty proporcjonalnie zmniejszając je lub zwiększając. Opracowany przez liternika graficzny projekt czcionki w odpowiednim powiększeniu jest przenoszony na specjalną płytę mosiężną; z kolei kontury danej litery są wycinane lub nacinane w głąb na wspomnianej płytce. Otrzymany szablon służy do sporządzania matrycy w miedzi: ostrzem znajdującym się na jednym ramieniu pantografu wodzi się po konturach litery na szablonie, a wtedy znajdujące się na drugim ramieniu maleńkie wiertło wycina w miedzi lub niklu proporcjonalnie zmniejszony obraz litery, stanowiący patrycę. Zob. też Odlewnia czcionek.
ODLEWARKA: 1. Maszyna do odlewu *czcionek oraz ^materiału zecerskiego, która zastąpiła całkowicie stosowany dawniej wyrób ręczny. O. odlewa pisma żądanej wielkości przy pomocy formy. Wydajność jej zależy od *stopnia pisma i wynosi przeciętnie 10-12 kg na godzinę. Budową przypomina odlewarkę monotypową ze stałą formą- O. do linii daje odlewy o szerokości od 1 do 36 punktów; pracuje w ten sposób, że przetłacza stopniowo metal przez stale ochładzaną formę. O. ta może odlewać
Prosta maszyna do odlewu czcionek
ornamenty i materiał justunkowy w zależności od zastosowanej formy. Na O. następuje również ucięcie materiału na odpowiednią długość 5-150 cicer. Wydajność jej wynosi 16-25 kg na godzinę. 2. Zob. też Monotyp.
ODLEWNIA CZCIONEK wywodzi się ze skonstruowanego przez *Gutenberga aparatu odlewniczego. Składała się ona z dwu luźnych kolanek metalowych, pod które z jednej strony podkładano przytrzymywaną przez sprężynkę *matrycę czcionkową, a w powstały między kolankami otwór górny wlewano metal czcionkowy. Wycinanie *patryc, wybijanie matryc oraz odlew czcionek przeprowadzał Gutenberg sam lub przy pomocy nadzorowanych przez siebie pracowników drukarni. Wielu drukarzy XV w. rytowało i odlewało czcionki we własnych drukarniach; do tego obyczaju powrócili wybitni drukarze w następnych wiekach, np. *Didotowie w Paryżu, J. *Baskerville (1706-1775) w Birmingham, G. *Bodo-ni (1740-1813) w Parmie, W. *Morris (1834-1896) w Londynie. Niektóre drukarnie prowadzące własne O.cz. współpracowały z rytownikami stempli, uprawiającymi szty-charstwo jako samodzielny zawód. Np. dla drukarni i O.cz. A. *Manutiusa pracowali rytownicy Francesco *Griffo i Lodovico Arrighi, dla H. *Estienne'a G. *Tory, dla R. Estienne'a C. *Garamond, dla *Elzevierów Christof-fel van Dyck, dla J.G.I. *Breitkopfa rytownicy Ch. Zink, J.M. Schmidt i J.P. Artopaeus. Pierwszą O.cz. pracującą na potrzeby różnych drukarń zał. w 1470 we Frankfurcie n. M. M. J. Sabon. Odlewacz Rudolf Borsdorf z Brun-szwiku dostarczył w 1490 Sz. *Fiolowi czcionki cyrylickie
1661
1662
ODMIANA PAPIERU
do druku książek cerkiewnosłow. We Francji poza Dido-tami zał. samodzielne O.cz. G. *Le Bć i P.S. *Fournier. W Anglii pracował jako rytownik stempli i odlewacz W. *Caslon. Mechaniczna odlewarka czcionek skonstruowana została w 1832 przez Duńczyków: Dawida Bruce i Lauritza Brandta. Ulepszona w 1852 przez Anglików Roberta Johnsona i Stainsa Atkinsona, a masowo produkowana od 1883 przez francuską firmę Foucher, jest obecnie w powszechnym użyciu. Od 1896 zdobyły ogromną popularność odlewarki ang. firmy Monotype Corporation, szczególnie model maszyny Supra. Odlewarki te, zainstalowane nawet w mniejszych drukarniach, zaopatrują je w czcionki książkowe i luźne czcionki do składów ręcznych w wysokości od 6 do 72 punktów oraz we wszelki materiał justunkowy i Unie do druku (*Materiał zecerski). Matryc do odlewu czcionek i materiałów dostarcza także Monotype Corporation. Wynalazek zmechanizowanych odlewarek czcionkowych i wzmożone zapotrzebowanie na czcionki w XIX w. spowodowały rozwój uniezależnionych od drukarń O.cz., które stały się niejednokrotnie wielkimi zakładami przemysłowymi. O.cz. światowej sławy są dziś firmy: H. Berthold w Berlinie, Typoart w Dreźnie, Ludwig Wagner w Lipsku, Gebr. Klingspor w Offenbach, Karl Brendler & Sohne w Wiedniu, we Francji Fonderie Typographique Francaise oraz Deberny & Peignot w Paryżu, w Anglii Stephenson, Blake & Co w Sheffield, w Holandii Joh. *Enschede en Zonnen w Htaarlemie, w Belgii Fonderie Plantin w Brukseli, w Szwecji Berlingska Boktryckerie-och Stilgjuteri w Lund, w Danii Grafisk Compagni w Kopenhadze, we Włoszech Societa Nebiolo w Turynie, w USA American Type Founders Company w Jersey City.
W Polsce najstarsze czcionki pochodziły z importu (Sz. *Fiol) lub były projektowane i odlewane przez miejscowych drukarzy (F. *Ungler, H. *\Vietor i in.) na własny użytek. Zawodowo giserstwem czcionek na sprzedaż zajmował się dopiero w XVI w. K. *Forster, odlewając w Krakowie czcionki dla J. *Januszowskiego, dla Stauropi-gialnej Drukami we Lwowie oraz dla oficyn wrocławskich i frankfurckich. W Warszawie pierwszą O.cz. założył w 1773 rytownik A. *Gieryk Podebrański, a gisernię o bardzo dużych możliwościach produkcyjnych zorganizował tam P. *Zawadzki. Dla ziem W. Ks. Litewskiego wielkie znaczenie miała działająca w Grodnie O.cz. Z. No-chimowicza. W XIX w. pracowały w Warszawie samodzielne O.cz. A. Bauera (ul. Danielewiczowska 4), Braci Jeżyńskich (Nowolipki 31), F.S. *Lewentala (Nowy Świat 41) i S. *Orgelbranda (Krakowskie Przedmieście 66). Do 1944 pracowała tam także O.cz. Jana Idźkowskiego (Rejtana 16), od 1945 jako Odlewnia Czcionek P.P., pod tym samym adresem.
Zob. też Imprimerib royale, Odlewanie czcionek.
ODMIANA PAPIERU zob. KLASYFIKACJA PAPIERU.
ODMIANA PISMA DRUKARSKIEGO zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO.
ODMIANA TEKSTU zob. WARIANT. ODNOŚNIK zob. ODSYŁACZ 3.
ODPIS, ręczne odtworzenie oryginalnego dzieła lub *dokumentu o charakterze tekstowym (*Oryginał). *Kopia (termin dawniej stosowany w tym znaczeniu) jest obecnie określeniem właściwym dla mechanicznego lub chemicznego odtworzenia oryginału.
Zob. też Apograf.
ODPOWIEDZI REDAKCJI, specjalna *rubryka, w której *redakcja czasop. odpowiada na pytania zawarte w listach czytelników. O.r. są tak układane, by mogły zainteresować nie tylko adresata, lecz również szerszy krąg czytelników.
ODPRYSK, jedna z odmian artystycznego *druku wklęsłego, oparta na zasadzie *akwatinty, w której można uzyskać na odbitce efekty naśladujące rys. pędzlem. Na płycie miedzianej lub cynkowej rysuje się zabarwionym wodnym roztworem cukru. Po pokryciu płyty cienką warstwą werniksu jak przy ^akwaforcie miejsca zamalowane pędzlem odsłaniają płytę, odpryskując w ciepłej kąpieli wodnej. Tak odsłonięty rys. poddaje się trawieniu jak w akwatincie i odbija jak inne druki wklęsłe. O. stosuje się często w połączeniu z innymi technikami trawionymi w metalu. Za wynalazcę O. uchodzi F. Braeguemond. Zastosowanie znalazła w XX w. (Picasso, Ronault, w Polsce graficy współcześni).
ODSADKA zob. CZCIONKA.
ODSYŁACZ: 1. *Opis katalogowy pomocniczy, kierujący do hasła opisu głównego lub hasła odpowiedniego opisu pomocniczego (opisu cząstkowego, opisu serii). W katalogu alfabetycznym istnieją dwa rodzaje O.: O. ogólny, odnoszący się do wszystkich przypadków związanych z wyrazem, od którego się odsyła. Kieruje on od jednej formy hasła autorskiego lub tytułowego do formy przyjętej w katalogu (np. Szopen zob. Chopin, Konstytu-cya zob. Konstytucja); O. szczegółowy, dawna nazwa opisu katalogowego dodatkowego, odnoszący się tylko do jednego konkretnego przypadku. W katalogu rzeczowym stosuje się: O. całkowity, odsyłający od nieprzyjętej nazwy hasła przedmiotowego do terminu przyjętego
1663
1664
OSTERRHCHISCHE NATIONALBIBLIOTHEK
(np. Jarmarki zob. Targi); O. uzupełniający, zwracający uwagę na zagadnienia pokrewne przy pomocy zwrotu "zob. też". (Gdy informuje ogólnikowo, jak należy szukać materiałów szczegółowych do danego zagadnienia, np. Miasta zob. też Nazwy poszczególnych miast, nazywa się O. orientacyjnym; gdy wiąże zagadnienia pokrewne, np. Książka zob. też: Bibliofilstwo, Ekslibrisy, Grafika książkowa, zwie się O. porównawczym); O. systematyczny kieruje od tematu do podporządkowanych mu zagadnień szczegółowych (np. Oko zob. też: Białkówka, Naczyniówka, Siatkówka, Tęczówka, Źrenica). 2. Różnego rodzaju O. stosuje się również w bibliografiach oraz w wyd. słownikowych i encyklopedycznych. 3. Zwany także odnośnikiem znak *przypisu (cyfra, litera alfabetu lub gwiazdka), umieszczony w odpowiednim miejscu tekstu i przy przypisie znajdującym się u dołu stronicy lub na końcu rozdziału czy książki. Nie stosuje się większej ilości gwiazdek niż trzy.
W. Borkowska: Katalog alfabetyczny. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. J. Kossonoga: Katalog przedmiotowy. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956.
ODSYŁACZ MIĘDZYDZIAŁOWY zob. KATALOG SYSTEMATYCZNY.
ODSYPKA, nadmiar czcionek, nie mieszczący się w *kaszcie zecerskiej. O. występują w przypadku dokupywania czcionek jako uzupełnienie do istniejącego w *króbkach zapasu *pisma drukarskiego, sprowadzanego lub odlewanego na miejscu kompletami, zawierającymi różny ilościowo i wagowo zestaw poszczególnych czcionek i znaków. Przy rozsypywaniu pisma do króbek niektórych liter może być za dużo i ten nadmiar nazywa się O. Inny rodzaj O. powstaje wówczas, gdy z zagranicy sprowadza się obcojęzyczny komplet czcionek i w znormalizowanej kaszcie polskiej nie ma właściwych króbek dla niektórych liter lub znaków akcentowych. Czcionki, które nie mają miejsca w kaszcie, są też O. Drukarnia przechowuje je w oddzielnych regałach lub szafach.
ODWZOROWANIA KARTOGRAFICZNE (rzuty kartograficzne), sposoby przenoszenia sferycznej powierzchni globu z siatką równoleżników i południków na płaszczyznę *mapy przy pomocy konstrukcji geometrycznych. O. dają zawsze pewne zniekształcenia i żadna mapa nie może być równocześnie wiernokątną, wiernopolową i wiernoodległościową. Formuły odwzorowań i badania zniekształceń stanowią przedmiot *kartografii matematycznej. Znajomość O.k. ułatwia korzystanie z mapy.
R. Galon: Siatki kartograficzne. 1951.
ÓSTERREICHISCHE NATIONALBIBLIOTHEK IN WIEN, powstała w XIV w. jako Bibl. Na-
dworna (Hofbibliothek in Wien), zał. przez Albre-chta III. Rozwijana przez *Maksymiliana I i Ferdynanda I, stała się jednym z najwybitniejszych zbiorów w Europie za Hugona Błotiusa, pierwszego od 1575 bibliotekarza cesarskiego. Blotius ujął w 1576 zbiory w najstarszy znany katalog, a w 1580 sformułował pierwszy regulamin biblioteczny. Już w XVI w. O.N. zdobyła cenne kolekcje rpsów gr. i łac. (w tym słynny kodeks grecki Dioskoridesa z pocz. VI w.), w XVII i XVIII w. zaś stworzono podstawy pod zbiory rpsów orientalnych i hebrajskich. M. in. w skład. Ó.N. weszły w ciągu trzech stuleci prywatne księgozbiory uczonych Augeriusa Gislain von Busbecka i Johan-nesa Sambucusa, słynny księgozbiór Fuggerów (1656), nadto bibl. nadworna w Grazu (1752), uniwersytecka w Wiedniu (1756), części zbiorów jezuickich po kasacie (1773), dawna miejska bibl. Wiednia (1780), inkunabuły i rpsy 15 zniesionych przez Józefa II klasztorów (1783), oraz prywatne zbiory wielu cesarzy (Ferdynanda II, Leopolda I, Józefa I, Karola VI, Franciszka I, Józefa II) i prefektów Ó.N. W ten sposób Ó.N. stanęła w XVIII w. pod względem wartości swoich zbiorów obok rzymskiej Vaticany (*B. Apostołka Vaticana) i paryskiej Biblio-theque du Roi (*Bibliotheque Nationale). Do jej najwybitniejszych bibliotekarzy w XVII w. należeli znakomity orientalista Sebastian Tengnagel i historyk Piotr Lambeck, w XVIII w. Johann Benedikt Gentilotti i Mikołaj Pius Ga-relli. W 1. 1723-1726 Ó.N. otrzymała własny budynek. W 1. 1809-1826 prefektem jej był *J.M. Ossoliński. Jego następca, M. von Ditrichstein, zastawił wspaniałą barokową salę czytelni zwykłymi regałami, aby pomieścić napływające zbiory. Do czasów pierwszej wojny światowej zdołano opracować ok. 300000 wol. druków i kontynuowano katalogowanie inkunabułów opierając się na wzorze L. *Haina. Ikonografię i autografy opracował A. *Bartsch. Ó.N. została całkowicie zreorganizowana za czasów dyrektury J. Bicka (1923-1949), stając się ośrodkiem oddziałującym na całe bibliotekarstwo austriackie. Obecnie składa się z siedmiu samodzielnych oddziałów: książnicy druków, rpsów, kartografii, muzykaliów, papirusów, teatraliów oraz archiwum fotografii. Światowej sławy kolekcja papirusów liczy około 100000 jednostek. Na obszerną grupę teatraliów składa się (w 1960): 220000 wol. książek dotyczących teatru i filmu, 56000 autografów, 290000 zdjęć i ilustracji dotyczących teatru, ok. 500000 wycinków prasowych. Ó.N. posiada liczne czytelnie i pracownie zbiorów specjalnych. Znajduje się tu krytyczne wydanie wszystkich dzieł A. Briicknera. Od 1946 wydaje "Ósterreichische Nationalbibliographie" i drukowane karty katalogowe austriackich nowości wydawniczych. W Ó.N. mają siedzibę: centrala krajowego i zagranicznego wypożyczania międzybibliotecznego, ośrodek bibliograficzny dla B. naukowych Austrii z centralnym
1665
1666
OFFSET
katalogiem piśmiennictwa zagranicznego i centralnym katalogiem czasop. zagranicznych, Komisja Egzaminacyjna dla Bibliotekarzy Naukowych i Rady Bibliotekoznawczej oraz "Biblos" czasop. organu bibliotekarzy, dokumen-< talistów i bibliofilów austriackich. Zob. tab. 8(3).
OFFSET, najbardziej obecnie rozpowszechniona odmiana *druku płaskiego. Jest to, w przeciwieństwie do *litografii, druk pośredni, tzn. farba z płyty zostaje przeniesiona najpierw na powłokę gumową, a dopiero z niej na papier. Technika O., wynaleziona w 1904-1906, pozwala na szybkie i łatwe zadrukowanie różnych, nawet tanich gatunków papieru (o gruboziarnistej strukturze powierzchni) oraz bardzo cienkich bibułek i grubych kartonów. Szerokie zastosowanie ma również O. wgłębny. Przy tej technice wszystkie elementy drukujące są jednakowo trawione w głąb płyty, wskutek czego farba nie może rozchodzić się poza nie. Farba znajdująca się w tych wgłębieniach "nie rozlewa się" i dłużej zachowuje ostrość rysunku. Techniki tej nie należy mylić z *drukiem wklęsłym (rotograwiurą), gdzie poszczególne elementy są trawione na różną głębokość i kilkakrotnie większą, niż to ma miejsce w O. wgłębnym. Do przenoszenia wizerunku na płytę offsetową stosuje się zasadniczo *kopię. Metody opracowywania *formy drukowej dla litografii (przedruk autograficzny lub typograficzny wizerunku wykonanego tłustą farbą oraz fotolitografia) mogą mieć zastosowanie również w O. Różnica polega jedynie na tym, że wizerunek na offsetowej płycie cynkowej nie może być odwrócony, ponieważ cylinder gumowy jest ogniwem pośrednim i na nim otrzymujemy obraz odwrócony. Po odbiciu na papierze wizerunek wraca do pozycji nieod-wróconej. O. ma szerokie zastosowanie przy wydawnictwach kolorowych. Stosuje się go głównie do wykonywania wielobarwnych reprodukcji obrazów muzealnych, plakatów, map, etykietek, wielobarwnych periodyków, okładek książek, kolorowych wkładek, wklejek itp. Druk kolorowy wypada w O. bardziej miękko i nieco matowo, dając odbitce przyjemny, spokojny wygląd. Fotografie wychodzą mniej kontrastowo w druku offsetowym niż w druku wklęsłym z powodu mniejszej głębi tonów i półtonów. Oryginały tonowe reprodukowane są dla O. metodą *autotypii przy użyciu *rastra. *Negatywy i *diapo-zytywy kopiuje się zwykle wprost na blachę cynkową. Można też przenosić gotową *kliszę siatkową czy kreskową -w drodze przedruku. Najnowszym sposobem druku offsetowego jest druk z płyt bimetalowych, sporządzanych galwanicznie z warstwy miedzi i chromu lub niklu, tj. metali wykazujących różną orientację elektryczną w odniesieniu do wody i farby. Miedź jest bardziej podatna do pokrycia farbą, natomiast chrom (nikiel) łatwiej przyjmuje wodę niż farbę. Formy bimetalowe pozwalają na druko-
wanie milionowych nakładów bez obawy zniszczenia płyty. Ostatnio wprowadzane są w O. obok rastrów projekcyjnych, przez które fotografuje się oryginał, rastry kontaktowe. Są one łatwiejsze w użyciu niż rastry projekcyjne. Na najczęściej spotykanej trójcylindrycznej maszynie offsetowej jednokolorowej proces druku odbywa się w skrócie następująco: blachę formową z naniesionym rysunkiem napina się na cylindrze w maszynie. Po uruchomieniu maszyny urządzenie wodne automatycznie zwilża cylindryczną powierzchnię formy, a następnie urządzenie farbowe nadaje farbę, która zostaje przyjęta tylko przez miejsca drukujące. Cylinder z blachą styka się z cylindrem pokrytym gumą i przekazuje mu rysunek. Papier przechodzi między cylindrem z gumy a cylindrem tłoczącym i odbija wizerunek. Znane są również maszyny offsetowe innych typów. Często używa się pięciocylin-drycznych maszyn drukujących równocześnie dwa kolory. Czasop. wielobarwne o dużych nakładach drukuje się zazwyczaj na rotacyjnych rolowych maszynach offsetowych. Zadrukowują one nie pojedyncze arkusze, ale taśmę papieru rozwijaną z roli, następnie ciętą na arkusze i łamaną na odpowiednie formaty.
Zob. też Bimetal, Fotodruk, Omnitypia, Maszyny offsetowe, Papier offsetowy, Texoprint, Ziarnowanie.
OFICYNA DRUKARSKA zob. DRUKARNIA. OFICYNA KSIĘGARSKA zob. KSIĘGARNIA.
OFICYNA WYDAWNICZA "AURIGA" (A.), Warszawa, założona w 1958, kontynuuje działalność Komitetu Redakcyjnego Publikacji z Zakresu Wiedzy o Sztuce w *Państwowym Instytucie Wydawniczym. Od 1962 włączona do *Wydawnictw Artystycznych i Filmowych jako samodzielna redakcja, wydająca pod dawną nazwą. A. publikuje dwie serie monografii albumowych. Wychodząca od 1953 seria Klejnoty Sztuki Polskiej poświęcona jest popularyzacji wybitnych dzieł sztuki polskiej, głównie okresu przełomu średniowiecza i Renesansu. Wyszły w niej m. in. Renesansowy Poliptyk Wieniawskiego (1960), Wrocławski pomnik Henryka IV (1964), Der Fliigel-altar zu Pławno (1965), Matejki Die Predigt des Skarga (1965), Krakowska legenda Jana Jałmużnika (1966) oraz wznowienia wcześniej wydanych tomów: Drzwi gnieźnieńskie i Bitwa pod Grunwaldem. W serii Wśród Swoich i Obcych jeden cykl stanowią publikacje monograficzne, prezentujące twórczość wybitnych malarzy poi.: Kotsisa (1953), Rodakowskiego (1962), Noskowskiego (1966); drugi monografie charakteryzujące kierunki, okresy lub zbiory malarstwa poi. i obcego. Spośród wydawanych publikacji wiele otrzymało tytuł najlepiej wydanej książki
1667
1668
OKŁADZINY DREWNIANE
roku, m. in. Canaletto, Michałowski, Malarstwo europejskie w zbiorach polskich, Malarstwo polskie, Wyczółkowski (Wśród Swoich i Obcych), Kaplica Zygmuntowska, Kodeks Baltazara Behema (Klejnoty). Album Malarstwo polskie Ś gotyk, renesans, wczesny manieryzm stanowi pierwszą część, pomyślanego jako czterotomowe, ambitnego wydawnictwa Historia malarstwa polskiego. Inicjator i współtwórca albujnów A., redaktor naczelny R. *Glucksman, był kilkakrotnie odznaczany za działalność edytorską w kraju i za granicą. Poza publikacjami książkowymi A. wydaje barwne reprodukcje obrazów malarzy poi. (do 1966 w łącznym nakładzie ok. 280 000 egz.). Wokół A. powstał zespół autorsko-redakcyjny skupiający wybitnych znawców sztuki.
OGIŃSKI: 1. Michał Kazimierz (1728-1800), hetman wielki litewski, poeta, miłośnik sztuk pięknych, bibliofil i założyciel prywatnej drukarni ,w Słonimiu koło Grodna (ok. 1777). Biblioteka słonimska O. w 1796 obejmowała 1180 t. (liczne teatralia); po śmierci właściciela uległa rozproszeniu. 2. Gabriel Józef, poi. emigrant w Paryżu, ok. 1835, samodzielny introligator, pracował dla rodziny króla fr. Ludwika Filipa.
Helwig n. E. Thoinan: Les Relieurs frattęais 1500-1800. 1893.
OGŁOSZENIE, tekst informacyjny lub reklamowy (najczęściej płatny) zamieszczany w piśmie, mający na celu reklamowanie jakiegoś towaru lub usług. Rodzaje O.: urzędowe, nadsyłane przez instytucje i urzędy. Ś O. handlowe (do których zalicza się również anonse o przetargach) dotyczą kupna i sprzedaży. O. drobne dotyczą poszukiwania pracy, zguby dokumentów, sprzedaży przedmiotów domowego użytku itp. Nekrologi, O. o zgonach. Reklama prasowa, akcja ogłoszeniowa prowadzona na łamach czasop. za pośrednictwem materiału redakcyjnego lub agencyjnego (artykuł, informacja, zdjęcie, rysunek) reklamującego jakiś produkt lub usługę. Slogan reklamowy, krótkie zawołanie reklamowe ograniczające słowa do niezbędnej ilości (np. "Cukier krzepi").
Zob. też Reklama i propaganda księgarska.
OGRÓD DUSZNY zob/HORT ULUS ANIMAE.
OGRÓD ROZKOSZY zob. HORTUS DELI-CIARUM.
OKIENKO, w drukarstwie wcięcie tekstu z lewej strony kolumny w kształcie okienka otwartego z boku w celu umieszczenia w nim tytuliku. W wydawnictwach prasowych O. nazywa się tekst wyeksponowany zwykle inną czcionką i ujęty w ramkę.
OKLEJANIE, smarowanie grzbietu zeszytego *bloku książki klejem dla lepszego złączenia arkuszy. O. przy oprawach ręcznych wykonuje się pędzlem, w introliga-torniach przemysłowych służą do tego maszyny, a przy małej mechanizacji ŚŚ stoły do oklejania.
Zob. też Obciąganie okładki.
OKLEJKA, materiał do *obciągania okładki, którym przy oprawie całopłóciennej czy całopapierowej jest płótno lub papier; natomiast przy oprawie półpłóciennej O. papierowa obciąga ścianki okładki, grzbiet zaś jest Oklejony płótnem.
OKŁADKA, zewnętrzna ochrona nałożona na blok książki, wykonana z papieru, kartonu, tektury lub sztucznego tworzywa. Książka wychodząca z drukarni otrzymuje *oprawę nakładową, przeważnie O. miękką, broszurową, z kartonu 160-250 g/m2, nieraz nawet z cienkiego papieru kolorowego; O. może być zadrukowana sposobem typograficznym, nazywa się ją wówczas O. drukarską (*Oprawa tymczasowa). Dla książek, które wydawca zamierza silniej zareklamować, wykonuje się O. graficzną, projektowaną przez artystg-grafika. W wielu wypadkach, aby nie niszczyć szyciem i klejeniem bloku książki, dla której przewiduje się oprawę indywidualną lub bibliofilską, umieszcza się komplet sfalcowanych *arkuszy w O. ślepą, bez nadruku; może ona mieć nawet formę opaski założonej na krzyż. Dla wydawnictw seryjnych lub specjalnych, jak bibliogr., albumy itp., wykonuje się O. wydawniczą, zwaną także oryginalną, która może być półpłócienna, płócienna, półskórkowa, a nawet skórkowa, z odpowiednim zdobnictwem. *Ob-wolutę książki nazywamy także O. ochronną.
Zob. też Brzegi książki, Dublura, Grzbiet książki, Introligatorstwo, Kaseta na książki, Okucia metalowe, RemboItage, Tenaculum, Zapięcie bloku
KSIĄŻKI, ZwTfZY.
OKŁADZINY DREWNIANE zastąpiły w średniowieczu niewygodną formę zawijsnia rpsów w miękki pergamin i zawiązywania rzemykiem. W tym celu przycinano deski, ściosywano je ukosem na brzegach i za pomocą *zwięzów grzbietowych łączono z *blokiem książki. Arabowie już w VII w. używali drzewa cedrowego, figowego, topolowego, sosnowego itp. na *okładki Koranu. W Europie posługiwano się drzewem bukowym, dębowym lub jesionowym. O.d. były podstawą zarówno dla kosztownych opraw złotniczych, jak i skromniejszych, pokrywanych skórą lub tkaniną. Tylko książki codziennego użytku, zwłaszcza podręczniki szkolne (elementarze), otrzymywały oprawę z samych O.d. niczym nie pokrywanych i nie zdobionych. Podczas gdy w *oprawach rene
1669
1670
OKNO WYSTAWOWE
sansowych wŁ, fr., a częściowo także poi. stosowano na wzór opraw islamskich (*Islajn oprawy) usztywnienie z *makulatury lub kartonu, w Niemczech i Czechach utrzymywały się w zasadzie O.d. aż do końca XVII w. Jeszcze dziś dla niektórych książek stosuje się oprawy z cienkiej deski (dykty). Stąd pochodzi znane powiedzenie o przeczytaniu książki "od deski do deski".
OKNO WYSTAWOWE prezentuje i jednocześnie reklamuje posiadane przez *księgarnię wydawnictwa. Książki ułożone w O.w. w zestawie o odpowiedniej i pomysłowej kompozycji ozdabiają księgarnię i przyciągają uwagę przechodniów, informując ich o asortymencie, jaki księgarnia oferuje do sprzedaży. O. jest najtańszym, powszechnym i najbardziej efektywnym środkiem *reklamy księgarskiej. Odpowiednio i systematycznie zmieniana ekspozycja książek należy do podstawowych obowiązków personelu księgarni. Tematyka ekspozycji uzależniona jest od aktualnych zadań i asortymentu księgarni. Rozróżniamy m. in. następujące rodzaje księgarskich wystaw okiennych: autorska (poświęcona utworom jednego pisarza), okolicznościowa (związana z określoną okolicznością lub wydarzeniem), tematyczna (poświęcona określonemu działowi literatury lub zagadnieniu), seryjna (eksponująca książki jednej lub kilku serii wydawniczych), mieszana (ekspozycja bieżących nowości i książek posiadanych na składzie ze wszystkich dziedzin). Przy przygotowywaniu ważniejszych wystaw okolicznościowych, uroczystych, wymagających specjalnych elementów dekoracyjnych, współdziałają z księgarniami komórki reklamy przedsiębiorstw *Domu Książki, przy których istnieją pracownie dekora-torskie. W dekoracji O.w. należy uwzględnić właściwy dobór barw (tła, obwolut, elementów pomocniczych), stosowanie elementów ruchowych, portretów, plakatów itp. czynników podnoszących atrakcyjność wystawy okiennej.
OKREŚLNIK zob. KATALOG PRZEDMIOTOWY.
OKTANT (z łac.), *kodeks, którego karty powstały po trzykrotnym złożeniu arkusza i każda z nich stanowi jego ósmą część.
Zob. też FOLIANT, KwARTANT.
OKTOICH, książka liturgiczna bizantyńsko-słow., zawierająca porządek Służby Bożej, jako codziennej oficjalnej modlitwy Kościoła, dla świąt ruchomych cyklu tygodniowego rozdzielonego w ciągu roku wg ośmiu głosów śpiewu liturgicznego. O. używany jest w ciągu roku całościowo: od niedzieli Wszystkich Świętych do W. Postu włącznie; urywkowo w okresie wielkanocnym w oficjach
przepisanych na niedziele i dni powszednie; pomija się go w niektórych oficjach (np. w sobotę mięsopustną) i wę wszystkie Święta Pańskie przypadające poza okresem wielkanocnym. O. wydawany jest zwykle w dwóch częściach, po cztery głosy w każdej. O. używany jest razem z *mineją. Odpowiednikiem O. w liturgii rzymskiej jest część *brewiarza, zw. proprium de tempore.
O. notnago pienia, zawiera opracowanie nutowe wybranych z O. tekstów pieśni dla świąt i dni tygodnia,
OKUCIA METALOWE na *oprawie zabezpieczały przed uszkodzeniem i ułatwiały zamykanie się księgi średniowiecznej. Służyły zarazem ku ozdobie, zwłaszcza w oprawach złotniczych, w których całe nieraz okładziny ozdabiano blachami lub okuciami złotymi, srebrnymi. pozłacanymi itd. (*Oprawa luksusowa). Na oprawach skromniejszych O.m. ograniczały się do guzów, narożników, kantów, łańcuchów i klamer (*Zapięcie bloku książki). Guzy metalowe (rzadziej drewniane) okrągłe i nie zdobione stosowano na oprawie średniowiecznej zazwyczaj po pięć na jednej okładzinie: cztery w rogach, jeden w środku. Na oprawach ksiąg liturgicznych spotyka się guzy tylko na dolnej okładzinie. Ochraniały one oprawę przed ścieraniem się dekoracji. W okresie Renesansu O.m. były ozdobnie grawerowane, ażurowe lub cyzelowane i rozmaitych kształtów. Przy okazałych woluminach lub książkach często używanych stosowano narożniki i kanty nakładane wzdłuż brzegów oprawy, nierzadko ozdobne.
Zob. też LlBRI CATENATI.
OKUŃ Edward (1872-1945), malarz i ilustrator. Studiował w Warszawie (u W. *Gersona) i w Akademii Krakowskiej (pod kierunkiem I. Jabłońskiego i Matejki), następnie w Monachium i Paryżu. Od 1898 przebywał głównie we Włoszech, w Polsce osiadł na stałe w 1921. W 1. 1925-1930 był profesorem Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. Trudnił się zdobnictwem wydawnictw, największe zasługi w tym zakresie położył współpracując z "Chimerą" (1901-1907) Z. *Przesmyckiego. W tym piśmie ukazało się kilkadziesiąt jego rysunków, winiet, inicjałów, ilustracji, wreszcie kart tyt. i okładek. Liczne rys. wykonał też dla pisma "Sfinks" (1912-1913). Spośród ilustracji książkowych najgłośniejsze były plansze w Faraonie Prusa (1924), do których studia przygotowawcze wykonał w Egipcie. Piękniejsz.. ,cdnak są prace wcześniejsze, w pełni secesyjno-symboliczne, umieszczone w lwowskich wyd. Pana Twardowskiego L. Staffa (1902) i w Miłości J. Kasprowicza (1902). O. projektował też kilka ^ekslibrisów (m. in. dla *Tow. Biblioteki Publicznej w Warszawie i dla Loży Wolnomularskiej) i wydawniczy znak autorski S. Żeromskiego.
1671
1672
OLIVA
OLD STYLE zob. ANTYKWA.
OLDENBOURG Rudolph (1811-1903), wydawca niem. Od 1836 kierował monachijskim oddziałem wydawnictwa J.G. *Cotta, a w 1858 założył w Monachium własne wydawnictwo, do którego w 1873 dołączył zakłady drukarskie. Firma, będąca obecnie własnością spółki, pozostaje nadal pod kierownictwem rodziny O., specjalizując się w przyrodoznawstwie i technice oraz naukach humanistycznych (historia, prawo); publikuje czasop. naukowe. Wydaje też książki szkolne.
Werden u. Wesen des Hauses R.O... 1958.
OLESZCZYŃSKI: 1. Antoni (1794-1879), mie-dziorytnik i stalorytnik, także literat. Starszy brat Seweryna, litografa, i Władysława, rzeźbiarza. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu u N. Utkina, potem w Paryżu, na koszt rządu Królestwa Polskiego, u malarza J.B. Regnaulta i rytownika J.L.Th. Richomma. Po powstaniu listopadowym pozostał w Paryżu. Posiadał dużą biegłość techniczną (rytował także lewą ręką). Wykonał ok. 500 ryc, przeważnie wg własnych projektów, jak portrety, sceny historyczne, ilustr. książkowe, karty tyt. i inicjały. Poza ilustr. do paru zaledwie fr. dzieł O. całkowicie poświęcił się tematyce poi., wykonując ilustr. do dzieł związanych z historią Polski. Ilustrował książki M. Czajkowskiego, K. Gaszyńskiego, K. z Tań-skich Hoffinanowej, J.U. Niemcewicza, L. Siemieńskiego i in. Współpracował z J.K. Wilczyńskim w wydawnictwie tego ostatniego Album wileńskie (1846 i nast.), wykonując staloryty, m. in. według obrazów S. Czechowicza i F. Smu-glewicza w katedrze wileńskiej. Główne prace O., z własnym tekstem: Varilte"s polonaises (Rozmaitości polskie, Paris 1832-1833), zawierające 60 plansz; Wspomnienia
0 Polakach, co słynęli w obcych i odległych krajach (Paryż 1843), z 45 rycinami; ponadto kilkadziesiąt ryc. wykonanych do dzieła L. *Chodźki i I. Grabowskiego LaPo-logne historiaue, litteraire, monumentale et pittoresaue (Paris 1835-1842). 2. Seweryn (1801-1876), litograf
1 cynkograf. Działał w Warszawie. W 1821 zatrudniony był w Gabinecie Rycin Biblioteki Głównej, w 1823 mianowany został nauczycielem kaligrafii w Liceum Warszawskim. W 1. 1825-1827 studiował w Paryżu litografię. Po powrocie w 1827 został kierownikiem Litografii Instytutu Szkolnego, w 1833 przeniósł się do Litografii Banku Polskiego. W 1. 1837-1862 był dyrektorem zakładu, podnosząc znacznie poziom jego produkcji. Innowacją O. było zastosowanie *cynkografii. Jako kaligraf O. wydawał od 1821 zeszyty wzorów pisma (liczne wyd.) w kilku językach. Wykonywał także mapy, rys. do ilustr. we współczesnych wydawnictwach książkowych i czasop. oraz ekslibrisy, odbijane w Litografii
i Cynkografii Banku Polskiego. Jako cynkograf odbijał dla J.F. *Piwarskiego Album cynkograficzne (Warszawa 1841).
A. Banach: Polska książka ilustr. 1800-1900. 1959-
OLEŚNICA
Drukarstwo. Pierwszymi drukarniami były prowadzone przez Żydów oficyny Chaima Schwarza z Pragi i Dawida ben Jonathana (1529-1532) oraz S. *Helicza z Krakowa. Wygnanie Żydów z miasta położyło kres tej działalności i dopiero przy końcu stulecia powstała nowa drukarnia, która drogą kupna, małżeństwa i dziedziczenia przechodziła z rąk do rąk. Od 1593 znani są następujący jej właściciele: Kasper Richter, Andrzej Eichhorn (od 1594), Jan Bossemesser (1605-1639), Jan Zayffert z Wittenbergi (1641-1669), Gottfryd Giintzeł (1670-1691) współpracujący z Krzysztofem Watzoldem, Henryk Bocks-hammer (1691-1706), Jan Eberhardt Ockel (1706-1710), Jan Teofil Straubel (1710-1718), Gotfryd Schlieben (1718--1721), Mateusz Hiilssen (1721-1725), Gotfryd Weber (1725-1728) oraz ostatni Jan Jerzy Schreiber, którego drukarnia została całkowicie zniszczona w czasie pożaru miasta w 1730. W 1734 Chrystian Gotfryd Welcher założył nową oficynę, którą w 1744 odziedziczył jego brat Jerzy Samuel. Od 1762 była ona w posiadaniu Jana Karola Heyla, a później (od 1777 aż do pocz. XIX w.) pochodzącego z Brzegu Samuela Gotfryda Ludwiga. W O. drukowano dzieła poi. M. Dobrackiego, J. Boćka i A. Gdacjusza. Obecnie działa jedna drukarnia.
B. Kocowski: Zarys dziejów druk. na Dolnym Śląsku. 1948.
Księgarstwo. Pierwsza wypożyczalnia w O. istniała już pod koniec XVIII w. W XIX w. powstały pierwsze księgarnie, będące zarazem składami nut, papieru i wypożyczalniami. Po II wojnie istnieją trzy księgarnie Domu Książki.
OLEŚNICKI Zbigniew (1389-1455), bp krakowski, kardynał, kanclerz Akademii Krakowskiej, jeden z pierwszych poi. *bibliofilów; zapisał swą bibliotekę Bursie Jerozolimskiej (nie zachowana). Archiwum Kapitulne na Wawelu przechowuje pontyfikał i antyfonarz (nr 12, 47) z herbami O., ilumin. w Krakowie, i Liber priuilegiorum katedry (nr 2) z jego wizerunkiem (po 1445); Biblioteka Czartoryskich ilumin. Kronikę czeską Pribika z Radenina, własność O.
B. Miodońska: Związki polsko-czeskie w dziedzinie ilumina-torstwa na przełomie XIV i XV w. "Pani. Lit." 1960 z. 3. Z. Obertyński: Pontyfikaty krakowskie XV w. 1962. Odb. z "Prawo Kanoniczne" 1961 nr 1-4.
OLIVA Viktor (1861-1928), malarz i ilustrator czes. Studiował w Pradze i w Paryżu. Od 1899 pracował w Pradze, gdzie przez 18 lat kierował działem ilustracji maga-
1673
1674
OLIWA
zynu "Zlata Praha". flustrował utwory S. Cecha, J. Nerudy, H. Sienkiewicza, F. Schulża, W. Beneśa, Trebiz-skiego, K.H. Michy, J. Vrchlickiego i in.
OLIWA
Drukarstwo. W 1672 na mocy przywileju królewskiego (z 25IV t.r.) uzyskanego przez przeora Michała Antoniego Hackiego została tu zał. tłocznia klasztoru cystersów, reprezentująca rnyśl katolicką w protestanckim Gdańsku, a w pewnych okolicznościach ostoja polskości. Na czele oficyny stał prefekt, odpowiedzialny za politykę wydawniczą, i faktor Ś kierownik techniczny. Cystersi posiadali ponadto gisernię (*Odlewanie czcionek), introli-gatornię i papiernię. W 1744 (19 II) całe wyposażenie przeszło na własność jezuitów w *Braniewie.
Drukarze. T. 4. 1962.
OLSCHKI Leo S. (1861-1940), księgarz i wydawca wł. Założył w 1886 w Weronie księgarnię, która po przeniesieniu do Florencji rozwinęła się w wielką księgarnię nakładowo-asortymentowo-antykwaryczną. O. wydawał liczne katalogi antykwaryczne, m. in. od 1907 ukazywał się wydawany przez niego Choix de livres anciens, rares et curieux. W 1899 założył wychodzące do dziś czasop. "Bibliofilia". Ważniejsze publikacje: Disegni delia R. Gal-leria degli Uffizi di Firenze, 20 tomów, 1912-1921; Inven-tari dei Manoscritti delie Bibl. d'Italia, 63 tomy, 1891- ; Biblioteca dell' Atchwum Romanicum, 50 tomów, 1923. Nakładem księgarni O. ukazuje się obecnie szereg poważnych czasop. wł., jak "Rivista d'Arte" (od 1903), "Rhrista di storia delie scienze mediche" (od 1910) i "Studi Etruschi" (od 1927).
I primi 50 atmi di attauita delia libreria ant. editr. L.S. O.1936.
OLSZTYN
Biblioteki. Pierwszą bibl. powstałą w O. po drugiej wojnie światowej była zał. w 1946 Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, której księgozbiór wg stanu na dzień 31 XII 1965 liczył 38 500 wol. druków zwartych i 1892 wol. czasop. W 1947 utworzono Bibliotekę Muzeum Mazurskiego (12 250 wol. druków zwartych, 2500 wol. czasop.), zaś w 1949 Bibliotekę Warmińskiego Seminarium Duchownego "Hosianum" (40 000 wol., 150 wol. czasop., w tym szczególnie cenne stare zasoby z Fromborka, Reszla, Dobrego Miasta). Inne bibl. w O. to: Biblioteka Wyższej Szkoły Rolniczej, powstała w 1951 z księgozbiorów zlikwidowanych bibliotek wyższych szkół gospodarstwa wiejskiego w Łodzi i Cieszynie (95269 wol. druków zwartych, 17595 wol. czasop., zbiory specjalne: 2844), Biblioteka Instytutu Rybactwa Śródlądowego (zał. 1951; 15526 wol., 7154 wol. czasop.), Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, powstała w 1955
\ 1675
w wyniku połączenia Biblioteki Miejskiej zał. w 1946 i Biblioteki Wojewódzkiej zorganizowanej w 1950 (139489 wol., 2103 wol. czasop.), Biblioteka Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, powstała w 1963 z księgozbioru oddanej -w depozyt, istniejącej od 1945, Biblioteki Stacji Naukowej Polskiego Tow. Historycznego (9860 wol., 5953 wol. czasop.).
Drukarstwo i księgarstwo. W 1844 Karol Henryk Harich (zrn. 1855) założył tu filię swojej drukarni w Morągu wraz z księgarnią i wypożyczalnią książek, tłocząc początkowo dwujęzyczny "Allensteiner Kreisblatt" oraz dewocyjne druki katolickie w j. poi. Od 1855 drukarnię objął syn Artur, a od 1897 przedsiębiorstwo stało się własnością Ernesta, a następnie Wilhelma Ernesta Harichów, którzy w j. poi. tłoczyli jedynie dwa czasop.: "Pruski Przyjaciel Ludu" i "Przyjaciel Misyjny". Szereg dewocyjnych książek poi. oraz czasop. "Nowiny Warmińskie" i "Kalendarz polsko-warmiński" wydawał Eugeniusz Buchholz, od 1890 właściciel drukarni, która w trzy lata potem sprzedana przybrała nazwę Volksblatt-Druckerei. Tłoczono w niej pismo "Warmiak", literaturę dewocyjną i poi. listy duszpasterskie. Polski ośrodek wydawniczy, prowadzony przez *Pieniężnych, rozwinął się przy "Gazecie Olsztyńskiej", zał. w 1886 przez Jana Liszewskiego. Seweryn Pieniężny zainstalował w 1900 pośpieszną maszynę parową i zaczął wydawać poi. książki. Po jego śmierci kierownikiem oficyny, przy której otwarto również księgarnię i skład artykułów piśmiennych, został brat Władysław. Właścicielką była wdowa Joanna, której syn Seweryn, objąwszy kierownictwo drukarni w 1919, znacznie ją rozbudował, tak że wydawnictwo "Gazety Olsztyńskiej" stało się ośrodkiem poi. słowa drukowanego dla byłych Prus Wschodnich i Pogranicza. Wychodziły tam wszystkie pisma poi., kalendarze dla Mazurów oraz ok. 70 książek. Po 1920 drukarnia została zasilona czcionkami ze zlikwidowanej oficyny H. Falkenberga w Szczytnie. W 1939 władze niem. zlikwidowały księgarnię i drukarnię, włączając tę ostatnią do byłej drukarni Haricha, gdzie w okresie wojny drukowano tzw. gadzinówki "Nowy Czas" i "Kurier Białostocki". Po Śwojnie jako pierwsza powstała w O. spółdzielcza drukarnia "Zagon", która stała się kontynuatorką tradycji drukarstwa poi. w O.
W. Chojnacki: Sto lat olsztyńskich wydawnictw w j.pol. (1844-1945). W: Szkice olsztyńskie. 1966.
OŁÓWEK (w drukarstwie) zob. TABELA.
OMNITYPIA, pierwsza na szeroką skalę stosowana metoda *offsetu wgłębnego. Polegała ona na pokryciu farbą naświetlonej na blasze kopii albuminowej, następnie wywołaniu wodą, zapyleniu zabezpieczającą mieszaniną asfaltu i kalafonii z woskiem miejsc nie drukujących oraz
1676
na podgrzaniu blachy w celu stopienia cząsteczek pudru. Po odizolowaniu miejsc nie drukujących następowało pogłębienie rysunku, co zapewniało większą wytrzymałość formy na maszynie.
OMÓWIENIE BIBLIOGRAFICZNE zob. BLIOGRAFIA 3.
BI-
OPAKOWANIE PAPIERU. W zależności od przeznaczenia i sposobu pakowania rozróżnia się następujące rodzaje O.p.: paczka; bela, w której dowolnego formatu arkusze papieru paczkowanego lub nie paczkowanego owinięte są papierem, ujęte w drewniane pokrywy i ściągnięte taśmą stalową; skrzynka drewniana; zwój, którego wielkość określa się szerokością *wstęgi oraz średnicą; zwoik, mały zwój o średnicy nie przekraczającej 200 mm; bobina, której szerokość wstęgi nie przekracza czwartej części wymiaru średnicys słupek bobin.
OPALIŃSKI Łukasz (1612-1662), marszałek nadworny koronny, pisarz, bibliofil. Wspólnie z bratem Krzy-sztofejn (1609-1655) zgromadził w Sierakowie bibl., w której znalazły się m. in. księgozbiory różnowiercze Ra-chembergów i Jana Ludwika Wolzogena. Po podziale bibl. ok. 1648 O. umieścił swój księgozbiór w Rytwianach i pomnażał go licznymi zakupami w kraju i za granicą, zwłaszcza w Niderlandach. Wśród książek O. zwracała uwagę grupa pism filozoficznych i polemik religijnych oraz prace z zakresu matematyki i architektury.
K. Schuster: Biblioteka Ł.O. marszałka nadwornego koronnego. 1971.
OPAŁEK Mieczysław (1881-1964), nauczyciel, literat, badacz dziejów kultury i książki poi., bibliofil. Położył duże zasługi dla organizacji poi. bibliofilstwa po pierwszej wojnie światowej jako współzałożyciel i wieloletni działacz Tow. Miłośników Książki we Lwowie. Ze szczególnym zapałem propagował bibliofilstwo wśród młodzieży szkolnej, organizując wiele wystaw, wygłaszając liczne odczyty i gawędy bibliofilskie. Posiadał doborowy księgozbiór bibliofilski, który niemal w całości uległ rozproszeniu i zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej. Bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych pracował przy zabezpieczaniu dawnych księgozbiorów dworskich w Przeworsku, Łańcucie i Dzikowie. Od 1961 był członkiem honorowym warszawskiego Tow. Przyjaciół Książki. Opublikował m. in.: Ekslibrisy Rudolfa Mekickiego (1922), Bibliopole lwowscy (1928), Sto trzydzieści lat wśród książek. Lwowscy antykwarze Iglowie 1793-1928 (1928), Echa bibliofilstwa w poezji (1934), Drzeworyt w czasopismach polskich XIX stulecia (1949), Litografia lwowska 1822-1860 (1958), Ze wspomnień bibliofila (1960).
OPIS BIBLIOGRAFICZNY
S.J. Gruczyński: M.O. Szkic bibliogr. "Roczniki Bibl." 1966 z. 1/2.
OPASKA, wąski, nie dochodzący do 1j3 wysokości książki (broszury) pasek papieru obejmujący bądź jeden egzemplarz, bądź kilka czy kilkanaście, bądź wreszcie kilka tomów jednego dzieła. Opaska opatrzona krótkim nadrukiem ma na celu wzbudzenie szczególnego zainteresowania czytelnika lub podkreślenie faktu wydania książki z okazji jakiejś rocznicy lub wydarzenia.
OPCJA, w praktyce zagranicznej oraz międzynarodowej: 1. Prawo pierwszeństwa udzielane przez posiadacza praw autorskich na ustalony okres dla podjęcia decyzji wydania danego dzieła w innym kraju oraz w innym języku. 2. Oświadczenie autora zobowiązujące go do przedstawienia określonemu wydawcy istniejących lub przyszłych dzieł w celu zawarcia *umów wydawniczych i ustanawiające na rzecz wydawcy pierwszeństwo do zawarcia takich umów. 3. W Polsce obecnie: zezwolenie udzielane wydawnictwu przez Departament Wydawnictw Min. Kultury i Sztuki na publikację w określonym terminie poi. przekładu dzieła piśmiennictwa obcego.
OPINIA, ogólna charakterystyka i ocena dzieła, dokonana przez wydawcę lub na jego zlecenie, celem wstępnego zakwalifikowania do dalszego procesu wydawniczego lub zdyskwalifikowania merytorycznego, formalnego czy tematycznego.
Zob. też Recenzja.
OPIS BIBLIOGRAFICZNY, wymienione w ustalonej kolejności cechy *dokujnentu wyraźnie go charakteryzujące i odróżniające od innych dokumentów. Rodzaj i szczegółowość O.b. uzależnia się od typu opisywanych dokumentów oraz od typu i przeznaczenia *bibliografii. Główne zasady poszczególnych rodzajów opisów ustalają polskie *normy bibliograficzne Przepisy bibliograficzne: Opis zasadniczy w bibliografii bieżącej dziedzin lub zagadnień (PN/N-01152); Opis zasadniczy w bibliografii retrospektywnej dziedzin lub zagadnień (PN-56/N-01156); Skrócony opis bibliograficzny (PN-56/N-01155). O.b. zasadniczy (rejestracyjny) wymienia główne cechy wydawnicze dokumentu, zawarte w jego tytulaturze oraz dotyczące jego postaci zewnętrznej. W razie potrzeby w skład opisu zasadniczego wchodzi *adnotacja wyjaśniająca lub zawar-tościowa. Stosuje się taki opis w zrębie głównym bibliografii rejestracyjnych. O.b. skrócony (notka bibliograficzna) wymienia jedynie elementy tytulatury niezbędne do identyfikacji dokumentu. Stosuje się go w bibliografiach załącznikowych, wykazach nabytków bibliotek, kartotekach zagadnieniowych, w *przypisach do
1677
1678
OPIS KATALOGOWY
publikowanych prac (w notkach bibliograficznych lub w tekście). O.b. adnotowany zawiera opis zasadniczy oraz adnotację, podającą bliższe wiadomości o dokumencie.
Zob też Adres wydawniczy, Autorstwo, Autopsja dokumentu, datowanie, format bibliograficzny, Objętość dzieła, Tytulatura, Tytuł.
M. Lenartowicz: Opis bibliogr. W: Metodyka bibliogr. 1963.
OPIS KATALOGOWY, opis *dokumentu bibliotecznego, sporządzony wg określonych reguł na podstawie posiadanego przez bibl. dzieła (*Autopsja dokumentu), uwzględniający wspólne cechy danego wydania oraz indywidualne dane egzemplarza. Rozróżnia się trzy podstawowe rodzaje O.k.
O. główny pełny, zawierający wyczerpujące informacje o dziele w obrębie danego *katalogu bibl. Wymienia cechy wydawniczo-formalne, niezbędne do zidentyfikowania dzieła, wspólne dla wszystkich egzemplarzy nakładu, oraz cechy nabyte przez określony egzemplarz w danym zbiorze. Elementami O. głównego są: *hasło katalogowe (autorskie, korporatywne lub tyt.); opis *ty-tułu (tytuł główny, podtytuł, dodatki do tytułu); oznaczenie lub określenie wydania; *adres wydawniczy (miejsce i rok wyd. Ś *Datowanie, nazwa instytucji wyd. lub drukarni); opis zewnętrzny (*format książki, części wydawnicze druku, *objętość dzieła); uwagi bibliograficzne i biblioteczne; sygnatura bibl.
O. pomocniczy, skrócony, zredagowany na podstawie O. głównego, ale pod innym hasłem niż O. główny, służy do ułatwienia poszukiwań katalogowych i ma kilka odrnian: O. dodatkowy (zwany dawniej odsyłaczem szczegółowym), sporządzany w przypadkach, w których przewiduje się możliwość szukania wydawnictwa w katalogu pod innym hasłem niż hasło O. głównego. Zasadniczo jest to O. skrócony, stosowany dla współautorów, wydawców, tyt. dzieła anonimowego, którego autora (*Autorstwo) wykryto, itp. Zawiera: hasło (odmienne od przyjętego dla O. głównego), hasło O. głównego, tytuł, skrócony adres wydawniczy, sygnaturę. O. cząstkowy, sporządzany dla niesamoistnej wydawniczo części danego dzieła, dla dzieła współwyd., dla piśmienniczo samoistnej części dzieła zbiorowego lub wydawnictwa zbiorowego. Jego budowa zależy od rodzaju opisywanego dokumentu. W zasadzie składa się z: O. utworu współwydanego, *cytaty wydawniczej i sygnatury. O. seryjny (O. serii), sporządzany dla *wydawnictwa seryjnego, podaje dane odnoszące się do całości wydawnictwa oraz skrócone O. jego części, znajdujących się w zbiorze.O. czasopisma składa się z dwu części: ogólnej, zawierającej dane dotyczące całości czasop., i wyszczególniającej, podającej wyliczenie jego części. Części te z reguły umieszcza się na
dwu odrębnych kartach. O. informacyjny, skrócony O. dla dokumentów posiadających w bibl. odrębny katalog (np. czasop., atlasy), zaopatrzony informacją, w jakim, katalogu znajduje się O. główny. ^Odsyłacze różnego typu.
O. wielokrotny tego samego dzieła, występujący w katalogu rzeczowym wielokrotnie pod odmiennymi hasłami.
Zob. też Zbiory specjalne.
W. Borkowska: Katalog alfabetyczny. W: Bibliotekarstwa naukowe. 1956. W. Sokołowska: Definicje najważniejszych terminów w poi. instrukcji katalogowania alfabetycznego. "Prz. Bibl." 1961 z. 3/4.
OPIS RZECZOWY, *opis bibliograficzny lub *opis katalogowy, zaopatrzony w nagłówek rzeczowy, wyrażony słownie lub przez znak klasyfikacyjny, określający treść lub formę opisywanego *dokumentu.
OPISTOGRAFIA (z gr.): 1. Zapisywanie na odwrotnej stronie. W starożytności zwykle zapisywano tylko jedną (wewnętrzną) stronę *zwoju. Zdarzało się jednak, że pragnąc umieścić w jednym zwoju dwa pokrewne teksty, zapisywano także zewnętrzną jego stronę. Stosowano też O. dla zaoszczędzenia papirusu, wykorzystując do pisania odwrotną stronę zwojów, zawierających niepotrzebne już właścicielowi teksty. 2. W drukarstwie dwustronny *druk z form wykonanych w drzewie, zwany także drukiem opistograficznyrn.
Zob. też Anopistogeafia.
OPOLE
Drukarstwo. Prawdopodobnie w pierwszej poł. XVIII w. tłoczono jakieś druki w kolegium jezuickim w O. W 1755 Fryderyk Wielki zezwolił Gotfrydowi Bornerowi założyć drukarnię w O. Do jej otwarcia zapewne nie doszło, bo w r. następnym wraz z rejencją Borner przeniósł się do Brzegu. W 1802 Antoni Bellitz z Krakowa założył w O. pierwszą drukarnię poi. na Górnym Śląsku i został drukarzem miejskim. W 1811 Karol Beniamią Feistel z Wrocławia zorganizował swoją oficynę, którą, w 1830 przejął E. Raabe, prowadząc ją po śmierci Feistla. od 1833 pod swoim nazwiskiem. Oficyna Raabego wraz-z powstałą w 1820 drukarnią (i księgarnią) Weilshausera wydawała książki poi. W pierwszej poł. XIX w. nakładcami książki poi. byli B. Pohl i A. Ftruzik. Po II wojnie powstały Opolskie Zakłady Graficzne.
Księgarstwo. Jedną z najstarszych w O. była zał. w 1833 księgarnia E. Barona, w 1842 odsprzedana firmie *Grass, Barth et Comp. z Wrocławia, a w 1843 W. Cla-rowi. W 1. 1878-1892 znana była księgarnia i wydawnictwo G. Maskę. W 1890 założył księgarnię J. Koraszewski,
1679
1680
OPRACOWANIE ZBIORÓW BIBL.
wydawca "Gazety Opolskiej". W pocz. XX w. miał tu przez jakiś czas swoją filię F. Priebatsch z Wrocławia. W O. było też kilka księgarń poi.: M. Ligudy, S. Malika, K. Malczewskiego, B. Walkiewicza. Od 1933 jedyna poi. księgarnia należała do Lutosławy Malczewskiej, córki księgarza i działacza polonijnego. Wielkie zasługi w rozprowadzaniu książki poi. na Opolszczyźnie położyli księgarze wędrowni, a także czytelnie i punkty bibliot. poi. (w 1937 było ich 61). W 1. 1836-1939 było w O. 3-6 księgarń. Obecnie istnieje 12 księgarń Domu Książki.
OPOREK, załamanie grzbietu *bloku książki z wierzchu i od spodu, służące do przystawiania do niego ścianek *okładki i wyrównania ich grubości.
Zob. też Kaszerowanie 2.
OPORJNUS (Herbster) Johannes (1507-1568), znakomity drukarz i wydawca w Bazylei, wykształcony humanista. Studiował w Strasburgu, był profesorem greki, zajmował się medycyną, w 1526 był korektorem u *Fro-bena. Ok. 1530 zał. oficynę wspólnie z Thomasem Platte-rem, zecerem Balthasarem Ruck i Robertem Winterejn. W 1540 kupił za 800 guldenów drukarnię Cratandra i od 1544 drukował samodzielnie, przeważnie dzieła naukowe. Ilością i wyposażeniem swych druków budził podziw współczesnych. Do najsławniejszych należały: Vesaliusa De humani corporis fahrica (1543) oraz zielnik Fuchsa (1542/1543). Wiele kłopotów sprawiło mu łac. wyd. boranu w przekł. Teodora Bibliandra. O. był protektorem i opiekunem wielu uczonych i pisarzy, także poi. Wydał dzieła Orzechowskiego, Kromera, Modrzewskiego i in. Drukował także dla innych nakładców, jak Johann Herwa-gen, H. *Petri, Ch. *Froschauer czy S. *Feyerabend, co z kolei zmuszało go do korzystania z pras obcych w Bazylei, Strasburgu (u Messerschmitta) i Bernie (u Apiariusa). Wydał łącznie ponad 700 druków. Krótko przed śmiercią sprzedał oficynę, którą do 1591 prowadzili Hieronim i Polikarp Gemusaeusowie oraz Balthasar Han pod firmą Officina Oporiniana.
H. Barge: GeschicktederBuchdruckerkunst. 1940.J.Benzing: Die Buchdrucker des 16. u. 17. Jhdts in deutschen Sprachgebiet. 1963.
OPRACOWANIE GRUPOWE (zbiorowe), sumaryczne wykazywanie w odpowiednich zespołach tematycznych (rzeczowych lub formalnych) materiałów wchodzących w skład zbiorów bibliot., które ze względu na ich fragmentaryczne znaczenie lub określoną politykę danej bibł. nie otrzymują indywidualnego *opisu katalogowego. Są to głównie tzw. *dokumenty życia społecznego, *druki ulotne, jak afisze teatralne, odezwy, obwieszczenia władz, programy różnych imprez, reklamy handlowo--przemysłowe itp., które dopiero w większych zespołach
1681
stają się użytecznym materiałem źródłowym dla prac badawczych. Niektóre *bibliogr. narodowe, jak Bibliographie de la France lub Das Schweizer Buch, uwidoczniając *sygna-tury magazynowe zarejestrowanych pozycji, pełnią jednocześnie rolę *katalogu archiwalnych zbiorów macierzystej bibl. Tworzenie grup rzeczowych dla materiałów nie podlegających indywidualnemu *katalogowaniu pozostawia się decyzji poszczególnych bibl., nie ma tu bowiem ogólnie obowiązujących wzorów. Opublikowane przez niektóre bibl. szczegółowe przepisy dla Opracowań grupowych nie mają mocy wiążącej dla innych. Polskie oficjalne przepisy katalogowania (*Katalog alfabetyczny Instrukcja katalogowa) mają w zakresie O.g. jedynie charakter ramowy.
Gruppowaja obrabotka proizwiedienij pieczati. 1958. J. Grycz, W. Borkowska: Skrócone przepisy katalogowania alfabetycznego. 1961.
OPRACOWANIE NAUKOWE TEKSTU zob. KRYTYKA TEKSTU.
OPRACOWANIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH, zespół czynności mających na celu przygotowanie gromadzonych przez bibliotekę zbiorów do użytku czytelników. O. obejmuje: sporządzanie *inwentarzy, *klasyfikację książek pod względem ich treści, opis formalny, czyli *katalogowanie, oraz *szeregowanie kart w *katalogach bibliotecznych. Kolejność tych czynności zależy od przyjętej przez bibl. struktury organizacyjnej; inwentaryzacja wraz z klasyfikacją może być wykonywana przed lub po katalogowaniu. Znaczenie O.z.b. oraz jego metody zmieniały się w zależności od roli, jaką bibl. odgrywały w społeczeństwie. Wielkie *bibl. starożytne opracowywały swe zbiory ("Pinakes" w Bibl. Aleksandryjskiej), aby je uczynić dostępnymi; *bibl. średniowieczne, nastawione na strzeżenie z trudem zdobytych ksiąg, O.z.b. ograniczały do sporządzania dla celów ewidencyjnych inwentarzy, które z czasem dopiero przekształciły się w katalogi. W okresie od XVIII do poł. XIX w. O.z.b. stało się głównym zajęciem bibliotekarzy, którzy uważali za najważniejsze *gromadzenie i opisywanie zbiorów. Rosnące potrzeby *czytelników i upowszechnienie bibliotek przesunęły punkt ciężkości z O.z.b. na ich udostępnianie oraz szerzenie ^czytelnictwa (propagandę). Obecnie kładzie się nacisk na znaczne skrócenie czasu O.z.b., w czym pomagają: jednolite dla wszystkich bibl. w skali krajowej, a nawet międzynarodowej, zasady opracowania formalnego (instrukcje), *normy; *katalogi centralne; ustalone schematy klasyfikacyjne; zastosowanie urządzeń technicznych przy produkcji *kart katalogowych (maszyny do pisania, do reprodukcji, *fototechnika, centralne drukowanie kart itp.) oraz odpowiednia organizacja komórek
1682
OPRAWA
zajmujących się Ó.z.b. Wymaga się również, aby O.z.b. było precyzyjne, przystosowane do potrzeb współczesnej aauki i szeroko rozwijającego się czytelnictwa (dokładność bibliograficzna, różne rodzaje katalogów, szerokie ich udostępnianie drukiem, w całości lub wg tematów itp.). Zob. też Katalogowanie, O. grupowe, Techniczne
OPRACOWANIE ZBIORÓW, ZBIORY SPECJALNE.
OPRAWA, obejmuje pojęcie *okładki związanej z *blokiem książki przy pomocy różnych zabiegów introligatorskich (*Introligatorstwo) i służy do ochrony i ozdoby książki. Istnieją następujące rodzaje O.:
O. bezszwowa, metoda łączenia arkuszy bloku książki, wynaleziona i opatentowana przez Baumfolka w 1880. Przy stosowaniu tej metody rezygnuje się z szycia sfalcowanych arkuszy. Blok książki przeznaczony do oprawy zostaje obcięty w grzbiecie, zrównany, nacięty pilnikiem; do grzbietu zostaje przyklejony wystający pasek waty lub barchanu za pomocą kleju z dodatkiem gliceryny; dalszy ciąg oprawy odbywa się w zwykły sposób. Klej, mający dla tej metody zasadnicze znaczenie, jest zrobiony ze sztucznej żywicy i skleja trwale arkusze; został wynaleziony w 1943. Metodę O. bezszwowej stosuje się do opraw czasopism, katalogów i książek o krótkotrwałym znaczeniu. W Stanach Zjednoczonych A.P. O. bezszwowa jest zmechanizowana. Produkcja maszyny "Perfect Binding", długości 30 m, wykonanej przez firmę F.M. Charton Co w New Yorku, wynosi do 100 książek na minutę.
O. biblioteczna, nazwa opraw wykonywanych dla bibl. publicznych lub wypożyczalni książek, w przeciwieństwie do opraw bibliofilskich. Przeznaczone do częstego używania, wymagają trwałych materiałów i mocnego szycia na taśmie. Są to O. płócienne (dawniej były półskórkami). W Niemczech w 1910 opracowano technologię tej oprawy.
O. francuska, od XVIII w. nazwa stosowana do delikatnych O. w skórę cielęcą, wykonywanych we Francji, z prawdziwymi lub fałszywymi zwięzami. Tłoki do ich zdobienia nazywały się stemplami francuskimi. Dziś nazwa O.fr. jest przeważnie równoznaczna z O. w skórę. Często stosowana w XVIII w. O. półfrancuska ma ścianki okładki obciągnięte papierem, zaś grzbiet i rogi, na sposób francuski, są wykonane ze skóry.
O. kartonowa, zwykły, często prowizoryczny rodzaj O., w której brzegi ścianek *okładki są obcięte równo z blokiem książki, grzbiet prosty, oklejony płótnem, szycie ma mniejszą ilość zwięzów. O. kartonowa podobna jest do O. broszurowej, zwłaszcza gdy broszury mają okładki równo cięte (*Broszurowanie), istnieje jednak duża różnica w sposobie szycia. Nieraz O. tekturowe określa się niewłaściwie jako O. kartonowe.
O. miękka, nazwa O. zaopatrzonej w okładkę miękką, która może być wykonana z papieru lub kartonu.
O. pełna, nazwa oprawionej książki, w której ścianki i grzbiet okładki obciągnięte są tym samym materiałem w jednym kawałku. O. półpełna grzbiet, a czasem i rogi okładki są obciągnięte innym materiałem niż ścianki, np. ścianki oklejano pergaminem, płótnem lub papierem, a grzbiet i rogi ochraniano skórą.
O. pergaminowa, wykonywano ją z grubszego *pergaminu niż używany do rpsów. Najodpowiedniejszy był pergamin cielęcy, a potem koźli, świński i owczy można go było rozpoznawać po rodzaju *groszku na powierzchni. Po odpowiedniej przeróbce otrzymywano pergaminy białe lub nierównomiernie zabarwione w kolorze żółtawym. W XVI w. wprowadzono O. pergaminową w rodzaju obwoluty jako ochronę dla zabieranych w podróż bogato oprawnych książek. W XVII w. oprawy pergaminowe otrzymywały podkład tekturowy i tłoczenia pośrodku i w narożnikach ścianek okładki. W ten sposób oprawiano również atlasy geograficzne na sprzedaż, co stanowiło wczesną formę *O. nakładowej. Obecnie O. pergaminową zaopatruje się w jak najprostsze ozdoby, aby nie zatracić pięknej struktury tego materiału.
O. płócienna, rodzaj twardej O. pełnej, w której grzbiet i ścianki są obciągnięte w *płótno introligatorskie (kaliko lub ekrudę) lub w szare płótno. Półpłótno, rodzaj oprawy, której tylko grzbiet i ew. rogi okładki są obciągnięte płótnem, a ścianki papierem.
O. ręczna, O. wykonana przeważnie za pomocą pracy ręcznej w przeciwieństwie do masowej O. maszynowej, która zjawiła się z chwilą wynalezienia maszyny do szycia nićmi, tzw. niciarki. Dziś O. ręczną stosuje się przede wszystkim do oprawiania pojedynczych egzemplarzy książek, które wykonuje się w sposób rzemieślniczy. -
O. spiralna, wprowadzona niedawno we Francji metoda oprawiania książek, które muszą się dobrze otwierać (notesy, książki handlowe, z tabelami, drukowane bez marginesów). Kartki tych książek są równo obcięte z czterech stron i złączone za pomocą spirali drucianej lub plastykowej, przeciągniętej przez szereg otworów przy grzbiecie i zagiętej na obu końcach. W ten sam sposób okładka może być złączona z blokiem książkowym, wtedy przy zamknięciu książki spirala jest widoczna na grzbiecie.
O. spręży no wa, rodzaj O. stosowany do ksiąg handlowych. Ma ona grzbiet sprężysty, tzw. sprężak, który pozwala na całkowite otwieranie książki.
O. twarda, O. ze sztywną okładką, sporządzoną z tektury oklejonej płótnem, skórką itp.
O. twarda tymczasowa, ma na celu ochronę książki do czasu jej właściwego oprawienia, stosowana prawie
1683
1684
TAB. 29. OPRAWY
1. Oprawa karolińska z IX w. 2. Oprawa koptyjska z IX w. 3. Oprawa ołtarzowa z X w. 4. Oprawa klejnotowa z XXI w.
TAB. 30. OPRAWY
5. Oprawa sakwowa z XV w. ^6. Oprawa perska kopertowa z XV w. 7. Oprawa nacinana z XV w. 8. Oprawa gotycka z okuciem metalowym z końca XV w.
wyłącznie do druków bibliofilskich. Okładka zostaje nieraz wykonana jako półpłótno lub płótno, nawet ze złoceniami.
O. w skórę, rodzaj O., w której grzbiet i ścianki okładki są obciągnięte skórą. Może być wykonana z *opor-kami lub zawieszana i może nie mieć zwiczów.
Półskórek, rodzaj O. z grzbietem skórzanym.
O. półtwarda, rodzaj O. pełnej z giętkimi ściankami okładki, które zamiast tektury są sporządzone ze szrencu lub innego materiału, np. kartoniku, i obciągnięte skórą, pergaminem, sztucznym tworzywem itp. W ten sposób oprawia się książki podręczne, jak słowniki czy kalendarze kieszonkowe itp. O. ta jest często stosowana w Anglii. O. półtwarda pergaminowa była znana w średniowieczu, w XVI w. stosowano ją w Saksonii, w następnych wiekach w krajach południowoeuropejskich.
Dzieje. Problem zabezpieczenia zapisanego tekstu przed mechanicznym zniszczeniem zaistniał równocześnie z powstaniem zapisek na materiale mniej trwałym niż tabliczka gliniana, kamień czy metal. W starożytnym Egipcie przechowywano papirusowe zwoje w tubach lub szkatułach. Kontynuacją zwoju był kodeks, prototyp dzisiejszej książki. Pierwowzorem O. kodeksu mogły być starożytne *dyptyki konsularne używane już w I wieku n.e. Z tego wzoru pochodzą zapewne' najstarsze materiały i elementy zdobnicze na kosztownych oprawach średniowiecznych, jak tabliczki z kości słoniowej, szlachetne metale, emalie, drogie kamienie i misterna robota jubilerska, stosowane do późnego średniowiecza. Ale dzieje oprawy i jej dekoracji łączą się ściśle z historią wyprawiania *skóry. Wszystko wskazuje na jej początek we wczesnośredniowiecznym południowym Egipcie, gdzie rzemiosło koptyj-skie potrafiło wykorzystać wszelkie możliwości dekoracyjne skóry (*O. koptyjska). Arabowie przyswoili sobie ich zręczność i tradycje, udoskonalili sztukę oprawiania oraz rozpowszechnili ją, przenosząc do nowych centrów w Azji, wzdłuż Płn. Afryki i stamtąd do Europy. Najlepszy sposób garbowania skóry powstał we wczesnym średniowieczu w Maroku. Stąd nazwa luksusowej skóry koziej "maroquin". Mauretańskie oprawy z DC-XIH w., odkryte w 1948 w Kairouan, wykazały wpływ koptyj-skich form zdobniczych na rzemiosło arabskie, podały miejsce (Maroko) i datę początkową (1256) złocenia na skórze (*Islam Oprawy). Techniki te dotarły za pośrednictwem Hiszpanii do Włoch, a stamtąd w głąb Europy. Znalezisko w Kairouan świadczy, że technika ślepych tłoków występująca w Europie w DC w. (*O. karolińska), znana była również w Afryce Płn., a technikę nacinania skóry stosowano od dawna w Egipcie. Europa średniowieczna używała obok O. kosztownych także skromnych o charakterze użytkowym, np. *O. pergaminowych, wiot-
1685
WoK 55
OPRAWA
kich lub usztywnionych deską oblekaną w skórę, początkowo wcale nie zdobioną. Technika zdobienia skóry za pomocą nacinania nożem lub rylcem pojawiła się w VII w., ale jej rozwój przypadł na w. XV (*O. nacinana). Technika ślepych tłoków, zastosowana w Europie na O. karolińskich, odżyła w bogatszych motywach na *O. romańskich w XII-XE w. i ponownie w XV w., prezentując nieprzebrane bogactwo motywów zdobniczych wytłaczanych na skórze (*O. gotycka). Technika ta przeszła ewolucję od małych *tłoków do dużych *plakiet i radełek (ok. 1500) i utrzymała się przez wiek XVI, a nawet XVII. W tym samym czasie nowe impulsy i wzory O. ze świata islamskiego, idące przez Hiszpanię, Neapol, Wenecję, Francję, Węgry i Polskę, spowodowały przewrót w dotychczasowej technice i zdobnictwie introligatorskim. Miejsce surowych, grubych skór zajął w O. luksusowych wspaniale wyprawiony, kolorowy maroquin, deski zastąpiło usztywnienie makulaturą, w zdobnictwie pojawiły się motywy geometryczne, maureskowe i wstęgowe, tłoczone złotem na O. i obcięciach kart, oraz nastąpiło charakterystyczne dla książki renesansowej zmniejszenie jej formatu. Znakomici bibliofile, jak J. *Grolier, Maciej Korwin, Thomas Wotton, w Polsce M. *Cze-piel, Piotr Tomicki, Jan Łaski, rozpowszechnili nowy styl *O. renesansowych w swoich krajach i kolekcjonerstwem swym przyczynili się do rozwoju artystycznego rzemiosła introligatorskiego. Dwory królewskie we Francji, Anglii, Polsce i na Węgrzech, dwór papieski w Rzymie, dwory książęce w Dreźnie i Heidelbergu (*O. Ott-Heinrich) stały się ośrodkami, w których zapotrzebowanie na artystyczną O. było najsilniejsze. Panujące w XVI w. motywy *plecionki wstęgowej na O. grolierowskich, następnie spirale z wiotkich gałązek w stylu a la fanfarę (*O. a la fanfarę) N. *Eve zostały zastąpione na pocz. XVII w. nowym stylem pointille (*Tłoki punktowane), wprowadzonym przez mistrzów *Le Gascona i F. *Badiera. Charakterystyczny dla O. barokowych motyw wachlarza (*Eventail) przeszedł z Francji do Włoch i do krajów środkowej i płn. Europy. Francja była również ojczyzną stylu koronki (*O. koronkowa), któremu hołdowały całe generacje sławnych fr. mistrzów introligatorstwa: *Padeloup, *Le Monnier, *Deróme. Oni również przyczynili się do rozkwitu *O. mozaikowej. Zwrot do klasycznego stylu pod koniec XVIII w. (O. neoklasyczne: etruskie i pompejańskie *O. w stylu empire) znalazł najwybitniejszych przedstawicieli w Anglii (James *Edwards, John Whitacker, Roger *Payne). Wiek XIX przyniósł styl romantyczny i styl katedralny, w których nowe motywy w dekoracji O. czerpano ze starych form artystycznych (*O. romantyczna). Naśladowanie starych wzorów, jako główna cecha O. wszystkich krajów, trwało przez całe stulecie. Nowe ożywienie przyniosły
1686
OPRAWA
poczynania artystyczne W. *Morrisa i znalazły wyraz w działalności introligatorskiej *Cobden-Sandersona. Wiek XX zaznaczył się poszukiwaniem nowych form pięknej O., w której za najważniejsze uważa się nie samą dekorację, lecz materiał wysokiej jakości i doskonały zestaw kolorów. W XX-wiecznej dekoracji O. znalazły odbicie tendencje sztuk plastycznych tego wieku, m. in. kubizmu i surrealizmu. Udoskonalenia techniczne wespół z pracą artysty przyczyniły się do rozwoju współczesnej estetycznej *oprawy nakładowej.
Devauchelle I-IIL Helwig I-III. G. Marcais, L. Poinssot: Objets Kairouanais IX au XIII siicle, reliures... 1948. W. Semkowicz: Palcografia łacińska. 1951. S. Dahl: Dzieje książki. 1965.
Polska. Najstarsze O.były importowane, pierwsi duchowni napływający do Polski po przyjęciu chrztu w 966 przywozili z sobą niezbędne dzieła liturgiczne. Z zagranicy napływały księgi i w następnych wiekach, przywożone przez studiujących na uniwersytetach lub w formie darów (np. Ordo Romanorum, dar Matyldy, córki księcia Swewów Hferymana, dla Mieszka II ok. 1027). Z inwentarzy katedralnych i mniejszych kościołów lub klasztorów dowiadujemy się o cennych rpsach, oprawnych w srebro i złoto (katedra krakowska posiadała w 1101 Plenaria, z których dwa były "auro tecta", a trzy "argento tecta"). Niestety, pierwotne O. na najstarszych rpsach w Polsce (w Gnieźnie i Krakowie) nie zachowały się, bo trudno przypuścić, by dochowane wspaniałe *kodeksy miniaturowe nie miały równie drogocennych O. Wiele O., znanych z inwentarzy lub innych źródeł (rachunki dworów, testamenty itp.), zniszczyło się przez zużycie (wtedy starą O. zastępowano nową). Rpsy bibl. kapitulnej w Gnieźnie były np. w razie nadciągania nieprzyjaciela wywożone do Uniejowa i Łęczycy, co nie służyło ich konserwacji; wiele cennych O. stało się łupem wojennym. Nie zachowały się O. ozdabiane płytkami z kości słoniowej, choć o istnieniu ich w Polsce świadczą dochowane same płytki ze scenami Ukrzyżowania, jedna z XI w. (we Lwowie w rękach prywatnych), druga wiążąca się z opactwem benedyktyńskim w Tyńcu z w. XII. Emaliowany krucyfiks z Albigowej też niewątpliwie pochodzi z O. Najstarsza zachowana O. wykonana techniką złotniczą, związana bezpośrednio z Polską, pochodzi z XII w. Jest to oprawa *Eivangeliarza tzw. Anastazji. Inwentarze i rachunki następnych wieków wyliczają liczne księgi oprawne w srebro lub złocone (rzadziej w złoto), lub też, jeszcze liczniejsze, *O. aksamitne ze srebrnymi, złotymi lub złoconymi okuciami. Kosztowną zapewne O. otrzymał Mszał, za który w 1393 zapłacono dwie grzywny (wg rachunków dworu Władysława Jagiełły i Jadwigi). W bibl. króla Aleksandra oprócz mszału z okuciami ze złoconego srebra znajdowały się "libelli argento re-
formati sex". Archiwum kapitulne w Krakowie posiada O. z 1501 z zastosowaniem emalii. W 1510 w bibliotece Zygmunta Starego w Wilnie oprócz biblii okutej w srebro były książki poi. oprawne w pąsowy aksamit lub złocisty adamaszek ze srebrnymi pozłacanymi okuciami misternie rzeźbionymi (zapewne dzieło złotnika wileńskiego). W bibl. Zygmunta Augusta znajdowały się: dyptyk z portretami dwu żon króla, oprawny w aksamit ze złotymi okuciami, oraz O. z okuciami srebrnymi i masą perłową. *Modlitewnik Bony otrzymał w XVII w. nową, srebrną O. filigranową. Modlitewniki Anny Jagiellonki, Marii Ludwiki i późniejsze były oprawiane w srebro (*O. srebrne). W 1649 w skarbcu klasztoru dominikanów w Krakowie znajdował się Mszał misternie oprawny w pozłacane srebro na lazurowym aksamicie, sprawiony kosztem 300 złp. przez Zachariasza Oświęcimskiego na pocz. XVII w. W bibl. Akademii Nauk w Wilnie zachowała się cenna kolekcja złotniczych O. wileńskich z XVI-XVIII w. W 1683 w księgarni Eliasza Tyle w Wilnie znajdował się Mszał oprawny w czerwony aksamit i pozłacane srebro, będący własnością klasztoru franciszkanów. O. aksamitne z okuciami złotniczymi spotykamy we wszystkich epokach. Do bardzo ciężkich foliałów dawano okucia mosiężne i nawet żelazne. Wiele opraw było darami dla kościołów lub prywatnych osób, starano się więc im nadać jak najcenniejszą szatę. Były one wytworem miejscowych złotników lub zakupywano je za granicą. Księgi liturgiczne, modlitewniki i in. cenniejsze książki oprawiano w srebro lub brązowe okucia misternie cyzelowane (np. Antyfonarz benedyktynek lwowskich). Dla małych formatów, jak książki do nabożeństwa, utrzymały się *O. luksusowe do XIX w. Na granicy O. luksusowych znajdują się *O. haftowane. W Polsce nie zachowało się ich wiele i dotychczas tylko nieliczne doczekały się publikacji czy wzmianek. Najcenniejsza jest oprawa Anny Jagiellonki, haftowana perłami, z datą 1582. Można przypuścić, że Sz. *Fiol, drukarz krakowski i zarazem hafciarz, mógł również haftować O. Podobnie mogły istnieć O. wykonane przez sławnego hafciarza Jana Hochfeldera, który w 1524 wykonywał hafty dla królowej Bony. Z 1609 zachował się spis księgozbioru, który należał do innego hafciarza krakowskiego, Stanisława Pirogowicza. Nie wiemy, czy i które O. haftowane były przeznaczonym na podarunki amatorskim dziełem pań polskich, czy też dziełem zawodowych hafciarzy (np. O. aksamitna haftowana srebrem i złotem z superekslibrisem Augusta III, O. z 1731 z herbami Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej, haftowana srebrem na aksamicie łososiowej barwy, i in.). Z O., których tematem jest herb na *okładce, wiąże się kompozycyjnie interesujący poi. zabytek: okładki drewniane, okrywające pięć drewnianych tabliczek, powleczonych woskiem, przeznaczonych do robienia notatek przez krawca,
1687
1688
OPRAWA
podobnie jak starożytne "pugUlaria"; na jednej okładce przedstawiony jest herb: orzeł jagielloński, na drugiej na tarczy nożyce krawieckie, powyżej data 1497. Nie zachowały się przy polskich *O. sakwowych woreczki, które poobcinano dla wygodniejszego ustawiania ksiąg na półkach bibliotecznych; wygląd ich można odtworzyć z przedstawień w plastyce. Na wielu O. widać ślady łańcuchów (*Libri catenati). Do 1945 zachowały się w Złotoryi na Śląsku średniowieczne pulpity z przykutymi do nich księgami. Najliczniejszą grupę O. stanowią, jak wszędzie, O. w skórę. Jedną z najstarszych była *O. nacinana książki, która w poł. XIV w. należała prawdopodobnie do króla Kazimierza W. (monogram króla w postaci majuskuły K na O.), później była własnością Długosza, po 1945 zaginęła. Następny przykład techniki nacinania reprezentuje O. w Bibl. Kapitulnej w Płocku, wykonana w 1400 przez J. *Kropacza w Pradze. Loubier twierdzi, że O. ta jest przejściem do zręczniejszych technicznie O. XV w. W wieku tym rozwój introligatorstwa poi. łączył się ściśle z rozwojem bibl. O. w skórę cechuje wielka ilość motywów dekoracyjnych, duża pomysłowość i oryginalność rozwiązań kompozycyjnych. Importy oprawionych rpsów, później druków, które uczeni i studenci przywozili do kraju z soborów, studiów i podróży do Włoch, Niemiec i Francji, oraz stosunki humanistów polskicH z Aldem *Manutiusem i napływ obcych introligatorów (stwierdzona w Krakowie obecność introligatorów z różnych prowincji niem., a także z Austrii, Szwajcarii itd.) wpłynęły na różnorodność O. okresu humanizmu w Polsce. Pojawiły się na O. wzory znane z O. niem., jak np. podziały diagonalne, obok Śplecionki w wersji charakterystycznej dla O. wł., połączonej z motywami charakterystycznymi dla opraw poi. Wybitny introligator w Królewcu C. *Angler wprowadził za przykładem Renesansu wł. ornament maureskowy na O. książek. Przy końcu XV w. powstały w Krakowie O. różniące się zdecydowanie od niem., fir. czy ang. Prądy idące ze Wschodu i z Włoch były silniejsze w Krakowie, Lwowie i Wilnie, natomiast niem., a także flamandzkie częściej uwidoczniały się na O. w kręgu północnym (Toruń, Gdańsk, Poznań), gdzie krzyżowały się z wpływami idącymi z Krakowa. Kraków, najważniejsze centrum introligatorskie w Polsce do XVII w., zajmował wyjątkowe miejsce: wyraźnie zarysowują się w O. krakowskich trzy rodzaje: O. pozostające pod wpływem ogólnych tendencji artystycznych środkowoeuropejskich, O. pod wyraźnym wpływem wł. i O. w skrystalizowanym stylu poi., występującym najsilniej przy końcu XV po 1. 30-te XVI w. Centra introligatorskie tego czasu to obok Krakowa Poznań, Toruń, Lwów i Gdańsk, do których w XVI w. przybyły Warszawa i Wilno (O. wileńska wykazywała wiele cech wspólnych z krakowską). O. poi. tego okresu przeniosła wczesne motywy renesansowe przez
1689
Wrocław do południowych Niemiec, wywarła też wpływ w XVI w. na O. czes. i szwedz. Od O. niem., w której przeważała skóra świńska, doskonała do *tło-czenia na ślepo, odróżniało ją (prócz kompozycji i motywów dekoracyjnych) stosowanie skóry cielęcej, nadającej się do złoceń (rzadziej pergaminu). Oryginalne jest też na O. poi. ujęcie tego ssmego tematu. Gdy na O. fr. w pocz. XVI w. postacie świętych stojące w arkadach wytłaczane są w całości plakietą, ten sam motyw na O. poi. (figurki świętych na konsolkach pod gotyckimi arkadami) skomponowany jest z odbić drobnych tłoków. Inną różnicę stanowi technika tłoczenia złotem, nie znana jeszcze wtedy we Francji, Niemczech, Niderlandach, Anglii i w Szwecji. W przeciwieństwie do istniejących w krajach zachodnich tendencji do stosowania *tłoków większych oraz plakiet introligatorzy poi. (zwłaszcza krakowscy) komponowali dekoracje O. małymi tłokami. Kompozycje ich cechuje pewien wertykalizrn, a nie dzielenie pola zwierciadła na mniejsze całości. Historycy introligatorstwa, Niemiec P. Adam i Anglik E.Ph. Goldschmidt, zwrócili uwagę na dalsze charakterystyczne właściwości O. poi., jak bor-diury z wirujących rozet oraz samodzielne rozwiązania dekoracyjne mimo stosowania niejednokrotnie tłoków podobnych do używanych w Niemczech i Włoszech. Tłoczenie złotem pojawiło się w 1. 70-tych XV w. prawie równocześnie w Krakowie, Wenecji, Florencji, Neapolu i na Węgrzech. Na terenie Polski prócz wpływów niem. i wł. (w inwentarzu Archiwum Kapitulnego w Krakowie z XV w. spotykamy określenie: "Italico modo introliga-tus", "Italica introligatura" itp.) działały wpływy wschodnie (zwłaszcza we Lwowie wpływy sztuki islamu). Działali tu obok introligatorów pochodzenia poi., rus. i niem. także Ormianie przybyli ze wschodu. Najstarsze lwowskie rpsy ormiańskie od pierwszej poł. XV w. były oprawiane wg techniki grecko-bizantyńskiej (*O. grecka) w skórę zdobioną tłoczonymi w złocie odbiciami tłoków o motywach islamskich. W drugiej poł. XV w. pojawiło się na O. radełko, najpierw w Gdańsku, następnie w Krakowie, początkowo ornamentalne, następnie figuralne. *Plakieta wystąpiła w drugim dziesiątku XVI w. Te dwa elementy techniczne, które uzależniły kompozycję O. od zasobu i wielkości posiadanych narzędzi, doprowadziły (np. O. niem.) do zupełnego zeschematyzowania. W Polsce radełka i plakieta były stosowane w XVI w. (z wyjątkiem kręgu pół-nocno-zachodniego) w sposób umiarkowany z pozostawieniem światła i wolnych miejsc na małe ozdobniki. W drugiej poł. XVI w. w Królewcu zwyciężyła na O. biała skóra świńska, tłoczona ślepo, która z czasem ustąpiła oprawie pergaminowej, usztywnionej papierem i zdobionej wyciskiem, barwionym ciemno, rzadziej wyzłoconym lub wysrebrzonym. Osobną w tym mieście grupę stanowiła *O.
1690
OPRAWA
srebrna biblioteki księcia Albrechta. Ważnym elementem w dekoracji O. poi. stał się od 70-tycb lat XV w. supereks-libris herbowy (*Znak własnościowy). Dzięki niemu możemy zorientować się, jak wielka była ilość prywatnych bibliofilów w Polsce, z królewskimi bibliofilami na czele (*Oprawa bibl. Zygmunta Augusta). Superekslibrisy znajdują się nie tylko na O. prywatnych kleru, profesorów uniwersytetów i akademii (Kraków, Wilno, Zamość), szlachty i mieszczan, widzimy je także na O. aktów sądowych i ksiąg miejskich (O. miękkie z prostokątną klapą zakładaną na przednią okładkę, zawiązywane na rzemyki, zdobione jak O. biblioteczne). Na O. księgi ławniczej we Lwowie z 1546 pojawił się superekslibris z herbem miasta, przedstawiający wspinającego się lwa w otwartej jednobasztowej bramie, i utrzymał się na O. ksiąg miejskich w kilku wariantach również w następnych wiekach. W XVI w. rozwój bibliotek poi. był bardzo znaczny, również wielu było bibliofilów stawiających wysokie wymagania introligatorom oprawiającym ich księgi (M. *Czepiel, P. To-micki, E. *Ciołek, *Ponętowski i in.). U królewieckich introligatorów oprawiał swe książki Jan *Dantyszek. Od lat 80-tych XVI w. zaczęły na O. poi. występować w nowej wersji motywy orientalizujące: medalion środkowy, owal kończysty i ćwierćowale w narożnikach wewnętrznych zwierciadła. O. wykonywane najczęściej za pomocą plakietek przypominają ujęcie we-neto-lyońskie. Wolną przestrzeń w zwierciadle wypełniają niezbyt gęsto ozdobniki, np. w kształcie rozet utworzonych z czterokrotnego odbicia palmetowego tłoka. Wiele takich O. bogato tłoczonych złotem, z brzegami złoconymi, powstało za panowania Zygmunta III obok pojawiających się równocześnie O. z motywem a la fanfarę. Zachowała się piękna O. w stylu pointille dla Stanisława Warszyckiego, wykonana w Polsce po 1640. Z Włoch przez Francję przyszedł do Polski motyw wachlarza (*Eventail), często w połączeniu z występującym w bor-diurze motywem łańcuszka (jakby skomponowanego przez złotnika ze skomplikowanych ogniwek) i wąską koronecz-ką obramowującą bordiurę. Książka S. Bolskiego Exemplar vitae spiritualis, 1678 (egzemplarz w Bibl. Jagiellońskiej), oprawiona w Wilnie 1682, otrzymała dekorację, w której obok motywu wachlarza wystąpiły odbicia tłoka łzo-wego, charakterystycznego dla O. fr. XVI w. Wytworną O. bogato złoconą w koronkowych, wiciowych i plecionkowych bordiurach z superekslibrisem miasta Lwowa otrzymała w 1660 złota księga lwowskiego składu towarów. W drugiej poł. XVII w. w O. wileńskiej wystąpił jako motyw monogram Maria, trybowany w srebrze lub wyryty na tłoku jako ozdoba O. złotniczych i skórzanych. Jednocześnie z tego samego okresu pochodzą O. pergaminowe, które zdobiły księgozbiór Bogusława *Radziwiłła, przeka-
zany testamentem (1668) bibl. zamkowej w Królewcu. Obok tych nowych form spotykamy w XVII w. wiele opraw, których introligatorzy trzymali się konserwatywnych systemów dekoracyjnych i używali nawet tłoków XVI-wiecznych. Motywy wachlarzowe spotykamy jeszcze w XVIII w. w połączeniu z dekoracją *O. w stylu rokoko. Rokoko dostało się na O. poi. (jak w całej Europie) bezpośrednio z Francji, a w okresie panowania królów z dynastii saskiej z Drezna, które zresztą także czerpało wzory bezpośrednio z Paryża; tam dał oprawić swoją bibl. w 1. 1720-1729 hr. Hoym, minister Augusta II. Koronka występuje na O. w okresie panowania Stanisława Augusta. Bibl. królewska zawierała *O. rokokowe i O. w stylu Ludwika XVI. Obok nich, jakby zapowiedź późniejszego surowego stylu, a także do pewnego stopnia nawiązanie do stylu historycznego (bibl. Zygmunta Augusta), skromne O. safianowe (na przedniej okładce tylko superekslibris królewski, na tylnej napis "Stanislaus Augustus Rex Poloniae saeculorum posteritati vindicit"). W ten sposób były oprawiane rpsy dotyczące historii Polski. O. rpsów bibl. Zału-skich z fundacji króla miały oprócz superekslibrisu Stanisława Augusta napis donacyjny: "Patriae Patris Sta-nislai Augusti cura et liberalitate regia" oraz datę oprawy. Dawne centra introligatorskie: Kraków, Lwów i Poznań, ustępowały coraz bardziej na rzecz Warszawy i ośrodka wileńskiego. W XVIII, a zwłaszcza w pierwszej poł. XIX w., upowszechniła się w Wilnie tania O. biblioteczna zw. "alla rustica" obok droższej, wykonanej artystycznie w skórę lub półskórek. W Warszawie powstało najwięcej najciekawszych O. w stylu empire, który panuje do ok. 1830. O. w późniejszym stylu "bie-dermeier" wykazuje dużą rozmaitość pomysłów, aż do wyszywania szklanymi paciorkami. W epoce naśladowania stylów historycznych Polska wraz z całą Europą przeżywała upadek poziomu artystycznego na tym polu, jednak przy końcu XIX w., w okresie odradzania się rzemiosła introligatorskiego, nie pozostała na uboczu. Znalazły tutaj oddźwięk prądy panujące na zachodzie Europy oraz zainteresowanie artystów projektami O. Sprzyjały temu wystawy O. historycznych (pierwsza w 1897 w Warszawie). Na kursy dla introligatorów zapraszano fachowców zagranicznych (np. Paul Adam z Drezna prowadził kurs w 1911 w Krakowie i Lwowie). Od 1. 20-tych XX w. poważną rolę w podniesieniu poziomu artystycznego naszej książki odegrała działalność *Tow. Miłośników Książki w Krakowie. We Lwowie, a potem w Krakowie działał A. *Semkowicz, jeden z najwybitniejszych w Polsce introligatorów i autor prac z tego zakresu. W Krakowie, Warszawie i Wilnie, a po 1945 z powrotem w Warszawie działał i działa B. Lenart, znakomity artysta-introligator, konserwator książek zabytkowych, zasłużony pedagog
1691
1692
OPRAWA ALDYŃSKA
i autor szeregu publikacji fachowych. Spośród młodego pokolenia wyróżnia się Ryszard Ziemba z Rzeszowa, amator-introligator (wystawy: w Rzeszowie 1964, w Krakowie 1966). Najczęstsze zastosowanie ma dziś jednak O. nakładowa, seryjna, przeważnie z jednobarwnego płótna, osłonięta artystycznie wykonaną *obwolutą papierową. Zob. tab. 29-32.
Zob. też Badanie opraw, Śventail, Fałszowanie opraw, Grolier J., Introligator, Introligatorstwo, Konserwacja zbiorów bibliotecznych Rekonstrukcja oprawy, Odbicie ołówkowe, Okładziny drewniane, o. bliźniacza, o. płaszczowa, o. prae-mium scholasticum, o. radełkowa, o. sygnowana, o. tymczasowa, o. współczesna, o. z inskrypcją, Ornamentyka oprawy, RemboItage, Tłoki introligatorskie.
M. Hornowska, H. Zdzitowiecka-Jasieńska: Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej. 1947. M. Jarosławie-cka-Gąsiorowska: Stan badań i próba dziejów oprawy artystycznej w Polsce. 1948. Prace Komisji Historii Sztuki 9.
OPRAWA A LA FANFARĘ, nazwa O.fr. tworzonych w 1. 1565-1635, powstała dopiero ok. 1830, kiedy bibliofil Ch.*Nodier zlecił introligatorowi J.*Thou-venin oprawienie książki Les Fartfares, wydanej w 1613 w stylu epoki. Dekoracja a la fanfarę obejmuje całą powierzchnię O., ujęta jest najczęściej w obramujące złote linijki lub w wąską *bordiurę. Ornamenty tłoczone złotem, podziały wstęgowe na pola różnych kształtów, łączące się z sobą w ósemkowatych splotach, są często z nakładanej barwionej skóry lub też pokryte farbami. Pole środkowe jest zwykle owalnym medalionem. W tak utworzone ramy wkomponowane są motywy kwiatowe, spirale z nawleczonymi na ich skręty drobnymi Usteczkami różnego kształtu, wreszcie wiotkie gałązki z natu-ralistycznie traktowanymi listkami dębu, wawrzynu i palmy. Jako zapowiedź stylu a la fanfarę uważana jest (znajdująca się w Wiedniu) oprawa z szóstej grupy opraw dla J. *Groliera, okrywająca paryskie wydanie Plutarcha z 1558. Wykształcony styl uwidocznił się na O. wykonanych w 1573/1574 dla Henryka III jako króla Polski (zachowały się cztery O. z superekslibrisem króla przedstawiającym herby Francji, Polski i Litwy). Można wyróżnić dwa warianty tego stylu: pierwszy cechuje wybijający się optycznie podział na poszczególne pola (motyw rozprzestrzeniony w sztuce dzięki wzornikom dla architektów, dekoratorów itd.), które są wypełnione gałązkami z listkami i niewielką ilością spirali; w drugim Ś pola podziału są mniejszych rozmiarów, nie tak zaakcentowane, wśród nich częściej występują motywy czteroliścia, gałązek i drobnych kwiatów, spirale w większej niż na poprzednich ilości, z drobnymi ornamentami na skrętach i punktami;
1693
O. są gęsto wypełnione skomplikowaną dekoracją. W obu wariantach widać do mistrzostwa doprowadzoną technikę. Styl a la fanfarę przejęli introligatorzy innych krajów, wprowadzając własne jego interpretacje, rzadko jednak zbliżające się do wytworności O. francuskiej. Z Polski jako łup wojenny została wywieziona do Szwecji piękna O. w stylu a la fanfarę z herbem królewskim Zygmunta III. Zob. tab. 31(4).
O. Walde: Storhetstidenx litterara krigsbyten... 1916-1920.
OPRAWA AKSAMITNA, używana oł wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych jako osłona książek luksusowych (księgi liturgiczne, modlitewniki), a także pamiątkowych, bibliofilskich (almanachy, pamiętniki, egzemplarze dedykacyjne itp.). W *oprawie luksusowej, wykonanej techniką złotniczą, aksamit często jednobarwny (np. czerwony, niebieski lub czarny) służył jako tło dla właściwej dekoracji. Ciekawy przykład O.a. płaszczowej z XV w., zdobiony wzorem *owocu granatu z inicjałami króla hiszp. Ferdynanda II i Izabeli, zachował się w Bibliotece Narodowej w Madrycie. Rozkwit O.a. przypadł na wiek XVI. Królowa ang. Elżbieta (1533-1603) posiadała w swej bibl. wiele książek oprawnych w aksamit ze złoconymi okuciami i bogato rzeźbionymi klamrami oraz haftowanych. Najpiękniejsza O.a. powstała we Włoszech (Breviarium Grimani w Wenecji). W Polsce zachowały się z drugiej poi. XVI w. piękne egzemplarze O.a. z genueńskiego karmazynowego materiału z wytłaczanym w złocie ornamentem (np. oprawa J. *Ponętowskiego). W XVII-XIX w. O.a. stosowano najczęściej do modlitewników i śpiewników w połączeniu z dekoracją srebrną, nieraz bardzo bogatą. W szczególności używana do ksiąg liturgicznych na dawnych ziemiach ruskich Rzplitej. W XIX w. O.a. osłaniała almanachy, albumy, pamiętniki i jako oprawa książki modnej służyła do ozdoby salonów.
OPRAWA ALDYŃSKA, powstała w oficynie drukarskiej A. *Manutiusa, który w swoim przedsiębiorstwie miał warsztat introligatorski, zatrudniający oprócz włoskich rzemieślników także wysoko kwalifikowanych mistrzów z Bliskiego Wschodu. Wydawnictwa Aldusa, tzw. *aldyny, z których część była od razu oprawiana, rozchodząc się szeroko upowszechniły przejętą ze Wschodu technikę O. i nową formę zdobnictwa. Zamiast dawnych desek miały one usztywnienie z kartonu lub makulatury, a klamry zostały zastąpione wiązaniami ze wstążek. Pokrycie O. stanowiła wspaniale wyprawiona skóra koźla, zw. maroquin, zdobiona tłoczeniami nie tylko ślepymi, lecz coraz częściej i bogaciej złoconymi. Z czasem rozwinął się charakterystyczny styl O.a., stosowany najczęściej do małych wydań klasyków. Wśród wielu odmian dekoracji *zwierciadła do najczęstszych należy schemat kompozy-
1694
OPRAWA ARABSKA
cyjny, w którym wyróżnia się romboidowa *bordiura wypełniona ornamentem arabeskowym, ustawiona pionowo na osi dłuższej, a w jej środek wpisane podwójne koło puste względnie z wyciśniętym tytułem dzieła lub nazwiskiem właściciela książki. Naroża zwierciadła wypełniają odciski arabeskowego tłoka, a na wolnych polach kilkakrotne odbicie drobnego listka. Druki Alda z tekstem greckim otrzymywały specjalną O. wykonaną techniką grecko-bizantyńską (*Oprawa grecka). Wiele wskazuje na to, że O.a. nie były *oprawami nakładowymi, lecz pojedynczymi egzemplarzami oprawianymi w warsztacie Alda na zlecenie właściciela lub na życzenie klienta.
T. de Marinis: Rilegature veneziane dcl XV e XVI secolo. 1955. T. de Marinis: La legatura artisłka in Italia nei secoli XV e XVI. Vol. 2. 1960.
OPRAWA ARABSKA zob. ISLAM Oprawy.
OPRAWA ARCHITEKTONICZNA. Motyw architektoniczny w postaci kompozycji arkad meczetu z kolumnami i kapitelami służył (IX w.) do dekoracji opraw islamskich (*Islam Oprawy), zdobił również nagłówki i rozdzielniki sur w rpsach *Koranu. Stamtąd przeszedł do Europy jako jedna z form zdobnictwa książki renesansowej (zarówno jej O., jak i kart tytułowych druków i rpsów). W Europie ewolucja wyszła od wzorów czysto ornamentacyjnych (Padwa, Bolonia, Węgry introligatorzy Korwina), przez kompozycję baldachimowo--ołtarzową (Polska Kraków) do dekoracji ujętej perspektywicznie z belkowanym portalem i kandelabrowymi kolumnami (O. dla J. *Groliera i T. *Mahieu, w Polsce dla J. Łaskiego i in.). W Niemczech styl architektoniczny występował na niektórych O. J. *Krausego, na złotej O. modlitewnika w Muzeum w Gotha, następnie w Witten-berdze w ołtarzowej kompozycji okładzin i na obrazowych *plakietach, w których sklepiony portal, wsparty na kolumnach, stanowił tło dla portretu. W okresie baroku motyw architektoniczny stosowano do O. dedykacyjnych w Anglii i Brandenburgii, a w epoce romantyzmu w stylu katedralnym wzorowanym na architekturze gotyku (*Oprawa romantyczna).
Helwig I. D. Miner: The history of bookbinding 525-1950. 1957. J. Bielawski: Książka w iwiecie islamu. 1961. B. Ko-roknay: Coruinische Blindruckbande. 1965.
OPRAWA BENEDYKTA Z KOŹMINA powstała zgodnie z testamentem Benedykta z Koźmina (zm. 1559), prof. Akademii Krakowskiej; wszystkie książki zakupywane z funduszów legowanych przez niego na cele bibl. Akademii otrzymywały specjalną O. Była to O. w deskę obciągniętą wiśniową skórą, zdobną w złocone odciski *tłoków, radełek i *plakiet oraz w *su-
perekslibris bibl. Kolegium Większego (dwa skrzyżowane berła na tarczy) z wytłoczonym napisem donacyjnym: "Ex fundatione D. Benedicti a Kozmin" oraz datą O. Każdą książkę zaopatrywano w łańcuszki i przykuwano na stałe do stołu lub pulpitu (*Libri catenati). Wszystkie książki Akademii Krakowskiej zakupione w 1. 1560-1646 otrzymały O.B. z K.
, OPRAWA BIBLIOTEKI ZYGMUNTA AUGUSTA była dziełem introligatorów krakowskich: *Dawida i J. *Moellera oraz nie znanego z imienia introligatora wileńskiego. Dla wszystkich książek sporządzano jednolitą O. w deski, pokryte jasnobrązową skórą, tłoczoną czternastoma radełkami i kilkoma pojedynczymi *tłokami. Centralną ozdobę stanowił złocony *superekslibris królewski na okładzinie górnej, a na dolnej wytłaczany złotem napis: "Sigismundi Augusti regis Poloniae Monumentum" wraz z datą O. Dwaj rytownicy krakowscy wykonali w 1547 superekslibrisy: Jan, zwany złotnikiem "aurifaber", sporządził tłoki większe przeznaczone dla foliantów, natomiast Kilian, zwany rytownikiem "incisor", wykonał tłoki mniejsze dla książek małych. W tym samym czasie nie znany z imienia rytownik sporządził tłoki superekslibri-sowe w Wilnie. Nie wiadomo, ile było ogółem znaków własnościowych tłoczonych na O. królewskich. Znane są dziś cztery superekslibrisy większe i dwa mniejsze, wszystkie prawdopodobnie krakowskiej roboty. Oprawa jednego woluminu dla bibl. Z.A. kosztowała przeciętnie 14-15 gr u introligatorów krakowskich, natomiast w Wilnie płacono za O. jednego tomu tylko 9 gr. O. sporządzane w Wilnie otrzymywały *okucia metalowe i futerały skórzane. Wydatki na oprawę książek Z.A. notowano w 1. 1547-1566.
E. Majkowski: Materiały do dziejów bibl. Zygmunta Augusta. 1928. K. Hartleb: Dzieje spuścizny królewskiej. 1929. S. Lisowski: Do dziejów biblioteki Zygmunta Augusta. W: Studia nad książką poświecone pamięci K. Piekarskiego. 1951.
OPRAWA BLIŹNIACZA obejmuje dwa (czasem kilka) dzieł jednego formatu, i to w ten sposób, że posiadając tylko dwie okładziny ma dwa przeciwległe sobie grzbiety i dwa przednie obcięcia kart. Ustawiona na półce prezentuje równocześnie obcięcie i grzbiet przylegające do siebie. Jest zazwyczaj małego formatu i niezbyt gruba. Ułatwia to czytanie dzieła, każdego z innej strony. Ta fantazyjna forma O. miała swoich zwolenników w XVI--XVIII w. Spotykana najczęściej w dziełach protestanckich.
OPRAWA EGIPSKA zob. ISLAM Oprawy.
OPRAWA ETRUSKA zob. WIELKA BRYTANIA Oprawy.
1695
1696
OPRAWA GOTYCKA
OPRAWA GOTYCKA, zwana też średniowieczną, występowała w XIV i XV w. (rzadko wcześniej) aż do początków XVI w. O.g. okrywały rpsy i wczesne druki dużych formatów, jak księgi prawnicze, kancjonały, anty-fonarze, graduały (np. *graduał króla Olbrachta w katedrze krakowskiej); niektóre rpsy świeckie (np. romanse średniowieczne) itp.; formatów niewielkich, jak modlitewniki, brewiarze, różne oficja; formatów miniaturowych, których przykładem mogą być włoskie podręczne kalendarze XHI-XV w. Wiele O.g. było dziełem introligatorów klasztornych; obok nich ważne miejsce zajęły wytwory introligatorów świeckich. Księgi gotyckie ujęte były w okładki z desek (karton, czyli tzw. sklejanka pergaminowa lub papierowa, pojawił się dopiero pod koniec XV w.). Sposób przycięcia desek nie był wszędzie jednolity. W okresie wczesnego gotyku powstało wiele *opraw luksusowych; równolegle z nimi pojawiły się O. w skórę, które były prawie zawsze zdobione, nawet O. użytkowe (np. pokrywające deski tylko do połowy). Prócz opraw w deski dla aktów urzędowych wprowadzone były O. miękkie, opatrzone prostokątną klapą do zakładania na przednią okładkę i zawiązywane na rzemyki lub paski pergaminowe. Tworzono też w tym okresie *opra-wy sakwowe i *oprawy płaszczowe. Deski, w które były oprawiane księgi gotyckie, przez swój ciężar przeciwdziałały wyginaniu się pergaminowych kart; dla dalszej ich ochrony wprowadzone były klamry (*Zapięcie bloku książki). O.g. bywały zaopatrzone w rejestry (*Tenacu-lum) i *zakładki. Ochronę powierzchni O. stanowiły okucia narożników i guzy (od prostych, drewnianych i żelaznych do złoconych lub złotych luksusowych). Osobną grupę O. w deski (nie pokrytych ani w sposób złotniczy, ani tkaniną lub skórą) stanowią *oprawy malowane ksiąg rachunków miejskich w Sienie. Materiałem O.g. prócz wymienionych drogocennych tkanin (np. złotogłowiu) była przeważnie skóra, najczęściej cielęca, koźla i świńska, rzadziej twarda wołowa, mniej twarda skóra owcza oraz skóry dziko żyjących zwierząt, np. jeleni. W archiwach używano do O. (obok skóry) pergaminu, czasem zdobionego, często tylko barwionego, zależnie od działu aktów. Systemy dekoracyjne skórzanych O.g. polegały (z wyjątkiem O. miękkich, pokrytych często ornamentem ciągłym, jak tkanina) na rozwiązywaniu kompozycyjnym prostokątnego pola okładek. Istnieje sześć zasadniczych schematów dekoracji O.g.: wydłużone prostokątne *zwier-ciadło wypełnione pionowymi pasami, utworzonymi przez kolejne wyciski tego samego *tłoku, każdy pas może być z innego tłoku; podział rombowy (*Rombowy wzór); wzór *owocu granatu; zwierciadło podzielone dwiema przekątnymi na trójkątne pola różnie zdobione; system plakietkowy o czterokrotnym odbiciu tej samej plakietki dekoracyjnej; większa *plakieta, którą przy nie-
wielkich formatach wystarczyło odbić tylko raz. Istnieje wiele wariantów tych schematów. Przykładem oryginalnej kompozycji (nie znanej schematom Loubiera) jest O. krakowska wykonana przez *Introligatora I.C. dla Pawła z Zakliczewa. Ważną rolę odgrywał cel O.: do użytku klasztornego, kościelnego, naukowego (uniwersytetu, uczonych), urzędowego czy prywatnego. Introligatorzy musieli się liczyć z wymaganiami zamawiającego czy kupującego książki już oprawione. Związek dekoracji O. z treścią oprawianego dzieła, powszechny w O. luksusowych ksiąg liturgicznych, nie był przestrzegany w O.g. w skórę. Napisy na wstęgach, wytłoczone na tych O., podają właściciela O., np. klasztor lub nazwisko introligatora, a tytuł umieszczany jest na przylepionej do okładki kartce pergaminowej (nakrytej płytką przezroczystego rogu) albo wytłoczony z poszczególnych liter. Technicznie można podzielić dekoracje O.g. na dwie grupy: grupa wykonana techniką nacinania (*Oprawa nacinana) oraz grupa O. wykonanych tłoczeniem ślepym jako kontynuacja europejskich *opraw karolińskich i *opraw romańskich. Wszystkie O.g. w skórę aż poza poł. XV w. są dekorowane wyciskami poszczególnych tłoków, przeważnie małych, które umieszczane obok siebie bądź nad sobą tworzyły pasy *bordiur lub wypełniały pola zwierciadła. Po wynalezieniu druku, przy coraz powszechniejszym zastępowaniu drogiego pergaminu tańszym papierem, a co za tym idzie potanieniem książki i ogromnym jej rozpowszechnieniem, introligatorzy musieli pracować szybciej i taniej. W 1. 60-tych XV w. pojawiły się radelka, w 70-tych plakiety, obydwa narzędzia ułatwiające pracę introligatora i zmieniające jej system. Gotyckie tłoki introligatorskie, przeznaczone do tłoczenia ślepego, podobnie jak poprzedzające je romańskie i niektóre karolińskie, przedstawiają postać ludzką lub zwierzęcą, a także różne twory fantastyczne, prawie zawsze w obramowaniu kolistym, owalnym, czworobocznym, trójkątnym lub sercowatym. Wyjątek stanowią późnogotyckie O. krakowskie z przełomu XV/XVIw., na których wytłoczone są złotem figurki świętych, nie mające otoków, ustawione na konsolkach wytłaczanych z osobnych tłoków, pod baldachimami arkadowymi, również komponowanymi z poszczególnych tłoków. Rozety, palmety, wzór granatu itp. ujęte są w różnego kształtu obramowania. Obok nich jednak stosowano tłoki z rozetami, kwiatami, liśćmi w stylizacji gotyckiej itp. bez obramowań. Wić roślinna okręcona koło laski należy do ulubionych motywów dekoracyjnych gotyckich, ryta jest na tłokach w odcinkach i z nich odpowiednią ilość razy wytłaczana lub też układana z liści i krótkich laseczek. Napisy umieszczone na wstędze (najczęściej esowatej), podające miejsce powstania O., monogram introligatora lub jego pełne nazwisko (np. w Toruniu M. *Hadeber), były równocześnie ele-
1697
1698
OPRAWA GRECKA
mentem dekoracyjnym. Wstęgi takie, wytłaczane jedna nad drugą lub obok siebie, tworzyły ornamentykę bordiur. Inny rodzaj to (w obramowaniu lub bez) monogramy: IHS, M pod koroną i całe napisy: "Jesus", "ave Maria" itp. Radełka, początkowo ornamentalne, zapełniły się w niedługim czasie wplatanymi w ornament roślinny zwierzętami, scenami polowań itd. Często spotykany jest fryz arkadkowy, ornament falisty zwany chmurami, a także rodzaj ^plecionki: ukośna krata w różnych odmianach. Napisy na radełkach były dłuższe niż na wstęgach (np. "ave Maria gratiae plena"), wytłaczane często jako pas służący do przeprowadzania podziału między zwierciadłem a bordiurą. Olbrzymi rozkwit introligatorstwa w epoce gotyku spowodował powstanie i rozwinięcie się pracowni wyrzynaczy tłoków w różnych krajach. Moda wynajdywania nowych tłoków i ich szybkie rozpowszechnianie się była zasługą wędrujących introligatorów. Pomimo ogólnych, wspólnych cech O.g. pewne charakterystyczne odrębności wystąpiły wyraźnie w różnych krajach, a nawet w obrębie jednego kraju. W wielu wypadkach centra introligatorskie XV w. pokrywały się z centrami dru-karsko-wydawniczymi, choć często pierwsze mieściły się w ośrodkach uniwersyteckich, drugie natomiast w miastach handlowych. Odrębności różnych centrów introligatorskich nabierały coraz wyraźniejszych cech w ciągu XV w. Tak np. oprawy fr. różnią się od niderlandzkich (chociaż przejęły od nich plakietę), a także niem. czy ang.; inne motywy przeważają we współczesnych im oprawach wł., na których najkrócej utrzymała się ornamentyka gotycka. W Niemczech, posiadających liczne centra introligatorskie, oprawa nadreńska uległa wpływowi fr. i różniła się np. od południowoniem. Osobne miejsce zajmują Węgry, które wraz z Neapolem, Florencją i Wenecją przeszły najwcześniej od form gotyckich do renesansowych i wprowadziły tłoczenie złotem. W Polsce w oprawach krakowskich końca XV w. spotyka się oryginalne połączenie stylowych form gotyckich z tłoczeniem złotem, a Święc odejście od tłoczenia ślepego, charakterystycznej cechy O.g., przy równoczesnym zachowaniu gotyckich form stylowych. Zob. tab. 30(4).
Zob. teŻ^O. SYGNOWANA, O. Z INSKRYPCJĄ.
H. Loubier: Der Bucheinband. E. Kyriss: Yerzierte gotische EinbSnde im alten deutschen Sprachgebiet. 1954. E. Kyriss: Der verzierte europaische Einband vor der Renaissance. 1957.
OPRAWA GRECKA, szczególna technika oprawiania, przeniesiona do Włoch w epoce Renesansu przez introligatorów grecko-bizantyńskich. Prawzorem O.g. była *oprawa koptyjska, której okładzina składała się z dwóch połówek papirusowych przyciętych ukośnie w ten sposób, że przy złożeniu jednej na drugą powstawał przy złączonych brzegach mały, trójkątny rowek. Kiedy z czasem
podwójny papirus zastąpiła jedna gruba deska, introligatorzy grecko-bizantyńscy, naśladując dawny system, wycinali w desce trójkątny rowek. Składki *bioku książki łączono *ściegiem łańcuszkowym, a nieznaczne ślady zeszy-cia na grzbiecie chowano w wycięcia zrobione piłką w arkuszach bloku. Pola między ściegami wyrównywano, naklejając tam kawałki skóry, zapisanego pergaminu lub-płótna. Dzięki takiej technice formowania bloku książki grzbiet O.g. był idealnie gładki, bez garbów. Skóra pokrywająca O. w okolicy grzbietu oraz *kapitałka obszyta pasmem barwnego sznurka wystawały wysoko w oko^cy grzbietu ponad górny i dolny brzeg okładzin, nadając książce charakterystyczny profil. Do dekoracji O.g. używano wyłącznie motywów islamskich. Ten system O., spotykany w krajach bałkańskich (zwłaszcza na górze Athos), w Turcji oraz w Rosji, dostał się dalej do Europy w XV/XVI w., gdzie za przykładem A. *Manutiusa (*O. aldyńska) oprawiano w ten sposób książki z tekstem greckim. We Francji introligator paryski oprawił "a la grecque" niektóre książki królów *Franciszka I i Henryka II. W Polsce w pierwszym dziesiątku XVI w. introligator krakowski oprawił tak książki greckie M. *Czepla. O.g. należy do bardzo rzadkich w środkowej i zachodniej Europie.
A. Lewicka-Kamińska: Renesansowy księgozbiór M. Czepia. 1956. B. Regenmorter: LaReliure de maiwscritsgrees. "Scrip-torium Rei." 1964. I. Schunke: Venezianische Einbande "Alla Greca". 1964.
OPRAWA GROLIEROWSKA zob. GROLIER de Servieres Jean.
OPRAWA HAFTOWANA na jedwabiu lub aksamicie cieszyła się dużym wzięciem w XVI-XVIII w. w Anglii na dworze królewskim, w Holandii, Szwecji, Czechach i in. krajach. Była wytworem przeważnie rąk kobiecych i dziewczęcych (np. czternastoletnia Holenderka J. Vanderbeeck). Królowa ang. Elżbieta z upodobaniem gromadziła książki w O.h., które sama wykonywała, haftując kolorowym jedwabiem lub wełną, złotymi i srebrnymi nićmi, wplatając w deseń drobne perełki. Starsze hafty są płaskie, o motywach ornamentacyjnych z herbami i emblematami, natomiast późniejsze (XVII i XVIII w.), dziergane bardziej wypukło, wyobrażają portrety, a nawet cale postacie w zniekształconych proporcjach. Doprowadziło to z czasem do manieryzmu i zwyrodnienia techniki zdobniczej, zwłaszcza w Anglii. W XVII i XVHI w. pojawiły się również książki oprawiane w gobelin. (W średniowieczu do tego samego celu służył brokat i adamaszek, np. Pontyf ikał arcybpa Jana Rzeszowskiego z XV w. oprawny w adamaszek tkany we wzór *owocu granatu). W nowszych czasach stały się modne O. z jedwabiu lub atłasu bez haftu, lecz malowane bądź wytłaczane złotem
1699
1700
OPRAWA KOPTYJSKA
(np. *oprawy nakładowe fr. almanachów ok. 1800 i później). W Polsce przypisuje się królowej Annie Jagiellonce, zamiłowanej hafciarce, sporządzenie w 1582 drogocennej O.h. pozłacanymi nićmi, perłami, koralami i lazurytem, z orłem poi. i inicjałami królowej, która ofiarowała ją w 1584 Akademii Krakowskiej. Z tego samego czasu pochodzą bogato haftowane bibliofilskie oprawy J. *Po-nętowskiego. Białą O.h. przyozdobiony był kalendarzyk należący do Ignacego Krasickiego (Biblioteka Narodowa). Zob. tab. 31(2).
H. Loubier: Der Bucheinband. Z. Obertyński: Ponty-ficale w Bibl. Kapitulnej w Gnieźnie. 1930. A. Horodisch: Hollandische gestickte Einbdnde. W: Festschrift E. Kyriss. 1961.
OPRAWA JANSENISTYCZNA zob. ORNAMENTYKA OPRAWY.
OPRAWA KAIRUAŃSKA zob. ISLAM -Oprawy.
OPRAWA KAROLIŃSKA (nazywana także przed-romańską) była stosowana dla książek użytkowych z VIII--X w. (okres karoliński i czasy Ottonów), wykonywanych w klasztorach. Zachowały się dwie grupy O.k.: pergaminowe koperty, bez usztywnienia, z grubej skóry owczej, zszywane wraz ze składkami *bloku książki w ten sposób, że końce nici pozostawiano zwisające na zewnątrz; oprawy ze skóry niebarwionej i niegładzonej, naciąganej na deskę w ten sposób, by końce skóry zachodziły na grzbiet, gdzie przestebnowane sterczały w kształcie półkolistych płatów, nadając O.k. charakterystyczny wygląd. Zdobnictwo O.k. było ubogie. Okładzinę podzieloną rylcem na kilka pól geometrycznych zdobiły rozrzucone z rzadka małe, ślepe wyciski. W dekoracji O.k. wyróżnić można trzy etapy: okres przedkaroliński z motywami linearno--ornamentacyjnymi (St. Gallen); okres karoliński, urozmaicony nowymi wzorami roślin i zwierząt (Fulda); okres do końca Xw., gdy w dekoracji nastąpił przerost form roślinnych i zwierzęcych (Freising). Dziś znanych jest zaledwie 130 woluminów w O.k. Około dwie trzecie *tłoków introligatorskich posiada motywy czysto ornamentacyjne, pozostałe przedstawiają zwierzęta lub ptaki wkomponowane w koło. Raz jeden występuje odcisk monety cesarza Ludwika Pobożnego, brak natomiast postaci ludzkich. O.k. odnaleziono także w Coire, Corbie, Moguncji, Reichenau, Salzburgu, Toul, Wiirzburgu oraz w in. miejscowościach. Zob. tab. 29(1).
Helwig I. K. Christ: Karolingische Bibliothekseinbande. W: Festschrift G. Leyh. 1937. E. Kyriss: Der verzierte euro-paische Einband vor der Renaissance. 1957.
OPRAWA KATEDRALNA zob. OPRAWA ROMANTYCZNA.
OPRAWA KLASZTORNA (mnisza), przyjęte powszechnie określenie dla O. średniowiecznej, wykonanej w warsztatach klasztornych, które wówczas były głównymi producentami książek. O.k. nie miała własnego stylu. Wykonywali ją w różnych klasztorach różni introligatorzy. Przeciętny typ stanowiła O. solidnej roboty, usztywniona deskami, pokryta w całości lub do połowy skórą niezdobioną względnie wytłaczaną pojedynczymi, ślepymi *tłokami introligatorskimi, zaopatrzona w guzy metalowe i opasana rzemiennym zamkiem z metalowym uchwytem. Do O.k. zaliczają też niektórzy badacze *Oprawy luksusowe.
I. Collijn: Om Suenska Klosterband. 1904.
OPRAWA KLEJNOTOWA zob. OPRAWA LUKSUSOWA.
OPRAWA KOPTYJSKA należy do najstarszych zachowanych O. w skórę. Okrywała ona kodeksy liturgiczne chrześcijan egipskich (Koptów). *Okładki kartonowe, utworzone z kilku warstw papirusowych, oklejano tkaniną konopną, nakładając na ten podkład czerwoną lub czerwonawobrązową skórę (rzadko gruby pergamin), już zdobioną różnymi ornamentami: wycinanymi ażurowo w bardzo cienko ściętej skórze (pod wycięcia była podkładana skóra złocona lub pergamin); wykonanymi rylcem lub dwu-, trzyliniowym strychulcem (*Tłoki introligatorskie), dającymi podziały na różnie zdobione pola geometryczne; wstęgami poprzecznie rozciętymi w regularnych małych odstępach; przez te otworki przewlekano węższy od nich pasek złoconej skóry lub pergaminu; tłoczeniem ślepym. Jako .centralny element O.k. występuje często w różny sposób skomponowany krzyż koptyjski (czasem gwiazda), umieszczony w środku przeplatających się, w sposób nieraz bardzo skomplikowany, kwadratów, rombów, łuków itp. Tworzą one rodzaj rozety, ujętej w kolisty medalion, całość zaś bywa wkomponowana w kwadratowe pole, będące środkiem *zwicrciadła, lub bez ramy kolistej wypełniającej zwierciadło. Inne ornamenty: kilkulistne konwencjonalne rozety, palmetki sercowate lub ornament w kształcie serca, rodzaj *plecionki z ukośnie skrzyżowanych linii, kółka. Warstwy górne są do warstwy dolnej przyszywane, nie naklejane. Na brzegach niektórych O. zachowały się na jednej okładce kołeczki (drewniane lub z kości), na drugiej pętelki, służące do zamykania księgi, podobnie jak klamerki w oprawach europejskich. Zachowane O.k. pochodzą dopiero z VT-VIII, a nawet z początków Xw., chociaż pierwsze klasztory koptyjskie powstały wcześniej. Ornamentyka tych opraw, zwłaszcza kształtowanie części środkowej, zszwyczaj z przecinających się kwadratu i rombu, z których powstaje szesnastobok, jest bardzo zbliżona
1701
1702
OPRAWA KORONKOWA
do tkanin egipskich z DI-IV w. Najwięcej O.k. (52 wol. z VII?-X w., pochodzących z klasztoru Św. Michała Archanioła w Fayum) posiada Pierpont Morgan Library w New Yorku. Zob. tab. 29(2).
Zob. też Islam Oprawy, Oprawa grecka, Ścieg
Ś. ŁAŃCUSZKOWY.
H. Loubłer: Der Bucheinband. E. Gratzl: Book Covers. W: A Suruey of persian art. A.U. Pope Ed. P. Ackerman Assist. Ed. Vol. 3. 1939. D. Miner: The history of bookbinding 525--1950. 1957.
OPRAWA KORONKOWA, wąska koroneczka, wytłaczana złotem, obramiająca *bordiurę od zewnętrznej strony, czasem przy wąskich bordiurach powtórzona i od strony wewnętrznej, ząbkami do środka zwierciadła, pojawiła się na O. w XVII i na pocz. XVIII w. obok innych motywów dekoracyjnych, np. wachlarza (*Eventail). O. ozdobiona wyłącznie koronką (Francuzi nazywają ją "la reliure a la dentelłe") wystąpiła później ok. poł. XVIII w., w okresie panowania koronki w strojach i jako wzoru na tkaninach. Do wykonania takiej oprawy używano bardzo drobnych *tłoków, punktowanych lub konturowych, których tematem były pahnetki, drobne gałązki z Usteczkami, miniaturowe kwiaty, gwiazdki, motywy kandelabrowe, punkty i in. Introligatorzy fr. komponowali z tych tłoków bordiury koronkowe z ząbkami mniej lub więcej głęboko wchodzącymi w pole *zwierciadła, zazwyczaj pustego, bądź z umieszczonym w środku herbem lub monogramem właściciela. Zdobnictwo O. zaczęło przesuwać się coraz bardziej na grzbiet, a barwa i rodzaj skóry stawały się ważnym elementem efektu dekoracyjnego całości. Modne rodzaje koronek służyły jako wzory poszczególnym introligatorom, np. A.M. *Padeloup komponował swoje O. z tłoków naśladujących koronki igiełkowe, *Deróme młodszy walansjenki itp. "Wzory koronkowe występują tak na *oprawach w stylu rokoko, jak i Ludwika XVI, tworząc niekiedy lokalne warianty w innych krajach europejskich. O. z bibl. Stanisława Augusta (jedna w stylu rokoko, druga Ludwika XVI) są przykładem przemian stylowych koronki jako zasadniczego motywu dekoracyjnego. Plakietowe (*Plakieta) O.k. (rodzaj *opraw nakładowych) stosowali introligatorzy do O. ksiąg bardzo dużych formatów, wydawanych w poł. XVDI w. (Galłerie de Versaille, almanachy królewskie). Zob. tab. 32(3).
H/Loubier: Der Bucheinband. S. Dahl: Dzieje książki. 1965. "
OPRAWA LAKOWA. Technika lakowa przeszła z Chin do Persji, gdzie znalazła zastosowanie na O. pod koniec średniowiecza (najstarsza O.l. na rpsie z 1483) i stąd przedostała się do Turcji i Indii. Jej rozkwit przypadł na okres dynastii Safawidów (1502-1736). Perska O.l.,
wspaniała w kolorach i kompozycji, była zasługą malarzy miniaturzystów, a nie introligatorów. Technika O.l. polegała na nałożeniu na okładki (początkowo skórzane, potem kartonowe) warstwy kredowej, wygładzonej, na którą przychodziła warstwa przezroczystej laki. Na podkładzie tym miniaturzysta (malarz) malował farbami wodnymi (gwasz), a także zlotem w odcieniach, sceny polowania, zwierzęta, sceny figuralne itp. Na O. indo-perskich występowały kwiaty, traktowane prawie naturalistycznie. Tło było czarne lub ciemnobrązowe, rzadziej ciemnoczerwone, usiane złotym, srebrnym lub perłowym proszkiem. Na namalowane części nakładano kilka warstw przezroczystej laki (werniks). Okładki O.l. przeważnie nie miały klapy, charakterystycznej dla O. wschodnich, lecz były połączone skórzanym grzbietem. O. perskie z XVII w., także i tureckie, wykonane były techniką tłoczenia ślepego lub złotem, częściowo pokryte farbami lakowyrni. Technika pokrywania fragmentów O. w skórę farbami łąkowymi przejęta została w Renesansie przez introligatorów europejskich; wykonywano nią ornamenty wstęgowe i inne części barwne na oprawach. (Oprawy dla J. *Groliera, plakietowe, O. lyońskie, technika stosowana przez introligatorów dworu saskiego i in.). Zob. tab. 31(3). Zob. też Islam Oprawy.
H. Loubier: Der Bucheinband. M.S. Dimand: A handbook of Muhammadan art. 1958, Chapter 5, Bookbinding.
OPRAWA LEDERSZNYTOWA zob. OPRAWA NACINANA.
OPRAWA LUKSUSOWA (klejnotowa, ołtarzowa, złotnicza, zbytkowna) stosowana była do drogocennych rpsów liturgicznych chrześcijańskich, czczonych jako święte księgi. Przepych rozwijany przy O.l. gromili już na przełomie IV i V w. Ojcowie Kościoła (św. Jan Chryzo-stom, Hieronim i Augustyn). Z tej epoki nie ma jednak zachowanych zabytków. Znane są jedynie z wizerunków postaci, trzymających księgi w rękach, na starochrześcijańskich mozaikach, np. w Rzymie i Rawennie. Najstarszą zachowaną O.l. (W w.) zdobi krzyż wysadzany drogimi kamieniami, motyw spotykany później w różnych wariantach. Okrywała ona ewangeliarz darowany katedrze w Monzy przez królową Theodelindę. Na O.l. reprezentowane są wszystkie techniki złotnicze. Obok nich w epoce karolińskiej pojawiły się rzeźbione tabliczki z kości słoniowej pokrywające okładkę całkowicie (tzw. dyptyki pię-ciodzielne) lub częściowo; w tym drugim wypadku ujmowane są w obramowania ze srebra albo złocone, wysadzane drogimi kamieniami, gemmami starożytnymi, perłami itp. Prócz płytek specjalnie na ten cel robionych (w Bizancjum, w warsztatach rzeźby z kości słoniowej w Tours, Sens, Poitiers, Metzu i Reims, a także dzieła
1703
1704
OPRAWA MALOWANA
mnicha Tutilo z St. Gallen) dostosowywano do O. starożytne dyptyki konsularne, zmieniając często drobne szczegóły (napisy, atrybuty). W XII i XIII w. zaczęto stosować na O. emalie (duże płytki, specjalnie projektowane na okrycie okładek, lub kilka mniejszych płytek łączonych listewkami itp., wykonanych techniką złotniczą). O.l. chroniono przed uszkodzeniem, zawijając je w aksamit, jedwab lub przechowując w wykładanych, najczęściej aksamitem, szkatułkach (puzderkach), zw. "capsae". Poduszka pod książkę służyła podczas obrzędów kościelnych do zabezpieczenia O.L, a także była świadectwem pietyzmu dla treści dzieła. Inaczej postępowano z rpsami, które wg tradycji pochodziły od Ojców Kościoła: pozostawiano je w nie ozdobionych okładkach pergiminowych lub in. i przechowywano w bogato złotem i klejnotami zdobionych szkatułkach. Tak przechowywany jest późniejszy, bo z XI w., ewangeliarz opatki Uty (1002-1025) z Ratyzbo-ny (rps ujęty w zwykłą okładkę z pergaminu, natomiast pokrywkę szkatułki, w której się znajduje, zdobi w złotym reliefie przedstawiona "Maiestas Domini", a w narożnikach symbole Ewangelistów). Rozwiązania kompozycyjne w wymienionych rodzajach O. są często analogiczne do rozwiązań w miniaturach kodeksów oprawianych. Wcześnie wytworzył się obowiązujący schemat ikonograficzny na O.: na ewangełiarzach umieszczano na jednej okładce Ukrzyżowanie, na drugiej "Maiestas Domini" i symbole czterech Ewangelistów, na psałterzach ilustracje psalmów Dawida itd. (szczegół bardzo ważny przy stwierdzaniu, czy dany rps posiada pierwotną oprawę). O.l. bywały niejednokrotnie równocześnie relikwiarzami; w zagłębienia okładzin wprawiano relikwie, nakrywając je płytkami kryształu górskiego itp. *Bordiura w O.l. wystaje dość znacznie nad poziom zwierciadła, co stanowi ochronę wypukłych części dekoracji. Kompozycja, prócz wspomnianych miniatur w oprawianych kodeksach, bywała wzorowana na scenach rzeźbionych na portalach katedr, ołtarzach, przenośnych ołtarzykach itp. dziełach sztuki współczesnej (np. *Ewangeliarz tzw. Anastazji). Od XV w. zwyczaj drogocennego oprawiania przestał być tak powszechny, utrzymywał się jednak w książkach przeznaczonych do użytku kościelnego. Coraz częściej pojawiały się O. w aksamit, rzadziej w skórę, na nich przybite były poszczególne figurki srebrne lub złocone, z których komponowane są sceny (np. Ukrzyżowanie z Ewangelistami w narożnikach) albo wykonane ze srebrnej blachy sceny, czy też postacie z ikonografii. Istniał zwyczaj zmieniania pewnych części takiej dekoracji w razie jej uszkodzenia lub przenoszenia na nową O. okuć ze starszej, zniszczonej; stąd na tej samej O. można spotkać okucia narożników z innego czasu niż dekoracja pola środkowego (Mszał św. Wojciecha w Gnieźnie). W okresie kontrreformacji powstało w Polsce wiele opraw czarnych, prze-
1705
ważnie aksamitnych, z okuciami srebrnymi, będącymi emblematami "memento mori" (mszał w kościele Benedyktynek w Wilnie). W O.l. ujmowano także małego formatu modlitewniki dla wiernych świeckich itp., jak i różnych wymiarów miniaturowe książeczki pojawiające się od średniowiecza. Wiele z nich ma na O. płytki srebrne lub złote, wykonane różnymi technikami. Wysadzane są one często drogimi kamieniami, perłami, medalio-nikajni z emalią przezroczystą; bywały też niekiedy przeznaczone do noszenia na łańcuszku. Na O. małego, ale nie miniaturowego formatu stosowany był często *fili-gran, haft złotą i srebrną nicią i in. W bardzo wyszukany sposób zdobiono też klamry (*Zapięcie bloku książki). Wśród O.l. świeckich wyróżnia się srebrna bibl. księcia Albrechta Pruskiego (*Oprawa srebrna). Inny rodzaj reprezentuje *oprawa bibl. Zygmunta Augusta: "Tablica totius Europae macicą perłową ochędożona, a kryształ na spodku", jeszcze inny dyptyk z portretami dwóch żon króla, oprawiony w karmazynowy aksamit ze złotymi okuciami i portretem króla w medalionie. Zwyczaj pokrywania całych okładek srebrnymi blachami zakorzenił się najsilniej i najdłużej przetrwał w kręgu ikonografii bizantyńskiej w Kościele Wschodnim. Na zachodnich O. spotyka się jeszcze i na pocz. XVIII w. (przy księgach wielkiego formatu) tak okucia, jak i guzy ochronne (żelazne, mosiężne, srebrne lub złocone). Wiele z nich jest arcydziełami sztuki kowalskiej czy złotniczej. W czasach najnowszych okucia takie stosowane są do ksiąg o uroczystym charakterze (ksiąg pamiątkowych itp.). Nawrót do O.l. nastąpił w XIX w., gdy modlitewniki ozdabiano, jak dawniej filigran, kością słoniową, masą perłową i in. cennym materiałem. Zob. tab. 29(3,4).
H. Loubier: Der Bucheinband. S. Komornicki: Zabytkowe oprawy średnioivieczne. Zbiór Muzeum XX Czartoryskich w Krakowie. "Ex!ibris" T. 7: 1925-1929 z. 1. D. Miner: The history of bookbiniing 525-1950. 1957.
OPRAWA MALOWANA. Do najsławniejszych należą O. ksiąg rachunków miejskich w Sienie (z XIII--XVII w.), zachowane w ponad 100 wol. w Archiwum jn. Sieny. Deski pociągnięte zaprawą kredową pokryto malowidłami olejnymi, przedstawiającymi wizerunki każdorazowo mnicha-skarbnika, herby dzielnic Sieny i napisy podające nazwisko skarbnika oraz datę rachunków, będącą też datą O. (najstarsza pochodzi z 1258). O.m. gotyckie wzorowane na sieneńskich należą do rzadkości, zwłaszcza na północ od Alp, gdzie zachowały się pojedyncze egzemplarze z pierwszej poł. XIV w. w klasztorze w Garsten (Austria) i w Pilźnie (Czechy). Swoistą iluminację reprezentują pergaminowe O. ksiąg ziemskich morawskich z XtV-XVH w. z wielobarwnymi herbami komorników ziemskich i szlachty. O.m. rozpowszechniła się w Europie w okresie Re-
1706
OPRAWA MAURETAŃSKA
nesansu, wzorowana (podobnie jak złocenie) na O. islamskich (*Islam Oprawy). Najpierw pojawiły się *kapi-tałki, dziergane wielobarwnym jedwabiem, oraz kolorowe wstążki służące do zawiązywania okładzin zamiast zamykania ich na klamrę. Również obcięcie brzegów kart dawało pole inwencji malarskiej (*Brzegi książki). Już w XV w. zaczęto pokrywać okładziny skórą barwioną, którą z czasem zdobiono malowaniem lub lakierowaniem (np. malowane *plecionki wstęgowe na O. dla J. *Gro-liera i in.). W XVI w. na O. francuskich, a potem i gdzie indziej, podkreślano kolorową barwą *superekslibrisy, *mo-nogramy, *emblematy itp. Zastosowanie lakieru na plakietach O. renesansowych (Francja) lub farbowanie ślepych radełek i *tłoków (Saksonia) uplastyczniło odbicia portretów, superekslibrisów i scen rodzajowych. W XVI--XVIIIw. stosowano dla książek użytkowych O. w pergamin, barwiony w całości na kolor czerwony, zielony lub oliwkowy. Piękne efekty uzyskiwano wykorzystując na o-prawy karty pergaminowych rpsów liturgicznych ze wspaniale nieraz iluminowanymi inicjałami. Praktykowano to, zwłaszcza w klasztorach, od XVI w. Specjalną grupę tworzą pozłacane i malowane *oprawy pergaminowe (XVIII w.) modlitewników i śpiewników, oparte na motywach sztuki ludowej (wzory tulipanów, *owocu granatu, serca, krzyża itp.), których najwięcej zachowało się na Węgrzech. W XX w. wyróżniały się ang. oprawy typu użytkowego z miniaturami z kości słoniowej, malowanymi przez Miss Curie (Cosway Bindings). Do O.m. należy również *oprawa mozaikowa.
OPRAWA MAURETAŃSKA zob. ISLAM Oprawy.
OPRAWA MEDALIONOWA zob. FARNESE,
GROLEER de Servieres Jean.
OPRAWA MNISZA zob. OPRAWA KLASZTORNA.
OPRAWA MOZAIKOWA, rodzaj dekoracji używany najczęściej na O. skórzanych, a znacznie rzadziej na średniowiecznych O. złotniczych. Mozaikę na skórze stosuje się dwojako: albo przez nałożenie w określone miejsce cieniutkiego kawałka kolorowej skóry na podstawowe tło, albo przez wprowadzenie i ścisłe dopasowanie barwnego kawałka skóry w kontury tła, skąd skórę uprzednio usunięto (*Intarsja). Technika pierwsza występuje już na oprawach J. *Groliera i S. *Mearne'a. Obie techniki stosowano w XVII w. (*Le Gascon, F. *Badier), ale rozkwit O.m. przypadł na w. XVm (A.M. *Padeloup wzory *repetition i plecionkowe, J.Ch.H. *Le Monnier motywy chińskie). W XIX i XX w. tworzyli O.m. we Francji
M. *Michel i Ch. Meunier, w Danii J.L. *Flyge, w Niemczech Otto Pfaff, w Polsce R. *Jahoda, A. *Semkowicz, J. *Recmanik i in. O.m. wymaga od wykonawcy wielkiej zręczności, precyzji, niemal wirtuozostwa, należy więc do najbardziej luksusowych i stosunkowo rzadkich. Zob. tab. 32(2).
L.-M. Michon: Les Reliures mosaiąuhs du XVIIIe s. 1956.
OPRAWA NACINANA (ledersznytowa) powstawała przy pomocy techniki zdobniczej stosowanej na skórzanych O., kasetach, futerałach itp.: na wilgotnej, najczęściej wołowej skórze kreślono ostrym rylcem dowolny rysunek, a zaznaczone w ten sposób cięcia pogłębiano nożem przez nacinanie liczka skóry i rozszerzenie nacięć. Aby rysunek uwypuklić, używano puncy perłowej (*Tłoki introligatorskie), przy pomocy której wygniatano z odwrotnej strony skóry drobne jakby perełki, tworzące chropowate tło kontrastujące z gładkim rysunkiem. Dla uzyskania pełniejszego reliefu wypełniano kitem od wewnątrz odpowiednie miejsca rysunku. Najstarsza zachowana O.n. z VII w. znajduje się w Stonyhurst College w Durham (Anglia), najmłodszą z 1521 niedawno odkryto w Pradze. Starsze O.n. odznaczały się płaskim cięciem i słabym użyciem puncy, późniejsze uzupełniano często wyciskiem ślepego tłoku. Dekoracja była indywidualnym dziełem artysty (nie ma dwóch takich samych O.). Górna okładzina, zazwyczaj bogato zdobiona, różni się od dolnej, skromniejszej, grzbiet na ogół nie był zdobiony. Znanych jest tylko sześć z XIV i pewna ilość z XV w. O. z dekoracją na grzbiecie, w tym oprawa poi. w Płocku. Wśród motywów zdobniczych występują stylizowane liście, zwierzęta, ptaki (często w grotesce, zwłaszcza wewnątrz kół), później także postacie świętych, herby, ornament literowy, sceny z życia ludzi itp. Głównym obszarem powstawania O.n. było dorzecze Dunaju: Austria, Węgry i Czechy, ale najpiękniejsze okazy powstały w Norymberdze (jednym z niewielu znanych z nazwiska mistrzów ledersznytu był w XV w. Żyd Jaffe *Mair). Na podkreślenie zasługuje znaczna liczba rpsów hebr. w O.n. Czeska technika ledersznytu znana w Pradze od 1347 oddziałała, jak się obecnie przypuszcza, na rozkwit tej techniki w Niemczech. O.n. znaleziono również we Włoszech, Francji i Hiszpanii. Hiszpańskie O.n. mają tylko lekkie nacięcia na obu okładzinach i na wzór opraw islamskich (*Islam Oprawy) są złocone i zdobione *ple-cionką. Technika ledersznytu odżyła z końcem XIX w. na O. Georga Hulbe w Hamburgu. O.n. zachowały się w wielu bibl. europejskich, szczególnie w Niemczech, Austrii i w Czechach. W Polsce stosowano technikę O.n. w Krakowie w XIV i XV w. (np. rps z bibl. Kazimierza Wielkiego i Długosza). Kilka okazów znajduje się w Bibl. Jagiellońskiej, jedna w katedrze w Płocku (z datą 1400)
1707
1708
OPRAWA PŁASZCZOWA
oraz we Wrocławiu, a przed 1939 była też jedna w Warszawie, ponadto w Bibl. Seminaryjnej we Włocławku (depozyt w Bibl. Narodowej). Zob. tab. 30(3).
M. Bersohn: Księgozbiór katedry płockiej. 1899. M. Bol-lert: Lederschnittbande desXIV. Jhdts. 1925. P. Hamanova: Z dijin knihtl vazby. 1959.
OPRAWA NAKŁADOWA, jednakowa O. dla egzemplarzy jednego wydania, sporządzona na zlecenie i koszt nakładcy. O.n. ma charakter masowy, wykonana jest maszynowo. Zazwyczaj używa się do tego typu O. płótna lub półpłótna i papieru. Znacznie tańsza jest broszura nakładowa; ma ona lekko zeszyte nie przecięte arkusze, osłonięte obwolutą przyklejoną do grzbietu. Solidniejszy od broszury, dzięki sztywnej obwolucie, jest kartonaż nakładowy (*O. tymczasowa). O.n., a raczej księgarska, zdarzała się również w okresie, gdy była wyłącznie rękodziełem, np. w wielkim przedsiębiorstwie drukarsko-wydawniczym A. *Kobergera w Norymberdze pracowali introligatorzy, którzy na zlecenie oprawiali egzemplarze druków według ustalonego wzoru i oddanymi do ich dyspozycji narzędziami. W podobny sposób powstawały w XVI w. O. u A. *Manutiusa w Wenecji (*Oprawa aldyńska), 'a zapowiedzią nowoczesnej O.n. stały się w XVII w. w Antwerpii seryjnie oprawiane wydawnictwa klasyków, przewodników, albumów i atlasów produkowanych w firmach *Elzeviera, W.J. *Blaeu'a, Hogenbergów i in. Właściwy okres O.n. rozpoczął się pod koniec XVIII w. wraz z produkcją almanachów i kieszonkowych książeczek oprawianych w kartonaż sztychowany, później litografowany (*Litografia), tłoczony złotem. Ok. 1820 w Anglii i Ameryce wprowadzono całkowicie zmechanizowaną produkcję O.n. płóciennej z wyciskiem złotym. Do dalszego jej rozwoju przyczyniły się maszyny introligatorskie (poł. XIX w.). Zob. tab. 32(4).
A. Smidt: Verlegereinbande Anton Kobergers. W: Archiv f. Schreib- u. Buchwesen. 1928. F. Brauninger: Veńegereinbande bei Aldus. "Jhrb. der Einbandkunst" 1929. E. Kyriss: Verzierte gotische Einbande im alten deutsehen Sprachgebiet. 1956.
OPRAWA OŁTARZOWA zob. OPRAWA LUKSUSOWA.
OPRAWA OTT-HEINRICH była dziełem trzech mistrzów: Anonima, Jorga Bernhardta ze Zgorzelca i Pe-tera Bełza z Augsburga, zatrudnionych w 1. 1540-1558 najpierw w Neuburgu, następnie w Heidelbergu w intro-ligatorni księcia Ottona Heinricha Wittelsbacha, palatyna Renu. Zachowało się do dziś w Heidelbergu i Rzymie, około 300 wol. O. O.-H. w brunatnej (cielęcej) lub białej (świńskiej) skórze, zdobionych portretem właściciela (w pięciu wariantach), inicjałami, datą O. oraz odciskami ślepych radełek i *tłoków o motywach ornamen-
talno-figuralnych. Jest to typowa O. w stylu niem. Renesansu.
I. Schunke: Die Einbande der Palatina in der Vatikanischen Bibliothek. Bd. 1.1962.
OPRAWA PERGAMINOWA różni się od zwykłej skórzanej. Na O.p. używa się skóry owczej, koźlej, cielęcej lub świńskiej, specjalnie wyprawionej. Oprócz garbowania jest ona odwłosiona, bielona i gładzona. Najlepszy jest pergamin groszkowany obok gładkiego białego i żyłkowanego. Słabszy rodzaj pergaminu służył jako materiał do pisania. O.p. stosowano przede wszystkim do książek użytkowych. Najstarsze (XIII-XV w.) były przyszywane do *bloku książki *ściegiem łańcuszkowym lub podłużnym; nieusztywnione i wiotkie tworzyły rodzaj koperty z klapą. Powstawały najczęściej w środowiskach uniwersyteckich (Paryż, Bolonia, Kraków itd.) jako rodzaj seryjnej produkcji. W okresie Renesansu stosowano m. in. O.p. jako ochronę cenniejszych opraw książek, które zabierano w podróż. O. ta przypominała obwolutę. Z XVI--XVIII w. zachowały się O.p. w ogromnych ilościach, co świadczy o niespożytej trwałości materiału (zwłaszcza ze skóry świńskiej). Na południu Europy (Włochy, Hiszpania) używano miękkich O.p. z załamanym kantem, zachodzącym na obcięcie kart w celu ochrony przed kurzem (tzw. Schmutzkante). W Niemczech i Niderlandach ulubioną formą w XVII i XVH[ w. była O.p. ze skóry świńskiej, polerowana na wysoki połysk, koloru kości słoniowej (Horneinbande), usztywniona przez podklejenie mocnym papierem. Sporządzano również O. z zapisanych lub zadrukowanych kart dawnych rpsów i druków. W XVII w. bardzo często barwiono pergamin na kolor czerwony lub zielony. W XVIII w. była w użyciu oprawa półpergami-nowa w połączeniu z barwnym papierem klajstrowanym. W 1785 introligator ang. James Edwards wprowadził nowość: przejrzysty pergamin, pod który można było podłożyć dowolną ilustrację. W nowszych czasach spotyka się O.p. (szyte na *zwięzy pergaminowe, przeciągane na zewnątrz okładziny), które zaopatruje się w jak najprostsze ozdoby, aby nie zatracić pięknej struktury materiału.
Helwig I.
OPRAWA PERSKA zob. ISLAM Oprawy. OPRAWA PLAKIETOWA zob. PLAKIETA.
OPRAWA PŁASZCZOWA, podobna do *oprawy sakwowej, używana w średniowieczu. Książka już oprawiona otrzymywała dodatkowe pokrycie z miękkiej skóry, aksamitu lub jedwabiu, znacznie obszerniejsze niż powierzchnia książki. Szeroki płat materiału zwisał poza
1709
1710
OPRAWA PÓŁPERGAMINOWA
brzegi (zwłaszcza dolne) i w razie potrzeby otulał dokładnie całą książkę jak płaszczem. Książka w O.p. zamykała się zazwyczaj na rzemienne klamry przeciągane przez otwór w pokryciu płaszczowym, które spinały mocno obie okładziny. Dziś zachowały się nieliczne okazy, ponieważ w bibl. obcinano zwisające płaty. Tu i ówdzie zachowały się wąskie paski z obszerniejszego dawniej pokrycia. Nieliczne O.p. znajdują się w Szwecji i Czechach. W Polsce jeden egzemplarz posiada Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu.
OPRAWA PÓŁPERGAMINOWA zob. OPRAWA PERGAMINOWA.
OPRAWA PRAEMIUM SCHOLASTICUM, specjalna O. książki o charakterze podręcznikowym, wręczanej uczniowi w nagrodę za dobre postępy w nauce przez szkołę, akademię lub dostojnika-mecenasa. Inicjatywę nagrody książkowej przypisuje się kolegiom jezuickim. O.p.s., stosowana często we Francji od XVI w., była zazwyczaj b. piękna, w stylu epoki. W Polsce O.p.s. zachowały się w egzemplarzach rozdawanych w XVIII w. przez szkoły jezuickie (np. nagroda Akademii Wileńskiej
O. w brązową skórę z wytłoczonym w złocie napisem w ramce górnej okładziny: "Praernium schołasticum da-tum dignissimo A.D. 1772") oraz w XIX w. przez szkoły warszawskie (np. *oprawa romantyczna z 1844 dla Marianny Pawłowskiej i O. w stylu katedralnym z 1849 dla Wandy Kowalskiej).
A. Birkenmajer: Fragmenty bibl. w. ks. Konstantego. "Silva Reram" 1930. A. Labarre: Anciens lwres de prix a la Biblio-theaue Municipale d'Amiens. "Gutenberg-Jhrb." 1965.
OPRAWA PRZErfROMANSKA zob. OPRAWA KAROLIŃSBA.
OPRAWA RADEŁKOWA ma dekorację wykonaną wyłącznie za pomocą jednego, dwu, czasem kilku rade-łek (*Tłoki introligatorskie). Jest to O. typowa dla niem. Renesansu, tłoczona przeważnie ślepo na skórze świńskiej.
W Polsce O.r. należy do rzadkości, ponieważ rzemieślnik poi. używał chętnie również innych narzędzi, a więc małych tłoków, *plakiet, rylca itp. Dekorację samym radełkiem na okładzinie spotkać można najczęściej na oszczędnościowych oprawach w półskórek na desce w XVI i XVII w.
OPRAWA RENESANSOWA powstała w okresie Odrodzenia przede wszystkim jako wyraz oddziaływania wzorów introligatorstwa islamskiego (technika oprawy, ^tłoczenie złotem, *plecionki wstęgowe, tłoki arabeskowe) drogą przez Włochy na inne kraje Europy (Francja, Wę-
gry, Polska i in.), a także jako rezultat poszukiwań nowszych narzędzi (*plakiety i radełka, głównie w Niemczech i Niderlandach), usprawniających pracę rzemieślnika.
Zob. też O. A LA FANFARĘ, O. ALDYŃSKA, O. ARCHITEKTONICZNA, O. Benedykta z Koźmina, O. Biblioteki Zygmunta Augusta, O. grecka, O. lakowa, O. malowana, O. OtT-HeTNRICH, O. RADEŁKOWA, SEMIS.
OPRAWA ROMANTYCZNA okresu restauracji drugiej ćwierci XIX w. była odbiciem współczesnych tendencji artystycznych, szukających natchnienia w stylach epok minionych. Charakterystyczne dla romantyzmu zainteresowanie średniowieczem wyraziło się na O. tzw. stylem katedralnym, a la cathedrale (*Oprawa architektoniczna). Dekorację stanowił tu gotycki motyw architektoniczny, tłoczony najczęściej na ślepo za pomocą *pla-kiety. Powrócono także do małych *tłoków i radełek odciskanych na ślepo i w złocie. Najwybitniejszym przedstawicielem tego stylu był we Francji J. *Thouvenin. O.r. odnowiła również inne style, np. kontynuowała empire i odnowiła rokoko jako tzw. neorokoko (np. O. rpsu Biblioteki Jagiellońskiej 6774, w której centralną ozdobę na okładzinie tworzy tytuł otoczony Świanuszkiem stylizowanych Ustko w, związany u góry w kokardkę). Oprócz Thouvenina najpiękniejsze O.r. stworzyli *Bozerian młodszy, *Purgold, A. *SimieriG. *Trautz. W Polsce Warszawa i Wilno miały w tym czasie najzręczniejszych introligatorów.
Zob. też O. PRAEMIUM SCHOLASTICUM. Devauchelle II. Helwig I-IH.
OPRAWA ROMAŃSKA, nazwa, którą określa się grupę O. z XII-XIII w. w deski obciągnięte skórą brunatną (kozłową lub cielęcą), zdobioną pojedynczymi *tło-kami na ślepo. Skórzana O.r. wywodzi się z opraw islamskich (*Łlam Oprawy), a także europejskich (*Oprawa karolińska). Różni się jednak od nich rysunkiem ostro rzeźbionych (na wzór pieczęci) tłoków i ciasnym ich uszeregowaniem na okładzinach. W dekoracji jest mniej tłoków o rysunku ornamentacyjnyrn, a więcej ze scenami biblijnymi, z życia codziennego (jeźdźcy, wojownicy) i z groteskowymi zwierzętami. Zachowane okazy O.r. są niewielkiego formatu, mają charakterystyczny płaski grzbiet, a ornament ich chronią przed uszkodzeniem cztery małe krągłe guzy w rogach i jeden pośrodku okładzin. O.r. stosowano głównie w miastach przy szkołach katedralnych lub uniwersyteckich (Paryż, Londyn, Winchester, Durham). Były one prawdopodobnie dziełem świeckich duchownych i rzemieślników pracujących dla uniwersytetów. Służyły jako ochrona książek użytkowych, głównie podręczników uniwersyteckich. Znanych jest dotąd zaledwie 106 O.r. z 1. 1135-1250, z tego 84 wykonano w Paryżu.
1711
1712
OPRAWA SYRYJSKA
Tu było prawdopodobnie centrum, skąd rozchodziły się na całą Europę. W Polsce zachowały się dwie O.r., obie pochodzenia fir. (jedna w Bibliotece Jagiellońskiej, oprawa rpsu 2470, sprzed 1137; druga z ok. 1150 w bibliotece katedralnej w Płocku).
A. Birkenmajer: Oprawa rpsu 2470 Bibl. Jagiellońskiej i inne oprawy z tej samej pracowni introligatorskiej XII w. "Exlibris" T. 7: 1925-1929 z. 1. A. Birkenmajer: Die nachsten Aufgaben bei der Erforschung des gepressten Ledereinbande in Christlichen Europa. "Jhrb. der Einbandkunst" 1927. G.D. Hobson: Some early bindings and binders'tools. "The Library". 1938. L.M. Michon: La Reliurefrancaise. 1951. W. Semkowicz: Paleografia łacińska. 1951. E. Kyriss: Der verzierte europaische Einband vor der Renais-sance. 1957.
OPRAWA SAKWOWA, powszechna od XIV do XVI w., różniła się formą od innych *opraw współczesnych. Materiał powlekający O. (miękka skóra, aksamit, jedwab) przedłużał się u dolnego brzegu książki w duży płat luźno zwisający. W razie potrzeby można było płat sfałdować, związać w poręczny guz i przytroczyć do pasa. Guz przeciągano niekiedy przez pierścień, który służył jako uchwyt, lub zamiast guza ściągano sznurkiem, a końce sakwy zaopatrywano w hak dla zaczepienia u pasa. Zachowało się zaledwie 17 okazów, ponieważ wiele O.s., niewygodnych do przechowywania w bibl., postradało z czasem zwisające luźno płaty sakwowe. Znacznie więcej (447 przykładów) zobaczyć można na dziełach plastycznych tego okresu, na rzeźbach, obrazach, miniaturach, pieczęciach, freskach i haftach, jako atrybut świętych, rzadziej uczonych. Książka w sakwie była zawsze treści religijnej. > W Polsce O.s. nie zachowały się, choć ślady, a raczej resztki sakwy spotyka się przy O. niektórych rpsów. Dowodem ich rozpowszechnienia są zachowane w kraju rzeźby i miniatury z XV w., na których święci trzymają takie księgi w rękach, np. w ołtarzu Wita Stwosza w kościele Mariackim, w scenie Ukrzyżowania na frontonie kościoła Św. Marka w Krakowie, w kościołach paraf ialnych w Bli-żanowie pow. kaliski, w Grodzisku i Pobiedziskach pow. poznański, w Kozie i Mikorzynie pow. Kępno, w Bochni oraz na miniaturze *Pontyfikału Erazma Ciołka w bibl. Czartoryskich. Zob. tab. 30(1).
Zob. też O. płaszczowa.
E. Majkowski: Oprawy sakwowe. 1932. Ś Lisi, H. Alker: Das Beutelbuch in der bildenden Kunst. 1966.
OPRAWA SARACEŃSKA zob. ISLAM Oprawy.
OPRAWA SREBRNA ma okładziny w całości lub częściowo pokryte srebrem. W średniowieczu stosowano srebro do dekoracji *opraw luksusowych. W XVI w. O.s. zdobiły książki królów i książąt, służyły jako cenny podarunek. Do najsławniejszych należała srebrna bibl.
1713
(1525) Albrechta Pruskiego (1490-1568) w Królewcu, którą sporządził dla swej żony Anny Marii. Był to zbiór 20 woluminów, w całości oprawnych w srebro z grawerowanym ornamentem, zdobionych emalią i złotem. Nawet grzbiet O. osłaniała płytka srebrna odpowiednio zaokrąglona, umocowana na zawiasach. Każda oprawa miała inną dekorację. Najstarsze trzy były dziełem złotników norymberskich, pozostałe, już mniej oryginalne, stworzyli artyści królewieccy (H. Kosler, P. Hofjnann, G. Lentz). W drugiej poł. XVI w. artystyczne O.s. sporządzał Anton Eisen-hoit z Warburga, wyszkolony we Włoszech (dwa mszały dla arcybpawPaderborn). W XVII i XVIII w. oprawiano w srebro (najczęściej trybowane) małe modlitewniki i śpiewniki, natomiast wyszły z użycia O.s. większych formatów. Zachowały się piękne przykłady O.s. w Czechach, gdzie w okolicy Kurnej Hory były kopalnie srebra i kwitło złotnictwo. Również w Polsce istnieje szereg okazów O.s., np. *modlitewnik królowej Bony, oprawiony w XVII w. w aksamit obłożony srebrną koronką filigranową i spięty dwiema szerokimi klamrami, oraz kilka modlitewników z XVII i XVIII w. w O. z kutego, misternie rzeźbionego srebra (w Gdańsku Bibl. PAN i w *Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie).
H. Loubier:DerBucheinbani. ?. Hamanova: Zdljin kniźni vazby. 1959.
OPRAWA SYGNOWANA lub podpisana przez introligatora należy na ogół do rzadkości. Sygnowanie było różne. Na *tłokach późnogotyckich introligator umieszczał swe imię i nazwisko (tzw. tłoki imienne) lub tylko inicjały, nieraz w połączeniu z godłem. Do wyjątków należał własny portret introligatora wyryty na tłoku, jak to uczynił w XV w. Jan z Paderborn, introligator i drukarz. W okresie Renesansu były w użyciu sygnowane. *plakiety i radełka, a w czasach nowszych nalepki firmowe. O.s. jako dzieło sztuki wprowadził w XVII w. F. *Badier, tłocząc złotem na okładzinie: "Badier invenit et fecit". W XVIII w., zwłaszcza we Francji, O.s. upowszechniła się, najczęściej w formie winietki zawierającej również adres (*Padeloup i in.). W Polsce w poł. XVIII w. introligator Kruczyński znaczył wytwory swego warsztatu specjalną nalepką z herbem Lwowa i napisem w otoku "Kruczyński compactor librorum Leopoliensis". Pod koniec XVIII w. nazwisko introligatora umieszczano na grzbiecie oprawy u dołu. Dziś introligator daje etykietkę swej firmy na *wyklejce, a przy *oprawie nakładowej drukowana *metryczka książki zawiera nazwisko projektodawcy O.
Zob. też O. z inskrypcją.
Devauchelle I.
OPRAWA SYRYJSKA zob. ISLAM Oprawy.
1714
OPRAWA ŚREDNIOWIECZNA
OPRAWA ŚREDNIOWIECZNA zob. OPRAWA GOTYCKA.
OPRAWA TURECKA zob. ISLAM Oprawy.
OPRAWA TYMCZASOWA (interijn ligatura, kar-tonaż) chroni książkę do czasu właściwej oprawy. Jest to rodzaj twardej obwoluty z płótna, półpłótna lub tektury, zeszytej (niekiedy na *zwięzy) z *blokiem książki, nieco wystającej ponad brzegi bloku, w którym karty pozostały nie rozcięte. O.t. stosuje się przy drukach bibliofilskich. Broszura angielska (Cartonnage a 1'anglaise), O.t. wzorowana na Roxburghe Binding, szyta lekko nićmi, nawet na zwiczy, lecz w grzbiecie nie klejona, nie obcięta, zawieszona w sztywną okładkę kartonową, obciągniętą papierem. Cartonnage a. la Bradel, lekkie oprawki ze złoconym górnym obcięciem, wykonywane w drugiej poł. XIX w. wyłącznie z papieru. Ich twórca Emil Crayon (zm. 1909) nazwał je tak dla upamiętnienia nazwiska inicjatora tego typu opraw A.P. *Bradela. Legatura alla Bodoniana, rodzaj O.t. w postaci sztywnych okładzin z barwnego, wytłaczanego papieru, którą stosował w XVIII w. G. *Bodoni, drukarz w Parmie, dla swoich druków. Roxburghe Binding, rodzaj O.t. stosowanej najpierw dla wydawnictw Roxburghe Club (pierwsze w Anglii Tow. Bibliofilów), później również dla innych jako broszura ang. Jest to broszura tekturowa w półpłótnie lub w półskórku, pokryta barwnym papierem, lekko zeszyta wstążkami, zagięta w okolicy grzbietu, z wyzłoconym górnym obcięciem. O.t. w stylu ang. propagował w Polsce B. Lenart.
Zob. też Broszurowanie, O. nakładowa.
OPRAWA W STYLU EMPIRE, czyli w stylu cesarstwa (okres panowania Napoleona). Styl empire wziął początek ze stylu Ludwika XVI, zapoczątkowującego neoklasycyzm. Pojawił się on obok panujących jeszcze *opraw koronkowych. Prócz reakcji na niespokojne, wyrafinowane linie rokoka styl Ludwika XVI w O. przejawił się w sięganiu po motywy dekoracyjne do sztuki starożytnej i stąd pochodzą dekoracje zwane pompejań-skimi (wpływ odkrycia Pompei i Herkulanum w 1755), "palmety etruskie", dekoracje a la grecque itp. Empire jest ostatnią z odmian neoklasycyzmu w O. Przejawy jego sięgają do mniej więcej 30-tych 1. XIX w., gdy zaczęły coraz silniej występować style romantyczne (*Oprawa romantyczna), a także coraz więcej powstawało O. seryjnych. O. z okresu empire odznaczają się pewną prostotą: używana jest do nich doskonale przygotowana skóra (ulubione są skóry podłużnie lub poziomo delikatnie karbowane, barwy: oliwkowa, granatowa, ciemnoczerwona itp. oraz tłoczenie złotem). *Zwierciadło O. często nie
jest zdobione lub też znajduje się na nim w środku herb, monogram, orły napoleońskie, mała winietka alegoryczna, waza starożytna lub tp. *Bordiura bywa często wąska, wytłaczana radełkiem (*Tłoki introligatorskie), komponowana nieraz tylko z kilku Unii o stopniowanej grubości lub też obramowanie zwierciadła stanowi jedna linijka złota, prosta lub wężykowata. Motywy dekoracyjne zaczerpnięte są z ornamentyki starożytnej: meander, wazony, motywy kandelabrowe, groty strzał, kimation joński, motywy dekoracyjne doryckie, sznur pereł, emblematy wojenne, sfinksy (po wyprawie do Egiptu), liście akantu i in. W późniejszym okresie pojawiła się naturalistycznie traktowana winna latorośl, wić roślinna z owocami i kwiatami. W 1. 20-tych XIX w. obok tłoczenia złotem zaczęto stosować w zwierciadle tłoczenie ślepe (medaliony różnego kształtu itp.). Bardzo bogato zdobione są grzbiety, na których niekiedy skupia się dekoracja O. Prócz skóry używano do ozdobnych O. przezroczystego pergaminu (nauczono się go produkować w 1. 80-tych XVIII w. w Anglii); na nim bywały malowane od strony wewnętrznej winietki, herby itp. Wprowadzone w okresie rewolucji francuskiej O. papierowe, imitujące skórę, utrzymały się w okresie empire. Dekoracja ich ograniczała się często do ozdoby grzbietu: wytłoczony złotem tytuł i ozdobione poszczególne pola, na które grzbiet jest podzielony. O. te wiążą się z nazwiskiem introligatora A.P. *Bradela. Zamiłowanie do luksusowo wydawanych wielkich formatów (*Oprawy w stylu rokoko) znalazło wyraz w monumentalnych publikacjach epoki cesarstwa, czego przykładem jest Description de l'Egypte V. Denona. Obok publikacji w wielkich formatach wydawano wiele almanachów w formatach kieszonkowych i miniaturowych. O. ich, szczególnie egzemplarzy przeznaczonych na podarunki, bywały luksusowo wykonywane. Czołowym introligatorem epoki napoleońskiej był *Bozerian starszy, obok niego A. *Simier i in. O. w innych krajach pozostawały pod wpływem francuskim, choć powstały też narodowe centra introligatorskie, w których doszły do głosu pewne akcenty lokalne (np. w O. ang. obok motywów klasycy-stycznych wprowadzane były emblematy polowań, rybołówstwa itp.). Główne centra obok Paryża i Anglii: Wiedeń, Mediolan, Berlin, Kopenhaga. W Polsce odmiana stylu empire nazywana jest stylem Stanisława Augusta. Najlepszych introligatorów miały Warszawa i Wilno.
A. Birkenmajer: Rocznik Woyskowy Królestwa Poi. 1817--1830. 1929. A. Birkenmajer: Fragmenty belwederskiej bibl. w. ks. Konstantego.* "Silva Rerum" 1930. S. Dahl: Dzieje książki. 1965.
OPRAWA W STYLU ROKOKO powstała we Francji za panowania Ludwika XV. Styl' ten objął inne kraje, dając podstawę do lokalnych odmian. W O. roko-
1715
1716
FAB. 31. OPRAWY
). Oprawa plakietowa i ok. 1500. 10. Oprana haftowana z XVI w. 11. Perska oprawa akowa z XVI w. 12. Dprawa a la fanfarę : XVIXVII w.
12
15
TAB. 32. OPRAWY
13. Oprawa barokowa z XVII w. 14. Oprawa mozaikow; z XVII w. 15. Oprawa koronkowa z XVIIXVIII w. -16. Oprawa nakładowa dla E. Diederichsa zaprojektowana prze: F.H. Ehmckego
OCE M
IAUST
w rai
jJV\*r?F
FAU
16
ORDA
kowych wyróżnić można dwa zasadnicze typy: *zwier-ciadło puste lub z herbem czy monogramem właściciela na środku, *bordiura koronkowa z ornamentem muszlo-wym (*Rocaille) o liniach wygiętych w sposób właściwy dla tego stylu, przypominających litery C i S; ornamenty pod wpływem mody chińskiej w sztuce, w interpretacji francuskiej, tzw. chinoiseries (figurki ludzkie w fantastycznych krajobrazach, pagody, ptaki fantastyczne i realne, często papuga itp.). W obu wypadkach duży nacisk położony jest na kolor i doskonałe techniczne przygotowanie skóry oraz na precyzyjne, w odpowiednim odcienia wykonane tłoczenia złotem. O. w tym stylu, spokojne i wytworne we Francji, stały się przeładowane w Niemczech, bywały też zbyt bogato zdobione we Włoszech. W Polsce widoczne są na O. tej epoki wpływy drezdeń-skiej odmiany stylu, natomiast O. z bibl. Stanisława Augusta odzwierciedla styl francuski.
Zob. też O. koronkowa.
W. Olszewicz: Biblioteka króla Stanisława Augusta. "Prz. Bibl." 1931.
OPRAWA WACHLARZOWA zob. EVENTAIL.
OPRAWA WSPÓŁCZESNA, wykonana równocześnie lub prawie równocześnie z książką (rpsem lub drukiem) i nosząca znamiona stylu swej epoki.
OPRAWA Z *INSKRYPCJĄ (z napisem) znana jest od wczesnego średniowiecza. Napis na O. służył jako jeden z motywów zdobniczych lub objaśniał treść książki, podawał imię właściciela, ofiarodawcy, introligatora (*Oprawa sygnowana), cytował sentencje, modlitwy, błogosławieństwa, czasem urywki utworów literackich, religijnych itp. Na *dyptykach konsularnych używanych do oprawy kodeksów kościelnych dopisywano w X w. imiona świętych w celu "uchrześcijanienia" pogańskich wizerunków. Na O. złotniczych inskrypcja objaśniała treść O. (St Gallen, Kodeks 53), a na *oprawie nacinanej głosiła sentencje, podawała tytuł dzieła, nazwisko introligatora lub właściciela (Jaffe *Mair Norymberga, J. *Kropacz Płock). Introligatorzy islamscy (XII-XVIw.) tłoczyli odbicia napisów wstęgowych, rozplanowane geometrycznie wzdłuż brzegów O., i umieszczali swe imiona w widocznym miejscu. W 1. 30-tych XV w. pojawiły się na *opra-wach gotyckich wyciski poszczególnych *tłoków literowych, które uszeregowane w *bordiurach zawierały dłuższy tekst lub nazwisko (K. *Forster, *Wrocław Ś Oprawy). W tego rodzaju odbiciach pojedynczych liter widzą niektórzy prototyp wynalazku *Gutenberga. W okresie ^inkunabułów weszły w użycie tłoki w kształcie pieczęci, tarczy, prostokąta lub gotyckiej wstęgi z nazwiskiem introligatora (np. H. *Coster, *Caspar, M. *Hadeber) lub
właściciela, względnie patrona klasztoru. Tłoki jedno- lub dwuwyrazowe (Jesus, Ave Maria, Liber signatus Ś *Wa-lenty z Pilzna) stanowiły zapowiedź późniejszego radełka (*Tłoki introligatorskie). W okresie Renesansu ulubionym motywem zdobniczym stała się dewiza bibliofilska umieszczona na okładzinie w centrum lub u dołu (J. *Grolier i in.), a także tytuł dzieła lub nazwisko właściciela w połączeniu z *superekslibrisem. O. z i. rozpowszechniła się w XVI w., m. in. w Krakowie, Wrocławiu, Pradze i Wiedniu. Na O. dzieł urzędowych tytuły i napisy na okładzinach utrzymały się znacznie dłużej. W poł. XVI w. tytuł dzieła przeszedł na grzbiet O. (hiszp. *oprawy pergaminowe), a w XVII w. zwyczaj ten rozpowszechnił się w innych krajach. Inskrypcja jako motyw zdobniczy stwarza jeszcze dziś wiele możliwości zarówno przy O. maszynowej, jak i ręcznej.
I. Schunke: Ostdeutsche Inschrifteneinbande. "Gutenberg--Jhrb." 1942/43. M. Burbianka: Oprawy wrocławskich ksiąg miejskich w XVI w. "Roczniki Bibl." 1957.
OPRAWA Z KAMEĄ zob. FARNESE.
OPRAWA ZBYTKOWNA zob. OPRAWA LUKSUSOWA.
OPRAWA ZŁOTNICZA zob. OPRAWA LUKSUSOWA.
OPUNIM, ^pseudonim, w którym autor określa się jako twórca innego dzieła (np. Autorka Pamiątki po dobrej matce Ś Klementyna Tańska-Hoffinanowa).
OPUS CITATUM (op. cit.) zob. APARAT NAUKOWY KSIĄŻKI.
OPUSTKA zob. KOREKTA Znaki korektor-skie.
ORANCI (łac. orantes = modlący się), występujący w sztuce starochrześcijańskiej (w malarstwie katakumbo-wym oraz dekoracji rpsów) *ornament przedstawiający postacie ludzkie, stojące z wyciągniętymi do góry rękami w geście modlitewnym. Symbolizują przede wszystkim modlące się dusze zmarłych, znajdujących się w raju.
ORDA Napoleon (1807-1883), rysownik, muzyk, językoznawca, poeta. Jako oficer i emigrant powstania listopadowego przebywał do 1856 we Francji. Po powrocie do kraju zamieszkał w Pińsku i w Warszawie. Dziełem jego jest ok. 1000 akwarel, przedstawiających widoki miast i wsi poi., zwłaszcza obiektów o charakterze zabytkowym, wykonanych podczas wieloletnich samotnych wędrówek po kraju. Wybór 260 tych rysunków znalazł
1717
EWoK 56
1718
ORDER BIAŁEGO KRUKA
się w zbiorze Album widoków Polski wyd. w 1. 1875-1883 w 8 seriach; 1-sza liczy 50, a następne po 30 plansz litograficznych, rysowanych na kamieniu przez A. Misuro-wicza. Kilkanaście krajobrazów O. reprodukował "Tygodnik Ilustrowany". Thieme-Becker XXVI.
ORDER BIAŁEGO KRUKA, wyróżnienie honorowe za wybitne zasługi dla rozwoju *bibliofiłstwa i pięknej książki, przyznawane od 1930 przez Kapitułę O.B.K. działającą w ramach *Tow. Miłośników Książki w Krakowie. O.B.K. przed drugą wojną światową udekorowani zostali m. in.: F. *Biesiadecki, S. *Demby,
DO
JÓZEFA GRYCZA SUPLEMENTA W XXXI! i CZŁONKA K. O. B. K.
wasza Formacjo!
Dostojny Sygiuancjej
.*< 4ra praco bibliotekarski, gorlńn atujka w Zakonie 8tUfMci i cenne Wasze dzieło X dziejów i ieehada książki*. Utoń witafaca wiedzę polski a ksiłżce, nie asziy uwadw Wysokich WJad* Zakoau i K. O. 8. K które postanówmy nadać Warn primo: i* pncę naofcową
ORDER
BIAŁEGO KRUKA IN QUARTO
s*cdo; m ayswenne jfpe&Bame obctwśtakow Suplement*.,godność
KANCLER2A K. O. B. K. -i urw^mm^m w Zakonie, z m łe,
MMltMcji, prawami i ijntywitejuni, om tytntew SYGltlANTA.
W dowód raw^o spon^e&a *jc ranieJMr?
Dmi o Krakowi., 24 mm 39S2 roku.
Order Białego Kruka
K. *Piekarski, J. *Gryc?, A. *Birkenmajer, fr. literat, bibliofil i mąż stanu Ś Jean Louis Barthou (1862-1934), zasłużony wydawca i drukarz krakowski Wacław An-czyc (1866-1938, *Anczycowie) oraz introligatorzy-artyś-ci: R.. *Jahoda, A. *Semkowicz i B. Lenart.
ORDO ROMANUS (łac: ordines romani), liturgiczne książki obrządku rzymskiego o niewielkiej objętości. Powstawały od VII w. dla ustalenia porządku niektórych coraz bardziej rozbudowywanych ceremonii liturgicznych, które w najstarszych rzymskich księgach liturgicznych, jak *sakramentarz czy *antyfonarz, posiadały jedynie teksty modlitewne, nie miały żaś rubryk. Łącznie z tekstami modlitewnymi weszły O.r. do innych ksiąg liturgicznych, jak *pontyfikał, *rytuał, caeremoniale romanum, caere-moniale episcoporum, i dały podstawę do dalszego ich rozwoju.
ORGAN PRASOWY zob. PRASA.
ORGANDYNA (organtyna), lekki materiał bawełniany z silną apreturą, rodzaj sztywnego muślinu, używany do szycia książek przy oprawach twardych.
ORGANEK zob. SZUFLA.
ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH DO SPRAW OŚWIATY, NAUKI I KULTURY zob. UNESCO.
ORGANIZACJE
Bibliofilstwo. Rozwijający się na całym świecie ruch bibliofilski, którego znaczne nasilenie wystąpiło szczególnie w drugiej poł. XIX i na pocz. XX stulecia, wymagał ujęcia w ramy organizacyjne, co doprowadziło do powstania w wielu krajach tow. miłośników pięknej książki. W Austrii bibliofile założyli tow. (Wiener Bibliophilen Gesellschaft) w 1912. W Czechosłowacji w 1908 jako pierwsze powstało Tow. Bibliofilów Czeskich (Spolek Ćeskych Bibliofilu) w; Pradze, następnie w 1930 Słowackie Tow. Bibliofilów (Spolok Bibliofilov na Slovensku) w Bratysławie, zaś w 1931 Morawskie Tow. Miłośników Książki (Skupina Moravskych Knihomilu) w Brnie. W Danii w 1925 założono Duńskie Tow. Miłośników Książki (Dansk Bogsamler-Forening), a w 1942 powstał Duński Klub Bibliofilów (Dansk Bibliofil-Klub). We Francji pierwsze Tow. Bibliofilów (Societe des Biblio-philes Francais) powstało w 1820 z inicjatywy *Pixere-courta. Następne Tow. Przyjaciół Książek (Societe des Amis des Livres) założył w 1873 E. Paillet, zaś w 1908 powstała organizacja Les Amis du Livre Modernę. Z licznych tow. bibliofilskich istniejących w Holandii najważniejsze jest Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden w Amsterdamie. W Niemczech wiele tow. bibliofilskich powstało na przełomie XIX i XX w. Najstarsze jest weimarskie Gesellschaft der Bibliophilen, zał. w 1899 przez F. von *Zobeltitza. W Norwegii w 1900 powstało Tow. Miłośników Książki (Forening for norsk bokkunst),
1719
1720
ORGANIZACJE
zaś w 1922 Klub Bibliofilów (Bibliofiłklubben). W Stanach Zjednoczonych A.P. wśród licznie powstających w końcu XIX w. tow. i klubów bibliofilskich do znaczniejszych należał Dibdin-Club w Nowym Jorku (1897) czy Tow. Bibliofilów w Bostonie (Bibliophile Society of Boston, 1901). Tow. Bibliofilów w Szwajcarii (Schweizer Bibliophilen-Gesellschaft) powstało w 1921 w Bazylei. W Szwecji do ważniejszych organizacji, powstających licznie w pocz. XX w., należały: Foreningen for bokhantverk (1900), Svenska exlibrisf6reningen (1934), Nordiska bibliofilsallskapet (1936). Na Węgrzech pierwsze tow. bibliofilskie powstały w okresie międzywojennym (1921, 1937). W Wielkiej Brytanii w 1812 podczas *aukcji księgozbioru *Roxburghe'a powstał pierwszy klub bibliofilów Roxburghe Club. Z innych powstałych później tow. do znaczniejszych należy *Haklunyt Society. We Włoszech w 1923 powstało w Mediolanie Tow. Miłośników Książki (Gli Amatori del Libro). W Związku Radzieckim istnieją liczne koła przyjaciół książki, jak np. zał. w 1920 Russkoje Obszczestwo Druziej Knigi. Wykształcenie się form organizacyjnych bibliofilstwa w Polsce nastąpiło w 1. 20-tych XX w. i było rezultatem Śwzmożonej aktywności kulturalnej społeczeństwa poi. po odzyskaniu niezawisłości państwowej w 1918. Spośród 11 tow. bibliofilskich działających przed drugą wojną światową 10 powstało w 1. 1921-1927. Szczególnie prężną i wielostronną działalność rozwinęły zawiązane najwcześniej: *Tow. Bibliofilów Polskich w Warszawie (1921) i *Tow. Miłośników Książki w Krakowie (1922). Tow. Miłośników Książki odegrały dużą rolę w ożywieniu i organizowaniu życia kulturalnego w ośrodkach prowincjonalnych: od 1923 Tow. Bibliofilów Polskich w Poznaniu i Koło Miłośników Książki w Zamościu; od 1925 Towarzystwo Miłośników Książki we Lwowie; od 1926 Tow. Bibliofilów im. Joachima Lelewela w Toruniu, Tow. Bibliofilów Polskich w Wilnie i Lubelskie Tow. Miłośników Książki w Lublinie; od 1927 Tow. Bibliofilów w Łodzi i Tow. Przyjaciół Książki w Kaliszu. Działalność ich miała na celu szeroko pojętą propagandę książki i bibliofilstwa poprzez liczne wystawy, odczyty, dyskusje, *aukcje bibliofilskie oraz publikowanie wzorowych wydawnictw bibliofilskich (m. in. czasop. bibliofilskie), które wydatnie przyczyniły się do podniesienia poziomu estetycznego książki poi. (duże zasługi położyli tu m. in.: Z. *Łazarski, A. *Pół-tawski, Wacław Anczyc i Jan Kuglin). Tow. bibliofilskie prowadziły ożywioną działalność wśród młodzieży, organizując szkolne koła bibliofilskie (m. in. Uczniowskie Koło Miłośników Książki przy Ginin. Męskim im. Jana Zamoy-skiego w Zamościu, Młodzieżowa Sekcja Bibliofilska przy Gimn. im. Królowej Jadwigi w Toruniu). Świadectwem ich prężności organizacyjnej w 1. 20-tych było zwo-
łanie czterech zjazdów bibliofilów poi. (Kraków 1925, Warszawa 1926, Lwów 1928 i Poznań 1929), które dokonywały okresowego przeglądu dorobku tow. bibliofilskich i nakreślały program ich dalszej działalności. Funkcję łącznika między poszczególnymi tow. i koordynatora ich poczynań spełniała w 1.1925-1929 Naczelna Rada Bibliofilska (prezes S. *Demby), powołana do życia przez I Zjazd Bibliofilów Polskich. Tow. polskie utrzymywały również ożywione kontakty z zagranicznymi organizacjami bibliofilskimi (m. in. z *Polskim Tow. Przyjaciół Książki w Paryżu). W pocz. 1. 30-tych w wyniku kryzysu gospodarczego działalność tow. bibliofilskich uległa wyraźnemu zahamowaniu i ożywiła się dopiero na krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej (w 1938 powstało nowe Śląskie Tow. Miłośników Książki i Grafiki w Katowicach). Kres istnieniu tow. bibliofilskich położyła druga wojna światowa. Podejmowane po jej zakończeniu próby odrodzenia zorganizowanego ruchu miłośników książki (Kraków, Lublin, Poznań, Toruń, Wrocław i in.) nie dały trwalszych rezultatów. Kontynuatorem tradycji bibliofilskich okresu międzywojennego jest obecnie Tow. Przyjaciół Książki w Warszawie, działające od 1958.
Bibliotekarstwo. Inicjatywa stworzenia zawodowej organizacji bibliotekarzy powstała najwcześniej w Stanach Zjednoczonych A.P., na pierwszej konferencji bibliotekarzy amer. w 1853 w Nowym Jorku. Jednakże pierwsze Stów. Bibliotekarzy (American Library Association ALA) zostało utworzone dopiero w 1876. Jako drugie z kolei, a pierwsze w Europie, powstało brytyjskie Library Association (1877). W następnych latach, szczególnie po utworzeniu w 1927 *Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarzy (IFLA), powstały liczne organizacje także w innych krajach, zakładane z inicjatywy pracowników bibl. powszechnych i bibl. naukowych uniwersalnych. Z czasem w miarę rozwoju bibl. i ich specjalizacji powstawały organizacje grupujące bibliotekarzy określonych typów bibl. Szczególnie liczne są takie organizacje w USA, gdzie obok ogólnego Stów. Bibliouk Specjalnych (Special Libraries Association, zał. 1909) istnieją stów. bibl. prawniczych, medycznych, muzycznych, szkolnych, teologicznych i in. Również w Wielkiej Brytanii działa od 1924 aktywne Stów. Bibliotek Specjalnych i Biur Informacyjnych (Association of Special Libraries and Information Bureaux *ASLIB). W niektórych krajach istnieją odrębne organizacje bibl. powszechnych (Austria, NRF). Organizacje bibliotekarzy mają za zadanie: obronę interesów bibl. i bibliotekarzy, podnoszenie kwalifikacji zawodowych, propagowanie współpracy bibl., rozwijanie wiedzy bibliotekarskiej. Szczególnie doniosłą rolę spełniają w krajach, gdzie ingerencja państwa w sprawy bibl. jest słaba (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania). Wiele z nich ma poważne osiągnięcia w zakresie kształtowania
1721
1722
ORGANIZACJE
polityki bibliotecznej swoich krajów, rozwoju bibl. publicznych, kształcenia bibliotekarzy, organizacji współpracy międzybibliotecznej. Stów. bibliotekarzy nie mają na ogół charakteru czysto zawodowych organizacji, ponieważ wiele z nich przyjmuje na członków również osoby nie będące bibliotekarzami, lecz interesujące się sprawami bibl. Ponadto wiele z nich posiada członków korporatyw-nych, którymi są przede wszystkim bibl. Typowa struktura organizacyjna stów. bibliotekarskich opiera się na potrójnej zasadzie: geograficznej (oddziały regionalne), merytorycznej (sekcje problemowe) i funkcjonalnej (sekcje dla różnych typów bibl.). Wiele z nich wydaje własne czasop., publikacje z zakresu bibliotekarstwa i bibliografii, organizuje zjazdy, konferencje, kursy, prowadzi poradnictwo fachowe. W Afryce aktywne Stów. Bibliotekarzy istnieje od 1946 w Zjednoczonej Republice Arabskiej. W Ameryce Łacińskiej pierwsze stów. bibliotekarzy powstały w 1953 w Argentynie i Brazylii. Z ich inicjatywy w 1962 utworzono Stów. Bibliotekarzy Ameryki Łacińskiej jako sekcję IFLA. W Austrii bibliotekarze zrzeszeni są w stów. pod nazwą Verein Ósterreichischer Bibliothekare. Pracownicy bibl. w Belgii należą do Tow. Bibliotekarzy, w Finlandii Ś do Stów. Bibliotekarzy Fińskich (zał. w 1945). W Hiszpanii stów. zawodowe ANABA (Asociación Nacional de Archiveros, Biblio-tecarios y Arqueologos) w 1955 Uczyło ok. tysiąca członków. Zał. w 1858 Cuerpe facultative de Archiveros, Biblio-tecarios y Arqueologos, grupujący bibliotekarzy dyplomowanych, ma ograniczoną liczbę członków, toteż nowo wstępujących obowiązuje egzamin konkursowy. Analogiczne stów. istnieje też dla personelu pomocniczego. W Japonii pierwsze stów. bibliotekarzy powstało w 1892 (obecna nazwa: Nippon-toshokan-kyokai). "W Niemczech w 1900 powstało Stów. Bibliotekarzy Niemieckich (Verein Deutscher Bibliothekare), zaś w 1921 utworzono związek grupujący bibliotekarzy oświatowych (Verband Deutscher Volksbibliothekare). Obecnie obydwa państwa posiadają odrębne organizacje bibliotekarskie.
niem.
W Stanach Zjednoczonych A.P. jedynym czynnikiem koordynującym w bibliotekarstwie, które odznacza się dużym indywidualizmem, jest powstałe w 1876 Stów. Bibliotekarzy (American Library Association ALA). Stów. Bibliotekarzy w Szwajcarii powstało w 1897, w Szwecji w 1915. Najznaczniejsze wśród licznych organizacji bibliotekarskich, jakie powstały na pocz. XX w. w Ro sj i, było Tow. Biblioteczne w Petersburgu, działające w 1. 1908-1917. Utworzony w okresie międzywojennym w Polsce Związek Bibliotekarzy Polskich działa obecnie pod nazwą *Stow. Bibliotekarzy Polskich.
Dokumentacja. Wraz ze stopniowym wyodrębnianiem się dokumentacji jako samodzielnej dziedziny powstał nowy typ pracownika związanego zawodowo z dokumen-
tacją i informacją, nazywanego coraz częściej w odróżnieniu od bibliotekarza dokumentalistą lub pracownikiem informacji. Podobnie jak dokumentacja i informacja wyrosły na podłożu bibliotekarstwa i bibliografii, tak organizacje i stów. dokumentacyjne wzięły swój początek głównie z organizacji i stów. bibliotekarskich. Początkowo były to organizacje wspólne, skupiające głównie pracowników bibl. specjalnych. Stopniowo jednak, szczególnie w ostatnich latach, powoływano je już wyłącznie w celu reprezentowania interesów pracowników dokumentacji i informacji. Pierwszą organizacją dokumentacyjną o charakterze międzynarodowym była *Międzynarodowa Federacja Dokumentacji (Federation Internationale de Documentation FID) działająca pod tą nazwą od 1938. Jej poprzednikiem był Międzynarodowy Instytut Bibliograficzny (lnstitut International de Bibliographie) powstały w 1895 w Brukseli, w 1931 przemianowany na Międzynarodowy Instytut Dokumentacji (lnstitut International de Documentation). Drugą organizacją międzynarodową jest powstałe w 1962 Międzynarodowe Stowarzyszenie Dokumentalistów i Pracowników Informacji (Association Internationale des Do-cumentalistes et Techniciens de 1'Information) z siedzibą w Paryżu, stawiające sobie za cel reprezentowanie interesów osób zajmujących się zawodowo problemami dokumentacji, opracowanie międzynarodowego statutu dokumentalistów, organizowanie szkolenia, spotkań narodowych i międzynarodowych, współpracę z zainteresowanymi organizacjami narodowymi i międzynarodowymi- Równocześnie powstają w wielu państwach dokumentacyjne stów. narodowe zajmujące się sprawami zawodowymi pracowników informacji oraz problemami dokumentacji i informacji na terenie danego kraju. I tak w 1936 powstało Szwedzkie Stowarzyszenie Dokumentacji Technicznej (Tekniska Litteratursallskapet TSL) do 1965 członek narodowy FID. W 1939 utworzono w Bernie Szwajcarski Związek Dokumentacyjny (Schweizerische Verei-nigung f. Dokujnentation) również członek narodowy FID, współpracujący ściśle z Szwajcarskim Stów. Bibliotekarzy. W {1947 w Belgii stworzono Belgijskie Stowarzyszenie Dokumentacji (Association Belge de Documentation), zaś w 1961 w Niemieckiej Republice Federalnej Związek Dokumentalistów Niemieckich (Verein Deutscher Dokumentare). W wielu państwach dokumentaliści łączą swe sprawy zawodowe z problemami zawodowymi bibliotekarzy bibl. specjalnych. W Stanach Zjednoczonych stów. skupiającym bibliotekarzy i pracowników inforjnacji (information experts) jest zorganizowane już w 1909 Stowarzyszenie Bibliotek Specjalnych (Special Library Association). W Wielkiej Brytanii zał. w 1924 Stów. Bibliotek Specjalnych i Biur Informacji (Association of Special Libraries and Inforpiation Bureaux *ASLIB) obejmuje również swoim zasięgiem pracow-
.1723
1724
ników informacji (infomiation officers). W 1958 powstała odrębna organizacja zawodowa pracowników informacji pod nazwą Instytut Naukowych Pracowników Inforniacji (Institute of Information Scientists), którego zadaniem jest przede wszystkim umocnienie statusu dokumentalisty i podniesienie rangi tego zawodu oraz podnoszenie kwalifikacji pracowników informacji. We Francji działa Francuska Unia Dokumentacyjna (Union Francaise des Organismes de Documentation UFOD), zał. w 1932 w celu utrzymania łączności między instytucjami i osobami zainteresowanymi działalnością dokumentacyjną. Organizacją zawodową dokumentalistów fr. jest Stowarzyszenie Dokumentalistów i Bibliotekarzy Bibliotek Specjalnych (Asso-ciation des Documentalistes et Bibliothecaires Specialisćs). W Norwegii działa Stów. Norweskich Bibliotekarzy Bibliotek Specjalnych (Norsk Forsknings Bibliotekarers Forening). W Holandii dokumentaliści zrzeszeni są w powstałej w 1941 Sekcji Bibliotek Specjalnych Holenderskiego Stów. Bibliotekarzy. Podobnie w Indiach sprawy dokumentacji łączy z zagadnieniami bibl. specjalnych powstałe w 1955 w Kalkucie Stowarzyszenie Bibliotek Specjalnych i Ośrodków Informacji (Indian Association of Special Libraries and Information Centres IASLIC). W Polsce w miejsce istniejącego od 1953 Ośrodka Bibliografii i Dokumentacji Naukowej PAN (OBiDN) został powołany Uchwałą Sekretariatu Naukowego PAN w 1961 Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN (ODiIN PAN). Do zadań OBiDN należały: koordynacja prac bibliograficznych i dokumentacyjnych placówek PAN, współpraca w dziedzinie dokumentacji naukowej z zagranicą, prowadzenie prac teoretycznych w zakresie dokumentacji naukowej oraz centralna dokumentacja w zakresie poszczególnych dyscyplin naukowych. Ponadto OBiDN prowadził pracownię mikrofotograficzną pracującą na potrzeby naukowe placówek PAN. W 1.1953-1958 do OBiDN należał jako Dział Zbiorów uzupełniany w zakresie naukoznawstwa księgozbiór Tow. Naukowego Warszawskiego, przekształcony w 1959 w samodzielną jednostkę pn. Biblioteka PAN. OBiDN zorganizował też centralny katalog naukoznawstwa, przekazany później Bibliotece PAN. OBiDN wydawał: w 1. 1955-1958 "Polską Bibliografię Analityczną" z zakresu nauk matema-tyczno-przyrodniczych (w ośmiu seriach); w 1. 1953-1957 "Biuletyn Ośrodka Bibliografii i Dokumentacji Naukowej PAN" (miesięcznik zawierający głównie wykaz ważniejszych nabytków zagranicznych sieci bibl. PAN, kontynuowany jako "Biuletyn Zagranicznych Nabytków Bibliotek PAN" przez Ośrodek Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych PAN). OBiDN zainicjował też wyd. "Biuletynu Treści Polskich Periodyków Naukowych" (pocz. w formie mikrofilmu; wyd. powielone za 1957 ukazało się w 1958). ODiIN jest centralnym organem w dzie-
ORGANIZACJE
dzinie inforniacji naukowej w PAN i w szkolnictwie wyższym. Do zadań statutowych należą: organizacja i koordynacja działalności dokumentacyjno-informacyjnej placówek PAN oraz Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, organizowanie instruktażu i szkolenia, jak też konferencji i narad roboczych dla pracowników informacji placówek PAN, prowadzenie prac badawczych z zakresu teorii i metodyki informacji naukowej, opracowywanie dokumentacji w zakresie organizacji nauki w kraju i za granicą, prowadzenie centralnej pracowni fotografii naukowej na potrzeby placówek PAN oraz prowadzenie działalności wydawniczej. Wydawnictwa ciągłe ODiIN to: "Biuletyn ODiIN" (od 1968 "Zagadnienia Informacji Naukowej"), organ informacyjno-naukowy (od 1962, 2-3 razy w roku); "Polish Scientific Periodicals Current Contents", spisy treści poszczególnych zeszytów poi. periodyków (od 1962, 10 z. w roku); "Przegląd Sprawozdań z Wyjazdów Zagranicznych", informujący
0 wynikach podróży naukowych pracowników PAN
1 Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego (od 1963, kwartalnik); "Przegląd Informacji o Naukoznawstwie", bi-bliogr. adnotowana piśmiennictwa poi. i zagranicznego (od 1964, kwartalnik), "Katalog Mikrofilmów sprowadzonych z zagranicy" dla placówek PAN (ukazuje się raz w roku, t. 1 za 1. 1954-1958 wyd. w 1963), "Informatory ODiIN", seria informująca o środkach i źródłach informacji w kraju i za granicą (od 1962; do 1966 ukazało się 12 zeszytów).
A. Wysocki: Organizacja informacji naukowej w PAN. "Aktualne Probl. Inf. i Dok." 1964 nr 1.
Drukarstwo. Wraz z rozwojem drukarstwa i znacznym wzrostem ilości zatrudnionych w przemyśle poligraficznym pracowników narastała też potrzeba stworzenia organizacji zawodowych reprezentujących ich interesy. Pierwsza taka organizacja, której celem było ustalanie zasad wzajemnych stosunków między właścicielami drukarń a pracownikami, normowanie -warunków współżycia towarzyszy w pracy, przyjmowanie i kształcenie uczniów w zawodzie" oraz udzielanie doraźnej pomocy materialnej bezrobotnym i wędrownym towarzyszom, powstała w 1661 w Bazylei (już w 1471 doszło tu do strajku na tle ekonomicznym). Szczególnie licznie organizacje zawodowe tworzono w wielu krajach w XIX w. (np. w 1848 w Lipsku Buchdrucker-Vcrband, a w 1884 Deutscher Buch-gewerbeverein jako centralny związek całego przemysłu niem. zajmującego się książką). W Polsce cechy i stowarzyszenia drukarskie powstały dopiero w XVII w., przedtem drukarstwo było zawodem wolnym, nie podlegającym ustawom cechowym. Firmy drukarsko-wydaw-nicze rozwijały się na zasadach przedsiębiorstw typu manufakturowego, opartego na kapitale handlowym lub rzemieślniczym. W 1539 król Zygmunt Stary podporządkował
1725
1726
ORGANIZACJE
drukarzy i księgarzy władzy rektorów Akademii Krakowskiej. Niezależnie jednak od tego towarzysze drukarscy tworzyli odrębne zrzeszenia.W Krakowie zrzeszenie takie, które w 1675 otrzymało nazwę Kongregacji, przetrwało do 1843. W 1850 dziewięciu drukarzy założyło organizację pod nazwą Kasa Składkowa Kollegów Sztuki Drukarskiej w Krakowie, zwane później Kasą Wspólnej Pomocy, a następnie Wzajemną Pomocą Towarzyszy Sztuki Drukarskiej w Krakowie, z której inicjatywy założono stów. "Siła", mające za zadanie organizowanie funduszu emerytalnego dla członków. Od 1884 nazwę Wzajemna Pomoc zmieniono na Kasę Chorych, działającą równolegle z powstałym w 1873 stów. "Ognisko," które po dwuletniej działalności upadło i odrodziło się dopiero w 1880 jako Stów. Drukarzy i Pokrewnych Zawodów "Ognisko" w Krakowie. W myśl austriackiej ustawy przemysłowej "Ognisko" stało się organizacją przymusową, jako część składowa Stów. Właścicieli Drukarń i Litografów, zwanego powszechnie Gremium. W 1891 "Ognisko" weszło do Związku Drukarzy Austriackich, w 1. 1896-1929 było Filią Krakowską Stów. Galicyjskiego "Ognisko" z siedzibą we Lwowie. W 1915 r. 70 członków Filii założyło Stów. Drukarzy, Odlewaczy Czcionek i Pokrewnych Zawodów dla Galicji i Wielkiego Księstwa Krakowskiego z siedzibą w Krakowie, które w 1919 przystąpiło do Zjednoczenia Polskich Związków Drukarzy i Pokrewnych Zawodów w Warszawie.We Lwowie zaczątkiem działalności organizacyjnej były pracownicze kasy zapomogowe, zał. w 1817 w drukarni Pillera, w Drukarni Bjjądowej oraz w drukarni *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. W 1856 zorganizowano Stów. Wzajemnej Pomocy dla pracowników wszystkich drukarń lwowskich, a w 1869 powstało Tow. Postępowe Drukarzy Lwowskich, które obejmować miało wszystkich towarzyszy pracujących w Małopolsce. Motorem jego działalności było konspiracyjne Koło Lewicy, zał. przez Jana Efoszow-skiego, które w 1870 doprowadziło do pierwszego strajku drukarskiego we Lwowie i do ustalenia przez właścicieli drukarń nowego cennika. W 1871 Stów. Wzajemnej Pomocy przy współudziale Tow. Postępowego wydało okazowy numer czasop. drukarskiego "Czcionka", które wychodziło do końca 1876. Po wielu stadiach reorganizacji Stów. Wzajemnej Pomocy weszło w 1922 do Zjednoczenia Polskich Związków Drukarzy i Pokrewnych Zawodów w Warszawie. W myśl austriackiej ustawy przemysłowej w Krakowie i we Lwowie obok organizacji cechowych działały Stów. Właścicieli Drukarń i Litografów, zwane Gremiami, w których skład wchodzili także przedstawiciele pracowników jako Zgromadzenie Towarzyszy. Zadaniem Gremium było zawieranie umów cennikowych ze Zgromadzeniem Towarzyszy i regulowanie spraw uczniów. Gremia przetrwały w Małopolsce
1727
do czasu wprowadzenia polskiej ustawy przemysłowej z 1928, na mocy której zamienione zostały na Korporacje Zakładów Graficznych. W Warszawie próbowano założyć pierwsze zrzeszenie drukarskie już w 1784. Sześć drukarń wniosło wówczas na sejm w Grodnie petycję w tej sprawie do króla, który jednak odpowiedział odmownie. Dopiero na podstawie ustawy cechowej z 1816 utworzono w Warszawie Tow. Sztuki Drukarskiej. Rozwiązane w 1847, powstało następnie jako Zgromadzenie Drukarzy Warszawskich, istniejące do 1915, gdy rozpadło się na Zgromadzenie Drukarzy Warszawskich i Zgromadzenie Towarzyszów Sztuki Drukarskiej. Zgromadzenie Towarzyszów przejęło majątek Tow. oraz pieczę nad zasiłkami dla pracowników. Zgromadzenie Drukarzy zajęło się szkoleniem uczniów oraz regulacją płac w zawodzie. Nielegalną organizacją polityczną wśród drukarzy warszawskich było zał. w 1904 Koło Drukarskie SDKPiL. W 1907 grupa drukarzy narodowców utworzyła legalny Polski Związek Drukarzy, Odlewaczy Czcionek i Pe-krewnych Zawodów, do którego przystąpili również członkowie Koła Drukarskiego SDKPiL. W czasie przygotowywania w 1910 akcji strajkowej Związek rozwiązano, a członkowie jego weszli w skład Zgromadzenia Drukarzy Warszawskich. Po zlikwidowaniu w 1915 i tego Zgromadzenia założono Związek Drukarzy, który po odzyskaniu niepodległości zaczął organizować oddziały na prowincji. W 1919 zwołano do Warszawy I Ogólnopolski Zjazd Drukarzy, na którym postanowiono złączyć istniejące w różnych częściach kraju związki w Zjednoczenie Polskich Związków Drukarskich i Pokrewnych Zawodów. W 1. 1923-1939 organizacja ta działała pod nazwą Związek Zawodowy Drukarzy i Pokrewnych Zawodów. W Ł o -dzi został zalegalizowany w 1907 statut Stów. Drukarzy m. Łodzi i pow. łódzkiego, które w 1920 weszło w skład Zjednoczenia Polskich Związków Drukarskich i Pokrewnych Zawodów z siedzibą w Warszawie. W 1909 powstało Stów. Właścicieli Drukarń i Litografii, zamienione w 1920 na Stów. Zakładów Graficznych w woj. łódzkim. W Poznaniu w 1871 r. 33 polskich drukarzy założyło Stów. Drukarzy Polskich, które w 1902 rozszerzyło swą działalność na Gniezno, Inowrocław i Pomorze. W 1919 zmieniło nazwę na Związek Drukarzy Polskich i Pokrewnych Zawodów, w 1921 liczący 1100 członków, wydający własny organ "Informator" oraz biorący żywy udział w pracach organizacyjnych Zjednoczenia Polskich Związków Drukarskich i Pokrewnych Zawodów w Warszawie, którego członkiem został w 1920. W 1919 powstało Polskie Towarzystwo Graficzne, które podjęło szeroki program oświatowy wśród drukarzy, urządzając kursy przygotowujące do egzaminów mistrzowskich w zawodzie i wydając własny organ oświatowy "Technika Graficzna". Organizacją działającą równolegle był Zwią-
1728
ORGANIZACJE
zek Zakładów Graficznych w Poznaniu, zrzeszający poi. drukarnie Wielkopolski i Pomorza i posiadający własny tygodnik "Przegląd Graficzny". W 1928 Związek zmienił nazwę na Korporacja Zakładów Graficznych. Istniał do 1939. Na Górnym Śląsku, w tzw. Rejencji Opolskiej, powstało w 1849 stów. zapomogowe drukarzy, a w 1866 założono organizację zawodową, do której należeli tak Polacy, jak i Niemcy. W 1920 z inicjatywy Stefana Sowy utworzono w Bytomiu Kółko Graficzne (przeniesione w 1921 do Katowic), które niebawem rozszerzyło swą działalność na Katowice, Gliwice, Mikołów, Zabrze i Opole. W 1922 uchwalono założenie Związku Zawodowego Drukarzy i Pokrewnych Zawodów w Polsce, Oddział Katowice, który w tymże roku złączył się ze Zjednoczeniem Polskiego Związku Drukarzy i Pokrewnych Zawodów w Polsce z siedzibą w Warszawie jako Okręg Śląski z oddziałami w Katowicach, Bielsku i Cieszynie. W okresie okupacji hitlerowskiej Związek Zawodowy Drukarzy i Pokrewnych Zawodów zawiesił swą działalność. Zjazd wszystkich jego oddziałów odbył się w 1945 w Gnieźnie. Nowa organizacja przyjęła nazwę Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Poligraficznego w Polsce. W 1951 w wyniku połączenia ze Związkiem Zawodowym Dziennikarzy PRL powstał Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Graficznego, Prasy i Wydawnictw, scalony w 1953 ze Związkiem Zawodowym Pracowników Kultury i Sztuki. W 1957 pracownicy drukarscy założyli samodzielny Związek Zawodowy Pracowników Poligrafii z siedzibą w Warszawie. Związek dzieli się na osiem okręgów. Dość członków w 1963 wynosiła 38 820. Przy Związku istnieje Kasa Emerytalna, zrzeszająca 71% członków.
Księgarstwo. Organizacje mające na celu strzeżenie interesów zawodowych swych członków: księgarzy, wydawców i drukarzy, spełniają też często inną rolę: wydają literaturę fachową i czasop., prowadzą szkolenie księgarzy, współpracują w wydawaniu bibliogr. narodowych, międzynarodowych, specjalnych itp. Organizacje te działają samodzielnie, tzn. są osobami prawnymi, czasem jednak stanowią część składową większej organizacji handlowej (np. w Kanadzie, gdzie wydawcy z Toronto są zorganizowani w sekcji urzędu handlowego Publishers'Section of the Board of Trade of the City of Toronto). Oprócz organizacji ogólnych istnieją również specjalne, zrzeszające tylko księgarzy określonego typu, a -więc: antykwa-riuszy, księgarzy katolickich i ewangelickich, księgarzy sprzedających książki tylko w danym języku (np. nowojorskie Working Association of German Booksellers, 1932) itp. Zawodowe organizacje księgarzy tworzyły się już w średniowieczu w postaci gildii (Gild of Writers of the Court Hand and Texts Letters, 1357) i kompanii (Stationers' Company, 1403). We współczesnym znaczeniu powstały
wraz z rozwojem księgarstwa nowożytnego po wynalezieniu druku. W XVIII i XIX w. występowały przede wszystkim przeciw nielegalnym przedrukom, godzącym w interesy ich członków. W walce tej zasłużyła się szczególnie organizacja księgarzy, zał. w 1765 przez Philippa *Rei-cha. W XIX stuleciu, w którym nastąpił znaczny wzrost produkcji książek, powstała większość Śwspółczesnych narodowych organizacji księgarskich. W Ameryce Łacińskiej organizacje zawodowe wydawców i księgarzy istnieją w większych krajach. Wydawcy argentyńscy są zrzeszeni w Sociedad Argentina de Editores i w Camara Argentina de Editoriales Tecnicas, księgarze w Ś Asso-ciación de Libreros y Antiquarios de la Argentina i w Camara Argentina del Libro. Organizacją wydawców brazylijskich jest Sindicato Nacional dos Empresas Editoras de Livros e Publicacoes Culturais, księgarzy Camara Brasileira do Livro. Wydawcy i księgarze meksykańscy należą do Camaro del Libro. W Wenezueli działają Camara Venezolana del Libro oraz Edificio Cine san Bernardino. W Australii organizacją zawodową wydawców jest Australian Book Publishers' Association, księgarzy Australian Booksellers' Association. Filie wydawców brytyjskich są zrzeszone w Association of British Book Publishers' Representatives of Australia and New Zealand. W Austrii w 1807 powstało Stów. Księgarzy Wiedeńskich (Gremium der Biirgerlichen Buchhandler in Wien), zaś w 1859 Stów. Księgarzy Austriackich (Verein Óster-reichischer Buchhandler). Wspólną organizacją wydawców i księgarzy poszczególnych krajów związkowych jest Hauptverband des ÓsterreichischenBuchhandels. W Bułgarii Unię Księgarzy (Sdrużenije na Knigoizdatelite, Kniżarite i Kniżnite Składowe) utworzono w 1923. W Czechach Związek Księgarzy i Wydawców (Spolka Ceskych Knihkupcu a Nakladatelfi) powstał w 1879. Analogiczne związki księgarzy niemieckich i morawsko--śląskich utworzono w okresie międzywojennym. W Danii w 1837 powstał w Kopenhadze Duński Związek Księgarzy (Den Danske Boghandlerforening), zaś w końcu XLX w. związki księgarzy asortymentowych: Den Danske Provinsboghandlerforening (1891) i Kobenhavns Boghandlerforening (1893). W 1896 z wymienionych trzech związków utworzono wspólną Radę Księgarzy (Bog-handlerraad). W 1944 powstał Związek Wydawców (Den Danske Forlaeggerforening), który w 1963 zrzeszał 58 firm. W Finlandii w 1858 założono Fiński Związek Wydawców (Suomen Kustannusyhdistys). Księgarze asortymentowi większych miast są zrzeszeni w Związku Suomen Kirjaka Uppiasyhdistys, zaś terenowi w Maaseu-tuskirjakauppiat. Główną organizacją zrzeszającą rzemiosło książkowe we Francji jest Syndicat des Industries du Livre, a główną organizacją księgarzy Cercle de la Librairie. Prócz tego działają: Syndicat National des Edi-
1729
1730
ORGANIZACJE
teurs, Chambre Syndicale des Librairies de France (Union des Syndicats des Librairies de France) oraz zrzeszający asor-tynientystów Syndicat National des Librairies de France. Antykwariusze są zrzeszeni w Syndicat de la Librairie An-cienne et Modernę. Najważniejsze z licznych organizacji księgarskich i wydawniczych Hiszpanii są: Instituto Nacional del Libro Espafiol w Madrycie (filia w Barcelonie); Sindicato Nacional del Papel; Prensa y Artes Gra-ficas (Związek syndykalny zrzeszający producentów książki, koła zaangażowane w czasopiśmiennictwie i produkcji papieru) oraz Associacion de Libreros y Arnigos del Libro (Stów. Księgarzy i Bibliofilów) wszystkie z siedzibą w Madrycie. W Indiach istnieją dwa główne związki zrzeszające wydawców i księgarzy: Federation of Pubhshers' and Booksellers Association in India (1953) w Bombaju i The Ali India Hindi Pubhshers' w Delhi, które służą pomocą firmom księgarskim i wydawniczym przez organizowanie służby dostaw, zaopatrzenie w papier itp. Wydawcy Irlandii zrzeszeni są w Irish Publishers' Association, zaś księgarze w Irish Booksellers' Association. Zrzeszeniami wydawców w Japonii są: Nippon Shuppan Kyokai, Nippon Shoseki Shuppan Kyokai i Zenkoku Shuppan Kyokai wszystkie z siedzibą w Tokio. W Jugosławii w 1954 powstało Zrzeszenie Wydawców (Udruzenije Izdavackich Preduzece i Organizacija FNR) z główną siedzibą w Belgradzie i sekcjami we wszystkich republikach. W Kanadzie wydawcy angielscy należą do Pubhshers' Section of the Board of Trade of the City of Toronto, zaś francuscy do Societe des Editeurs Cana-diens du Livre Francais w Montrealu. Od 1952 istnieje ogólnokanadyjski Canadian Retail Booksellers Association. W Niemczech w ramach reformy księgarstwa powstało w 1825 Stów. Księgarzy (B6rscnverein der Deutschen Buchhandler i szereg stów. regionalnych), w 1933 wcielone do Reichskulturkammer. Po drugiej wojnie światowej B6rsenverein rozpadł się na dwa odrębne związki, mianowicie: dla NRD w Lipsku, dla NRF we Frankfurcie n. M. W Norwegii księgarze są zrzeszeni w Norske Bokhandlerforening, wydawcy w Den Norske Forleggerforening. Pierwszą organizacją księgarzy w Stanach Zjednoczonych A.P. była American Company ofBooksellers, powstała w 1802. W 1. 1873--1876 istniał American Book Trade Union, w 1887 założono American Publishers' Copyright League. Centralnym stów. księgarzy jest istniejący od 1902 American Booksellers' Association, prowadzące centralną ekspedycję książek (tzw. ABA Clearing House) połączoną z centralną hurtownią nakładców Consolidated Warehouse. Wydawcy grupują się w ośmiu zrzeszeniach specjalistycznych, luźno ze sobą współpracujących. Najważniejszym z nich jest powstały w 1921 The National Booksellers' Association. Antykwariusze należą do Antiquarian Booksellers
1731
Association of America. Pierwszy w Szwajcarii Związek Księgarzy (Schweizer Buchhandlerverein) powstał w 1849. Obecnie wiodący jest Związek Księgarzy i Wydawców (Schweizerische Buchhandler- u. Verleger Verein) w Zurychu, pozostający w ścisłej współpracy z Societe des Librairies et Editeurs de la Suisse Romane (w części francuskiej) i z Vereinigung der Buchantiquare und Kupfer-stichhandler der Schweiz w Genewie. Prócz tego istnieje szereg innych organizacji zawodowych, jak Związek Wydawców w Lucernie (Interessengemeinschaft Schweizeri-scher Verleger) czy Szwajcarski Związek Pomocników i Urzędników Handlu Księgarskiego (Schweizerische Buchhandlungs-, Gehilfen- u. Angestellten-Verein). W Szwecji w 1843 powstał Związek Wydawców (obecna nazwa: Svenska Bokforlaggarefóreningen), zaś ok. 1889 jedno z najstarszych w świecie stów. pracowników księgarskich Svenska Bokhandlermedhjelper-foreningen. W 1893 utworzono Zrzeszenie Księgarzy (obecnie: SvenskaBokhshandelstradet).W Turcjiwydawcy zrzeszeni są w Editorler Birligi. Na Węgrzech w 1878 powstał Krajowy Związek Wydawców i Księgarzy (Ma-gyar Konyvkiadók es K6nivkereskedok Orszagas Egye-siilete), który w momencie zał. liczył 43 członków, zaś w 1928 już 460. Wielka Brytania posiada bardzo stare tradycje księgarskie. Już w 1357 istniała tu Gild of Writers of the Court Hand and Text Letters, zaś w 1403 założono organizację księgarzy londyńskich Stationers' Company, której działalność (m. in. broniła interesów swych członków w zakresie ochrony drukarzy i wydawców przed przedrukiem) do dziś odgrywa pewną rolę w ang. prawie autorskim. Obecnie Wielka Brytania nie posiada ogólnej organizacji księgarskiej. Wydawcy od 1896 są zrzeszeni w The Publisher' Association of Great Britain and Ireland, a księgarze od 1895 w The Booksellers Association of Great Britain and Ireland. Od 1906 istnieje The Anti-quarian Booksellers Association. Jest także wiele innych mniejszych organizacji. We Włoszech wydawcy stowarzyszeni są w Associazione Italiana Editori (Mediolan). Z innych organizacji księgarskich i wydawniczych należy wymienić: Societa Italiana degli Autori et Editori (Rzym), Associazione Italiana degli Editori di Musica (Mediolan), Associazione Librai Italiani (Rzym), Circolo dei Librai Antiquari (Mediolan), Unione Editori Cattolici Italiani (Rzym). W Rosji pierwsze związki pracowników przemysłu książkowego zaczęły się tworzyć w końcu XLX w. (w 1883 Stów. Księgarzy i Wydawców). Prócz narodowych w poszczególnych krajach istnieją też międzynarodowe związki wydawców i księgarzy. Tak np. międzynarodową .organizacją wydawców jest International Pubhshers Association z siedzibą w Zurychu (zał. w Paryżu w 1896). W Delft (Holandia) mieści się Międzynarodowe Stów. Zrzeszeń Księgarskich (Intencational Community
1732
ORGANIZACJE
of Booksellers Associations). Antykwariusze zrzeszeni są w Międzynarodowej Lidze Księgarzy Antykwariuszy (International League of Antiquarian Booksellers). W Paryżu ma siedzibę Międzynarodowe Stów. Wydawców Muzycznych (International Association of Musie Publishers). Członkami wszystkich wymienionych organizacji są przedstawiciele państw kapitalistycznych. Ś W Polsce szlacheckiej pracownicy księgarscy pozostawali początkowo pod kontrolą władz uniwersyteckich lub kapitulnych. W XVII w. związali się organizacją cechową, która uzyskiwała stopniowo niezależność dzięki przywilejom królewskim i coraz bardziej malejącej ingerencji Kościoła. Kierownictwo sprawowały rady starszych, obierane z grona magistrów i towarzyszy, które prócz reprezentowania cechów w urzędach municypalnych wy-z^felały uczniów na towarzyszy i zabiegały o przywileje monarsze. Monopolizacja handlu księgarskiego i przejście do gospodarki kapitalistycznej zmusiły księgarzy do tworzenia organizacji zawodowych. Pierwszą teoretyczną próbą sformułowania regulaminu takiej organizacji były Prawidła ogólne dla powszechności księgarskiej w Królestwie Polskim, ułożone przez księgarza J. *Zawadzkiego (1818). Ogłoszone drukiem dopiero w 1930, nie wywarły wpływu na ówczesną społeczność księgarską. Na terenie Galicji jako pierwsze powstało Stów. Księgarzy, Drukarzy i Antykwariuszy we Lwowie, zorganizowane w 1848 na mocy uchwały Wysokich Rządów Krajowych z tegoż roku. Niebawem stów. to przybrało nazwę Związek (Gremium) Księgarzy Austriackich. Na podstawie wprowadzonej później w Austrii ustawy przemysłowej powstały we Lwowie i w Krakowie gremia księgarzy, działające do 1926. Niezależnie od tego również we Lwowie i Krakowie zostały utworzone Związki Dzielnicowe Księgarzy Polskich; do ich zadań należało utrzymywanie stałej listy osób należących do stanu księgarskiego, egzaminowanie i przyznawanie stopni zawodowych, rozstrzyganie sporów wewnętrznych i reprezentowanie Związku w zatargach z władzami krajowymi i urzędem cenzury. Inną formą organizacji zawodowej była Kasa Przezorności i Pomocy Warszawskich Pracowników Księgarskich (1895) i Delegacja Księgarska przy V Sekcji Handlowej Warszawskiego Oddziału Rosyjskiego Tow. Popierania Przemysłu i Handlu (1902). Z Oddziału tego w 1907 wyłonił się Związek Księgarzy Polskich w Warszawie, działający do 1918 tylko na terenie Królestwa Polskiego i cesarstwa rosyjskiego. Z inicjatywy księgarzy poznańskich powstał Związek Księgarzy Polskich na Rzeszę Niemiecką (1910), przekształcony w 1920 na koło poznańsko-pomorskie Związku Księgarzy Polskich. Na zjeździe księgarzy w Lublinie (1918) przeprowadzono unifikację wszystkich stowarzyszeń księgarskich, zatwierdzoną ostatecznie na zjeździe warszawskim (1921). Już wtedy pojawiły się zatargi we-
wnętrzne, które doprowadziły do przekształcenia się dotychczasowej sekcji wydawców w samodzielny Związek Polskich Wydawców Książek (1926), od 1932 Polskie Tow. Wydawców Książek. W wyniku porozumienia między obydwoma Związkami powołano Zjednoczenie Organizacji Księgarskich, działające w 1. 1932-1935. Prócz Związku Księgarzy Polskich istniały takie organizacje zawodowe, jak: Związek Polskich Pracowników Księgarskich (1919-1926) oraz Związek Zawodowy Pracowników Księgarskich w Polsce (1936-1945), zrzeszający blisko 80% ogółu księgarzy. W czasie drugiej wojny światowej Związek Księgarzy Polskich działał w ramach Tymczasowego Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Księgarskich. W 1. 1949--1950 został zlikwidowany, zaś pracownicy księgarscy należeli kolejno do związków zawodowych resortów spółdzielczości, handlu i kultury. Obecnie są oni zrzeszeni w dwu organizacjach: Związku Zawodowym Pracowników Książki, Prasy i Radia oraz Stów. Księgarzy Polskich (SKP), zał. w 1956. Siedzibą Zarządu Głównego SKP jest Warszawa, a oddziały terenowe znajdują się we wszystkich miastach wojewódzkich. Do zadań SKP należy zrzeszanie wszystkich pracowników księgarskich, podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników i obrona praw zawodowych członków.
Introligatorstwo. Już w średniowieczu powstawały organizacje zawodowe cechy, grupujące introligatorów. W 1401 w Paryżu utworzyli oni wspólną konfraternię z księgarzami, pisarzami i ilurninatorami. Analogiczna organizacja powstała w 1403 w Londynie, w 1453 w Bru-ges (gildia Św. Jana Ewangelisty), w 1502 w Strasburgu, gdzie introligatorzy przystąpili do cechu złotników. W 1686 w Paryżu powstał specjalny cech introligatorów pozłotników, liczący 45 członków. W Polsce pierwszy źródłowo znany świecki introligator wystąpił w Krakowie w 1404, w Płocku w 1449, w Poznaniu 1476, w Toruniu 1479, we Lwowie 1483. Warszawa po otrzymaniu w 1527 przywileju Zygmunta I, uwalniającego tamtejszych rzemieślników od zależności od cechów stołecznych Krakowa, miała już w następnym roku sześciu zarejestrowanych introligatorów, afiliowanych do cechu krakowskiego. Samodzielny cech powstał w Warszawie dopiero w 1703. W Gdańsku po 1460 można stwierdzić (na podstawie zachowanych *opraw) działalność warsztatów introligatorskich na wysokim poziomie artystycznym i technicznym, choć źródła archiwalne do historii organizacji rzemiosła znane są dopiero z końca XVI w. We Wrocławiu cech istniał w 1564 i liczył 18 introligatorów. Zatwierdzenie statutu cechu introligatorów przez radę miejską miało miejsce w Krakowie w 1567, w pobliskim Kazimierzu w 1597, w Poznaniu w 1574, a w Toruniu w 1608. Organizacja cechowa
1733
1734
ORGANIZACJE
w Wilnie znana jest dopiero w 1665, choć wiadomo, że powstała wcześniej (pierwszy znany z nazwiska introligator Grigier w 1587 zatrudniał ucznia Macieja, Jakub *Mar-kowicz w swej introligatorni wileńskiej z końcem XVI ipocz. XVII w. także zatrudniał uczniów). Ustrój cechowy był zasadniczo wszędzie podobny: na czele stała starszyzna cechu, członkami byli mistrzowie, niżej towarzysze (czeladnicy), którzy mogli być wyzwoleni na mistrzów, najniższy stopień stanowili uczniowie. Statuty cechowe musiały być zatwierdzone przez rajców danego miasta. Zawód introligatorski zaliczany był do zawodów szlachetnych. W Krakowie introligatorzy, jak i inne ważniejsze cechy, mieli powierzoną do obrony bramę miasta, cechy były bowiem organizacją nie tylko zawodową, ale i wojskową. Powszechnym zwyczajem, było dziedziczenie pracowni, przeważnie też starano się, by wdowy po członkach cechu (które mogły dalej prowadzić pracownie) wychodziły ponownie za mąż za introligatorów. Istniały całe generacje introligatorów, np. we Francji w XVIII w. było 12 introligatorów z rodziny *Padeloup, 18 *Deróme, 20 *Le Monnier itp. Przebieg szkolenia zawodowego polegał na odbywaniu trzyletniej zazwyczaj nauki, po czym uczeń wyzwolony na czeladnika otrzymywał "list wyuczenia" lub "wyzwolenia" (zachował się taki list z 1568 na nazwisko Szymona Liska z Krakowa), z którym udawał się na wędrówkę, trwającą od jednego roku do sześciu lat (w Krakowie obowiązywały trzy lata). Towarzysz introligatorski musiał pracować w różnych miastach, u różnych mistrzów w kraju i za granicą, poznawać różne metody pracy, nowości techniczne i prądy artystyczne. Z Śwędrówek takich przywożono nowe narzędzia i wzory (wyjaśnia to tak szybkie rozchodzenie się nowości w tym zakresie). Ważnym elementem doskonalenia rzemiosła była sztuka mistrzowska, wchodząca w zakres egzaminu na mistrza, do którego mógł czeladnik przystąpić po odbyciu przepisanej wędrówki. Sztuka mistrzowska, znana już w X w. w Bizancjum, rozpowszechniła się w Europie w XIV w., a w Polsce określona przepisami w XVI w. Ś utrzymała się w formie nie zmienionej do XVIII, a nawet XIX w. (w Krakowie do 1859). Kandydat na mistrza miał obowiązek oprawić (wg ustawy cechu krakowskiego z 1592 i 1603) siedem książek: mszał rzymski in folio, brewiarz rzymski in octavo, dwa modlitewniki (hortulus i preces); ze świeckich Cosmographia mundi Miinstera, Mełhodus gram-maticae i Calepina Lexicon. Sześć książek musiało otrzymać oprawę w skórę brązową lub czerwoną ze złotymi tłoczeniami, klamrami i okuciami; obcięcia złocone lub na-krapiane różnymi farbami. Siódma książka musiała być ujęta w deski i pokryta białą skórą świńską. W Warszawie i Wilnie, pozostających pod silnym wpływem Krakowa, stosowano identyczne przepisy. W Kazimierzu pod Kra-
kowem obowiązywała oprawa czterech ksiąg bez tak obfitego złocenia. W Poznaniu wg ustawy z 1574 sztuka mistrzowska obejmowała sześć, we Lwowie i w Toruniu dziewięć woluminów. Wymagania były wysokie. Introligatorzy oprawiali księgi dla wydawców (wśród nich *oprawy nakładowe), dla poszczególnych odbiorców lub instytucji, według ich życzeń (oprawy biblioteczne) oraz według własnych pomysłów, do sprzedania na jarmarkach itd. Powstawało wiele sporów na tle uprawnień introligatorów do sprzedawania książek przez nich oprawionych. Osobne prawa i przywileje posiadali introligatorzy królewscy i możnych panów pracujący np. w jurydykach nie podlegających władzy miejskiej. Oprócz introligatorów klasztornych i zorganizowanych w cechach oprawiali księgi amatorzy, zwani partaczami, a także studiujący na uniwersytetach scholarze. Aby zapobiec nadużyciom partaczy, przywrócono w 1790 dawny zwyczaj umieszczania szyldu, czyli godła introligatorskiego, nad mieszkaniem mistrza. Jedno z takich godeł: cechu introligatorów i szkatulników krakowskich z 1596, zachowało się w Muzeum m. Krakowa. Do cechów, działających obecnie, należą samodzielni introligatorzy, natomiast pracownicy zakładów introligatorskich zrzeszeni są w Związku Zawodowym Pracowników Poligraficznych.
Prawa, przywileje i statut a m. Krakowa. T. 2 z. 3. Zebr. i wyd. F. Piekosiński i S. Krzyżanowski. 1909. A. Chmiel: Introligatorzy cudzoziemscy i zamiejscowi w Krakowie w 1. 1574-1646. "Exlibris" 1924. J. Pachoński: Zmierzch sławetnych. 1956.
Papiernictwo,. Organizacje techniczne papierników w państwach kapitalistycznych i socjalistycznych różnią się między sobą. Na Zachodzie są one zrzeszeniami nie tylko fachowców pracujących w przemyśle papierniczym, lecz też przedsiębiorstw produkcyjnych, spełniając również rolę ośrodków normalizacyjnych opracowujących metody badania dla przemysłu celulozowo-pa-pierniczego oraz ośrodków informacji technicznej. Największe i najbardziej prężne jest powstałe w 1915 amerykańskie Techniczne Stowarzyszenie Przemysłu Celulozo wo-Papierniczego (TAPPI), prowadzące ożywioną działalność Śwydawniczą. Wydawany przez nie miesięcznik TAPPP jest pismem papierniczym o najwyższym w świecie poziomie. Zachodnioeuropejskie papiernicze organizacje techniczne są członkami Komitetu Europejskiego Stowarzyszeń Papierniczych (Eu-Ce-Pa), którego celem jest wymiana doświadczeń naukowych i technicznych na polu celulozownictwa i papiernictwa. Organizacje papierników w państwach socjalistycznych są podobne jak w Polsce. W okresie papiernictwa rękodzielniczego papiernicy w Polsce nie posiadali własnego cechu. Zatwierdzony w 1546 przez Zygmunta I ogólnopolski statut papierniczy nie został nigdy zrealizowany. Pomimo braku własnej organizacji papiernicy zachowywali obyczaje innych ce-
1735
1736
ORGELBRANDOWIE
chów, jak np. wędrówki czeladników, rządząc się nie pisanym i nie zatwierdzanym przez władze prawem zwyczajowym, dla którego nie istniały, względy narodowościowe, polityczne czy wyznaniowe. Posiadali silne poczucie więzi narodowej i odrębności w stosunku do innych rzemiosł, przerastając nieraz swe otoczenie poziomem umysłowym. Przed drugą wojną światową papiernicy nie mieli swego stowarzyszenia technicznego, istniał natomiast Związek Zawodowy Papierni Polskich zrzeszający większość pracujących papierni. Do jego zadań należało regulowanie spraw i zagadnień zawodowych, reprezentacja przemysłu papierniczego wobec instytucji społecznych i rządowych oraz stosowanie środków prawnych dla ochrony i rozwoju przemysłu papierniczego w Polsce. Obecnie organizacją papierników jest zał. w 1945 Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Papierniczego (SITPP), wchodzące w skład Naczelnej Organizacji Technicznej. Celem SITPP, którego członkami mogą być inżynierowie i technicy zatrudnieni w przemyśle papierniczym oraz instytucje i zakłady produkcyjne, jest rozwój techniki i myśli technicznej w przemyśle celulo-zowo-papierniczym, podnoszenie kwalifikacji oraz obrona interesów inżynierów i techników pracujących w tym przemyśle. Osiąga się to poprzez organizowanie odczytów, konferencji i zjazdów, wydawanie miesięcznika "Przegląd Papierniczy", biuletynów informacyjnych, skryptów szkoleniowych itp.
ORGANTYNA zob. ORGANDYNA.
ORGELBRANDOWIE, rodzina wydawców, drukarzy i księgarzy: 1. Samuel (18101868) w 1836 założył w Warszawie przy ul. Nowowiniarskiej mały antykwariat i rozpoczął działalność wydawniczą. Rozszerzając akcję wydawniczą przeniósł się do pałacu Teppera przy ul. Miodowej, gdzie zainstalował nabytą w 1844 od Stefana Lasockiego drukarnię (jedna prasa pospieszna i cztery ręczne). W 1857 kupił kamienicę na Krakowskim Przedmieściu, do której przeniósł księgarnię, a w 1861 budynek przy ul. Bednarskiej, gdzie umieścił drukarnię będącą już wówczas najnowocześniejszą w Polsce (pięć pras pospiesznych, 40 innych maszyn, odlewnia czcionek, stere-otypownia, introligatornia). Kładąc największy nacisk na działalność wydawniczą przekształcił wkrótce księgarnię na wyłącznie nakładową. Do 1865 wydał 278 dzieł w 5271. Do najważniejszych zaliczyć należy m. in. 28-tomową Encyklopedię powszechną (1859-1868), Cmentarz Powązkowski K.W. Wójcickiego (1855-1856), Wiadomości historyczne o sztukach pięknych F.M. *Sobiesz-czańskiego (1847-1850) czy Talmud w 12-tysięcznym nakładzie. Publikował liczne katalogi swoich nakładów. Po ;ego śmierci firmę prowadzili sukcesorowie, a następnie
ENCYKLOPEDYJA
POWSZECHNA.
TOM PIERWSZY.
.*.Xoa.)
WARSZAWA,
Ntólad, drak i wtsaol Srgetknstia Księgarza 18S9, '
Karta tytułowa Encyklopedii powszechnej
pod nazwą S. Orgelbranda Synów jego synowie: Hipolit (1842 lub 1843-1920) i Mieczysław (1848-1903). Powiększyli oni znacznie odlewnię czcionek i utworzyli największą w Warszawie chemigrafię. W 1896 zawiązało się pod ich kierownictwem Tow. Akcyjne Odlewni Czcionek i Drukarni S. Orgelbranda Synów, które po połączeniu w 1902 z Tow. Artystyczno-Wydawniczym posiadało kapitał zakładowy 850 000 rubli i zatrudniało ponad 400 pracowników. Nowe Tow. obok dotychczasowej działalności wydawniczo-drukarskiej (m. in. wydawania 16-to-mowej Encyklopedii powszechnej, 1898-1904, kontynuowania bibl. literacko-artystycznej "Muzy") podjęło szereg przedsięwzięć (np. dostawy dla kolei ros.). Wkrótce popadło ono jednak w wielkie długi, których nigdy już nie zdołało spłacić. Wierzyciel Tow., Bank Handlowy, skupił w swoim ręku wszystkie jego akcje, mianując dy-
1737
1738
ORIHON
rektorem Zygmunta Rundo (Hipolit O. pozostał tylko tytularnym dyrektorem). Od tej pory Tow. prowadziło już tylko działalność wydawniczo-drukarską. W 1919 jego zakłady graficzne były największymi w Polsce. W posesji o powierzchni ok. 2500 m2 znajdowało się w samej tylko drukarni 30 maszyn pospiesznych i tyleż pomocniczych; prócz tego istniały m. in. odlewnia czcionek, cyn-kografia, introligatornia i bogate magazyny wydawnictw własnych szacowane w sumie na 3 300 000 marek. W tymże roku z powodu dawnego zadłużenia cały ten kompleks wystawiony został na licytację i nabyty przez braci E. i K. *Koziańskich. 2. Początkowo wespół z Samuelem O. działał jego brat Maurycy O. (1826-1904), który wkrótce jednak usamodzielnił się i w 1853 założył księgarnię w Wilnie. Tutaj też był m. in. inicjatorem i wydawcą Słownika języka polskiego (1861). W 1865 przeniósł się do Warszawy (wkrótce sprzedał księgarnię wileńską), gdzie otworzył księgarnię w b. pałacu Andrzeja Zamoy-skiego "Pod Kopernikiem". W 1873 zainicjował *Spółkę Wydawniczą Księgarzy w Warszawie, do której obok niego weszli m. in. *Gebethner i Wolff oraz M. *Gliicks-berg. W 1. 1878-1885 był m. in. wydawcą "Tygodnika Powszechnego". Publikował liczne katalogi. W 1886 sprzedał księgarnię Machwitzowi, wycofując się z działalności wydawniczej.
ORIHON zob. HARMONIJKA.
ORŁOWSKI Alebander (1777-1832), malarz, rysownik, rytownik i litograf. Uczeń J.P. *Norblina. W 1802 wyjechał do Petersburga i tam pozostał do końca żyda. Rytownictwo zaczął uprawiać w Polsce. W 1800 rytował tablice monet do dzieła T. *Czackiego O litewskich i polskich prawach, wyd. w Warszawie. W Petersburgu od 1816 zajmował się litografią o tematyce zaczerpniętej z życia ros. Były to albumy: Collecłion de dessins lithogra-phies (1819), Album russe (1826). W 1. 1819-1821 wykonał O. swoje najcelniejsze dzieło album do G. Drouville'a Podróży po Persji. Główną dziedziną działalności artystycznej O. był rysunek i w tej technice wykonał ilustr. do różnych utworów literackich (nie zrealizowane w formie książkowej), jak Paweł i Wirginia Bemardina de Saint--Pierre'a, Makbet Szekspira, Don Kichot Cervantesa i in. W 1824 wykonał O. kilka ilustr. do Bajek Kryłowa (nie wyd.). Rysował ponadto winiety i frontispisy.
J. Jaworska: Prace ilustratorskie A.O. "Biul. Hist. Sztuki" 1961 nr 3.
ORNAMENT, jedna z form wypowiedzi artystycznej, ozdoba ukształtowana przez ułożenie pewnych elementów zdobniczych (motywów) wg z góry obranych zasad (powtarzanie, alternacja, odwrócenie, zmiana rytmu
i wielkości). Wśród tych elementów wyróżnić można abstrakcyjno-geometryczne oraz wzorowane na realnych kształtach natury lub przedmiotów wytworzonych ręką ludzką względnie ich fantazyjnej transpozycji. Jakość użytych elementów wpływa na rodzaj O. i jego budowę. Rodzaje O.:
O. falowy (nazwę spowodowało podobieństwo do przelewającej się fali) tworzą leżące zazębione esownice. Spotykany sporadycznie już w sztuce prehistorycznej, zwłaszcza w kreteńskiej i mykeńskiej, wykształcił swą formę we wczesnej sztuce greckiej, pojawiając się potem w epokach nawrotu do antyku. Obok najprostszej linij-nej formy O. falowego występuje podwójny lub zdwojony (równoległy i odwrócony); bywa też zdobiony rozetką w środku spirali lub elementem roślinnym między esow-nicami. W zdobnictwie książkowym w okresie Renesansu i klasycyzmu O. falowy stanowił poziomo usytuowane *winietki.
O. małżowinowy, abstrakcyjny, amorficzny symbol, jakby zastygła wibrująca materia; brak w nim linii prostej i płaszczyzny; cechuje go fantastyczna dekoracyjność. Niewyraźne kontury o odchylonych brzegach przypominają nieco małżowinę ucha stąd nazwa. O. ten, reprezentowany głównie w formie plastycznej (rzeźba, snycerstwo, złotnictwo), wszedł też do grafiki książkowej w winietach i kartach tyt. Drogę do wytworzenia tego O. wytyczyli m. in. F. Zuccaro, B. Spranger, H. Goltzius, W. Dietterlin, L. Kilian (*Kilian, rodzina), K. Jamnitzer; skrystalizowane już formy małżowinowe widniały w Com-pcrtament-Biichlein G. Miillera (1621). Terenem rozwoju O. małżowinowego były Niderlandy i północne Niemcy do ok. 1680.
O. marginalny, określenie miejsca ozdoby w stosunku do bloku pisma lub druku w książce; forma O. zależna jest od epoki stylowej i od rodzaju użytych motywów. Może wypełniać wszystkie marginesy lub tylko dwa pionowe czy poziome.
O. okuciowy, nazwany tak dla podobieństwa jego elementów do metalowych okuć. H. Vredeman de Vries wydał ok. 1560 w Antwerpii serię wzorów O., który przypominał jakby wycinankę z blachy w formie różno-kierunkowych pasm prostolinijnych i łukowatych, z otwor-kami na przecięciach pasemek, płasko nałożoną na tło, urozmaiconą kaboszonami (motyw O. o kształcie obłym). Pierwotną płaskość tego O. przekreśliły w dalszym rozwoju dołączające się elementy roślinne, zoomorficzne i zawijane. Stosowano go w architekturze, lecz głównie w rzemiośle artystycznym, snycerstwie i złotnictwie; wszedł też do grafiki książkowej w końcu XVI w.
O. zawijany (zwany też kartuszowym), komponowany ze skręcających się pasm i wolut (początkowo jako obramowania kartuszy), zaczął występować w końcu pier-
1739
174
ORNAMENTYKA OPRAWY
wszej ćwierci XVI w. we Włoszech. W twórczości dekoratorów Fontainebleau: Primaticcia, Rossa oraz J. *An-droueta (Ducerceau) i Thiry'ego, doszedł do szczytowego punktu rozwoju. Upowszechnili go w sztychach Boyvin, Mignon, Fantuzzi, rychło więc przeniknął do północnej Europy, gdzie dominowały w nim motywy twardsze od włoskich, bardziej metaliczne. Ozdobność, zawiłość i przeładowanie O. zawijanego doszła do zenitu w momencie, gdy zlała się z północną groteską. W grafice książkowej pojawił się bardzo wcześnie, już w 30-tychl. XVI w. zrazu lekko zawijany, z czasem coraz bogatszy i bardziej zawiły. '
*Plecionka należy do najstarszych, prehistorycznych O. W starszej epoce żelaza przeszła z Bliskiego Wschodu do Europy i przeniknęła do klasycznej sztuki greckiej. Zrodziła się z naśladowania wzorów powstałych przy pleceniu włókien i trzciny, występowała w formie ciągłej i płaszczyznowej (np. starogermańska i iryjska), powtarzała się w każdej epoce, przybierając charakterystyczne dla niej formy. Miała bardzo wiele odmian: od najprostszych, z dwóch splatanych pasemek, wałków, listewek do bardzo skomplikowanych, z wielu pasm, zawsze rytmicznie powtarzających się splotów, mających wielorakie rodzaje: skręcany, warkoczowy, zadzierzgiwany itp. Prócz tego nierzadko zdobiły ją rozetki, krążki ew. elementy roślinne. Niezmiernie często używana w ozdobie książkowej, dominowała np. w malarstwie miniaturowym wczesnego średniowiecza aż do XIII w. W *drzeworycie książkowym Renesansu pojawiło się wiele jej odmian. Zob. tabl. 33.
Zob. też Akant, Arabeska, Banderola, Bianchi
GIBARI, BORDIURA, DRZEWO JeSSEGO, DZIKI MĄŻ, EWAN-
geliści, Floratura, Girlanda, Groteska, Inicjał, Kartusz, Maszkaron, Maureska, Meander, Oranci, Palmeta, Rocaille, Tarcza herbowa, Winieta, Złote tło, Znaki zodiaku, Zoomorhczne ornamenty.
M. Deri: Rcllwerk. 1906. P.Jessen: Der Ornamentstich. 1920. W.K. Zulch: Ohmuschelslil. 1932.
ORNAMENTYKA może określać: sumę *omamen-tów jakiegoś kręgu kulturowego (np. O. epoki brązu, sumerska, kreteńska); zasięg terytorialny (np. mezopotam-ska, grecka); zasięg stylowy (np. romańska, gotycka); zasięg czasowy (np. O. XVI w.); zasób ornamentów pewnego rodzaju (np. O. geometryczna, roślinna itp.); związek ornamentu z pewną dziedziną sztuki czy rzemiosła (np. O. architektoniczna lub książkowa). Kryteria powyższego wyliczenia nie są jednorodne, wskutek tego zakresy pojęć się zazębiają, a więc np. pojęcie O. roślinna pokrywa się w pewnej części z pojęciem np. O. gotyckiej czy renesansowej. W zakres pojęcia O. książkowa wchodzi ornament *inicjałów, *winiet, obramowali, *kart tyt., przerywników, finalików, obejmujący różnorodne elementy:
geometryczne, pochodne od natury lub kształtów realnych przedmiotów, wykonane w rpsie techniką malarską, w druku *drzewo-, *miedzio- i *stalorytową, później Ś^litograficzną, współcześnie zaś w technikach opartych na fotografii.
Zob. też Interkolumna, Interlinia.
ORNAMENTYKA OPRAWY. Począwszy od najstarszych oprawy mają kształt mniej lub więcej wydłużonego prostokąta, co wynikało z formy *kodeksu; kształt ten narzuca pewne rozwiązania kompozycyjne. Zasadnicze rodzaje O.o.: cała powierzchnia oprawy pokryta dekoracją; zachowany podział na *zwierciadło i *bordiurę w tym wypadku odgrywa rolę stosunek wielkości zwierciadła do bordiury i motywy wypełniające; odrębne traktowanie dekoracji grzbietu i obcięcia kart. O.o. zależy od współcześnie panujących stylów w sztuce, ma też często związek z dekoracyjnymi motywami oprawianego dzieła. Liczne elementy O.o. można zasadniczo podzielić na: linearne (zygzaki, meandry obok Unii obramujących, pojedynczych lub wielokrotnie odbitych), geometryczne, służące często do podziału na pola dekoracyjne (koła, kółka, owale, łuki, trójkąty, wieloboki, gwiazdy), roślinne (wić roślinna w licznych postaciach i stylizacji, pędy winorośli, liście dekoracyjne, palmety, rozety, owoce, np. stylizowany *owoc granatu) i figuralne (zwierzęta realne i symboliczne lub fantastyczne, postacie alegoryczne, święci, portrety i in.). Osobny rodzaj reprezentują różnego typu *superekslibrisy, stanowiące nieraz centralny element dekoracji oprawy. Przewaga jednego lub kilku rodzajów ornamentów na oprawie wiąże się z panującym aktualnie stylem w sztuce. Dużą rolę w sposobie zdobienia oprawy odgrywa pomysłowość introligatorów w kompozycji i wynajdywaniu różnych metod technicznych. Oprawy wykonane przez złotników reprezentują techniki stosowane i w innych działach sztuki złotniczej, oprawy w skórę zdobione są sposobami wynalezionymi specjalnie dla dekoracji opraw (w niektórych wypadkach także szkatułek i ozdobnych futerałów). Stosowane na oprawach w skórę małe *t!oki ("petits fers"), tłoczone na ślepo, później złotem, dawały dużą swobodę w kompozycji, były jednak uciążliwe w użyciu; wprowadzenie większych tłoków i radełek ułatwiało pracę introligatora, ale uzależniało go od zasobu tłoków. Efekty dekoracyjne innego rodzaju występują na najwcześniejszych zachowanych *oprawach koptyjskich, wykonanych techniką rycia w skórze, ażurowego wycinania, plastycznego wytłaczania od strony wewnętrznej skóry i tłoczenia. Technika nacinania (*Oprawa nacinana) pojawiła się w VII-IX w., rozwinęła w XIV i do rozkwitu doszła w XV w. Na tych oprawach, ulubionych w Niemczech, Austrii, Węgrzech i Czechach, obok dekoracji ornamentalnej wprowadzili introligatorzy
1741
1742
ORTELIUS
wizerunki świętych, od połowy zaś XV w. sięgnęli po wzory z współczesnej im grafiki, dawali całe sceny polowań lub sceny miłosne. Ten sposób zdobienia oprawy zaniknął w XVI w. W najstarszej większej grupie europejskich opraw w skórę tłoczoną z XII/XIIIw. zasadniczy schemat kompozycji stanowi podział na zwierciadło i bor-diurę, dekoracja wykonana jest drobnymi tłokami. Są na nich przedstawione pojedynczo lub w grupach antyte-tycznych zwierzęta, ptaki, twory fantastyczne znane z be-stiariuszów (bazyliszki, smoki, syreny), wojownicy konni i piesi, władcy z atrybutami z ikonografii chrześcijańskiej: symbole Ewangelistów, św. Piotr i Paweł, NMP, archanioł Gabriel (dwa ostatnie tłoki umieszczone obok siebie dawały scenę Zwiastowania), Chrystus w Majestacie lub jako Sędzia. Tłoki te mają obramowania różnego kształtu. Do repertuaru introligatorów tej grupy należały również *plecionki. "Wiele z tych ornamentów odnajdujemy na oprawach XV-wiecznych (np. dekorowanie pasów bordiur przez odbicie wielokrotnie obok siebie tego samego tłoku). Każdy styl w oprawach przejawia pewną predylekcję do specjalnych rodzajów ornamentów, kompozycji i technik, niektóre motywy pojawiają się (plecionka, figurki świętych stojących w arkadach i in.) tak na oprawach w technikach złotniczych, jak i na oprawach w skórę. W XV w. występują wyraźnie narodowe cechy w ornamentyce (oprawa fr. różni się od niem. czy wł. na przełomie XV/XVI w., oprawy poi. mają już swój zdecydowany charakter, różny od niem. czy ang.). Każdy okres przynosił nowe elementy dekoracyjne na oprawach: w epoce Renesansu ornamentyka, podobnie jak metody techniczne, została przejęta z opraw Bliskiego Wschodu, a więc motywy wstęgowe, tłoczenie złotem, barwienie skóry, *intarsja. Introligatorzy, szczególnie fr., przodowali w wynajdywaniu coraz to nowych "wzorów i sposobów ozdabiania oprawy; w XVIII w., idąc za ogólną modą zamiłowania do koronek, przejawiającą się nie tylko w szczegółach stroju, ale i we wzorach tkanin, komponowano tłoki koronkowe do tłoczenia złotem. Nie można mówić o jednolitej tendencji w dekoracji opraw we wszystkich epokach, np. za czasów Ludwika XIV obok opraw bogato zdobionych powstały tzw. oprawy jansenistyczne: doskonale technicznie opracowana ciemna skóra jest prawie zupełnie pozbawiona dekoracji. Dekoracja opraw coraz bardziej przesuwa się na grzbiet książki. Nowości z zakresu ornamentyki i kompozycji opraw przejmowali introligatorzy nie tylko z dekoracji kart tytułowych dzieł oprawianych, winie-tek itd. i rozpowszechniających się wzorników wydawanych dla złotników, snycerzy, koronkarzy, hafciarzy, ale i z wzorów wydawanych specjalnie dla nich (np. Predi-gera Vorlegeblattern jur die Buchbinder, Futteralmacher, Ans-bach 1704; S. *Dahl wspomina o rytownikach tłoków, którzy mieli także wzory opraw). Zob. tab. 45.
Zob. też Aziires, Cottage style, Eventail, Filigran f. na oprawie, harleian style, oprawa, owoc granatu, Plecionka, RMtition, Rombowy wzór, Semis, Tłoki introligatorskie.
H. Loubier: Der Bucheinhand. Ś S. Dahl: Dzieje książki. 1965.
ORTELIUS (Oertel) Abraham (1527-1598), najwybitniejszy po *Merkatorze przedstawiciel flam. szkoły kartograficznej. Z zawodu antykwariusz, iluminator i wydawca map. W 1570 wydał pierwszy atlas nowożytny Theatrum orbis terrarum z dołączonym spisem najwybitniejszych kartografów i ich dziel. Do 1612 ukazało się 40 wyd. Theatrum z tekstem w różnych językach.
ORTOCHROMATYCZNE KLISZE, klisze fotograficzne uczulone na barwę żółtą we wszystkich odcieniach i częściowo zieloną, a nieczułe na barwę czerwoną.
ORTOGRAFIA POLSKA. Jej rozwój dzieli się na dwa okresy: do poł. XVI w. i od tego czasu do chwili obecnej. Okres pierwszy to stopniowe doskonalenie się O., polegające na dostosowywaniu alfabetu łac. do bogatego systemu głosowego j. poi., co napotykało trudności, bowiem w alfabecie łac. nie było liter na oznaczenie spółgłosek miękkich, szumiących, samogłosek nosowych oraz litery T. Korzystano z cudzych doświadczeń (fr., a później niem. i czes.). Często cudzoziemcy uczyli Polaków pisać po polsku albo wręcz za nich pisali. Pierwszym tekstem, w którym występowały obficie poi. wyrazy, była Bulla gnieźnieńska (1136), zawierająca około 410 nazw osad i imion poi. Istotną cechą O., znamienną dla całego początkowego okresu, jest brak dzisiejszych połączeń literowych (oprócz 'ch' znanego już w łacinie) i brak *znaków diakrytycznych (kropek, kresek). Głoskę poi., dla której brak w alfabecie łac. odpowiednika, oznaczono najbardziej podobną dźwiękowo, np. stale '1' dla '1' i 'ł', znaki spółgłosek twardych były zarazem znakami dla spółgłosek miękkich, '[', V oznaczało głoskę 'z', '[[' głoskę 'ś', 'z' głoskę V lub 'z', nadto 'z' mogło oznaczać 'c' lub 'dz' itp. Pod koniec XII w. zaczął się okres tzw. O. złożonej, tj. łączenia dwu liter dla wyrażenia jednego dźwięku (XII w.: 'ch' = 'cz', 'ć'; '[ch' pod wpływem niemieckim = 'sz'; 'am', W dla samogłosek nosowych). Już przed poi. XIII w. pojawił się osobny dwuznak na głoskę T ('rz'), a w XIV w. stało się zwyczajem wprowadzanie 'z' jako znaku odróżniającego, którego używano w Czechach w połączeniach 'cz', 'sz'. "W XIII w. wprowadzono nowy znak W (używany w Niemczech, ale w innej funkcji) dla oznaczenia samogłosek nosowych. W końcu XIV w. zaczęto oznaczać spółgłoski miękkie samogłoską 'y\ rzadziej 'i' (syano), zwykle
1743
1744
ORTOGRAFIA POLSKA
1
Traktat Jakuba z Żórawic Parkoszowica
przed samogłoską, rzadko na końcu wyrazu (kony = koń). Zmiany te odbywały się żywiołowo, nie było żadnych norm ani przepisów ortograficznych. Dopiero ok. 1440 Jakub Parkoszowic napisał niewielką rozprawę De ortographia polonica, która zalecała przez różne kroje liter oznaczać miękkie i twarde spółgłoski, a podwojeniem liter długość samogłosek (praktyka ta istniała w XV w.). Ok. 1513 Stanisław Zaborowski (Ortographia seu modus recte scribendi et legenii poloniami idioma quam utilissimus) wprowadził na wzór czeski znaki diakrytyczne: za pomocą kropki i leżącego dwukropka nad V, 'z', V różnicował 'sz', 'ś', 'ż', 'ź', 'cz', 'c. Obie prace były jednak teoretyczne i nie odegrały większej roli. Przyjęły się tylko propozycje Zaborowskiego oznaczania spółgłosek miękkich przy innych spółgłoskach lub na końcu wyrazu oraz przy 'ż' i T (często zastępowano kropki daszkiem lub kreską poziomą). O.p. ustaliła się dopiero w XVI w. dzięki oficynom drukarskim, które tłoczyły
książki według własnych systemów ortograficznych. Początkowe wydania oficyny *Hallerowej niemal wiernie kopiowały jeszcze grafikę rpsów średniowiecznych, ale już późniejsze jego druki (np. Żywot Pana Jezu Krysta, 1522) oraz druki *Wietora czy *Unglera miały dwie nosówki: 'ą' dla oznaczenia samogłoski dzisiejszej tylnej i 'ę' na miejscu dawnego '0' krótkiego dla oznaczenia samogłoski dzisiejszej przedniej. Obie oficyny stosowały także opozycyjną pisownię V, 'sz' (oznaczane często przez '[['), 'i' itp., wprowadziły znakowanie samogłosek pochylonych (Haller: ', 'o, 'a' pochylone, Wietor: 'a' = V jasne). W -wytworach oficyny Unglera widać jeszcze sporo nieporadności w zakresie zróżnicowania spółgłosek, ale i tu występuje dążenie do stabilizacji. Bardziej konsekwentny był Wietor, którego system znakowania Y, 'sz', 'ś' itp. można uznać za bardziej nowoczesny. Ostateczny kształt szesnastowieczny otrzymała O.p. w drukarni *Łazarza, dziedziczącego po Wietorze, i przetrwała długie lata pomimo różnych prób zmian (np. -wspólnie wydane -w 1594 traktaty Ł. *Górnickiego, Jana Kochanowskiego i *Janu-szowskiego). W drugim okresie, od poł. XVI w., O.p. w swych głównych zrębach była już ustalona. W XVII w. z upadkiem kultury obniżył się poziom grafiki druków poi., zarzucono kreskowanie pochylonego 'e', 'ó', liter 'a' oraz 'a' używano coraz bardziej chaotycznie (wyjąwszy Knapskiego). Dopiero w końcu XVIII w. O. *Kopczyń-ski w Gramatyce dla szkół narodowych (1778) przywrócił rozróżnienie samogłosek pochylonych, które się jednak nie przyjęło, ponieważ zanikło w j. żywym. Reformatorem O.p. był również Alojzy Feliński, wprowadzający literę j' na miejsce dawniej używanych 'i' oraz 'y' (np. 'kray', 'iayko', 'moie'), używaną w XVI i XVII w. tylko sporadycznie. Specjalnie powołana komisja Tow. Naukowego Warszawskiego ogłosiła w 1830 Rozprawy i wnioski o orto-grafii polskiej. Następne próby reformy podjął "wiec ortograficzny" obradujący w 1870 w Poznaniu, zaś w 1882 z inicjatywy redakcji "Biblioteki Warszawskiej" Antoni Kryński przedstawił memoriał, który obejmował dokładnie umotywowane wnioski dotyczące ujednolicenia O.p., jednak komisja językowa Akademii Umiejętności na posiedzeniu -w dn. 17 VI 1882 nie aprobowała tego projektu. W 1918 Akademia powzięła w sprawach najważniejszych kompromisowe uchwały, które zaczęto wprowadzać do szkół i urzędów, natomiast sprawy sporne wskutek pośpiechu pozostawiono do decyzji Janowi Łosiowi, który je rozstrzygał w ogłaszanych kolejnych wydaniach Pisowni polskiej. W 1935 Polska Akademia Umiejętności w porozumieniu z rządem powołała Komitet Ortograficzny, którego nowe przepisy ogłoszone w 1936 obowiązują do chwili obecnej z małymi zmianami wprowadzanymi do kolejnych wydań Zasad pisowni polskiej i Słownika ortograficznego S. Jodłowskiego i W. Taszyckiego.
1745
1746
ORTYLE
Zob. też Alfabety słowiańskie A. polski.
J. Łoś: Pisownia poi. w przeszłości i obecnie. 1917. S. Ur-bańczyk: Jak zaczynano pisai po pot. 1948. S. Urbańczyk: Rozwój ortografii poi. "Język Poi." 1955. S. Rospond: Daw-nośt mazurzenia w świetle grafiki staropol. 1957.
N O \Xr Y j|f
KARAKT ERiI
P O L S K I
Z^Drukńrnw Lisananńy;
Y ORTHOGRAPHI A
POLSKA:
Iaka Kochakowskiego,
fe" AL 1\ "Ly.KASZA GORKICKIK , &C. &C
Ia&a Ianvszqwsk.if.go.
Ś:;
ffV\
022?
I f 94.
0.20 H
Śi:
, ' "'
Ortografia J. Kochanowskiego, Ł. Górnickiego i J. Januszowskiego
ORTYLE (niem. Urteil = wyrok), orzeczenia wyższych sądów miejskich uzupełniające podstawowe artykuły prawa magdeburskiego. Dla miast i wsi lokowanych na prawie czynszowym (*Dokument lokacyjny) źródłem prawa był *zwód prawa zwyczajowego ułożony między 1215 a 1235 w Magdeburgu. W Polsce używany był zwód krótszy (Ius Municipale magdeburgense) ułożony przez Konrada z Opola dla mieszczan krakowskich w XIV w. O. zachowały się albo w dokumentach oryginalnych w archiwach miast, dla których je wydano, albo w księgach, gdzie wpisywano zbiory O. W końcu XIV w. powstał zbiór O. wydanych w Magdeburgu dla Wrocławia i Krakowa, przetłum. w XV w. na łac, a w drugiej poł. tego wieku na j. poi. Zawierał 268 O., używany był przede wszystkim w Małopolsce. Na Pomorzu i Mazowszu używano powszechnie prawa chełmińskiego (Ius Cul-mense vetus), ustanowionego przy lokacji miasta Chełmna
w 1233. Była to przeróbka O. magdeburskich. Inną odmianą tego prawa w Polsce było tzw. prawo średzkie (Ius novi fori) spisane w XIII w. w Halli i przesłane do Środy Śląskiej, skąd rozpowszechniło się w miastach Śląska i Wielkopolski.
Zob. też Dokument rękopiśmienny.
Historia państwa i prawa Polski. Red. J. Bardach. T. 1. 1957.
Ś *Ś'. "'Ś'
gp tak idrk.
a dek drśe ie ęfgh chij kłłmmnA {śfitńś
Albo sJrdifc niektóre literyodmicniiyWąc tak:
s t 4 4 ą v f i z.
ndmey[a: adt itdśn f i,
OLR1UMCIL.
Vrsy tyth Orihogmphidch zdało fienteodntay pahm ekitk d deriwaciy, aby (te tym i/tcnit) obaay t mogło,tako które[hn>i>pt[ac', tnte[ł,dh) trp/iamu jari'febyłt>bartemrndprimrti\mm(tnecopon'(t.
tu&tpm i/oJy. j?tad;e,aiti!ctmpivt{j(tdami,ui-(kani{fmiwatmipms t mepnn^pnlon. .-ttekted} tukf CuĄy /iw;-: ted) tei tuicwkym luAiom,cu-Ąfm()>mn'(im,itć,
Afiftiuerny ctławitk. mdintirm liniie 'słfidfe miłuucrny rit hadia?. Ale kiedy /w.j npfuitertte i'-\ (jynli ted} tei miłus/e>nrtm cmnkami etf.
Oetjiiat me, nw onyfaeme am^u ,tue --
Nowy karakter J. Januszowskiego
ORYGINAŁ, dzieło w swej pierwotnej, autentycznej postaci materialnej i treściowej.
Zob. też Apograf, Autograf, Kopia, Odpis.
OSIŃSKI Alojzy (1770-1842), leksykograf, historyk literatury, bibliograf, autor wielkiego słownika j. poi. (w 14 t.), który pozostał w rpsie w Bibliotece Baworow-skich we Lwowie. Zajmował się m. in. *bibliografią literatury staropolskiej. Do swej rozprawy O życiu i pismach ks. P. Skargi (Krzemieniec 1812) dołączył obszerne przypisy bibliograficzne o pisarzach okresu reformacji. W swej rozprawie O życiu i pismach T. Czackiego (Krzemieniec 1816) O. dopełnił opisami 51 druków z XVI w. Historii literatury polskiej F.'*Bentkowskiego.
1747
1748
OSTRÓŻKI
OSSOLINEUM zob. ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH.
OSSOLIŃSKI Józef Maksymilian (1748-1826), bibliofil, założyciel Biblioteki i fundator *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, bibliograf, pisarz. W 1790, jako członek deputacji szlachty galicyjskiej, znalazł się w Wiedniu i zamieszkał tu na stałe, oddając się bibliofilstwu oraz pracom historycznym i literackim. Mianowany w 1809 prefektem Ces. Bibl. Narodowej w Wiedniu, z wielkim znawstwem gromadził jednocześnie własny księgozbiór, który postanowił darować narodowi. W 1817 uzyskał zatwierdzenie aktu fundacyjnego, w którym ustalał organizację Bibl. Umieszczona we Lwowie, zabezpieczona materialnie dochodem z majątków O., miała stać się warsztatem naukowym dla przyszłych badaczy dziejów Słowiańszczyzny. Przy Bibl. miało powstać To w. Literackie i drukarnia, w której drukowano by pismo poświęcone bibliogr. i literaturze. W 1823 O. zawarł umowę z Henrykiem *Lubomirskim, który zgodził się na przyłączenie zbiorów przeworskich, obejmując jednocześnie funkcję "kuratora literackiego". Zbiory O. przewieziono do Lwowa po jego śmierci, w 1827. Liczyły one wówczas: 25402 druki, 7081. rpsów, 133 mapy, 1445 ryc, 551 medali i 962 portrety. Przeważało piśmiennictwo poi., dotyczące głównie historii i literatury. O. zostawił w rpsach wiele wypisów i notat bibliograficznych, świadczących o rozległej wiedzy bibliograficznej. Najcenniejsze dzieło Ś Wiadomości historyczno--krytyczne o pisarzach polskich... oraz ich dziełach (t. 1-3, Kraków 1819-1822, t. 4, Lwów 1852) było bibliogr. stanowiącą poważny etap w rozwoju historii literatury i bibliogr.
B. Gubrynowicz: J.M.O. Człowiek i pisarz. 1928. Cz. Gruszczyńska: Biblioteczne trudy J.M.O. "Roczniki Bibl." 1963 z. 1-2. W. Jablońska: J.M.O. Szkic biograficzny. 1967.
OSTERBEGER Georg (1542-1602), drukarz i księgarz, właściciel papierni w Królewcu. Ożeniony z Kordu-lą córką J. *Daubmanna, przejął jako jeden z dziedziców przedsiębiorstwo teścia, które prowadził wl. 1575-1602. Był drukarzem miejscowego kościoła protestanckiego oraz Akademii, z którą miał liczne zatargi. Utrzymywał ścisłe związki z P-jzecząpospolitą, drukując wiele dzieł pisarzy poi. Największe z nich to Kronika polska, litewska, żmudz-ka... Macieja Stryjkowskiego (1582). Prowadził dwie księgarnie w mieście, utrzymywał introligatornię, w 1580 kupił papiernię. Po śmierci O. podpisywali druki dziedzice zięciowie: Georg Neycke w 1. 1604-1606 i Jo-hann Fabricius (Schmidt) w 1.1611-1618. Od 1623 właścicielem oficyny Osterbergerowskiej był Laurentius Segebade.
Drukarze. T. 4. 1962.
OSTOJA CHROSTOWSKI Stanisław zob. CHRO-STOWSKI OSTOJA Stanisław.
OSTRAKON (gr.), skorupka gliniana, najczęściej odłamek naczynia. W starożytności wykorzystywano O. do zapisywania rachunków, pokwitowań, drobnych notatek, a czasem nawet krótkich tekstów literackich. W Grecji O. służyły też jako tabliczki do głosowania w plebiscytach ludowych.
Ostrakon
OSTROUMOWA-LEBIEDIEWA Anna (1871--1955), ros. malarka i graficzka. Po nowatorsku potraktowała drzeworyt jako samodzielną gałąź sztuki. Stałym tematem jej prac były nastrojowe krajobrazy i piękno architektury Leningradu. Jej drzeworyty poświęcone temu miastu były po raz pierwszy publikowane w czasop. "Mir Iskusstwa" (1901), posłużyły też jako ilustr. do książek o Petersburgu: przewodnika W. Kurbatowa Petersburg (1912, 25 ryc.) oraz Duszy Petersburga N. Aniferowa (1920-, 8 ryc). Wykonała ponadto trzy okładki (1912) do monografii I. Grabana Jarosław, Rostow Wielki, Kostro-ma oraz pięć drzew, do Wielkiej encyklopedii radzieckiej (1927). O. posługiwała się techniką barwnego drzeworytu i linorytu, uprawiała też akwarelę i rysunek.
P. Korniłow: A.P.O.-L. 1950.
OSTRÓDA
Drukarstwo i księgarstwo. W 1845 powstała tu drukarnia i księgarnia J.S. Rautenberga, którą w 1880 kupił F. Albrecht. W 1855 założył księgarnię, a w 1868 drukarnię K.E. *Salewski, specjalizujący się w wydawnictwach dla Mazurów. Od 1878 wydawał "Prusko-Polski Kalendarz" i czasop. "Mazur" (1883-1884) oraz kilkadziesiąt książek dla ludu, głównie dewocyjnych. W 1903 z ramienia specjalnego Komitetu ze Śląska Cieszyńskiego (dla stworzenia poi. ośrodka wydawniczego na Mazurach) księgarnię i drukarnię kupił od niego Franciszek Pośpie-szyński, nie zdołał jednak wiele zdziałać, gdyż zaangażowawszy się w wydawnictwo "Gońca Mazurskiego" doprowadził całą placówkę w 1906 do ruiny finansowej. Obecnie istnieją dwie księgarnie Domu Książki.
OSTRÓŻKI zob. SZERYFY.
1749
EWoK 57
1750
OŚRODEK ROZPOWSZECHNIANIA
OŚRODEK ROZPOWSZECHNIANIA WYDAWNICTW NAUKOWYCH zob. EKSPORT I IMPORT WSPÓŁCZESNEJ KSIĄŻKI.
OTLET Paul (1868-1944), prawnik belg., jeden z pionierów nowoczesnej *dokumentacji. Współzałożyciel (wraz z Henri La Fontainem) Międzynarodowego Instytutu Bibliograficznego w Brukseli (późniejsza *Międzynarodowa Federacja Dokumentacji FED), stawiał sobie wraz z La Fontainem dwa główne cele: utworzenie kartoteki bibliograficznej piśmiennictwa światowego (*Bibliografia powszechna) oraz opracowanie dla potrzeb bibliograficznych Uniwersalnej klasyfikacji dziesiętnej, opartej na *Kla-syfikacji dziesiętnej *Deweya. W organie Instytutu "Bul-letin de 1'Institut International de Bibliographie" zamieścił O. wiele prekursorskich prac dotyczących podstawowych zagadnień dokumentacji (np. *normalizacja, *klasyfikacja, *mikrofilmy). Głównym dziełem O. jest obszerny traktat o bibliologii i dokumentacji: Traiti de documentation. Le livre sur le livre. Thiorie et pratique (Bruxelles 1934). Bibliogr. prac O. podano w "Revue de la Documentation" vol. 21: 1954 nr 3.
E. Grolier de: P.O. Pionnier de la documentation et de la coopł-ration internationale. "Buli. de 1'Union Franc. des Org. de Doc." 1945. G. Lorphevre: Henri La Fontaine 1854-1943 P.O. 1868-1944. "Revue de la Doc." 1954 nr 3.
OTRAWIANEE, całkowite lub częściowe usuwanie tła w *kliszach siatkowych. W kliszach tych tło obrazu wytrawia się chemicznie kwasami, pozostawiając sam wizerunek. Klisze otrawiane spotyka się w gazetach, zwłaszcza zaś w ilustrowanych czasop.
Zob. też Trawienie.
OUDRY Jean-Baptiste (1686-1755), fr. malarz, rysownik i rytownik. Był autorem wielu ryc, cenionych dzięki satyrycznemu ujęciu tematu. Ilustrował Scarrona Roman comiąue. O. odznaczył się głównie jako doskonały animalista. Te jego umiejętności znalazły zastosowanie również w ilustr. książkowej: Les Fahles choisies Lafontaine'a (1729-1735, ilustr. figur zwierzęcych, współpraca Ch.N. *Cochina).
R. Portalis, H. Beraldi: Les Graveurs du dix-huitieme s. 1881. N. Henniąue: J.B.O. 1926.
OUJEZDECKY Aleksander zob. AUGEZDECKY Aleksander.
OVERBECK Friedrich (1789-1869), niem. malarz i rytownik. Założyciel (w 1810) i malarz grupy "nazareń-czyków" w Rzymie. Przedstawiciel kierunku religijnego w niem. romantyzmie. Wykonał nieliczne ilustr., głó-
wnie do dzieł religijnych, m. in. 40 ilustr. stalorytowych do Ewangelii (Diisseldorf 1850-1852). Ponadto ilustrował dzieło ks. Dassance'a Heures nouuelles... (Paris 1839, stalo-ryty wg rys. O. wykonali Keller, Steifensand i Butavand) oraz dzieło Imitation de Jesus-Christ (Paris 1839, przy współpracy grafików Kleina, Seguina i Breviera). Thieme-Becker XXVI.
OWIDIUSZ WYDANIA ILUSTROWANE.
Dla rozwoju ilustr. Metamorfoz duże znaczenie miały *miniatury rpsów francuskich, w późniejszym okresie naśladowane w rpsach flamandzkich; służyły one jako wzory do *drzeworytów pierwszego drukowanego wyd. Przemian (C. *Mansion, Bruges 1484), które z kolei dostarczyło wzorów do kopii i naśladownictw w Niderlandach i we Francji. Ilustr. wyd. brugijskiego utrzymane
Ilustracja drzeworytowa z Metamorfoz Owidiusza
były jeszcze w konwencji gotyckiej, renesansowy charakter miały natomiast, wzorowane na sztuce antycznej, drzew, najwcześniejszej z edycji włoskich (Z. Rosso, Wenecja 1597). Wykorzystano je do wielu następnych wyd. w Wenecji i innych miastach Włoch, kopiowano i naśladowano także we Francji, głównie w Lyonie, w ciągu całego niemal stulecia. Spośród XVI-wiecznych wyd. fr. wyróżnia się lyońskie z 1556 i 1557, z drzew. B. Salomona, w którym ilustrację obejmowała delikatna *bordiura. Chociaż *miedzioryty o tematyce owidiuszowskiej pojawiły się dość wcześnie, pierwsze wyd. Przemian ilustrowane rniedzior. wyszło dopiero w 1584 w Wenecji. Rytownikiem i zarazem autorem kompozycji, nieraz z talentem naśladowanych, był G. Franco. Bardziej powszechny i długotrwały wpływ, także na rozwój ilustr. miedziorytowych, wywarły kompozycje Salomona, zarówno w odbitkach z płyt oryginalnych, jak w kopiach (plagiatach) współczesnych V. *Solisa. Np. we Włoszech inspirowały A. Tempestę (ok. 1600), którego seria 155 ilustr. akwafortowych (*Akwaforta) była wielokrotnie kopiowana; w Niderlandach P. vau der Borchta (1591);
1751
1752
OXFORD UNIYERSITY PRESS
w Niemczech J.W. Bauera (1639); we Francji J. *Le Pautre'a w seriach barokowych dekoracji wnętrz i założeń parkowych; później, już w stylu wczesnego rokoka, S. *Le clerca i F. *Chauveau (1776), których-płyty wykorzystywano do innych wydań Metamorfoz do końca XVIII w. Z edycji XVIII-wiecznych największy sukces osiągnęły Les Mtta-morphoses d'Ovide gravies sur les dessins des meilleurs peintres francais par les soins des Srs le Mirę et Basan (1767-1771), w opracowaniu znakomitych sztycharzy współczesnych: H.F. *Gravelota, Ch. *Eisena, *Moreau le Jeune, P. *Chof-farda i in. Ryciny z tej serii zdobiły wnętrza Białego Domku w Łazienkach za czasów Stanisława Augusta. W XIX w., zgodnie z nastawieniem literatury tego okresu, tematyka Przemian utrzymała się raczej w utworach satyrycznych i karykaturach (*Daumier). W XX w. O. należał do autorów często ilustrowanych, np. przez M. Clouzota (Metamorfozy), A. *Maillola (Sztuka kochania), A. *Derai-na (Heroides), Picassa (Metamorfozy).
Zob. też Rękopisy iluminowane Wielka Brytania.
M.D. Henkel: Illustrierte Ausgaben von Ouids Metamorphosen in XV., XVI. u. XVII. Jli^ "Bibl. Warburg Vortrage" 1926-1927, 1930. B. Pace: Metamcrphosi figurate. "Bcdkttino d'arte" 1934.
OWOC GRANATU, motyw dekoracyjny na drogocennych tkaninach jedwabnych i aksamitnych, przejęty i przetworzony w duchu zachodnim z tkanin saraceńskich, występujący na tkaninach włoskich w XIV, bardzo często w XV i XVI w. Tkaniny takie były używane do okrywania okładek *oprawy i z nich wzór owocu (lub też jabłka) granatu został przeniesiony na oprawy w skórę, tłoczoną ślepo. Ulubiony w Niemczech i krajach sąsiednich na oprawach w XV w., komponowany był na *zwierciadłach opraw z pojedynczych tłoków: w rodzaj rombów alternujacych, o bokach falistych wpisany jest wzór O.g. w rozmaitej stylizacji. Nazwą wzoru O.g. obejmuje się i inne palmetowate motywy roślinne, stojące, wpisane w podobne pola. Rzadziej spotyka się ten wzór w całości wytłaczany z większych tłoków. W Polsce wzór O.g. występuje częściej na oprawach kręgu północnego (Toruń, Gdańsk), rzadziej na oprawach związanych ze środowiskiem krakowskim i jego wpływami.
Zob. też Oprawa g otycka, Rombowy wzór.
OXFORD UNTVERSITY PRESS, wydawnictwo i drukarnia naukowa uniwersytetu w Oxfordzie. Drukarstwo w Oxfordzie datuje się od 1478. Pierwszy warsztat założył tu Theodoric Rood z Kolonii, jego pierwszy druk Expositio sancti Ieronimi in Symbolum Apostolorum ma wprawdzie w *kolofonie rok 1468, ale data ta uznana jest za pomyłkę. Od 1585 aż do dnia dzisiejszego władze uniwersyteckie wyznaczają specjalnych delegatów do nad-
de Miechów artium & wcdi
ciiuedoćtoris.contra k
uapeftćregimen
accuratijiiniD.
dffDe rcmedi/s particidaHbits pt feruntiuisatali labę cxtradisexj quoda hbeilo(, Flagcllum dci in? j titulata)Dc prcfcrsation^ic cu^
^Impre^iun per FlotiariS Anno,M.UXXVII
Drzeworyt z motywem owocu granatu
zoru nad drukarnią. Pierwszy przywilej delegata na założenie oficyny i używanie tytułu drukarza uniwersyteckiego (Printer to the University) uzyskał Joseph Barnes, który drukował w 1.1585-1617. W 1669 arcybiskup Gilbert Sheldon ofiarował drukarni nowy budynek, Sheldonian Theatre, stąd na drukach O.U.P. do pocz. XVIII w. pojawiał się adres wydawniczy: E Theatro Sheldoniano. W 1. 1672-1686 zwierzchnikiem O.U.P. był biskup Oxfordu John Fell, którego zasługą było nastawienie oficyny wyłącznie na zaspokajanie potrzeb naukowych uniwersytetu. Fell założył przy O.U.P. (1672) pierwszą gisernię. W 1678 odstąpiono częściowo przywilej na druk Biblii (uzyskany przez O.U.P. w 1632) londyńskiej korporacji księgarzy (Stationers' Company), w związku z czym powstało osobne przedsiębiorstwo Oxford Bibie Press. W 1. 1702-1704 ukazał się jeden z najpięk-
1753
1754
OZALID
niejszych XVIII-wiecznych druków O.U.P., Edwarda Clarendona History of rebellion. Publikacja okazała się tak rentowna, że dochód z niej pozwolił na wybudowanie nowego budynku dla drukarni (Clarendon Etouse), na-zwajiej odtąd (1713) *Clarendon Press. W 1829 oficynę przeniesiono do większego gmachu (Walton Street), nazwa Clarendon Press jednak została utrzymana. Obecnie instytucja wydawnicza pod nazwą O.U.P. posiada centralę w Oxf idzie, drukującą swoje publikacje w podległej jej Clarendon Press, filię w Londynie (od 1880) oraz przedstawicielstwo w Nowym Jorku. Nadzór nad wszystkim sprawuje delegat Uniwersytetu Oxfordzkiego. Z wydawnictw O.U.P. znane są przede wszystkim słowniki i leksykony, np. Oxford English Dictionary (1888-1933), dzieła naukowe, wydania autorów klasycznych, także biblie i podręczniki.
J. Johnson: Print and Priuilege at Oxford to the Year 1700. 1946. H. Carter: The TypographicalMuseum at the University Press Oxford. "Gutenberg -Jhrb." 1958.
OZALID, papier pokryty światłoczułą emulsją zawierającą związki dwuazoniowe oraz odpowiednie kompo-
nenty, które po wywołaniu naświetlonej kopii zabarwiają rysunek na różne kolory. Na kopii otrzymuje się bezpośrednio *pozytyw z pozytywu. Kopie ozalidowe wywołuje się na sucho w parach amoniaku. Ozalid znajduje zastosowanie w drukarstwie przy wykonywaniu odbitek kontrolnych z gotowych *montaży offsetowych lub rotograwiurowych.
OZNACZENIE WYDAWNICZE, skrócony opis umieszczany na dole pierwszej strony okładki lub przy braku okładki na dole pierwszej strony tekstu, rocznika lub zeszytu czasop., wymieniający jego cechy niezbędne do rozpoznania, a mianowicie: tytuł (ew. skrócony), numer tomu (zeszytu), objętość, miejsce i datę wydania. O.w. jest przedmiotem poi. normy PN-57/N-01157 Przepisy bibliograficzne. Oznaczenie wydawnicze czasopisma. Przykład O.w. dla "Bibliografii Bibliografii i Nauki o Książce": Bibliogr. Bibliogr. Rok 1960 ss. 236 Warszawa 1962.
ÓSEMKA zob. FORMAT BIBLIOTECZNY.
c
PADELOUP, fr. rodzina introligatorów (pięć pokoleń w XVII i XVIII w.), z których najsławniejszy był Antoine Michel (1685-1758), wyzwolony w 1712, a od 1733 introligator króla Ludwika XV. Z jego warsztatu wyszły najpiękniejsze oprawy XVIII w. Był jednym z pierwszych, który sygnował swą pracę, naklejając etykietkę na wewnętrznej stronie okładziny: "Relie par Padeloup, relieur du Roy, place Sorbonne a Paris". Jemu przypisuje się inicjatywę *oprawy koronkowej. Używał charakterystycznego *tłoka z całującymi się ptaszkami. Około 1720 wprowadził na oprawach podziały mozaikowe według wzoru *repetition, które w połączeniu ze złoconą ^plecionką dawały niezwykłe efekty, pełne gracji i wdzięku. Stosował specjalnie duży format oprawy dla wielkich dzieł in folio (albumy, atlasy itp.).
PADWICKI Marcin (zm. 1642), księgarz w Poznaniu. Wespół z Andrzejem Bennickim nabył w 1618 księgarnię od Jana Winklera juniora. Utrzymywał kontakty z Krakowem, Gdańskiem i Toruniem. Po jego śmierci przedsiębiorstwo prowadziła wdowa Ewa (zm. 1645). Jej olbrzymi majątek podzielono w 1649 między syna Marcina oraz córki Annę i Reginę, żonę Sz. *Ruciewicza.
M. Wojciechowska: Z dziejów książki w Poznaniu w XVI w. 1927.
PAGINA zob. STRONA.
PAGINA FRACTA, stronica podzielona wzdłuż na dwie lub więcej częs'ci (*łamów), z których jedna tylko jest zapisana lub zadrukowana bądź każda z nich zawiera tekst w innym języku czy w innej *redakcji.
PAGINACJA (łac. pagina = stronica), paginowanie, kolejna numeracja *stronic druku lub rękopisu. Najwcześniej spotyka się P. w rpsach VTII-XI w., zwłaszcza w mszałach, była jednak w średniowieczu stosowana jeszcze rzadziej niż *foliacja. Przy P. posługiwano się początkowo *cyframi rzymskimi, od XIV w. także arabskimi lub czasem literami. W *opisach katalogowych i *opi-
sach bibliograficznych P. oznacza ogólną liczbę stronic książki, stanowiącą jej objętość. P. obejmuje: wszystkie stronice zadrukowane oznaczone liczbą (stronice liczbowane); stronice zadrukowane nie oznaczone liczbą (stronice nielicz-bowane skrót nlb.). P. ciągłą nazywa się kolejną numerację stron w obrębie całego dzieła lub rocznika, bez względu na to z ilu części dzieło lub rocznik się składa. P. wielokrotna (przerywana) występuje wtedy, gdy w obrębie tomu każda jego część lub utwór posiada numerację osobną. Odrębną formę stanowi *zywa pagina.
PAJĄCZKOWSKI Franciszek (1905-1970), bibliotekarz, teatrolog. "W 1. 1924-1931 studiował polonistykę i historię sztuki na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie, uzyskując stopień doktora filozofii. W 1927 jako stypendysta rozpoczął pracę w Bibl. *Zakł. Nar. im. Ossolińskich we Lwowie. W 1929 został kierownikiem Czytelni. Po wybuchu wojny i przejęciu Ossolineum, przez Akademię Nauk USRR kierował Gabinetem Bibliotekoznawstwa. W czasie okupacji niemieckiej pracował również w Ossolineum, a po powtórnym jego przejęciu przez Ukraińską AN został w 1944 kierownikiem Oddziału opracowania. W 1946 przybył do Wrocławia, gdzie przejmował przekazane Polsce zbiory Ossolineum i jako kustosz objął kierownictwo Bibl. ZNiO. We wrześniu 1947 uruchomił czytelnię naukową, a po roku wszystkie działy Bibl. Przez Zarząd Tow. Przyjaciół Ossolineum w IV 1949 mianowany wicedyrektorem Bibl., w 1951 dyrektorem. Po przejęciu Ossolineum przez PAN z dn. 1IX 1953 został wicedyr. Bibl., w 1960 dyrektorem, pełniąc tę funkcję aż do śmierci. Za jego dyrekcji zbiory pomnożyły się prawie dwukrotnie, powstały nowe działy, rozszerzył się znacznie zakres udostępniania. Samych tylko wystaw Bibl. zorganizowała w tych latach 40, nie licząc monumentalnej ekspozycji przygotowanej na jubileusz 150-lecia Ossolineum (1967). P. był czynnym członkiem, a od 1964 przewodniczącym Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocł. Tow. Nauk., członkiem rad naukowych wszystkich bibl. głównych PAN oraz członkiem Komisji Egzaminacyjnej na bibliotekarzy dyplomowanych
1757
1758
PALATINA
przy Min. Szkolnictwi Wyższego. Od 1953 prowadził wykłady z bibliotekarstwa w Studium Bibliotekoznawstwa dla Pracujących przy Uniwersytecie Wrocławskim. W okresie przedwDJennym ogłaszał studia z historii teatru, recenzje teatralne, szkice na tematy kulturalne i krajoznawcze. Po wojnie opublikował szereg artykułów i bibliogr. na temit Ossolineum, redagował "Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich" (t. 4 i 5), wydał monografię Teatr lwowski pod dyrekcją Tadeusza Pawli-kowskiego. 1900-1906 (1961).
W czterdziestolecie pracy F.P. w Bibliotece Ossolineum. 1967 tamte Bibliografia prac F.P.).
PALATINA zob. BIBLIOTEKI W STAROŻYTNOŚCI, NIEMCY do 1945 Biblioteki, WŁOCHY Biblioteki.
PALEOGRAFIA (gr. palaios=dawny, grafo=piszę), nauka o dawnym *piśmie, jedna z nauk pomocniczych historii i bibliologii. Od czasu wyodrębnienia się neografii P. zajmuje się pismem do przełomu XV i XVI w. Każdy alfabet, każde pismo ma swoją P. (łac, gr., poi., rus., arab., hebr. itp.). P. praktyczna zajmuje się odczytywaniem dawnych pism, rozwiązywaniem skrótów, rozszyfrowywaniem tajnych pism (brachy-grafia, ^Stenografia), wreszcie znaków muzycznych (*No-tacja muzyczna). Zasadniczo zajmuje się pismem utrwalonym na *papirusie i *pergarninie, pozostawiając teksty zapisane na materiale twardym (kamień, metal) *epi-grafice. P. teoretyczna zajmuje się rozwojem pisma jako produktu kultury materialnej i umysłowej człowieka. Klasyfikuje pisma na typy i rodzaje (*minuskuła, *majusku-ła, pismo romańskie, gotyckie, humanistyczne itp.) oraz stara się na podstawie szczegółowej analizy określić osobę piszącego lub *szkołę kaligraficzną, *skryptorium, czy nawet środowisko, z którego pochodzi zabytek. Pierwszy zajął się dziejami pisma w naukowy sposób J. *Mabillon, zaś terminu P. użył Scipio Maffei (zm. 1755), który w oparciu o zbiory bibl. w Weronie pierwszy przeprowadził badania paleograf iczne rpsów. W Niemczech J. Christoph Gatterer (zm. 1799) próbował sklasyfikować pismo w oparciu o modne wówczas kryteria Linneusza (królestwa, typy, rodzaje, rodziny itp.), system ten jednak nie przyjął się. Dopiero C. Schonemann ustalił podział i określenie rodzajów pisma łac, które w zasadzie przetrwały do dziś. W XIX w., od czasu założenia specjalnych wyższych uczelni poświęconych m.in. nauce P. (Paryż, Wiedeń, Rzym), nastąpił jej szybki rozwój, zwłaszcza w oparciu o badania dokumentów cesarskich (T. Sickel), papieskich (L. *Delisle) i prywatnych (Posse, Schrajhm, A. Hainal). Od końca XIX w. wydawano ogólne podręczniki P. (E.Ch.W. *Wattenbach), zwłaszcza łac. i gr., a obok nich
1759
Palimpsest
wydawnictwa *facsimilów dokumentów i rękopisów. ^W Polsce zasłużonympaleografem był S. Krzyżano-wski, autor wydawnictw paleograficznych, oraz W. *Sem-kowicz, autor podręcznika P. łac, opartego na zabytkach poi.
L. Schiaparelli: La scrittura latina neWeta romana. 1921. W. Schubart: Griechmhe Paiaeographie. 1925. B. Horo-dyski: Podręcznik paleografii rus. 1951. W. Semkowicz: Paleografia łac. 1951. I. Hainal: Venseignement de Ykńture aux unwersitis tnidiivaks. 1959. E.H. Reusens: Elements de paleographie. 1963.
PALIMPSEST (z gr. palin = na nowo, psao = wycieram, łac. codex rescriptus), rps sporządzony na *perga-minie uprzednio już zapisanym, z którego dawne pismo zostało usunięte ze względów oszczędnościowych. Do ponownego wykorzystania jako *materiał pisarski przeznaczano rpsy nadniszczone lub zdezaktualizowane, zmywając pismo gąbką lub zeskrobując nożem bądź pumeksem. Czasem pergamin bywał zapisany trzykrotnie. W większości przypadków dawne pismo nie zostało usunięte bez śladu, co pozwala dziś, przy zastosowaniu pewnych zabiegów, na jego odczytanie. W tym celu powlekano dawniej odpowiednie miejsca karty środkami chemicznymi, tzw. reagensami (najczęściej tynkturą ga-lasową i tynkturą Giobertiego, tj. sulfhydratem amoniaku), pod wpływem których wyblakłe pismo stawało się czytelne. Środki te jednak. pozostawiały na rpsach ciemne
1760
PAMIĘTNIK
SmUfal fawnt. th' r-(ufdbiotaro Inaptr libcr
flfrt.
uobtfcu tafTcwnpUat
uonc M
z bibl. Petrarki ze śladami pisma XII w. (Zbiory Czarto-ryskich w Krakowie).
PALMETA, motyw ornamentalny (*Ornament) w kształcie symetrycznego, silnie przestylizowanego liścia palmowego. Składa się zazwyczaj z dwóch leżących wolut, trzonu i wachlarza abstrakcyjnych liści, we wcześniejszych P. ułożonych promienisto, w greckich nachylonych ku środkowi lub odgiętych w dół. Występuje w zdobnictwie egipskim, staroorientalnym, greckim i każdym od niego pochodnym.
PAMIĘTNIK: 1. Opis życia lub pewnego jego okresu i wydarzeń współczesnych, odtworzony na podstawie własnych wspomnień autora, a także opowiadań znanych mu uczestników i świadków naocznych. Jako forma piśmiennicza znany był już w starożytności (Ksenofont, Cezar) i wczesnym średniowieczu (Wyznania św. Augustyna). Rozwój pamiętnikarstwa związany jest szczególnie z epoką Odrodzenia. W Polsce za najwcześniejszy P. uważać można Kronikę Janka z Czarnkowa (XIV w.), w późniejszych czasach do najwybitniejszych należą XVII-wieczne P. Jana Chryzostoma Paska,
Odwrócona palmeta w ewangeliarzu z XII w.
plamy. Najlepsze wyniki daje metoda fotografowania P. przy pomocy promieni pozafiołkowych, po raz pierwszy zastosowana przez Gustawa Kogla w 1914 (niewidoczne gołym okiem drobiny żelaza zawarte w *inkauście zatrzymują promienie pozafiołkowe, co daje dość wyraźny obraz na kuszy). Istnieją specjalne instytuty zajmujące się fotografowaniem i publikowaniem P., np. przy arcy-opactwie benedyktynów w Beuron (w Szwabii nad Dunajem) lub Instytut Ferrini w Rjzymie. Pierwszym ważniejszym odkryciem w zakresie P. był (w 1692) gr. rps Biblii (Codex Ephraemi Syri) z V w., zapisany ponownie w XIII w. Najwięcej cennych P. pochodzi z klasztoru w Bobbio we Włoszech. Ich odkrywcami byli: Włoch Angelo Mai (1782-1854), a zwłaszcza niem. historyk B.G. Niebuhr. Dzięki P. zachowało się do naszych czasów wiele tekstów skądinąd nie znanych. Najcenniejsze z nich pochodzą z V-VIII w. Są to m.in.: Cicerona De republica z IV w., przykryte w VII/ VIII w. komentarzem św. Augustyna do Psalmów (*Biblioteca Apostolica Vaticana), Insti-tutiones Gaja z V w. przykryte w VIII w. listami św. Hieronima (Biblioteka Kapitualna w Weronie). Liczne P. znane są na gruncie ruskim. W Polsce najdawniejszym P. jest *Cellectio tripartita z XI/XH w. w Bibliotece Kapitulnej w Krakowie, posiadająca 24 karty reskrybowane z pismem z tegoż okresu. P. jest też Cicerona De officiis (XIV w.)
Frontispis J. Lewickiego do Pamiętników Paska (Paryż 1850)
1761
1762
PANCHROMATYCZNE KLISZE
które stały się rewelacją wydawniczą w 1836, i Jędrzeja Kitowicza z XVIII w. Rolę P. jako dokumentu historycznego, literackiego i kulturalnego doceniono dopiero w XIX w. Pojawiły się wówczas takie edycje, jak J. Ursyna Niemcewicza Zbiór pamiętników o dawnej Polsce (WarszawaPuławyLwów t. 1-6, 1822-1833), Ksawerego Bronikowskiego Pamiętniki polskie (Paryż t. 1-4, 1831, 1844-1845), Pamiętniki z ośtnnastego wieku (Poznań 1.1- 15, 1861-1875), Józefa I. Kraszewskiego Biblioteka Pamiętników i Podróży po Dawnej Polsce (Drezno 1.1 - 6,1870 -1871) i in. oraz wiele edycji dzieł pojedynczych. Weszła też w modę pamiętnikowa forma powieści. E. *Maliszewski opracował Bibliogr. pamiętników poi. i Polski dotyczących (Warszawa 1928). Wśród edycji międzywojennych na uwagę zasługują też wydawane przez L. Krzywickiego Pamiętniki chłopów (Warszawa t. 1-2, 1935-1936). Po wojnie zainteresowanie P. jest niezwykle żywe: wiele ich wydaje PIW (seria Pamiętniki Polskie i Obce), Ossolineum i Wydawnictwo Literackie. 2. Zob. Album Amicorum. Zob. też Dziennik.
PANCHROMATYCZNE KLISZE, klisze fotograficzne czułe na wszystkie barwy.
PANCKOUCKE Charles Joseph (1736-1798), nakładca paryski, syn księgarza z Lilie, Andre Josepha. Uczył się u Bretona, nakładcy encyklopedii, potem założył Śwłasną księgarnię nakładową. P. wydał dzieła Buffona, Grand vocabulaire francais w 30 t.,Encyclopedie methodiaue, Journal encyclopediaue, Magazin encycbpedique, Le repertoire de jurisprudence. W 1789 przystąpił do wydawania "Moni-teur Universel", który w 1. 1800-1869 był oficjalnym organem rządu fr. P. przejął także, wraz ze swym kuzynem Suardern, wydawanie zapoczątkowanego jeszcze w XVII w. "Mercure de France", przygotował do druku dzieła Voltaire'a, które potem w Kehl wydał P.A. *Beaumar-chais. P. dbał o pisarzy wydających u niego swe dzieła, wypłacał im dość wysokie honoraria, co poprzednio nic było w zwyczaju.
PANDEKTA zob. CORPUS IURIS CIVILIS.
PANIZZI Antonio (1797-1879), bibliotekarz ang. włoskiego pochodzenia. Po studiach uniwersyteckich w rodzinnej Pannie został adwokatem. Prześladowany za czynny udział w ówczesnych przygotowaniach rewolucyjnych, musiał opuścić Włochy. W 1823 przybył do Anglii. W 1831 rozpoczął pracę w Bibliotece *British Museum. W 1837 został kierownikiem oddziału książek drukowanych. Z jego inicjatywy i przy jego współpracy opracowane zostały w British Museum przepisy *katalogowa-nia alfabetycznego (1839), pierwsza nowoczesna instrukcja na świecie. Okres jego dyrektury (1856-1866) należał do
najświetniejszych w dziejach Bibl. W 1857 otwarto okrągłą wielką czytelnię zbudowaną wg jego koncepcji. Magazyny wyposażono w żelazne regały. W zakresie gromadzenia zbiorów P. wysunął koncepcję uczynienia z British Museum bibl. posiadającej najlepsze, po książnicach krajów macierzystych, zbiory w językach obcych. Odznaczał się dużymi zdolnościami organizacyjnymi i szerokimi horyzontami umysłowymi.
V. Sanna: A.P. 1949. R. Simari: A.P. U bibliotecario. "Accad. e Bibl. d'Italia" 1952. B. Mc Crimmon: A.P. as administrator. 1963.
PANNARTZ Arnold, drukarz niejn., który wraz ze swym rodakiem K. *Sweynheymem przeniósł wynalazek druku do Włoch. W 1. 1464-1467 działali oni w benedyktyńskim klasztorze Subiaco, a następnie (1467-1473) w Rzymie. Produkcja ich zadziwia wielką ilością druków o dużej objętości. Po rozstaniu się ze wspólnikiem (1473) P. prowadził sam oficynę rzymską aż do marca 1476, kiedy to wydał pierwszy z dwu zamierzonych tomów listów św. Hieronima.
PANTOGRAF zob. ODLEWANIE CZCIONEK.
PANZER Georg Wolfgang Franz (1729-1805), niem. bibliograf i zbieracz *inkunabułów, studiował w Altdorfie filologię i teologię. Zostawił kilka dzieł bibliogr., z których najważniejsze, 11-tomowe Annales typographici (No-rimbergae 1793-1803), obejmuje wykaz inkunabułów (t. 1-5) oraz druków z 1. 1500-1536 (t. 6-11) w układzie wg miejsca druku, roku wyd. i drukarza. Najstarsze dzieła w j. niem. opracował osobno w dwutomowych Annalen der dlteren deutschen Literatur (Niirnberg 1788-1805), które zostały uzupełnione przez Emila Wellera w Repertorium typographicum. Die deutsche Literatur im ersten Vier-tel des 16. Jahrhunderts (Nórdlingen 1864-1885). W spuściź-nie P. znajdują się ponadto Alteste Buchdruckergeschichte (Niirnberg 1789), zawierające zestaw książek wyd. w Norymberdze do 1500. Prace P. mają duże znaczenie historyczne, ale ich wartość użytkowa jest obecnie niewielka. Sławny zbiór Biblii pozostawiony przez P. przeszedł na własność księcia Wiirzburga i do dziś stanowi część Lan-desbibliothek (Biblioteka Krajowa) w Stuttgarcie.
PAŃSTWOWA BIBLIOTEKA NAUKOWA IM. M. GORKIEGO W ODESSIE zob. ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH I ROSJA DO 1917 Biblioteki.
PAŃSTWOWE PRZEDSIĘBIORSTWO WYDAWNICTW KARTOGRAFICZNYCH, Warszawa, powstało w 1951 przez połączenie kolejno szeregu pracowni i przedsiębiorstw geodezyjno-kartograficznych
1763
1764
PAŃSTWOWE WYD. EKONOMICZNE
Sygnet PPWK
oraz zespołu *Książnicy Atlas we Wrocławiu. P.P.W.K. wydaje i drukuje we własnych zakładach mapy i atlasy wszelkich typów-do użytku ogólnego oraz mapy specjalne dla potrzeb administracji i gospodarki narodowej. Jako kartograficzne pomoce naukowe ukazują się mapy ścienne i podręczne fizyczne, polityczno-administracyj-ne, ludnościowe, geologiczne, klimatyczne, roślinności, świata zwierzęcego, surowców mineralnych, gospodarcze oraz duża grupa map historycznych. Mapy i atlasy do użytku ogólnego to m.in. ogólnogeograficzne mapy przeglądowe, mapy administracyjne, samochodowe, turystyczne, plany miast, mapy linii żeglugi morskiej oraz liczne mapy o problematyce społecznej i społeczno-historycznej. Do szczególnych osiągnięć P.P.W.K. należy cykl 47 map przeglądowych świata i państw Europy, teka 16 map przeglądowych województw Polski w skali 1:500000, mapy społecz-no-historyczne drugiej wojny światowej i okupacji, Atlas samochodowy Polski oraz Mapa samochodowa Europy w skali 1:3000000. W ramach współpracy krajów socjalistycznych P.P.W.K. wydaje 11 arkuszy Mapy świata w podziałce 1:2500000 dla terenów południowej części Afryki. Cała mapa składa się z 244 arkuszy i stanowi jednolite pod Śwzględem redakcyjnym, graficznym i edytorskim odtworzenie kartograficzne całej powierzchni ziemi. W 1965 P.P.W.K. rozpoczęło produkcję map plastycznych tłoczonych, szkolnych i turystycznych, które stanowią cenną pomoc w nauczaniu geografii i nauki o mapie oraz w poznawaniu ciekawszych obszarów turystycznych kraju. P.P.W.K. wydaje także podręczniki szkolne i tablice z zakresu geodezji, książki o tematyce kartograficznej i reprodukcji kartograficznej oraz prace naukowe Instytutu Geodezji i Kartografii. Do ciekawszych pozycji należy Słownik geodezyjny, wydany w sześciu językach: poi., ros., fr., niem., ang. i hiszp., zawierający ok. 5000 słów. Dla wielu instytucji w kraju i za granicą P.P.W.K. wydaje liczne opracowania do roczników, encyklopedii i informatorów, mapy podkładowe typu biuletynów synoptycznych itp. W1970 ukazało się: 11 tyt. książek z dziedziny geodezji i kartografii, 5 atlasów szkolnych i 4 ogólne oraz 275 map szkolnych, ogólnych i in. (specjalnych i służbowych) w łącznym nakładzie ponad 7 370 000 egz.
J. Rzędowski: Dziesięl lat pracy PPWK. "Prz. Geodezyjny" 1962 nr 1.
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWA SZKOLNICTWA ZAWODOWEGO, Warszawa, utworzone
PWH
Sygnet PWSZ
w 1951 przez Centralny Urząd Szkolenia Zawodowego. Wydają podręczniki szkolne i książki pomocnicze dla uczniów oraz pomoce naukowe o charakterze graficznym w zakresie przedmiotów ogólnotechnicznych, ogól-nozawodowych i zawodowych dla specjalności i zawodów, których szkolenie ma podstawowe znaczenie dla gospodarki narodowej. Obok podręczników dla szkół zawodowych w zakresie nauk ma-tematyczno-przyrodniczych i humanistycznych P.W.S.Z. wydają m.in. podręczniki z zakresu budownictwa, chemii i technologii chemicznej, elektryczności, energetyki, mechaniki, hutnictwa, obróbki metali, ekonomiki, towaroznawstwa, gastronomii i niektórych działów przemysłu lekkiego. Do zakresu działania P.W.S.Z. nie należą natomiast podręczniki dla średnich szkół rolniczych, medycznych, transportu kolejowego, wodnego, drogowego i szkół artystycznych. Podstawowym zadaniem P.W.S.Z. jest zaspokajanie potrzeb szkół zawodowych podległych i nadzorowanych przez Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. Podręczniki do niektórych przedmiotów bardzo specjalnych są jednak wydawane przez innych wydawców, szczególnie w wypadkach, jeżeli liczba uczniów danego zawodu jest b. mała, a resort gospodarczy jest zainteresowany ukazaniem się książki dla potrzeb przemysłu. P.W.S.Z. wydają również książki dla nauczycieli szkół zawodowych z dziedziny pedagogiki zawodowej, dydaktyki oraz metodyki nauczania przedmiotów zawodowych. W 1970 P.W.S.Z. wydały 255 książek o łącznym nakładzie 3662000 egz.
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO EKONOMICZNE, Warszawa, utworzone przez Państwową Komisję Planowania Gospodarczego w 1949 pod nazwą Polskie Wydawnictwo Gospodarcze. Nazwę zmieniono w 1960 w związku z wysunięciem na pierwszy plan prac o charakterze naukowym zarówno z zakresu teorii ekonomii, jak i stosowanych nauk ekonomicznych. P.W.E. wydaje książki z nast. dziedzin: ekonomia polityczna i historia myśli ekonomicznej, polityka gospodarcza, socjologia i psychologia pracy, demografia, metody matematyczne w naukach ekonomicznych, międzynarodowe stosunki ekonomiczne i handel zagraniczny, geografia ekonomiczna, ekonomiki szczegółowe, statystyka, finanse i rachunkowość. Wydawnictwo publikuje podręczniki dla wyższych i średnich szkół ekonomicznych, a także 16 czasop., m.in. "Gospodarka Planowa", "Inwestycje i Budownictwo", "Ekonomika i Organizacja Pracy", "Praca i Zabezpieczenie", "Finanse", "Miasto". W planach P.W.E. pozostaje również często wznawiana w stutysięcznych nakładach Kuchnia polska. W 1957 powstała Biblioteka Rady Robotniczej,
1765
1766
PAŃSTWOWE WYD. "ISKRY"
wznawiana pod tą nazwą w 1958 i 1960; na jej podstawie wydano w 1963 Bibliotekę Samorządu Robotniczego, 19 popularnych broszur o podstawach prawnych rad i metodach działalności gospodarczej przedsiębiorstwa. Od 1958 ukazuje się "Rocznik Polityczny i Gospodarczy", zawierający informacje o składzie i funkcjach władz centralnych i terenowych oraz o najważniejszych wydarzeniach roku (gospodarczych, politycznych, kulturalnych jak też z dziedziny współpracy gospodarczej i kulturalnej z zagranicą). W 1961 powstała seria książek z zakresu ekonomiki krajów rozwijających się. W 1966 zapoczątkowano serięWszyst- Sygnet PWE ko o Gospodarce (kilkadziesiąt broszur popularnonaukowych) oraz Bibliotekę Służb Ekonomicznych, zawierającą kompendium wiedzy o problemach przemysłu. Ukazują się również serie: Studia Ekonomiczne Zakładu Nauk Ekonomicznych, Finanse w Gospodarce Socjalistycznej, Finanse "Współczesnego Kapitalizmu, Aktualne Problemy Gosp., Problemy Ekonomiki Przemysłu. W1962 we współpracy z wydawcami zagranicznymi P.W.E. rozpoczęło wydawanie prac ekonomistów poi. w językach obcych. Ukazuje się 4-5 książek rocznie, głównie w j. ang. Najważniejszymi dziełami wydanymi przez P. W. E. są: Mała encyklopedia ekonomiczna, pod red. M. Pohorillego, oraz Dwudziestolecie Polski Ludowej, praca zbiorowa stanowiąca encyklopedię wiedzy o poi. współczesności. Nakładem P.W.E. ukazały się prace czołowych ekonomistów poi., m.in. O. Langego, M. Kaleckiego, B. Minca, M. Pohorillego, H. Fiszla, W. Secomskiego, Z. Sadowskiego, E. Rosseta, I. Sachsa, E. Vielrose, S. Szul-ca, J. Zawadzkiego. W 1970 P.W.E. wydało 106 książek w nakł. 567000 egz., 14. czasop. w nakł. 1914000 egz. i 5 kalendarzy w nakł. 1910000 egz.
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO "ISKRY",
Warszawa, powołane w 1952 przez Centralny Urząd Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa w oparciu o wydzielony ze *Spółdzielni Wydawniczej "Książka i Wiedza" zespół redakcji książek dla młodzieży. I. wydają literaturę piękną, polityczną i popularnonaukową dla młodzieży oraz beletrystykę współczesną. Szczególną uwagę poświęcają reportażowi poi. i zagranicznemu oraz Sygnet literackim debiutom młodych prozaików i poetów (od 1954 ukazuje się co dwa lata "Almanach Młodych"). Literatura polityczna i szkoleniowa ukazuje się przy współpracy z organizacjami młodzieżowymi. Do 1958 I. wydawały również literaturę instruktażową dla Związku
Harcerstwa Poi. Zadanie to przejęło *Wydawnictwo Harcerskie "Horyzonty". I. publikują również materiały ze zjazdów i konferencji organizacji młodzieżowych. Szczególną pieczą otaczają wydawnictwa z zakresu najnowszej historii, tradycji postępowych i rewolucyjnych ruchów społecznych. Tym zagadnieniom poświęcony jest kwartalnik "Pokolenie", seria popularyzacji historii Biblioteka Niezapominajki (wychodzi od 1959) oraz liczne pamiętniki i wspomnienia młodzieży. Książki podróżnicze i geograficzne wydają I. zasadniczo w dwóch seriach: Świat się Zmienia (cykl popularnych reportaży dla młodzieży na tematy aktualne, o krajach socjalistycznych i rozwijających się; 4-6 tomów rocznie) i Naokoło Świata (podróże i przygody; do 1965 75 tomów). Nową serią reportażową I. jest ABC o Stolicach. (Ukazały się m. in.ABC londyńskie, paryskie, nowojorskie). Popularyzacji nauk społecznych i światopoglądu marksistowskiego poświęcona była (od 1959) seria Wiedza Kultura Społeczeństwo. W 1962 zmieniła nazwę na Co to jest i pod tym tytułem I. wydają rocznie 5-6 książek z zakresu ekonomii, socjologii, religioznawstwa itp. Ze znakiem Wiedza Kultura Społeczeństwo ukazują się już tylko książki Z. Kosidowskiego (Rumaki Lizypa, Opowieści biblijne) oraz nowa seria obszernych Przewodników "Iskier" (informacje np. o repertuarze operowym, koncertowym, teatralnym, o plastyce i muzyce jazzowej). W 1. 1960-1965 ukazało się 16 książek w serii matematyczno-przyrodniczej Człowiek Poznaje Świat (najnowsze osiągnięcia nauk przyrodniczych, m.in. sylwetki wielkich uczonych). Wielonakładową serią encyklopedyczną jest Kto, kiedy, dlaczego? Cztery pierwsze tomy osiągnęły łączny nakład 210000 egz. (do 1965). Od 1957 ukazuje się seria poświęcona satyrze poi. Biblioteka Stańczyka (do 1965 ponad 90 tomików o charakterze pomocy repertuarowej dla amatorskich zespołów teatralno-estradowych). Dla miłośników literatury kryminalnej I. wydają od 1956 serię Klub Srebrnego Kluczyka (8 książek rocznie). W 1965 I. rozpoczęły edycję książek-autentyków (życiorysy ciekawych ludzi) oraz serię tzw. ankietową, w której ukazują się nagrodzone odpowiedzi na ankiety organizowane przez socjologów i prasę (np. "Moja Rodzina"). Wspólnie z prasą młodzieżową I. organizują liczne konkursy literackie i czytelnicze. Od 1963 w dorocznym ogólnopolskim turnieju czytelniczym (plebiscyt dla wyboru 9 spośród 25 proponowanych do przeczytania książek) uczestniczy ponad 200000 osób. Do najważniejszych autorów I. należą m.in.: G. Morcinek, J. Parandowski, T. Konwicki, Z. Kosidow-ski, M. Brandys, T. Holuj, S. Grochowiak, E. Bryll; z pisarzy obcych: I. Erenburg, W. Majakowski, K. Pau-stowski, J.D. Salinger, E.K. Gann, M. Waltari. W 1966 I. zainicjowały nową serię książek formatu kieszonkowego,
1767
1768
PAŃSTWOWE WYD. NAUKOWE
wykonanych na specjalnych automatach obniżających znacznie koszt jednostkowy. Pierwszą książką tej serii była Tajemnicza wyspa Stevensona. W 1970 I. wydały 143 książki w nakł. 5182 000 egz.
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO KSIĄŻEK SZKOLNYCH rozpoczęło działalność w 1921. W początkowym okresie miało charakter wydawnictwa regionalnego i nosiło nazwę Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych Kuratorium Okręgu Szkolnego we Lwowie z podstawowym zadaniem wydawania podręczników dla szkól z ukraińskim językiem wykładowym. Obok tego wydawało druki szkolne na potrzeby Kuratorium, następnie zaś Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Ponieważ niezbyt wielkie nakłady podręczników ukraińskich nie zapewniały wydawnictwu trwałej podstawy finansowej, utworzono dział wydawnictw książek polskich, który jednak rozwijał się bardzo powoli. W katalogu na 1925 obok 27 podręczników dla szkół ukraińskich występują zaledwie dwa polskie: elementarz dla szkół powszechnych oraz podręcznik chemii dla seminariów nauczycielskich. Szybszy rozwój działu ukraińskiego niż wydawnictw polskich wynikł z obawy władz szkolnych, aby do szkół mniejszościowych nie dopływały książki wydawane na Ukrainie radzieckiej lub przez nacjonalistyczne organizacje ukraińskie w kraju. Stopniowo jednak podręczników polskich przybywało i w 1928 obok 28 podręczników dla szkół z ukraińskim językiem nauczania i 2 dla szkół z niemieckim językiem wykładowym znalazło się już 13 książek polskich, jakkolwiek w tym aż 8 śpiewników. Świadczyło to w dalszym ciągu o braku programu wydawniczego. Rozkwit wydawnictwa rozpoczął się dopiero w 1. 30-tych, gdy zostało podporządkowane bezpośrednio Ministerstwu W.R.iO.P. Przyczynami tego rozwoju były: z jednej strony wzmożone zapotrzebowanie na różnego rodzaju druki w związku z reformą szkolną, z drugiej stopniowe wycofywanie z obiegu dawnych podręczników i opracowywanie nowych, co wymagało stworzenia rozbudowanego aparatu wydawniczego. W 1934 ukazały się już 63 pozycje polskie: lektury i podręczniki, poza stu numerami paruarkuszowych książeczek Biblioteki Szkoły Powszechnej. W tym okresie rozbudowano również dział książek dla szkół niemieckich oraz wydano kilka podręczników dla szkół białoruskich i litewskich. Mimo monopolu P.W.K.S. na wydawanie podręczników dla szkół z niepolskim językiem nauczania aż do końca działalności wydawnictwa ilość ich była niewystarczająca. Niezależnie od trudności w znalezieniu autorów wpłynęła na to polityka ministerstwa, dążącego do tego, aby w szkołach mniejszościowych, zwłaszcza w klasach wyższych szkoły powszechnej, używane były podręczniki polskie. W ostatnim roku działalności, 1939/40,
P.W.K.S. wydało 200 podręczników, pozostając w tyle jedynie za Ossolineum i Książnicą Atlas. Wyprzedzało je natomiast w zakresie wydawnictw lektur szkolnych i podręczników dla szkół zawodowych. Po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną w siedzibie P.W.K.S. zorganizowano filię wydawnictwa ukraińskiego Szkoła Radziecka, którego zadaniem była obsługa szkół na terenach przyłączonych do Ukrainy. W Warszawie pod okupacją niem. nie przestał jednak działać oddział P.W.K.S. Ostatni dyrektor wydawnictwa, dr Józef Zaremba, w porozumieniu z S. Pazyrą, pełnomocnikiem Wydawnictwa Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, dokonał fikcyjnego, ante-datowanego aktu przekazania majątku P.W.K.S. Ś Ossolineum. Po ogłoszeniu przez władze okupacyjne likwidacji fundacji oba wydawnictwa ukryły swą działalność pod firmą księgarni Ossolineum, działającej oficjalnie jako własność prywatna Juliusza Goźlińskiego, dawnego dyrektora Oddziału Warszawskiego ZNiO. Powstanie tej księgarni możliwe było dzięki antedatowanemu jej wpisowi do rejestru handlowego. P.W.K.S. i Ossolineum prowadziły w konspiracji swą działalność aż do wybuchu powstania. P.W.K.S. drukowało w tym okresie w tajnych drukarniach łącznie z Naszą Księgarnią wiele podręczników dla szkół, a na zlecenie Departamentu Oświaty i Kultury Delegatury Rządu przygotowało na okres powojenny komplety podręczników dla wszystkich typów szkół oraz podręczniki akademickie i książki naukowe. Po wyzwoleniu akta i pozostałe fundusze P.W.K.S. zostały przekazane przez dr. Zarembę dyrektorowi nowo powstałego wydawnictwa Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, dr. Stanisławowi Pazyrze.
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE, Warszawa, powstało w 1951. Wydaje książki naukowe, podręczniki dla szkół wyższych i monografie autorów poi. i obcych oraz czasop. i wydawnictwa seryjne Polskiej Akademii Nauk, szkół wyższych i towarzystw naukowych. Od 1955 nakładem P.W.N. ukazują się również publikacj: encyklopedyczne, informacyjne i popularnonaukowe dla studentów i czytelników z wyższym wykształceniem oraz słowniki. W 1. 1960-1966 t~J i P.W.N. wydawało rocznie ponad 1000 ksią-%jł/~ żek i 70 czasop. ze wszystkich prawie dyscyp-lin naukowych (oprócz medycyny, rolnictwa Sygnet i zastosowań techniki). P.W.N. jest niemal PWN jedynym wydawcą podręczników akademickich z matematyki (m.in. w serii Biblioteka Matematyczna) i fizyki, a w dziedzinie chemii, techniki i biologii wydaje podręczniki do przedmiotów podstawowych i teoretycznych. Z podręczników P.W.N. korzystają studenci ekonomii, filologii poi. i obcej, filozofii, historii, pedagogiki, prawa, psycho-
1769
1770
PAŃSTWOWE WYD. NAUKOWE
logii, socjologii, emologii. P.W.N. wydaje także liczne skrypty dla studentów wyższych szkół technicznych, uniwersytetów, wyższych szkół rolniczych i ekonomicznych. Książki pomocnicze, stanowiące lekturę uzupełniającą dla studentów, i monografie naukowe grupuje P.W.N. częściowo w seriach wydawniczych, z których najważniejszą jest Biblioteka Klasyków Filozofii (ok. pięciu tyt. rocznie). W 1963 prace o tolerancji S. Cas-telliona i J. Locke'a zapoczątkowały poi. edycję międzynarodowej serii Filozofia i Wspólnota Światowa, inicjowanej przez UNESCO. P.W.N. wydaje dwie serie wznowień z historii ekonomii: Bibliotekę Dzieł Ekonomii Politycznej (od 1954, dzieła klasyczne ekonomistów obcych) i Historię Polskiej Myśli Społeczno-Ekonomicznej (od 1955) jeden tom co 2-3 lata. W 1964 ukazały się pierwsze tomy wydawanej w językach obcych serii poświęconej krajom rozwijającym się Studies on Developing Countries (prace autorów zagranicznych) oraz serii Essays on Planing and Economic Development (prace autorów poi.). Od 1965 wychodzi seria Informacja i Sterowanie, poświęcona cybernetyce. W dziedzinie historii P.W.N. realizuje od 1958 edycje wznowień pomników kultury poi. ze znakiem millennium, m.in. Dzieła Jana Długosza i fotooffsetowe wznowienie Monumenta Poloniae Historica A. Bielowskiego. W 1. 1950-1954 ukazał się cykl wznowień dzieł wielkich reformatorów Oświecenia (Staszic, Kołłątaj). W wydawanej wspólnie z Instytutem Historii PAN serii nauk pomocniczych historii ukazało się kompendium chronologii, genealogii, numizmatyki, sfragistyki. W 1964 zapoczątkowana została seria Studia o Polsce Współczesnej (1 tom rocznie). Z zakresu historii literatury P.W.N. rozpoczął w 1965 realizację przygotowywanego w Instytucie Badań Literackich PAN pod red. K. Wyki dwudziestotomowego wydawnictwa Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku (biografie pisarzy, bibliografia, teksty). Z zakresu krytyki literackiej ukazała się w 1959 czterotomowa antologia poi. krytyki literackiej 1800-1918, a w 1966 tom piąty Krytyki polskiej 1919-1939 (całość pod red. J.Z. Jakubowskiego). W 1961 wyszły pierwsze tomy Z Dziejów Polskiej Krytyki i Teorii Sztuki pod redakcją S. Morawskiego. Nakładem P.W.N. ukazuje się w dziale bibliografii nowa edycja Bibliografii polskiej XIX stulecia Karola Estreichera, Polska bibliografia literacka (rocznik) oraz czterotomowy Słownik współczesnych pisarzy polskich (red. E. Korzeniewska). W 1964 zapoczątkowano wydanie fotokopii tabulatur średniowiecznych, zachowanych w Bibliotece Seminarium Duchownego w Pelplinie (red. H. Feicht), Antiąuitates Musicae in Polonia (do 1966 Ś 3 tomy). Od 1962 P.W.N. publikuje prace naukowe z zakresunaukmatematyczno-przyrodniczych i technicznych na pograniczu różnych specjalności w serii Małe
Monografie PWN (4-6 książeczek rocznie), a od 1963 prace teoretyczno-techniczne i specjalności pokrewnych w Bibliotece Naukowej Inżyniera J3-4 tomy rocznie). We współpracy z Instytutem Matematyki PAN ukazują się kolejne tomy serii o światowym zasięgu, założonej w 1926, Monografie Matematyczne (1 -2 tomy rocznie, w 1965 ukazał się 50 tom). Liczne są wydawnictwa ciągłe i czasop. naukowe z dziedziny matematyki, najszerzej rozpowszechniane za granicą i wydawane w znacznej części w językach obcych. Najważniejsze to ukazujące się 2-3 razy do roku "Fundamenta Mathematicae", "An-nales Polonici Mathematici", "Acta Arithmetica", "Zastosowania Matematyki" i wiele innych. 150 wydawnictw z zakresu matematyki opracowują redakcyjnie ośrodki naukowe i zlecają P.W.N.^jedynie przygotowanie edytorskie, wydanie i kolportaż. W 1964 powstała seria Podstawy Biologii Współczesnej, natomiast dwa lata później adaptowano z edycji fr. ośmiotomowy cykl albumów Świat i Człowiek. Wydawnictwa P.W.N. popularyzujące wiedzę wśród studentów i czytelników z wyższym wykształceniem: Biblioteka Problemów, realizowana od 1955 we współpracy z redakcją miesięcznika "Problemy" (10 tomów rocznie, w 1966 setny tom); Małe Encyklopedie PWN w układzie tematycznym (Przyroda, Technika) lub alfabetycznym (Prawo, Muzyka, Świat Antyczny); Współczesna Biblioteka Naukowa Omega, co dwa tygodnie tomik (przeważnie autorów poi.) objętości 120-150 stron formatu kieszonkowego (nakład 17-25000 egz.). Odrębną grupę wydawnictw stanowią encyklopedie powszechne i słowniki. W 1. 1959-1960 ukazała się Mała encyklopedia powszechna PWN (ostatnie wyd. 1970), w 1966 encyklopedia dla najszerszych kręgów czytelników A-Z Encyklopedia popularna PWN (35000 haseł, 800 stron). W 1959 rozpoczęto prace nad Wielką encyklopedią powszechną, mającą zawierać ponad 80000 haseł, liczne dodatki, tablice, mapy, ilustracje. W 1. 1963-1970 ukazało się 13 tomów. W 1. 1962-1967 ukazało się pięć tomów Geografii powszechnej. Jest to największa z wydanych w Polsce syntez geografii powszechnej, uwzględniająca po raz pierwszy tak szeroko zagadnienia ekonomiczne. Nagrodzona w konkursie na najlepiej wydaną książkę. Atlas świata stanowi reedycję wykonywaną dla P.W.N. przez Służbę Topograficzną Wojska Polskiego pod redakcją T. Naumienki. Atlas ukazywał się w luźnych kontynuacjach po ok. 60-80 stron każda, w odstępach półrocznych. W 1. 1958-1969 ukazały się nakładem P.W.N. tomy V-XI wielkiego Słownika języka polskiego. (Pierwsze jego tomy opublikował *Państwowy Instytut Wydawniczy, a następne *Pań-stwowe Wydawnictwo Popularnonaukowe "Wiedza Powszechna"). Odrębny dział wydaje prace naukowe przygotowane redakcyjnie i finansowane przez ponad
1771
1772
PAŃSTWOWE WYD. POPUL.-NAUK. "WIEDZA POWSZECHNA"
100 placówek naukowych. Są to głównie wydawnictwa ciągłe i seryjne Polskiej Akademii Nauk (np. w 1965-475 tomów); tow. naukowych specjalistycznych (25-35 zeszytów rocznie); regionalnych tow. naukowych ogólnych, m. in. w Poznaniu, Łodzi, Wrocławiu i Toruniu (ok. 100 zeszytów rocznie); szkól wyższych (ok. 100 zeszytów rocznie). P.W.N. publikuje dzieła zebrane lub obszerne wybory pism. Ukazały się prace nast. autorów: K. Ajdu-kiewicz, S. Banach, W. Bieliński, Cicero, R. Des-cartes, J. Długosz, M. Dobrolubow, W. Doroszewski, K. Górski, R. Ingarden, K. Koranyi, T. Kotarbiński, L. Krzywicki (Dzieła w 16 tomach), O. Lange, J. Lelewel, M. Łomonosow, Platon, E. Romer, S. Staszic, S. Szober, J. Śniadecki, Teofrast, W. Witwicki i in. Od 1958 P.W.N. współpracując z "Ars Polona" i *Centralnym Zarządem Upowszechniania Prasy i Książki "Ruch" uczestniczy w sprzedaży swoich książek za granicą, bierze udział w wielu targach księgarskich i wystawach zagranicznych (25-30 imprez rocznie), organizuje objazdy księgarń i bibl. zagranicznych dla zbierania zamówień itd. P.W.N. wydaje także książki i czasop. naukowe w językach obcych. W 1965 ukazało się w językach obcych, głównie w j. ang., 16 czasop. naukowych, 150 tomów wydawnictw seryjnych i 27 dzieł naukowych autorów poi. Od 1960 w porozumieniu z Z.A.I.K.S. P.W.N. występuje jako przedstawiciel autorów za granicą, wykorzystując kontakty ze 160 wydawcami zagranicznymi, nawiązywane m.in. przy wydawaniu prac autorów zagranicznych w j. poi. (ok. 50 rocznie). Na podstawie umów z P.W.N. o odstąpienie *praw autorskich w 1965 ukazało się za granicą 20 książek. Odrębny dział P.W.N. wydaje 73 czasop. naukowe, ukazujące się co najmniej cztery razy w ciągu roku; są to organy placówek naukowych szkół wyższych. Charakter popularnonaukowy mają czasop. "Poznaj Świat" (miesięcznik Polskiego Towarzystwa Geograficznego, nakład 100 tys. egz.), "Wszechświat" i "Chrońmy przyrodę ojczystą". Pozostałe to zbiory prac naukowych drukowanych w językach obcych (lub ze streszczeniami obcojęzycznymi). Ukazuje się również 10 półroczników i 2 roczniki. W 1970 P.W.N. wydało 1521 książek w nakładzie 4205000 egz. oraz 82 czasop. o nakładzie łącznym 2061000 egz.
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO POPULARNONAUKOWE "WIEDZA POWSZECHNA"
(W.P.), Warszawa, powstało w 1952. Trzonem zespołu była redakcja serii Wiedza Powszechna w *Spół-dzielni Wydawniczej "Czytelnik". Była to pierwsza w Polsce Ludowej, zainicjowana przez J. *Borejszę i realizowana od 1946 pod redakcją Stanisława Tazbira, seria wydawnicza, pomyślana jako swego rodzaju encyklopedia w zeszytach, nawiązująca do tradycji poradników
dla samouków. Wl. 1946-1951 wydano w serii 619 zeszytów w łącznym nakładzie ok. 12500000 egz. W 1. 1948-1950 powstała Biblioteczka dla Każdego, której zeszyty, drukowane dużą czcionką, opatrzone były licznymi ilustracjami. W Wiedzy Powszechnej wydano także dla początkujących czytelników 80-zeszytową serię Dobra Książka. Każdy 16-stronicowy zeszycik małego formatu zawierał krótkie informacje o książce i jej autorze. W1. następnych W.P. wydawała liczne broszury i książki z zakresu techniki, przeznaczone dla młodzieży szkolnej. Od 1955 W.P. publikuje popularne leksykony i encyklopedie, słowniki obcojęzyczne typu ogólnego, pomoce do nauki języków obcych, poradniki kultury życia codziennego oraz czasop.: miesięcznik "Wiedza i Życie" (do 1964), miesięcznik "Kultura i Ty" (do 1964 "Praca Świetlicowa") oraz dwuty- sV?nL godnik "Nowe Książki". Wydawnictwa W.P. " pow_ osiągają wysokie nakł. Kilkadziesiąt ryt. prze- szechnej" kroczyło nakł. 50000 egz., a ponad dwadzieścia od 100000 do 350000 egz. Książki popularnonaukowe wydaje W.P. z reguły w seriach wydawniczych. Dla szerokich kręgów czytelników i młodzieży przeznaczona jest m.in. seria tanich książeczek (6-10 rocznie), początkowo pod nazwą Atomium, a następnie Nowości Nauki i Techniki. Szerzej o problemach nauk przyrodniczych informowała seria Przekroje, od 1964 przekształcona w Bibliotekę Wiedzy Przyrodniczej. Popularyzacji historii służy realizowana od 1953 Biblioteka Wiedzy Historycznej (6-10 tomów rocznie), popularyzacji geografii Biblioteka Przygód i Podróży (od 1955) w czterech cyklach: Z dziejów odkryć geograficznych, Polacy na szerokim świecie, W kręgu róży wiatrów i cyklu reportaży W szeroki świat. Od 1960 ukazują się popularne monografie geograficzne o różnych krajach w serii Kraje, Ludzie, Obyczaje. Od 1965 W.P. wydaje w formacie kieszonkowym bogato ilustrowane przewodniki dla turystów udających się za granicę. Od 1958 zaczęła się ukazywać seria Poznaj swój Kraj. Dla czytelnika ze średnim co najmniej wykształceniem i dla "kół zainteresowań" młodzieży licealnej Ś (od 1960) seria filozoficzna Myśli i Ludzie i (od 1959) seria popularyzująca nauki społeczno-polityczne, głównie socjologię, Sygnały. Szkice o klasykach literatury poi. i obcej W.P. wydaje w serii Profile (od 1959), a antologie aforyzmów i krótkich utworów, charakteryzujących dorobek literacki i filozoficzny różnych krajów i czasów, w serii Myśli Srebrne i Złote (od 1957). Seria 500 Zagadek (od 1958) zawiera tomiki poświęcone problemom różnych dziedzin wiedzy, m. in. 500 zagadek literackich, 500 zagadek dla miłośników książek (informacje o literaturze i książce). Atrakcyjna forma wydawnictw służy od-
1773
1774
PAŃSTWOWE WYD. ROLNICZE I LEŚNE
świeżeniu i utrwaleniu nabytych wiadomości. Osobny dział "W.P. stanowią wydawnictwa typu encyklopedycznego. Są to podręczne słowniki z różnych dziedzin wiedzy. Wydano kilkanaście tomów, m. in. Maty słownik historii Polski, Mały słownik literatury dla dzieci i młodzieży, Słownik encyklopedyczny Polska Ludowa. W.P. wydała i wznawia corocznie podręczniki do nauki języków obcych (dla wszystkich języków o zasięgu światowym i do wielu innych j.). Ukazują się ponadto podręczniki dla samouków w serii Uczymy się Języków Obcych (od 1957), dla uczących się języka z płyt w serii Poliglota (od 1960) oraz pomyślane jako pomoc w podróży zagranicznej Rozmówki. Słowniki obcojęzyczne wydawane są w czterech grupach: słowniki naukowe (ok. 80-100000 wyrazów), słowniki podręczne (ok. 50000 wyrazów), słowniki małe, głównie na potrzeby szkolne (ok. 20000 słów), oraz słowniki kieszonkowe zawierające po 10000 wyrazów w części obcojęzyczno-polskiej i polsko-obcojęzycznej w jednym tomie. W 1970 W.P. wydala 129 książek w nakł. 2542000 egz. i czasop. "Nowe Książki" w nakł. 411000 egz.
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO ROLNICZE I LEŚNE, Warszawa, utworzone w 1947 pod nazwą Państwowy Instytut Wydawnictw Rolniczych. W 1950 rozszerzono zadania o prace z zakresu leśnictwa i przemysłu leśnego oraz zmieniono nazwę. P.W.R. i L. wydaje książki i czasop. z dziedziny rolnictwa, ogrodnictwa, leśnictwa, pszczelarstwa, rybactwa śródlądowego, łowiectwa, weterynarii oraz drzewnictwa. Omawiają one przyrodnicze podstawy oraz ekonomikę i organizację pracy w gospodarstwie wiejskim, technologię produkcji roślinnej i zwierzęcej wraz z mechanizacją, elektryfikację i chemizację, budownictwo, melioracje itp. Ponadto P.W.R. i L. jest wydawcą licznych prac (ulotek, afiszów, plakatów, składanek itp.) zleconych do druku przez jednostki organizacyjne resortu rolnictwa oraz leśnictwa i przemysłu drzewnego, instytuty, organizacje i stów. naukowe i naukowo-techniczne, instytucje państwowe i spółdzielcze, działające na wsi, związki branżowe producentów rolnych itp. P.W.R. i L. wydaje książki popularnonaukowe, popularnofachowe, fachowe na poziomie średnim i wyższym, podręczniki oraz książki naukowe. Niezbędną orientację w tej różnorodnej produkcji wydawniczej zapewniają serie: Biblioteka Rolnika Praktyka (dla chłopów gospodarujących indywidualnie, wiele tytułów w nakładach sięgających 170000 egz.), Biblioteka Przysposobienia Rolniczego (dla młodzieży wiejskiej), seria z literą E (prace z ekonomiki i organizacji rolnictwa), Rolnictwo w Polsce w Ujęciu Przestrzennym, cykl Rolnictwo na Świecie
Sygnet PWRiL
(publikacje monograficzne), Biblioteka Nowego Rolnictwa oraz cenniejsze zagraniczne dzieła ekonomiczno-rolne w przekładzie na język polski. Bardziej technologiczny charakter mają serie: monografie zbóż, roślin pastewnych, warzyw, drzew owocowych, zwierząt gospodarskich, broszury dla leśniczych itp. Najnowsze osiągnięcia praktyki i nauki, krajowe i zagraniczne, prezentują serie: Postęp w Zootechnice, Postęp w Weterynarii, cykl prac o postępie w mechanizacji rolnictwa i in. Szczególną pozycję w działalności wydawniczej P.W.R. i L. stanowią podręczniki: dla rolniczych i ogrodniczych zasadniczych szkół zawodowych, uczniów branżowych techników oraz studentów wyższych szkół rolniczych (łącznie ok. 40% całej produkcji wydawniczej P.W.R. i L.). Dużą pomoc dla młodzieży uczącej się i dla praktyków stanowią barwne atlasy chorób i szkodników najważniejszych roślin uprawnych i drzew, atlasy chwastów, odmian ziemniaków, grzybów itd. (systematycznie wznawiane), encyklopedie, słowniki encyklopedyczne oraz słowniki obcojęzyczne. Z książek naukowych wydano m.in. dzieła Karola Darwina. ponadto wiele czasopism: tygodniki "Plon" i "Gospodyni Wiejska"; dwutygodniki "Nowe Rolnictwo", "Las Polski", "Owoce Warzywa Kwiaty", "Mechanizacja Rolnictwa", "Przegląd Hodowlany", "Traktor", "Przysposobienie Rolnicze"; miesięczniki "Pszczelarstwo", "Hodowca Drobnego Inwentarza", "Medycyna Weterynaryjna", "Budownictwo Wiejskie", "Drobiarstwo", "Gospodarka Rybna", "Ochrona Roślin", "Hasło Ogrodniczo-Rolnicze", "Agro-chemia", "Życie Weterynaryjne", "Sylwan"; dwumiesięczniki "Międzynarodowe Czasopismo Rolnicze", "Postępy Nauk Rolniczych", "Hodowla Roślin, Aklimatyzacja i Nasiennictwo", "Zagadnienia Ekonomiki Rolnej" oraz kwartalnik "Koń Polski". W 1970 P.W.R. i L. wydało 492 książki w nakładzie 5009000 egz. i 28 czasop. wnakl. 1269500 egz.
PAŃSTWOWE ZAKŁADY WYDAWNICTW SZKOLNYCH, Warszawa, utworzone w 1945 przez Min. Oświaty. W pierwszych latach P.Z.W.S. wydawało prawie połowę podręczników dla szkół ogólnokształcących ukazujących się w Polsce, a w nakładach osiągało 90% produkcji krajowej. Przed powstaniem specjalizowanych przedsiębiorstw wydawniczych nakładem P.Z.W.S. ukazywały się również książki z innych działów. Książki naukowe i podręczniki dla szkół wyższych wydawał do 1952 Instytut Wydawnictw Naukowych P.Z.W.S., zlikwidowany w związku z powstaniem *Państwowego Wydawnictwa Naukowego. Dział Kartografii P.Z.W.S. przekazał w 1953 swój dorobek *Państwowemu Przedsiębiorstwu Wy-
Sygnet PŻWS
1775
1776-
PAŃSTWOWY INSTYTUT KSIĄŻKI
dawnictw Kartograficznych. Książki dla dzieci i podręczniki dla szkół zawodowych P.Z.W.S. wydawały do 1951, do czasu rozbudowy *Instytutu Wydawniczego "Nasza Księgarnia" i powstania *Państwowych Wydawnictw Szkolnictwa Zawodowego. Głównym zadaniem P.Z.W.S. jest wydawanie podręczników dla szkół ogólnokształcących. Od 1947 specjalne uchwały rządowe zapewniły Śwydawnictwu papier w ilości niezbędnej do pełnego zaopatrzenia szkół w podręczniki. Rosły nakłady nowych podręczników, odpowiadające niemal dokładnie liczbie uczniów. W roku szkolnym 1961/1962 po raz pierwszy wprowadzono system sprzedaży zamkniętej z równoczesnym obowiązkowym skupem podręczników używanych, pod nadzorem nauczycieli, co pozwoliło na obniżenie nakładów nowych podręczników opartych na ustabilizowanych programach. Od tego czasu datuje się szczególny wysiłek P.Z.W.S. zmierzający do podniesienia poziomu dydaktycznego i poprawy szaty graficznej podręczników szkolnych. Obok tego podstawowego działu produkcji P.Z.W.S., pochłaniającego 90% papieru, połowę wydawanych książek stanowią podręczniki mało-nakładowe, książki pomocnicze dla ucznia i nauczyciela oraz wydawnictwa pedagogiczne. P.Z.W.S. są także wydawcą podręczników i przewodników metodycznych dla wieczorowych i korespondencyjnych szkół ogólnokształcących dla pracujących, podręczników dla szkół z językiem nauczania innym niż polski (wydawanych w j. białor., gr., lit., macedońskim, niem., słowackim i żyd.) oraz lektur pomocniczych dla uczniów (w j. ang., fr., niem., i ros.). W 1959 powstały cztery serie wydawnicze dla ucznia i nauczyciela: Biblioteka Analiz Literackich, 4-5 tomów rocznie poświęconych charakterystyce dzieł wchodzących do lektury szkolnej; Biblioteczka Historyczna, z nowym cyklem Wielkie Wydarzenia i Konflikty, w 1966 wyszedł setny tom; Biblioteczka Matematyczna, przeznaczona dla nauczycieli oraz najzdolniejszych uczniów, uczestników olimpiad; seria wielobarwnych atlasów botanicznych. W 1. 1961-1963 powstały Biblioteka Polonistyki (3-4 tomy rocznie); Biblioteka Geograficzna z cyklami Polska i Kraje Świata (4 tomy rocznie); Biblioteka Błękitnych Tarcz (10-12 tomików rocznie, zawierających zbeletryzowane pogadanki, stanowiące lekturę na godziny wychowawcze). Jednorazową akcją było wydanie w 1. 1962-1964 serii 19 lektur szkolnych w nakładzie 3300000 egz. Ukazują się także: teksty źródłowe do nauki historii (7-10 książek rocznie, od 1958), cykl broszur informujących o zawodach, seria Chemia wśród Nas i seria popularyzacji fizyki. Oddzielny dział stanowią książki dotyczące metodyki nauczania, pedagogiki i psychologii dla nauczycieli i studentów, wydawane w ilości 45-60 tytułów rocznie. Od 1964 wychodzą Biblioteka Nauczyciela Matematyki
i Biblioteka Nauczyciela, przewidziane jako wielotomowy księgozbiór podstawowy, poświęcony głównie problemom nowoczesnych metod nauczania, wychowania i organizacji pracy szkolnej. Nakładem wydawnictwa ukazują się również popularne broszury z zakresu pedagogiki dla rodziców. P.Z.W.S. wydają 23 czasop. w nakładzie rocznym 4000000 egz.; są to czasop. przedmiotowe, z dziedziny teorii pedagogiki, nauczania początkowego, wychowania w domach dziecka, wychowania estetycznego, fizycznego i technicznego, oświaty dorosłych i pedagogi-zacji rodziców. Dwa magazyny bogato ilustrowane: historyczny "Mówią wieki" i krajoznawczo-turystyczny "Poznaj swój kraj", przeznaczone są dla młodzieży. Odrębny dział P.Z.W.S. zajmuje się wydawaniem poglądowych tablic szkolnych (ok. 50 rocznie). Ponadto P.Z.W.S. wydają pisma lub wybory pism pedagogicznych m.in. A.B. Dobrowolskiego, J. Korczaka, N. Krupskiej, A. Makarenki, S. Sempołowskiej i W. Spasowskiego. P.Z.W.S. posiadają zakłady graficzne w Bydgoszczy i Łodzi oraz delegatury w Krakowie i Poznaniu. W 1970 ukazało się 368 książek w nakł. 32638000 egz., oraz 26 czasop. w nakł. 5079000 egz.
Dwudziestolecie PZWS. 1964. Dwadzieścia lat PZWS. 1965.
PAŃSTWOWY INSTYTUT KSIĄŻKI, zakład naukowo-badawczy w zakresie bibliotekarstwa, bibliografii, czytelnictwa i dziedzin pokrewnych (edytorstwo, księgarstwo); działał w latach 1946-1949 w Łodzi. Organizatorem i dyrektorem jego był Adam *Łysakowski. Działalność P.I.K. obejmowała prace dokumentacyjne, badawcze i stosowane (usługowe). Do najważniejszych prac dokumentacyjnych należały: utworzenie księgozbioru specjalistycznego (liczącego w 1949 ok. 16000 wol.), założenie *katalogu centralnego dzieł bibliologicznych oraz kartotek bibliograficznych rejestrujących spisy bibliograficzne i publikacje z zakresu *księgoznawstwa, zapoczątkowanie bieżącej publikacji "Bibliografia Biblio-rafii i Nauki o Książce". Prace badawcze dotyczyły problemów czytelnictwa, metodyki bibliogr. specjalnej, szkolnictwa bibliotekarskiego i księgarskiego, zawodu bibliotekarskiego i in. Prócz prowadzenia prac własnych P.I.K. inicjował i popierał prace osób spoza swego grona oraz projektował zorganizowanie zespołów badawczych, które miały się zająć poszczególnymi dziedzinami nauki o książce. Wśród prac stosowanych wymienić należy: zorganizowanie Bibliotekarskiej Komisji Normalizacyjnej, która opracowała szereg wzorów formularzy bibliotecznych oraz projekty kilku *norm bibliograficznych, opracowanie wykazu poi. bibl. naukowych według specjalizacji (co miało stanowić podstawę dla stworzenia racjonalnej organizacji sieci bibl.), zestawienie wykazu poi. bieżących bibliogr. specjalnych jako wstęp do zorganizowania
1777
1778
PAŃSTWOWY INSTYTUT WYD. ROLNICZYCH
krajowej sieci ośrodków dokumentacji i informacji, zorganizowanie (pierwszego w Łodzi) kursu bibliotekarstwa naukowego oraz krajowej konferencji w sprawie szkolnictwa bibliotekarskiego i księgarskiego (1948), udzielanie porad i informacji, opiniowanie i oceny prac z zakresu bibliotekarstwa i bibliogr. Prace badawcze i informacyjne P.I.K. ogłaszane były w "Biuletynie Państwowego Instytutu Książki". Po likwidacji P.I.K. jego księgozbiór i materiały dokumentacyjne oraz część personelu przejął *Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej. Część zadań przejął utworzony później, także w Bibliotece Narodowej (1954), Instytut Książki i Czytelnictwa.
Sprawozdanie Państwowego Instytutu Książki za okres od września 1946 do września 1949. 1949. E. Słodkowska: Instytut bibliogr. w Polsce. "Biul. Inst. Bibliogr." 1964. T. 7 nr 4.
PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICTW ROLNICZYCH zob. PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO ROLNICZE I LEŚNE.
PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY,
Warszawa, powołany w 1946 przez Min. Informacji i Propagandy jako przedsiębiorstwo państwowe w oparciu o zespół Państwowego Wydawnictwa Literatury Politycznej, działającego jako wydział tego ministerstwa. P.I.W. jest czołowym wydawcą literatury pięknej oraz dzieł naukowych i popularnych z zakresu nauk humanistycznych, szczególnie z historii i teorii literatury. W pierwszych latach ukazywały się również broszury aktualnopolityczne i książki dla młodzieży (w 1. 1946-1947) pod firmą Wielkopolskiej Księgarni Wydawniczej w Poznaniu. W 1948-1950 P.I.W. rozpoczął szerszą działalność wysuwając się na czoło wydawnictw poi. starannością edytorskiego opracowania. Główne zadanie to realizacja ambitnego planu wydań klasyków literatury poi. i obcej. W 1953 P.I.W. przejął część zadań wydawniczych *Spółdzielni Wydawniczej "Książka i Wiedza" i osiągnął największą obok *Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" produkcję roczną literatury pięknej. Wydaje on poszczególne dzieła, wybory pism, dzieła wszystkie klasyków literatury poi. i obcej oraz najcenniejsze pozycje literatury współczesnej poi. i obcej. Publikacje z zakresu literatury pięknej grupuje P.I.W. w seriach wydawniczych. Popularyzacji dawnych pisarzy obcych służą dwie serie (od 1958): Biblioteka Arcydzieł (do 1965 34 tomy) i Powieści XX Wieku (do 1965 34 tomy). Stanowią one jedno Z największych osiągnięć poi. ruchu wydawniczego. W starannych przekładach czytelnicy uzyskali cenny wy-
Sygnet PIW
bór dzieł od Hoi.i~ra do Joyce'a. Od 1956 seria Biblioteka Poetów (zwana przez czytelników "celofanową") przynosi wybory najpiękniejszych utworów poezji poi. i światowej (do 1966 80 tomów). Od 1959 ukazuje się seria poetów ZSRR i krajów demokracji ludowej (do 1965 24 tomy). Wydawane od 1959 małe tomiki ze znakiem jednorożca tworzą serię najlepszych nowel literatury poi. i światowej (do 1965 45 tomów). Również w 1959 powstała seria książek wydawanych w wysokich nakładach w charakterystycznej białej oprawie: Biblioteka Poezji i Prozy (dzieła klasyków literatury w nowoczesnym opracowaniu historycznoliterackim; do 1965 13 tomów). Od 1959 ukazuje się seria "z syrenką" poświęcona historii Warszawy (do 1965 15 tomów). Każdy tom serii Ludzie Żywi, realizowanej od 1961 (do 1965 8 tomów), poświęcony jest wybitnemu twórcy i opiera się na współczesnej pisarzowi dokumentacji historycznej (wspomnienia, listy, prasa). Popularną serią współczesnej prozy poi. i obcej jest Klub Interesującej Książki, w części (ok. 15%) nakładu prenumerowany po zniżonej cenie (od 1958 6 tomów rocznie). W 1959 i 1960 P.I.W. zrealizował odrębną serię klubową dla kobiet Jarzębina. Po wydaniu 7 tomów seria ta została zaniechana. W latach 50-tych P.I.W. wydał pod red. J. Iwaszkiewicza 30-tomową Bibliotekę Laureatów Nagrody Stalinowskiej. Lektury szkolne ukazują się w Bibliotece Szkolnej (do 1965 50 tomów). Poszczególne utwory tej serii zaopatrywane są w *aneksy przedstawiające genezę utworów i zmieniającą się z biegiem czasu ich recepcję. W 1950 P.I.W. rozpoczął wydawanie wznowień powieści autorów poi. i obcych w tanich masowych seriach międzywydawniczych. Były to Biblioteka Prasy i różnych gazet i czasop. (np. Biblioteka Trybuny Ludu w najtańszym wykonaniu i po najniższej cenie). W 1. 1955-1957 ukazało się 14 tomów Złotej Biblioteki i 6 Biblioteki Jaskółki. P.I.W. aktywnie uczestniczy w Bibliotece Powszechnej: do 1965 wydał 32 tomy literatury pięknej oraz Słownik wyrazów obcych. Wspomnienia literackie I. Panajewa zapoczątkowały w 1957 Bibliotekę Pamiętników Polskich i Obcych. Założeniem serii jest przedstawienie czytelnikowi najlepszych (jako przekazy autentyczne) dokumentów historii, kultury, obyczaju. Do 1965 ukazało się 20 tomów. W serii reedycji naukowych dawnych pisarzy poi. na oddzielną wzmiankę zasługuje pełne wydanie Kronik B. Prusa w 20 tomach, w oprać. Z. Szweykowskiego. W ilustrowanych albumowych edycjach wydano Myszeidę i Monachomachię Krasickiego, Fraszki Potockiego i Kochanowskiego, Dziwne przypadki świata tego Reja i wiele in. Ukazują się też tomy serii monografii bibliograficznych i Bibliografia literatury polskiej "Nowy Korbut". Z zakresu teatrologii wydaje się poza licznymi publikacjami wielotomowy-
1779
1780
PAŃSTWOWY ZAKŁ. WYD. LEKARSKICH
mi także serię Monografie Czołowych Artystów Scen Polskich. P.I.W. realizował również serie albumów artystycznych wydawanych przez Komitet Redakcyjny Publikacji z Zakresu Wiedzy o Sztuce, przekształconego w 1958 w *Oficynę Wydawniczą "Auriga". Książki popularnonaukowe z zakresu kultury materialnej, historii i archeologii dla czytelników z pewnym przygotowaniem wydaje P.I.W. w serii zapoczątkowanej w 1958 dziełem C.W. Cerama Bogowie, groby, uczeni (stąd tzw. seria "ceramowska"). Oddzielną serię z zakresu historii kultury materialnej stanowi Życie Codzienne w Różnych Krajach i Epokach.Książki naukowe wydaje P.I.W. głównie na zlecenie Polskiej Akademii Nauk (seria Historia i Teoria Literatury) oraz Tow. Literackiego im. A. Mickiewicza. Od 1952 ukazują się tomy serii Biblioteka Myśli Postępowej, a od 1955 serii prac Instytutu Badań Literackich PAŃ Z Badań nad Polską Literaturą Współczesną. W serii studiów z historii i teorii literatury, realizowanej pod auspicjami PAN, ukazały się 22 tomy prac monograficznych. P.I.W. jest wydawcą "Rocznika Warszawskiego" oraz od 1955 "Rocznika Literackiego", zawierającego omówienie i bibliografię książek z zakresu literatury pięknej. Nakładem P.I.W. wznowiony został metodą fotooffsetu trzy-tomowy Słownik Lindego oraz ośmiotomowy Słownik warszawski. W 1970 P.I.W. wydał 231 książek w nakładzie 5363000 egz.
PAŃSTWOWY ZAKŁAD WYDAWNICTW LEKARSKICH, Warszawa, do 1950 pod nazwą Lekarski Instytut Naukowo-Wydawniczy, powołany przez Min. Zdrowia w 1945. P.Z.W.L. jest wyłącznym wydawcą literatury medycznej w Polsce i jednym z największych wydawnictw specjalizujących się w tej dziedzinie w skali światowej. Nakładem P.Z.W.L. ukazują się monografie naukowe, podręczniki i skrypty dla szkół wyższych i średnich, wydawnictwa popu-PZW Lek. larnonaukowe i oświaty sanitarnej, książki w językach obcych, czasopisma. Wydawnictwa P.Z.W.L. obejmują wszystkie dziedziny od anatomii do historii medycyny i organizacji służby zdrowia. Dla lekarzy wychodzą serie Biblioteka Lekarza Praktyka i Biblioteka Lekarza Przemysłowego oraz wiele prac zbiorowych, m. in. Vademecum lekarza praktyka, Terapia współczesna. Po wojnie pierwsze podręczniki dla wyższych szkół medycznych wydał (1945) w Szwecji Lekarski Instytut Naukowo-Wydawniczy, korzystając z pomocy Związku Lekarzy Szwedzkich i dotacji Komitetu Ekerberga w Sztokholmie. Do 1957 poważną pomocą dla studentów były powielane skrypty, w ostatnich latach P.Z.W.L. wydał podręczniki lub książki pomocnicze dla
1781
EWoK 58
Sygnet
wszystkich przedmiotów wykładanych w akademiach medycznych i średnich szkołach medycznych. W ustalaniu tematyki 'wydawnictw popularnonaukowych i oświatowo-sanitarnych P.Z.W.L. ściśle współpracuje z wielu organizacjami naukowymi, społecznymi, młodzieżowymi, jak np. Instytut Matki i Dziecka, Tow. Świadomego Macierzyństwa, Społeczny Komitet Przeciwalkoholowy, Tow. Higieny Sanitarnej, Związek Młodzieży Wiejskiej, Państwowy Zakład Higieny, Polski Czerwony Krzyż. Wydawnictwa te cieszą się tak dużą poczytnością, że wielotysięczne nakłady nie pokrywają zapotrzebowania. Są to serie: Rady dla Matek, Lekarz Radzi Kobietom, Lekarski Poradnik Domowy, Zdrowie dla Wszystkich oraz Wiedza i Zdrowie, na którą składają się prace (nierzadko tłumaczone z języków obcych) popularyzujące historię i postęp wiedzy medycznej, zwłaszcza na pograniczu z innymi dyscyplinami (chemia, biologia), a nawet naukami społecznymi (np. Nieludzka medycyna Mit-scherlicha i Mielskiego o hitlerowskich eksperymentach medycznych). Od 1957 P.Z.W.L. wydaje książki medyczne autorów poi. w przekładzie na j. obce i eksportuje najwięcej książek w j. ros., zwłaszcza wydawnictw ilustrowanych, m. in. atlasów anatomicznych. Wraz z Wydawnictwem Medycznym w Moskwie organizuje wspólne wydawnictwa, realizowane równolegle w j. ros. i poi. Dla bibl. w Stanach Zjednoczonych, na zamówienie National Science Foundation, P.Z.W.L. wydaje w przekładzie na j. ang. 8 czasop. medycznych oraz dwumiesięcznik "Polish Medical Journal", przynoszący wybór najcelniejszych artykułów z 53 czasop. wyd. przez P.Z.W.L. Większość (45) stanowią czasop. naukowe i fachowe, z których dla ogółu lekarzy jest przeznaczony "Polski Tygodnik Lekarski", dwutygodnik "Wiadomości Lekarskie" oraz założony w 1862 miesięcznik "Przegląd Lekarski". Ogromną popularnością cieszą się wydawane w 170000 egz. bogato ilustrowane miesięczniki "Twoje Dziecko" i "Żyjmy Dłużej". Pięć czasop. P.Z.W.L. dotyczy spraw urzędowych, organizacji służby zdrowia oraz informacji o książkach medycznych. Pismem o bogatych tradycjach jest miesięcznik "Zdrowe Publiczne", założony w 1885 przez Warszawskie Tow. Higieniczne. P.Z.W.L. wydaje miliony egz. ulotek, plakatów i broszurek na zlecenie jednostek i organizacji społecznych służby zdrowia, przeznaczonych do bezpłatnego rozpowszechniania. Od 1963 P.Z.W.L. wytwarza filmy naukowo-medyczne o charakterze dydaktycznym i instruktażowym, przeznaczone głównie dla akademii medycznych i średniego szkolnictwa medycznego (w 1970 20 filmów). Działalność tę prowadził uprzednio (1958) Zakład Wytwarzania Filmów Naukowych przy Głównej Bibliotece Lekarskiej. W 1970 P.Z.W.L. wydał 257 książek w nakł. 6575000 egz., 61 czasop. w łącznym nakładzie 7000000 egz.
1782
PAPCE
S. Rybicki: Dwudziestolecie Państwowych Wydawnictw Lekarskich. 1964.
PAPEE Fryderyk (1856-1940), bibliotekarz, historyk. Pracował w Bibliotece *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (1880-1883), z kolei (1883-1905) w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie, w 1. 1905-1926 był dyrektorem *Biblioteki Jagiellońskiej, a w 1.1920, 1929-1930 kierownikiem Biblioteki Czartoryskich w Krakowie. Jako delegat Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego brał udział w organizacji (1919) Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie, a w 1. 1927-1933 jako inspektor miał pieczę nad ^Biblioteką Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Wszędzie wprowadzał nowoczesną technikę biblioteczną i właściwe metody pracy. Biblioteka Jagiellońska pod jego kierownictwem uzyskała większy lokal, liczniejszy personel i ugruntowała swój charakter *bibl. narodowej. P. był członkiem PAU. Od 1927 członek honorowy Związku Bibliotekarzy Polskich.
H. Lipska: F.P. {1856-1940). "Prz. Bibl." 1950 z. 2.
PAPIER, materiał wytwarzany ze sprasowanych, bezładnie ułożonych, wzajemnie ze sobą poplątanych włókien, formowany w kształt *arkuszy lub ciągłej * wstęgi, służący w pierwszej kolejności do pokrywania go znakami pisarskimi (*pismem), w dalszej zaś do celów techmczno-przemysłowych. Do produkcji P. nadają się przede wszystkim włókna roślinne stanowiące komórki o kształcie wydłużonym, ze ściankami zbudowanymi głównie z celulozy. Obok włókien w skład P. wchodzą substancje klejące, wypełniające i barwiące. P. i jego produkcja posiadają długie dzieje (*Papiernictwo).
Bibuła, papier, karton lub tektura chłonna, pulchna, o szorstkiej powierzchni, gramaturze 150-1000 g/m2. Stosuje się do filtrowania gazów i cieczy (filtracyjna), celów laboratoryjnych (jakościowa i ilościowa) oraz wysuszania atramentu (zeszytowa, suszkowa, biurkowa). W produkcji B. stosuje się również nietypowe dla papiernictwa surowce włókniste: wełnę, azbest, celulozę mer-ceryzowaną.
Bibułka, cienki wytwór papierniczy o gramaturze do 25 g/m2. Stosowana jest do opakowań (butelkowa), do celów elektrotechnicznych (kondensatorowa, do oklejania blach elektrotechnicznych), do powlekania i nasycania (podłoże na kalkę), do wyrobu papierosów, do celów higienicznych (serwetkowa). Bibułka chińska (indyjska), stosowana przy sporządzaniu *form drukarskich, a także do druku artystycznego (dobre oddanie miękkich tonów). Jest to P. czerpany, wytwarzany w Chinach z włókien bambusa, bardzo cienki, chłonny, o kremo-
wym zabarwieniu. Nazwa przyjęła się również dla wykonywanych w Europie imitacji maszynowych tej bibułki. Bibułka japońska, nazwa stosowana do dwóch rodzajów produkowanych w Japonii bibułek ręcznie czerpanych: bardzo cienkiej o specyficznej strukturze, stosowanej do druku drzeworytów i innych druków artystycznych; cienkiej i mocnej, stosowanej do wyrobu *matryc powielaczowych.
Celofan, przeźroczysta cienka błona, sporządzona z wiskoz)', pochodnej celulozy. Wynalazcą celofanu (1908) był Szwajcar, dr Brandenberger. Używa się go zwykle do opakowań, w księgarstwie do *obwolut, w drukarstwie do prac w przygotowalni offsetowej i rotograwiurowej. Celofan wyrabiany w Polsce nazywa się tomofanem.
Marmurek, papier żyłkowany o wyglądzie marmuru, przeznaczony do oklejania wkładek lub na wyklejki. Po raz pierwszy został wyprodukowany maszynowo w Niemczech w pierwszej poł. XIX w. w Aschaffenburgu. Istnieją rozmaite odrniany marmurka: grzebieniowy, żyłkowy, turecki, fantazyjny, kląjstrowy.
P. arkuszowy, dostarczany w arkuszach o znormalizowanych wymiarach. Ma kształt prostokątny; jest utrzymany w ustalonych granicach odchyleń od wymiarów nominalnych.
P. bezdrzewny, produkowany z *masy celulozowej bez dodatku ścieru drzewnego, charakteryzuje się wysoką białością oraz dużą trwałością. Stosuje się go w wydawnictwach przeznaczonych do długotrwałego użytkowania.
P. biały, łączna nazwa dwóch grup papierów: drukowych i do pisania.
P. biblijny, tradycyjna nazwa bardzo cienkiego P. stosowanego do druku typograficznego książek kieszonkowych i słowników o małych rozmiarach. Jest to P. bezdrzewny lub z półmasy szmacianej, o gramaturze 25 45 g/m2, barwie białej lub kremowej i znacznej zawartości wypełniacza. Do produkcji P. biblijnego, ze względu na konieczność otrzymania P. nieprzezroczystego i równocześnie cienkiego, trzeba stosować drogie wypełniacze (dwutlenek tytanu).
P. czerpany (ręczny, nazywany czasem holenderskim), produkowany sposobem ręcznym. Obecnie wytwarza się go w niewielkich ilościach i używa na specjalne, bibliofilskie wydawnictwa.
P. drukowy, nazwa ogólna najważniejszej i największej zarówno pod względem wielkości produkcji, jak i asortymentu grupy P. Główne rodzaje wchodzące do tej grupy to: P. do *druku wypukłego (typograficzny), *druku wklęsłego (rotograwiurowy) i *druku płaskiego (najważniejszy offsetowy). Poszczególnym rodzajom, a nawet odmianom P. drukowego stawia się wymagania uwa-
1783
1784
PAPIER
runkowane specyfiką danej techniki graficznej. Papiery przeznaczone na wydawnictwa długo użytkowane powinny możliwie wolno ulegać starzeniu, którego objawem jest żółknięcie papieru. Podstawowym problemem nowoczesnej produkcji P. drukowych jest otrzymywanie P.
0 wysokiej białości i nieprzeźroczystości (umożliwiającej druk dwustronny), a równocześnie o niskiej gramaturze. Jest to tym trudniejsze, że ze względu na masową produkcję trzeba pracować na szybkobieżnych *maszynach papierniczych i nie można stosować drogich surowców. P. drukowe zawierają przeważnie znaczne ilości wypełniacza (*kaolinu, a droższe odmiany o niskiej gramaturze
dwutlenku tytanu) oraz masy włókniste z drzew liściastych lub roślin jednorocznych, wpływające korzystnie na drukowność. W celu podwyższenia białości stosuje się tzw. wybielanie optyczne albo też powlekanie mieszanką pigmentową, które wpływa dodatnio i na inne własności P.
Papier drukowy zwykły (dziełowy) stosuje się do książek drukowanych metodą typograficzną, nie zawierających ilustr. Jest to P. przeważnie drzewny, maszyno-wo-gładzony, o gramaturze 60-80 g/m2. Własności: dobra chłonność farby drukarskiej, równomierne przezrocze, nie-przeźroczystość pozwalająca na druk dwustronny, białość 60-80%, w zależności od klasy, zawartości kaolinu powyżej 10%.
P. drzewny, produkowany z mieszaniny masy celulozowej i ścieru drzewnego, o niewysokiej białości
1 małej trwałości (szybko żółknie); stosowany w wydawnictwach tanich, do krótkotrwałego użytkowania.
P. gazetowy, przeznaczony do druku gazet techniką typograficzną na szybkobieżnych *niaszynach rotacyjnych. Zawiera 80% ścieru drzewnego i ok. 20% masy celulozowej, maszynowo-gładki, o gramaturze 50 g/m2, dużej chłonności farby drukarskiej, niskiej białości i wysokiej nieprzeźroczystości. P. gazetowy produkuje się na olbrzymich maszynach papierniczych o szybkości dochodzącej do 1000 m/min, i szerokości ponad 8 m.
P. holenderski, nazwa stosowana czasem na określenie P. czerpanego lub jego imitacji.
P. ilustracyjny, stosowany przy technice druku wypukłego, do książek zawierających ilustr. kreskowe i siatkowe (*Klisza). Najczęściej bezdrzewny, zawsze satynowany, o gramaturze powyżej 70 g/m2. Własności: równomierne przeźrocze, wysoka gładkość, elastyczność i białość. Dostateczną nieprzeźroczystość gwarantuje duża zawartość wypełniaczy (ponad 20%).
P. jednostronnie gładki zob. Powierzchnia papieru.
P. kalandrowany zob. Powierzchnia papieru.
P. kredowany, stosowany do wydawnictw artystycznych oraz efektownych obwolut i etykiet we wszystkich technikach drukarskich. Powlekany jedno- lub dwustronnie mieszanką pigmentowo-klejową. Nazwa P. kredowany
jest anachronizmem, gdyż mieszanki powlekające nie zawierają kredy, ale *kaolin, a droższe gatunki siarczan baru. P. kredowany charakteryzuje się wysoką białością i gładkością, starannym wykończeniem. Dzięki powierzchniowej warstwie pigmentu na P. kredowany uzyskuje się subtelne oddanie półtonów. Skład mieszanek powlekających zależy od techniki graficznej, do której P. ma być użyty.
P. litograficzny, nazwa nadawana czasem P. offsetowemu.
P. marmurkowy zob. Marmurek.
P. maszynowo-gładzony zob. Powierzchnia papieru.
P. matowy zob. Powierzchnia papieru.
P. offsetowy (nazywany czasem litograficznym), stosowany do druku offsetowego ilustrowanych książek, zwłaszcza dla dzieci, oraz plakatów, etykiet itp. Jest produkowany w różnych klasach i gramaturach, dostarczany w *arkuszach lub *zwojach. Z uwagi na konieczność pasowania kolorów w druku wielobarwnym P. offsetowy powinien wykazywać możliwie małą deformację liniową, a ze względu na stosowanie farb o wysokiej lepkości dużą wytrzymałość na zrywanie powierzchni. Cechy te uzyskuje się przez pełne *zaklejanie papieru w masie lub też przez zaklejanie powierzchniowe na *maszynie papierniczej, powszechnie stosowane na Zachodzie. Odczyn wyciągu wodnego P. offsetowego powinien być zbliżony do obojętnego z uwagi na niebezpieczeństwo tonowania odbitek. Częstymi wadami P. offsetowego jest pylenie (*Drukowność papieru) i falowanie (^Własności papieru).
P. okładkowy, stosowany na *okładki zeszytów i *broszur, nadający się do wykonania nadruków, najczęściej drzewny, barwiony, o gramaturze najmniej 100 g/m2.
P. pigmentowy, służy do przenoszenia obrazu na powierzchnię *formy drukowej w *druku wklęsłym. Jest to P. z półmasy szmacianej, silnie zaklejony, powleczony warstwą żelatyny, zawierającej pigment, wodorotlenek żelaza..
P. ręczny zob. P. czerpany.
P. rotacyjny, dostarczany w zwojach, przerabiany na rotacyjnych ^maszynach drukarskich.
P. rotaprintowy stosowany do druku na rotaprin-tach (*Powielacz), najczęściej drzewny, matowy, o dostatecznej chłonności *farby drukarskiej.
P. rotograwiurowy zob. P. wklęsłodrukowy.
P. satynowany zob. Powierzchnia papieru.
P. typograficzny, przeznaczony do *druku wypukłego. Odmiany: drukowy zwykły (dziełowy), ilustracyjny, kredowany, biblijny. Specyficzną jego odmianą jest również P. gazetowy.
1785
1786
PAPIER MACHŚ
P. uszlachetniany, poddawany po wyprodukowaniu na maszynie papierniczej obróbce, mającej na celu uzyskanie P. szlachetniejszego rodzaju. Najczęstszą metodą uszlachetniania P. do druku jest ^powlekanie podłoża, a najbardziej rozpowszechnionym P. powlekanym *P. kredowany.
P. welinowy, nazwa używana dla określenia dwu rodzajów papieru: bardzo mocnego, imitującego skórę Ścielęcą czerpanego P. do pisania, który stosuje się również aa dyplomy i wydawnictwa luksusowe; P. o bardzo gładkiej powierzchni, uzyskanej przez prasowanie arkuszy jniędzy polerowanymi płytami metalowymi.
P. wklęsłodrukowy, stosowany do druku książek i albumów oraz czasop. ilustrowanych techniką druku wklęsłego. Zasadnicze odmiany P. wklęsłego: P. bezdrzewny arkuszowy, do reprodukcji artystycznych; P. tani, zawierający znaczne ilości ścieru, na magazyny ilustrowane, dostarczany w zwojach, zadrukowywany na szybkobieżnych *maszynach rotacyjnych, zatem o dużej wytrzymałości gwarantującej przejście bez zrywów przez maszynę drukarską, Odmiany te różnią się białością, trwałością i ceną. Główne wymagania stawiane obu odmianom: duża elastyczność, wysoka gładkość, zawartość wypełniacza sprzyjająca prawidłowemu oddaniu półtonów.
P. wytłaczany zob. Powierzchnia papieru.
P. szlachetne, rodzaje P. używane przede wszystkim w *grafice artystycznej oraz dla celów bibliofilskich. Stosowane były od początku rozwoju grafiki, a szczególnym uznaniem cieszyły się ręcznie czerpane P. chińskie i japońskie produkowane z wewnętrznego miąższu morwy papierowej. Obecnie także istnieją papiernie specjalizujące się w produkcji P. czerpanych; zaopatrują one zwykle swoje papiery w firmowe *znaki (wodne) zwane filigranami. Do P. szlachetnych należy m. in. P. uszlachetniany, np. kredowany, oraz różne rodzaje P. bezdrzew-nych (produkowanych również maszynowo), którym stawia się wysokie wymagania jakościowe.
Pelur, służy do pisania na maszynie, ale używany jest również do druku wypukłego. Własności: cienki, satynowany, dobrze zaklejony, biały lub kolorowany.
Podłoże, P. stosowany jako półprodukt do produkcji P. uszlachetnionych. Od podłoża wymaga się odpowiedniej do metody uszlachetniania chłonności oraz własności optycznych, pozwalających na uzyskanie P. uszlachetnianego o żądanej charakterystyce.
Zob. też Karton, Tektura. Klasyfikacja papieru, Opakowanie papieru, Powierzchnia papieru, Strona papieru, Własności papieru, Format papieru.
T. Kołakowski: Zarys towaroznawstwa papieru i materiałów piśmiennych. 1950. E.J. Labarre: Dktionary and encyklopaedia ofpaper and paper-making. 1952.
PAPIER MACHE zob. STEREOTYP.
PAPIERNIA, wytwórnia *papieru, dawniej młyn papierniczy, obecnie najczęściej duży zakład przemysłowy lub dział kombinatu, prowadzący przerób *papierniczych półproduktów włóknistych roślinnych, głównie drzewnych. Odrębną od innych wytwórni linię rozwojową P. warunkowały nie tylko czynniki techniczne (zapotrzebowanie na energię wodną), ale także organizacyjno-ekonomiczne (wyprzedzające epokę powiązania własności ziemskiej, kapitału, umiejętności technicznych i pracy fizycznej). Wykorzystanie siły wodnej, poprzez obroty koła wodnego unoszącej stępory (*Stępa) lub wprowadzającej w ruch walec mielący *holendra, lokalizowało P. obok rzek czy strumieni i uzasadniało dawniej stosowane określenie: młyn papierniczy. Wykorzystanie siły wiatru zamiast siły wodnej należało do rzadkości. Najczęściej posiadacz kapitału, nie będący ani właścicielem terenu, ani producentem papieru, finansował budowę P., prowadzonej następnie przez fachowca z udziałem najemnych sił pomocniczych. Całość procesu produkcyjnego, od wstępnego sortowania szmat poprzez ich rąbanie i macerację, przygotowanie *masy papierniczej, czerpanie arkuszy za pomocą *sita do ich suszenia, klejenia i końcowego gładzenia, odbywała się w obrębie piętrowego budynku, składającego się z różnych pomieszczeń, umożliwiających oddzielne prowadzenie przynajmniej kilku z wymienionych operacji. Współczesna fabryka papiernicza otrzymuje potrzebne półprodukty z zewnątrz lub od współdziałających w ramach jednego zespołu zakładów: ścieralni, celulozowni ew. wytwórni innych mas włóknistych. Podstawowe działy P.: przygotowalnia masy papierniczej, w której prowadzi się następujące operacje: wstępne rozdrabnianie dostarczonych z zewnątrz półproduktów, przy użyciu *gniotowników, szarpaczy i *hydropulperów, mielenie półproduktów w urządzeniach o działaniu okresowym (holendrach) i ciągłym (rafineriach, *młynach stożkowych i tarczowych), *zaklejanie, * wypełnianie i barwienie otrzymanej masy papierniczej; *maszyna papiernicza, na której odbywa się formowanie *wstęgi papierowej (przeciętna wydajność nowoczesnej maszyny wynosi 100-150 ton na dobę przy produkcji ciągłej; większe papiernie posiadają kilka maszyn papierniczych do produkcji różnych rodzajów papieru); wykańczalnia, gdzie następuje wykańczanie produktu przy użyciu *kalandrów, *przewijarek i przekrawaczy itp. Półprodukty, dostarczone w postaci ok. 5%-owej zawiesiny wodnej z wytwórni, położonych w bezpośrednim sąsiedztwie, nie wymagają wstępnego rozdrobnienia. Znaczne zapotrzebowanie przy produkcji papieru na energię elektryczną, parę i wodę czyni z kotłowni, siłowni-, stacji przygotowania wody i oczyszczania ścieków szczególnie ważne działy P. Zob. tab. 26 17,(18).
1787
1788
Zob. też Maszyny i urządzenia papiernicze, Papiernictwo.
PAPIERNICA zob. MASZYNA PAPIERNICZA.
PAPIERNICTWO, określenie ogólne, obejmujące swą treścią *papier, jego istotę, odmiany i dzieje, swym zakresem zaś wszystko, co się wiąże ze sposobami jego wytwarzania, ze służącymi do jego produkcji urządzeniami technicznymi oraz z jego praktycznym zastosowaniem. Do P. należą więc takie zjawiska, wytwory i dziedziny, jak papier, dzieje papieru, gatunki papieru, przemysł papierniczy, ^papiernie i ich dzieje, *maszyny i urządzenia papiernicze, *znaki wodne (filigrany), *badanie papieru; natomiast sumę dotychczasowej wiedzy w tej dziedzinie daje stan badań nad P. Częściowo wchodzi P. w skład *nauki o książce.
Dzieje. Za wynalazcę papieru uchodzi! powszechnie dostojnik chiński Tsai-Lun, żyjący na przełomie I i II w.n.e. Nowsze badania przesunęły znajomość papieru co najmniej o dwa stulecia wcześniej. W grobowcach z wczesnego okresu dynastii Han znaleziono kawałki zapisanego papieru, wykonanego z włókien roślinnych. Pomysł kształtowania arkusza przez oddzielenie włókien, uprzednio tworzących zawiesinę wodną, nasunęły według historyków chińskich obserwacje w czasie mycia waty jedwabnej. Umieszczano ją na matach i zwilżając wodą uderzano kijami. Po zdjęciu waty na matach pozostawała cienka warstwa tworzywa, nadająca się po wyschnięciu do pisania. Tego rodzaju papier nazwano "watowym". Chiński znak pisarski oznaczający papier zawiera w sobie element symbolizujący jedwab. Z czasem miejsce białkowych włókien jedwabiu zajęły celulozowe włókna pochodzenia roślinnego, uzyskane z łyka morwy oraz ze szmat lnianych i starych sieci rybackich. Wstępna obróbka chemiczna polegała na gotowaniu surowców roślinnych w roztworach alkalicznych, co ułatwiało rozluźnienie więzi między poszczególnymi włóknami. Pierwszy papier chiński był bardzo gruby. Papier produkowany z trzciny do dzisiejszego dnia stosowany jest jako gazetowy. Szczególnie ceniono papier produkowany z drzewa Cz'u (gatunek morwy), bielony, cienki, gładki, miękki i nie żółknący z biegiem czasu, najlepszy ze znanych gatunków. Sposób wytwarzania go był następujący. Produkt wyjściowy przemywano w miękkiej wodzie, następnie gotowano w roztworze potażu (z popiołu drzewnego) lub w mleku wapiennym i płukano w wodzie. Potem łyko miażdżono, uderzając młotkami drewnianymi lub tłukiem ręcznie albo za pomocą dźwigni. Łyko rozpadało się na drobne włókienka, po zmieszaniu z wodą tworząc rzadką zawiesinę. Z tak przygotowanej masy papierniczej formowano ręcznie czerpane arkusze. Do czerpania słu-
PAPIERNICTWO
żyło urządzenie składające się z dwóch części: ramki nakrytej rusztem z pręcików bambusowych połączonych jedwabnymi nićmi i drugiej ramki, o większych rozmiarach zewnętrznych, lecz niniejszym otworze, ograniczającej format arkusza. Sposób wprowadzenia masy papierniczej na *sito był odmienny od zastosowanego później w Europie, podobnie jak konstrukcja sita. Sito zanurzano w płytkim naczyniu, w którym było nieco wody. Od góry wlewano rozwłóknioną zawiesinę masy papierniczej. Uzyskano dzięki temu równomierne rozprowadzenie włókien. Sito wyjęte z naczynia i pozbawione wierzchniej ramki ograniczającej odwracano i wyginano, przyciskając znajdujący się pod spodem wilgotny arkusz do suchej płyty. Suszenie arkuszy odbywało się na słońcu lub podgrzewanej ścianie glinianej, a wyrównywanie powierzchni za pomocą gładkich płyt kamiennych. Pisano na papierze tylko po jednej stronie, co wynikało z nawyku, pierwszy bowiem materiał do pisania stosowany w Chinach, deseczki bambusowe, pokrywano pismem jednostronnie. Chińczycy stosowali przy wyrobie papieru wypełniacze mineralne (pył gipsowy) i organiczne (krochmal ryżowy). Podstawowymi elementami procesu produkcyjnego, które przetrwały do dziś, są: obróbka chemiczna i mechaniezra surowca roślinnego, odwadnianie i spilśnianie włóken na sicie, suszenie i gładzenie gotowego wyrobu. Z Chin znajomość wyroi u papieru przedostała się w III w. do Korei, a w VII w. do Japonii dzięki mnichowi koreańskiemu Doncho. Był to kruchy rapier z kory drzewa kozo. Na terenie Japonii metoda koreańska została wkrótce ulepszona; ok. 703 istniały już cztery wytwórnie rzemieślnicze. Na początku IX w. otwarto państwową papiernię w stołecznym Heian (dziś Kioto), a na prowincji istniało ok. 40 prywatnych warsztatów. Pod koniec IX w. produkcja papieru (głównie chałupnicza) znana była już w całym kraju i osiągnęła wysoki poziom. Po XIII w. na skutek wojen domowych stopniowo upadała. Ponowny rozkwit datuje się od XVII w. w związku z rozwojem kultury mieszczańskiej. W drugiej poł. XIX w. przyswojono sobie europejskie metody przemysłowe wyrobu papieru, jednakże tradycja rodzimego papiernictwa nie zanikła całkowicie (w 1962 wyprodukowano wjaponii 5672000 ton papieru, w tym jap. papieru 440000 ton). Prócz kozo od IX w. stosuje się do wyrobu jap. papieru krzew gampi, z którego otrzymuje się najdelikatniejszy papier, oraz od XDC w. korę mitsumata. Nazwy tych roślin są też w Japonii nazwami odpowiednich, najbardziej znanych gatunków papieru. Poza nimi istnieją też rzadsze rodzaje, np. na specjalne okazje papier danshi (bardzo gruby, biały). Przy produkcji jap. papieru stosuje się specjalne czynności zapobiegające zbytniemu rozdrabnianiu włókien drzewnych, które wiąże się za pomocą wyciągów z różnych roślin (np. z rodziny hortensji
1789
1790
PAPIERNICTWO
lub ketmii). Otrzymany w ten sposób papier jest bardzo miękki, ale mocny. Od VIII w. znane są metody wytwarzania nieprzemakalnego papieru. Jeśli papier jest przema-kalny lub jedna jego strona gładka, a druga szorstka, tekst drukuje się tylko na gładkiej. Druk bywa wtedy jednostronny, przy czym każde dwie sąsiadujące stronice tworzą w książce jedną kartkę, złożoną do wewnątrz nie zadrukowaną powierzchnią, a grzbiet książki stanowią luźne brzegi złożonych kartek. Również w VII w. rozpoczęto produkcję papieru w Indiach. Pogląd, że świat arab. przyswoił sobie umiejętność wyrobu papieru w 751, kiedy po bitwie nad rzeką Thalas w Turkiestanie do niewoli
"Ś*"....... r" '-Ś Ś *ŚŚ 9*t ŚŚŚ Ś Ś r "M ..
Wyrób papieru sposobem ręcznym (wg G. Bockler, Theatrum machinarum, 1662)
arab. dostali się jeńcy chińscy znający tę produkcję, nie był słuszny. Wynalazek chiński znano wcześniej w Samarkan-dzie, podobnie jak i w Iranie, dokąd sięgały również od V w. wpływy chrześcijańskie. Biblię i inne teksty przepisywano na papierze szmacianym. W XI lub XII w. powstał arabski traktat o produkcji papieru. Arabscy papiernicy wyrabiali papier ze starych sznurów konopnych i zużytych materiałów włókienniczych pochodzenia roślinnego. Rozmoczone odpadki włókiennicze poddawano działaniu mleka wapiennego, a następnie układano na słońcu dla wybielenia. Po starannym usunięciu pozostałego wapna pokrajane odpadki, jeszcze w stanie wilgotnym, rozdrabniano ręcznie w kamiennej *stępie, którą z czasem zastąpiono kamiennymi żarnami. Gdy masa uzyskała wymagany stopień zmielenia, służyła do formowania arkuszy, suszonych na gładkiej ścianie, zaklejonych kleikiem skrobiowym i niekiedy podbarwianych za pomocą szafranu. Wyrób papieru rozprzestrzenił się w całym świecie arab. Do posiadłości europejskich przedostał się późno; pierwsza wytwórnia papieru w kalifacie kordoweńskim w Xativa k. Walencji powstała dopiero w 1150. Zupełnie niezależnie od rozwoju zapoczątkowanej w Chinach techniki produkcji papieru w okresie znacznie wyprzedzającym IX w. było wynalezienie w Ameryce Środkowej w kręgu cywilizacji Majów tworzywa podobnego do papieru, służącego jako materiał tekstylny i podłoże do pisania. Korę z łykiem, ostrożnie usuniętą z wymoczonych gałęzi specjalnego gatunku dzikiego figowca, roz-tłukiwano ręcznie za pomocą rowkowanego wałka drewnianego lub kamiennego, dbając o zachowanie całości. Uzyskany produkt był giętką i miękką pilśnią. Przeznaczony do pisania, otrzymywał kształt składanych harmonijek. W Europie pierwszym niearabskim krajem, gdzie podjęto produkcję papieru, były Włochy, dokąd umiejętność ta przeniknęła od Arabów. Ok. 1100 była czynna papiernia na Sycylii. W Fabriano k. Ankony młyn papierniczy istniał w 1278. Wyprodukowany tam papier zaopatrywano w znak wodny. Wkład Włochów do technicznego postępu papiernictwa był ogromny. Polegał na zastosowaniu siły wodnej do napędu tłuków. Powiązanie papierni z energią wodną pozostawiło ślad w nazwie młyn papierniczy. Zmienił się sposób odciskania i suszenia arkuszy. Wilgotną spilśnioną warstwę trzymającą się sita przyciskano do płasko rozłożonego filcu wełnianego i po usunięciu sita przykrywano drugim filcem. Na tym filcu umieszczano następny arkusz. Stos papieru poprzekładany filcami po osiągnięciu odpowiedniej wysokości wkładano do prasy śrubowej w celu wyciśnięcia wody i nadania papierowi lepszej spoistości. Filce wchłaniały część wody i zapewniały elastyczność papieru. Wyjęte z filców arkusze rozwieszano na drągach w specjalnych suszarniach pod dachem. Powoli pergamin
1791
1792
wypierany był z użycia, nie bez oporów wywołanych przyzwyczajeniem i przesądami; m. in. zarzucano, że papier był wynalazkiem mahometańskim i że sprowadzał mór ze względu na używane- do produkcji stare szmaty. Po Włoszech wytwórnie papieru powstały kolejno: we Francji w Troyes przed 1348, w Niemczech w Norymberdze w 1390, w Szwajcarii w Marły przed 1411. Na półkuli zachodniej pierwszy pracujący według metod przyjętych w Europie młyn papierniczy powstał w 1575 w Culhuacan, w okolicach miasta Meksyku. Pierwsze wieki papiernictwa europejskiego nie przyniosły zasadniczych zmian w procesie produkcyjnym, choć wynalazek druku spowodował zwiększone zapotrzebowanie papieru. Doniosłym udoskonaleniem stało się wprowadzenie *holendra w drugiej poł. XVII w., ważnym usprawnieniem, mało jednak rozpowszechnionym Ś zastosowanie *przekrawaczy szmat w pierwszej poł. XVIII w., wreszcie punktem zwrotnym, kładącym kres ręcznemu czerpaniu pojedynczych arkuszy, skonstruowanie *maszyny papierniczej do wytwarzania ciągłej wstęgi papieru na przeł. XVIII i XIX w. Przy maszynowej produkcji papieru możliwości zaspokojenia potrzeb surowcowych przez dostawy szmat okazały się niewystarczające. Po pozbawionych znaczenia technicznego próbach zastosowania słomy, trzciny i torfu zwrócono uwagę na drewno jako obfite źródło surowca stale odradzającego się biologicznie. Koniec pierwszej poł. XIX w. przyniósł dzięki F.G. *Kellerowi produkcję ścieru białego w wyniku mechanicznego rozwłókniania drewna przez obracający się kamień. Ścier biały wskutek niskiej wytrzymałości mechanicznej częściowo tylko zastępował włókno szmaciane. Z drewna parowanego przed przerobem mechanicznym zaczęto uzyskiwać ścier brązowy, nadający się do wyrobu niektórych gatunków tektur i papierów pakowych (wynalazek Anglików: Knocksa i Lymana, oraz Niemców: Berendta i Maya). Rozwiązanie kryzysu surowcowego nastąpiło dopiero po opanowaniu metod wytwarzania celulozy (*Masa celulozowa) posiadającej doskonałe własności technologiczne. Do wyodrębnienia celulozy z drewna posłużyły dwa procesy: alkaliczny, nadający się głównie do wysokożywicznej sosny, i kwaśny do świerka. Przy alkalicznym roztwarzaniu zrębków drzewnych zastosowano pierwotnie (w 1853 przez C. Wat-ta i H. Brugessa) roztwór wodorotlenku sodowego tzw. metoda sodowa. Kwaśna metoda roztwarzania drewna (opracowana przez B.C. *Tilghmana, *Ekmana i *Mitscherlicha w 1867), posługująca się wodnym roztworem jednozasadowego siarczanu wapniowego, zyskała miano siarczynowej. W 1879 K. F. Dahl z Gdańska przy procesie alkalicznym użył siarczanu sodowego do wyrównania strat soli sodowych. Metoda ta uzyskała nazwę siarczanowej i wyparła niemal całkowicie metodę sodową. Po blisko stu latach ogromnego rozpowszechnienia i niemal
PAPIERNICTWO
całkowitej wyłączności metod siarczanowej i siarczynowej produkcji celulozy wyczerpywanie się zasobów leśnych w Europie i Ameryce nakazało szukać surowców roślinnych szybko rosnących i łatwo dostępnych oraz metod bardziej wydajnych. Obok dotychczas stosowanych: szmat, ścieru, celulozy, pojawiły się w recepturze papierniczej nowe półprodukty włókniste: *masy półchemiczne i masy wysokowydajne. Zapoczątkowany w poł. XIX w. burzliwy rozwój nowoczesnego papiernictwa trwa bez przerwy do naszych dni (*Przemysł celulozowo-papier-niczy).
Stan badań. Zainteresowanie historią papiernictwa sięga przełomu XVIII i XIX w. W pierwszym okresie uczonych i badaczy zajmowały głównie znaki wodne (filigrany). Znajomość znaku wodnego oraz sita, na którym papier był czerpany, umożliwiała określenie czasu powstania nie datowanych dokumentów średniowiecznych, stanowiąc cenną, często niezastąpioną pomoc dla badacza historii. Ponadto na tej podstawie można było ustalić czas i lokalizację papierni, jakość i wielkość ich produkcji, drogi handlowe, jakimi papier wędrował itp. Zainteresowanie filigranistyką przetrwało do naszych czasów; m. in. również W.A. Chur-chill opublikował w 1935 w Amsterdamie pracę na ten temat pt. Watermarks in Paper in Holłand, Engłand, France... in the 11 th and 18th cenłuries. Zapoczątkowane w drugiej poł. XIX w. fragmentaryczne badania nad historią poszczególnych papierni oraz technologii i techniki produkcji, nad narzędziami pracy papiernika i wyposażeniem papierni, samą pracą ludzką w papierni, jej wydajnością i organizacją, stosunkami własnościowymi, socjalnymi, ekonomicznymi itp. doczekały się po drugiej wojnie światowej, w związku z wielkim rozwojem historii kultury materialnej, prawdziwego rozkwitu. Światowa literatura papiernicza obejmuje wiele tysięcy pozycji poświęconych tym zagadnieniom. Obecnie badania nad historią papieru prowadzone są we wszystkich krajach o bogatszych tradycjach papierniczych. Ojciec filigranistyki, szwajc. uczony CM. Briquet, w słynnym dziele o średniowiecznych znakach wodnych, Lesfiligranes... (1907), w którym opisał 16112 filigranów papierów wyrabianych w 1. 1282-1600, powołuje się na 61 uczonych i badaczy historii P. Spośród wielu wybitnych dziś nazwisk warto przytoczyć następujące: R.H. Clapperton (Anglia), J. Karabacek (świetny znawca papierów świata arab.), J. Wiesner (Austria), F. Zuman (CSRS), H.A. *Blanchet (Francja), EJ. Labarre (Holandia), W. Weiss (NRD), D. *Hunter (USA), N.P. Lichaczew (badacz samouk, a równocześnie wybitny znawca zagadnienia), O. "Witwicka, S.A. Klepikow, Z.W. Uczastkina (Rosja i ZSRR) oraz wielu in. W wielu krajach istnieją muzea papiernicze (Holandia, Japonia, NRD, NRF, Szwajcaria i in.), a przy nich ośrodki badawcze. Istnieje też Międzynarodowe Stowarzyszenie Historyków
1793
1794
PAPIERNICZE PÓŁPRODUKTY
Papiernictwa (HP) z siedzibą w Moguncji (NRF), gdzie również wydawany jest przez tamtejsze stowarzyszenie inżynierów papierników periodyk "Papier-Geschichte", wychodzący od 14 lat. W Polsce pierwsi zwrócili uwagę na konieczność badań nad P. J.S. *Bandtkie i J. *Lelewel. Z ich godnych następców wymienić należy F. *Piekosińskiego (Średniowieczne znaki wodne, Kraków 1893, cytowane przez Briąueta), J. *Ptaśnika (Papiernie w Polsce XVI wieku, Kraków 1920), K. *Badeckiego (Znaki wodne, Lwów 1928). Badania rozpoczęte przez tych uczonych, kontynuowane w okresie międzywojennym głównie przez W. Budkę, przyczyniły się do wydania drukiem po drugiej wojnie światowej już ponad 200 pozycji. Znaczna ich część ukazała się w dziale historycznym "Przeglądu Papierniczego". Spośród znawców tego zagadnienia, obok W. Budki, wymienić należy: K. Maleczyńską, S. Nawroc-kiego, K. Sarneckiego, J. Siniarską-Czaplicką, S. Żurow-skiego i in. Trwają prace nad zorganizowaniem muzeum papierniczego i czerpalni papieru w starym młynie papierniczym z 1605 w Dusznikach. Mimo wspomnianych prac papiernictwo poi. nadal wymaga naukowej monografii. Ośrodkiem posiadającym najbogatszy zbiór międzynarodowej literatury dotyczącej filigranistyki i historii papiernictwa jest bibl. Instytutu Celulozowo-Papierniczego w Łodzi.
Zob. też Papiernie w polsce, Organizacje.
S.A. Fotiew: Tiechnotogija humagi. T. 1. 1933. H. Bock-witz: Die friiheste Verwendung von Papier in den altislamischen Kanzleien. "Papiergeschichte" 1951 nr 39. A. Renker: Das Buch vom Papier. 1951.E.J. Labarre: Dictionary and encytlo-paedia of paper and paper-making. 1952. F. Tschudin: Uber einige Versuche zur Herstellung von echten Seidenpapier. "Papiergeschichte" 1952 nr 2. J. Salda: Papir, karton, lepenka. 1955.
PAPIERNICZE PÓŁPRODUKTY WŁÓKNISTE otrzymuje się z surowców włóknistych pochodzenia roślinnego (również z wtórnych) przez chemiczne roztwarzanie, mechaniczne rozwłóknianie oraz działanie kombinowane chemiczno-mechaniczne (*Masa papiernicza).
PAPIERNIE W POLSCE. Początki *papiernictwa sięgają XV w. Do najstarszych ośrodków należą *Wrocław i *Gdańsk. Ok. 1493 powstała P. na Prądniku Czerwonym pod Krakowem, a wkrótce potem szereg innych młynów papierniczych w okolicy Krakowa. Krakowski ośrodek papierniczy stał się szybko przodującym w Polsce. W XVI w. nastąpił również dalszy rozwój papiernictwa na Pomorzu, powstał ośrodek poznański, przejściowo przez parę lat działał również młyn papierniczy w *War-szawie, pojawiły się papiernie w Lubelskiem i na Rusi Czerwonej. Wojny w XVII w. przyniosły kryzys w rozwoju papiernictwa poi. Niektóre młyny zaprzestały działalności, nowych powstawało bardzo niewiele. Sytuacja
zaczęła się nieco polepszać już pod koniec XVII w., kiedy zaczęto zakładać młyny papiernicze w woj. sandomierskim, właściwe jednak odrodzenie papiernictwa poi. przypada na w. XVIII. Stare młyny papiernicze zaczęły powiększać swoje możliwości produkcyjne, powstało także szereg nowych. Już na początku stulecia zaczęto zakładać młyny papiernicze na Podlasiu, ożywiło się też anemiczne dotąd papiernictwo mazowieckie, powstała m. in. (w 1760) P. w *Jeziornie k. Warszawy. W ostatnich latach XVIII w. zaczęto intensywnie zakładać nowe młyny, co łączyło się z ogólnym rozwojem przemysłu w Królestwie Kongresowym. Upadek młynów starego systemu nastąpił w ciągu pierwszej poł. XIX w., głównie w wyniku wprowadzenia jiowej techniki produkcji, opartej na zastosowaniu ciągłego *sita, a z biegiem czasu i na nowym surowcu, celulozie (*Masa celulozowa). Pierwsza maszyna z ciągłym sitem papiernica (*Maszyna papiernicza) została zainstalowana w Jeziornie w 1834, druga produkcji słynnego wówczas pioniera tych maszyn, Anglika Don Kina, w 1838. Trzecią papiernicę uruchomiono w 1844 w *So-czewce (Mazowsze). Wiele fabryk papieru, które powstały w XIX w., pracuje do dnia dzisiejszego: w Bielsku (pierwszą maszynę wybudowano w 1868), w Kaletach (1878), Sosnowcu (1879), Poraju (1879), Czułowie (1884), Żywcu (1886), Myszkowie (1896), we Włocławku (1896).
Małopolska. Kolebką papiernictwa polskiego był Kraków i woj. krakowskie. Choć wcześniej założono młyny papiernicze na Śląsku i Pomorzu, jednak rozkwit sztuki papierniczej w Polsce XVI w. jest zasługą ośrodka krakowskiego, zaś jego charakterystyczną cechą powiązanie z oficynami drukarskimi- Ok. 1493 Fryderyk Szyling uruchomił na *Prądniku Czerwonym czerpalnię papieru, która w 1508 przeszła na własność J. *Hallera, w 1533 zaś Marek *Szarfenberg P. Żabi Młyn na Prądniku Białym (prowadzoną następnie przez zięciów Szarfenber-ga, Marcina *Siebeneychera i Jana Kleczkowskiego, czynną do poł. XVII w., poc:ątkowo pod kierownictwem Mateusza Siebeneychera, drukarza i księgarza krakowskiego). Papiernia w Mogile uruchomiona została w 1501 przy pomocy Szylinga. Marek Szarfenberg, a następnie syn jego Walenty, czerpali od 1538 papier w *Balicach, dobrach należących do Bonerów. Dwie P. w dobrach Tęczyńskich (w Krzeszowicach 1536 do poł. XIX w. i w Tę-czynku 1538-1700?) prowadzili w XVI w. Wawrzyniec Linczowski i Stanisław Grabowski;na papierach zamieszczali filigran (*Znak wodny) z herbem właścicieli, Topór. W poł. XVI w. czerpano papier w Wilczkowicach nad Dłu-bnią (1549-1670?) w majątku Rojnerów vel Wilczkowskich oraz w Młodziejowicach (1557-1650) należących do Mino-ckich, a następnie do Młodziejowskich. W Młodziejowicach pierwszym papiernikiem był Jan Weiss, od 1566 zaś Jakub i Krzysztof Szarfenbergowie, którzy w filigranie umiesz-
1795
1796
PAPIERNIE W POLSCE
czali herb własny, Kozioł. Do końca XVII w. w ośrodku krakowskim uruchomiono dalsze P. Były to: prowadzona przez Marka Marsa czerpalnia czterokołowa w Grombie-nicach należących do bożogrobców z Miechowa (czynna od 1581 do pocz. XIX w.); P. w Czajowicach, którą w 1. 1600-1650 prowadził Jan Mazurek, a właścicielami dóbr byli kolejno Szypowscy, Wizembergowie i Dem-bińscy; w Podchełmiu (1588-1643) nad Rudawą w dobrach Stanisława Karnińskiego, gdzie papiernikami byli Grzegorz Cygan i Adam Miarka; w Okleśnej pod Chrzanowem (1589-1816); papiernie miejskie Olkusza: w Starczynowie z herbem miasta w filigranie, prowadzona przez Andrzeja Kraszczyńskiego, i w Żuradzie (1595), gdzie papiernikiem byl Jakub *Wąs; papiernia cystersów z Jędrzejowa w Mni-szku nad Nidą (czynna w 1. 1586-1622, 1782-1827). Na przeł. XVIII i XIX w. czerpalnię w Mniszku prowadzili: Marcin Halicki, Antoni, Marcin i Stanisław *Jagodzińscy, Bernard Baumert; zidentyfikowano również nazwiska czterech czeladników. We wczesnym okresie na papierze czerpanym w Mniszku występowały herby opatów: Stanisława Reszki (wiązka kłosów) 'i Bartłomieja Powsińskiego (herb Rogala w połączeniu z trzema in. herbami). W XVII w. uruchomiono nowe młyny papiernicze w Porębie Wielkiej (1608-1730) w dobrach Lubomirskich i w Su-kowie nad Czarną Nidą w dobrach arcybiskupstwa krakowskiego (1641 do poł. XIX w.). Założycielem tej P. i pierwszym papiernikiem był M. Foltyn; w 1781 na polecenie bpa Kajetana Sołtyka majster papierniczy Michał Kraiński odrestaurował budynki i urządzenia. W 1. 1820-1864 P. dzierżawili Jan Rotter i Bernard Baumert. Zidentyfikowano filigran z herbem Pomian należący do bpa Kazimierza Łubieńskiego oraz filigrany późne (XIX w.). W ostatnich 1. XVII w. nowe P. uruchomiono w Prądniku Ojcowskim i Mrzygłodzie. Prawdopodobnie do poł. w. XIX 'przetrwały na obszarze dawnego woj. krakowskiego czerpalnię: Krzeszowice, Czajowice, Suków, Mniszek, Prądnik Ojcowski, Okleśna, Mrzygłód. Z nowo uruchomionych wyliczyć można: papiernię w Kopcu należącą do paulinów z Jasnej Góry, Bolmin nad Nidą w dobrach Czaplickich, Wolę Murowaną k. Kielc, Białą Błotną w dobrach Czarnca we Włoszczowskiem i Pilicę pod Olkuszem. Nawet wprowadzenie produkcji maszynowej nie przerwało całkowicie kilkusetletniej tradycji ręcznego czerpania papieru w regionie krakowskim: wDąbrowicy pod Szczekocinami Franciszek Jeziorański czerpał papier dla celów bibliofilskich do 1939. Produkcję maszynową papieru uruchomiono w Żywcu w 1889 (na miejsce czynnej od 1833 niewielkiej tekturowni). Do dziś wyrabia się tam m.in. papiery cienkie (słownikowe i biblijne). W założonej przez Ludwika Mauve w 1887 P. w Kluczach k. Olkusza uruchomiono produkcję najwyższych gatunków *papierów drukowych, tzw. papiery bezdrzewne
I-III kl. Fabryka w Myszkowie, należąca do Artura Stein-hagena, czynna od 1895, dzięki uruchomieniu w 1905 szybkobieżnych maszyn do wyrobu papieru gazetowego odegrała ważną rolę w rozwoju prasy codziennej. Niewielka fabryczka Moesów w Pilicy, jedyna czerpalnia tego regionu, przekształcona następnie ok. 1860 w wytwórnię papieru maszynowego, nie została uruchomiona po 1945.
Papiernictwo w Lubelskiem przeżywało swój rozkwit w 1. 1538-1650. P. Fajfra w Lublinie oraz czerpalnia w Kocku, należąca do Firlejów, dostarczały papieru ziemiom poi., lit. i rus. Prawdopodobnie była również czynna w tym czasie P. należąca do Zamoyskich, gdyż często spotkać można dokumenty z w. XVI i XVII pisane na papierze z filigranem w formie herbu Jelita. Wojny kozackie i szwedzkie spowodowały upadek papiernictwa w Lublinie aż do czasu uruchomienia przed 1741 w dobrach Zamoyskich nad rzeczką Sopot P. zwanej Ha-mernią. Fabryka w Hamerni, czynna do 1890, nie odegrała większej roli. Mimo że ok. 1850 zainstalowano maszynę papierniczą, produkcja Hamerni była głównie przeznaczona na potrzeby Ordynacji Zamojskiej. Przed 1825 uruchomiono jeszcze dwie czerpalnię: sprowadzeni przez A. *Czartoryskiego specjaliści z Anglii wyrabiali w Celejowie papier dla drukarni w Puławach; Ludwik Bartz uruchomił młyn papierniczy w Modliborzy-cach nad Sanną w dobrach dzierżawionych od Zamoyskich przez Feliksa Dolińskiego. Na papierach czerpanych produkowanych w Kocku występuje filigran Lewart, podobnie w P. lubelskiej po 1593. W XVIII w. na papierach czerpanych z Hamerni widnieje herb Zamoyskich Jelita. W XLX w. stosowano w Lubelskiem znaki stereotypowe (Madonna, krzyż, głowa monarchy, sosenka).
Na Podlasiu pierwszą czerpalnię uruchomili w 1710 bazylianie w Supraślu nad rzeczką o tej samej nazwie. Czerpalnia dostarczała papieru na potrzeby monaste-ru, a w szczególności drukarni bazyliańskiej. W 1. 1710-1725 bazylianie P. wydzierżawiali papiernikom: M. Soko-łowskiemu, Józefowi Obrockiemu i Bazylemu Lenczew-skiemu. Ok. 1760 zakonnicy prowadzili P. samodzielnie, w 1780 występuje jako dzierżawca Jerzy Thierbach, w 1797 Jerzy Ludwik Kohtz. W ostatnich latach Księstwa Warszawskiego papiernikiem w Supraślu byl Chrystian Wilhelm Ralf, syn majstra z papierni świsłockiej, a następnie ok. 1830 Jan Sztic. Przez cały w. XVIII produkcja P. była wysoka i ściśle uzależniona od potrzeb drukarni bazyliańskiej. Początkowo stosowano filigrany z herbami: Dąbrowa, należącym do opata Leona Kiszki, i bazylianów. W drugiej poł. w. XVIII występuje filigran z Pogonią i z poziomo położoną literą S. W w. XIX stosowano formy stereotypowe. Ok. 1839 w Dobrzyniewie, położonym nad Supraślą w odległości 10 km od Białegostoku, J.S. Dantyn uruchomił niewielki młyn papierniczy.
1797
1798
PAPIERNIE W POLSCE
Najstarsza na Rusi Czerwonej była P. w Janowie Ruskim k. Trembowli. W 1522 wyrabiał tu papier Marcin-papiernik. Ok. 1530 powstała P. w Odrzykoniu w Ziemi Sanockiej. Założona przez Seweryna Bonera, istniała do końca XVII w. jako własność panów odrzykońskich. Używała filigranów z herbem Pilawa i Grzymała. Przemyśl uzyskał przywilej na założenie P. w 1570. W Rybotyczach (Przemyskie) akta notują papiernika w 1615. W Suszycy (Przemyskie) posiadał P. Jerzy Mniszech przed 1613. W Ziemi Lwowskiej istniały P.: w Łowczycach Stanisława Korytki (1590-1599), w Brzuchowicach k. Lwowa (1599-1609) i w Zaszkowie dominikanów lwowskich (od ok. 1610). Papiernie podlwowskie prowadził Walenty Kmeller. W Zaszkowie przetrwała do 1. 80-tych XIX w., na terenie wsi Zawadów istniała od ok. 1816 (własność Józefa Schneidera, drukarza lwowskiego). P. w Busku (Bełżeckie) uruchomiona została w 1578 przez papiernika Lorinę, potem przeszła na syna Łukasza, następnie za długi otrzymał ją kupiec lwowski Bartłomiej; budynki zniszczyła powódź w 1714. Druga P. buska powstała ok. 1787 i była własnością Fryderyka Preszla, kupca lwowskiego. W drugiej poł. XVIII i na przeł. XVIII i XIX w. powstały nowe papiernie: w Mo-rańcach i Straszewicach (Przemyskie), w Czerlanach, Szkle, Lachowicach Podróżnych, Nawarii i Lelechówce (Lwowskie), w Nowej Grobli, Kutkorzu, Geryni, Krechowicach, Zagwoździu, Krzywotułach i Podzameczku (Halickie), w Fujnie, Borowem, Hucisku, Mostach Małych, Niemi-rowie i Rudzie Różanieckiej (Bełżeckie). Wyrabiano tu papier kancelaryjny, drukowy, pakowy i bibułkę dla fabryk tytoniu. Niektóre P. czynne były krótko, kilka lub kilkanaście lat, inne zaś, jak np. w Zawadowie, Szkle i Lachowicach Podróżnych, przetrwały do drugiej połowy XIX w., zaś P. w Czerlanach czynny była jako fabryka papieru w XX w. Sandomierskie było ściśle związane z ośrodkiem krakowskim oraz z tzw. staropolskim okręgiem przemysłowym. W XVI i XVII w. regionowi temu dostarczały papieru czerpalnie położone na obszarze dawnego woj. krakowskiego, a w szczególności Mniszek i Suków w pow. kieleckim. W końcu XVII w. uruchomiono pierwszą na terenie woj. sandomierskiego P. w Kozienicach, w tym samym zapewne okresie czerpano papier w parafii Skotniki w Opoczyń-skiem. Na podstawie ksiąg metrykalnych stwierdzono, że przed 1710 czynne były dwa młyny papiernicze: nad Łagowicą w Szumsku i Radostowie w pobliżu Sta-szowa. W P. radostowskiej czynnej do poł. XIX w. stosowano w początkowym okresie filigran z herbem Klamry, należącym do właścicieli dóbr Nierniryczów. Przed 1760 uruchomiono P. w Przysuchej w dobrach Jana Dem-bińskiego. Był to duży zakład, gdyż poza trzema papiernikami Jagodzińskimi występowało w księgach metrykal-
nych jeszcze siedmiu innych. Prawdopodobnie P. uruchomiono ok. 1790. W zidentyfikowanych *znakach wodnych figurują herby właścicieli dóbr (Rawicz Dembińskich i Leliwa należący do Urszuli z Morsztynów Dembińskiej). Za Stanisława Augusta założono czerpalnie w Mędrowie (pow. kielecki) oraz w Korytnicy w dobrach staszowskich Augusta Czartoryskiego. Minio że od 1783 tytułem spadku przeszły one na własność Izabeli z Czartoryskich *Lubomir-skiej, w P. korytnickiej stosowano filigran z herbem Czartoryskich Pogoń. W pierwszych latach XIX w. do 1810 powstają dalsze ośrodki: P. Siedlów-Ruszenice w dobrach Siedlewskich, Wola Stadnicka Malachowskich w dobrach koneckich i Ruda w parafii Dębowa Góra nad Czarną Sulejowską; dwie papiernie prowadzone przez Rotterów w pow. iłżeckim (Solec nad Krępianką i Ciepielównad Iłżanką); w Opatowskiem Przepiórów i w Staszowskiem Raków i Rudnik. P. w Siedlewie i Woli Stadnickiej stosowały w filigranach herby właścicieli dóbr (Ogończyk Siedlewskich i Nałęcz Malachowskich), pozostałe używały powszechnie stosowanych filigranów dla oznaczenia rodzaju i formatu papieru. W XX w. powstały i istnieją do dziś niewielkie fabryki: papieru w Bodzechowie i tektury w Dołach Biskupich.
Pomorze. Papiernictwo należało tu do najlepiej rozwiniętych w Polsce. Od XV do XIX w. było na Pomorzu ogółem przeszło 120 papierni, przy czym najstarsza powstała w Gdańsku w 1420. Na skutek wojen i klęsk żywiołowych tylko nieliczne przetrwały od założenia do XIX w. W 1792 zatrudniały one ogółem 242 robotników i wyprodukowały papieru na sumę 67634 talarów. Z pocz. XIX w. datuje się upadek młynów papierniczych w wyniku wojen napoleońskich, a następnie z powodu konkurencji fabryk z parowymi *maszynami papierniczymi- W 1819 były jeszcze 53 papiernie z 79 czerpalniami, w 1858 tylko 23, natomiast 14 było już fabrykami papieru. Małe zakłady,-, leżące z dala od dróg komunikacyjnych, nie wytrzymywały konkurencji późniejszych większych fabryk, produkujących papier szmaciany i celulozowy. W dwudziestoleciu międzywojennym z ośmiu dużych fabryk papieru tylko dwie produkowały papier piśmienny i drukarski. Na Pomorzu Gdańskim istniało ogółem 48 młynów papierniczych, z których trzy założono w XV, dziewięć w XVI, dwadzieścia w XVII, piętnaście w XVIII i jeden w XIX w. Pierwsza P. powstała w *Gdańsku (1420), następne w *Lubiczu (przed 1466), w*Kolibce (1551), Pruskiej Łące (1559) i Straszynie (1574). Najwięcej papierni było w pow. gdańskim (14), Chojnickim (8), kartuskim (4) i wąbrzeskim (4). W 1793 zatrudniano 48 robotników, a wartość produkcji wynosiła 13014 talarów. W 1819 pracowały 23 papiernie z 37 czerpalniami, a w 1858 14 z 12 czerpalniami, w tym trzy miały maszyny papiernicze. W dwudziestoleciu międzywojennym czynna była na
1799
1800
terenie Wolnego Miasta Gdańska tylko jedna fabryka celulozy w *Łapinie. W XVIII i XIX w. kilka papierni używko filigranów o ludowych kaszubskich motywach zdobniczych (Będomin, Dzięcielec, Lipusz, Mały Kack, Nowa Brda i Witkowo). Na Pomorzu Zachodnim na ogólną liczbę działających ok. 45 młynów papierń. 9 założono w XVI, 20 w XVII, 15 w XVIII w. Pierwszy młyn powstał w 1528 w Dąbiu k. Szczecina (po 1579 założono tam także drugi), znane są też młyny w Garnkach (1560), Krokorzycach (1569) i Słupsku (1592). Do największych należały młyny w Strudze (1673) i Dęb-nicy Kaszubskiej (1592), gdzie używano filigranów z kaszubskimi motywami ludowymi. W 1792 zatrudniano na całym Pomorzu Zachodnim 58 robotników, a wartość produkcji papieru wynosiła 12727 talarów. W 1819 było 14 papierni z 16 czerpalniami, a w 1843 23 z 37 czerpalniami. Pierwsze *maszyny papiernicze zainstalowano w Strudze (1845), Dębnicy Kaszubskiej (1847) i Koszalinie (1849). W 1858 pozostało tylko sześć młynów papierniczych. Pierwsza fabryka celulozy powstała w Dąbiu w 1870. W dwudziestoleciu międzywojennym działały dwie fabryki papieru: w Skolwinie i Strudze, należące do koncernu Feldmuhle w Szczecinie. Produkowały one wszystkie gatunki papieru. Na terenie byłych Prus Wschodnich działało ogółem ok. 30 młynów papierń., z których 5 założono w XVI w., 8 w XVII, 12 w XVIII i 4 w XIX w. Pierwszy powstał w Królewcu (1524), a następne w Krzyżborku (1569) i w ^Kwidzynie (1590). Do największych należała P. w Trutnowach k. Królewca (1666), na Mazurach w *Kijawtach (1734) i *Nowej Wsi Ełckiej (1750), a na Warmii w *Wadągu (1715). Pierwsze P. zakładano w okolicach Królewca na użytek miejscowych drukarzy, natomiast w XVHI w. P. na Mazurach i Warmii pracowały głównie na eksport do Polski. Ogólna produkcja 10 papierni wynosiła w 1756 ok. 24500 ryz papieru wartości ok. 20513 talarów. W 1793 już 13 papierni zatrudniało 136 robotników i produkowało 42240 ryz papieru. Wartość produkcji w 1805 wyniosła 53038 talarów. W 1819 było 16 papierni z 26 czerpalniami, a w 1843 19 z 40 czerpalniami. Potem nastąpił szybki upadek młynów nie wytrzymujących konkurencji maszyn papierniczych, tak że przed 1870 zlikwidowano nie tylko 12 młynów, ale i 4 fabryki papieru z maszynami papierniczymi, m.in. Trutnowy i Zielony Lasek (przed 1852), a w 1886 Wiszwile. Pierwsza fabryka papieru w Tylży (1843) spłonęła w 1876. Celulozę zaczęto produkować od 1875 w Kijawtach. W 1. 1896-1911 powstało sześć fabryk celulozy w Królewcu, Ragnecie i Tylży, które poza ostatnią należały do 1944 do koncernów Feldmuhle i Wald-hof. Współczesne zakłady papiernicze na terenie województw szczecińskiego, gdańskiego, bydgoskiego i olsztyńskiego: Zakłady Produkcji Papieru i Tektury w For-
PAPIERNIE W POLSCE
donie (woj. bydgoskie); Zakłady Produkcji Tektury w Ła-pinie (woj. gdańskie); Szczecińskie Zakłady Celulozowo--Papiemicze w Szczecinie; Fabryka Tektury w Tarnówce (woj. koszalińskie).
Śląsk. Działalność młynów papierniczych można tu stwierdzić już u schyłku XV w. (*Wrocław, *Świdnica, *Nysa i *Racibórz). W pierwszej poł. XVI w. powstały młyny papiernicze w: Opawie (zał. między 1501 a 1506) posiadał przywilej Zygmunta Jagiellończyka z 1507, i *Legnicy, próbowano również produkcji papieru w Głogowie (ok. 1520) i Lwówku (ok. 1533). Ok. poł. stulecia
i.
Zabytkowa papiernia - muzeum w Dusznikach
rozpoczęły działalność młyn w Brzegu (1560) oraz słynna później papiernia dusznicka (przed 1562). W drugiej poł. XVI w. zaczęto zakładać P. w okolicach górskich, powstał wtedy m.in. tzw. górny młyn w Orłowicach (ok. 1575). P. zakładały przeważnie władze miejskie lub panowie feudalni, z biegiem czasu jednak wykupywali je prowadzący produkcję papiernicy. Śląskie znaki wodne z tego okresu przedstawiają z zasady herb pana gruntowego, spotyka się więc często herby miejskie, a jeszcze częściej poszczególne elementy tych herbów. Tego rodzaju filigrany stosowano w największych P. śląskich: w *Dusznikach, Świdnicy, Wrocławiu. Herby miejskie były stosowane także przez P. w Brzegu, Oławie (zał. w 1576 lub wcześniej), Krępej (zał. przed 1581, używała jako filigranu herbu Zielonej Góry) i Żaganiu (zał. 1669). Z pocz. XVII w. działało co najmniej 15 papierni. Wzrost papiernictwa zahamowała na pewien czas wojna 30-letnia, szybko jednak nadrobiono straty, gdyż po przejściu Śląska w ręce pruskie w 1740, dzięki poparciu władz państwowych, młyny papiernicze zaczęły powstawać w jeszcze szybszym tempie. Wprawdzie w czasie wojny 7-letniej uległa zniszczeniu mająca duże znaczenie P. świdnicka, jednak wkrótce (1758) wznowiono
1801
1802
PAPIERNIE W POLSCE
jej działalność w Bystrzycy Dolnej. Jako założyciele i właściciele P. najczęściej występowali teraz przedstawiciele szlachty i rnagnaterii. Do największych ośrodków produkcji papieru w tym okresie należał kompleks młynów papierniczych w Goszczu (zał. 1767), będący w posiadaniu Reichenbachów. Intensywny rozwój w XVIII w. wykazywała również (zał. przed 1676) P. w Jeleniej Górze. Ów rozwój papiernictwa wywołał jednak znaczne trudności surowcowe. Za czasów pruskich zmianie uległa również filigranistyka. W myśl zarządzeń władz państwowych zaczęto umieszczać jako filigran orła śląskiego, nazwę miejscowości, w której papier został wyprodukowany, i datę produkcji, elementy herbowe jednak nie zanikły. Szczytowy rozwój osiągnęło papiernictwo śląskie ok. 1800, liczba młynów działających wtedy na terenie Śląska wynosiła ok. 70. W ciągu XIX w. produkcja papieru czerpanego, wypierana przez produkcję maszynową, zmniejszała się coraz bardziej i zanikła niemal zupełnie z pocz. drugiej poł. stulecia. Tylko w papierni dusznickiej stary system produkcji dotrwał do drugiej wojny światowej. Handel papierem początkowo ograniczał się do importu. Zanim powstały pierwsze młyny śląskie, sprowadzano papier
Muzeum papiernictwa w Dusznikach .
głównie z Włoch, potem przeważnie z Niemiec. Ok. poł. XVI w. produkcja rodzima była już niemal wystarczająca i ograniczono się tylko do importu wysokogatunkowych papierów. Pierwszą na Śląsku maszynę papierniczą z ciągłym sitem zainstalowano w Mieroszowie w 1835. W pięćdziesiątych latach wprowadzono produkcję maszynową w Zakrzowie, w 1854 w Janowicach Wielkich. Obecnie Śląsk jest nadal ożywionym ośrodkiem przemysłu papierniczego. Do najważniejszych fabryk papieru należą m. in. zakłady w Janowicach Wielkich, Milko wie, Karpaczu. Wielkie Księstwo Litewskie. Tradycje sztuki papierniczej sięgają tu XVI w., gdy Stanisław Wernart (1524) uzyskał od króla Zygmunta Starego przywilej na u-
ruchomienie papierni skarbowej w Wilnie. Wg J. Ptaśnika i H. Łowmiańskiego papiernia ta miała ścisły związek z drukarnią F. *Skaryny. E. Laucevicius zidentyfikował w tych samych latach jeszcze drugą P., prowadzoną przez Karola Wernarta, krewnego Stanisława. Wernar-towie byli Szwajcarami (z Kiistnacht, okolice Zurychu). Jedna z czerpalni Wernartów znajdowała się w Powilnie,. między Belmondo a cmentarzem bernardynów. Znaku wodnego tych wczesnych papierni wileńskich nie rozpoznano. Ok. 1580 Łukasz *Mamonicz odkupił obydwa młyny papiernicze i w 1595 uruchomił jeszcze jedną czerpalnię na Zarzeczu. W filigranie papierów z tego okresu figuruje herb Lis należący do kanclerza Lwa Sapiehy. Po śmierci Łukasza Mamonicza w 1606 dwie papiernie odziedziczyła zamężna córka, Barbara Żuchowska: najwcześniejszą uruchomioną przez Stanisława Wernarta, która spaliła się w 1610, i papiernię na Zarzeczu. W znakach wodnych stosowano herb Żuchowskich Brodzie. Dawną P. Karola Wernarta w Powilnie odziedziczyła wdowa po Łukaszu Mamoniczu, która wyszła powtórnie za mąż za księcia Marcina Giedroycia. W 1631 Giedroyciowie odkupili P. Żuchowskich. W obu używano filigranów z herbem Giedroyciów. Po śmierci Marcina Giedroycia P. przeszły na własność rodziny Tyzenhauzów. W 1577 Jerzy Reiner uruchomił czerpalnię w Kownie. Na dziesięć lat zwolniono go z opłat czynszowych, był natomiast obowiązany dostarczać dziesięć ryz papieru rocznie do kancelarii królewskiej i pięć ryz na potrzeby kancelarii W. Księstwa Litewskiego. Papier kowieński, z Pogonią w znaku wodnym, spotkać można w archiwach warszawskich i ros. Baker Reiner, syn Jerzego, prowadził od poł. XVII w. P. w Rakunciszkach w pobliżu Nowej Wilejki, przekazaną następnie zięciowi Janowi Tochtermanowi, który stosował w filigranie motyw nieheraldyczny (rybę), a własne nazwisko podawał w otoku. W II poł. XVII w. uruchomiono trzy młyny papiernicze w dobrach sapie-żyńskich (w Olszanach i dwa pod Rożanami), kilka czerpalni w posiadłościach radziwiłłowskich (m.in. w Kiej-danach, zapewne na potrzeby tamtejszej drukarni), w Ła-wariszkach Paców i Baksztach Zawiszów. Za panowania Stanisława Augusta nastąpił renesans papiernictwa W.K.L. W 1765 odrestaurowano P. w Kiejdanach, pod Prenami papiernik J. Thierbach uruchomił w 1785 młyn papierniczy od 1795 prowadzony przez G.A. Kohtza, po 1815 zaś przez Jana Szuka. Od 1788 czynna była papiernia w Kojranach, należących do rodziny Łopacińskich, w latach zaś ożywionej działalności Antoniego Tyzenhauza czerpano również papier w Postawach.
Wielkopolska. Na terenie byłego Wielkiego Księstwa Poznańskiego rozwój papiernictwa nastąpi} w XVI w., uległ zahamowaniu w XVII, aby ożywić się nieco w XVIII i ponownie załamać w wyniku po-
1803
1804
PAPIERNIE W POLSCE
liryki gospodarczej Niemiec w stuleciu następnym. P. skupiały się w trzech ośrodkach: poznańskim (od XVkw.), wieleńskim (XVII w.) i ostrzeszowskim (XVIII i XIX w.). Do ośrodka poznańskiego należały trzy P. położone w dobrach kościelnych: Zawady (od 1531), Czerwonak (od 1545), Główna (od 1593); dwie P. miejskie w *Poznaniu (od 1532 i 1565) i P. w Murowanej Goślinie (schyłek XVI w.). Najwybitniejsi papiernicy poznańscy XVI w. to T.*Stemp-fer i M. *Eldsner. Do rozkwitu doprowadził papiernię "we wsi Główna w XVII w. papiernik J. *Bolc. Drugi ośrodek (wieleński) tworzyły młyny papiernicze w Mialle (po 1551), Chełście (po 1601), Folsztynowie (przed 1631) i Herbardowie (po 1601). W XVII w. istniały nadto P. w Oleśnicy pod Chodzieżą (przed 1696) i w Młodojewie. Do trzeciego ośrodka (ostrzeszowskiego) należały P. -w Przygodzicach (od pocz. XVIII w.), od 1753 w Bledzia-nowie i od 1760 w Olszynie, posiadająca pierwszy holender. Nadto w XIX w. w Szklarce Myślniewskiej (przed 1859), Zalesiu (ok. poł. XIX w.), Doruchowie (ok. poł. XIX w.) i na granicy księstwa, w *Mirkowie (przed 1825), gdzie przejściowo zainstalowano turbinę, a później pierwszą maszynę papierniczą. Oprócz wymienionych istniały w Wielkopolsce w XVIII w. P. w okolicach Międzychodu (przed 1793), Stobnicy (przed 1793), Trzciela (przed 1777), dwie P. dworskie pod Murowaną Gośliną (przed 1780), P. w Kiszewie (od 1786) i jezuicka w Siekierkach pod Poznaniem. Wszystkie te młyny były z reguły małymi warsztatami, z jedną, rzadziej dwiema kadziami czerpalnymi. W XIX w. były czynne okresowo dwie miejskie P. w Bydgoszczy (od 1870 i 1883), z których jedna posiadała napęd parowy. W XX w. działały z przerwami: od 1925 fabryka papieru Malta pod Poznaniem (z maszyną papierniczą) oraz dwie małe papiernie w Czerwonaku (od 1928 i 1940); scalone po ostatniej wojnie, istniejące do dziś. Wielkopolska zajmuje dziś jedno z dalszych miejsc w kraju pod względem nasycenia fabrykami papierniczymi. Na obszarze Wielkopolski Wschodniej (w woj. łęczyckim i sieradzkim) P. rozwinęło się dopiero na przeł. w. XVIII i XIX. Wyjątek stanowią dwa nie zbadane młyny papiernicze w miejscowościach zwanych jednakowo Papiernia nad Wartą: jeden w dobrach Kościelnica k. Uniejowa, drugi w dobrach rządowych Szczepocice k. Radomska. W 1. 1802-1850 czynnych było na tym obszarze 12 papierni: papiernia miejska Wieruszowa (ok. 1802); Kochlów i Jarząb w dobrach Krzeczów nad Wartą, Orchów nad Grabią w dobrach Łask (1806), Wola Pszczółecka (Fraszka) nad Chrząstewką (ok. 1815); Duraj nad Lindą, na terenie dzisiejszych Grotnik; Kolumna nad Grabią i Lubiniec nad Pilsią w parafii Parzmo (1822); Mirków (przed 1825); Niedośpielin nad Pilicą, Piaski i Dzbanki nad Widawką (1825); Kościelnica nad Wartą (ok. 1835). W trzech pierwszych P., prowadzonych przez majstrów pochodzących
z ośrodka ostrzeszowskiego (Bledzianów, Doruchów, Olszyna), Śwyszkolili się papiernicy, którzy następnie sami uruchomili i prowadzili młyny papiernicze. Największą rolę w papiernictwie tego regionu odegrały rodziny Klin-bergów, *Gampfów, *Wagenbiehlerów, Brendlów i Ją-gowskich. P. uruchamiane w 1. 1822-1825 miały charakter usługowy dla rozwijającego się łódzkiego okręgu przemysłowego. Tę samą rolę odgrywała uruchomiona w 1862 przez Leonarda Fesslera P. mechaniczna w Pabianicach. Wykupiona przez Roberta Sengera w 1870, została przebudowana i wyposażona w nowoczesne urządzenia (sześć maszyn parowych, dwie papiernicze, trzy gniotowniki do mielenia ścieru i makulatury). Przekształcona w spółkę akcyjną przez Oskara Sengera, syna Roberta, fabryka w Pabianicach pozostawała w rękach rodziny Sengerów i Steinhagenów z Myszkowa do 1939. Dziś Fabryka Papieru w Pabianicach produkuje ok. 15000 ton papieru rocznie. Pierwszy młyn papierniczy na Kujawach uruchomił w Łęgu pod Włocławkiem Gottfried Gross w 1802. Kolejno prowadzili go: L. Weyer, nie zidentyfikowany papiernik z Boczków i Soczewki. W 1848 P. w Łęgu przestała działać. W pierwszej poł. w. XIX czynne były dwie P. na terenie ziemi dobrzyńskiej: w Konstanty-nowie (1826-1860) nad rzeczką Mień, w dobrach Brzeźno, należących do Jakuba Rościszewskiego, i w Charzewie nad potokiem Rusiec. Stosowały one znormalizowane znaki wodne dla oznaczenia gatunków papieru. W nowoczesnym papiernictwie ważną rolę odegrały Zakłady Celu-lozowo-Papiernicze we Włocławku, uruchomione przez braci Maksa i Izydora Cassirerów w 1899; była to pierwsza celulozownia w Królestwie. Rozbudowana po 1920 przez Roberta Sengera, właściciela fabryki w Pabianicach, i braci Steinhagenów, właścicieli papierni w Myszkowie, jak również dzięki dużym inwestycjom prowadzonym po 1945, należy do największych fabryk papierniczych w Polsce.
Mazowsze. W XVI i XVII w. czynne były dwa młyny papiernicze. Uruchomiony w 1524 w Warszawie nad Drną w okolicy Powązek, działał zapewne krótko, a znaku wodnego dotychczas nie zidentyfikowano; papiernikami byli kolejno dwaj majstrowie z Mogiły: Burchard Ktal-ler z Wrocławia i Krzysztof Prausnicz. Druga czerpalnia, w Kęsicach nad Rawką, w dobrach arcybpa gnieźnieńskiego (w kluczu Kampinos), została zał. z inicjatywy prymasa Jakuba Uchańskiego (ok. 1575). W pierwszej poł. XVII w. P. kęsicką dzierżawili Jan Dziąsek (1630-1644), a następnie typograf warszawski P. *Elert (1644-1650). Na papierach czerpanych w Kęsicach występują herby kolejnych prymasów polskich (Junosza, Jastrzębiec, Nałęcz, Wąż) w ozdobnej oprawie heraldycznej z insygniami godności kościelnych. Większą rolę odegrała P. w 1. 1760-1850. Ok. 1760 uruchomiono czerpalnię w *Jeziornie
1805
1806
PAPIERÓWKA
nad Jeziorka; od 1776 czerpał papier CA. KohtzwZaskro-dziu nad Skrodą. W tym samym roku zawarł umowę na prowadzenie papierni w Bolimowie, w dobrach Michała Radziwiłła, Dawid Szwantuss. Drugim papiernikiem w Bolimowie był Jan Dehneł (1779-1788). Od 1785 J.C. Franek dzierżawił papiernię w Sikorzu nad Skrwą w dobrach Ignacego Zboińskiego. Po trzecim rozbiorze (1797) Karol Kohtz, syn papiernika z Zaskrodzia, przeniósł czerpalnię do niedalekiej Dzierzbi, głównego majątku z dóbr należących do Kramkowskich, a następnie do Bykowskich. Ok. 1800 A.C. Guenauer prowadził papiernię w dobrach skarbowych Bosewo k. Wyszkowa. W okresie Księstwa Warszawskiego uruchomiono czerpalnię w Boczkach nad Mrogą w dobrach Kazimierza Lubiatowskiego oraz nad Rawką w Łochowie należącym do Jawornic-kich i Woli Naropńiskiej w dobrach Antoniego Ostrowskiego z Ujazdu. W pierwszych 15 latach istnienia Królestwa Polskiego założono na Mazowszu kilkanaście nowych młynów papierniczych w miejscowościach: Warszawa, Marymont, Chudek, Jadów, Rutka, Rudka, Konstantynów, Brodowe Łąki, *Sopel, *Soczewka. Dwie ostatnie odegrały ważną rolę w papiernictwie polskim. W Jeziornie i Soczewce zainstalowano w 1. 1835-1845 pierwsze maszyny do wyrobu "papieru bez końca", co spowodowało całkowity przewrót w poi. papiernictwie. Na obszarze Mazowsza czynne są obecnie mające 200-letnią tradycję Warszawskie Zakłady Papiernicze w Jeziornie i uruchomione w 1. 1955-1960 Zakłady Celulozowo-Papicrnicze w Ostrołęce, najnowocześniejszy obiekt polskiego przemysłu papierniczego. Zob. tab. 26(17,18).
J. Ptaśnik: Papiernie w Polsce w XVI w. 1920. K. Sarne-cki: Dokumenty dotyczące założenia pierwszej papierni w Warszawie. "Prz. Papierń." 1954.T. PencaTc: Papiernia Ordynacji Za-moyskiej w Hamerni. "Archeion" 1958.W.Budka: Zdziejówpapiernictwa krakowskiego. W: Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane R. Gródeckiemu. 1960. J. Siniarska-Czaplicka: Znaki wodne papierni Mazowsza 1750-1850. 1960. K. Maleczyńska: Dzieje starego papiernictwa śląskiego. 1961. E. Laucevicius: Papiernia w Supraślu. "Archeion" 1962. Z. Uchastkina: A History of Russian hand paper mills and their watermarks. 1962. F. Pa-bich: Madonna w filigranach pomorskich. "Polska Sztuka Ludowa" 1964 nr 2. F. Pabich: Papiernia koszalińska. "Prz. Papierń." 1964 nr 1. S. Źurowski: Rękodzielnicze papiernictwo wielkopolskie do poi. XVII w. W: Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu. T. 4. 1964. J. Siniarska-Czaplicka: Papiernictwo na ziemiach środkowej Polski w 1. 1750-1850. W: Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu. T. 6. 1966. W. Budka: O najstarszych papierniach na ziemiach ruskich w dawnej Rzplitej. "Studia Zró-dloznawcze" 1966. ŚM. Gębarowicz: Z dziejów papiernictwa XVI-XVIII w. "Roczn. Bibliot." 1966. E. Laucevicius: Popierius Lietuvoje XV-XVIII a. 1967. J. Siniarska-Czaplicka: Filigrany papierni położonych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od początku XVI do połowy XVIII wieku. 1969.
PAPIERÓWKA zob. DREWNO.
PAPILLON Jean starszy (1639-1710). Był uczniem du Bellay. Przyczynił się do odrodzenia techniki drzeworytu w ilustracji książkowej w tym czasie, gdy technika ta była konsekwentnie wypierana przez modny miedzioryt. Lansował on w zdobnictwie książki winiety i zdob-niki. W 1690 zajął się fabrykacją barwnych papierów, nie był jednak ich wynalazcą. Jego syn Jean był uczniem C.N. *Cochina, a wnuk Jean-Michel (1698-1776) napisał traktat o technice drzeworytniczej Traite historique et pratique de la gravure en hois (1766). Rysował karty do Pełits alnmnachs de Paris, które nazywano Papillons od jego nazwiska. W 1745 zilustrował 271 miedziorytami Biblię holenderską i wykonał zdobniki i winiety wg dawnych tradycji drzeworytnictwa.
P Gusmen: J.M.P. et ses papiers de tenture. 1924. E. Da-cier: La Gravurefrancaise. 1944.
PAPIROLOGIA, nauka zajmująca się tekstami spisanymi na ^papirusach, znalezionych przeważnie w Egipcie, pokrytych pismem gr., z rzadka łac. Papirusami pisanymi w j.: egipskim (*pismo egipskie, *bieroglify, *pismo koptyjskie), hebr., aramejskim, syryjskim, perskim i arab. zajmuje się orientalistyka. P. bada również teksty pisane na innych materiałach, jak pergamin, skóra, drzewo, kość i skorupki gliniane, znalezione w Egipcie. P. obejmuje okres historii Egiptu od 332 p.n.e. (podbój Egiptu przez Aleksandra Wielkiego) do poi. w. VII, gdy j. gr. przestał być państwowym, a jego miejsce zajął arab. Papirusy będące przedmiotem badań odnaleziono w Egipcie, głównie w końcu w. XIX. Wydobyto je z ruin miast i osiedli, z nagromadzonych wiekami śmietnisk, z cmentarzysk i grobów, niekiedy ze skalnych schowków. Znaleziska te mają wielkie znaczenie dla historii kultury grecko-rzymskiej Egiptu, przynosząc nieznane szczegóły dotyczące ustroju państwowego, gospodarczego i społecznego, nowe teksty autorów starożytnych i najwcześniejsze teksty biblijne. Pierwsza katedra P. powitała w Oxfordzie w 1908. Najwybitniejszymi badaczami papirusów byli: B.P. Grenfell, A.S. Hunt i U. Wilcken. - W Polsce pierwszą katedrę P. utworzył w 1946 na Uniwersytecie Warszawskim prof. Rafał Taubenschlag (1881-1958), wybitny papirolog i historyk prawa. W 1950 wraz z J. *Man-teufflem założył Instytut Papirologii i Prawa Antycznego w Warszawie, gdzie mieściła się redakcja wyd. przez niego międzynarodowego organu "Journal of Iuristic Papiro-logy".
J. Manteuffel: Ze świata papirusów. 1950. A. Świderek: Kiedy piaski egipskie przemówiły po grecku. 1959.
PAPIRUS (gr. papyros, łac. papyrus), *materiał pisarski otrzymywany z rośliny o tejże nazwie, używany powszechnie w starożytności. Trzcina papirusowa (Cyperus
1807
1808
PAPROCKI
Zarośla papirusowe nad Nilem
papyrus), rosnąca w bagnistych okolicach krajów podzwrotnikowych, dziś rzadko spotykana, dawniej zarastała obficie deltę Nilu. Łodygi jej (dochodzące do trzech, czterech m wysokości, u dołu osiągające grubość ramienia) krajano w cienkie paski, które układano na desce, przykrywając drugą warstwą pasków, biegnących prostopadle do poprzednich. Po zwilżeniu wodą ubijano P. kamieniem lub drewnianym młotem, albo też prasowano, przy czyni wydzielający się sok sklejał paski w jednolitą masę. Po wygładzeniu kością słoniową, muszlą lub fiszbinem suszono karty na słońcu, a następnie pojedyncze arkusze P. sklejano we wstęgi różnej długości (przeciętnie ok. sześciu m), z których powstawały *zwoje, Szerokość ich wynosiła zwykle 20-30 lub 12-15 cm. Do pisania przeznaczona była strona wewnętrzna zwoju, po której włókna biegły zawsze poziomo, zewnętrzna, z włóknami idącymi pionowo, pozostawała czysta. Rzadko kiedy zapisywano P. po obu stronach (*Opistografia). P. w dobrym gatunku był jasny, gładki i elastyczny, w gorszym ciemny i chropawy. Rodzajów P. było wiele, niektóre nosiły nazwy
od imion cesarzy rzymskich (charta Augusta, Claudia itd.). W Egipcie używano P. od ok. 3000 p.n.e. Głównym ośrodkiem produkcji P. była Aleksandria, skąd wywożono go' do innych krajów śródziemnomorskich. Do Grecji dotarł P. w VII, do Rzymu wIHw. p.n.e. W okresie cesarstwa sprowadzano do Rzymu surowiec, a miejscowe fabryki zajmowały się produkcją P. Prawdopodobnie Ptoleme-usze nałożyli na wywóz P. cło, później zaś handel nim został zmonopolizowany. Arabowie po zdobyciu Egiptu w 634 nadal prowadzili produkcję P. aż do X w., gdy z powodu zmniejszającej się ilości surowca i coraz silniejszej konkurencji *pergarninu przemysł ten stopniowo wygasł. Poza Egiptem próbowano hodować i wytwarzać P. na Sycylii ( w X w.n.e.), ale bez większych rezultatów. W średniowieczu najdłużej używany był P. w kancelariach królewskich (do IX w.), zwłaszcza zaś papieskiej (do poł. XI w.). Jako materiał do pisania książek P. wychodził stopniowo z użycia od IV w.n.e. Najmłodsze zachowane *kodeksy papirusowe (gr.) pochodzą z X w. P. był idealnym materiałem do tworzenia zwojów, natomiast na kodeksy mniej się nadawał, toteż te ostatnie należą do rzadkości. Największe zbiory P. ma Biblioteka Narodowa w Wiedniu (zbiór arcyksięcia Rainera), British Museum w Londynie, Bodleian Library w Oxfordzie, Muzeum Państwowe w Berlinie, Muzeum Egipskie w Kairze, Biblioteka Narodowa w Neapolu.
J. Manteuffel: Książka w starożytności. 1947. J. Grycz: Z dziejów i techniki książki. 1951. L. Santifaller: Beitrage zur Geschichte der Beschreibstoffe im Mittelalter. 1953.
PAPROCKI Teodor (1857-1895), księgarz, wydawca, redaktor, bibliograf, działacz społeczny. W 1880 wespół z Władysławem Dłużniewskim kupił w Warszawie księgarnię po Ludwiku Polaku (zm. 1885). Po śmierci wspólnika (1887) księgarnia przeszła na wyłączną własność P. i pod jego firmą istniała do 1911; po jego śmierci zmieniła trzykrotnie właściciela. Nakładem firmy ukazało się ok. 500 poz.; większość wydana przez P.: dzieła pisarzy poł. i obcych z zakresu literatury pięknej, historii literatury, sztuki, pedagogiki, nauk ścisłych, technicznych, społecznych; wydawnictwa popularne oraz książki dla dzieci i młodzieży, kalendarze; wydano także wiele katalogów firmy. P. redagował i wydawał własnym nakładem "Wiadomości Bibliograficzne Warszawskie" za lata 1882-1886 (wyd. 1883-1887), które obok informacji o produkcji bieżącej podawały bibliogr. zawartości czasop. Po raz pierwszy w piśmiennictwie poi. zamieszczano w "Wiadomościach" oprać, na większą skalę bibliogr. czasop. dawniejszych (Bibliografia czasopism wileńskich za lata 1805-1860, oprać. J. Bieliński, doprowadzona do 1851). W 1896 wyszedł nakładem P., oprać, zbiorowo pod jego
1809
1810
PARAi /ISUS
redakcją, pierwszy i dotąd jedyny w Polsce Podręcznik księgarski. P. redagował i wydawał własnym nakładem warszawskie "Życie" (1887-1891), którego założycielem i pierwszym kierownikiem był Z. *Przesmycki (Miriarn). P. był jednym z założycieli Kasy Przezorności i Pomocy Pomocników Księgarskich.
PARADISUS ANIMAE zob. HORTULUS ANIMAE.
PARAGON (Dwugarmond, Dwugarmont) zob. STOPIEŃ PISMA.
PARALIPOMENA (gr.), autorskie dodatki do tekstu zasadniczego, zazwyczaj krótkie, stanowiące warsztatowe dopełnienie wywodów głównych, szczegółowe, lecz treściowo marginalne, nie posiadające postaci autonomicznej.
Zob. też Addenda.
P ARERGA (gr.), utwory uboczne, powstałe w związku z pisaniem dzieła głównego, zazwyczaj krótkie (w postaci szkiców, sentencji, luźnych myśli, aforyzmów lub definicji roboczych), stanowiące artystyczne, filozoficzne lub intelektualne tło dzieła zasadniczego, np. Parerga i *paralipomena A. Schopenhauera.
Zob. też Addenda.
PASFORMA zob. FORMA DRUKOWA.
PASJONAŁ (łac.: passionarius, passionale), średniowieczna księga liturgiczna obrządku łac, która zawierała opisy życia i zgonu męczenników, w odróżnieniu od legendarza, dotyczącego wyznawców. Dla celów praktycznych kopiści chętnie łączyli P. z legendarzem, tak że ta sama nazwa utarła się dla obu typów. Od poł. XIII w. powstawały dla użytku prywatnego skrócone P., rozszerzane prawdopodobnie szczególnie przez dominikanów.
Zob. też Brewiarz, Lekcjonarz.
PASJONAŁ KUNEGUNDY (Kunhuty), opatki klasztoru Św. Jerzego w Pradze (córki Przemysła Otto-kara II), wykonany ok. 1320. Autorem części tekstu był dominikanin praski Kolda, skryptorem kanonik Beneś. Anonimowy iluminator, znakomity i oryginalny artysta, kształcił się prawdopodobnie w Anglii. Jego rysunki piórkowe i lawowane cechuje wielka siła wyrazu i monumentalność, wskazująca na związek z malarstwem ściennym.
Z. Drobna: Die gotische Zeichnung in Bohmen. 1956.
1811
Ilustracja z Pasjonalu Kunegundy
PASOWANIE, czynność polegająca na uzyskaniu najdokładniejszego przylegania (padania) rozmaitych płyt barwnych lub pasform (*Forma drukowa) przy druku wielobarwnym albo wielokolorowym, wykonywana za pomocą krzyżujących się na narożnikach kresek (pasery), które wskazują przestrzenną zgodność płyt.
PASSĘ de, holend. rodzina rytowników: 1. Cris-pyn I (starszy, 1564-1637), rytownik, rysownik, malarz i ilustrator. Prawdopodobnie uczeń Dircka Coornherta. Był czynny w Antwerpii, rytując dla oficyny Ch. *Plantina. W 1. 1595-1612 działał w Kolonii, gdzie ilustrował Owidiusza Metamorfozy (1602, 134 ilustr.). Ze względów
1812
PATENT
religijnych wyjechał do Utrechtu, gdzie wykonał przy prawdopodobnym współudziale swoich synów liczne ilustr. do Gabriela Rollenhagena Nucleus emblematum... (1613, 100 emblematycznych miedzior. w kształcie medalionów). W pracach nad Hortus floridus (istnieją 3 wyćł. z 1614, 1615 i 1617) pomagali mu jego trzej synowie: Simon (1595-1647), Willejn (1598-1637), a zwłaszcza Crispyn II, który wykonał 105 ilustr. Cała rodzina ilustrowała też Heroologia Anglica (1622). Wspólnie z synami Crispynem i Simonem wykonał ilustr. do Nassouischen Orangknboom (1615) i do dzieła Daniela łfeinsiusa Ne-derduytsche poemata (1616). Poza tym zilustrował Com-pendium operum Virgilianorum... (1612, karta tyt. i 10 ilustr., jedną wykonał syn Simon), Speculum Aeneidis Virgilinianae... (1612, karta tyt. i 13 ilustr., jedną wykonał syn Simon), Speculum heroicum Homeri... (1613,36 ilusir.) i Thronus Cupidinis (2 wyd. Amsterdam 1618, karta tyt., 30 ilustr.). Na uwagę zasługują również ilustr. do: M. Qua-da Europae descriptio (1596, tytuł i ilustr.), Ęffigies regum... in re nautica... (1598, karta tyt., 18 portretów, 4 rys. wyobrażające okręty, 2 mapy konstelacji gwiazd i mapy świata), Hortus Voluptatum (1599, tyt. i 5 ilustr.). 2. Crispyn II (młodszy 1597/1598-1670), rysownik i rytownik, syn i uczeń poprzedniego. Czynny w 1. 1617-1630 w Paryżu, gdzie przy współudziale brata Simona wykonał ilustr. do A. Pluvinela Manege royal (1623, dzieło b. ważne dla poznania kultury i kostiu-mologii tego czasu przedstawia turnieje rycerskie na dworze królewskim, zawiera portrety Ludwika XIII i ludzi z jego dworu). Późniejsze wyd. noszą tytuł Instruction du roy en l'exerdse de monter a cheval (1625, 1627 i 1629). Ponadto wykonał w Paryżu ilustr. do Owidiusza Metamorphoses (1619, 46 ilustr.), Sidneya L'Arcadie (1624), Daphnis et Chloe (1628). Po powrocie z Paryża czynny w Utrechcie, Rotterdamie, a od 1639 w Amsterdamie, gdzie założył własną oficynę. Na uwagę zasługują jego ilustr. do: Onderganck des Roomschen adelaars (1642, 23 ilustr.), La Ju-miere de la peinture (1643, tytuł i ilustr.), Reimchronik Wach-tendorpa (1645, 31 portretów). Poza tym wykonał liczne karty tyt. Oddzielenie prac ojca od jego trzech synów jest b. trudne z uwagi na pracę zespołową całej rodziny (podpisane prace Crispyna II należą do rzadkości) oraz brak różnic stylowych i technicznych między dziełami ojca i synów.
D. Franken: L'Oeuvre gravd des Van de Passę. 1881.
PASSE-PARTOUT (fr.), w introligatorstwie nazwa ramki kartonowej, służącej do ochraniania wartościowych ilustracji. Wewnętrzne brzegi P. dokoła ilustracji często są ścięte skośnie i pozłacane. Może to być także arkusz kartonu lub cienkiej tektury, na którą przykleja się ilustrację.
PASSIM (łac, dosłownie = mimochodem; potocznie: wszerz i wzdłuż w różnych stronach, wszędzie), określenie stosowane w *indeksach oraz ^przypisach bibliograficznych zamiast numerów stron, do których odsyła się czytelnika, gdy o danym przedmiocie lub osobie jest mowa w całym dziele lub na wielu jego stronach.
PATENT (łac. littera patens = list otwarty, jawny), urzędowe przyznanie twórcy wynalazku wyłącznego prawa korzystania z niego w celach handlowych lub przemysło-wych.W znaczeniu potocznym: opis patentowy, czyli druk jedno- lub kilkustronicowy zawierający charakterystykę wynalazku (wraz z odpowiednimi rysunkami technicznymi) oraz wymieniający właściciela patentu i datę pierwszeństwa. Aby uzyskać prawo pierwszeństwa, wynalazca zgłasza wynalazek w urzędzie patentowym, który po sprawdzeniu jego oryginalności wydaje patent, publikowany następnie w postaci opisu patentowego. Pierwszy dokument zawierający opis patentowy został ogłoszony w Ameryce Północnej w 1712. Wraz z rozwojem techniki rośnie liczba przyznawanych P.; ostatnio rocznie w skali światowej ok. 300000. Są one jednym z najważniejszych źródeł informacji o postępie technicznym. Brak jest jednak dostatecznej kontroli bibliograficznej (np. z ogólnej liczby opisów na świecie tylko 70000 podaje największa *bibh"ografia analityczna "Riefieratiwnyj Żumał"); powoduje to, że ogromny odsetek (50%) wynalazków zgłaszanych w urzędach patentowych musi być odrzucany. Wielka zaś liczba opisów utrudnia sprawdzanie, czy jakiś pomysł nie jest już zawarty w ogłoszonych opisach patentowych. (W wielkich urzędach patentowych zbiory opisów patentowych wynoszą 10000000 jednostek). Zorganizowanie należytej informacji patentowej jest jednym z ważnych i dotychczas nie rozwiązanych problemów *do-kumentacji. Dąży się do usprawnienia systemu kontroli przez koordynację międzynarodową (w 1961 powstał Komitet Współpracy Międzynarodowej Committee for International Cooperation in Information Retrieval among Examining Patent Offices, w skrócie ICIREPAT) i ujednolicenie klasyfikacji patentowej oraz mechanizację poszukiwań. W poszczególnych krajach istnieją różne systemy klasyfikacji; najbardziej rozbudowane są: a mer. (ok. 48000 poddziałów) i niem. Próby międzynarodowego ujednolicenia podejmowano jeszcze przed drugą wojną światową, 12 państw europejskich zawarło w 1954 porozumienie co do stosowania klasyfikacji międzynarodowej (obecnie w stadium rozbudowy). Mechanizacja poszukiwań patentowych nie przekroczyła dotąd fazy eksperymentów (głównie w Stanach Zjednoczonych i NRF). ŚŚ W Polsce dokumentacją patentową zajmuje się Urząd Patentowy, którego biblioteka jna największy w Polsce zbiór patentów krajowych i zagranicznych
1813
EWoK 59
1814
PATER
(ok. 6000000 opisów patentowych). Informacje o nowych patentach są ogłaszane -w dwumiesięcznikach "Wiadomości Urzędu Patentowego" oraz "Ważniejsze Wynalazki Opatentowane za Granicą", a nadto w rocznym "Wykazie Patentów na Wynalazki udzielonych przez Urząd Patentowy" (wychodził także przed wojną, t. 1 za 1. 1924-1926).
I.P. Waasbergen van: Stand, Móglichkeiten u. Aussichien der Patentrecherche in internationaler Sicht. "Nachrichten f. Dok." 1957 H.4 (streszcz.: "Aktualne Probl. Dok." 1958 nr 2). H. Słegel: Literaturbericht u. kritische Bibliographie zum Schrifttum der Patentdokumentation. "Nachrichten f. Dok." 1959 H. 4, 1961 H. 4, 1962 H. 4. Les Classifications de brevets et leur coordination intemationale. "Buli. des Bibl. de France" 1960 nr 4. A. Górski: Problemy wynalazczości i dokumentacji patentowej w działalności ośrodków informacjinauk.-techn. iekon. 1963. H. Bratek, Z.Kon-dras, W. Walewski: Informacja i badania patentowe. 1964. W. Wilke: Einfiihrung in das Erfindungs- u. Patentswesen fur die Inforntationsstellen. 1965.
PATER Paweł (1656-1724), uczony (magister filozofii), pedagog, drukarz. Do 1688 był bibliotekarzem bibl. książęcej w Wolfenbiitteł, później profesorem w Gimn. w Toruniu, a od 1705 prowadził katedrę matematyki w Gimn. Akademickim w Gdańsku. P. był autorem traktatu typograficznego, twórcą pierwszej na ziemiach poi. szkoły technicznej w Gdańsku (1707) i szkolnej oficyny drukarskiej, na której otwarcie konsens Rady Miejskiej Gdańska uzyskał dopiero w 1711. P. tłoczył przede wszystkim własne dysertacje i na wielką skalę kalendarze, na których układanie i druk otrzymał wyłączne prawo w *przywileju nadanym mu jeszcze przez Augusta n (27 I 1703).
Drukarze. T. 4. 1962.
PATERIK, książka zawierająca zbiór żywotów starożytnych świętych Kościoła Wschodniego, spisywanych najczęściej przez współczesnych im autorów, mnichów lub pustelników, zwykle jako naocznych świadków heroicznych czynów i cudów. Żywoty w P. dotyczą postaci świętych z jakiegoś jednego ośrodka życia monastycznego czy pustelniczego. Z takich ośrodków wyszły P.: jerozolimski, egipski, synaj^ki, światogorski, pieczersko-kijowski.
Zob. też Hagiografia.
PATRUUS (Patrusowie), rodzina introligatorów i księgarzy: l.JanzKoła (zm. 1538), introligator i księ-garz-nakładca. W 1513 pojawił się w Poznaniu jako introligator i drobny sprzedawca książek. W 1520 przeniósł się do Chwaliszewa w pobliże katedry, gdzie zdobył klientelę wśród duchowieństwa. Tu rozwinął swą pracownię introligatorską, zatrudniając czeladników (w 1520 Andrzeja z Bnina, 1522 Wojciecha z Kościoła). Oprawiał
1815
książki osobom prywatnym (Viaticum dla kanonika Jakto-rowskiego), otrzymywał także większe zamówienia (w 1521 oprawił na koszt biskupa poznańskiego całą bibliotekę zakonnic w klasztorze Sw. Katarzyny). Rozwinął także handel książką utrzymując kontakty nie tylko z miastami polskimi. W Lipsku kupował książki z drukarni Melchiora i Michaela Lotterów (w tej oficynie tłoczył własnym nakładem w 1533 agendę poznańską). 2. Jan II (ok. 1500-1583), introligator i najwybitniejszy księgarz poznański tego okresu, syn Jana z Koła. Po śmierci ojca objął introligatornię i księgarnię w Chwaliszewie, skąd w 1540 przeniósł się do Poznania i tam rozwinął znacznie swoje przedsiębiorstwo. Dostarczał książki do Warszawy, Lublina, Płocka, Wilna i Drohiczyna, poszerzył kontakty z oficyną Lotterów, związał interesy z firmą Wawrzyńca Finkelthausa z Lipska. Własnym nakładem tłoczył dzieła w drukarni Franza Behema w Moguncji. Odwiedzał Bazyleję, Metz, Norymbergę i Wenecję. Utrzymywał kontakt z Kryspinem *Szarffenbergiem we Wrocławiu (w tej oficynie tłoczył min, w 1569 kalendarze). Inicjował projekty wydawnicze i podejmował działalność nakładową. W tych wypadkach korzystał z pras Frankfurtu, Moguncji i Wrocławia, pomijając poznańską ofizynę M. *Neringa. Imiennie jako nakładca występuje m.in. w wydanym w 1555 u F. Behema w Moguncji Mszale gnieźnieńskim, następnie w drukowanym u tegoż Behema w 1557 Confessio Hozjusza czy tłoczonym u Kryspina Szarffenberga we Wrocławiu tłumaczeniu Bran-dolinusa Aureliusa Lippusa Pasji albo kazania o męce pańskiej. Introligatornię, w której zatrudniał około sześciu pracowników, starał się rozszerzyć, skupując narzędzia po zmarłych introligatorach poznańskich (w 1566 po Sebaldzie, w 1573 po Kondradzie Kuglerze). 3. Krzysztof (zm. 1586), syn Jana II, już za życia ojca wydoskonalił się w zawodzie księgarskim. Jako samodzielny księgarz występował od 1579. Mając na uwadze głównie handel książką, wyłączył zeń inne towary, ale zrezygnował też z działalności nakładowej. Nabywał książki u Ernesta Vogelina w Lipsku oraz u Jakuba Siebeneichera i innych księgarzy w Krakowie. Nadal zaopatrywał swoją filię w Łęczycy i dostarczał książki księgarzom wileńskim (Wojciechowi Prelichowi i Stanisławowi Bogdanowi) i warszawskim (Pawłowi Fabrycemu).
PATRYCA (puncon), grawerowany w stali wypukły stempel, służący do wykonania *matrycy przeznaczonej do *odlewania czcionek.
PAULI Żegota (1814-1895), etnograf, bibliotekarz, bibliograf, wydawca. W 1. 1840-1844 był skryptorem w Bibliotece *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, w 1. 1844-1853 pracował w bibl. Potockich
1816
PECJA
w Krakowie, a w 1871-1895 w *Bibliotece Jagiellońskiej. Zasłużył się jako bibliograf i znawca rpsów i starodruków oraz edytor dzieł historycznych i literackich. Dostarczył wiele informacji do Bibliografii *Estreichera. Zgromadził własny księgozbiór (7000 druków), który przekazał testamentem oo. bonifratrom. Księgozbiór zakupiony przez Ponińskich do Horyńca przeszedł następnie do *Biblio-teki Narodowej. 413 fasc. rpsów podarował W. Wisło-ckiemu, który przekazał je Bibl. Jagiellońskiej. H. Lipska: Ż.P. "Prz. Bibl." 1936 z. 1 i odb.
PAULUS de CONSTANTIA zob. HURUS Paul.
PAWLENKOW Florentij Fiedorowicz (1839-1900), jeden z najbardziej postępowych ros. wydawców i działaczy oświatowych drugiej poł. XIX w. Za swoją działalność przebywał długo na zesłaniu. Główną zasługą P. było popularyzowanie zarówno dzieł naukowych, jak i literatury pięknej ros. przez znaczne obniżenie ceny książki. W ciągu 20 lat pracy wydał przeszło 500 dzieł na sumę ok. 2 milionów rubli. Cały majątek przeznaczył na cele społeczne, w tym 2/3 (100000 rubli) na zakładanie bibl. przy szkołach ludowych.
PAWLIKOWSKI Gwalbert (1792-1852), bibliofil, założyciel zbiorów biblioteczno-muzealnych w Medyce, gromadzonych początkowo w Baden pod Wiedniem. Po śmierci J.M. *Ossolińskiego (1826) zabezpieczał i wysyłał do Lwowa księgozbiór zmarłego, a następnie (1834-1847) był zastępcą kuratora *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Równocześnie przy współpracy K.W. *Kie-lisińskiego kompletował własne zbiory w Medyce, obejmujące oprócz bibl. także kolekcję medali, numizmatów i grafiki; był jednym z pierwszych w Polsce zbieraczy *ekslibrisów. Przekazując zbiory synowi Mieczysławowi (1834-1903), zastrzegł w testamencie późniejsze ich oddanie do użytku publicznego (*Bibl. rodowe).
Zob. też Altenbergowie.
PAWŁÓW Iwan (1872-1951), ros. rytownik. Udoskonalił technikę *drzeworytu i *linorytu, postawił na wysokim poziomie grafikę reprodukcyjną, przyczynił się do ustalenia nowego typu rytownictwa w Rosji, mającego rangę niezależnej gałęzi sztuki. Stworzył szereg cykli albumowych, w których oddał piękno dawnych zabytków i przyrody. Współpracował z wieloma periodykami. Brał udział w ilustrowaniu różnych wydawnictw, m.in. książek dla dzieci i podręczników.
I.N.P. Wstęp P. Kornilowa. 1950.
PAWŁOWSKI Gustaw (1842-1913), bibuotekarz i bibliograf. Po upadku powstania styczniowego wyjechał
do Francji, gdzie ok. 1866 został bibliotekarzem firmy księgarskiej F. *Didot. Opracował i wydał drukiem: kilka katalogów księgarskich tej firmy, dwa przeglądy poloników zagranicznych za 1. 1868 i 1869 ("Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu" 1869-1870), przegląd *bibliografii narodowych Les bibliographies nationaks contemporaines ("Polybiblion" 1870 odb.) i zestawienie ważniejszych prac bibliograficznych z całego świata Les travaux bibliographiques de 1867 a 1878 (W: Con-gres bibliographique International, Paris 1879 odb.), w którym uwzględnił bibliogr. poi. i jako pierwszy w piśmiennictwie franc. ocenił Bibliografię polską K. *Estreichera. W rękopisie pozostawił opracowaną w 1879 Bibliographie methodique des productions en vers francais anterieurs a l'epo-que de Charles VII..., za którą otrzymał nagrodę im. Bruneta. W 1. 1882-1883 współpracował z A. *Pilińskirn przy wydawaniu jego serii Monuments de la xylographie.
W. Hahn: Zapomniany bibliograf polski G.P. W: Na dziesięciolecie Biblie eki Miejskiej w Bydgoszczy. 1931.
"PAX" zob. INSTYTUT WYDAWNICZY "PAX".
PAYNE Roger (1739-1797), najwybitniejszy introligator ang. XVIII w., czynny w Londynie od ok. 1765. Opanował w sposób mistrzowski wszystkie techniki związane z powstawaniem oprawy. Sam zajmował się wyprawą skóry, sporządzaniem *tłoków i pisma do tytułów, kompozycją rysunku itd. Prace jego są doskonałe zarówno technicznie, jak artystycznie. Używał podłużnie groszkowanego marokinu (*Skóra) w kolorach błękitnym, jasnoczerwonym i oliwkowym oraz rosyjskiej skóry juchtowej. Dekorację stosował oszczędnie według wzorów *Me-arne'ów i w nowym stylu klasycystycznym (z herbem lub kameą w środku zwierciadła). Chętnie umieszczał na oprawie symbole odpowiadające treści książki. Klientami P. byli m-in. bibliofile G.J. *Spencer i Clayton Mordaunt Cra-cherode. Najpiękniejsze oprawy P. znajdują się dziś w*Bri-tish Museum i w bibliotece Johna Rylandsa (spuścizna Spencera) w Manchesterze.
PECHSTEIN Max (Hermann M., 1881-1955), niem. malarz, rzeźbiarz i grafik. Uczeń Ottona Gussmanna. Członek ugrupowania ekspresjonistów "Die Briicke". Źródłem jego twórczości była egzotyczna prymitywna sztuka ludów wysp Palau na płd. Pacyfiku. Wykonał ilustracje do książki W. Seidela Yali und sein weisses Weib (Berlin 1924, 1 repr. inicjału i 8 akwafort).
P. Fechter: Das graphische Werk M.P. 1921.
PECJA (łac. pecia), luźna, nieoprawna (przeważnie czterokartkowa) *składka, stanowiąca jedną z części egzemplarza wzorcowego (exernplar) *książki rękopiśjnien-
1817
1818
PEDAGOGIKA BIBLIOTECZNA
nej, który służył jako podstawa dla sporządzania *odpisów. P. znalazła zastosowanie w nowym systemie kopiowania rpsów, jaki rozwinął się w ciągu XIII w. w ścisłym związku z powstaniem uniwersytetów i zwiększonym stąd zapotrzebowaniem na książki, dotychczas wytwarzane prawie wyłącznie w klasztorach. Przy uniwersytetach istnieli tzw. *stacjonariusze (stationarii), których zadaniem było staranie się u władz uniwersyteckich o egzemplarze wzorcowe dzieł wprowadzonych do studiów jako przedmiot nauki, a następnie wypożyczanie luźnych składek tych ksiąg kopistom do przepisywania za opłatą. Taka organizacja pozwalała na jednoczesne korzystanie z wzorca większej liczbie kopistów, a zatem na szybkie powielanie rpsów. Poszczególne P. były numerowane i opatrzone *reklamantami. Stacjonariusze byli odpowiedzialni za poprawność tekstu i dobry stan egzemplarza wzorcowego. P. najwcześniej (ok. 1230) przyjęła się w Paryżu, potem we Włoszech, gdzie trwała aż do wynalezienia druku. W Polsce i w Niemczech P. nie stosowano.
J. Destrez: La pecia dans les manuscrits uniuersitaires du XIII et du XIV sikle. 1935. A. Birkenmajer: Pecja. 1936.
PEDAGOGIKA BIBLIOTECZNA, dziedzina wiedzy traktująca o celach, zasadach, treści, metodach i formach oddziaływania wychowawczego na czytelnika za pomocą książki (lektury); w węższym znaczeniu oddziaływanie wychowawcze biblioteki na czytelnika. Poglądy na znaczenie roli kulturalno-oświatowej bibliotek, pedagogicznej działalności bibliotekarza i wychowawczej funkcji książki istniały od dawna. W czasach nowożytnych dobitnie podkreślił to znaczenie Jan Amos Komensky (De primario ingenia colendi instrumento sollerter versando libris oratio. W: Didactica magna. 1657) oraz szereg in. myślicieli i bibliotekarzy (G.W. *Leibniz, Bartholin, Tatiszczew; w Polsce przedstawiciele *Komisji Edukacji Narodowej i in.). Faktyczną jednak działalność pedagogiczną zaczęły bibl. w połowie XIX w. (powstanie *bibl. powszechnych, wzrost produkcji wydawnictw i liczby *czytelników, kształtowanie się odrębnego zawodu bibliotekarskiego), a rozwinęły w XX w. Bibl. stała się częścią składową ogólnego systemu wychowania, bibliotekarze z pozycji biernej przeszli do aktywnego pełnienia funkcji pedagogicznych (zwłaszcza w krajach Europy wschodniej), zaczęto opracowywać zręby teoretycznych podstaw P.b. Obecnie szczególną rolę odgrywa P.b. w bibl. powszechnych, dziecięcych, młodzieżowych, szkolnych, społecznych; nieobca jest też bibl. naukowym. P.b. jest częścią składową ogólnej pedagogiki oraz *bibliotekarstwa, które szczególnie wiąże ją z ^udostępnianiem zbiorów i *jnforrnacyjną służbą biblioteczną. W próbach definiowania P.b. kładziono nacisk: na wychowawczą rolę bibl. (np. L. Bykowski, wg którego P.b. to "nauka o isto-
cie, zasadach, metodach i organizacji procesu oświatowo-wychowawczego w bibl."); na książkę ("biblio-pedago-gika", obejmująca zespół zagadnień związanych z wychowawczą funkcją książki); na czytelnika (pedagogika czytelnika) ; na bibliotekarza (np. M. Walentynowicz, R. Wro-czyński, wg którego zadaniem P.b. "jest formułowanie metodycznych podstaw pracy pedagogicznej bibliotekarza").^kierownicza rola w zakresie P.b. spoczywa niewątpliwie na bibliotekarzu. Jest on podmiotem działania wychowawczego, pośrednikiem między światem książek a czytelnikiem. Aby sprostać zadaniom, bibliotekarz poza wiedzą fachową powinien posiadać odpowiednie przygotowanie pedagogiczne oraz zasadnicze wiadomości z psychologii i socjologii. Środkiem oddziaływania wychowawczego jest książka, która mimo pojawienia się nowych środków masowego przekazu pozostaje nadal podstawowym narzędziem pracy oświatowej. Odpowiednie dydaktyczne przystosowanie książki do użytku czytelnika może jej funkcję wychowawczą usprawnić. Przedmiotem procesu wychowawczego jest czytelnik tak indywidualny, jak i zbiorowy (zespoły czytelnicze). Celem P.b. jest wychowawcze oddziaływanie na czytelnika, wpływanie na jego rozwój intelektualny, moralny, społeczny, estetyczny. Treść oddziaływania wychowawczego jest zależna od typu bibl. i kategorii czytelników (dzieci, młodzież, dorośli; początkujący, zaawansowani itp.). Różny jest też charakter oddziaływania: dydaktyczny doradczy, konsultacyjny, informacyjny. Formy oddziaływania indywidualnego koncentrują się na doborze właściwej książki, kształtowaniu umiejętności recepcji jej treści, wyrabianiu nawyku czytania, wdrażaniu w umiejętność korzystania ze zbiorów i urządzeń bibliotecznych, zaznajamianiu z bibliografiami i in. pomocami naukowymi itp; Formy oddziaływania zbiorowego to konferencje z czytelnikami, wieczory literackie, konkursy czytelnicze, prelekcje, referaty, dyskusje, lekcje bibEo-teczne, wycieczki po bibliotece itp. Pomocą w zakresie P.b. są środki plastyczne i wizualne (plakaty, *afisze, tablice, albumy biblioteczne), *wystawy, a także materiały drukowane (*przewodniki po bibl., informatory o zbiorach, *bibliografie zalecające, *katalogi centralne itp.). -^ P.b. rozwijała się dotąd przede wszystkim jako umiejętni-ść praktyczna, przy czym szczególny nacisk kładziono na rozwinięcie różnorodnych form i metod pracy z czytelnikiem, mniej uwagi poświęcając jej wynikom. Odczuwa się potrzebę systematycznych badań nad P.b., które pozwoliłyby oprzeć praktykę na silniejszych podstawach teoretycznych.
Zob. też Czytelnictwo, Propaganda biblioteczna.
O. Thomsen, E.S. Sydney, M.D. Tompkins: Le role des bibliotheąues publiąues dans l'iducation des adultes. 1950. M. Walentynowicz: Dzialalnośi pedagogiczna bibliotekarza. 1956.
1819
1820
PELPIN
Metodyka pracy z czytelnikiem. 1958. G.G. Bonn: Training laytnen in use ofthe library. 1960. W bibliotece dla dzieci. Poradnik metodyczny. 1965.
PEHLEVI pismo (nowoperskie) zob. PISMO ORMIAŃSKIE, PISMO TURECKIE.
PEIGNOT Etienne Gabriel (1767-1849), literat,' bibliotekarz, teoretyk bibliogr. i bibliograf fr. Znaczną część bogatego dorobku pisarskiego P. stanowiły prace poświęcone problemom bibliologii w ogóle, a zwłaszcza zagadnieniom mającym związek z książką rzadką i cenną. Ten ostatni punkt widzenia był głównym motywem przy tworzeniu dzieł takich, jak Dictionnaire critique, lit-teraire et bibliographique des principaux livres condammnh aufeu, supprimłs ou censurh (t. 1-2, Paris 1806); Ripertoire de bibliographies spćciales, curieuses et instructives (Paris 1810) i Manuel du bibliophile (Dijon 1823). Próbę encyklopedycznego ujęcia tej problematyki dał P. w Dictionnaire raisonni de bibliologie (t. 1-2 oraz Supplement, Paris 1802-1804), jako rejestrator bibliogr. specjalnych wystąpił w Reper-toire bibliographiąue universel (Paris 1812). Swoje poglądy teoretyczne, przyznające bibliogr. jako nauce bardzo rozległy zakres, wyłożył P. w Discours priliminaire do obu ostatnich dzieł.
S. Wierczyński Vrtel: Teoria bibliogr. w zarysie. 1951. K.R. Simon: Istorija inostrannoj bibliogr. 1963.
PEINTRE-GRAVEUR, artysta-grafik zob. GRAFIKA ORYGINALNA.
PELAR Jan Andrzej (1822-1894), księgarz i drukarz rzeszowski. Pochodził ze Śląska Cieszyńskiego. Praktykował jako pomocnik w księgarni J. *Milikowskiego we Lwowie. Wysłany przez Milikowskiego do Stanisławowa na stanowisko kierownika filialnej księgarni, rozpoczął starania o uzyskanie koncesji na prowadzenie księgarni. W 1848 otworzył w Rjzeszowie własną księgarnię, w 1854 wypożyczalnię książek, w 1856 drukarnię. Od tego czasu poświęcił się wytężonej pracy wydawniczej, ogłaszając swoim nakładem ok. 300 pozycji. W 1886 oddał firmę kuzynowi Henrykowi Czernemu, któremu służył radą i pomocą. Firma pod jego kierownictwem stała się jedną z najbardziej znanych księgarń galicyjskich.
A. Jagusztyn: Dzialalno t H-sięgarsko-wydawnicza J.A.P. w Rzeszowie w 1. 1848-1886. "Rocz. Województwa Rzeszowskiego" T. 4: 1965.
PELLETAN Edouard (1854-1912), fr. drukarz i wydawca. Rozwinął w Paryżu ożywioną działalność w kierunku podniesienia artystycznego poziomu i harmonijnego powiązania układu typograficznego z ilustracją książki.
W opublikowanych w 1896 Lettres aux bibliophiles wysunął postulat stosowania tylko drzeworytu, jedynej techniki graficznej wiążącej się z czcionką.W swym wydawnictwie, założonym w 1896, realizował zasadę: ilustrować znaczy interpretować tekst i ozdabiać stronicę. Jego teoria o znaczeniu znaków typograficznych przyczyniła się do wielkiego rozwoju typografii. Do 1912 wydał około 70 książek i broszur odznaczających się wysokim poziomem artystycznym, ilustrowanych przez D. Vierge'a, E. *Grasseta, Ch. Guerina, Th. Steinlena i drzeworytników J. Miyota, C. Bellengera, F. Pellisona. Jego aktywna działalność spotkała się z silnym poparciem kół bibliofilskich, a zwłaszcza H. *Beraldiego.
PELPLIN
Drukarstwo i księgarstwo. Pierwszy zakład drukarski w P. powstał w 1835 i istniał do 1837 jako filia drukarni Jana Jakuba Wilhelma *Kantera w Kwidzyniu. Kierownikiem filii w P. był Albert Henryk Vetter. Po 1837 P. pozostał bez drukarni, a mające tu swą siedzibę
Obwoluta wyd. przez E. Pelletana dzieła A. Potockiego (Paiis 1904)
1821
1822
PELUR
biskupstwo chełmińskie korzystało z usług drukarni Jana Jerzego Lohdego w Chełmnie. W 1868 Stanisław Roman (1842-1913) z Trzemeszna z inicjatywy syndyka biskupiego Juliana Wagnera założył drugą oficynę, w której do 1881 pracował z ojcem, Janem Nepomucenem (1805--1892), wydając m. in. czasop. "Rolnik" i "Pielgrzym". W dwa lata potem drukarnię wraz z ojcowską księgarnią sprzedał Edwardowi Michałowskiemu, który prowadził firmę do 1903, odprzedając ją następnie przedsiębiorstwu: Drukarnia i Księgarnia "Pielgrzyma", Sp. z ograniczoną odpowiedzialnością. Postawiona przez nowe kierownictwo na wysokim poziomie, drukarnia służyła do 1939 głównie potrzebom kurii biskupiej, co wywarło decydujący wpływ na charakter jej wydawnictw o treści przeważnie religijnej. W 1. 1869-1939 wychodziło tu pismo "Pielgrzym", które na Pomorzu Gdańskim konkurowało z "Gazetą Toruńską", a potem "Gazetą Gdańską" i "Gazetą Grudziądzką", czyniąc tym samym P. jedną z ważniejszych siedzib agitacji poi. w Prusach Zach. w czasie zaborów. Po II wojnie w P. powstała Sp-nia "Pielgrzym", wkrótce rozwiązana. Istnieje księgarnia Domu Książki. A. Mańko wski: Drukarstwo i piśmiennictwo w Pelplinie. 1929.
PELUR zob. PAPIER Pelur.
PENARIER Piotr Andrzej (XVIII w.), księgarz gdański. Prawdopodobnie Francuz z pochodzenia. W1.1764-1776 P. prowadził księgarnię przy ul. Św. Ducha.
PENGUIN BOOKS Ltd. (Harmondsworth), najstarsze i największe brytyjskie wydawnictwo książek "kieszonkowych", założone ok. 1935 i dotychczas kierowane przez Allen Lane. Wydaje głównie literaturę piękną, książki podróżnicze i biografie. Stale rozszerza wachlarz tematyczny swych publikacji aż do literatury naukowej włącznie. Najbardziej znana seria Pelican Book. W 1964 P. B. wydało 890 tytułów (w tym 363 nowości), osiągając obroty ponad 3000000 funtów (w tym 573000 funtów zysku brutto). Eksportuje ok. 50% swych nakładów. Prowadzi filie m.in. w USA (Baltimore) i Australii (Mit-chan).
PENNA zob. NARZĘDZIA PISARSKIE.
PENTATEUCH (gr.), pięcioksiąg Mojżesza, na który składają się: Genesis (Księga rodzaju), Exodus (Księga wyjścia), Leviticus (Księga kapłańska), Numeri (Księga liczb), Deutoronomium (Księga powtórzonego prawa). Genesis zawiera pradzieje ludzkości i dzieje patriarchów Izraela, Exodus opisuje pierwszą i główną część wędrówki szczepów Izraelowych z Egiptu, dekalog, przepisy kultowe. Levi-ticus jest rodzajem podręcznika rytuału dla kapłanów
i lewitów, Numeri przedstawia dalszy rozwój prawa na podstawie dość pobieżnego opisu dalszej wędrówki Izraela; Deuteronomium zawiera prawa głoszone przez Mojżesza na krótko przed jego śmiercią.
Zob. też Bibua, Piccioksiąg Ashburnhama.
PEPYS Samuel (1633-1703), ang. pamiętnikarz, bibliofil. Był członkiem Royal Society i sekretarzem Admiralicji. Bibl. P. liczyła ponad 3000 tomów, w tym cenne rpsy, druki z XV-wiecznych oficyn ang. i zbiór powieści rycerskich. Dziennik P. jest cennym źródłem do historii książki ang.
PEREGRYN (Peregrinus Polonus), zwany z Opola, dominikanin ze Śląska (zm. po 1333), autor zbioru *kazań na niedziele i o świętych: Sermones de tempore et de san-ctis, powstałych przed 1305 i przeznaczonych dla dominikanów prowincji poi. W 1303 przeor konwentu Św. Jakuba w Raciborzu, 1305 Św. Wojciecha we Wrocławiu i prowincjał do 1313. W 1318 inkwizytor diecezji wrocławskiej i krakowskiej, 1322 ponownie prowincjał; wzmiankowany ostatni raz 1333. Cykl de sanctis obejmuje 64 kazania, w tym o św. Wojciechu, Stanisławie, Jadwidze i Wacławie czes. Cykl de tempore zawiera 57 kazań. Najstarszy znany dziś rps jest kopią wykonaną w cysterskim klasztorze Altzelle w Miśni w 1305 (Lipsk, Uniwersitatsbibliothek nr 422). W słynnym zabytku j. poi. z XTV w. * Kazaniach gnieźnieńskich (Gniezno, Biblioteka Kapitulna Ms 24) kazanie drugie, na Boże Narodzenie, jest przekładem kazania P., zaś kazanie dziesiąte opracowane na podstawie P. Kazania P. zyskały szybki rozgłos w wielu środowiskach Europy, często były kopiowane w XIV i XV w., w 1.1474-1505 dziewięć razy wydano je drukiem. W Polsce używane były w diecezji krakowskiej i wrocławskiej.
J. Wolny: Łaciński zbiór kazań P. z Opola i ich związek z tzw. "Kazaniami gnieźnieńskimi". W: Średniowiecze. Studia o kulturze. T. I. 1961.
PERFERT Jan, księgarz i wydawca wrocławski pierwszej poł. XVII w. W 1610 do spółki z J. Eyringiem zaczął działać we Wrocławiu jako nakładca. Posiadał własną drukarnię w Świdnicy, korzystał także z drukarń w Brzegu, Gdańsku, Jenie i Lipsku. Wydał druki w j. niem. i łac. Od 1619 działali jego spadkobiercy, którzy posiadali księgarnie we Wrocławiu, Świdnicy, Lipsku i Frankfurcie n.M. Księgarnia i wydawnictwo P. istniały jeszcze w 1656.
PERFOROWANIE zob. LINIA L. perforacyj-na, MONOTYP (taster).
PERGAMIN, *materiał pisarski wyrabiany ze skóry zwierzęcej. Nazwa pochodzi od miasta Pergamon w Azji
1823
1824
PERSONIFIKACJA
Mniejszej, choć związek ten nie jest całkowicie wyjaśniony. Według Pliniusza wynalazcą P. był król pergamoński Eu-menes II (195-158 p.n.e.), zmuszony do poszukiwania materiału pisarskiego wskutek zakazu wywozu *papirusu z Egiptu, wydanego jakoby przez Ptolemeusza. Badania naukowe nie potwierdzają jednak tej wersji. Skóra była używana do celów pisarskich od bardzo dawna (zabytki z XX w.p.n.e.) i P. wyrabiany był już przed Eumenesem. Za jego panowania wyrób P. został zapewne udoskonalony, a Pergamon stał się ważnym ośrodkiem jego produkcji. Już w II w.n.e. P. zaczął konkurować z papirusem, nad którym górował takimi zaletami, jak możność wyrabiania go w każdym kraju z własnych surowców, lepsze przystosowanie do sporządzania kodeksów (wygodniejszych niż papirusowe role), możność pisania po obu stronach oraz iluminowania. Najstarsze zachowane zabytki P. pochodzą z m/II p.n.e. (znalezione w Dura-Europos w Mezopotamii), najstarsze zachowane kodeksy z IV w.n.e. (Codex Vatkanus, Sinaiticus, Alexandrinus). Stosunkowo późno zaczęły używać P. kancelarie (w VII w., kuria papieska w X w.). W ciągu XIV w. P. został wyparty przez papier, choć do sporządzania rpsów iluminowanych używano go nadal jeszcze w XV i XVI w. P. można w zasadzie wyrabiać ze skór wszystkich zwierząt, najczęściej jednak używano do tego celu skór cielęcych, a zwłaszcza owczych i kozich, z których P. był cieńszy i delikatniejszy. Do małych modlitewników, szczególnie podróżnych Biblii, używano cienkiego jak bibułka welinu (*Papier welinowy) wyrabianego ze skórek embrionów lub świeżo urodzonych jagniąt (charta non nata, virginea). Skórę moczono przez kilka dni w wodzie wapiennej w celu oddzielenia sierści, którą następnie zeskrobywano ostrym narzędziem. Oczyszczoną skórę znów moczono w wodzie wapiennej, by usunąć tłuszcz i żółtawą barwę, po czym naciągano na ramę, suszono i gładzono pumeksem. W późniejszych czasach powlekano powierzchnię cienką warstwą kredy (blicho-wanie). Rozróżniano dwa gatunki P.: południowy' ("włoski", charta italica) i północny ("niemiecki", charta theutonica). Południowy (wyrabiany we "Włoszech, Hiszpanii i płd. Francji) był z delikatniejszej skóry, cieńszy, ale dokładnie wyprawiony i wygładzony tylko z jednej strony (strona sierściowa skóry pozostawała chropawa i żółtawa), w czym widoczny jest wpływ tradycji jednostronnie używanego papirusu. P. północny (płn. Francja, Niemcy, Polska, Węgry) był grubszy i wyprawiony jednakowo z obu stron. Dla wyjątkowo cennych rpsów, zwłaszcza we wcześniejszym średniowieczu (VI-XII w.), używano P. barwionego, zwykle purpurą, na którym pisano złotą lub srebrną farbą (*Kodeks). Wyrobem P. zajmowały się początkowo głównie klasztory, później, w miarę powstawania miast (od XII w.), zawodowi pergaminiści (pergaminarii, pergamentarii, membra-
narii), związani z malarskim bractwem cechowym Św. Łukasza. W Krakowie istnieli już w 1396.
W. Semkowicz: Paleografia łacińska. 1951. L. Santifaller: Beitrage zur Geschichte der Beschreibstoffe im Mittelalter. 1953.
PERGAMIN1STA (membranarius, pergaminarius, pergamentarius) zob. KSIĄŻKA RĘKOPIŚMIENNA, PERGAMIN.
PERGAMINOWE DRUKI pochodzą głównie z XV i XVI w. Wydawano tym sposobem szczególnie cenione i przeznaczone do długiego zachowania: *liturgiczne księgi, *Biblie, *psałterze oraz teksty z zakresu prawa, dokumenty i przywileje. P.d. zamawiali niekiedy panujący lub ofiarowywano im je jako ozdobne, kosztowne wydawnictwa. Zazwyczaj tylko część egzemplarzy jednego wydania odbijano na *pergaminie, resztę na papierze (np. 42-wier-szową Biblię Gutenberga odbito w ok. 35 egz. na pergaminie i 165 na papierze). Fr. typografia słynęła z *mo-dlitewników tzw. Livres d'heures, często drukowanych na pergaminie. Król hiszp. Filip II zamówił 13 egz. pergaminowych z edycji Plantynowskiej *Biblia polyglotta.
"W Polsce najwcześniejszym P.d. jest Missale Vratisla-viense (Kraków, K. Hochfeder, 1505 część egzemplarzy). Niekiedy część nakładu zbioru praw lub przywilejów odbijano na pergaminie, np. zbiór ułożony przez Jana Łaskiego (Kraków, J. Haller 1506), Statuta et ordinationes ciuitati Gedanensi constitutae (Kraków, H. Wietor 1526, wyd. A). Z reguły prawie w XV- i XVI-wiecznych mszałach, tłoczonych na papierze, główną ich część, tzw. *kanon, dodawano jako wkładkę pergaminową, np. w Missale Cracoviense (Kraków, J. Haller 1509).
PERIODYK (wydawnictwo periodyczne, popularnie pismo), wydawnictwo ciągłe, ukazujące się lub mające się ukazywać pod tym samym * tytułem z numeracją bieżącą w określonych odstępach czasu. P. są *gazety i *czasopisma. Często P. identyfikuje się z czasopismem.
Zob. też Czasopiśmiennictwo, Pkasa.
PERL zob. STOPIEŃ PISMA.
PERPETUA zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO.
PERSONIFIKACJA, uosobienie, przenoszenie cech ludzkich na przedmioty lub pojęcia abstrakcyjne. W sztukach plastycznych występują liczne tematy ikonograficzne symbolizowane przez postacie ludzkie, często z *atry-butami. Do najważniejszych należą: ecclesia i synagoga, cnoty i grzechy, siedem sztuk wyzwolonych, cztery żywioły, pory roku i prace miesięcy. Niektóre z nich występują zarówno w ikonografii religijnej, jak świeckiej.
1825
1826
PERTHEES
Część z nich została sformułowana w antyku; w sztuce średniowiecznej, głównie od IX do X w., nastąpił wielki rozwój P., a *symbolika ich stała się bardzo skomplikowana. W okresie Renesansu, a zwłaszcza w okresie ma-nieryzmu i baroku, nastąpił powrót do symboliki.
PERTHEES Karol de (1739-1815), płk, geograf króla Stanisława Augusta, najwybitniejszy kartograf poi. XVIII w., autor wielu map, przeważnie nie opublikowanych. Najważniejsze z nich to mapy województw Rzeczypospolitej -wykonane w jednakowej podziałce (1:225000).
K. Buczek: Dzieje kartografii poi. od XV do XVIII w. 1963.
PERTHES: 1. Justus (właśc. Johann Georg Justus, 1749-1816), założyciel słynnego wydawnictwa w Gotha (zał. w 1785). Firma zdobyła pozycję światową dzięki swym wydawnictwom: Gothaischer Hofkałender ^Almanach gotajski, 1785-1943), Petermanns Mitteilungen (od 1855), "Geographisches Jahrbuch" (od 1866), atlasom Berghausa, Stielera (od 1816) i Wagnera oraz mapom, w szczególności ściennym. Wśród kierowników i współpracowników zakładu znajdowali się wybitni geografowie i kartografowie niem. (Petermann, Supan, Behm, Wagner, Haack i in.). Po II wojnie światowej wydawnictwo w Gotha zostało upaństwowione i od 1955 działa pod nazwą VEB Hermann Haack Geogr.-Kartogr. Anstalt. Rodzina P. w 1953 przeniosła się do Darmstadtu, gdzie rozpoczęła działalność wydawniczą pod dawną firmą. 2. Friedrich Christoph (1772-1843), księgarz i wydawca niem., w 1796 założył w Hamburgu księgarnię asortymentową, która zyskała opinię najlepiej zorganizowanej księgarni w Niemczech, w 1822 przeniósł się do Gotha, gdzie zajmował się wyłącznie pracą wydawniczą. Wydawał głównie dzieła historyczne i teologiczne. Odgrywał wybitną rolę w reorganizacji niem. ruchu wydawniczego po wojnach napoleońskich, był jednym ze współtwórców B6rsenvereinu. Napisał Der deutsche Buch-handel als Bedingung des Daseins einer deutschen Nation (1816). Po jego śmierci wydawnictwo prowadził syn Friedrich Andreas (1813-1890), po czym firma przeszła na własność spółki; działała do 1937.
C.T. Perthes: F.P. Leben. Bd. 1-3. 1896. A. Meiner: 175 Jahre J.P. 1960.
PERU zob. AMERYKA. ŁACIŃSKA.
PERYKOPY (gr. perikope = zmniejszenie), wybrane ustępy z Pisma św. (Ewangelii, głównie z Listów i Dziejów apostolskich), przeznaczone do czytania lub śpiewania podczas mszy na poszczególne święta kościelne lub dni cyklów roku kościelnego, początkowo zwłaszcza na okres
Wielkiego Postu, Wielkiej Nocy, Adwentu i Bożego Narodzenia. Księga liturgiczna zawierająca P. nazywa się *lekcjonarzem (Lectionarium, ew. plenarium), zaś wykaz P. ewangelicznych na święta i dni całego roku kościelnego *kapitularzern ewangelicznym (capitulare evan-geHorum de circulo anni). Najciekawszym i najstarszym rpsem w Polsce zawierającym P. były tzw. P. lubińskie z poł. XII w., ozdobione kilkoma inicjałami. Zdaniem historyków sztuki kodeks ten był dziełem szkoły leodyj-skiej i tym jest uzasadnione jego wczesne umiejscowienie w klasztorze benedyktynów w Lubiniu, będącym filią Leodium. W pocz. XIII w. w Lubiniu na ostatnich kartach dodano spis braci i dobrodziejów klasztoru (Liber fraterni-tatis Lubinensis). W pocz. XIX w. zabytek dostał się do zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, z którymi w 1833 został wywieziony do Petersburga. Zwrócony po traktacie ryskim Bibliotece Narodowej, spłonął w 1944.
PETERSILGE Jan (1830-1905), drukarz, kształcił się w Warszawie. W 1860 założył w Łodzi nowoczesną drukarnię i litografie; w 1879 sprowadził maszynę cylindrową (pośpieszną), a w 1902 pierwszą w Łodzi maszynę rotacyjną. Od 1863 drukował pierwszą gazetę łódzką "Łódzkie Ogłoszenia Lodzer Anzeiger", w 1865 przekształconą w pismo niem. "Lodzer Zeitung", nadto książki, kalendarze, druki urzędowe i akcydensowe. Po śmierci P. drukarnię prowadzili sukcesorowie do 1910.
PETIT (ang. Brevier) zob. STOPIEŃ PISMA.
PETIT, rodzina księgarzy paryskich: JeanLJeden z czterech *stacjonariuszy uniwersyteckich, działał na terenie Paryża w 1. 1492-1530. Jako znaku używał kwiatu lilii i srebrnego lwa. Utrzymywał stosunki z Normandią i posiadał filię w Lyonie. Jego syn, Jean II, działał w 1. 1525-1543 lub 1544.
PETRI, rodzina drukarzy: 1. Johannes (1441-1511) z Langendorf we Frankonii, drukarz. Rzemiosła uczył się prawdopodobnie w Moguncji. W 1488 był już obywatelem Bazylei, gdzie drukował od 1496, przeważnie z J. *Amerbachem i J. *Frobenem. 2. Adam (1454-1527), bratanek Johanna, drukarz. Od 1509 posiadał w Bazylei samodzielny warsztat, oddany od 1518 na usługi reformacji. Drukował, głównie po niem., także dla obcych nakładców. Wdowa po nim wyszła za mąż za Sebastiana *Miinstera. 3. Heinrich (1508-1579), syn Adama, jeden z najbardziej wykształconych drukarzy XVI w., odziedziczył oficynę ojca. Drukował dzieła naukowe, głównie medyczne i astronomiczne, w tym m. in. Kopernika. 108 razy brał udział we frankfurckich *targach książkowych. W 1556 za zasługi na polu kultury został nobilitowany
1827
1828
i odtąd rodzina używała nazwiska Henric-Petri. Po śmierci jego synów (1627), Sykstusa i Sebastiana, drukarnia przestała działać.
H. Joeli: Ackermannshof. Eine geschichtliche Studie iiber die Hduser der Yolksdruckerei Basel... 1950. 7 H. Grimm: Geadelte deutsche Buchdrucker-Familien im 16. u. ll.Jhrdt. "Gutenberg-Jhrb." 1961.
PETROGLBF zob. PISMO P. obrazkowe.
PETRUCCI Ottaviano dei (1466-1539), drukarz, pierwszy wydawca dzieł muzycznych, wynalazca druku notacji mensuralnej ruchomymi czcionkami systemem podwójnym. Działał w Wenecji ok. 1490-1511, następnie w Fossombrone 1511-1536. Od 1498 posiadał *przywi-lej na wyłączne drukowanie nut rnensuralnych oraz tabulatur organowych i lutniowych (*Notacje muzyczne) na terenie Rzeczypospolitej Weneckiej; w 1513 otrzymał podobny przywilej od papieża na drukowanie tabulatur organowych. Z oficyny jego wyszło ok. 61 druków muzycznych, zawierających muzykę zarówno kościelną, jak i świecką; pierwszy druk Harmonice Musices Odhe-caton (Venezia 1501), ostatni Musica de meser Bernardo Pisano (Fossombrone 1520). Wydawnictwa te należą dziś do rzadkości. W ostatnim okresie życia P. wydawał i książki. W 1520 założył młyn papierniczy koło Fossombrone.
Die Musik in Geschichte u. Gegenwart. Bd. 10. 1962. M. Przywecka-Samecka: Drukarstwo muzyczne w Polsce do końca XVIII w. 1969.
PETRUS KNOWFMOLLER de POZNANIA zob. KNOWF Piotr.
PETZHOLDTJulius (1812-1891), bibliotekarz, bibliograf niem. W 1. 1839-1887 nadworny bibliotekarz książąt i królów w Dreźnie. Pozostawił ogromną spuściznę; liczne publikacje z zakresu historii bibl. saskich; bibliogr. dotyczącą Dantego; historię bibl. klasztornych; bibliogr. wojny fr.-pruskiej i in. Utożsamiał historię literatury z bibliogr. W 1. 1840-1886 wydawał "Anzeiger fur Literatur und Bibliothekswissenschaft", od 1853 pt. "Neuer Anzeiger fur Bibliographie und Bibliothekswissenschaft", gdzie omawiał wszelkie nowości bibliograficzne w piśmiennictwie światowym, z szerokim uwzględnieniem piśmiennictwa słów. Dużo miejsca poświęcił Bibliografii polskiej K. *Estreichera. Zgromadzone w czasop. materiały bibliograficzne zebrał w jedną całość w: Bibliotheca biblio-graphica (1866), wzorowo opracowanej bibliogr., uznanej za klasyczne dzieło bibliogr. niem. Najważniejsze jego prace z bibliotekoznawstwa: Handbuch der deutschen Biblio-theken (5 wyd. 1885) oraz Katechismus der Bibliothekslehre... (3 wyd. 1877), który stał się podstawą późniejszych podręczników bibliotekarstwa.
PFAFFOWIE
PFAFFOWIE, rodzina księgarzy: 1. Fryderyk (XVIH-XIX w.), księgarz warszawski pochodzenia niem. W 1788 założył księgarnię, która mieściła się początkowo na Marywilu pod nr 15, a od 1792 pod nr 12; od 1796 znajdowała się na Krakowskim Przedmieściu 435, a w czasach Królestwa Kongresowego przy ul. Miodowej 492. Początkowo P. kolportował dzieła fr., z czasem także ang. i poi. Oprócz tego miał na składzie bogaty asortyment nut wybitnych kompozytorów fr., wł. i niem. oraz map geograficznych. Dzieła poi. nabywał w drukarniach warszawskich i prowincjonalnych. Po trzecim rozbiorze współpracował blisko z Karolem Bogusławem P. W początkach swej działalności otworzył przy księgarni prywatną wypożyczalnię książek, posiadanych na składzie, którą utrzymywał także po rozbiorach. Ogłaszał katalogi książek swojej księgarni i wypożyczalni, oprócz tego publikował w prasie warszawskiej liczne doniesienia księgarskie. Zajmował się także *aukcjami książek. Działalność swoją kontynuował do ok. 1820. 2. Karol Bogusław (Gottlob), księgarz we Lwowie, dokąd przybył z Warszawy. Prawdopodobnie spokrewniony z Krystianem i Fryderykiem P., właścicielami księgarń w Warszawie, z którymi utrzymywał stałe i żywe stosunki handlowe. W 1785 otworzył księgarnię jako drugą po *Pillerze w okresie po zaborze Lwowa przez Austrię. W tymże roku uzyskał tytuł księgarza uniwersyteckiego, stąd też początkowo księgarnia jego mieściła się w zabudowaniach uniwersyteckich i dopiero ok. 1820 została przeniesiona na pl. Katedralny. P. był pierwszym we Lwowie nowoczesnym księgarzem w pełnym znaczeniu tego słowa, wykazując dużą przedsiębiorczość i ruchliwość handlową. Poza książkami niemieckimi sprowadzanymi dla Uniwersytetu, w którym obowiązywał wówczas ten język jako wykładowy, posiadał stale na składzie książki w j. polskim, francuskim i łacińskim oraz nuty i instrumenty muzyczne. Wydawał też katalogi; Bibliografia polska Estreichera notuje ich 34, w tym książek polskich 24, francuskich 5, niemieckich 4 i łacińskie 1. Niektóre katalogi były nawet w układzie działowym, np. z zakresu medycyny, chirurgii, prawa. W 1790 założył drugą księgarnię, którą jednak w cztery lata potem odprzedał J.W. Wichmannowi, ten zaś w 1808 odstąpił ją drukarzowi J. Schnayderowi. Po 1818 P. podjął skromną działalność wydawniczą. Jego nakładem ukazały się m. in. J.N. Kamińskiego Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale (1821) oraz I. Chodynickiego Historia miasta Lwowa (1829). P. podjął również pracę nad opisem herbów poi., do której zebrał cenny materiał ilustracyjny. Zmarł ok. 1836. Księgarnię prowadziła nadal wdowa Józefina, która sprzedała ją ok. 1842 W. Stock-mannowi.
M. Opałek: Bibliopole lwowscy. 1928.
1829
1830
PFISTER
PFAFFOWIE, rodzina księgarzy: 1. Fryderyk (XVIII-XIX w.), księgarz warszawski pochodzenia niem. W 1788 założył księgarnię, która mieściła się początkowo na Marywilu pod nr 15, a od 1792 pod nr 12; od 1796 znajdowała się na krakowskim Przedmieściu 435, a w czasach Królestwa Kongresowego przy ul. Mio-1462) i Vier Historien (1462), zachowane w bardzo małej ilości egzemplarzy. P. posługiwał się czcionkami tzw. Biblii 36-wierszowej drukowanej wg wyników ostatnich badań u H. Keffera, który poprzednio współpracował z J. *Guten-bergiem w Moguncji. W Bambergu znajduje się muzeum P. poświęcone historii drukarstwa.
F. Geldner: Die Buchdruckcrkunst im alten Bambcrg. 1964.
PHEBUS Gaston HI, hr. de Foix (1331-1391), autor słynnego traktatu o polowaniu (Livre de la chasse), jednej z pierwszych, oryginalnych książek świeckich, która osiągnęła ogromny sukces, kopiowana i ilumin. w licznych egz. Najstarszy rps z końca XIV lub pocz. XV w. (Paryż, Bibliotheque Nationale, Fr. 619), dekorowany en *grisaille, inny z ok. 1405-1410 (Paryż, Bibliotheque Nationale Fr. 616) o wspaniałej kolorystyce, dekorowany przez Mistrza zwanego de Bedford przy współpracy Mistrza zwanego de Rohan.
J. Porcher: CEnhminure francaise. 1959.
PH1LIBERT Claude (1709-1784), księgarz i drukarz szwajc. Pochodził ze znanej rodziny księgarskiej. W 1750 przeniósł się z Genewy do Kopenhagi, gdzie założył księgarnię fr. W 1. 1755-1779 posiadał ponadto drukarnię, w której ukazały się wybitne dzieła sztuki typograficznej, m.in. Histoire de Danemark Malleta (1758-1777), trzy pierwsze tomy dzieła Flora Danica (1766-1770) oraz Mercure Danois Malleta i Reverdila (1757-1760).
L. Bobe: Claude Philibert 1709-84. "Nordisk tidskrift for bok-och biblioteksvasen" Ś**. 7:1920.
PHILIPSEN P.G. (1812-1877), księgarz i wydawca duński działający w Kopenhadze. Publikował dzieła popularnonaukowe, częściowo przekłady, jak Dyrenes Liv (Życie zwierząt) Brehma, Dyrelivet i Alperne Tschudiego, Kunsthistorie Liibkego; dzieła autorów duńskich, m.in. De danske Skove (Lasy duńskie) Ch. Vaupella, Vejledning i den danske Flora E. Rostrupa; beletrystykę, m.in. powieści W. Scotta, Fra Piazza del Popolo V. Bergse, dziecięce Fablerfor Bom H.V. Kaalunda i J.Th. Lundbyego. P. był współzałożycielem Duńskiego Związku Księgarzy.
O. Tryde: Danske Boghandlerbiografier. 1947.
PFULLIPPS Thomas sir (1792-1872), bibliofil ang. W zbiorze P. znalazły się przede wszystkim cenne rpsy iluminowane, ok. 500 rpsów orientalnych oraz dokumenty
odnoszące się do Walii i Irlandii. W sumie księgozbiór P. liczył 60000 *'mów rpsów. Spośród druków P. gromadzi' dzie' . Heraldycza : i genealogiczne, historyczne i topograf i ;zne, słowniki i gramatyki oraz americana i książki walijskie.
PHILOVALLENSIS zob. WIETOR Hieronim. PHIZ zob. BROWNE Hablot Knight.
PHYSIOLOGUS (gr.) albo bestiariusz (łac. bestia), dzieło zawierające opisy zwierząt, zarówno prawdziwych, jak legendarnych, czasem również roślin i kamieni, z podaniem ich znaczenia symbolicznego oraz dydaktyczno-alegorycznego. Pierwszy Ph., nieznanego autora, powstał w II w. n.e. w Aleksandrii. W średniowieczu wielu auto-
. iroagmaii* w mpmiluewiu psaanr. f G* mm rarfełciws f mta.tevxt. barm iłocKarAmcfer nutce iig wtHa3& &.t(m (to f&iM 4&8ao:..jł^twfaml*-aBo tbuhit '
eoOotan -tarnin 4t mu
Physiologus, rękopis z XIII w.
rów poświęcało opisom zwierząt i roślin bądź całe dzieła, bądź ich części (*Kasjodor, *Izydor z Sewilli, Hraban Maur, Piotr Damiani, Honoriusz d'Autun, Wincenty z Beauvais i in.). Ph. był jedną z ulubionych lektur średniowiecza, przerabiany i przekładany na wiele języków. Najstarszy rękopiśmienny Ph. z X w. znajduje się w Bibliotheque Royale w Brukseli. Zwierzęta opisane w Ph. były często
1831
1832
motywem zdobniczym rpsów, umieszczanym zwłaszcza na marginesach miniatur.
F. Mac Culloch: Mediaeval latin and french bestiaries. 1962.
PIASECZNIE, służy do' oddzielenia od *masy papierniczej grubszych zanieczyszczeń: głównie piasku, a także części metalowych (np. części noży holendrowych), zbitych skupisk masy, cząstek drewna itp. P. można podzielić na cztery typy: płaskie, wirowe niskociśnieniowe, wirowe wysokociśnieniowe, wirówki. P. płaski jest to rynna z drewna lub betonu, w której masa o stężeniu do 1% przepływa z taką szybkością, aby cząstki ciężkie mogły się osadzić, a włókna pozostały w zawiesinie. Do dna P. przymocowane są listwy drewniane lub metalowe, ustawione prostopadle do kierunku strumienia masy lub nachylone w kierunku ruchu, uniemożliwiające przesuwanie się zanieczyszczeń, które już opadły na dno. P. wirowy niskociśnieniowy ma kształt bębna, do którego masa rozcieńczona (o stężeniu 0,25-0,8%) wprowadzona zostaje wzdłuż stycznej pod ciśnieniem 2-2 1/2ni słupa wody. Wewnątrz bębna, przy jego ściankach, wytwarza się wir zstępujący ku dołowi. Zanieczyszczenia pod działaniem siły odśrodkowej przesuwają się ku ściankom i opadają w dół. W środkowej części bębna powstaje wir wznoszący się do rury odprowadzającej masę już oczyszczoną. Dolna część P. ma kształt stożka, co umożliwia opadanie zanieczyszczeń do dolnego króćca wylotowego, do którego przymocowany jest zbiornik służący do zbierania i okresowego usuwania zanieczyszczeń. P. wirowy wysokociśnieniowy posiada szereg rozwiązań konstrukcyjnych: Nichols Freemana, czyli tzw. Vortrap, Birda, Diltsa (Hydraclone), Assablador, Bauera (Centricleaner). Wirówka (Erkensator) jest aparatem najlepiej oczyszczającym masę; stosuje się ją przy wyrobie papierów kablowych, kondensatorowych, fotograficznych, bibułek papierosowych i karbonowych. Wirówki nadają się do oczyszczania masy bardzo smarnej ^długowłóknistej.
PIĄTEK Jan (1881-1948), wydawca i działacz organizacji księgarskich. Z wykształcenia filolog i pedagog. W 1913 jako Sekretarz Zarządu Głównego Tow. Naukowego Szkół Średnich i Wyższych objął opiekę nad prowadzonym przez to Tow., pn. Administracja Wydawnictw TNSW, wydawnictwem podręczników szkolnych dla szkół galicyjskich, a następnie jako dyrektor handlowy rozszerzył znacznie zakres jego działalności. W 1916, po przekształceniu tego wydawnictwa w Spółkę Książnica Polska TNSW, został jego dyrektorem. Dalsza działalność zawodowa P. wiązała się odtąd ściśle z rozwojem tej instytucji wydawniczej, która przekształcona w 1921 w spółkę akc. Książnica Polska TNSW, po fuzji w 1924
PICART
ze spółką akc. Atlas, została przemieniona na: *Książnica--Atlas, Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze TNSW (od 1921 dyrektor naczelny). Poza pracą ściśle zawodową P. brał udział w pracach wielu organizacji kulturalno-oświatowych oraz księgarskich. Był m. in. współzałoży-cielem i członkiem Zarządu Instytutu im. F. Szopena. Od 1918 czynnie działał w Związku Księgarzy Polskich, będąc w 1. 1924-1930 członkiem Zarządu Głównego. Jako jeden z założycieli Poi. Tow. Wydawców Książek po jego przeniesieniu w 1930 do Warszawy objął w nim Sekretariat Generalny, w 1. 1931-1938 był jego prezesem oraz w 1. 1932-1939 przewodniczącym Sekcji wydawnictw podręczników szkolnych. Reprezentował również księgarstwo poi. za granicą jako członek Komitetu Wykonawczego Międzynarodowego Kongresu Wydawców. W czasie okupacji hitlerowskiej brał udział w pracach Tymczasowej Rady Księgarskiej. W okresie powojennym podjął działalność nad odbudową książki poi. zarówno w Książnicy-Atlas, jak i na terenie organizacji księgarskich.
PIĄTKOWSKI Walerian, drukarz krakowski. W 1626 ożenił się z Dorotą, córką M. *Jędrzejowczyka, drukarza krakowskiego, właściciela dawnej Drukarni Łaza-rzowej. Własną firmę prowadził w 1. 1627-1629. W 1630 podpisał dzierżawę poznańskiej drukarni *Wolrabów. Impreza nie doszła do skutku, gdyż młody Wolrab sam objął firmę. Wywiązał się długoletni proces. Po śmierci teścia (1638) mimo protestów wdowy przejął Drukarnię Łazarzową i prowadził ją do 1651. W 1. 1627-1629 wyda! 13, a w 1640-1651 173 druki, przeważnie o tematyce okolicznościowej lub związanej z Akademią. Wydawał również utwory literatury sowiźrzalskiej. Obok działalności drukarskiej P. zajmował się pracą literacką. Większość jego prac to plagiaty.
S. Tomkowicz: Przyczynki do historii kultury Krakowa w pierwszej poi. XVII w. 1912.
PICA, system miar drukarskich (*Miara drukarska) obowiązujący w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych, oparty na calu angielskim; ostatecznie uporządkowany w 1886 w Stanach Zjednoczonych i znany w krajach anglosaskich pod nazwą American Point System. Według tego systemu 1 pica (odpowiadająca ok. 11 p. Didota) równa się 12 punktom amerykańskim, 83 pik równa się ściśle 35 cm.
PICART Bernard (1673-1733), rysownik, rytownik i wydawca, osiadły w Amsterdamie. Był synem rytownika Etienne P. Początkowo studiował pod kierunkiem swego ojca, potem u B. *Audrana i S. *Lederca. Zajmował się handlem książkami, dostarczał ilustracje, karty tytułowe, zdobniki i winiety do szeregu wydawnictw. Przez
1833
1834
PICHON
cały okres swej działalności nawiązywał do tradycji sztuki fr. i utrzymywał kontakt z wydawnictwami fr. Ilustrował tłum. Iliady Madame Dacier (1711, 24 ilustr.), Fenelona TeUmaąue (1734), Fontenelłe'a Oeuvres diverses (1728-1729), Rabelais'go Oeuvres (1741). Główne dzieła P. ukazały się w wyd. holend. W jego pracowni powstały też folia zawierające 261 plansz Ceremonks et coutumes religieuses de tous les peuples du monde (1721-1743), plansze do Kabi-nett des Barons von Stosch (1724) i do L'Histoire du Vieux et du Noweau Testament (1700). Uczniami i współpracownikami P. byli: Dumbourg, Folkema i Van der *Schley.
M. Boissais, J. Deleplanque: Le Livre i gravures mi XVIIIe siecle. 1948.
PICHON Jerome Frederic (1812-1896), fr. pisarz, bibliofil. Księgozbiór P. zawierał druki, rpsy, miniatury, książki z ciekawą proweniencją. *Aukcja bibl. P. nastąpiła w 1. 1897-1899. P. był w okresie 1844-1894 prezesem Societe des Bibliophiles Francais. Prowadził studia nad zabytkami j. fr.; opublikował kilka rpsów starofr.; napisał prace z zakresu historii księgarstwa i bibliofilstwa.
PIECZATNYJ DWÓR (1614-1721), drukarnia państwowa w Moskwie, działająca na zasadach manufaktury. Na początku XVIII w. przemianowany został na Moskiewską Typografię, w 1721 podporządkowany zwierzchnictwu Synodu. Mocą rozporządzenia z 4 X 1724 P.D. połączony został z drukarnią Aleksandro-Newskiego Klasztoru z Petersburga i dał początek drukarni synodalnej. W P.D. drukowano głównie dzieła liturgiczne i nieliczne teksty świeckie, m.in. podręczniki, zwłaszcza do nauki j. ros. W okresie reform Piotra Wielkiego (po 1708) Moskiewska Typografia tłoczyła druki świeckie nową czcionką, tzw. *grażdanką.
Zob. też Zsrr i Rosja Drukarstwo.
E.I. Kacprżak: Istorija knigi. 1964. Czetyriesta letrusskogo knigopieczatanija. 1564-1964. T. 1. 1964.
PIECZĄTKA BIBLIOTECZNA WŁASNOŚCIOWY KSIĄŻKI.
zob. ZNAK
PIEKARSKI Kazimierz Irydion (1893-1944), bibliotekarz, bibliograf, historyk książki, bibliofil. W 1937 uzyskał veniam legendi w zakresie bibliogr. i bibliologii na Uniwersytecie Warszawskim. W latach młodzieńczych, jako członek Polskiej Partii Socjal.-Dernokratycznej i tajnych stów. młodzieżowych, prowadził wśród robotników akcję oświatowo-bibliotekarską. Następnie był pracownikiem bibliotek: Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie (1917-1920), Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (1920-1921), Jagiellońskiej (1925-1930) i Narodowej (1931-1943). W dwóch ostatnich
kierował działem starych druków. Jako jeden z najaktywniejszych członków *Tow. Miłośników Książki położył zasługi na polu bibliofilstwa, przyczyniając się do podniesienia estetyki książki. Prace P., obejmujące dzieje poi. książki XVI w., cechowało nowatorstwo metod i stałe ich doskonalenie. Dzięki twórczej inicjatywie i rozległej wiedzy P. stworzył "szkołę" księgoznawczą, opierającą badania nie tylko na przekazach źródłowych, lecz także w znacznej mierze na tzw. metodzie typograficznej (*In-kunabulistyka). Do najważniejszych prac P. należą: Pierwsza drukarnia Floriana Unglera (1926); Bibliografia dzieł Jana Kochanowskiego (wyd. 2, 1934); Książka w Polsce XV i XVI w., w: Kultura staropolska (1932); Zadania bibliograf ii polskiej XVI stulecia, w: IV Zjazd Bibliotekarzy Polskich w Warszawie (1936). Zarówno one, jak i recenzja O zadania i metody badań proweniencyjnych (1929) wytyczyły różnym dziedzinom wiedzy o książce ciągle jeszcze aktualne drogi. P. był redaktorem dwóch czasop. bibliologicznych: "Exlibris" i "Silva Rerum", rozpoczął też wydawanie serii Polonia typographica saeculi sedecimi, kontynuowanej po wojnie przez Instytut Badań Literackich PAN i Bibliotekę Narodową. Wiele jego dzieł i kartotek (niektóre już w stadium końcowego opracowania, jak bibliogr. almanachów i prognostyków poi., dzieje poi. introligatorstwa XV i XVI w.) spłonęło w czasie powstania warszawskiego w Bibliotece Krasińskich.
Studia nad książką poświęcone pamięci K.P. 1951.
PIEKARSKIJ Pietr Pietrowicz (1828-1872), ros. historyk, historyk literatury i bibliograf. Uważał, że bibliografia nie jest nauką samodzielną, lecz nie sprowadzał jej zadań tylko do funkcji pomocniczych i technicznych, jak to czynili jego współcześni. Bibliogr. zaliczał P. do prac naukowo-badawczych. Dał temu wyraz w dziele Nauka i litieratura w Rossii pri Pietrie Wielikom (t. 1-2, Petersburg 1862), które zawierało dokładne opisy bibliograficzne uzupełnione szczegółowymi *adnotacjami dotyczącymi historii opisywanych tekstów, jak również historię, ros. drukarstwa tego okresu.
M. W. Maszkowa: P.P.P. 1957.
PIEKARY
Drukarstwo i księgarstwo. Od XVIII w. P. odgrywały ważną rolę w poi. ruchu wydawniczym i umysłowym na Górnym Śląsku. W 1736 drukarnia jezuicka wydawała tu katechizm i pieśni poi. W poł. XIX w. (1847) powstało wydawnictwo dzieł katolickich. Drukarnie T.W. *Heneczka, a następnie Teofila Nowackiego tłoczyły w j. poi. modlitewniki, zbiory pieśni, żywoty świętych oraz baśnie i opowiadania. Ich dziełem m.in. było wytłoczenie w 1. 1850-1903 dziesięciu wydań Dostatecznego śpiewnika kościelnego Piekoszewskiego oraz druk
1835
1836
czasop.: "Poradnik dla Ludu Górnośląskiego", "Zwiastun Górnośląski", "Gwiazda Piekarska". Nowacki posiadał także księgarnię; prócz tego rozprowadzał swoje wydawnictwa po jarmarkach i odpustach. W 1863 Heneczek <łrukował odezwy powstańcze. Po II wojnie powstały -dwie księgarnie Domu Książki.
# PIEKŁO, skrzynka w *zecerni, do której wrzuca
się zniszczone *czcionki i uszkodzony materiał justunko-wy (*Materiał zecerski). Odpady te kieruje się do *od-lewni czcionek w celu przetopienia na metal czcionkowy.
PEEKOSIŃSKI Franciszek Ksawery (1844-1906), .historyk, prof. historii prawa poi. na Uniwersytecie Jagiellońskim, drugi po J. *Lelewelu uczony uwzględniający rolę znaków wodnych przy badaniach dokumentów papierowych. Wyszukał i zestawił w sposób usystematyzowany 1034 *znaki wodne z rpsów XIV i XV w. znajdujących się w zbiorach poi. Główne prace P.: Średniowieczne znaki wodne zebrane z rękopisów przechowywanych w archiwach i bibliotekach polskich, głównie krakowskich. Wiek XIV {Kraków 1893) i Wybór znaków wodnych z XV stulecia {Kraków 1896).
PIENIĘŻNI, rodzina drukarzy, księgarzy i wydawców olsztyńskich: 1. Seweryn I (1864-1905), ożeniony z Joanną (1867-1929), siostrą Jana Liszewskiego (1852-1894), założyciela (1886) drukarni i pisma "Gazeta Olsztyńska", z którym Seweryn współpracował. Po śmierci brata Joanna została właścicielką drukarni i pisma, którego redakcję oraz kierownictwo drukarni objął brat Seweryna, Władysław (1880-1940). Z drukarni wychodziły również poi. książki, powstała przy niej także księgarnia i skład papieru. W czasie pierwszej wojny światowej wydawnictwo i drukarnię prowadziła Joanna przy potajemnej pomocy Stanisława Nowakowskiego. 2. Seweryn II (1890-1940), syn Seweryna I, kierował firmą od 1918. W okresie przedplebiscytowyrn rozwinął i unowocześnił drukarnię, lokując ją wraz z nową księgarnią we własnym domu (stara księgarnia prowadzona przez Joannę została na dawnym miejscu). Po plebiscycie wydawnictwo "Gazety Olsztyńskiej" było jedyną poi. placówką wydawniczą w Prusach Wschodnich, uruchomiono więc specjalny dział zecerni, gdzie składano dla Mazurów czasop., kalendarze i książki w j. poi. frakfurą, pochodzącą ze zlikwidowanej drukarni "Mazura" w Szczytnie. Ogółem w wydawnictwie P. wyszło kilkadziesiąt książek poi. oraz kilka roczników "Kalendarza dla Mazurów"; tłoczono w nim siedem poi. czasop. W 1939 hitlerowcy aresztowali Seweryna i zamordowali w obozie Hohenbruch.
PIERWODRUK, pierwsze wydanie dzieła, zarówno samoistnego, jak i niesamoistnego pod względem wydawni-
PILIŃSKl
czym. P. jest ważny dla prac edytorskich w przypadku zaginięcia rpsu dzieła (*Edytorstwo naukowe). Zob. też Editio E. princeps.
PIEŚŃ NAD PIEŚNIAMI zob. CANTICUM CANTICORUM.
PIĘCIOKSIĄG *ASHBURNHAMA, rps łac, pochodzi z katedry St Gatien w Tours. 19 całostronicowych miniatur, wykonanych w VII w., zapewne w Hiszpanii, w stylu i kompozycji unikalnej w sztuce chrześcijańskiej, ilustruje tekst Genesis i Exodus (*Biblia). P.A. chronologicznie zamyka grupę trzech zachowanych rpsów wczesnochrześcijańskich (dwa pozostałe: ewangeliarz w Cambridge i codex purpureus w Monachium). Obecnie przechowywany w Paryżu, Biblio theque Nationale (Nouv. acq. lat. 2334; dawniej w zbiorach Ashburnhama).
O.L. Gebhardt: The miniatures ofthe Ashburnham Pentateuch. 1883.
PIĘCIOKSIĄG MOJŻESZA zob. PENTATEUCH.
PIGMENT: 1. Skrócona nazwa papieru pigmentowego stosowanego w technice *druku wklęsłego. Pokryty warstwą zabarwionej emulsji żelatynowej służy przy wklęsłodruku do przeniesienia obrazu na płytę miedzianą lub cylinder. Ś 2. Zob. Surowce do produkcji farb Barwidła Pigmenty.
PIKTOGRAM zob. PISMO P. obrazkowe.
PILIŃSKI Adam (1810-1887), grafik, litograf oraz rysownik i rytownik map, czynny we Francji: w Paryżu i w Clermond Ferrand. Brał udział w powstaniu 1831. Po jego upadku udał się do Francji, gdzie wkrótce zasłynął jako znakomity odtwórca starych druków i średniowiecznych ksiąg drzeworytniczych, które naśladował dzięki specjalnej, przez siebie wynalezionej technice, nazwanej z czasem ,,1'art Pihnski" lub "procede Piliński". Dzięki tej technice powielił on szereg ksiąg ksylograficz-nych (*Książka ksylograficzna), jak Ars moriendi, Biblia paupemm, oraz poi. rpsów, jak Psałterz puławski (XV w.) i Statut Kazimierza Wielkiego (XV w.), a nadto kilkanaście starodruków, jak Tarnowskiego Consilium rationis bellicae (XVI w.) lub Reja Apocalypsis. Poza tym P. wykonał setki *facsimiliów brakujących kart w cennych i rzadkich księgach, do złudzenia imitujących oryginały. W tych pracach pomagał mu syn Stanisław (1839-1905), kompozytor, twórca paru poi. oper, który po śmierci ojca z równym powodzeniem uprawiał jego sztukę.
[Piliński S.]: A.P. et ses travaux. 1890.
1837
1838
PILLATI
PILLATI: 1. Henryk(1832-1894), malarz, rysownik, ilustrator. Studiował w Warszawie i w Paryżu. W malarstwie uprawiał głównie tematykę batalistyczną i rodzajową. Na rysunek P. oddziałała sztuka ilustracyjna fr., głównie z kręgu P. *Gavarniego. Ilustracjom P., choć odznaczają się śmiałością, brak najczęściej ostrości obserwacji i dosad-ności charakterystyki. Szczególnie ilustr. książkowe nie stanowią najlepszej pozycji w jego dorobku. P. ilustrował m. in. T. Tripplina: Portugalię (Wspomnienia z podróży..., t. 5, Warszawa 1851), Pan Zygmunt w Hiszpanii (Warszawa 1852), powieści J.I. Kraszewskiego: Ostrożnie z ogniem, Kordecki, Pod włoskim niebem, Historia o bladej dziewczynie, Całe życie biedna (Pisma, Warszawa 1857-1858). Najwięcej ilustracji (sceny rodzajowe, karykatury, reportaże z aktualnych wydarzeń) wykonał dla pism: "Wolne Żarty" (1857), "Tygodnik Ilustrowany" (od 1860), "Wędrowiec" (od 1871), "Kłosy" (od 1865), a także "Kółko Domowe" i "Biesiada Literacka". 2. Ksawery (1843-1902), brat Henryka, malarz rodzajowy, rysownik, ilustrator. Studiował w Warszawie i Monachium. Działał
Ilustracja K. Pillatiego do wiersza Przed sądem M. Konopnickiej
w Warszawie głównie jako ilustrator oraz długoletni kierownik artystyczny "Tygodnika Ilustrowanego". W czasop. "Kłosy", "Tygodnik Powszechny", "Tygodnik Ilustrowany", "Biesiada Literacka", "Wędrowiec", "Bluszcz", "Ognisko Domowe" zamieszczał odznaczające się lekkością ilustracje, przeważnie o charakterze rodzajowym i aktuabj-reportażowym oraz portrety (z tych ostatnich: J.I. Kraszewski, Wizerunki książąt i królów polskich, Warszawa 1888, Album biograficznie zasłużonych Polaków i Polek XIX w., Warszawa 1901, 1903, Encyklopedia powszechna Orgelbranda).
PILLEROWIE (1772-1939), rodzina drukarzy, księgarzy i nakładców, pochodzenia niem. Pillerowska drukarnia gubemialna, zał. we Lwowie dla tłoczenia druków rządowych w j. niem., była przedsiębiorstwem handlowym obliczonym na zysk. Poparcie rządu dało jej od początku przewagę nad innymi oficynami lwowskimi pod względem wyposażenia i produkcji. W kilka lat po założeniu zaczęły z niej wychodzić druki poi. 1. Antoni (zm. 1781), założyciel drukarni, przybył do Lwowa w 1772 z Wiednia, przywożąc ze sobą prasy i urządzenia drukarskie. Uzyskał tu stanowisko typografa gubernialnego i drukarza uniwersyteckiego. Nie wytrzymując jego konkurencji upadły wkrótce drukarnie, jezuicka, franciszkańska i Bractwa Sw. Trójcy. W ciągu ośmiu lat wydał ok. 70 druków poi. W jego drukarni w 1776 ukazało się pierwsze czasop. galicyjskie "Gazette de Lćopol", na którego łamach P. zamieszczał ogłoszenia o znajdujących się w sprzedaży książkach, m. in. także z jego drukami. Ś
2. Józefa (zm- 1786), żona Antoniego, po jego śmierci prowadziła drukarnię. Wyszło wtedy kilka krótkotrwałych periodyków, lecz główną produkcję tworzyły nadal druki urzędowe, kalendarze, podręczniki szkolne oraz powieści; wydane zostały m. in. "Nowa Pocztarska Paka" z 1784, rodzaj rozkładu jazdy, oraz Katalog ksiąg polskich, znajdujących się w księgarni lwowskiej K.B. *Pfaffa.
3. Tomasz (zjn. 1796), syn Antoniego, noszący tytuł drukarza arcybiskupiego i gubernialnego, od 1784 razem z matką kierował oficyną. Od 1790 prowadził drukarnię wspólnie z bratem Józefem- Ok. 116 druków z 1.1787-1796 wydano z podpisem braci lub pod firmą "dziedzice A.P." Tomasz zaopatrzył drukarnię w czcionki gr. i hebr., poszerzył zakład o papiernię i księgarnię. Asortyment wydawniczy nie uległ zmianie. Wśród innych wyd. wyróżniał się "Dziennik Patriotycznych Polityków" wychodzący od 1792. W 1794 w drukarni P. przedrukowano Kalendarz obywatelski I. Krasickiego. 4. Józef Jan(zm. 1824), syn Antoniego. Od 1796 kierował samodzielnie drukarnią mieszczącą się na Łyczakowie pod nr 98; posiadał nadal wyłączny przywilej na druk pism rządowych. Wydawał też czasopismo "Lemberger... Intelligenzblat", a od 1811
1839
1840
PINELLI
Ilustracja z wyd. przez Pillera albumu Galicja w obrazach
,.Gazetę Lwowską". Znany był jako wydawca lwowskich kalendarzy pol.-ruskich wychodzących od końca XVIII w. do 1846, które nawet po jego śmierci ukazywały się jako kalendarze Józefa P. Zarządcą drukarni P. był Jerzy Leonard Ruhl (zm. 1824), Niemiec, z którego inicjatywy zawiązano w 1817 pierwszą we Lwowie Drukarską Kasę Zapomogową przy drukarni P. Po nim zarząd drukarni objął również Niemiec Jan Metzler (zm. 1829). Odtąd do 1852 kierował drukarnią Jan Sułkowski. W 1818 Józef P. zaopatrzył drukarnię w czcionki ruskie, a w 1822 założył pierwszy we Lwowie dział litograficzny. Z litografii P. już w 1823 wyszedł Zbiór najpiękniejszych okolic w Galicji z rys. A. Langego. 5. Franciszek (zm. 1871), syn Józefa, księgarz i nakładca. W 1823 otworzył księgarnię we Lwowie przy ul. Dominikańskiej 133. Po 1850 została ona przeniesiona na ul. Długą 32. Na składzie znajdowały się książki zagraniczne i krajowe. Ogłoszenia o sprzedawanych książkach zamieszczał w "Nowinach"; wydawał również oddzielnie: katalogi książek w j. niem., fr. i poi. Posiadał na składzie zakazane wówczas dzieła Mickiewicza. Po przeprowadzonej rewizji i znalezieniu 26 egz. Ksiąg pielgrzymsłwa został w 1834 skazany na 3 miesiące więzienia. Dzieła wychodzące jego nakładem, wydawane starannie, niekiedy zdobione rycinami, cieszyły się popularnością. Księgarnia rozpowszechniała dzieła znanych pisarzy poi. w tanich wydaniach; sprzedawała także dzieła sztuki i mu-zykalia. Do spółki należeli prawdopodobnie Józef P., a później Piotr P. oraz Feliks Frankę. Księgarnia posiadała filie w Tarnowie i w Tarnopolu. 6. Jan Paweł (zjn. w 1867), właściciel drukarni, prawdopodobnie brat Piotra. Początkowo prowadził drukarnię w Samborze, zał. w 1831, w 1835 otworzył drukarnię w Stanisławowie. Oficyna jego wydawała kalendarze poi. w 1.1837-1855 i niem. w 1.1839--1860. Nakład ich wynosił od 500 egzemplarzy do 15000 w 1848, po czym zmalał. Po 1867 drukarnia przeszła na
własność J. Dankiewicza. 7. Piotr (1801-1874), właściciel drukarni, litografii, odlewni i papierni, nakładca, syn Józefa, otrzymał zakład po śmierci ojca. Przekazywane dziedzicznie stanowisko drukarza gubernialnego pozwoliło mu utrzymać dalej przewagę nad drukarzami lwowskimi i wprowadzić ulepszenia techniczne w drukami i litografii. Na 1. 1826-1846 przypada poważny rozwój zakładu litograficznego (od 1 prasy w 1822 do 6 pras w 1846), zwłaszcza w 1. 1832-1845, gdy kierował nim dobry fachowiec z Wiednia Józef Wagner. Jako rysownicy pracowali w litografii K. *Auer (1830-1840) i Józef Swoboda, obaj Czesi. Do znanych wyd. pillerowskich z tych lat należą: Zbiór widoków celniejszych ogrodów w Polszcze (1825-1827), Galicja w obrazach (1837-1838), Okolice Galicji (1847, z 80 ryc. M.B. Stęczyńskiego). W 1847 powstała odlewnia czcionek. Piotr P. został wybrany pierwszym zwierzchnikiem Stów. Księgarzy, Antykwarzy i Drukarzy powstałego w 1848. 8. Kornel (1823-1885), syn Piotra, drukarz i nakładca. Jeszcze za życia ojca przejął drukarnię z litograf ią i odlewnią. Jego najżywsza działalność przypada na 1. 1870-1885. Spod pras jego wyszły m. in. przewodnik po Lwowie (1871) z litografiami podpisanymi w j. poi., Pisma]. Słowackiego (1880), Rys dziejów starożytnych J. Czarneckiego (1881), Światek dziecięcy w 32 obrazkach W. Bełzy (1833). W 1867 współzawodnicząc z krakowską "Kaliną" Kornel P. wydawał tablice mody jako dodatek do "Nowin". Po śmierci Kornela drukarnia przeszła na wdowę i dzieci, do spółki przystąpił L. Zajączkowski, a po 1893 J. *Neumann. Drukarnia wykonywała głównie prace akcydensowe. 9. Leon (1862-1921), najstarszy syn Kornela, drukarz. Był do 1906 współwłaścicielem drukarni i kierownikiem działu litografii. W 1906 nabył na własność drukarnię w Rzeszowie prowadzoną od 23 lat przez E.F. Arwaya. Będąc dobrym fachowcem powiększył drukarnię i planował założenie litografii. Drukarnia jego tłoczyła m. in. "Głos Rzeszowski". W 1911 przeszła z powrotem na własność Arvaya. Leon powrócił do Lwowa i pracował w Drukarni i Litografii Piller-Neumann.
Drukarze. T. 6. 1960. A.W. Bober: Historia drukarń... we Lwowie. 1926. M. Opałek: Bibliopole lwowscy. 1928. M. Opałek: Litografia lwowska. 1958.
PINCETA, szczypce metalowe używane przez składacza ręcznego do przeprowadzania *korekty w *skla~ dzie drukarskim. P. wyjmuje się 2 *kolumny lub szpalty niewłaściwe czcionki oraz *materiał ślepy i wkłada inne.
PIŃCZÓW Drukarstwo zob. DRUKARNIE RÓŻNOWEERCZE W DAWNEJ POLSCE.
PINELLI Gian Vincenzo (1535-1601), wł. bibliofil, znawca łaciny, greki i hebrajskiego. Zgromadził w Padwie
1841
1842
PINOCCI
dużą bibł. i stworzył naukowe muzeum. Po jego śmierci część zbiorów została zakupiona w 1609 przez kardynała F. *Borromeo i włączona do Ambrosiany (*Włochy Biblioteki); 300 rpsów P. przeszło do Biblioteki Św. Marka w Wenecji.
PINOCCI Hieronim (1613-1676), nobilitowany pa-trycjusz krakowski pochodzenia włoskiego, sekretarz króla Jana Kazimierza, bibliofil, inicjator i wydawca (do spółki z Janem Aleksandrem Gorczynem) pierwszego poi. czasop. "Merkuriusz Polski" (1661). Do realizacji swoich zamierzeń bibliof ilskich wykorzystywał liczne podróże dyplomatyczne oraz kontakty z rodakami. Zebrał bogatą bibl. (ok. 1700 dzieł; liczne italica), świadczącą o wszechstronności jego zainteresowań. Księgozbiór P. (przekazany przez spadkobierców *Bibliotece Jagielłoiiskiej) stanowi dziś jeden z ciekawszych zespołów bibliotecznych z XVII w.
M. Brahmer: O bibliotece Pinoccich. W: Studia nad książką poiw. pamięci K. Piekarskiego. 1951. K. Targosz: H.P. Studium z dziejów kultury naukowej w Polsce w XVII w. 1967.
PINXIT (pinxt) zob. SYGNATURA S. artysty. PIOTR DE POZNANIA zob. PIOTR Z LUBEKI.
PIOTR POSTAWA Z PROSZOWIC zob. POSTAWA PIOTR Z PROSZOWIC.
PIOTR Z LUBEKI (lub de Poznania, zm. ok. 1513), księgarz w Poznaniu od ok. 1477. W aktach miejskich Poznania pojawił się w 1486. Kilkakrotnie sprawował funkcję ławnika. W Brześciu Mazowieckim posiadał filię swojej księgarni, którą kierował altarysta Mateusz z Mieś-ciska. Prowadził interesy ze Lwowem. Handlował książkami potrzebnymi przede wszystkim duchowieństwu. Znany jest jako nakładca Brewiarza dla diecezji gnieźnieńskiej, wytłoczonego w Bazylei w 1500 (egz. nie zachowany) oraz Mszału z 1505 dla diecezji poznańskiej drukowanego w Lipsku u Lottera. Nie wykluczone, że za jego pośrednictwem wydano także w Bazylei w 1500 Brewiarz poznański. Po śmierci P. przez dwa lata firmę prowadziła wdowa Barbara. Po niej przejął oficynę księgarską syn Mikołaj, występujący w aktach poznańskich do 1525.
M. W o j c i e c h o w s k a: Z dziejów książki w Poznaniu w XVI w. 1927.
PIOTRKOWCZYKOWIE, rodzina drukarzy: 1. Andrzej starszy (zm. 1620), drukarz krakowski, syn Piotra Byka z Piotrkowa, zwany również Byczkiem, ożeniony z Jadwigą Prężynówną, rozpoczął pracę jako wędrowny księgarz. W 1574 przyjął prawo miejskie w Krakowie i w 1576 założył tam drukarnię. Związany z
1843
Karta tytułowa dzieła wyd. przez A. Piotrkowczyka
kołami kontrreformacji drukował głównie dzieła jej przedstawicieli, a ponadto po J. *Januszowskim przejął druk konstytucji. Od 1609 zaczął używać tytułu typograf JKM. Potwierdzenie tego tytułu i *przywilej na druk konstytucji dla syna otrzymał w 1618. Spod jego pras wyszło ok. 290 pozycji. 2. Andrzej młodszy (zm. 1645), syn Andrzeja starszego, otrzymał staranne wykształcenie (doktor praw Akademii Krakowskiej). Po śmierci ojca w 1620 przejął drukarnię i znacznie ją zaktywizował. Na podstawie przywilejów królewskich z 1625 i 1633 P. drukował konstytucje, a wyłączne prawo druku ksiąg kościelnych miał zawarowane przywilejem otrzymanym na synodzie piotrkowskim w 1628. W1630 P. kupi na Flo-
'Ś'..'"Ś 1844
TAB. 33. ORNAMENTY
1. Ornament plecionkowy. Ś 2. Ornament zoomorficz-ny. 3. Ornament zawijany. Ś 4. Ornament okuciowy
TAB. 34. MASZYNY
I URZĄDZENIA PAPIERNICZE
1. Kotły do wytwarzania celulozy z drewna. Ś 2. Wamik wieżowy celulozy. Ś 3. Maszyna papiernicza. 4. Kalander. 5. Bobiniarka
KSIĄŻKA TO ROZMÓWCA, KTÓRY CIEBIE NIE CHWA książka to rozmówca, który ciebie nie chwali, to towarzysz
KSIĄŻKA TO ROZMÓWCA,
KTÓRY CIEBIE NIE CHWA książka to rozmówca, który
ciebie nie chwali, to towarzy
T
CIEI
CHWALIJOTOWARZY! KTÓRY CIII
KSIĄŻKA TO ROZ- 6 MÓWCA, KTÓRY CIEBIE NIE CHWALI, TO książka to rozmówca, który ciebie nie chwa
KSIĄŻKA TO ROZMÓW- 2 CA, KTÓRY CIEBIE NIE książka to rozmówca, który ciebie nie chwali, to to
KSIĄŻKA TO ROZMÓWCA, 3 KTÓRY CIEBIE NIE CHWALI, książka to rozmówca, który ciebie nie chwali, to towarzysz,
KSIĄŻKA TO ROZMÓWCA, KTÓRY CIEBIE NIE książka to rozmówca, który ciebie nie chwali, to towa
(MOLJL&W-
kiiążkcL tó~ mzfftś-uaea, kt&(
LI, 10 TOWARZYSZ, KIÓRY GIĘ NIE ZNUŻY KSIĄŻKA książka to rozmówca, który ciebie nie chwali, to towarzysz, który cię nie znuży książka to rozmów-
TAB. 35. PISMA DRUKARSKIE
1. Wzór pisma klasycznego: Modena, jasne i półgrube.-2. Pismo linearne szeryfowe (egipcjanka): Nil. 3. Pismo linearne bezszeryfowe (grotesk): Paneuropa, jasne i półgrube. 4. Pismo ozdobne. 5, Pisanki- 6. Pismo szerokie. 7, Pismo ściągle
p
\ i 1 r
i w i
HM
H
1
X
-w W Ś"'......'-fc
TAB. 36. PISMO
1. Znaki symboliczne. 2. Słynny wampum Pcnna z 1682.
3. Pismo obrazkowe Azteków.
4. Pismo wyrazowe: Podanie 7 plemion indiańskich do Kongresu Stanów Zjednoczonych A.P.
5. Pismo sylabowe japońskie
!4
<< T^- m rf !n v TT<< CfTTK- ?^
K- KTTf T<- T
m
t>
W
r"
it
BJ
rwv u
*
ssiu.
fcft
mi M.
nr-atu *
!
12
^ J
14
TAB. 37. PISMO
6. Egipskie pismo hieratyczne. 7. Imię Ptolemeusza w piśmie demotycznym i hieroglificznym. 8. Formy rozwojowe pisma klinowego. 9. Staroperski napis Kserksesa. 10. Współczesne pismo chińskie. 11. Fenickie pismo fonetyczne. 12. Hebrajskie pismo kwadratowe. 13. Arabskie pismo kufi. 14. Pismo greckie: inskrypcja z Koryntu (bustrophedon)
10
alef
Q bet
7 gimel
dalel
he
zajin
chet
-o tet
f jod
1 kaf lamed
mem
V nim
3B samech
D ajin
pe
resz
TV szin
tan
11
15a
ABCDEF GHIKLMN OPORSTU
VWXYZ
15b
iwyC
U i^vvu
\(
16a
16b
ABCDEFGHl) ABCDLF6l{!KlM
*iN N0PQRSTUVWXT2
] RLOON Opq R Imno paYfru
sTuycjuxyz
ab cd ef^h ij kimn o pq r s ft u
vwxyz
"ST*
17b. -Ś"^. -Ś;.
';.'' Ś.Ś:Ś 'Ś:'!,. V::_ -' . ^y
Snembimc 4/ Z^cccIlZ: Vcnditn/, Trmift Vnc
vó%e fttco^a/ 4c dOMtm chwfhtnor. MttMtmti
i i
*es tngttr Mes occ4tttte'> amt
i MK< djmt1 dipttfaKs cuiną
^,*u-- Vmm Mx>Jem: U(- toottJmn ciut m ieutiłuttm nieticy, foLtihim Ś *c ttne' nrnnne'eitmflmn) lileunet AltiTttm urno
TAB. 38. PISMO
15. Pismo łacińskie klasyczne: a. kapitała, b. kursywa. 16. Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne: a. capitalis quadrata, b capitalis rustica, c. uncjała, d. minuskuła karolińska. 17. Pismo humanistyczne: a. minuskuta (antykwa), b. kursywa (italika]
abct>efgbvjklmTi f
18b
21
TAB. 39. PISMO
18. Pismo gotyckie: a. tekstura, b. rotunda, c. fraktura. 19. Pismo Majów. 20. Pismo indyjskie: inskrypcja Asioki z południowych Indii. 21. Napisy runiczne
Ctofwt
coicfi
X
li i
1
TAB. 40. PSAŁTERZ
1. Psałterz grecki z Bizancjum (XI w.). 2. Psałterz św. Elżbiety z XIII w. (iluminacja saska). 3. Psałterz floriański. 4. Psałterz ks. de Berry (1400, miniatura A. Beauneveu)
PISMA DRUKARSKIE
riańskiej dom, tzw. Pod Wiewiórką, w którym umieścił drukarnię. Wytłoczono w niej w 1. 1620-1645 ponad 360 druków. P. piastował urzędy miejskie i kilka razy posłował na sejm. Po jego śmierci drukarnię prowadziła (1646-1666) żona Anna Teresa z Pernusów, ale druków prawie nigdy nie podpisywała swoim imieniem. 3. Stanisław, syn Andrzeja młodszego, były wojskowy, nobilitowany za zasługi wojenne -w 1662, prowadził drukarnię w 1. 1666-1672, a ok. 1673 (lub nieco później) sprzedał ją wraz z domem Pod Wiewiórką Akademii Krakowskiej. W. Budka: P. i Kupisz. "Silva Rerum" 1928
PIOTROWSKI Antoni (1853-1924), malarz. Studiował w Warszawie (uczeń W. *Gersona), w Monachium i Krakowie. Rysował na kamieniu litograficznym karykatury dla "Kolców". W 1. 1885-1886 i 1900-1905 jako korespondent na Bałkanach zasilał swymi rys. ang. pisma ilustrowane "The Graphic" i "Daily Graphic". P. był również ilustratorem Trylogii i Krzyżaków Sienkiewicza (1901-1902).
W. Prokesch: A.P. 1914.
PIRCKHEIMER Wilhbald (1470-1530), niem. humanista i bibliofil z Norymbergi. Utrzymywał kontakty z *Maksymilianem I i *Diirerem. Księgozbiór P. (gromadzony na zasadach naukowych) zawierał wiele rpsów węg. pochodzących ze zdobytej w 1527 przez Turków Budy. Bibl. P. nabył T.H. *Arundel; obecnie znajduje się ona w *British Museum.
PISANKI zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO.
PISARSKI Jan Stefan (zm. ok. 1678), księgarz poznański, sekretarz JKM. Do Poznania przybył z Pikną. Prawo miejskie przyjął w 1662. Wartość posiadanej przezeń oficyny, szacując wg zachowanego testamentu z 1673, można ocenić na ok. 7000 złp. Jej faktorem był Mikołaj Rzecitowski. P. był jednym z opiekunów Doroty Rossow-skiej, wdowy po Sebastianie (*Rossowski). Prowadził interesy handlowe z Warszawą. Jego księgarnię nabył w 1679 za 6000 złp. lekarz poznański Wojciech Będkowski.
PISARZ: 1. W XIX w. *autor *dzieł literackich prozaicznych i poetyckich, politycznych i społecznych (publicystycznych). W rozumieniu współczesnym nazwa P. określa w zasadzie autora utworów literackich prozą; wyjątek czyni się w odniesieniu do dawnych autorów pism politycznych (pisarze polityczni). 2. Kopista, skryptor, człowiek zajmujący się przepisywaniem tekstu. W starożytnym Egipcie i Asyrii spełniali tę czynność wysoko cenieni zawodowi P., wykształceni w szkołach istniejących przy świątyniach. W Grecji i Rzymie powie-
1845
EWoK 60
rżano czynność pisania głównie niewolnikom, zw. *librarii. Istnieli też nakładcy zatrudniający po kilku lub kilkunastu niewolników, przepisujących teksty z podanego wzoru. W wiekach średnich produkcję książki rękopiśmiennej przejęły klasztory, których *skryptoria były jednocześnie szkołami pisarskimi. Warsztaty pisarskie istniały też przy katedrach i kolegiatach, zatrudniając niższe duchowieństwo świeckie. Od XII-XIII w. w związku z powstawaniem szkół teologicznych, a zwłaszcza uniwersytetów, zaczęli się pojawiać zawodowi P., trudniący się przepisywaniem dla zarobku. Masowa produkcja książek przy uniwersytetach wywołała potrzebę ułożenia dla P. odpowiednich przepisów i rozciągnięcia nad nimi kontroli przez wprowadzenie systemu tzw. *pecji. W XTV- ' XV w. istniały też rzemieślnicze warsztaty pisarskie trudniące się całkowitą produkcją książki. Własnych P. zatrudniali panujący i możni panowie duchowni i świeccy. W Polsce zawodowi P., zwani *katedrales prawdopodobnie od "cathedra scribendi" (nauka pisania), znani są od początku XV w. W epoce Renesansu powstały we Włoszech *szkoły kaligraficzne, kształcące świeckich P. w zakresie *pisma humanistycznego. Tam też zawiązały się pierwsze korporacje zawodowych P. Dawni P. byli nieraz wysokiej klasy artystami w zakresie *kaligrafii, ale pracowali anonimowo, rzadko ujawniając swe imiona. Do znanych i wybitnych należą m.in. kopiści Karola Wielkiego Dagulf i Gotszalk oraz Otloh z klasztoru Sw. Emme-rama w Ratyzbonie (XI w.). W późniejszym średniowieczu P. kładli czasem swe imiona w *kolofonach. W końcu XV i pocz. XVI w., mimo rozpowszechnienia książki drukowanej, bogaci właściciele bibl. często wynajmowali P. dla kopiowania rzadkich druków i rpsów. Osobną kategorię P., nie związanych z produkcją książki, stanowili P. kancelaryjni. 3. Zob. Bibliotekarz.
Zob. też Antykwariusz, Kaligraf, Katedralis, Librarius.
PISMA DRUKARSKIE: 1. Odbity (drukowany) obraz wizualny czcionek, odlewów matryc lub fotomatryc literniczych, cyfr, znaków interpunkcyjnych i specjalnych, stanowiących część lub komplet P.d. 2. W potocznym technicznym języku poligraficznym komplet czcionek metalowych, drewnianych, z mas plastycznych lub matryc linotypowych, monotypowych lub tp. bądź też błon fotomatryc literniczych, używanych do składania tekstów w ze-cerniach albo montowania tekstów przeznaczonych do druku. 3. Specjalnie na papierze spreparowane do odbicia zestawy drukarskich pism transferycznych szybko przenoszonych przez pocieranie na papier, karton, folie, szkło.
Istnieje wiele rodzajów P.d. W zależności od zastosowania w druku rozróżniamy P.d. dziełowe, tytułowe
1846
PISMA DRUKARSKIE
i akcydensowe. Ze względu na konieczność wyróżnień w tekście P.d. dzieli się na: tekstowe, wersaliki i kapi-taliki; proste i pochyłe; szerokie i ściągłe; jasne, cienkie zwykłe albo półgrube i grube. Z uwagi na materiał, z którego wykonań" są czcionki, rozróżnia się P.d. ze stopu drukarskiego, z mosiądzu, z drewna i z tworzyw sztucznych. Z uwagi na różnorodne kroje czcionek można P.d. podzielić na wielkie grupy (*Krój pisma drukarskiego). Wreszcie można rozróżniać P.d. ze względu na odmienności alfabetów narodowych, np. P. greckie, łacińskie, grażdanka, chińskie itd. (*Pismo).
P. dziełowe obejmuje czcionki dużych i małych liter od 6 do 12 *punktów typograficznych, którymi zwykle są wykonywane składy książek (dzieł), czasop. i gazet. P. tytułowe składa się z czcionek większych stopni, przeznaczonych do składu tytułów rozdziałów, części, tomów lub okładki i karty tytułowej książki. Do składu wszelkiego rodzaju tytułów mają zastosowanie raczej czcionki dużych liter (wersalików).P. akcydensowe obejmuje wszelkie czcionki drukarskie od 6 do 48 punktów typograficznych, służące do składania *druków akcydensowych. Do P. akcydensowych należą pisma ozdobne, reklamowe, kaligraficzne, kartograficzne, a także tytułowe szerokie i maszynowe. 'P. maszynowe składa się z czcionek drukarskich, które są imitacją tradycyjnego pisma maszyny do pisania. Odlanie takich czcionek zostało dokonane w celu najwierniejszego oddania w druku oryginałów maszynopisów. Dlatego też w rysunek oczka niektórych odmian tych czcionek jest wkomponowany delikatny *raster (siatka) imitujący odcisk splotu (faktury) tkaniny użytej do taśmy maszyny do pisania. "Wszystkie czcionki mają zgodnie ze swoim pierwowzorem jednakową szerokość i wobec tego odlane są na słupku *półf ireto-wym.
P. tekstowe (podręczne) obejmuje czcionki w stopniach 6-12 punktów typograficznych, a więc P.d. przeznaczone do składu dzieł, broszur, czasop. i gazet. Pismem tekstowym nazywane są czcionki małych liter (*Minuskuła) w odróżnieniu od dużych liter. . Wersaliki, duże litery alfabetu (*Majuskuła). Każdy rodzaj P.d. dysponuje wersalikami stosowanymi w tekście zgodnie z zasadami ortograf ii lub dla wyróżnienia części tekstu. Kapitaliki, czcionki liter o wyglądzie wersalików (dużych liter), ale mające wysokość i grubość liter tekstowych (małych). Kapitaliki stosuje się zwykle przy składzie dzieł naukowych jako pismo wyróżniające, np. w nazwiskach autorów w katalogach księgarskich, wbibliografiachitp.,np.: A.Mickiewicz Pan Tadeusz. P. proste (powszechnie zwane *antykwą), każdy rodzaj pisma, którego czcionki zachowują pozycję prostopadłą do linii wiersza, w odróżnieniu od pisma pochyłego (kursywy). P. pochyłe (kursywa, łac. cur-sus = bieg), nazwą tą określa się czcionkę pochyłą w prawo
w przeciwieństwie do prostej. Wywodzi się z potocznego *pisma łacińskiego klasycznego. W druku po raz pierwszy zastosował ją A. *Manutius w Wenecji w 1501, stąd do dziś na zachodzie Europy i w Ameryce znana jest również pod nazwą italiki. U Manutiusa pochyle były tylko minuskuly, majuskuły zaś proste. Kursywa wersalikowa pojawiła się dopiero w poł. XVI w. Ma duże analogie do pisma ręcznego i dlatego w budowie różni się nieco od odpowiadającego jej krojem pisma prostego. Kursywy używa się do wyróżnień z tekstu zwykłego poszczególnych wyrazów lub całych zdań; niekiedy składa się nią przedmowy, krótkie wstępy, motta, dedykacje itp. P. szerokie, zestaw specjalnej odmiany czcionek, przeważnie akcydensowych, stosowanych powszechnie w końcu XIX i w pocz. XX w. w celach reklamowych przy składaniu ogłoszeń handlowych w prasie. Drukowany tym pismem mały, sloganowy tekst mógł zająć względnie dużo miejsca. Wymagania dobrej czytelności spowodowały powstanie krojów czcionek o dużym, szerokim oczku również wśród pism dziełowych (tzn. mniejszych stopni). P. ściągle, w przeciwieństwie do szerokiego, o wąskim, ciasnym oczku używane do składów obszernego tekstu na małej powierzchni. Stosuje się go np. w ogłoszeniach prasowych, aby uniknąć wysokich kosztów druku wąskiej szpalty ogłoszeniowej. P. jasne (cienkie, zwykłe), najbardziej powszechna odmiana pisma drukarskiego, charakteryzująca się cienkim, delikatnym rysunkiem oczka, używana do druku dzieł, broszur, czasop. i gazet. Przy składzie tym pismem do wyróżnień w tekście używa się kursywy lub pisma półgrubego. Ś P. półgrube, odmiana czcionek o mocniejszym rysunku oczka, stanowiąca rodzaj wyróżnienia w stosunku do pisma jasnego (zwykłego) danego kroju. Składa się nim pojedyncze wyrazy, zdania, a nawet akapity w celu wyeksponowania ich spośród zwykłego tekstu. W czasop. i gazetach pismem półgrubym składa się w całości ważne wiadomości, na które redakcja pragnie szczególnie zwrócić uwagę czytelników. P. grube, najmocniejsza w rysunku (po cienkim i półgrubym) odmiana danego kroju pisma. Stosuje się go na ogół w piśmie akcydensowym, używanym np. do składu ogłoszeń; w innych pismach składu dziełowego nie stosuje się go, tylko półgrube, ponieważ w małych stopniach zacierałaby się różnica między pismem grubym a półgrubym, a kolumna dzieła nim złożona wyglądałaby nieestetycznie.
P. mosiężne posługuje się czcionkami (zwykle większych stopni) odlanymi z mosiądzu, a nie ze stopu drukarskiego, ze względu na ich większą wytrzymałość. Jest używane głównie w introligatorstwie do drukowania napisów na oprawach płóciennych lub do tłoczenia na gorąco przy użyciu kolorowych folii (np. złotej lub srebrnej). Za granicą jest używane również do składu ogłoszeń zamieszczanych w prasie, ponieważ czcionki ze stopu drukarskiego
1847
1848
PISMA DRUKARSKIE
przy wielokrotnym matrycowaniu ulegają zniekształceniu pod naciskiem prasy w czasie tzw. kalandrowania składu. Ze względów oszczędnościowych zecerskie czcionki mosiężne są niekiedy p odlewane od spodu ołowiem lub zajno-cowywane na podstawkach drewnianych. P. afiszowe składa się z czcionek dużych stcpni, niekiedy, przy wielkości ponad dwa kwadraty (*Materiał zecerski), wykonanych z drewna, tzw. drewniaki (*Czcionka); służy do składania ogłoszeń, plakitów, afiszów itp.
E. Bednarczuk: Graficzny rozwój litery. 1956. F. Muzika: Krasne pismo ve vyvoji latinky. T. 1-2.1958. W. Turner Berry, A.F. Johnson, W.P. Jaspert: The encyclopaedia oj type faces. 1962. T. Szanto: Pismo i styl. 1969.
Dzieje. Drukowane książki miały w koncepcji J. *Gu-tenberga naśladować wiernie kodeksy rękopiśmienne. Dlatego też wzory najstarsze P.d. oparł on na gotyckiej minuskule, a dla druku słynnej Biblii 42-wierszowej zaprojektował i odlał czcionki wzorowane na pis'mie mszałów. Była to tzw. tekstura (gotyk lub scriptura missalis), która w czcionkach Psałterza mogunckiego (1457) otrzymała szczególnie piękny krój. Zaokrąglone kształty posiadało najstarsze P.d. w Italii, zwane rotundą (littera Veneta), jak również wywodząca się z pisma kancelaryjnego bastar-da i gotyko-antykwa (fere humanistica) Gutenberga oraz czcionka górnoreńska zastosowana przez P. *Schof-fera w Gart der Gesundheit (1485), a zwana później szwa-bachą. *Antykwę, wzorowaną na minuskule karolińskiej, wprowadził do druku w 1464 A. *Rusch w Strasburgu, a w rok później w prymitywnej postaci C. *Sweynheym i A. *Pannartz, drukujący w Subiaco i w Rzymie. Ulepszyli krój drukarze weneccy Wendelin i Johann ze Spiry. Doskonałą postać nadał jej N. *Jenson, wzorując się na literach kwadratowej kapitały i na minuskule kodeksów humanistycznych (1470). U schyłku XV w. piękną antykwą, wyciętą przez F. *Griffa z Bolonii, wytłoczył A. *Manu-tius dzieło F. Colonny *Hypnerotomachia Poliphili. W 1501 Griffo zaprojektował Manutiusowi nowe P.d., zwane itali-ca lub cancellaresca. Była to słynna później, wzorowana na piśmie kancelarii papieskiej cursiva Aldina, którą drukowano głównie dzieła starożytnych autorów. Odznaczała się ona prosto stojącymi majuskułami przy pochyłych minu-skuhch. Szpeciło to ogólny obraz *składu drukarskiego i dopiero inni drukarze, zwłaszcza *Giuntowie, wprowadzili do niej też pochyłe majuskuły. Z działalnością cesarza *Maksymiliana I wiąże się powstanie gotyckiego P.d. zwanego frakturą, odznaczającego się bogactwem łamanych linii i ostrych łuków. Pismem tym wydrukowano w Augsburgu słynny Gebetbuch (1513) i *Theuer-dank (1517), ale ustalony krój zyskała frakturą dopiero w dziele A. *Diirera Unterweisung der Messung... (1525). Z biegiem lat stała się ona niejn. czcionką narodową, stosowaną aż do drugiej wojny światowej. Pod koniec
XVIII w. próbowano ją upraszczać i tak powstały jej kroje zwane Unger Fraktur (Berlin 1793) i Breitkopf Fraktur (lub Jean Paul Fraktur, Lipsk 1798). W pierwszej poł. XVI w. głównym ośrodkiem projektowania czcionek stał się Paryż. W 1529 G. *Tory ogłosił swe Champ Fkury z wzorami czcionek, a od 1531 C. *Garamond wzorując się na antykwie A. Manutiusa wycinał czcionki dla S. de *Colinesa, R. *Estienne'a i Ch. *Plantina (antykwa Garamonda). Na polecenie króla *Franciszka I wyciął też Garamond greckie czcionki (Grecs du Roi) wedle wzorów Kreteńczyka Angelosa Vergetiosa. Zupełnie nowy krój czcionki, oparty na francuskim piśmie ręcznym, zaprojektował w 1557 lyoński drukarz R. *Granion. Nazwano go lettre francaise d'art de main, później cara-ctere de ci vi li te od dzieła *Eraznia z Rotterdamu La Cwilitł puMle, wytłoczonego tą czcionką w 1559. Pismo to było trudne do czytania i szersze zastosowanie aniżeli we Francji znalazło w Antwerpii u Plantina, który użył go m. in. przy tłoczeniu słynnej 5-języcznej 8-tomowej *Biblii Polyglotta Regia sive Płantiniana (1569-1573). Od XVII w. krój czcionek zaczął się uniezależniać od wzorów liter pisanych, co daje się obserwować na produktach giserskich Christoffela van Dycka (1601-1672) dla *Elzevierów w Lej-dzie. Z jego wzorów wywodziły się też tzw. Fell Types, odlane w siódmym dziesiątku lat tego wieku dla Drukarni Uniwersyteckiej w Oksfordzie (*Oxford University Press), oraz czcionki hebrajskie (*Pisjmo semickie) dla amster-dapiskiego drukarza Josefa Arhiasa. We Francji długo trwała praca nad zaprojektowaniem nowego kroju czcionki dla Drukarni Królewskiej w Paryżu. Ostatecznie Ph. *Grand-jean de Fouchy wyciął antykwę zwaną Romain du Roi. Szeroko stosowane czcionki projektował też paryski giser P.S. *Fournier, autor dwutomowego podręcznika Manuel typographiaue (1764-1766), przepełnionego wzorami antykwy i kursywy, oraz Anglicy W. *Caslon i J. *Baskerville. Pierwszy z nich uniezależnił krój czcionki ang. od wzorów holend., drugi stworzył wzory przejściowe do czcionek klasyeystycznych *Didotów, *Bodoniego i Justusa Ericha Walbaujna. Paryskiej dynastii drukarskiej Didotów zawdzięcza czcionkarstwo nie tylko udoskonaloną przez Firmina Didota antykwę, ale też ostateczne ustalenie wymiaru czcionek przez jego ojca F.A. Didota przez wprowadzenie tzw. paryskiego *punktu typograficznego. Par-meński drukarz G. Bodoni naśladował początkowo wzory Fourniera, a w 1771 opublikował własne projekty w dziele Fregi e majuscole incise efuse da Giambattista Bodoni. Dalsze liczne wzory zamieścił w Manuale tipografico, wytłoczonym w 1788. Podstawową czcionkę stanowiła u niego antykwa o grubych liniach zasadniczych i cienkich *sze-ryfach. Z początkiem XIX w. wprowadzono do typografii dwa nowe rodzaje czcionek. Pierwszy rodzaj stanowiła cała grupa tzw. pism egipskich (egipcjanka), będących wy-
1849
1850
PISMO
razem zainteresowania się tym krajem i poczynionymi w nim odkryciami, drugi zaś, tzw. grotesk, wycięty w 1832 przez Anglika Roberta Thorne'a w pDstaci liter
0 grubych kreskach, bez szeryfów. Protestem przeciw industrializacji i mechanizacji w produkcji książkowej, a więc
1 w odlewnictwie czcionek, była działalność W. *Morrisa i jego naśladowców na przełomie XIX i XX w. Z czcionek Jensona, *Sch5ffera, *Zainera i *Kobergera czerpał Morris wzory dla swych Golden, Troy i Chaucer Types. Ostatecznie, zwłaszcza w okresie międzywojennym XX w., zwyciężyło mechaniczne odlewnictwo czcionek, dla których kroje projektowali m. in. R. *Koch (1934), Walter Tie-mann (1876-1951), Kl Klingspor ml. (1868-1950) i Stanicy Morrison, twórca nowej antykwy dla dziennika "The Times".
W Polsce odlewano z początku czcionki wedle zachodnich wzorów, stosując w druku głównie rotundę. Dopiero w 1513 F. *Ungler odlał gotyko-antykwę, natomiast około 1520 H. *Wietor wyciął pierwszą czcionkę pal. kroju. Była to ozdobna kursywa, nie nadająca się do dłuższych tekstów. Przy końcu XVI w. J. *Januszowski zaprojektował, opierając się na piśmie ręcznym, prostą i kursywaą antykwę, którą przedstawił w 1594 w dziele Nawy karakter polski. Nie stalą się ona jednak pal. czcionką narodową i tylko przez krótki czas używano jej jako pisma wyróżniającego. W następnych wiekach stosowano obce wzory i matryce, aż w 1929 zaprojektowano ciężką antykwę w odlewni czcionek Stanisława Jeżyńskiego w Warszawie, w 1933 zaś odlano w giserni Jana Idźkowskiego estetyczną antykwę, zaprojektowaną przez A. *Półtawskiego. W Polsce Ludowej powstała w 1960 antykwa toruńska według projektu Zygfryda Gardzielewskiego i Józefa Gruszki.
Zob. tab. 14, 35, 38, 39(1).
Zob. też Antykwa, Krój pisma drukarskiego, Ła-cinka, Stopień pisma.
E. Crous, J. Kirchner: Die gotischen Schriftarten. 1928. J. Muszkowski: Antyku/a polska Adama Półtawskiego. 1932. D.B. Updike: Printing types, thtir history, forms and use. 2 Ed. 1951. J. Tschichold: Geschichte der Schrift in Bildern. 4 Aufl. 1961. J. Kuglin: Poligrafia książki. Wyd. 2. 1968.
PISMO, zespół znaków przyjęty przez określoną grupę ludzką dla graficznego przedstawienia mowy i mający to samo znaczenie dla wszystkich jej członków. P. stało się podstawą rozwoju wyższych form cywilizacji i kultury ludzkiej, wynikło bowiem z potrzeby utrwalenia myśli i przekazania jej innym ludziom na odległość w przestrzeni i w czasie. Było koniecznym warunkiem dla gromadzenia wiadomości, a więc powstawania wiedzy. Badanie dziejów rozwoju P. jest istotną gałęzią historii cywilizacji i kultury. Ogólny rozwój P. odbywał się stopniowo i powoli, doskonaląc system znaków i ich formy stosownie do rosnących potrzeb życiowych i rozwoju umie-
1851
jętności ludzi. Niekiedy bywał hamowany w związku z utratą przez określoną społeczność zdolności twórczej lub też odbywał się gwałtownym skokiem przez przejęcie form od obcej społeczności i przystosowanie ich do własnych potrzeb. Etapy rozwoju P.: znaki symboliczne, P. obrazkowe, P. wyrazowe, P. sylabowe i P. alfabetyczne. Dwie pierwsze fazy są określane jako P. syntetyczne, etap trzeci jako P. analityczne, a czwarty i piąty jako P. fonetyczne.
Znaki symboliczne służyły ludziom do porozumiewania się na odległość przed wynalezieniem i zastosowaniem P. Część znaków przekazywano w formie nietrwałej, chwilowej, w postaci gestykulacji, sygnałów wzrokowych (np. dymy rozpalonych ognisk jako znak niebezpieczeństwa i wzywania pomocy), sygnałów dźwiękowych (np. bicie w bębny, sygnały tam-tamów u Murzynów w Afryce Zachodniej i Środkowej) lub sygnałów w formie przedmiotów (np. umieszczenie na drodze umówionych znaków, jak kamienie czy strzały ułożone w określony sposób, lub przesłanie znaku, który oznaczał wyzwanie do walki, zgodę lub odmowę). Takimi znakami posługiwali się ludzie we wczesnych epokach rozwoju ludzkości, a obecnie używane są one wśród ludzi na prymitywnym szczeblu rozwoju. Niektóre znaki miały charakter trwalszy; do nich należą węzły na sznurze, karby nacięte na kiju, muszle umieszczane na tkaninie lub sznurze. Węzły na sznurze jako znaki symboliczne były używane m. in. wśród Indian Ameryki Południowej, ludności z wysp południowego archipelagu japońskiego (Riukiu) i Polinezji (wyspy Salomona, Karoliny, Markizy). Najbardziej rozwinięte z nich są quipu, używane przez peruwiańskich Inków w okresie przedkolumbijskim; składały się z głównego sznurka grubszego, do którego przytwierdzano cieńsze sznureczki różnej długości i barwy. Sposób wiązania węzłów, ich odległość od sznurka głównego oraz barwa sznurków miały swoje znaczenie. Według dzieła historyka peruwiańskiego Garciłaso de la Vega (ok. 1540-1616), którego matka pochodziła z książęcego rodu Inków, quipu służyły do składania władcom sprawozdań rachunkowych. Niekiedy znajdowano je także w grobowcach Inków; dopatrywano się w nich wówczas znaczenia magicznego zapewnienia spokoju po śmierci przy pomocy symboli astrologicznych. Karby i nacięcia stosowano jako znaki mnemotechniczne dla zapamiętania liczby określonych przedmiotów. Używano także powszechnie aż do średniowiecza dwóch kijów nacinanych jednocześnie, które w ręku dwóch ludzi służyły do sprawdzania umówionych rachunków. W ten sposób poświadczano np. złożone daniny. Muszle umieszczane we wstęgach tkaniny w odpowiednim układzie i barwie, tzw. wampumy, używane były przez Indian Ameryki Północnej dla przekazywania wiadomości, przy czym
1852
PISMO
barwa czarna znaczyła zwykle niebezpieczeństwo, czerwona wojnę, biała pokój itp. Innym typem znaków używanych przez szczepy murzyńskie w Nigerii są tzw. aroko, muszle umieszczone na końcu splecionego sznura, które oznaczały ciężką chorobę. Również -w Nigerii szczep Yoruba używa muszli na sznurze przy porozumiewaniu się w sprawie małżeństwa: mężczyzna wysyła wybranej sznurek z nawleczonymi 6 muszelkami, liczba 6 wymawia się 'efa', co oznacza w tym wypadku słowo 'przyciągać* (fa); dziewczyna wyraża zgcdę na małżeństwo wysyłając podobny sznurek z 8 muszelkami, przy czym 8 (ejo) zastępuje słowo 'zgadzam się' (yo). Nazywa się to listami Yoruba.
P. obrazkowe (piktograficzne) powstało z rysunków przedstawiających w formie uproszczonej pojęcie dla przekazania myśli. Rysunki te ludzie pierwotni kreślili na skałach zewnętrznych i w pieczarach będących ich schronieniem, na korze drzewnej lub skórze, potem na kamiennych tablicach i pomnikach. "Wyrażają one myśl przy pomocy rysunków, nie mających jeszcze bezpośredniego związku z dźwiękami mowy. Np. uproszczone postacie ludzkie z łukami i zwierzę ze strzałą w nim tkwiącą zawiadamiały o pomyślnych łowach. Takie rysunki weszły w skład następnych systemów P. jako piktogramy. Rysunki skalne z początku epoki neolitycznej, zwane także petroglifami, znaleziono w Afryce Północnej, Indiach, "Wschodniej Azji, Hiszpanii, południowej Francji i w Ameryce Środkowej. P. obrazkowe przetrwało do dziś u ludzi o pierwotnym stopniu rozwoju cywilizacji: u Eskimosów, Indian środkowo- i południowoamerykańskich oraz u niektórych ludów Polinezji. Odczytanie P. obrazkowego nie wymaga znajomości języka, ponieważ rysunki przekazują bezpośrednio ogólne pojęcia, poważną jednak trudnością jest możliwość przypisywania im różnorodnego znaczenia.
P. wyrazowe (ideograficzne) jest dalszym etapem rozwoju P.od rysunków wyobrażających ogólne pojęcia do znaków związanych z konkretnymi rzeczami i ich nazwami. P. wyrazowe jest już związane z zespołem dźwięków mowy, używanym dla określenia rzeczy. Ideogramy są to znaki uproszczone i umowne, przedstawiające rzeczy dostrzegalne zmysłami albo związane z nimi pojęcia. "W ten sposób np. rysunek kręgu z kreskami promieni oznacza 'słońce', ale także pojęcie 'ciepła'. Rysunek postaci ludzkiej może oznaczać jako piktogram pojęcie ogólne 'człowieka', ale postać ludzka oparta na kiju oznaczać może także pojęcie 'wieku'( w *P. egipskim). "W określonym P. istniał pewien zasób ideogramów, zwykle ok. kilkuset odrębnych znaków. Stąd ten sam znak był używany dla określenia różnych rzeczy, pojęć i wreszcie wyrazów. P. wyrazowe przedstawia myśl wyrażoną zdaniem często na zasadzie rebusu, tj. dla określonego pojęcia rysowano
znak rzeczy, której nazwa brzmiała w wymowie podobnie. Dla uniknięcia nieporozumień przy odczytywaniu zaznaczano, przez zastosowanie znaków pomocniczych, w jakim znaczeniu został użyty dany znak. Te znaki zwane deter-minatywami, nie wymawiane przy czytaniu, określały rodzaj pojęcia, np. imię bóstwa, mężczyzna, kobieta, kraj, roślina, metal, pojęcie oderwane. Odczytanie ideogramów bez znajomości języka, w którym je pisano, jest często niemożliwe. Można niekiedy domyślać się ich znaczenia (nie zawsze poprawnie), ale brzmienie wyrazu pozostaje nieznane.
P. sylabowe jest P. fonetycznym, związanym ściśle z brzmieniem grup dźwięków, składających się ze spółgłosek i samogłoski. Już w P. egipskim niektórych znaków rzeczy o nazwie jednosylabowej używano czasem jako części składowych innych wyrazów. *P. klinowe wprowadziło stałe użycie znaków sylabowych obok ideogramów wyrazowych, jak to obserwuje się w P. sumeryjskim i babilońskim. Niektóre P. sylabowe liczą ponad sto znaków, większość P. późniejszych posiada po kilkadziesiąt odrębnych znaków, należą do nich przede wszystkim P. staroperskie (*P. klinowe), ^indyjskie, *cypryjskie, *kreteń-skie i *japońskie. Główną trudność w P. sylabowym stanowi wyrażanie zbiegu spółgłosek. Niektóre P. łączą wtedy znaki (P. indyjskie), inne wprowadzają samogłoskę po każdej spółgłosce, chociaż samogłoska nie zawsze jest wymawiana (P. cypryjskie i kreteńskie).
Alfabet, uporządkowany kompletny zestaw liter, czyli graficznych symboli pojedynczych głosek danego języka. Termin pochodzi od połączonej nazwy dwóch pierwszych liter P. fenickiego (*P. semickie), aleph i beth, przejętej następnie w *P. greckim. Najwcześniejsze próby utworzenia alfabetu są znane z poł. drugiego tysiąclecia p.n.e. Za jedną z nich uważa się P. synajskie (*P. semickie) na półwyspie Synaj, zawierające niewielką liczbę znaków zbliżonych kształtem do *hieroglifów *P. egipskiego (P. to nie zostało w pełni odczytane), drugą stanowi P. ugaryckie oparte na systemie *P. klinowego (zabytki jego odnaleziono w północnej Syrii w ruinach starożytnego miasta Ugarit w 1929). Za twórców właściwego alfabetu, z którego rozwinęły się P. współczesne, uważa się Fenicjan. W większości znaków P. fenickiego można łatwo dopatrzyć się uproszczonych rysunków oznaczających dom, zwierzęta domowe, narzędzia, części ciała ludzkiego oraz rybę i wodę. Pierwsze dźwięki nazwy tych rzeczy przyjęto za litery wyrażające głoski, stosując zasadę *akro-fonii. Alfabety semickie są wyłącznie spółgłoskowe, bez oznaczenia samogłosek (podobnie jak *P. numidyjskie). Alfabet udoskonalili Grecy wprowadzając litery na oznaczenie samogłosek, bez których nie można byłoby jednoznacznie wyrazić ich języka. Ostatecznie alfabet upowszechnił się we wszystkich prawie P., stając się
1854
PISMO AFISZOWE
jedną z najdonioślejszych zdobyczy cywilizacyjnych ludzkości.
Zob. tab. 36-39.
Zob. też P. SEMICKIE, P. GRECKIE, P. ŁACIŃSKIE KLASYCZNE, P. ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE, P. GOTYCKIE, P. HUMANISTYCZNE. HlEROGLIFY, P. KLINOWE, P. LINEARNE, P. MONUMENTALNE, P. RUNICZNE, CYFRY,
Notacje muzyczne, P. taneczne. P. drukarskie.
K. Sethe: Der Ursprung des Alpltabets. 1926. - H. Jensen: Die Schrift in Vergangenheit u. Gegenwart. 1935.Ś M. Cohea: Pismo. Zarys dziejów.1956. J. Fćvrier: Histoire de 1'iaiture. 1959.
PISMO AFISZO WE zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO AKCYDENSOWE zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO ARABSKIE zob. PISMO SEMICKIE. PISMO ARAMEJSKEE zob. PISMO SEMICKIE.
PISMO AZTEKÓW było wytworem ludów przez nich ^podbitych ok. XII w., zwłaszcza Tolteków, mieszkających na terenie dzisiejszego Meksyku. Sami Aztekowie odegrali rolę organizatorów państwa opartego na sile militarnej, nie wnosząc Ś jak się wydaje nowych wartości kulturalnych. Zabytki P.A. zachowały się w napisach na słupach i pomnikach kamiennych, niewiele z nich jednak ocalało po podboju Meksyku w 1521 przez Hiszpanów Corteza, ponieważ niszczono je systematycznie jako pozostałości pogańskie. Oprócz zabytków kamiennych z napisami wykutymi rylcem zachowały się także rpsy malowane na długich taśmach sporządzanych z włókien palmowych. J. aztecki zwany nahua należy do rodziny j. indiańskich; używa go dziś ok. 700 000 Indian w Meksyku. P.A. jest to pismo obrazkowe hieroglificz-ne(*Pismo,*Hieroglify).Jego rysunki wyrażają bądź przedmioty, bądź przyjęte symbole pojęć oderwanych (np. trupia czaszka oznacza śmierć, oko z płynącymi łzami wdowieństwo) .Wiele znaków ma poza tym wartość fonetyczną, wyraża brzmienie rdzenia słowa (nazwy narysowanego przedmiotu), np. rysunek 2 zębów (zęby 'tlantli') ma wartość fonetyczną 'tlan'. Inne słowa są wyrażone na zasadzie rebusu, tj. kolejnego przedstawienia znaków o wartości fonetycznej podobnej do brzmienia części składowych danego słowa. Np. słowo 'teocaltitlan' znaczące 'ludzie świątyni' jest wyrażone przez obrazki kolejne: usta 'te-n-tli', drogę 'o-tli', dom 'cal-li' oraz zęby 'tlan-tli'. Niektóre rysunki P.A. mają różne znaczenie, zależne od ich barwy. Aztekowie używali P. przede wszystkim dla celów religijnych i astrologicznego kalendarza. Znajomość P.A. zanikła już z końcem XVI w. jako prosty skutek bez-
względnej kolonizacji i ucisku stosowanego przez Hiszpanów. Zob. tab. 36(3).
M. Cohen: Pismo. Zarys dziejów. 1956. H. Reichlen: Incis, Mayas et Asteąues. 1956. V. W. von Hagen: The Sun Kingdom ofthe Aztecs. 1958. J. Fevrier: Histoire de 1'icriture. 1959.
PISMO BABILOŃSKIE zob. PISMO KLINOWE.
PISMO BABILOŃSKO-ASYRYJSKIE zob. PISMO KLINOWE.
PISMO BARYJSKIE zob. PISMO BENEWEN-CKEE.
PISMO BENEWENCKIE (scriptura Beneventana) albo montekassyńsko - beneweneckie wykształciło się w szkole kaligraficznej klasztoru benedyktynów w Monte Cassino (od VIII w.). Rozkwit jego nastąpił w XI w., zwłaszcza za opata Dezyderiusza (1058-1089). Stąd rozeszło się na całe południowe Włochy, gdzie powstawały liczne filie klasztoru, a nawet zawędrowało do Dalmacji. P.b. powstało z młodszej kursywy rzymskiej (*P. łacińskie wczesnośredniowieczne) i odznacza się wielką regularnością kształtów. Charakterystyczne cechy: 'a' w kształcie podwójnego V, 'e' wyższe niż zwykle i tworzące u góry rodzaj pętli, szczególny znak skrócenia litery 'm' w kształcie podobnym do 3, wyraźna skłonność do tworzenia *ligatur. W XII w. rozpadło się na dwa odłamy: kassyńskt i baryjski. Wyszło z użycia z końcem XIII w.
Zob. też Szkoły kaligraficzne.
E.A. Loew: Scriptura Beneventana. 1929. Ś W. Semkowicz: Paleografia tajńska. 1951.
PISMO BRAJLOWSKIE zob. PISMO DLA NIEWIDOMYCH.
PISMO CHIŃSKIE posiadało już w XV w. p.n.e. rozwinięty system ideograficzny; od III w.p.n.e. służyło do zapisywania j. chińskiego. Jest to bodaj jedyne P., które przez tak długi okres zachowało w zasadzie swój ideograficzny charakter. Najstarsze znane nam zabytki P.ch., tj. napisy wróżebne na kościach łopatkowych wołu i na skorupach żółwi, pochodzące z XV w. p.n.e., świadczą o długim okresie ewolucji tego P. Z późniejs2ych czasów zachowały się teksty pisane na naczyniach z brązu, kamiennych tablicach, a jeszcze później na tabliczkach bambusowych, na jedwabiu oraz rpsy i druki na papierze. Najwcześniejsze formy P.ch. miały charakter wyłącznie pik-tograf iczny (*Pismo. P. piktograf iczne). Z czasem wykształciło się w P.ch. sześć typów struktury piktogramów. Pierwszy typ to piktogramy proste, tj. uproszczone ry-
1855
1856
PISMO CYPRYJSKIE
sunki konkretnych przedmiotów, jak np. 'mu' drzewo, 'żen'człowiek. Rysunków takich jest 6O8.Drugim typem są znaki-symbole, wskazujące symbolicznie najczęściej stosunki przestrzenne, na przykład rysunek prostokąta przecięty kreską oznacza 'środek' 'czung', kreska pionowa lub kropka nad kreską poziomą oznacza 'szang' 'nad', 'wznosić się'; znaki-symbole mogły również wyrażać i inne pojęcia, np. rysunek przedstawiający "usta i coś w nich" był symbolem 'słodyczy'-'kan', a uproszczony rysunek wysokiej budowli oznaczał 'kao'-'wysoki'. Jest ich w P. ch. 107. Trzecią grupę stanowią piktogramy złożone, zbudowane z dwóch lub trzech piktogramów prostych w sposób wykazujący logiczny związek istniejący między nimi i decydujący o znaczeniu, najczęściej abstrakcyjnym; częstym połączeniem jest kombinacja dwóch przedmiotów mających pewną wspólną cechę, np. połączenie 'słońca' i 'księżyca' daje nowy znak oddający pojęcie jasności'; czasami spotykamy połączenia kilku jednakowych piktogramów prostych, np. znak 'lin' zbudowany z dwóch piktogramów 'drzewo' oznacza 'las', znak 'wan' znaczący 'kłócić się' składa się z dwóch piktogramów przedstawiających 'kobietę'. P.ch. ma 740 tych znaków. Czwartą, najważniejszą, kategorią, do której należy ponad 90% (przeszło 40000) wszystkich obecnie używanych znaków, jest kategoria semantyczno-fonetycz-na; znaki składają się tu z reguły z dwóch elementów: jeden, najczęściej z lewej strony lub w górnej części znaku, podaje w najogólniejszy sposób przynależność znaczeniową znaku, drugi zaś w przybliżeniu wymowę znaku; np. znak czytający się 'kung' 'pracować' w połączeniu z elementem semantycznym 'człowiek' wymawiany jest 'hung' i oznacza 'grubas', tęgi człowiek; połączony z elementem semantycznym 'serce' czyta się 'kung' i oznacza 'niecierpliwość'; w połączeniu z elementem 'ręka' wymawia się 'kang' i znaczy wówczas 'nieść'. Ten system budowy znaków chińskich można by nazwać zalążkiem chińskiego P. fonetycznego, gdyby nie zróżnicowanie się w toku rozwoju j. chińskiego znaków niegdyś podobnych pod względem wymowy. Piątą kategorię stanowią znaki zapożyczone, tzn. te, które utraciły swoje pierwotne znaczenie i powszechnie używane są do oznaczenia nowych wyrazów o podobnej wymowie; przykładem tego jest znak 'lai', który jest piktogramem przedstawiającym kłos pszenicy, natomiast używany jest w znaczeniu 'przychodzić'. Znaków zapożyczonych w P.ch. jest 598. Szósta kategoria znaków P.ch. (w liczbie 372) jest najmniej zbadana i zawiera pary znaków składających się z takich samych elementów, ale w różny sposób rozmieszczonych w strukturze znaku; np. znak składający się z elementu 'słońce' u góry, a elementu 'drzewo' u dołu czytany 'kao' oznacza jasno świecące słońce', natomiast znak składający się z tych samych dwóch elementów, ale od-
wrotnie rozmieszczonych, czytany jest jao' i znaczy 'ciemny', 'tajemniczy' itp. Ogólna liczba znaków P.ch. wynosi ponad 50000, z czego duży procent stanowią różnego rodzaju warianty (postaci paleograficzne, oboczne, uproszczone) i nazwy własne. Współcześnie w użyciu potocznym jest ponad 5000 znaków. P.ch. przybierało różne postacie, od ośmiu trzygramów, czyli ośmiu grup, Unii poziomych całych i przerywanych, poprzez P. tzw. kijankowe, w zależności od materiału i przyborów, którymi pisano, oraz od przeznaczenia tekstu. Rozróżnia się następujące style: P. "wielkie pieczęciowe" (zachowane w napisach na kościach i brązach), P. "małe pieczęciowe" (stosowane od III w. p.n.e.), P. "regularne" (rozwinęło się w początkach naszej ery i stanowi podstawę nowożytnego P.ch.), P. "bieżące", częściowo kursywne (powstałe w II w. n.e.), oraz pismo "trawiaste", czyli kursywne (stosowane od V-VI w. n.e.). Znaki P.ch. pisane były dawniej z reguły rzędami pionowymi, z góry na dół, i od prawej ku lewej, odstępstwa od tej zasady zdarzały się rzadko. W dawnych tekstach nie stosowano interpunkcji. W XX w. pod wpływem europejskich systemów P. bardzo rozpowszechniło się pisanie w wierszach poziomych od lewej ku prawej. Od pocz. XX w. czyniono starania, aby zmodyfikować dotychczasowe P. lub przejść na inny system pisania. Próby te jednak napotykały duże trudności. Po powstaniu ChRL w 1949 przedsięwzięto nową próbę zmiany P.ch. Po przeprowadzeniu prac nad standaryzacją ogólnochińskiego j. narodowego i rozpowszechnieniu go na terenie całych Chin jako etap pośredni wprowadzono w użycie uproszczone formy najczęściej używanych znaków. Pędzelek i tusz prawie wyszły z powszechnego użycia i zostały zastąpione ołówkiem, wiecznym piórem i długopisem. W 1951 rząd ChRL powołał specjalną komisję do reformy P.ch. Do powszechnego użytku wprowadzony został alfabet oparty na literach łac. z dodatkiem kilku liter z cyrylicy. Poza Chinami P.ch., uzupełnione pochodzącymi od niego P. sylabiczny-mi, używane jest do dziś w Japonii, a do niedawna używane było również na Półw. Koreańskim oraz we wsch. części Półw. Indochińskiego. Ś Zob. tab. 37(5).
Chiang Yee: Chinese calligraphy. 1955. M. Cohen: Pismo. Zarys dziejów. 1956. T. Żbikowski: Reforma pisma chińskiego. "Problemy" 1956 z. 1.
PISMO CHLEBOWE (dziełowe) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO CIENKIE (jasne, zwykłe) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO CYPRYJSKIE było P. oddającym lokalny dialekt j. greckiego. Zabytki P.c. (napisy na kamieniu
1857
1858
PISMO DLA NIEWIDOMYCH
i brązie, na monetach i medalach) pochodzą z pierwszego tysiąclecia p.n.e. Pierwsze z nich odnaleziono w 1850, dopiero jednak w 1872 angielski asyriolog George Smith (1840-1876) dzięki odnalezionemu w Idalionie na Cyprze dwujęzycznemu napisowi fenicko-cypryjskiemu z początku IV w. p.n.e. odczytał w tekście cypryjskim imię króla i nazwy miast oraz ustalił, że określenie 'król' w tym P. odpowiada greckiemu wyrazowi 'basileus'. Duża liczba znaków P.c. (55) wskazała, że jest to P. sylabowe. Niemiecki grecysta Moritz Schmidt (1823-1888) odczytał w 1874 długi napis na brązie i ostatecznie wyjaśnił istotę P.c. Składa się ono z samogłosek oraz z sylab złożonych z 1 spółgłoski i 1 samogłoski. Napisy biegną od prawej do lewej. P.c. zostało przejęte przez kolonistów greckich na Cyprze od ludu miejscowego, który posługiwał się odmiennym językiem, o czym świadczą istniejące wcześniejsze jeszcze napisy w j. nieznanym, dotychczas nie odczytane.
M. Breal: Le Dichiffrement des inscriptions cypriotes. "Journ. des Savants" 1877 S. 3, wol. 42. V. Gardthausen: Die kypri-sche Silbenschrift. "Zschr. des deutschen Ver. f. Buchwesen u. Schrifttum" 1918. H. Jensen: Die Schrift in Vergangenheit wid Gegenwart. 1935. J. Friedrich: Zapomniane pisma i języki. 1958.
PISMO DLA NIEWIDOMYCH (brajl) powstało w 1. trzydziestych XIX w., jeśli pominąć wcześniejsze odosobnione próby oraz niepraktyczny system zwykłych liter wypukłych V. Haiiy (ok. 1780). W 1825 młody niewidomy nauczyciel, Francuz L. *Braille, ulepszył P. Haiiy, nadając literom formę bardziej przystosowaną do możliwości dotyku. Wprowadzenie P. Braille'a (zwanego dziś krótko brajlem) natrafiało na opory u nauczycieli, gdyż wymaga ono od osób widzących specjalnego, łatwego zresztą, przygotowania. Obecnie jednak niewidomi całego świata używają go do czytania i pisania, i to zarówno tekstów zwykłych, jak i specjalnych, np. z formułami matematycznymi, czy utworów muzycznych. Znaki brajlowskie składają się z jednego do sześciu punktów wypukłych, rozmieszczonych w dwóch kolumnach. Sześćdziesiąt trzy znaki odpowiadają wszystkim literom alfabetów narodowych opartych na łacinie oraz znakom interpunkcji. Cyfry pisze się jak kolejne litery od a (=1) do j(=0) z dodaniem przed całą liczbą specjalnego znaku liczbowego. Istnieją też znaki na oznaczenie dużej litery (przed odpowiednią literą) i kursyw)' (przed odpowiednim wyrazem). Problemy wynikające z różnic między poszczególnymi alfabetami rozwiązuje się indywidualnie w różny sposób. W Polsce dopiero w 1933 ustalono jeden system obowiązujący w całym kraju. Alfabety nie-łacińskie, j. z pismem niealfabetycznym (np. japoński) zastosowały nietypowe rozwiązania. Od 1950 UNESCO zmierza do przystosowania obecnych systemów narodowych do systemu ang., lecz akcja ta (nie obejmująca
znak tworzący, ezyłi pełny
Mi. a b i t:-, Ś i u
1
.i
h i 3
* # * ##
r -s t
*#
k 1 ni .. : 4 '
& e # ^* -*. 11 >#
s. * Ś *Ś# <
II * * '> i * * * , *
u v :' ' ' Ś*Ś z st
t * # #Ś
III ó* ## Ś ** ** ** e* ** *
ą i ó A h prz ai rz i" w Ś' * _
IV * '
i 0 ## # *
V * *
ją css nie s* -> Ś. - ..-.. -,M-ku- ty
.# *
# Ś
VI *
Pismo dla niewidomych
Europy) spotyka się z różnymi ocenami. Mimo tych różnic w znaczeniu znaków brajlowskich niewidomi całego świata operują systemem 63 znaków, tą samą więc tablicą ręczną, maszyną do pisania lub do produkowania klisz drukarskich, dzięki czemu każdy niewidomy może pisać w swoim czy obcym języku.
Zob. też Biblioteki dla niewidomych, Dkuk dla
NIEWIDOMYCH, KSIĄŻKA DLA NIEWIDOMYCH.
PISMO DYPLOMATYCZNE (kancelaryjne) zob. PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE, PISMO GOTYCKIE.
PISMO DZIEŁOWE (chlebowe) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO EGIPSKIE powstało prawdopodobnie już ok. 4000 lat p.n.e., najwcześniejsze bowiem jego zabytki zachowane na pomnikach kamiennych pochodzą z pierwszych stuleei trzeciego tysiąclecia p.n.e. Znajomość jego przetrwała aż do V w. n.e., gdy stopniowo zaczęła
1859
1860
PISMO EGIPSKIE
zanikać wraz z upadkiem znajomości kultury starożytnych Egipcjan. Przez długi okres swego istnienia P.e. przechodziło liczne ewolucje, pozostało jednak w obrębie własnego skomplikowanego systemu, ściśle związanego z właściwościami j. egipskiego, który należał do grupy j. chamicko--semickich ludów Afryki i Azji.
*Hieroglify, pierwotne P. e., którego znaki wykuwano dłutem na kamiennych pomnikach i tablicach. Określenia tego, oznaczającego "święte pismo", użył po raz pierwszy uczony grecki Klemens z Aleksandrii (zm. ok. 217 n.e.), kiedy już P. tego nie umiano odczytywać. Jak się później okazało, wiele napisów hieroglificznych zawiera treść religijną, ale używano ich także od najdawniejszych czasów do celów świeckich.
P. hieratyczne powstało w związku z wprowadzeniem *papirusu jako materiału pisarskiego i pędzelka (z sitowia) zanurzanego w czarnym lub czerwonym atramencie jako przyboru do pisania. Stąd też znaki P. stały się bardziej zaokrąglone i płynne, a stojące obok siebie łączono jednym pociągnięciem pędzelka. W miarę rozpowszechniania znajomości P. forma znaków oddalała się coraz bardziej od pierwotnej postaci hieroglifów. W Starszym Państwie Egipskim (od ok. 3200-2100 p.n.e.) znaki P. hieratycznego, sztywne i proste, najczęściej jeszcze rozdzielone od siebie, uszeregowane były pionowo. W Średnim Państwie Egipskim (ok. 2000-ok. 1600 p.n.e.) stały się bardziej okrągłe, skrócone i połączone, a obok układu pionowego zaczął występować układ poziomy wierszy w kierunku od prawej ku lewej. W Nowszym Państwie Egipskim (ok. 1570-712 p.n.e.) i po podboju asyryjskim (670-663 p.n.e.) P. stało się jeszcze płynniejsze i zupełnie odbiegło od pierwotnego kształtu; pisano już wyłącznie poziomo. Ok. połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e. P. hieratyczne wyszło z codziennego użycia i pozostało jedynie w dziełach treści religijnej, pisanych w j. staroegipskim, już wówczas martwym (stąd pochodzi jego określenie). Grecy spotykali się z nim w okresie dynastii hellenistycznej Ptolemeuszów (332-330, p.n.e.) jako z P. używanym jedynie przez kapłanów w świątyniach kultu.
P. demotyczne (gr. demós = lud) zastąpiło z czasem znaki P. hieratycznego w dokumentach świeckich. Jest to P. kursywne, maksymalnie uproszczone i skrócone, tak że kształty jego bardzo rzadko zdradzają swe pochodzenie od hieroglifów. P. demotyczne wzbogaciło się o nowe znaki odpowiadające współczesnym pojęciom wprowadzonym do codziennego języka za dynastii Ptolemeuszów, zaciążyły na nim także wpływy *P. greckiego. P. demotyczne wyszło z użycia ok. III w. n.e. w związku z zastosowaniem do j. koptyjskiego (ówczesnej mowy mieszkańców Egiptu) alfabetu greckiego, uzupełnionego tylko przez niektóre znaki P.e. Od początku średniowiecza, zwłaszcza od podboju Egiptu przez Arabów, aż do końca XVIII w. uważano
P.e. za zbiór znaków symbolicznych ukrywających magiczną wiedzę kapłanów egipskich. W końcu XVIII w. niernie-cko-duński archeolog Georg Zoega (1755-1809) słusznie przypuszczał, że w napisach hieroglificznych występują imiona królewskie otoczone obwódką, tzw. *kartuszem. W czasie wyprawy egipskiej Bonapartego w 1798 uczeni francuscy przeprowadzili poszukiwania archeologiczne uwieńczone znalezieniem wielu zabytków z egipskiej starożytności. Najcenniejszym z nich był kamień z Ro-setty odkryty przypadkowo przy budowie szańców wojskowych w delcie Nilu, ułamek tablicy kamiennej z napisami w trzech różnych P.: hieroglificznym, demo-tycznym i greckim ku czci króla Ptolemeusza Epifanesa z 196 p.n.e. Różni uczeni, m.in. orientalista szwedzki Johan Akerblad (1763-1810) i angielski przyrodnik Thomas Young (1773-1829), próbowali ustalić hieroglificzne znaki odpowiadające literom greckim. Dopiero jednak gruntowne przygotowanie i uporczywe badania młodego Francuza J.Fr. *Champolliona prowadzone od 1808 przyniosły rozwiązanie istoty P.e. Opublikował on wyniki swych badań w 1822, a oprócz Świększości tekstu na kamieniu z Rosetty odczytał prawidłowo także inne dłuższe napisy hieroglificzne. Angielski archeolog Samuel Birch (1813-1885) wyjaśnił znaczenie znaków rozróżniających rodzaje pojęć, tzw. determinatywów (*Pismo). W 1848 Niemiec Heinrich Brugsch (1827-1894) przyczynił się do wyjaśnienia skomplikowanego P. demotycznego. Po odkryciu w 1866 nowego napisu dwujęzycznego, dekretu z Kanopos, odkrycia Champolliona zostały potwierdzone i rozwinięte. Ten nowy tekst opracował egiptolog niemiecki Richard Lepsius (1810-1884), który ostatecznie wyjaśnił system P.e. Rozwinęła się wtedy nowa gałąź nauki egiptologia, odtwarzająca na podstawie odczytanych tekstów dzieje Egiptu starożytnego, jego kultury i piśmiennictwa. Bogatego materiału dla tych .badań dostarczyło odkrycie w El Amarna w 1887 archiwum z czasów faraona Amenofisa IV (1377-1358 p.n.e.). Znaleziono tam korespondencję międzynarodową władców egipskich z ówczesnym światem kulturalnym, prowadzoną jednak głównie *P. klinowym w j. babilońskim. P.e., jak się okazało, zawiera trzy zasadniczo różne rodzaje znaków: znaki wyrazowe ideogramy (*Pismo), znaki fonetyczne i determinatywy. Znaki wyrazowe przedstawiają określone przedmioty, np. 'oko', 'słońce', 'góra', 'łuk' itp., lub też czynności dostrzegalne zmysłami, np. 'bić', 'latać', jeść', 'iść' itp. Czynności i pojęcia niedostrzeganie zmysłami są wyrażone przez znaki symbolizujące je w przenośni: np. 'panować' przez berło faraona, 'kierować' przez buławę dowódcy, 'południe' przez kwiat lilii rosnącej jedynie w Górnym Egipcie (południowym), 'wiek' przez człowieka opartego na kiju. Innym rodzajem znaków są znaki fonetyczne, które zamiast przedmiotu lub pojęcia wyraża-
1861
1862
PISMO ELAMICKIE
nego przedstawiają obraz innego, którego nazwa brzmiała podobnie w wymowie. Tak np. jaskółka' ('wr') przedstawia określenie 'wielki' ('wr'), 'chrząszcz' ('hpr') słowo 'stać się' ('hpr'), 'kosz' ('dr') pojęcie 'granica' ('dr') itp. Określenia tych różnych pojęć w j. egipskim są podobne przez analogiczny skład spółgłosek, bo na samogłoski P.e., tak jak i inne *P. semickie, nie zwracało uwagi. Wreszcie trzecią grupę stanowią znaki rozróżniające (determina-tywy) dodawane na końcu wyrazu dla uniknięcia nieporozumień, np. 'mężczyzna' (rysunek siedzącego człowieka), 'kobieta' (postać kobieca z profilu), 'zwierzę' (rysunek skóry z ogonem), 'woda' (trzy linie faliste), 'pojęcie oderwane' (zwój książkowy) itp. Dla napisania imienia królewskiego lub nazwy miejscowości stosowano zasadę *akro-fonii, kreśląc dla kolejnych dźwięków znaki oznaczające rzeczy, których nazwa rozpoczynała się tym dźwiękiem. Był to krok w kierunku stworzenia znaków fonetycznych, tj. liter alfabetu (*Pismo). Dawne P.e. biegł od prawej do lewej strony, lecz teksty P.e. są obecnie publikowane w przyjętym ogólnie kierunku pisma od lewej do prawej strony. Zob. tab. 37(1).
A. Erman: Die Hieroglyphen. 1923. H. Jensen: Die Schrift in Vergangenheit u. Gegenwart. 1935. Ś K. Sethe: Das hiero-glyphische Schriftsystem. 1935. S. Schott: Hieroglyphen. 1950. M. Cohen: Pismo. Zarys dziejów. 1956. J. Friedrich: Zapomniane pisma i języki. 1958.J. Fevrier: Histoirede 1'icriture. 1959.
PISMO ELAMICKIE zob. PISMO KLINOWE. PISMO ETIOPSKIE zob. PISMO SEMICKIE.
PISMO ETRUSKIE zapożyczyło (ok. VIII w.p.n.e.) swój alfabet od zachodniej grupy alfabetów greckich (*P. greckie). Zabytki P.e. zachowały się w ok. 9000 napisów, pochodzących z okresu VTII-I w. p.n.e. Są to przeważnie krótkie ^inskrypcje: nagrobkowe na kamiennych *stelach i sarkofagach, wotywne na przedmiotach z brązu ofiarowanych bogom oraz własnościowe na naczyniach i sprzętach. Dłuższe napisy znajdują się przede wszystkim na glinianej tablicy z Kapui z V w.p.n.e. (tekst sakralny, liczący ok. 300 słów), na kamiennym słupie z Pe-ruzji z ok. El w. p.n.e. (napis na grobie dwóch rodzin etruskich, liczący ok. 120 słów) oraz na bandażach, w które spowito mumię egipską z ok. I w.p.n.e. przechowywanych w Zagrzebiu (prawdopodobnie fragment kalendarza, zawierający ponad 1500 słów). P.e. składa się z 21 liter (w tym 4 samogłoski: 'a', 'e', 'i', 'u'), napisy biegną przeważnie z prawej ku lewej. Od zakończenia podboju Etrurii przez Rzymian (272 p.n.e.) znajomość języka i P.e. zanikała, ;w początkach naszej ery uległa zupełnemu zapomnieniu. Dotychczas mimo intensywnych badań przeprowadzanych od przeszło stu lat nie udało się odczytać w pełni tekstów etruskich. Istnieją dwie przeciwstawne hipotezy
na temat pochodzenia j. etruskiego: jedna widzi w Etruskach autochtonów zamieszkujących środkową i północną Italię przed przybyciem Greków i innych ludów indoeuro-pejskich i dopatruje się pokrewieństwa Etrusków z Pelaz-gami; druga wykazując podobieństwo j. etruskiego do języków starożytnych ludów zamieszkałych w Azji Mniejszej, m.in. Hetytów, twierdzi, że Etruskowie przybyli do Italii z Azji Mniejszej na pocz. pierwszego tysiąclecia p.n.e. Dziedzictwo stosunkowo wysokiej kultury etruskiej przejęli P-^zymianie, a P.e. stało się wzorem *P. łacińskiego klasycznego.
Corpus inscriptionum Etruscarum. T. 1-2, suppl. 1893-1921. M. Hammarstrom: Beitrdge zur Geschichte des etruskischen, griechischen u. lateinischen Alphabets. 1920. K. Bulanda: Etruria i Etruskowie. 1933. M. Pallotino: Elementi di lingua etrusca. 1936. K. Olzscha: Interpretation der Agramer Mumienbinde. 1939. F. Altheim: Der Ursprung der Etrusker. 1950. R. Bloch: VArt et la cwilisation etrusaues. 1955.
PISMO FENICKIE zob. PISMO SEMICKIE.
PISMO GOTYCKIE było formą P. łacińskiego panującą powszechnie w Europie od XIII do XV w. Nazwa P.g. jest niewłaściwa, nie ma bowiem ono nic wspólnego z Gotami, a wprowadzona została dopiero w końcu XVII w. przez maurynów. Charakterystyczne cechy P.g. to: przewaga wysokości nad szerokością, skłonność do tworzenia ostrych łuków i ostrych kątów oraz do łamania linii prostej trzonków i lasek, zwartość i łączenie liter ze sobą. Pierwsze objawy tych tendencji dają się wykryć w P. niektórych kodeksów już w IX w., wyraźniej w XI w., zwłaszcza w północnej Francji, która była kolebką stylu gotyckiego także w architekturze i sztukach plastycznych. Pełne wykształcenie cech gotyckich P. nastąpiło w ciągu XIII w. Przemianom tym uległy oba zasadnicze rodzaje P.g., tj. *majuskuła i *minuskuła. Majuskuła w P.g. stosowana była zwykle w formie inicjałków kładzionych na początku rozdziałów czy ustępów, malowanych często czerwoną lub niebieską farbą. Jako P. samodzielne występuje zasadniczo tylko w *epigrafice. Litery majus-kulne wywodzą się głównie z przekształconej uncjały oraz z powiększenia rozmiarów liter minuskulnych. Przypisaniu książek posługiwano się minuskułą gotycką, która niezwykle szybko przyjęła się we wszystkich krajach należących do kręgu kultury łacińskiej i wytworzyła z biegiem czasu mnóstwo odmian, będących rezultatem jej ewolucyjnego rozwoju, a jednocześnie uzależnionych od kraju, środowiska oraz rodzaju i przeznaczenia danego tekstu. Stosunkowo najsłabiej zakorzeniło się P.g. we Włoszech, gdzie wytworzyły się jego odmiany o łagodnych, zaokrąglonych kształtach, stanowiące zapowiedź *P. humanistycznego. Należała do nich tzw. rotunda (littera Bononiensis), używana od XIV w., zwłaszcza
1863
1864
PISMO GOTYCKIE
w Bolonii i Wenecji, do pisania głównie kodeksów prawniczych, a odznaczająca się wielką regularnością i skłonnością do szerokiego duktu o tendencji poziomej. Na pograniczu P.g. i humanistycznego znajduje się gotyko--antykwa o drobnych i szerokich literach prawie bez załamań. W północnej Francji powstała jedna z wcześniejszych (druga poi. XIII w.) odmian minuskuły gotyckiej, drobniutkie P. tzw. perełkowe, stosowane do miniaturowych rozmiarów biblii na welinie (*Papier weli-nowy). Coraz większa tendencja do zaostrzania kształtów i załamań przy jednoczesnym dążeniu do osiągnięcia pewnej monumentalności i ornamentacyjności doprowadziła do stworzenia nowej postaci minuskuły, tekstury, używanej powszechnie od końca XIII w. aż do schyłku średniowiecza do pisania książek, zwłaszcza liturgicznych lub innych o bardziej uroczystym lub ozdobnym charakterze. Jej odmianą jeszcze dalej posuniętą w rozwinięciu gotyckich cech P. (podwójne łamanie trzonków) była frak tur a (littera grossa seu psalterialis, scriptura mis-salis), stosowana w wielkich księgach kościelnych (mszały, graduały) jeszcze w XVI w. Posługiwanie się P. kaligraficznymi (*Kaligrafia) było sztuką dostępną tylko dla nielicznych, wzrastające zaś upowszechnienie znajomości P., wykraczające stopniowo poza sfery duchowieństwa, stwarzało coraz częściej konieczność posługiwania się nim do potrzeb codziennych. Przyczyniło się do tego m. in. powstanie uniwersytetów, rozwój szkół parafialnych, szeroka działalność coraz liczniejszych kancelarii, wreszcie upowszechnienie papieru. Konieczność szybszego pisania, z zaniedbywaniem reguł kaligrafii, doprowadziła do wykształcenia już w XIII w. i upowszechnienia kursywy gotyckiej, P. używanego przede wszystkim na potrzeby bieżące, ale przenikającego (w XIV w.) także i do książek (skrypty wykładów, kazania). Dążenie do upraszczania kształtów liter doprowadziło w kursywie do zniwelowania charakterystycznych dla P.g. załamań i wytworzenia pewnych nowych form literowych. Kursywa gotycka utrzymywała się długo w Anglii, Francji i Polsce; wyszła z użycia dopiero w ciągu XVI, a nawet XVII w., ulegając różnym lokalnym przekształceniom. W Niemczech przetrwała aż do naszych czasów. Typem pośrednim między kaligraficzną minuskułą a kursywą była bastarda, łącząca w sobie zalety P. książkowego z możliwością stosunkowo szybkiego pisania. Odznaczała się ona złagodzeniem ostrości załamań, z kursywy przejęła zakończenia długich lasek liter (b,d,h,l) w formie pętli lub łukowatych zagięć. Bastarda narodziła się w XTV w. jednocześnie we Włoszech (b. florencka) i we Francji. Szybko rozpowszechniła się we wszystkich krajach, zajmując miejsce dotychczas panującej kaligraficznej minuskuły, nie naruszając natomiast zakresu pa-
nowania tekstury, w dalszym ciągu używanej do książek ozdobniejszych. W różnych krajach bastarda wytworzyła wiele odmian, w których raz przeważały elementy kursywne, to znów kaligraficzne. Najbardziej kaligraficzne jej wcielenia powstały na terenie Francji, gdzie pisano nią nawet -wspaniale iluminowane kodeksy. Szerokie rozpowszechnienie bastardy związane było m.in. z tworzeniem się i rozwojem literatur narodowych. Wynalazek druku nie był przewrotem w dziejach rozwoju P., bowiem pierwsi drukarze wzorowali kroje czcionek na obowiązujących współcześnie formach P. ręcznego. W różnych krajach kontynuowano w drukach lokalne przyzwyczajenia do rodzaju P. W Niemczech pierwsze książki tłoczono teksturą, ale wcześnie zaczęto używać również rotundy, a przede wszystkim bastardy, która w różnych rejonach kraju wytworzyła typy lokalne. Największą popularność zjednała sobie jej odmiana norymberska, zwana szwabachą, powstała prawdopodobnie w Szwabach pod Norymbergą i w ciągu XVI w. szeroko stosowana zwłaszcza dla tekstów w j. niem. Rywalizowała z niąfraktura, nowy typ P.g. stosowany w Augsburgu przez drukarza H.*Schonspergera, który w 1513 wprowadził trzyjej odmiany, a nieco później uprościł ją A. *Diirer. Na przełomie XVI i XVII w. fraktura opanowała książkę niem. wypierając z niej również gotycką teksturę. Zakorzenienie się P.g. w Niemczech uzasadnione było jego silnym powiązaniem z ruchem protestanckim. Traktowane bez uzasadnienia jako "narodowe", P.g. trwało w produkcji drukarskiej Niemiec aż do 1943, kiedy ostatecznie zostało zniesione. W innych krajach użycie P.g. w druku wygasało stopniowo w ciągu XVI (Włochy, Francja, Hiszpania) i XVII w. (Niderlandy, Polska). W późniejszych czasach wracano do P.g. tylko wyjątkowo, traktując je jako ozdobną form? bibliofilskich wydawnictw. W. *Morris opracował m.in. dwa typy P.g. wzorowane na Czcionkach drukarzy XV w. (P. *Schoffera, G. *Zainera, A. *Ko-bergera): większe, zwane Troy Type, oraz mniejsze, zwane Chaucer Type, i stosował je w swoich wydawnictwach. P. dyplomatyczne stosunkowo najsilniej opierało się tendencjom gotyzacji. Jednocześnie nastąpiło w tym okresie dalsze jego zróżnicowanie w stosunku do P. książkowego, podyktowane potrzebą dostosowania formy graficznej dokumentu do układu kolumny P. i do treści prawnej. Kancelaria papieska od XII w. do schyłku średniowiecza posługiwała się własnym typem minuskuły kurialnej, charakteryzującej się piękną kaligraficzną formą i drobnymi kształtami starannie wycieniowanych liter. P. to w całym okresie swego panowania uległo niewielkim tylko modyfikacjom. W kancelariach świeckich używano minuskuły dyplomatycznej, w XTV-XV w. podlegającej często wpływom kursywy. W dokumentach, zwłaszcza papieskich i cesarskich, używane było ponadto
1865
1866
PISMO GRECKIE
P. ozdobne, tzw. kratowe lub wydłużone (littera oblon-gata), którym uwydatniano pewne fragmenty tekstu. W uroczystych dokumentach papieskich pisano nim cały pierwszy wiersz, w listach zaś tylko imię papieża. Było ono mieszaniną liter majuskulnych i minuskulnych, odznaczających się niezwykłą wysokością w stosunku do szerokości oraz ich stłoczeniem, co utrudnia odczytanie. Zob. tab. 39(1).
Zob. też Szrypt krakowski.
F. Steffens: Lateinische Palaographie. 125 Tąffeln. 1909. B. Bretholz: Lateinische Palaographie. 1926. E. Crous, J. Kir-chner: Die gotischen Schriftarten. 1928. H. Delitsch: Geschi-chte der abendlandischen Schreibformen. 1928. G. Batelli: Lezioni di paleografia. 1949. H. Foerster: Abriss der lateinischen Palaographie. 1949. A. Huśćava: Dejiny a vyvoj naieho pisma. 1951. W. Semkowicz: Paleografia łacińska. 1951. F. Muzika: Krasne pismo ve vyvoji latinky. T. 1-2. 1958.
PISMO GRECKIE pochodzi od *P. sejnickiego i jest jego dalszym udoskonaleniem jako alfabet spółgłoskowo--samogłoskowy. Czas powstania alfabetu greckiego określa się na początek pierwszego tysiąclecia p. n.e., ponieważ najdawniejsze zachowane *inskrypcje kamienne z VII w. p.n.e. przedstawiają P.g. w formie wyraźnie ukształtowanej. Starożytni Grecy w swych mitach przypisywali wynalazek pisma bądź Muzom córkom boga sztuki Apolla, bądź Hermesowi, który występował jako posłaniec bogów do ludzi i jako bóg handlu. Jeden z mitów głosi, że P. wprowadził do Grecji Kadmos, założyciel miasta Teb w Beocji, który miał być synem króla fenickie-go. Uczeni objaśniają jego imię jako określenie "człowieka ze Wschodu" (hebr. qedem-Wschód). Herodot, historyk z V w. p.n.e., nazywa stare P.g. "phoinikeia grammata". W istocie Grecy, zajmując się głównie żeglugą i handlem, spotykali wszędzie w starożytnym świecie kulturalnym Fenicjan jako swych głównych konkurentów i przejęli od nich P. bądź bezpośrednio, bądź za pośrednictwem Pelazgów, którzy zamieszkiwali południe Półwyspu Bałkańskiego i wyspy Morza Egejskiego przed przybyciem Greków. O zapożyczeniu P.g. od alfabetu fenickiego świadczą także cechy samego P.: najdawniejsze litery greckie mają kształt niemal identyczny z fenickimi, zarówno ich nazwy, jak i kolejność w alfabecie pochodzą z P. fenickiego. Ponadto pierwotne P.g. biegło także w wierszach od prawej strony do lewej jak P. semickie. Później w P.g. panował przez czas dłuższy zwyczaj pisania kolejnych wierszy na przemian od prawej do lewej i od lewej do prawej, co nazywa się po grecku bustrophedon, tzn. zgodnie z obrotem wołów przy orce (gr. bus .= wół, tropeo = obracam). Grecy musieli przystosować semicki alfabet spółgłoskowy do swego indoeuropejskiego języka, wymagającego dokładnego rozróżniania samogłosek. W tym celu zastosowali litery fenickie, oznaczające przy-
dech lub dźwięki spółgłoskowe nie znane mowie greckiej, dla wyrażenia samogłosek 'a', 'e', 'i', 'o', 'y' z rozróżnieniem ponadto długiego i krótkiego V oraz 'o'. Stąd alfabet grecki klasyczny posiada 24 litery: 7 samogłosek i 17 spółgłosek. Trzy znaki z alfabetu fenickiego (V digamma, V san oraz 'q' Ś koppa) przyjęte początkowo w archaicznym P.g. zanikły z biegiem czasu, za to zostały wprowadzone znaki nowe, nie znane Fenicjanom, na oznaczenie 'y' (ypsilon) i długiego 'o' (omega) oraz dźwięków spółgłoskowych 'ph', 'kh' i 'ps' pierwotnie pisanych dwiema literami, a znakowi fenickiemu V nadane zostało brzmienie 'ks'. P.g. służyło w rniastach--państwach greckich przede wszystkim do publikowania praw. Początkowo w każdym niemal mieście istniały lokalne formy tych samych liter. To zjawisko i wcześniejsze lub późniejsze wprowadzanie owych dodatkowych znaków niefenickich pozwoliło na rozróżnienie trzech grup wczesnych alfabetów greckich. Usystematyzował je około 1863 niemiecki filolog klasyczny Adolf Kirch-hoff (1826-1908). Grupa pierwsza alfabetów, zwana archaiczną, była używana na doryckich wyspach Morza Egejskiego (Thera, Melos, Kreta). Zachowała dawne fenickie znaki ('san' i 'koppa') oraz kończyła alfabet na 'y' (ypsilon), nie znając znaków dodatkowych na 'ph', 'kh' i 'ps', długie '5' pisała z kropką wewnątrz kółka. Grupa alfabetów wschodnich obejmuje P.g. z miast zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej (Milet i in.), wschodniej części archipelagu wysp egejskich oraz z miast północno-wschod-niego Peloponezu (Argos, Korynt, Megara) i Attyki. Te alfabety wprowadzają znaki dodatkowe na 'ph', 'kh', a dźwięki 'ps' i 'ks' wyrażają albo znakami specjalnymi, albo dwiema literami; w Milecie po raz pierwszy użyto specjalnej litery na oznaczenie długiego 'ó' (omega). Do trzeciej grupy, alfabetów zachodnich, należą P. używane na Peloponezie, w Beocji, na Eubei oraz w koloniach greckich na Sycylii i w południowej Italii (pochodzenia innego niż jońskie). W tej grupie używano znaków dodatkowych z wyjątkiem 'omegi' oraz 'ks' pisanego zawsze dwiema literami. W V w. p.n.e., w okresie rozkwitu piśmiennictwa greckiego, powstał przemysł wytwarzający książki na *tabliczkach glinianych i woskowych oraz na papirusie. Z końcem tego wieku dokonało się ujednolicenie klasycznego P.g. Jako datę przełomową przyjmuje się 403 p.n.e., kiedy po zakończeniu wojny pelopo-neskiej zostały w Atenach wydane stare prawa spisane w nowym P-, które stało się następnie wspólne dla całej Grecji. Całość piśmiennictwa greckiego, pisana pierwotnie na nietrwałym materiale, zachowała się jedynie w kopiach, wiele jednak dzieł pisarzy starożytnych zaginęło bezpowrotnie i znamy tylko ich tytuły ze wzmianek w innych dziełach. Najstarszy rps papirusowy P.g. pochodzący z 311 p.n.e. (umowa małżeńska z wyspy Elefantyny)
1867
1868
PISMO HUMANISTYCZNE
zachował się w suchym klimacie Egiptu. W P.g. rozróżnia się zależnie od kształtu liter następujące typy P.: *P. monumentalne używane do inskrypcji na kamieniu, posiadające formy proste o przewadze linii pionowych i poziomych, łatwo dające się wykuć w kamieniu. Zastosowane do P. książkowego nazywa się kapitałą grecką. W użyciu codziennym, pisane pędzlem lub rurką do pisania, przybrało formy bardziej zaokrąglone i płynne. Jest to uncjała grecka, która zachowała się w zabytkach papirusowych z Egiptu i Herkulanum oraz w późniejszych kodeksach pergaminowych Z tekstem biblii (Codex Vati-canus i Codex Sinaiticus z IV w., Codex Alexandrinus i Co-dex Ephraemiticus z V w.). Obok uncjały wcześnie pojawiła się także kursywa grecka, P. stosowane w handlu, pospieszne, mało staranne. Najwcześniejsze jej zabytki pochodzą z II w. p.n.e. Od DC w. uncjała występowała już tylko w tekstach liturgicznych, w użyciu powszechnym zjawiła się minuskuła grecka, na którą składają się elementy zarówno uncjały, jak kursywy. Jest to P. książkowe, którego litery przekraczają zarówno dolną, jak górną Unię Świersza. W tym czasie w piśmiennictwie bizantyńskim występują już *ligatury, abrewiacje (*Abrewiatura), znaki przydechowe, akcenty i znaki przestankowe przedtem nie stosowane. Ś Zob. tab. 37(9).
A. Kirchhoff: Studien zur Geschichte des griechischen Alpha-bets. 1887. V. Gardthausen: Griechische Palaographie. T. 1-2. 1911-1913. H. Jensen: Die SchriĄ in Vergtmgenheit u. Gegenwurt. 1935. J. Fćvrier: Histoire de lUcriture. 1959.
PISMO GRUBE (tłuste) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO HEBRAJSKIE KWADRATOWE zob. PISMO SEMICKIE.
PISMO HETYCKIE występuje w dwojakiej postaci: hieroglificznej i klinowej. Od poi. XIX w. natrafiano we wschodniej części Azji Mniejszej i w północno-wschodniej Syrii na napisy hieroglificzne (*Hieroglify) hetyckie na kamieniach i na pieczęciach. Zabytki te pochodzą zarówno z okresu wielkiego państwa hetyckiego w Azji Mniejszej (ok. 1400-1200 p.n.e.), jak i późniejszego państwa nowo-ietyckiego w Syrii w X-VLI w. p.n.e. W 1906 niern. asyriolog Hugo Winckler (1863-1913) odnalazł w miejscowości Boghazkoy (150 km na wschód od Ankary) w ruinach starożytnego Hatti archiwum królów hetyckich zachowane na tabliczkach glinianych pokrytych P. babilońskim (*P. klinowe), a w większości klinowym P.h. Wkrótce potem czeski uczony B. *Hrozny odkrył w nim budowę wyrazów analogiczną do j. indoeuropejskich. Okazało się, że klinowe P.h. składa się z trzech elementów: sumeryjskich ideogramów (*Pismo) z hetyckimi końcówkami odmian, wyrazów i zwrotów akadyjskich wyrażo-
nych częściowo ideogramami, częściowo zaś fonetycznymi znakami P. babilońskiego, Śwreszcie wyrazów hetyckich w pisowni fonetycznej. W zbiorach praw hetyckich niektóre -wyrazy i identyczne zwroty występują raz w znanej formie akadyjskiej, innym razem w hetyckiej, co ułatwiło ich odczytanie. Hrozny opracował gramatykę i słownik j. hetyckiego, lecz najpowszechniej używane wyrazy oznaczone ideogramami pozostały dotąd nie znane w brzmieniu hetyckim. Klinowe P.h. powstało ok. 1800 p.n.e. pod wpływem babilońskiego, poznanego przez Hetytów za pośrednictwem Hurytów zamieszkałych w pół-nocno-zachodniej Mezopotamii. Hieroglificzne P.h. nastręczyło więcej trudności przy odczytaniu wobec braku dwujęzycznych napisów, poza tym znane były tylko teksty krótkie, ubogie w treść. Angielski orientalista Archibald Sayce (1845-1933) jako pierwszy z badaczy ustalił znaczenie niektórych ideogramów, jak np. 'król', 'miasto', 'kraj' i 'bóg'. Zauważył on, że ideogram ostatni występuje także jako determinatyw (*Pismo) przed imionami bogów. Dopiero jednak ok. 1930 kilku uczonym (m. in. Piero Meriggiemu, Theodorowi Bossertowi, Bedfichowi Hrozny'emu i Johannesowi Friedrichowi) udało się rozpoznać w hieroglifach pisownię fonetyczną ijnion Świększości królów hetyckich i nazw miejscowości, a wreszcie odkryć system tego P. Hieroglificzne P.h. składa się z ideogramów, znaków fonetycznych oznaczających zawsze sylaby, a nie pojedyncze głoski, oraz deterrninatywów. Język hiero-glifów okazał się zbliżony, ale nie identyczny z j. hetyckim, znanym z P. klinowego. Kolejne wiersze napisów zmieniają kierunek według zwyczaju określanego przez Greków słowem bustrophedon (*Pismo greckie). Hipotezy te zostały ostatecznie potwierdzone dzięki odnalezieniu w 1947 przez Bosserta na wzgórzu Karatepe w Cylicji wielu zabytków z końca VIII w. p.n.e., które zawierały także dłuższe teksty dwujęzyczne, zapisane jednocześnie hieroglificznym P.h. i alfabetycznym P. fenickim (*P. se-mickie).
Keihchrifttexte aus Boghazkoi. T. 1-6. 1916-1923. B. Hrozny: Die Sprache der Hethiter. 1917. J. Friedrich: Entzif-ferungsgeschichtc der hethitischen Hieroglyphenschrift.1939. J. Friedrich: Zapomniane pisma i języki. 1958.
PISMO HIERATYCZNE zob. PISMO EGIPSKIE. PISMO HIEROGLIFICZNE zob. HIEROGLIFY.
PISMO HUMANISTYCZNE było jednym z wytworów wielkiego przewrotu kulturalnego XIV-XVI w. zwanego Odrodzeniem. Analogicznie do innych dziedzin kultury czy sztuki przewrót ten w zakresie P. polegał na całkowitym zerwaniu z gotykiem i powrocie do dawnych, klasycznych form. Wzorem do naśladowania było jednak
1869
1870
PISMO IDEOGRAFICZNE
w tym wypadku nie P. antyczne, ale *minuskuła karolińska, mylnie przez humanistów uważana za wytwór antyku. Poszukiwania dzieł klasyków i duże ich zapotrzebowanie spowodowały przepisanie wielkiej liczby kodeksów VIII-XII w., a naśladowanie przez kopistów także ich formy zewnętrznej doprowadziło do powstania nowej odmiany P.: minuskuły humanistycznej zwanej *antykwą (littera antiqua horum tejnporum). Kolebką nowego P., jak i wszystkich prądów renesansowych, były Włochy, gdzie zaczęło się ono rozwijać od drugiej połowy XIV w. Proces ten był tym łatwiejszy, że we Włoszech gotyk nigdy nie zapuścił tak głębokich korzeni, jak w innych krajach Europy. Właściwe jednak ukształtowanie P.h. nastąpiło w XV w., a przyczynili się do tego głównie dwaj wybitni humaniści: N. *Niccoli (1364-1437) i F. *Poggio Bracciolini (1380-1459), którzy osobiście odkryli i przepisali wiele dzieł klasyków, a pierwszy z nich założył szkołę kaligraficzną pod patronatem Kuźmy Medyceusza we Florencji. Najstarsze datowane kodeksy pisane rozwiniętym P.h. pochodzą z lat dwudziestych XV w. Antykwa z wyglądu do złudzenia przypomina rni-nuskułę karolińską, można ją odróżnić jedynie po pewnych szczegółach graficznych, jak kropka nad i, okrągłe r (obok prostego), okrągłe s, litera t z trzonkiem znacznie wystającym ponad poziomą poprzeczkę. Już w ciągu XV w. pod wpływem potrzeby codziennego użytku powstała z antykwy kursywa humanistyczna zwana italiką. Charakteryzuje się ona łączeniem liter w wyrazach oraz lekkim pochyleniem w prawo. Zalety tego P.h. (czytelność, mała ilość skrótów) spowodowały wielkie jego rozpowszechnienie (w XV w. we Włoszech, w XVI w całej Europie), i to zarówno na użytek bieżący, jak i w rpsach literackich. W Polsce P.h. zaczęła się posługiwać kancelaria królewska w ostatnich latach XV w. (podobnie jak w Czechach, a później niż na Węgrzech), a do pisania książek używano go dopiero w XVI w. (Ewangeliarz bpa *Tomickiego 1534, Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich Długosza, w Bibl. Narodowej, 1535). P.h. wcześnie znalazło zastosowanie w drukarstwie. We Włoszech i Francji antykwą tłoczono pierwsze druki, by później znów częściowo powrócić do gotyku. W 1501 słynny wenecki drukarz A. *Manutius wprowadził do swych wydawnictw kursywę humanistyczną (Aldina cursiva), stosując ją głównie do dzieł klasyków i humanistów wydawanych w formacie małej 8. Wkrótce kursywa upowszechniła się i w innych ośrodkach drukarskich, później wyszła jednak z użycia, służąc wydawcom tylko jako druk pomocniczy (do not, cytat, przedmów itd.).Z polskich drukarzy pierwszy zastosował antykwę F. *Ungler (1513), wkrótce po nim J. *Haller (obaj niemiecką) i H. *Wietor (włoską, 1517). Ten ostatni ok. 1520 wprowadził też kursywę na wzór aldowskiej, która zdobyła sobie długo-
trwałe powodzenie. Drugi rodzaj kursywy Wietora, większy i bardziej ozdobny, był rzadziej stosowany i wkrótce wyszedł z użycia. W drugiej połowie XVI w. antykwę i kursywę stosowały wszystkie polskie drukarnie. Zob. tab. 38(3).
Zob. też Szkoły kaligraficzne.
W. Semkowicz' Paleografia łacińska. 1951. B. L. Ullman: The origin and development oj humanistic script. 1960.
PISMO IDEOGRAFICZNE zob. PISMO P. wyrazowe.
PISMO INDYJSKIE obejmuje właściwie ok. 200 różnych odmian i w samych Indiach dzielone jest przez uczonych na dwie grupy: północną, obejmującą P. języków indoeuropejskich, oraz południową drawidyj-ską, która obejmuje P. mieszkańców południa Półwyspu Indyjskiego oraz części wyspy Cejlon. Z P. grupy północnej za najważniejsze uważa się pismo dewanagari (służące do zapisywania dzieł w sanskrycie, najbardziej znanym na świecie j. Indii), w którym także drukowane są najważniejsze dzieła literatury indyjskiej. Wszystkie odmiany P.i. powstały stopniowo ze starożytnego P.i. zwanego brahmi od imienia boga Brahmy, któremu mieszkańcy Indii przypisywali wynalezienie P. Brahmi powstało prawdopodobnie w V w. p.n.e., ale zachowane zabytki (edykty króla Asioki wykute na skałach lub słupach kamiennych) pochodzą dopiero z poł. Ul w. p.n.e. W wyniku ekspansji buddyzmu na kraje południowo-wschodniej Azji i wyspy indonezyjskie P.i. stało się wzorem dla tworzących się nowych P. miejscowych ludów. Brahmi należy do P. alfabetyczno-sylabowych, a jego podstawę stanowi alfabet spółgłoskowy, prawdopodobnie zapożyczony od *P. semickiego, chociaż podobieństwa znaków nie udało się stwierdzić. Samogłoski są zapisywane przy pomocy znaków uzupełniających spółgłoskę. Kierunek zapisu od lewej ku prawej w poziomych wierszach jest również odmienny od semickiego. Zwykłym materiałem pisarskim był odpowiednio przygotowany liść palmowy "talipot". Alfabet dewanagari liczy 48 znaków, spośród których 34 znaki spółgłoskowe uszeregowane są wg sposobu wymawiania, co wskazuje na fakt udziału uczonych fonetyków w tworzeniu P. Każda spółgłoska bez dodatkowego znaku wymawiana jest z krótkim 'a', dla innych samogłosek stosuje się znaki uzupełniające, które znoszą dźwięk 'a'. Dla samogłosek lub dyftongów rozpoczynających wyraz istnieje 14 odrębnych znaków. Spółgłoski końcowe bez samogłoski mają ukośny znak specjalny zakończenia wyrazu, natomiast przy zbiegu spółgłosek są one zwykle łączone w jeden znak złożony. Nad znakami biegnie pozioma kreska, łącząc je w obrę-biejednego słowa lub grupy słów. Stosowano również
1871
1872
PISMO JAPOŃSKIE
znaki przestankowe. Od P.i. pochodzą P. tybetańskie, birmańskie, syjamskie, kambodżańskie oraz niektóre ma-lajskie na wyspach Indonezji (P. batak używane w środkowej Sumatrze). Współcześnie z P. brahmi w północno-zachodniej części Indii występowało odmienne P. kha-rosthi, powstałe wyraźnie pod wpływem P. aramej-skiego (*Pismo semickie), pisane od prawej do lewej. Istniało ono do III w. n.e. w Lidiach, a później występowało jedynie w głębi Azji Środkowej. Początkowo sądzono, że P. brahmi było najwcześniejszym P.i. na tym terenie, dopiero w dwudziestych latach XX w. odkryto zabytki P.i. w Harappa w Indiach Przednich, a przede wszystkim w Mohendżo-Daro nad Indusem. Pismo to, nazwane protoindyjskim (wczesnoindyjskim), pochodzi z poł. III tysiąclecia p.n.e. Zachowało się w krótkich napisach na pieczęciach; występuje w nim kilkaset znaków. Przypuszcza się, że jest to połączenie znaków obrazowych (piktogramów) z fonetycznymi. Nie zostało jeszcze odczytane, pierwszej próby wyjaśnienia znaczenia piktogramów dokonał uczony wł. Piero Meriggi. Ś Zob. tab. 39(3).
H. Jensen: Die Schrift in Vergangenheit u. Gegenwart. 1935. A.L. Basham: Indie od początku dziejów do podboju muzułmańskiego. 1964.
PISMO INSULARNE (z łac. insula = wyspa), inaczej wyspiarskie, jest to *P. łacińskie, które rozwinęło się na wyspach brytyjskich w ciągu VI-VIII w., najwcześniej w Irlandii. "Wzorowane było na kodeksach pisanych uncjałą (*P. łacińskie wczesnośredniowieczne) lub półun-cjałą, sprowadzonych na wyspy w V-VI w. w związku z pracą misyjną, później jednak rozwinęło się w formy oryginalne, niezależnie od wzorów kontynentalnych. P.i. we wcześniejszej swej postaci jest swoistym typem półuncjały, o charakterystycznym akcentowaniu zaokrągleń i wzmacnianiu trzonków od góry trójkątnymi zakończeniami. Ogromny nacisk położony na ornamentalną stronę sprawia, że zabytki P.i. są arcydziełami sztuki kaligraficznej (np. *Księga z Kells lub *Księga z Durrow z ok. 700). Ten typ P. wyszedł z użycia w ciągu DC w. Począwszy od VIII w. zaczęła się wytwarzać inna odmiana P.i., tzw. ostra *rninuskuła, mniej kaligraficzna, a bardziej przystosowana do potrzeb praktycznych. Litery jej są drobniejsze, bardziej ścieśnione, o kształtach charakterystycznie spiczastych. Używana była do pisania zarówno książek (zwłaszcza w j. narodowym), jak i dokumentów i przetrwała w Irlandii przez całe średniowiecze, a do dziś jest wzorem dla P. kaligraficznych (*Kaligrafia). P.i. wywarło znaczny wpływ na ogólny rozwój P. europejskiego, do czego przyczynili się mnisi iryjscy (św. Bonifacy, *Kolumban, Gallus i in.), którzy przenieśli je w księgach na kontynent (Bobbio, Luxeuil, Fulda i inne ośrodki).
Zob. też Szkoły kaligraficzne.
W. M. Lindsay: Early irish minuscule script. 1910.W. Sem-kowicz: Paleografia łacińska. 1951. E. A. Lowe: English uncial. 1960.
PISMO INTROLIGATORSKIE, specjalne Śczcionki mosiężne, niższe od czcionek zecerskich, służące do*tło-czenia napisów na okładkach opraw twardych. Ponieważ prasy do złocenia działają pod dużym ciśnieniem, czcionki ulegają dość szybkiemu zużyciu i do robót masowych się nie nadają, bo są zbyt kosztowne. Do tłoczenia okładek książek o wysokich nakładach używa się grawerowanych lub trawionych klisz mosiężnych.
PISMO JAPOŃSKIE powstało z *P. chińskiego, które począwszy od I w. n.e. docierało na archipelag japoński na monetach i pieczęciach; wcześniej nie znano tu żadnego P. Wg kronik japońskich od V w. przybywały z Chin przez Koreę pierwsze księgi, Koreańczycy byli też pierwszymi nauczycielami sztuki pisania po chińsku wśród Japończyków. Proces przystosowywania P. chińskiego do potrzeb japońszczyzny przebiegał bardzo powoli wobec logograf icznego czy ideograf icznego (*Pismo) charakteru P. chińskiego, którego znaki nadawały się do pisania bezfleksyjnych konstrukcji j. chińskiego, z trudem natomiast oddawały fleksyjną strukturę japońskiego. Pierwszy etap japonizacji P. chińskiego polegał częściowo na stosowaniu logogramów jako znaków o wartości fonetycznej, z pominięciem semantycznej. Zwano je w tej funkcji 'kana', czyli 'zapożyczone brzmienia'. Najstarszą znaną próbą ujęcia większego tekstu japońskiego P. chińskim jest kronika Kojiki z 712. Drugim ważnym etapem japonizacji było wyłonienie się z wielotysięcznej masy logogramów chińskich ok. 1000 takich, które oddawały brzmienia sylab wyrazów japońskich bez względu na ich znaczenie w tekstach chińskich. Ten sylabiczny system nazwano 'man'yógana' od 20-tomowej antologii z 759 pt. ManyósM, w której go zastosowano. W EX w. skracano niektóre wielokreskowe znaki tego systemu i w ten sposób powstała tzw. 'hentaigana', a także zastępowano całość niektórych znaków ich fragmentami, co daje formy zwane 'itaigana'. Część spośród tych form rozpowszechniła się bardziej od innych; trwały one, stopniowo standaryzując się, do końca XIX w. Dopiero na pocz. XX w. oficjalnie wprowadzono do szkoły i druku czcionkowego 48 wybranych znaków 'hentaigany', które zostały nazwane 'hiraganą'; natomiast 48 wybranych znaków 'itaigany' otrzymało nazwę 'katakana'. Obecna forma P. j. nosi nazwę 'kanamajiri'. Stosuje się w niej równolegle trzy systemy: znaki chińskie 'kanji', służące zasadniczo do notowania części piennych wyrazów j. japońskiego (z 50000 kanji w piśmiennictwie klasycznym używa się współcześnie ok. 7000 znaków, a przeciętny
1873
1874
PISMO JASNE
Japończyk zna ich 2000-4000); 'hiragana' używana głównie do notowania części fleksyjnych wyrazów; 'katakana' służąca w tekście najczęściej do notowania wyrazów pochodzenia europejskiego. P.j. ma w zasadzie kierunek pionowy, rzędy biegną od strony prawej ku lewej. Rzadziej spotyka się konwencję europejską kierunku P., z rzadka też konwencję hebrajsko-arabską (poziomą, od prawej ku lewej). W druku współczesnym istnieją różne typy i kroje P., najpopularniejszym typem jest tzw. 'minchó' (mingowskie) i 'shinchó' (ćingowskie). Europejska transkrypcja P. j. została opracowana w 1885 (tzw. system Hepburna), z notacją spółgłosek opartą na pisowni ang., samogłosek Ś na pisowni łac. Bywają też w użyciu inne transkrypcje. Ś Zob. tab. 36(5).
PISMO JASNE (cienkie, zwykłe) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO KASSYŃSKIE zob. PISMO BENEWEN-CKIE.
PISMO KLINOWE powstało ok. czwartego tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii nad Eufratem i Tygrysem. Za jego twórców uważa się Sumerów, lud nie znanego bliżej pochodzenia, osiadły tam od najdawniejszych czasów historycznych. P.k. zawdzięcza swą nazwę najprostszym elementom, mającym kształt klinów lub gwoździ z trójkątną główką i wydłużoną kreską. Na kształt ten wpłynął miejscowy materiał używany do pisania > gliniasta ziemia Mezopotamii. Robiono z niej grube ^tabliczki i odciskano w miękkim materiale znaki przy pomocy rylca z zaostrzonej ukośnie trzciny, następnie suszono tabliczki na słońcu lub (później) wypalano jak cegiełki. Stwardniałe tabliczki przechowały trwale pismo poprzez wieki. P.k. stało się kolejno P. wielu narodów, które przystosowywały jego znaki do własnych języków; wyszło z użycia dopiero wlw. p.n.e. i wkrótce znajomość jego zanikła. Starożytni Grecy określali P.k. jako "assyria grdmmata", tj. P. asyryjskie. Dopiero na pocz. XIX w. wskutek coraz liczniejszych wykopalisk i odkryć archeologicznych odczytano je na nowo i dzięki temu poznano zapomniane kultury starożytności. W systemie P.k. obserwujemy kolejne etapy rozwoju *pisma: obrazkowe, wyrazowe, sylabowe, a także alfabet literowy.
P. sumeryjskie rozwinęło się z pierwotnych prostych rysunków przedstawiających przedmioty. W tej formie początkowo wykuwano w kamieniu napisy dla upamiętnienia szczególnie doniosłych wydarzeń. Z tego *P. monumentalnego powstała następnie kursywa P.k. na użytek powszedni, w formie tak uproszczonej, że wkrótce sami piszący zapomnieli o pochodzeniu znaków od rysunków. W P.k. istnieją trzy rodzaje znaków: znaki fonetyczne,
ideogramy i determinatywy (*Pismo). Ideogramy przedstawiają określony przedmiot lub pojęcie bez względu na brzmienie jego nazwy. Dla wyrażenia niektórych pojęć używano pewnego rodzaju rebusów, np. słowo 'pić' przedstawiano przez ideogram 'wody' włączony w ideogram 'ust'. Znaki fonetyczne mają określone brzmienie jako sylaby, ponieważ nie oznaczają (odmiennie niż w *P. egipskim) samych spółgłosek, lecz spółgłoski w połączeniu z samogłoskami. Rdzeń wyrazu jest często wyrażony ideograrnem, a jedynie końcówka sylabą. Ten sam znak ma często kilka lub nawet kilkanaście odpowiedników fonetycznych w sylabach, jest to tzw. *polifonia P.k. Dla uniknięcia nieporozumień przy odczytywaniu poprzedzano wyraz determinatywem, wskazującym grupę pokrewnych pojęć, np. imiona bogów, mężczyzn, kobiet, miasta, kraje, drzewa, zwierzęta, metale itp. Ideogramy i determinatywy występują w tej samej postaci we wszystkich P. narodowych wyrażonych P.k.; ułatwiało to odnalezienie tych słów w nieznanym języku i wśród nieznanych znaków. W niektórych P. używano ponadto ukośnego klina dla oznaczenia końca wyrazu. Istnieją jednak znaki występujące w trojakim charakterze, np. znak gwiazdy jako ideogram oznacza 'niebo', jako determinatyw 'boga', a poza tym może mieć kilka znaczeń fonetycznych.
P. babilońskie. W samej Mezopotamii P.k. przejęli od Sumerów wraz z całą kulturą semiccy Akadowie, którzy ok. 2500 p.n.e. osiedlili się na północ od Sumeru, a na początku drugiego tysiąclecia p.n.e. opanowali całą Mezopotamię. Początkowo były to niezależne miasta-państwa, które zostały zjednoczone przez królów Babilonu. To państwo starobabilońskie przeżywało swój okres świetności za rządów Hammurabiego (1728-1686 p.n.e.), z którego to okresu zachował się słynny kodeks (odnaleziony w 1903 w Suzie). Powstała także bogata literatura babilońska, napisana w P.k. P. sumeryjskie było już wówczas znane tylko w szkołach kapłańskich jako P. martwe. P. babilońskie posiada ponad 300 znaków i nie ma rozdzielników między wyrazami, a pisownia ideo-graficzna obejmuje niekiedy nawet imiona własne. Jednocześnie nad górnym Tygrysem wzrastało silne państwo Asyria, które w okresie 1270-626 p.n.e. dokonało wielkich podbojów w kierunku zachodnim aż do Morza Śródziemnego i Egiptu. Babilon ok. 1230 p.n.e. został podbity przez Asyryjczyków, którzy przejęli kulturę babilońską i rozpowszechnili P. babilońskie w nieco uproszczonej formie. Używali go w administracji i w korespondencji dyplomatycznej, m. in. z Egiptem i Hetytami. Stąd dużo zabytków P. babilońsko-asyryjskiego znaleziono nie tylko w bogatej bibliotece króla Assurbani-pala (668-626 p.n.e.) w Niniwie (w 1855), ale także w archiwum egipskim Amenofisa IV w El Arnarna (w 1887-
1875
1876
PISMO KRETEŃSKIE
1888) i hetyckim w Boghazkoy w Azji Mniejszej (w 1906). W drugim tysiącleciu p.n.e. P.k. rozpowszechniło się poza Mezopotamią i zostało przystosowane do wielu języków, m.in. powstało wówczas *P. hetyckie klinowe (ok. 1800 p.n.e.), używane w Azji Mniejszej. Z wielu narodowych P.k. w krajach położonych na zachód od Mezopotamii szczególnie interesujące jest P. ugaryckie, odnalezione w 1929 w ruinach starożytnego miasta Ugarit, położonego na wybrzeżu północnej Syrii na północ od Fenicji (obok dzisiejszej Latakii). P. to posiada zaledwie 30 znaków klinowych o bardzo prostym kształcie i nie zawiera wcale determinatywów. Zabytki jego pochodzą z ok. 1500 p.n.e. Jest to najwcześniejszy ze znanych alfabetów w grupie j. semickich. Na wschód od Mezopotamii P.k. zostało przyjęte przez Elamitów, lud nieznanego pochodzenia zamieszkały w południowo-za-chodniej części Wyżyny Irańskiej. P. elamickie klinowe zawiera determinatywy, natomiast używa niewielu ideo-gramów. W pierwszym tysiącleciu p.n.e. Persowie po podboju Elajnu zatrzymali z początku administrację i P. elamickie, dopiero za panowania Dariusza (550-486 p.n.e.) stworzyli własne P. staroperskie, literowe o kilku elementach sylabowych. Ta najpóźniejsza i najprostsza postać P.k. stała się punktem wyjścia przy ponownym jego odczytaniu w czasach nowszych. Już od XVII w. podróżnicy interesowali się napisami klinowymi znajdującymi się na pomnikach i tablicach w Persji i Mezopotamii. Za podstawę odczytania przyjęto jednak dopiero napisy skopiowane w Niniwie przez Carstena Niebuhra (1733-1815), niem. inżyniera w służbie duńskiej. W 1788 uczony duński Frederik Miinter domyślił się w nich tekstów z okresu staroperskich królów z dynastii Ache-menidów, wyrażonych w trzech różnych językach (zgodnie ze zwyczajem ludów starożytnych), na co wskazywała różna liczba znaków w trzech rodzajach P. W powtarzających się na początku wszystkich tekstów grupach jednakowych znaków dopatrzył się słusznie wyrazów 'król' i 'król królów' z poprzedzającym je imieniem. Po raz pierwszy odczytał je w 1802 niem. nauczyciel z Getyngi G. F. *Grotefcnd, odnajdując w dwóch krótkich tekstach powtarzające się imiona Dariusza i jego syna Kserksesa wraz z tytulaturą królewską. Decydujące znaczenie dla pełnego odczytania tekstów staroperskich miało odkrycie w 1835 przez oficera ang. H. *Rawlinsona długiego napisu Dariusza w j. staroperskim na skale w Bisutun (niewłaściwie nazywane Behistun). Wkrótce potem Irlandczyk Edward Hincks i fr. uczony Jules Oppert (1825-1905) wyjaśnili istotę P.k. i j. staroperskiego. Zjkolei Rawlinson i Hincks odczytali teksty w j. babilońskim. Powstała specjalna gałąź nauki archeologicznej zwana asyriologią. Największe osiągnięcia w tej dziedzinie uzyskał niem. uczony Friedrich Delitzsch (1850-1922), który opracował
1877
EWoK 61
gramatyki i słowniki asyryjskie i sumeryjskie, a ok. 1900 utworzył wśród uczonych niem. w Lipsku, Wrocławiu i Berlinie główny ośrodek metodycznych badań nad P.k. i j. starożytnego Wschodu. P. ugaryckie, odnalezione dzięki fr. pracom wykopaliskowym w Syrii koło Ras Szamra (ruiny starożytnego Ugarit), odczytali prawidłowo Hans Bauer (1878-1937), semitolog z Halle, oraz Francuzi Edouard Dhorme (ur. 1881) i Charles Virolleaud. Zob. tab. 37(3).
L. Messerschmidt: Die Entzifferung der Keilschrift. 1903. B. Meissner: Die Keilschrift. 1922. H. Bauer: Das Ałphubet von Ras Schamra. 1932. Ś L. Lipin, A. Biełow: Gliniane księgi. 1956. J. Friedrich: Zapomniane pisma i języki. 1958. J. Fevrier: Histoire ie Vtcriture. 1959.
PISMO KOPTYJSKIE powstało ok. DI w. n.e. drogą dostosowania alfabetu greckiego (*P. greckie) do j. ówczesnych Egipcjan. J. i alfabet grecki został wprowadzony jako urzędowy w Egipcie pod rządami hellenistycznej dynastii Ptolemeuszów w wyniku podboju Egiptu przez Aleksandra Wielkiego w 332 p.n.e. 25 liter greckich nie wystarczało jednak do wyrażenia w pełni Śwłaściwości tej mowy, dlatego w P.k. utrzymało się oprócz nich siedem znaków z dawnego P. demotycznego (*P. egipskie) starożytnych Egipcjan. Jako P. ksiąg liturgicznych P.k. zachowało się do dnia dzisiejszego mimo podboju Egiptu przez Arabów w VII w. Nazwa pochodzi z arabskiego zniekształcenia 'qobt', skróconej formy greckiej 'giptios' utworzonej od 'Aigiptios' (Egipcjanie).
A. Mallon: Grammaire copte. 1907. G. Steindorff: Koptische Grammatik. 1930.
PISMO KOREAŃSKIE w dzisiejszej postaci powstało w 1443 jako alfabetyczne (*Pismo). Wcześniej posługiwano się znakami chińskimi (*P. chińskie). P.k. miało charakter ludowy i stosowane było tylko w niektórych rodzajach literatury, gdy natomiast w klasycznej literaturze pięknej i naukowej używano do końca XIX w. znaków chiióskich. Potem dopiero rozpowszechnił się system pisjna mieszanego hieroglificzno-literowego, polegający na tym, że znakami chińskimi pisano wyrazy o rdzeniu chińskim, wszystkie zaś inne literami. Tekst pisany był jak w j. chińskim z góry na dół i z prawej do lewej. System ten przetrwał do dziś w Korei Południowej. W Koreańskiej Republice Ludowo-Demokratycznej używa się wyłącznie alfabetu narodowego, składającego się z 24 liter.
G.J. Ramstedt: Studies in Korean etimotogy. 1949.
PISMO KRATOWE (littera oblongata) zob. PISMO GOTYCKIE.
PISMO KRETEŃSKIE występuje w odnalezionych napisach w trojakiej postaci. Najstarsza z nich (ok.
1878
PISMO KWADRATOWE
2000-1650 p.n.e.) ma charakter P. obrazkowego (*Pismo) z ok. 140 odrębnymi znakami. Zabytki tego P. zachowały się na czworobocznych kamieniach pieczętnych lub kawałkach gliny różnego kształtu. Archeolog ang. Arthur Evans (1851-1941), który przez kilkadziesiąt lat kierował pracami wykopaliskowymi na Krecie, nazwał ten rodzaj P.k. hieroglificznym (*Hieroglify), wyróżniając w nim dwie formy: starszą A (2000-1900 p.n.e.) i młodszą B (1900-1650 p.n.e.). Dwie inne, późniejsze postacie P.k., zachowane na płaskich tabliczkach glinianych, są pismem uproszczonym i nazwane zostały przez Evansa *P. linearnymi A i B. Oba zawierają niewiele ponad 80 znaków, z czego wynika, że są to P. sylabowe (*Pismo). P. linearne A pochodzi z okresu 1750-1450 p.n.e. i odnaleziono je w wielu miejscach na całej wyspie, poza Kretą natomiast nie występuje. P. linearne B odnaleziono na Krecie jedynie na tabliczkach wydobytych z ruin pałacu królewskiego w Knossos, ale potem znajdowano je także na tabliczkach i naczyniach na kontynencie greckim w Pylos i Mykenach oraz w innych starożytnych miastach z okresu XV-XIII w. p.n.e. Poza tymi trzema rodzajami P.k. znaleziono na Krecie w Fajstos w 1908 jedyny zabytek w postaci płaskiego kręgu glinianego pokrytego obustronnie wyraźnymi znakami obrazowymi, odbitymi sztancą metalową, ułożonymi spiralnie od krawędzi ku środkowi. Jest to tzw. dysk z Fajstos; 45 znaków, jakie zawiera, nie spotkano w żadnych znanych dotychczas napisach. Próby odczytania P.k. metodą porównywania go z innymi znanymi pismami nie dały rezultatu. Powszechnie panował pogląd, narzucony przez Evansa, że wszystkie P.k. są wytworami miejscowej kultury minojskiej z okresu przed przybyciem Greków. Amerykańska lingwistka Alice Kober (1907-1950) sporządziła metodyczne zestawienia grup znaków P. linearnego B, występujących często w trzech układach, w których zmieniał się jedynie znak ostatni, co świadczyło o odmienianiu wyrazów przez trzy przypadki. Ponadto, dzięki występowaniu ideogramów mężczyzny i kobiety przy podobnych grupach znaków, ustaliła końcówki męskie j żeńskie tych samych wyrazów. Częste występowanie znaków liczbowych (kreski pionowe dla jednostek do dziewięciu, poziome dla dziesiątek) obok znaków obrazowych przedstawiających głowy końskie, rydwany, trójnogi, naczynia i narzędzia pozwoliło domyślać się w tabliczkach spisów inwentarzowych. Ostatecznie P. linearne B odczytał w 1952 angielski architekt M. *Ventris przy współudziale filologa klasycznego Johna Chadwicka (Documents in Mycenacan Greek, 1956). Ventris posłużył się metodą odczytywania nowoczesnych szyfrów, opartą głównie na statystyce częstotliwości występowania tych samych znaków. Po ustaleniu 88 znaków układał kolejno odczytywane wartości sylabowe znaków w tabelkę, w której rzędy pionowe odpowiadały
5 samogłoskom, a poziomepołączonym z nimi 13 spółgłoskom. Okazało się, że P. linearne B kryło archaiczny j. grecki, do którego Achajowie z Pylos i Myken przystosowali P.k. (linearne A). Formy językowe zostały w nim zniekształcone, ponieważ system sylabowy nie odpowiadał właściwościom j- greckiego, np. nie odróżniał długości samogłosek, spółgłosek przydechowych od nieprzydechowych ('k' od 'ch', 'p'od 'ph\ V od 'th'), dźwięcznych od bezdźwięcznych ('k' od 'g', 'p' od 'b') z wyjątkiem 'd' i V oraz spółgłosek płynnych (T od V). Ponadto końcowych spółgłosek nie zapisywano, a spółgłoski występujące wewnątrz wyrazu przed innymi spółgłoskami przybrały samogłoskę z następnej sylaby (np. gr. nazwę miasta Knossos zapisano "ko-no-so"). Prawidłowość odczytania Ventrisa potwierdziła znaleziona później w Pylos tabliczka ze spisem naczyń, opatrzona odpowiednimi rysunkami. Pozostałe P.k. nie są dotychczas odczytane.
Badania nad pismem i językiem ludów egejskich. "Zapiski Archeol." 1955 z. 7. J. Friedrich: Zapomniane pisma i jeżyki. 1958. J. Chadwick: Odczytanie pisma linearnego B. 1964.
PISMO KWADRATOWE zob. PISMO SEMIC-KIE P. hebrajskie kwadratowe.
PISMO LIBIJSKIE zob. PISMO NUMIDYJSKIE.
PISMO LINEARNE, nazwane przez jego odkrywcę, Artura Evansa, pismo tabliczek znalezionych na Krecie (1900) oraz na terenie Grecji kontynentalnej. Nazwę tę zastosował Evans wobec faktu przekształcenia wcześniejszego P. hieroglificznego (*P. kreteńskie)w znaki liniowe. P.l. posiadało dwa stadia. W pierwszym (od ok. 1750 do ok. 1450 p.n.e.) występowało tzw. P.l. A, biegnące od lewej do prawej, dotychczas nie odc2ytane wobec małej ilości przekazów (wyłącznie z Krety, najwięcej z Hagia Triada, z okolic Fajstos). W drugim, o nie znanym początku, wykształciło się tzw. P.l. B (w Knossos na Krecie oraz w Grecji właściwej, m. in. w Pylos, Mykenach), znalezione na ok. 4000 tabliczek, bardziej wykształcone i skomplikowane, w niektórych elementach podobne do klasycznego *P. cypryjskiego, powstałe w kręgu kultury mykeńskiej (1600-1100 p.n.e.). P.l. B, sylabowe, składa się z ponad 85 znaków, którymi zapisywano teksty "gospodarcze" w dialekcie greckim, spokrewnionym z arkadyjskim, cypryjskim i jońskim.
PISMO LONGOBARDZKIE (scriptura Longobar-dica), nazwa wprowadzona przez J. *Mabillona na określenie P. używanego w Italii na terenie państwa Longo-bardów. W rzeczywistości nie miało ono nic wspólnego z Longobardami, nie stanowiło też odrębnego i jednolitego typu, a różne jego odmiany wytworzyły się na
1879
1880
PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE
podstawie rzymskiej uncjały, półuncjaly oraz młodszej kursywy (*P. łacińskie wczesnośredniowieczne). Za najbardziej reprezentatywne uważać można jego odmiany uprawiane w *skryptoriach północnowłoskich (Bobbio, Lucca, Weroua, Vercelli, Novara) w VII-LX w., spokrewnione z *P. merowińskim.
PISMO ŁACIŃSKIE KLASYCZNE (pismo rzymskie), tj. klasyczny alfabet łac, jest pochodzenia greckiego. Początkowo filologowie klasyczni przyjmowali za bezpośredni wzór pierwotnego P.ł.k. alfabet chalkidzki z grupy zachodniej alfabetów greckich, używany już około VDI w. p.n.e. w kolonii gr. Cumae (w pobliżu dzisiejszego Neapolu). Najnowsze badania ustaliły jednak, że Rzymianie, podobnie jak inne ludy starożytnej Italii, przejęli wzory P. greckiego ok. VI w. p.n.e. za pośrednictwem Etrusków (*P. etruskie), którzy wcześniej wprowadzili alfabet grecki do użycia w Italii. Archaiczny alfabet łaciński składał się z 21 liter: A B C D E F ZHIKLMNOPQRSTVX, pismo miało kierunek od prawej do lewej, a nieco później bustrophedon (*P. greckie). Litery greckie 'kh', 'ph' i 'th' jako zbędne w języku łacińskim odrzucono z alfabetu, używając ich do oznaczenia liczb 50, 100 i 1000. Litera 'C' powstała z greckiej 'gammy' pkanej początkowo< i miała brzmienie zarówno 'g', jak 'k*. Że starogreckiej 'digammy' o znaczeniu dźwiękowym V utworzone zostało przydechowe 'L'. Litera 'H' zmieniła wartość fonetyczną: zamiast długiego 'e' ('eta') oznaczała dźwięk przydechowy 'h\ Litera 'P' powstała z greckiego 'pi' o skróconej drugiej pionowej kresce. 'Q* to starogrecka litera 'koppa' na oznaczenie dźwięku 'k' przed 'u'. Litera 'V' powstała z 'ypsilon', przy czym używana była jako samogłoska 'u' oraz jako spółgłoska 'w'. Gr. nazwy liter zachowały się tylko w dwóch wypadkach: jot' (I) od 'iota' oraz 'zet' (Z) od 'dzeta', pozostałe litery nazywano fonetycznie, przy pomocy samogłosek 'a' lub V przy nazwach spółgłosek. Ok. IV w. p.n.e. zanikło użycie litery 'Z', a na jej miejsce umieszczono w kolejności liter alfabetu dźwięczne 'G', dodając do pierwotnego *C* kreskę uzupełniającą. Pisownia dźwięku 'g' przez literę 'C zachowała się w imionach Gaius i Gneius, pisanych w skrótach C. i Cn. WI w. p.n.e., kiedy rozpowszechniła się znajomość piśmiennictwa greckiego (po podboju Grecji przez Rzymian w II w. p.n.e.), przyjęte zostały do przepisywania greckich słów po łacinie greckie litery *Y* i 'Z'; dodano je na końcu alfabetu łacińskiego, który do tego czasu kończył się literą 'X'. 'Z' nie wróciło na swoje siódme miejsce w alfabecie (zajęte przez 'G'), lecz stało się ostatnią literą. Ostatecznie od I w. p.n.e. P.ł.k. składało się więc z 23 liter. Dopiero od XVII w. zaczęto rozróżniać litery 'i' oraz j' (jako spółgłoskę), a także 'u' oraz V (jako wyłącznie dźwięk spół-
głoskowy 'w'). Za najstarszy zabytek P.ł.k. uważa się napis na tzw. Lapis niger Romuli z VI-V w. p.n.e., znaleziony w 1899 w pobliżu łuku Septymiusza Sewera. Równie dawna jest ozdobna agrafa z Praeneste z ok. VI w. p.n.e. z napisem łacińskim informującym o jej wytwórcy i właścicielu. Więcej zabytków P.ł.k. zachowało się w *inskrypcjach na kamieniu z V-II w. p.n.e. Najstarsze rpsy łacińskie zachowały się z I w. p.n.e., są to: poemat
0 bitwie pod Akcjum (31 p.n.e.) pisany na*papirusie
1 osiem *tabliczek woskowych z notatkami i rachunkami, odnalezionych w tzw. la villa dei papyri w wykopaliskach z ruin Herkulanum. Obszerniejsze teksty pisarzy łacińskich z I w.n.e. zachowały się w papirusach odnalezionych w Egipcie. Całe piśmiennictwo łacińskie klasyczne znane jest z późniejszych odpisów średniowiecznych. Już w starożytności powstały trzy formy P.ł.k. używane pierwotnie do różnych celów: P. pomnikowe zwane kapitałą, ryte głównie na kamieniu, a później używane do ksiąg luksusowych; P. powszechne, używane głównie do notatek na tabliczkach woskowych, a później do sporządzania dokumentów papirusowych, zwane kursywą, bardziej pośpieszne i mniej staranne; od III w. wytworzyło się P. powszechnie stosowane w zwojach papirusowych i pergaminowych, zwane uncjałą, które łączyło cechy obu pierwszych. Wszystkie te rodzaje P.ł.k. były podstawą rozwoju *P. łacińskiego 'wczesnośredniowiecznego. Zob. tab. 37(1).
Zob. też Szkoły kaligraficzne.
M. Hammarstrom: Beitragc zur Geschichte des etruskischen, griechischen u. lateinischen Alphabcts. 1920. Mallon, Marichal, Perrat: UEcriture latine de la capitale a la minuscule. 1939. J. Fe-vrier: Histoire de 1'icriture. 1959.
PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE nie stanowiło jednolitego typu, nazwą tą bowiem określa się wszystkie formy P. ł., jakie wytworzyły się i były używane w krajach Europy od upadku cesarstwa zachodniorzymskiego do końca XII w., tj. do przyjęcia się *P. gotyckiego. P.ł. przekazał wiekom średnim świat antyczny w kilku postaciach graficznych, reprezentowanych przez trzy główne typy: kapitale, uncjałę oraz kursywę. Najstarszą z nich była kapitałą, P. złożone z liter majuskulnych (*Majuskuła) o doskonałych proporcjach między wysokością a szerokością i prostych, szlachetnych kształtach, które w zasadniczych zarysach przetrwały do dziś (jako wersaliki w druku). Ten typ kapitały ("monumentalny") znalazł główne zastosowanie w *inskrypcjach epigraficznych (od VII w. p.n.e.). Używany był również jako P. książkowe (zwane Capitałis quadrata albo elegans) tylko do szczególnie ważnych i cennych kodeksów. Inną postacią tego P. była tzw. kapitałą chłopska (Capitałis rustica), wywodząca się z pisma sto-
1881
1882
PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE,
sowanego w starożytnym Rzymie do zapisywania (rycia) na tablicach metalowych tekstów prawnych. Cechowała ją większa swoboda, lekkość, mniejsze rozmiary liter. Łatwiejsza do pisania na miękkim materiale, znalazła szersze zastosowanie jako P. książkowe. Zachowane *kodeksy pisane w całości kapitałą należą do rzadkości. Najstarsze (z IV w. n.e.) są trzy fragmenty kodeksów Wergiliusza, pisane kapitałą kwadratową, i pisane kapitałą chłopską cztery całe kodeksy, również Wergiliusza, z IV-V w. (Vaticanus, Palatinus, Romanus i Mediceus). Kapitałą jako pismo całych kodeksów była używana do VII w., później stosowano ją tylko wyjątkowo do ksiąg kościelnych o szczególnie uroczystym charakterze (np. Złoty kodeks pułtuski), często natomiast do nagłówków i tytułów. Równocześnie z kapitałą rozwijał się inny typ P. uncjała. Jej podstawowe cechy to zaokrąglone kształty oraz wprowadzenie elementu minuskulnego do niektórych liter. Charakterystyczne dla uncjały są zwłaszcza litery A, D, E, M. Do powstania tego typu P. przyczynił się wpływ daleko starszej uncjały greckiej, o podobnych cechach formalnych. Późniejsze upowszechnienie uncjały związane było prawdopodobnie z używaniem pergaminu jako materiału, którego gładkość (w przeciwieństwie do włóknistego papirusu) sprzyjała stosowaniu linii zaokrąglonych. Najstarsze ślady P. uncjalnego (w epigrafice) pochodzą z III w. n.e., zachowane rpsy z IV w. (najsłynniejszy: *palimpsest De re puhlica Cicerona). Kodeksów kościelnych pisanych uncja-łą zachowało się wiele, większość z VI-VII w. (m.in. słynny *Codex Amiatinus). Uncjałajako P. całych kodeksów używana była do VIII w. W starożytnym Rzymie wykształcił się też typ P.l. będący pośpieszną, niekaligra-ficznąformą kapitały, zwany kurrentą (najstarszy zabytekpoemat o bitwie pod Akcjum z ok. 31 p.n.e.-79 n.e.). Ś Jeszcze dalej posunięta w niedbałości o formę była tzw. starsza kursywa rzymska, zw. też kapitalną lub majuskulną, P. używane do potrzeb bieżących, odpowiednie do szybkiego pisania, złożone ze zniekształconych i lekko ukośnych liter majuskulnych. W dalszym ciągu tego procesu, wskutek coraz mniejszej dbałości o wygląd i czytelność, wytworzyła się tzw. młodsza kursywa rzymska, minuskulna (*Minuskuła), której naczelną cechą jest tendencja do przemiany liter majuskulnych na mi-nuskulne. Próby skojarzenia łatwej w pisaniu, ale trudnej do odczytania i nieestetycznej kursywy z formami kaligraficznymi dały w wyniku nową odmianę P.ł.ś., zwaną (niewłaściwie) półuncjałą (scriptura semiuncialis), która rozwinęła się od III w.n.e. (najstarsze zabytki z IV w.) i używana była jako pismo książkowe do VIII w. Łączy ona w sobie pewne cechy uncjały z elementami minuskul-nymi (litery b, d, m, p, q, u). Wymienione typy P.ł.ś. dały w różnych krajach początek nowym odmianom, których powstanie i rozwój uzależnione były od warun-
ków lokalnych. Ś Na podstawie uncjały rozwinęło się na wyspach brytyjskich *P. insularne. Natomiast z młodszej kursywy rzymskiej, szeroko rozpowszechnionej na terenach dawnego imperium, wyrosło w Italii *P. benewen-ckie i *P. longobardzkie, na Półwyspie Iberyjskim *P. wizy-gockie, we Francji *P. merowińskie. P. te zwane są niewłaściwie szczepowymi lub narodowymi (nazwa wprowadzona przez J. *Mabillona, który mniemał, że twórcami ich były ludy celtyckie i germańskie, zakładające swe państwa na gruzach cesarstwa zachodniorzymskiego). Z kursywy rzymskiej rozwinęła się też kuriała, P. kancelarii papieskiej, odznaczające się szerokim *duktem ze skłonnością do zaokrągleń i wyrzucania lasek górnych i dolnych powyżej i poniżej dwulinii. Przetrwała ona do początku XII w. Ogólnie biorąc okres przejściowy od upadku cesarstwa rzymskiego do czasów karolińskich nie był w zakresie rozwoju P. pomySlny. Kaligraficzne formy uprawiane były w nielicznych tylko ośrodkach. Już jednak w ciągu VIII w. podejmowano próby udoskonalenia P.ł.ś., które nie osiągnęły wprawdzie szerszego znaczenia, ale doprowadziły do wykształcenia kilku niezależnych od siebie typów minuskuły zwanej prekaroliną. Przełomem w dziejach P. stały się dopiero czasy Karola Wielkiego. Reformy dokonane przez tego monarchę w zakresie szkolnictwa, odrodzenie klasycznej łaciny, ogólne podniesienie poziomu kultury i wykształcenia duchowieństwa spowodowały też ożywienie w warsztatach pisarskich i powstawanie nowych *szkół kaligraficznych. Zerwano z nieczytelnym alfabetem merowiń-skim, wprowadzając na jego miejsce nowy typ P.ł.ś. zwany minuskułą karolińską. Kolebką jej była Francja, w szczególności zaś słynne opactwa, jak Corbie i Św. Marcina w Tours, oraz założona przez Karola W. szkoła pałacowa (schola palatina). Pogląd na udział samego Karola W. w reformie P. jest dyskusyjny, nie ulega jednak wątpliwości, że decydującą rolę odegrały stworzone przez niego warunki i ramy organizacyjne, a także skupienie na jego dworze wybitnych uczonych z *Alkuinem na czele. Minuskułą karolińska jest pierwszą kaligraficzną postacią P.ł.ś., posługującą się w całości alfabetem minuskulnym. Rpsy VIII-IX w. przedstawiają różne próby utworzenia takiego alfabetu, stosując w różnych proporcjach elementy uncjały, półuncjały i kursywy. Ostateczne ujednolicenie P. nastąpiło w połowie IX w. Najstarszym datowanym zabytkiem wykształconej postaci minuskuły karolińskiej jest wiersz dedykacyjny umieszczony w Evan-gelistarium wykonanym dla Karola W. w latach 781-783. W całości pisany jest minuskułą Zloty psałterz Karola W., ofiarowany przez niego papieżowi Hadrianowi (772-795). Z tych samych czasów dochowało się kilka kodeksów nie datowanych (m. in. tzw. Ewangeliarz Ady). Minuskułą karolińska odznaczała się prostotą i czytel-
1883
1884
PISMO MAJÓW
nością, regularnością i proporcjonalną budową liter, małą ilością *ligatur, *abrewiatur i ozdób graficznych. Dzięki swym zaletom rozpowszechniła się szybko także poza Francją, zwłaszcza w północnych Włoszech i Niemczech (w DC w.). W Anglii, posługującej się P. insularnym, zjawiła się dopiero w diugiej poł. X w. tylko w tekstach łac. Hiszpanię opanowywała stopniowo od X do XIII w. Dalszy rozwój minuskuły karolińskiej, w późniejszym okresie (w państwach narodowych, XI-XII w.) zwanej romańską, odbywał się drogą powolnej ewolucji, uzależnionej od warunków i wpływów lokalnych. Nowościami wprowadzonymi w wieku XI były m. in.: okrągłe V (zamiast długiego) na końcu wyrazów, zjawienie się podwójnego 'w' (w miejsce starszego 'uu') oraz używanie 'ę' (e caudata) zamiast dyftongu 'ae'. Można też zauważyć ogólną tendencję do zwężania liter, a w XII w. także do zaostrzania łuków, co było już zapowiedzią P. gotyckiego. Nieco innymi drogami szedł rozwój P. kancelaryjnego (dyplomatycznego), zawsze bardziej konserwatywnego niż książkowe. Kancelaria Karolingów stosunkowo długo posługiwała się nieco tylko ulepszoną kursywą merowińską, minuskułę karolińską stosując początkowo tylko do formuły datacyjnej. Dopiero za Ludwika Niemieckiego (840-876) kanclerz Herbarhard wprowadził minuskułę dla całości tekstu dokumentów. Wykształcony w ciągu następnych lat typ P. kancelarii cesarskiej, różniący się nieco od książkowego, nazywany jest minuskułą dyplomatyczną. Podobnie w kancelarii papieskiej, stosującej dotychczas kuriałę, zaczęto używać minuskuły tylko dla formuły datacyjnej (pierwszy raz 967), aby dopiero od połowy XI w. pisać nią całe dokumenty, choć równolegle aż do początku XII w. posługiwano się jeszcze kuriałą. Oba te typy P. wzajemnie na siebie wpływając dały w wyniku odrębny typ minuskuły zwany kurialną (papieską). W stosunku do cesarskiej odznacza się ona większą regularnością i kaligraficznością. W dyplomatyce prywatnej panowała pod tym względem znaczna dowolność, wzorowano się bądź na dokumentach cesarskich, bądź też na P. książkowym. Już na początku IX w. pojawiły się dokumenty pisane minuskułą karolińską. Zob. tab. 38(2).
F. Steffens: Lateinische Paliiographie. 125 Taffeln in Licht-druck mit einer systematischen Darstellung der Entwicklung der lateinischen Schrift. 1909. E.A. Loew: Studia paleographica. 1910. L. Schiaparelli: La scrittura latina neWeta Romana. 1921. Pulaeographialatina.Ed.by W. M. Lindsay. 1922-1927. P. Lehmann: Lateinische Paliiographie bis zum Siege der karolin-gischen Minuskel. W: Einleitung in die Altertumswissenschaft. 1925. B. Bretholz: Lateinische Paliiographie. 1926. H. Delitsch: Geschichte der abendliindischen Schreibformen. 1928. G. Batelli: Lezioni di paleografia. 1949. H. Foerster: Abriss der lateinischen Paldographie. 1949. A. HuśLava: Dejiny a vyuoj nhsho pisma. 1951.W. Semkowicz: Paleografia łacińska. 1951. F. Muzika: Kraśni pismo ve vyvoji latinky. T. 1-2. 1958.
PISMO MAJÓW należy do pozostałości wysokiej kultury Indian Ameryki Środkowej, którzy wraz z pokrewnymi im plemionami zamieszkują co najmniej od 2000 lat po dzień dzisiejszy południowowschodnią część Meksyku, Gwatemalę i brytyjski Honduras na półwyspie Jukatan. Poszukiwania archeologiczne prowadzone na tych terenach od przeszło stu lat odkryły zabytki kultury materialnej typu miejskiego w puszczach podzwrotnikowych, pochodzące z okresu od I w. p.n.e. do XVI w. Dawna kultura Majów, która podobnie jak P.M. była udziałem szczupłej elity możnych i kapłanów, znajdowała się w stadium upadku w czasie podboju hiszpańskiego w 1541-1546, a najeźdźcy dokonali reszty, niszcząc wszelkie ślady tej "pogańskiej" kultury, paląc wiele rpsów i burząc świątynie kultu. P.M. zachowało się przede wszystkim w licznych napisach na *stelach, słupach i ołtarzach kamiennych, na ścianach budowli i na ceramice. Z rpsów ocalały od zagłady tylko trzy tzw. kodeksy Maya, przechowywane w Dreźnie, Madrycie i Paryżu. Są to złożone "w harmonijkę" długie pasma sporządzone z łyka fikusa, zwanego copo. Pisano na nich pędzelkiem z włosia, a obok tekstu występują tu także wielobarwne rysunki figuralne. Większość znaków P.M. jest umieszczona w kwadratowych lub prostokątnych blokach (zespołach znaków graficznych), często otoczonych owalną, kanciastą lub punktową (kropkowaną) obwódką. Badania nad P.M. rozpoczęły się wkrótce po opublikowaniu po raz pierwszy tekstów przez angielskiego uczonego Edwarda Kingsborough (w Antiąuities cf Mexico, t. 1-9, 1831-1848). Wiele wiadomości o kulturze Majów dostarczył odnaleziony i opublikowany w 1864 rps hiszpańskiego bpa Jukatanu Diego de Landa (zm. 1584) Relación de las cosas de Yucatan. Prócz tego autor podał szereg znaczeń wyrazów w P.M., transkrypcję hiszpańską ich znaków fonetycznych, a zwłaszcza dużo informacji
0 rachubie czasu, nazwach miesięcy i dni. Majowie przyjęli w okresie kolonialnym alfabet łac. (*P. łacińskie klasyczne), w którym powstały anonimowe tzw. księgi Chilan Bałam z XVI i pocz. XVII w., zawierające wiadomości z dziejów przedkolumbijskich. Poważne badania nad P.M. prowadził w 1875-1887 uczony francuski Leon de Rosny, który wykazał, że niektóre ideograjny były używane także w charakterze znaków fonetycznych. Liczni uczeni, zwłaszcza amerykańscy, uważali jednak, że P.M. nie zawiera nic poza symbolicznymi rysunkami
1 ideogramami (*Pismo), odrzucali więc możliwość jego odczytania. Główne ich prace skupiły się nad badaniem kalendarza Majów. Dopiero badania lingwisty radzieckiego Jurija Walentinowicza Knorozowa doprowadziły do wyjaśnienia systemu P.M. Pierwsze wyniki odczytania Knorozow podał w 1951, a ostateczne rezultaty opublikował w 1963. Knorozow stwierdził, że
1885
1886
PISMO MEROICKIE
P.M. zgodnie z prawidłowym rozwojem rodzajów P. w różnych samodzielnie powstałych ośrodkach kultury zawiera obok ideograrnów również znaki fonetyczne (w postaci sylab otwartych i niekiedy samogłosek) i de-terminatywy (*Pismo), określające rodzaje pojęć wobec używania tych samych znaków w różnych znaczeniach. Z 355 znaków hieroglificznych (*Hieroglify) P.M. tylko ok. 150 występuje częściej w tekstach. P., układające się w szeregach poziomych i pionowych, było czytane od lewej do prawej i z góry na dół. Hieroglify P.M. stanowią całe zespoły znaków graficznych występujących w różnych połączeniach, a proste części graficzne tych hiero-glifów nie występują samodzielnie. *P. monumentalne ryte na kamieniu różni się znacznie od P. rpsów. W ideo-gramach wyrazowych występują często głowy ludzi i zwierząt zwrócone profilem, inne znaki wyobrażają rośliny, narzędzia i części ciała ludzkiego (szczególnie często rysowano rękę i dłoń w różnych położeniach). Po odczytaniu okazało się, że ocalałe rpsy zawierają wykazy 260-dniowych cyklów chronologicznych z krótkimi zapiskami historycznymi, wskazówki o obrzędach kultu, obserwacje meteorologiczne i astronomiczne, mity, proroctwa, a także dane o myślistwie, uprawie ziemi i pszczelarstwie. Zob. tab. 39(2).
J.E. Thompson: May a hicroglyphic writing. Introduction. 1950. J. W.Knorozow: Sistiema pis'ma driewnich Maja. 1955. S.G. Morley: The ancient Maya. 1956. Ś G. Zimmermann: Die Hieroglyphen der Mayahandschriften. 1956. J.W. Knorozow: Pismietmost' Indiejcew Maja. 1963.
PISMO MEROICKIE powstało pod wpływem *P. egipskiego w królestwie etiopskim w mieście Meroe (ok. 750 p.n.e. Ś IV w.n.e.). Zabytki P.m. odnajdywane od 1820 w Sudanie i Nubii odczytał w 1910 angielski egiptolog F.L. Griffith. P.m- posiada dwie postacie hieroglificzną (*Hieroglify) i demotyczną (*Pismo egipskie), jest pismem literowym o 23 znakach, wyrazy są oddzielone dwukropkiem.
J. Friedrich: Zapomniane pisma i języki. 1958.
PISMO MEROWIŃSKIE nie stanowiło jednolitego typu P., nazwą tą określa się ogólnie P. łacińskie używane na terenie Francji w czasach dynastii Merowingów (VI-VHI w.). Spośród licznych typów powstałych w różnych szkołach kaligraficznych za najbardziej reprezentatywne u-ważać można P. kancelarii królewskiej, nieregularne, zbite, bez odstępów między wyrazami, pełne *ligatur.
PISMO MONTEKASSYŃSKO-BENEWEN-CKEE zob. PISMO BENEWENCKIE.
PISMO MONUMENTALNE, czyli P. pomnikowe, to typ znaków antycznych, literowych, zgłoskowych
lub wyrazowych, wykuwanych w kamieniu (na pomnikach), odznaczających się odpowiednią wielkością i kształtami, zależnymi od odległości, z której miały być odczytywane, i naturalnego oporu materiału, w którym je kuto. Z tego powodu P.m. typu kreskowego wyzyskiwało efekty proporcji elementów pionowych, poziomych i ukośnych z wyraźnym ograniczeniem do najniezbędniej-szych krzywych i uwydatnianiem prostych. P.m. typu obrazkowego operowało ostrym, wyrazistym zarysem przedstawianych przedmiotów, czasem zaś, zwłaszcza na terenie Ameryki Środkowej, stylizacją. Do P.m. zalicza się: *hieroglify egipskie kute w kamieniu, obrazkowe P. su-meryjskie, skalne P. staroperskie, ryte i kute w kamieniu hieroglify Azteków i Majów, kapitale rzymską. Nazwą P.m. określa się również główne elementy napisów na współczesnych gmachach publicznych, pomnikach i tablicach pamiątkowych.
PISMO MOSIĘŻNE zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO NABATEJSKIE zob. PISMO SEMIC-KIE P. arabskie.
PISMO NOWOPERSKIE (pehlevi) zob. PISMO ORMIAŃSKIE, PISMO TURECKIE.
PISMO NUMIDYJSKIE, zwane także libijskim, powstało w II w. p.n.e. w królestwie Nujnidii w Afryce Północnej (dzisiejszy Algier i Tunis). Zostało odczytane głównie przez orientalistę francuskiego Josepha Halevy (1827-1927) dzięki odnalezieniu wielu napisów dwujęzycznych punicko- lub łacińsko-numidyjskich. Jest to P. alfabetyczne, czysto spółgłoskowe, znaki mają kształty geometryczne, a krótkie napisy (głównie na budowlach i nagrobkach) biegną od dołu do góry. Język starożytnej Numidii przechował się w postaci prawie nie zmienionej u współczesnych, berberyjskich Tuaregów.
J. Friedrich: Zapomniane pisma i języki. 1958.
PISMO NUTOWE zob. NOTACJE MUZYCZNE. PISMO OBRAZKOWE zob. PISMO.
PISMO OGHAM, alfabetyczne P. Celtów z południowej Irlandii i Walii, gdzie przechowało się ok. 300 napisów. Najwcześniejsze z nich pochodzą z IV w., występują często jako napisy nagrobkowe. Z późniejszego średniowiecza zachowały się całe rpsy irlandzkie. Twórca P.o., żyjący ok. DI w., wzorował się na alfabecie łacińskim (*P. łacińskie klasyczne), o czym świadczy obecność litery 'f', dźwięk 'k' wyrażany przez 'c, zasada pisma natomiast przypomina zapis tajemnych runo w (*P. runiczne). Znaki
1887
1888
PISMO RUNICZNE
literowe umieszczone są na środkowej linii (na nagrobkach wykorzystywano w tym celu brzegi kamienia), a 20 liter podzielono na cztery grupy: samogłoski 'a', 'o', 'u', V, 'i' oznaczano jako punkty na samej linii lub krótkie kreski przecinające ją, spółgłoski 'b', T, 'L', V, 'n' jako kreski po prawej stronie linii pionowej lub na dole linii poziomej, spółgłoski 'h', 'd', Y, 'c', 'q' odpowiednio po lewej stronie lub na górze linii, wreszcie spółgłoski 'm', 'g', 'ng\ 'z', V jako długie kreski przecinające linię ukośnie. Ilość punktów lub kresek (od jednej do pięciu) wskazywała kolejne miejsce litery w grupie. Oprócz tego używano znaków dodatkowych na podwójne litery 'eo', 'oi', 'ui', 'io', 'ac\
R.A.S. Mac Alister: Studies in Irish epigraphy. 1897-1907. R.A.S. Mac Alister: The secret languages of the Ireland. 1937.
PISMO ORMIAŃSKIE powstało w Armenii na początku V w., jego twórcą według współczesnej kroniki był sekretarz królewski Mesrop (zm. 441), który wzorował się rzekomo na *P. greckim. Przed w. V j. ormiański, należący do grupy indoeuropejskiej, posługiwał się w pół-nocno-zachodniej części kraju P. greckim, w południowo--wschodniej zaś P. aramejskim (*P. semickie), przekształconym przez Persów (nowoperskie P. pehlevi). Nowo utworzony alfabet uwzględniał bogactwo dźwięków j. ormiańskiego, szczególnie obfitego w samogłoski oraz dźwięki syczące i przydechowe, i zawierał pierwotnie 36 liter, do których u schyłku średniowiecza dodano jeszcze dwie. Część liter P. o. pochodzi od liter współczesnej greckiej uncjały (*P. greckie). Kolejność liter jest częściowo zbliżona do alfabetu greckiego, ponadto przyjęto prawostronny kierunek pisma. Większość liter zdradza jednak pochodzenie semickie aramejskie. Po podboju Armenii przez Turków osmańskich już w XII i XIII w. powstała liczna emigracja Ormian, którzy osiedlili się na Rusi halickiej i razem z nią weszli w skład państwa polskiego. Stąd wiele zabytków P.o. znajduje się w zbiorach polskich.
J. Marquart: Ober den Ursprung des armenischen Alphabets. 1917. A. Meillet: Esquisse d'unegrammaire comparźe de 1'arminien dassiąue. 1936.
PISMO PEREŁKOWE zob. PISMO GOTYCKIE.
PISMO PIKTOGRAFICZNE zob. PISMO P. obrazkowe.
PISMO POCHYŁE (kursywa) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO PODRĘCZNE (tekstowe) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO PÓŁGRUBE (półtłuste) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO PÓŁTŁUSTE (półgrube) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO PROSTE (antykwa) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO PROTOBYBLrjSKIE zob. PISMO SEMICKIE.
PISMO PROTOINDYJSKEE zob. PISMO INDYJSKIE.
PISMO PUNICKIE zob. PISMO SEMICKIE P. fenickie.
PISMO RABINICZNE (raszi) zob. PISMO SEMICKIE P. hebrajskie kwadratowe.
PISMO RUNICZNE pojawiło się na przełomie II i III w. jako alfabetyczne P. południowych plemion germańskich. Nazwa pochodzi od słowa gockiego 'runa' tajemnica. Runy występowały pierwotnie jako pojedyncze znaki symboliczne, używane także przy wróżbach u pogańskich Germanów. P.r. zostało niewątpliwie zapożyczone od ludów kultury śródziemnomorskiej, większość bowiem jego znaków wyprowadza się od liter gr. lub łac. (F, C, H i R, nieznane w alfabecie gr.). Stało się to prawdopodobnie za pośrednictwem ludów celtyckich, np. Gallów, wcześniej stykających się z *P. greckim i *P. łacińskim. Rozróżniamy trzy rodzaje alfabetów P.r.: starogermański (24 znaki), anglosaski (28 znaków) i nordycki, czyli skandynawski (16 znaków). W tym ostatnim kropki i kreski rozróżniają wartości fonetyczne znaków wspólnych dla pokrewnych dźwięków, jak np. dla 'k\ 'g' i 'ng' lub Y, 'd' i W. P.r. jest pismem pionowym o kształtach ostrokątnych, co tłumaczy się używaniem do pisania podłużnych drewnianych listew, których słoje utrudniały wyrycie kresek poziomych i krzywizn. P. r. występuje również na przedmiotach metalowych (broni, monetach) i na kamieniu (nagrobkach); przybiera wówczas kształty bardziej zaokrąglone. P.r. rozpowszechniło się wśród ludów pochodzenia germańskiego ok. IV w., w Niemczech było używane do VII w., u Angłosasów do X w., najdłużej utrzymało się w krajach skandynawskich, gdzie było w użyciu jeszcze w XIV w., a na północy Szwecji przetrwało aż do XIX w. Obok zwykłych znaków alfabetu runicznego istniało również tajemne P.r. oparte na podziale znaków alfabetu na określone grupy (odmienne od kolejności liter gr. lub łac.). Tajemne
1889
1890
PISMO RZYMSKIE
P.r. przy pomocy kresek wskazywało najpierw grupę znaków, a liczba kresek po kropce podawała miejsce znaku w grupie. Rpsy pisane na pergaminie P.r. są bardzo rzadkie i pochodzą z późnych okresów (z końca XII w. i pierwszej poł. XIV w., tzw. Fasti Danici). Zob. tab. 39(4).
L. Wimmer: Runeskriftens Oprindelse. 1874. H. Arntz: Handbuch der Runenkunde. 1935. H. Jensen: Die Schrift in Vergi.ngenheit u. Gegenwart. 1935.
PISMO RZYMSKIE zob. PISMO ŁACIŃSKIE KLASYCZNE.
PISMO SAMARYTAŃSKIE zob. PISMO SEMIC-KIE P. starohebrajskie.
PISMO SEMICKIE powstało na terenie Syrii i Palestyny już w drugim tysiącleciu p.n.e. jako pierwsze P. alfabetyczne, którego znaki są literami przedstawiającymi dźwięki proste. Określenie P.s. obejmuje także grupę pism pokrewnych. Najdawniejsze ich formy okłkry-to w zabytkach odnalezionych przede wszystkim w trzech ośrodkach: w Ugarit, Byblos i na górze Synaj. Odkryte w ruinach miasta Ugarit pismo ugaryckie (*P. klinowe) pierwsze zastosowało alfabet do znaków P. klinowego. W ruinach miasta Byblos, w Fenicji, natrafiono na zabytki P. protobyblijskiego, tj. wczesnego P. z Byblos, które jest jeszcze P. sylabowym (*Pismo) o 114 znakach. Zabytki te, pochodzące z początku drugiego tysiąclecia p.n.e., zachowały się na kilku tablicach i fragmentach tablic kamiennych i brązowych oraz na łopatkach z brązu. Znaki tego P. wykazują wiele podobieństwa do późniejszego P.s. Sposób ich odczytania przedstawiony w 1946 przez Francuza Edouarda Dhorme, jakkolwiek uzasadniony logicznie, nie został jeszcze powszechnie uznany, ponieważ nie może go potwierdzić żaden zabytek z napisem dwujęzycznym. Trzecim miejscem znalezisk była starożytna kopalnia miedzi na górze Synaj, gdzie odkryto, P. synajskie z ok. 1500 p.n.e., zewnętrznie zbliżone do egipskich *hieroglifów, prawdopodobnie posiadające jednak tylko 32 różne znaki alfabetyczne, lecz uważa się je za pośrednie ogniwo między *P. egipskim a P.s. Późniejsze P.s. dzielą się na dwie grupy: pólnocno-semicką i południowosemicką. Do grupy północnej, uważanej za wcześniejszą, należą P.: fenickie, starohebrajskie i aramejskie; od tego ostatniego pochodzi P. hebrajskie, tzw. kwadratowe, i arabskie. Grupę południową stanowi kilka P. powstałych na zachodzie i południu Półwyspu Arabskiego; od jednego z nich pochodzi *P. etiopskie, ukształtowane ostatecznie w IV w. w królestwie Aksum (Abisynia).
P. fenickie uważa się za najstarszą formę alfabetu (*Pismo), który wpłynął następnie na *P. greckie i rzymskie
(*P. łacińskie klasyczne). Najwcześniejsze zachowane zabytki P. fenickiego pochodzą z ok. XIII w. p.n.e. W 1876 odnaleziono na Cyprze jeden ze starszych zapisów na wagach z brązu z czasów Hirama I, króla miasta Sydonu w Fenicji (ok. poł. X w. p.n.e.), tuż przed drugą wojną światową w Byblos odkryto napis w P. fenickim na sarkofagu króla Ahirama z XIII w. p.n.e. P. fenickie zawiera 22 litery alfabetu spółgłoskowego, napisy ułożone są w wiersze poziome, czytane od prawej strony do lewej; wyrazów nie rozdziela się. Kształt liter daje się łatwo wyprowadzić z rysunków przedstawiających przedmioty, od których nazwano litery. Ekspansja P. fenickiego odbywała się poprzez handlowe kolonie Fenicjan na wybrzeżach Morza Śródziemnego. Jedna z tych kolonii, Kartagina, utworzyła potężne państwo w północnej Afryce (dzisiejsza Tunezja). P. tam używane, zwane punickim, zatraciło jednak z biegiem czasu pierwotną czystość znaków P. fenickiego, niektóre litery były wydłużane i przez to zniekształcane, inne uległy zmniejszeniu i stały się prawie nieczytelne. P. punickie było używane również po upadku Kartaginy (II w. p.n.e.) aż do VI w.n.e. Zob. tab. 37(6).
P. starohebrajskie jest dalszym rozwinięciem P. fenickiego. Najdawniejszy jego zabytek z IX w. p.n.e. odnaleziono w 1868 na *steli króla Moabitów Meszy w pobliżu Diban (na wschód od Morza Martwego). Oprócz tego zachował się dłuższy napis z ok. 700 p.n.e. w podziemnym kanale w pobliżu Jerozolimy. Pozostałe zabytki tego P. to krótkie napisy na monetach i gemmach (DC-V w. p.n.e.). P. starohebrajskim posługiwali się mieszkańcy Palestyny aż do VI- V w. p.n.e., kiedy ustąpiło ono miejsca hebrajskiemu P. kwadratowemu.Jedynie P. samarytańskie, pochodzące od starohebrajskiego, używane jest jeszcze do dziś przez gminę religijną samarytańską w okolicach Nablus.
P. aramejskie rozwinęło się ok. 1000 p.n.e. w północnej Syrii, zapożyczając formę alfabetu od P. fenickiego. Aramejczycy byli ludem koczowniczym wśród Semitów starożytnych i przez rozległe stosunki handlowe najbardziej przyczynili się do rozpowszechniania P.s. Z P. ara-mejskiego wywodzi swe początki zarówno P. hebrajskie kwadratowe, jak P. arabskie.
P. hebrajskie kwadratowe powstało z późnych form rozwojowych P. aramejskiego. Ok. V w. p.n.e. stało się P. narodowym Izraelitów w Palestynie. Najcenniejszym zabytkiem odkrytym w 1. 1947-1956 są zwoje pergaminowe złożone do wielkich amfor i ukryte przez odosobnioną gminę religijną żydowską, tzw. esseńczyków, w grotach na stokach wzgórz płn.-zach. wybrzeży Morza Martwego koło Qumran. Rpsy te zawierają teksty biblijne z okresu wojny z Rzymianami (70 n.e.). Litery P. hebrajskiego kwadratowego są zawsze oddzielone od siebie, nawet w kursywie, pisane od prawej do lewej. Zachowały długo sztywną formę o pionowych liniach. Dopiero
1891
1892
PISMO SZEROKIE
w XI w. powstała we Włoszech nowa kursywna forma P. hebrajskiego, zwana raszi albo P. rabinicznym. Później występowała także w drukach hebrajskich. Żydzi rozproszeni w różnych krajach używali P. hebrajskiego w księgach obrzędowych i biblijnych, natomiast w powszechnym użyciu gmin żydowskich znaki P. hebrajskiego zastosowano do form językowych mieszanych, utworzonych pod wpływem j. obcych, indceuropejskich. Powstały stąd nowe dialekty mieszane, z których główne odmiany występują jako aszkenazim albo jidisz (żydowsko -niemiecka) oraz sefardim (żydowsko-hiszpańska). Dla wyrażenia samogłosek w P. hebrajskim, zasadniczo spółgłoskowym, używano od XI w. bądź spółgłosek słabych, niezgłoskotwórczych, bądź też znaków dodatkowych, tzw. punktacji, tj. kropek, kresek i ogonków (*Znak diakrytyczny), umieszczanych obok, nad i pod spółgłoskami. Obecnie w państwie izraelskim język i P. hebrajskie stały się znów narodowe i powszechne. Zob. tab. 37(7). P. arabskie pochodzi również od ararnejskiego, pośrednimi etapami w jego rozwoju były P. nabatejskie, znane od II w. n.e. na półwyspie Synaj i na wschód od Palestyny, oraz późne P. synajskie z pocz. III w. n.e. Właściwe P. arabskie rozwinęło się w pełni w VI i VII w., zwłaszcza od powstania religii mahometańskiej i wraz z jej ekspansją objęło nie tylko ludy semickie, ale przejęte zostało wraz z islamem i kulturą arabską przez ludy Azji i Afryki innego pochodzenia. J. arabski posiada więcej spółgłosek niż inne j. semickie, stąd P. arabskie stworzyło siedem nowych znaków; tym samym liczba liter wzrosła do 28. Mają one cztery postacie, zależnie od tego czy stoją samodzielnie, na początku słowa, w środku czy na końcu. Pisze sieje od prawej ku lewej i zwykle są ze sobą łączone, odmiennie niż w P. hebrajskim. Oprócz tego już w VII w. zastosowano punktację (podobnie jak w hebrajskim) dla wyróżnienia wymowy nie tylko samogłosek (których się w piśmie nie oznacza), ale także spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych. J. obcego pochodzenia (turecki, perski, afgański, j. indyjskich muzułmanów urdu, mongolski, maląjski, berberyjski, a także j. murzyńskie) przejmując P. arabskie dodawały dla wyrażenia swoich odrębnych dźwięków dalsze *znaki diakrytyczne. W II w. hidżry (VIII w.) wykształciły się cztery zasadnicze typy P. arabskiego: kufi i naschi (istniejące już w VII w.) oraz magribi i talik. Kuf i (nazwane od miasta Kufa w Iraku, gdzie powstała wyższa szkoła pisarzy arabskich) jest typem P. kwadratowego ; używane było w ornamentyce architektonicznej i monumentalnych *inskrypcjach na kamieniu, monetach pierwszych kalifów i wczesnych rpsach Koranu. Charakterystyczne dla tego P. są Mnie szerokie, proste, sztywne, o wydłużonych trzonach. P. kufi przechodziło liczne ewolucje: od form prostych do coraz bardziej ozdobnych: w X w. wykształciło się kufi kwieciste, w XI kufi splecione
oraz kufi mówiące (górne i dobie części liter zdobione były głowami ludzkimi i zwierzęcymi). Naschi, P. okrągłe, było początkowo zwykłą kursywą, która dała początek bogatej i różnorodnej *kaligrafii muzułmańskiej. P. naschi miało wiele odmian: rihani, jakuti, sulus (u Turków i Persów używane do inskrypcji w meczetach i sporządzania dyplomów, wypierało P. kufi, w Egipcie zaliczane do P. uroczystych), rika (kursywa do codziennego użytku), tumar i gubar (w Egipcie). Magribi albo kajrawani (od miasta Kajrawan w Afryce płn.) jest P. zbliżonym do kwadratowego, ale lżejszym od kufi. W nieco odmiennej postaci używane było w Hiszpanii jako P. andalusi. Kaligrafowane nim Korany andalu-zyjskie są prawdziwymi dziełami sztuki. Talik jest to perska odmiana P. naschi, rozpowszechniona także w Turcji Osmańskiej i Indiach muzułmańskich. Cechą charakterystyczną tego P. jest jego skośny układ, tendencja do zwieszania się liter z góry w dół (stąd nazwa talik zwieszanie). Z P. talik powstało bardzo ozdobne P. nasta-lik oraz drobne, pełne *ligatur i lekceważące wszelkie reguły P. szikeste. Turcja muzułmańska wykształciła z pierwotnych typów P. arabskiego 10 własnych stylów: diwani (podobne do naschi, lecz bardziej ozdobne), występujące w dwóch odmianach: uroczystej dżeli diwani i mniej uroczystej, indże diwani rika (kancelaryjne, używane też w korespondencji prywatnej), kirma (rodzaj swobodnej kursywy), wspomniane już sulus, sijakat (o ostrych formach, trudno czytelne) i in.
Zob. tab. 37(8).
H. Jensen: Die Schrift in Vergangenheit u. Gegenwart. 19^5.
G.R. Driver: Semitic writingfrompictograph to alphabet. 1954. M. Cohen: Pismo. Zarys dziejów. 1956. J. Bieląwski: Książka w świecie islamu. 1961. J. Amusin: Rękopisy znad Morza Martwego. 1963. S. Moscati: Kultura starożytna ludów semickich. 1963.
PISMO STAROHEBRAJSKIE zob. PISMO SEMICKIE.
PISMO STAROPERSKIE zob. PISMO KLINOWE.
PISMO SUMERYJSKIE zob. PISMO KLINOWE. PISMO SYBERYJSKIE zob. PISMO TURECKIE. PISMO SYLABOWE zob. PISMO.
PISMO SYNAJSKIE zob. PISMO SEMICKIE P. arabskie.
PISMO SZEROKIE zob. PISMA DRUKARSKIE.
1893
1894
PISMO ŚCIĄGŁE
PISMO ŚCIĄGŁE zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO TAJEMNE RUNICZNE zob. PISMO RUNICZNE.
PISMO TANECZNE, zwane z greckiego choreografią (gr. choreion = taniec, grdpho = piszę), służy do zanotowania ruchów w tańcu: kolejnego stawiania stóp, trzymania ramion, ruchów wykonywanych bez stawiania kroków, wreszcie stopnia szybkości wykonywanych
Pismo taneczne: 1. wg zeszytu Małgorzaty Austriackiej, 2. zapis
linearny w dziele Feuilleta, 3. zapis ruchów ciała wg Grammatik
der Tanzkunst Zorna (1887), 4. wg R. von Laban
kroków (pas) tanecznych. Początkowo zapisywano ruchy taneczne za pomocą liter pod tekstem ^nitowym (zeszyt Małgorzaty Austriackiej z XV w.), potem przedstawiano je na liniach nutowych przy pomocy znaków specjalnych. Za najwcześniejszą próbę ustalenia P.t. uważa się dzieło Orchesographie 1589, której autorem był Thoinot Arbeau, zwany inaczej Tabourot. Za właściwego jednak wynalazcę P.t. uważany jest Charles Louis Beauchamps (1636-1705), baletmistrz na dworze Ludwika XIV. W 1700 Feuillet wydał podstawowe dzieło o choreografii Choriographie eu Yart d'ćcrire la danse par caracteres, figures et signes demon-stratifs. Dalsze przekształcenia P.t. okazały się konieczne w drugiej poł. XIX w., a zwłaszcza po pierwszej wojnie światowej, wobec zasadniczej zmiany form tańca.
R. von Laban: Choreogrtphie. 1926. Jaap Kool: Tmz-schrift. 1927. "Schrifttanz" 1928, 1930.
PISMO TEKSTOWE (podręczne) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO TŁUSTE (grube) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO TOLETANSKIE (littera Toletana) zob. PISMO WIZYGOCKIE.
PISMO TURECKIE, zwane również P. syberyjskim, było pierwotnym P. Turków zamieszkujących północno-zachodnią część Azji. Zabytki P.t. pochodzą z VII i VIII w.; zostały odnalezione w XVIII i XIX w. w różnych rniejs-cach zachodniej Syberii nad rzekami Ob i Jenisjej, w północnej Mongolii i Turkiestanie. Zwłaszcza nad Orcho-nem, dopływem Selengi wpadającej do Bajkału, zachowało się wiele tekstów, które odkryła w 1890 ekspedycja fińska. Na pierwszy rzut oka P.t. podobne jest zewnętrznie do germańskich runów (*P. runiczne) i nazywane było także tureckim P. runicznym. Odczytał je w 1893 uczony duński Wilhelm Thomsen (1842-1927), który ustalił, że chodzi o P. powstałe pod wpływem arabskim i przystosowane do j. starotureckiego. Duży wpływ na jego powstanie wywarło równieżP. nowoperskie, tzw. pehlevi. W końcu VIII w. P.t. wyszło z użycia, a ludy tureckie przyjęły P. ujgurskie. W państwie tureckim Osmanów używano tzw. P. rika, odmiany P. arabskiego (*P. semic-kie). W 1928 na skutek reform kulturalnych Kernala paszy w Turcji przyjęto alfabet łaciński (*P. łacińskie klasyczne), uzupełniony specjalnymi znakami dla wyrażenia odrębnych dźwięków j. tureckiego: c (cz), g (jlubgh),l(y),s(sz),y(j).
H. Jensen: Die Schrift in Vergangenheit u. Cegenwart. 1935. E. Doblhofer: Le Dkhiffrement des kritures (tłum. fr.). 1959.
PISMO TYTUŁOWE zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISMO UGARYCKIE zob. PISMO KLINOWE, PISMO SEMICKIE.
PISMO UJGURSKIE zob. PISMO TURECKIE.
PISMO WCZESNOINDYJSKIE zob. PISMO INDYJSKIE.
PISMO WIZYGOCKIE powstało w ciągu VII w. na terenie Hiszpanii. Podstawą jego była młodsza kursywa rzymska (*P. łacińskie wczesnośredniowieczne), widoczne są jednak wpływy również innych typów P. Udział Wizygotów w jego ukształtowaniu jest przedmiotem dyskusji. Wcześniejszą formą P.w. była kursywa, używana
1895
1896
PIWARSK1
głównie do dokumentów. Z niej w VIII w. rozwinęła się *minuskuła książkowa, charakteryzująca się regularnością kształtów, lekkim pochyleniem w lewo oraz pogrubieniem górnych lasek. P.w. wykształciło się głównie w szkole kaligraficznej w Toledo, stąd nazywane bywa toletańskim (littera Toletana). Szczyt rozwoju osiągnęło w X-XI w. W 1190 synod leoński zabronił pisania nim ksiąg liturgicznych, zalecając stosowanie minuskuły karolińskiej. Mimo to było w użyciu jeszcze w XIII w. Zob. też Szkoły kaligraficzne.
PISMO WYRAZOWE zob. PISMO.
PISMO WYSPIARSKIE zob. PISMO INSULAR-
NE.
PISMO ZWYKŁE (jasne, cienkie) zob. PISMA DRUKARSKIE.
PISSARRO Lucien (1863-1944), malarz i grafik, syn Camille'a, fr. malarza z grupy impresjonistów. Po osiedleniu się w Londynie pod wpływem idei W. *Morrisa związał się z grupą ang. artystów propagujących odrodzenie sztuki drzeworytu, druku i książki artystycznej. Wspólnie z przywódcą tej grupy Ch. *Rickettsem opracował dysertację De Harmonie de la page imprimźe. Od 1896 we własnej drukarni Eragny Press publikował w ograniczonych nakładach edycje poetyckie i literackie, odbijane na prasie ręcznej, bogato zdobione i opatrzone wielobarwnymi drzeworytami wykonanymi przez siebie, m. in. Księgę Ruth i księgę Estery (1896), Moralites legen-daires J. Laforgue'a (1897-1898), Baśnie Perraulta (1899), Ballady F. Villona (1900). Drukarnia P. zakończyła działalność w 1914, a P. poświęcił się odtąd malarstwu i grafice.
PISZ
Drukarstwo i księgarstwo. W 1849 A. *Gąsiorowski, przenosząc tu ze Szczytna swoją drukarnię i księgarnię (wraz z czasop. "Kurier Mazurski"), stworzył mazurski ośrodek wydawniczy. Z wydawanych przezeń kilku czasop. dłużej utrzymały się jedynie "Prawdziwy Prusak" (kalendarz, 1854-1869) oraz "Prawdziwy Ewangelik Polski" (1859-1860). Spośród kilkudziesięciu wydanych przezeń polskich książek większość stanowiły ludowe druki dewocyjne i podręczniki szkolne. Ponadto tłoczył druki katolickie (kilkanaście) sprzedawane na odpustach i jarmarkach oraz wydawnictwa patriotyczne kolportowane w zaborze ros. Po śmierci Gąsiorowskie-go księgarnię zlikwidowano, a drukarnię prowadziła wdowa Emma. W 1891 sprzedała ją Ottonowi Borkow-skiemu, który podobnie jak drukarz Karol Beermann wydawał również m.in. druki poi. Obecnie istnieje jedna księgarnia Domu Książki.
PISZ: 1. Wawrzyniec (zm. 1869?), księgarz, drukarz. W 1836 założył w Bochni księgarnię asortymento-wo-nakładową oraz drukarnię i introligatornię. Wydawał głównie tanie, popularne dzieła dla ludu. Publikował liczne katalogi składowe i nakładowe. 2. Władysław (zm. 1898), syn Wawrzyńca, kontynuował pracę ojca. Prawdopodobnie on dopiero (przed 1877) założył przy księgarni czytelnię. Był czynnym działaczem Towarzystwa Postępowego Drukarzy Lwowskich.
A.W. Bober: Historia drukarń i stowarzyszeń drukarskich we Lwowie. 1926.
PITAVAL, ogłoszony drukiem zbiór publicystycznie opracowanych sprawozdań z głośnych procesów kryminalnych, rzadziej cywilnych, stanowiący całość ze względu na teren rozgrywających się spraw, przedmiot powództwa lub charakter osób obwinionych. Nazwa pochodzi od nazwiska adwokata fr., F.G. de Pitavala (1673-1743), który ogłosił w 1734 pierwszy taki zbiór (por. np. S. Szenic, Pitaval warszawski. 1958).
PIWARSKI: 1. Jan Feliks (1794-1859), rysownik, grafik, malarz, pedagog, zajmował się też historią sztuki i krytyką artystyczną. Uczył się rysunku u J. Richtera i grafiki w Wiedniu, Berlinie i Dreźnie. W1. 1818-1832 był kustoszem Gabinetu Rycin Biblioteki Publicznej przy Uniwersytecie Warszawskim, w 1. 1844-1848 prof. w Szkole Sztuk Pięknych. Uprawiał tematykę rodzimą pejzażową i rodzajową, przyczyniając się do rozwoju kierunku realistycznego. W zakresie grafiki najchętniej zajmował się *litografią (od 1818) i położył duże zasługi dla jej rozwoju przez stosowanie krajowego cynku. W 1859 rozpoczął organizowanie pracowni drze-worytniczej przy "Tygodniku Ilustrowanym", którego był kierownikiem artystycznym- W 1. 1820-1830 był redaktorem artystycznym albumu Monumenta Regutn Poloniae Cracouiensia. Wydał dwie teki litografowane: Album cynkograficzno-rysunkowe warszawskie (1841) i Kram malowniczy warszawski (1855-1859) oraz do użytku szkolnego Naukę rysunku (1840, w późniejszych wyd. Wzory i nauka rysunku). Dostarczył rys. do ilustr. w wydawnictwach: Wnętrza zbrojowni warszawskiej (1829) oraz do cykli: Powstanie 1830 i Ubiory wojska polskiego z 1831 r. Ilustrował m.in.: Wergiliusza Georgiki (1819), J.U. Niemcewicza Jana z Tęczyna (1825), K.W. Wójcickiego Pieini ludu... (1836), J.K[obyłeckiego] Wiadomości o Syberii... (1837); współpracował przy ilustrowaniu wielu książek, m.in. S. Staszica Rodu ludzkiego (Dzieła t. 7, 8, 1819-1820) i E. Rastawieckiego Słownika malarzów pobkich... (1850-1857, portrety). 2. Antoni (1866-1927), księgarz. W1897 założył wraz z T. *Gieszczykicwiczem w Krakowie, przy ul. Św. Jana 3, księgarnię asortymentową połączo-
1897
1898
PKERECOURT
Ilustracja J.F. Piwarskiego z okresu powstania listopadowego
ną ze składem i wypożyczalnią nut pod firmą A. Piwarski i Ska. Obaj wspólnicy zasłużyli się wydając utwory muzyczne modernistów i twórców "Młodej Polski" muzycznej, niechętnie publikowane przez innych wydawców. Nakładem firmy w bardzo starannej szacie graficznej ukazywały się utwory K. Szymanowskiego, L. Różyckiego, F. Brzezińskiego, H. Melcera, I. Friedmanna, S. Lipskiego, F. Szopskiego, J. Galia, W. Noskowskiego, B. Wal-lek-Walewskiego, O.M. Żukowskiego i in. Uwzględniając masowe zapotrzebowanie, szczególnie emigracji poi. we Francji, Niemczech i USA, wydawali zbiory poi. melodii narodowych, tańce poi. oraz utwory kościelne. Z czasem księgarnia asortymentowa przekształciła się w księgarnię muzyczną, prowadzącą sprzedaż książek jedynie ubocznie. Po śmierci P. księgarnię i wydawnictwo objął T. Gieszczykiewicz.
1. A. Ryszkiewicz: J.F.P. 1950.
PDOERECOURT Rene-Charles Guilbert de (1773-1844), fr. dramaturg, założyciel (w 1820) Societe des Bibliophiles Francais. P. zebrał m. in. 400 druków teatralnych z okresu rewolucji, tzw. collection revolutionnaire (100 pudeł druków ulotnych); gromadził też autogramy.
PLAGIAT (łac. plagium = kradzież człowieka wolnego lub niewolnika), kradzież literacka, ogłoszenie pod własnym nazwiskiem cudzego utworu lub jego części bez podania źródła. P. dopuszczano się już w czasach starożytnych; dopiero od przełomu w. XVIII i XIX zaczęto respektować prawo literackiej własności i stosować sankcje karne. Przykładem trudności w zdemaskowaniu P. jest Sihiludia, utwór, który od poł. w. XVIII krążył pod nazwiskiem Macieja Sarbiewskiego, podczas gdy wedle ostatnich badań ustalono, że Sarbiewski posłużył się poematem Włocha, M. Bettiniego. Współcześnie pojęcie P. uległo pewnej komplikacji w związku z przenoszeniem wątków literackich na ekrany kina i telewizji. Za popełnienie przestępstwa P. grożą kary: aresztu do 2 lat i grzywny do 50000 zł, przewidziane ustawą z 10 VII 1952.
Zob. też Prawo Autorskie, Przywilej.
A. Brodnicki: Kilka słów o plagiacie w literaturze poi. XVII w. "Bibl. Warszawska" 1912. A. Lindey: Plagiarism and origina-lity. 1952.
PLAKAT, druk o charakterze i przeznaczeniu identycznym jak *afisz. Drukuje się P. wielobarwne, przeważnie techniką offsetową, według projektów wybitnych nieraz artystów grafików. P. zawiera zazwyczaj mało tekstu, a przemawia do widza stroną graficzną, kompozycją i kolorytem. Podaje mniej informacji konkretnych niż afisz; jego zadaniem jest reklama i propaganda zjawisk związanych z życiem gospodarczym, politycznym, kulturalnym lub artystycznym. P. biblioteczny ^Propaganda biblioteczna) i P. księgarski podkreślają rolę książek w życiu społeczeństwa, zachęcają do czytania, zalecają nowe publikacje itp. Za pierwsze P. uważa się barwne ogłoszenie o prenumeracie ilustrowanych książek, zastosowane przez księgarzy paryskich w XIX w.
PLAKIETA, *tłok introligatorski większego formatu stosowany przy zdobieniu opraw książek zamiast wielu małych tłoków, dający introligatorowi możność dużej oszczędności czasu, równocześnie jednak ograniczający jego inwencję kompozycyjną. P. może być (jak inne tłoki) pozytywna lub negatywna. P. wypełnia bądź całą powierzchnię *zwierciadła na oprawach mniejszych formatów (modlitewniki, biblie małego formatu), bądź przeznaczona jest do wielokrotnego odbijania. Szczególnie często były stosowane w introłigatorstwie niderlandzkim (od ok. 1470). P. tak ornamentalne (najczęściej z podziałem na pasy wypełnione różnego rodzaju wicią roślinną), jak i figuralne (ze scenami biblijnymi, alegorycznymi, portretami, postaciami świętych w arkadach) były częste w introłigatorstwie fr. na przełomie XV i XVI w.; ang. oprawy charakteryzują wielkie herby wśród ornamentów roślinnych. W Polsce spotykamy na P. XVI w. postacie
1899
1900
PLANOWANIE WYD.
Plakat informacyjno-propagandowy (proj. W. Chomicz)
lub sceny figuralne wywodzące się z mitologii, postacie alegoryczne z ikonografii biblijnej i chrześcijańskiej, portrety i duże tarcze herbowe. P. niezbyt wielkiego formatu wytłaczał introligator ręcznie, jak inne tłoki, przy formatach większych konieczne było używanie prasy. P. jako dekoracja zwierciadła oprawy występuje i na większych formatach ksiąg, otacza ją wtedy *bordiura odpowiedniej szerokości. W XVI w. częste jest połączenie P. w zwierciadle oprawy z radełkowym ozdobieniem bordiur. Rytownicy P. umieszczali na nich swe nazwiska lub monogramy, a także i daty, obok nich spotyka się monogram
introligatora, dla którego P. była wykonana. Monogram introligatora TK (T. *Kriiger) znajduje się na P. z portretami całych postaci Lutra i Melanchtona, wykonanymi wg projektu L. *Cranacha (w tym wypadku rytownik tłoku nie umieścił swego znaku). W XVI w. pod wpływem opraw wschodnich (*Islam Oprawy) powstały P. w stylu zwanym weneto-lyońskiin. Mają one kształt 1j4 owali kończystych tworzących rodzaj mandorli (*Nimb) i służą do wypełniania wewnętrznych narożników zwierciadła; odbijane obok siebie, składają się na medalion centralny. Ornamenty koronkowe na oprawach dla Ludwika XV, komponowane złotem ręcznie z poszczególnych tłoków, stosowano do ksiąg mniejszego formatu, pojawiły się jednakże i zbiory rycin wielkiego formatu (np. Le Brun, La Grandę Galerie de Versailles, Paris 1752). Dla dekorowania tych opraw ryto duże P. z koronką, dostosowane do formatu; podobnie specjalnie ryte były P. na oprawy jednego formatu ^almanachów królewskich. P. te stosował introligator królewski *Padeloup (rodzaj opraw wydawniczych). Szerokie wprowadzenie w użycie P. doprowadziło do ze-schematyzowania dekoracji oprawy. Połączenie P. tłoczonych złotem z barwionymi częściami ornamentów dawało nieraz oprawy ciężkie, przeładowane. Zob. tab. 31(1).
PLAN, *mapa niewielkiego obszaru w wielkiej po-działce (dawniej przyjmowano górną granicę 1:10000), wykonana przy pomocy rzutowania punktów terenu na płaszczyznę bez uwzględnienia kulistości ziemi.
PLANO zob. FORMAT BIBLIOGRAFICZNY.
PLANOWANIE WYDAWNICZE, w Polsce opracowanie szczegółowych planów określających podstawowe kierunki produkcyjnej i finansowej działalności wydawnictwa. Wydawnictwo sporządza trzy rodzaje planu rocznego: plan tytułowy, techniczno-ekonomiczny i finansowy; ponadto opracowuje kwartalne plany tytułowe i perspektywiczne plany techniczno-ekonomiczne na okres pięcioletni.
Plan tytułowy roczny obejmuje tytuły przewidziane do wydania w roku planowanym, zestawione według grup bibliograficznych z podaniem ilości *arkuszy wydawniczych, *nakładów i *cen katalogowych.
Plan techniczno-ekonomiczny wydawnictwo opracowuje na podstawie Śwskaźników dyrektywnych, ustalających główne kierunki jego produkcyjnej i finansowej działalności, otrzymanych z jednostki nadrzędnej działającej zgodnie z Uchwałą Rady Ministrów o Narodowym Planie Gospodarczym. Plan techniczno-ekonomiczny określa wielkość produkcji w tytułach, arkuszach wydawniczych i drukarskich formatu Al, w odbitkach arkuszy wydawniczych i drukarskich oraz w egzemplarzach. Okre-
1901
1902
PLANTIN
śla globalne i jednostkowe zużycie materiałów podstawowych: papier, karton, tektura, płótno itp. Ustala ilość pracowników pełnozatrudnionych i niepełnozatrudnio-nych, wysokość osobowego i bezosobowego funduszu płac. Ujmuje koszt produkcji towarowej w układzie rodzajowym oraz koszt produkcji globalnej. Koszty produkcji w układzie rodzajowym dzielą się na koszty bezpośrednie i pośrednie. Do kosztów bezpośrednich należą ^honoraria autorskie i redaktorskie, opracowanie redakcyjne zlecone, papier, koszty stałe druku (*skład, *korekta i *klisze), koszty zmienne druku (druk), koszt broszurowania, oprawy i in. Do kosztów pośrednich, tzn. takich, których nie można przenieść bezpośrednio na dany tytuł, a które wydawnictwo musi ponieść w związku z działalnością podstawową, zalicza się: koszty wydziałowe obejmujące płace pracowników działalności podstawowej, koszty ogólnowydawnicze, tj. płace pracowników admi-nistracyjno-gospodarczych, nakłady finansowe, delegacje, nagrody, wydatki związane z utrzymaniem pomieszczeń, z zakupem materiałów biurowych i in., oraz koszty sprzedaży, tzn. wydatki zaplanowane na urządzanie wystaw, reklamę, propagandę i na nagrody konkursowe.
Plan finansowy ujmuje roczną produkcję w podstawowych wskaźnikach finansowych, a mianowicie: w wartości produkcji według cen katalogowych, cen zbytu, kosztu własnego i wysokości akumulacji. Ustala wysokość dochodów i wydatków budżetowych. Ujmuje dochody i wydatki związane z działalnością pozaoperacyjną, plan sfinansowania inwestycji i kapitalnych remontów z podaniem źródeł ich pokrycia, akumulację i podział funduszu amortyzacyjnego. Zestawia niedobory i nadwyżki środków obrotowych oraz podaje źródła ich sfinansowania. Ustala stan zapasów i normatywów środków obrotowych.
Zob. też Harmonogram, Kalkulacja wydawnicza.
PLANTIN zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO.
PLANTIN Christophe (ok. 1520-1589), najwybitniejszy drukarz i wydawca drugiej poł. XVI w., ur. we Francji, działający w Niderlandach. W 1549 przeniósł się z Paryża do Antwerpii, gdzie początkowo prowadził księgarnię, zajmując się także introligatorstwem. Tworzył *oprawy mozaikowe w kompozycji wstęgowej, zdobione ślepymi *tłokami maureskowymi, grubo lakierowane. Najwspanialsze oprawy wykonał dla cesarza Karola V i jego syna Filipa hiszp. Znamy 15 opraw P. (w tym dwie znajdowały się do 1945 w bibl. miejskich w Gdańsku i Wrocławiu). W 1555 otworzył drukarnię w Antwerpii, jednakże wskutek zatargu z cenzurą powrócił w 1562 do Paryża. Po roku wznowił działalność w Antwerpii. W 1570 uzyskał od Filipa II hiszp. tytuł architypografa. Zamieszki
Sygnet Ch. Plantina
polityczne zmusiły go do przeniesienia się w 1583 do Lejdy kierownictwo założonej tu drukarni po dwu latach przejął jego zięć Francois Raphelengius. Po powrocie do Antwerpii P. współpracował z drugim zięciem, J. *Moretusem, stawiając przedsiębiorstwo na najwyższym poziomie. Spod pras P. wyszło ponad 1500 książek odznaczających się doskonałością wykonania. P. używał czcionek wyciętych przez najlepszych mistrzów fr. (C. *Garamonda, R. *Granjona, G. *Le Be) oraz wprowadził ilustr. miedziorytowe. Wybitni uczeni tego czasu (Justus Lipsius, Abraham *Ortelius, Arias Montanus i in.) byli jego korektorami
i doradcami. Największym osiągnięciem P. była wydana w 1. 1569-1573 *Biblia polyglotta, zw. też Plan-tiniana (8 tomów w pięciu językach). Na dużą skalę rozwinięta była również działalność księgarska, którą P. obejmował Europę i kolonie hiszp. (Meksyk). Jeden z zięciów P. prowadził filię księgarską w Paryżu. Po śmierci P. drukarnię w Antwerpii prowadził J. Moretus i jego potomkowie pod firmą "Officina Plantiniana". Szczególnie wysoki poziom osiągnęła ona od 1610 pod zarządem Balthasara Moretusa, wnuka P., ale od drugiej poł. XVII w. dom zaczął podupadać. Zachowaną w nietkniętej postaci oficynę sprzedali spadkobiercy miastu Antwerpii w 1876. Rok później otworzono tam Muzeum Plantin-Moretus. Zob. też Muzea książki.
A. J. J. Delen: Ch. P., imprimeur de Vhumanisme. 1946. 1555-1955 Wt Centenaire de 1'impression du premier Uvre de P. 1955. C. Ćlair: Chr. P. 1960.
PŁATNIK, inaczej łańcuszek, miejsce na grzbiecie ręcznie zeszytego *bloku książki, w którym nitka, przechodząc z jednego arkusza do drugiego, zmienia kierunek i zostaje zadzierzgnięta z odpowiednią nitką w poprzedniej parze arkuszy; powstające w ten sposób pętelki tworzą tzw. *ścieg łańcuszkowy, który pozwala doprowadzić nitkę możliwie blisko główki i nóżek arkuszy, nie narażając jej na ucięcie przy obcinaniu bloku książkowego. Przy nacinaniu *zwięzów P. ma tylko małe wcięcie.
PLECIONKA, jako motyw dekoracyjny *opraw występuje w kilku postaciach:
P. sznurowa przybiera rozliczne formy, może być warkoczowa, spleciona z dwu lub więcej pasm różnej grubości, jako sznury dwu- lub trójdzielne itp. Sznury
1903
1904
PŁAWILSZCZIKOW
oznaczane są w niektórych wypadkach ukośnym kreskowaniem, natomiast wstęgi (galony), np. w oprawach kairuańskich (*Tslam Oprawy), mają prążki poprzeczne. P. sznurowa może być komponowana jako motyw ciągły, powtarzający sploty rytmicznie, lub też wypełniający dane pole geometryczne, utworzone przez podziały przeprowadzone liniami, pasami lub wstęgami. Jednym z rodzajów P. sznurowej jest P. węzłowa, spotykana też w obrębie form P. wstęgowych. Węzły takie tworzą pewne zamknięte całości, np. kwadraty, prosto lub ukośnie ustawione na narożniku, a także koła, których sploty nie są ścisłe. W narożnikach lub na obwodzie tworzą pętlt ze skręconych splotów sznura. Jako punkt wyjścia tego motywu uważa się m. in. znane już w starożytności tzw. splot Salomona (występujący np. na oprawach kairuańskich) oraz "modus Hcrculis" (albo Herculeus), używany w starożytności jako kłódka do zamykania worów, później jako węzeł czarodziejski przy różnych obrządkach oraz w chirurgii przy złamaniach lub zwichnięciach członków. P. sznurowa występuje w dekoracji opraw nie tylko jako samodzielny ozdobnik, może także, gęściej lub rzadziej ustawiona, tworzyć ozdobne pasy *bordiur lub wypełniać pola *zwierciadła czy jego części. P. była w XV i na pocz. XVI w. ulubionym motywem nie tylko na oprawach wł. i fr., ale i na haftach bogatych strojów; interesowali się nią wielcy artyści, np. Leonardo da Vinci, tworząc kartony zwane "gruppi", na których są wyry-sowane P.: wzór bez początku i końca, jak w ozdobnikach węzłowych. Zbiegające się pasma tworzą częściej kratę ukośną niż prostą. P. sznurowa w odróżnieniu od wstęgowej łączy się z innym ornamentem.
P. wstęgowa. Wstęgi bywają różnej szerokości i tworzą załamania w miejscu skręcania splotu do środka przestrzeni dekorowanej, tworząc łagodną krzywiznę lub ostre zagięcie (jakby spłaszczone albo utworzone przez wstęgę ze sztywnego materiału). Obydwa te rodzaje załamań występują nieraz koło siebie. P. wstęgowa występuje (podobnie jak sznurowa) jako ornament ciągły. W tej formie jest ona komponowana jako obramowanie poszczególnych pól w mozaikach rzymskich, rozsianych po całym terenie imperium; uważa się ją za źródło ornamentyki plecionkowej na najwcześniejszych oprawach. Podział wstęgowy na *oprawach renesansowych nie jest P. w ścisłym tego słowa znaczeniu. Wiąże się on
0 tym, że artyści pierwszej poł. XVI w. zdawali sobie sprawę ze wschodniego pochodzenia tego rodzaju ornamentów. W XVII w. *oprawy a la fanfarę miały podział wstęgowy (wstęgi otaczające poszczególne pola przeplecione w kształcie ósemek). G. Marcais i L. Poinssot opracowali doskonałe schematy pierwowzorów wszystkich rodzajów P. występujących na oprawach kairuańskich w ogromnej obfitości.
Zob. też Ornament.
H. Loubier: Der Bucheinband. 1926. G. Marcais, L. Poinssot: Objets kairouanais IX{ mi XIII' siecłe. 1948.
PLJUSZAR Adolf Aleksandrowicz (1806-1865), ros. księgarz i wydawca. Posiadał w Petersburgu księgarnię
1 drukarnię. Znany był szczególnie jako wydawca Enci-kłopiediczeskogo słowara w 17 tomach (Petersburg 1838-1871) oraz czasop. "Żiwopisnyj Sbornik" i "Wiesielczak".
PLON Phihppe Henri (1806-1872), fr. drukarz i księgarz nakładowy. W 1854 założył firmę wydawniczą, która dziś nosi nazwę Libr?irie Plon, Les Petit-fils de Plon et Nourrit. Wydaje ona przede wszystkim literaturę piękrą i piśmiennictwo dla młodzieży, pamiętniki i wydawnictwa z zakresu sztuki. Posiada dużą drukarnię.
PLUMBEA VOLUMINA (łac. = zwoje ołowiane), *zwoje
PŁAWILSZCZIKOW Wasilij Aleksiejewicz (1768-1823), ros. księgarz, wydiwca i działacz kulturalny. Początkowo pracował w Moskwie; do Petersburga przybył w 1788, gdrie dzierżawił drukarnię gubernialną i teatralną, i w 1815 posiadał już własną drukarnię i księgarnię. Wcześniej zaczął gromadzić księgozbiór, który w 1815 udostępnił publiczności. Była to wówczas pierwsza i jedyna publiczno-prywatna bibl. w Petersburgu. Jej katalog stał się jednym z ważniejszych źródeł bibliograficznych. P. zajmował się także bibliografią. Po jego śmierci księ-
1905
1906
PŁOCK
ganiia, drukarnia i bibl. przeszły na własność >ednego z subiektów A.F. *Smirdira.
PŁOCK
Biblioteki. Najstarsza bibl. Kapituły Katedralnej powstała w XII w. Rozrastała się dzięki darom kleru, tn.in. E. *Ciołka. Wiadomość o bogatym księgozbiorze Kolegium Jezuickiego, liczącym przed najazdem szwedzkim 80000 wol., jest mało prawdopodobna, a liczba 60000 wol. wywiezionych do Szwecji nie znalazła potwierdzenia w pracach historyków. W 1710 powstała Biblioteka Seminarium Duchownego, która dzięki włączeniu bibl. poklasztornych, Katedralnej i darom prywatnym wzrosła w 1930 do ok. 40000 wol., w czym połowę stanowiły stare druki. Zbiory jej w 1939 zostały częściowo wywiezione i spalone, ocalałe najcenniejsze zabytki po wojnie wróciły do bibl. macierzystej. Biblioteka szkolna, rozwijająca się szczególnie w 1. 1820-1830 podczas rektoritu Kajetana Morykoniego, sekretarza Tow. Naukowego, stała się podstaw? pierwszej w P. bibl. publicznej pod nazwą: Biblioteka Publiczna i Szkolna Województwa Płockiego, liczącej w 1830 ponad 80000 wol. Po powstaniu listopadowym, wskutek zahamowiria rozwoju, przekształciła się znów w bibl. szkolną, której znaczną część w 1898 Śwywieziono do Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu. Część zagrabionych książek, rewindykowana w 1. 20-tych, zostiła wcielona do zbiorów Biblioteki im. Zielińskich (^Biblioteki Towarzystw Naukowych). Dzięki zabiegom Macieszów i Rutskich w 1960 księgozbiór (o charakterze regionalnym) liczył 100000 woł., w tym 10000 starych druków, ok. 2000 rpsów i 500 unikatów {m. in. pierwodruki naszych klasyków). Ozdobą bibl. są akwaforty Goyi Caprichos. Obok wymienionych w okresie najcięższych represji carskich działały w szkołach ros. liczne bibl. tajne prowadzone przez uczniów, po 1905 zaś powstały bibl. oświatowe poi. i żyd., zlikwidowane dopiero w czasie drugiej wojny światowej. Po wojnie powstały w P.: Miejska Biblioteka Publiczna, Powiatowa Biblioteka Publiczna, bibl. NOT oraz liczne bibl. przy zakładach pracy, wśród których wyróżnia się Biblioteka Mazowieckich Zakładów Rafineryjnych i Petrochemicznych.
Cz. Gutry: Zbiory Bibl. im. Zielińskich w Płocku. "Prz. Bibl." 1955 z. 2. Tow. Nauk. Płockie 1920-1951. Szkice i mai. 1957.
Drukarstwo. W 1809 staraniem R. Rembielińskiego powstała w P. Drukarnia Rządowa, w 1823 przejęta przez Karola Kuliga (1799-1832), wydawcę pisma literackiego "Dziedzihja". W 1811 powstała drukarnia Lentec-kiego. W 1910 drukarnię i introligatornię założyli bracia Detryckowie. Obecnie działa Płocka Drukarnia Akcyden-sowa.
Księgarstwo. Pierwszą znaną księgarnię w P. założył w 1840 K. Dobrzański. Jego następcą był uczeń *Sennewal-
da B. Stablewski, prowadzący też dużą wypożyczalnię książek. Wypożyczaniem książek oraz działalnością wydawniczą zajmowała się księgarnia L. Buki, której kolejnymi właścicielami byli: S. Betley, K. Miecznikowski (ok. 1900) i W. Stępczyńska (do 1932). Istniejąca od 1880 księgarnia I. Waszermanna również sporadycznie wydawała książki. Właścicielem bardzo ruchliwej księgarni, zał. ok. 1895, był Ludwik Kempner; w 1913 nabyta przez Edwarda Trautmana, długoletniego pracownika firmy *Gebethner i Wolff, istniała do czasu zniszczenia przez hitlerowców. W 1922 księgarnię połączoną z wypożyczalnią książek otworzyli bracia Detryckowie, prowadzący również ożywioną działalność wydawniczą (m. in. podręczniki szkolne). Firma uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Obecnie istnieją 3 księgarnie Domu Książki.
PŁÓTNO INTROLIGATORSKIE, ogólna nazwa wszystkich tkanin używanych do *obciągania okładek opraw twardych i półtwardych. Tkaniny te powinny być: odpowiednio sztywne i przez to nadające się do obróbki, nie przepuszczające klajstru i kleju, barwione barwnikami odpornymi na działanie światła. P.i. to materiał przeważnie bawełniany lub lniany, usztywniony przez odpowiednią apreturę, zabarwiony na różne kolory. Specjalne walce metalowe wyciskają w nim różne wzory, przeważnie groszek lub prążki; są też płótna o strukturze surowej tkaniny. Istnieją następujące rodzaje płótna introligatorskiego :
Bukram, płótno lniane lub bawełniane, bardzo rozpowszechnione w Anglii; z powodu swojej trwałości używane do opraw nakładowych, również do opraw bibliotecznych. W Niemczech nazywają je płótnem podwójnym, podwójnym kaliko albo płótnem normalnym. Angielski B. jest tkaniną czysto lnianą.
Ekruda, rozpowszechniony obecnie rodzaj kolorowego płótna matowego, z wyraźnie widocznym sposobem tkania; jest apreturowane od spodniej strony.
Kaliko, niegdyś cienka tkanina bawełniana wyrabiana w Anglii, zwana tak od miasta indyjskiego Calicut; obecnie nazwa lśniącego kolorowego płótna introligatorskiego, dwustronnie apreturowanego, prasowanego albo kalandrowanego.
Kanafas, mocne płótno lniane używane do oprawy ksiąg handlowych i do opraw o ścisłej fakturze.
Szare płótno, mocna tkanina lniana o wyglądzie naturalnego szarego płótna lnianego, apreturowanego od spodu, używana do opraw bibliotecznych i o ścisłej fakturze.
PŁYTA TŁA, wdrukowanie pod ilustracje tła w innym kolorze, stosowane przy reprodukcji obrazów lub rysunków, mające na celu podniesienie graficznych walo-
1907
1908
PODDRUK
rów reprodukcji. P.t. wykonuje się zazwyczaj na dodatkowej kopii z obrazu przez odpowiednie ręczne wykrywanie, lub też przez stosowanie szablonów, kopiowanie *negatywu jako *pozytywu lub odwrotnie: pozytywu jako negatywu, zależnie od metody kopiowania. Przy druku z kHsz typu duplex (*Autotypia) P. t. wzmacnia całość obrazu.
PŁYTOTEKA zob. ZBIORY MUZYCZNE.
PNIEWSKI Władysław (1893-1940), historyk literatury, nauczyciel j. poi. w Gdańsku, bibliograf. Opracował Bibliografię kaszubsko-pomorskq w zakresie języka i językoznawstwa ogłoszoną w "Roczniku Gdańskim" (t. 1:1927); w uzupełnieniach (do 1936) ogłaszanych tamże (t. 2/3-6,10) uwzględnił także literaturę piękną. P. wydał też Przegląd literatury kaszubskiej ("Rocznik Gdański" t. 2/3:1928/29 i odb.) oraz kilka innych zestawień bibliograficznych.
POCCI Franz von (1807-1876), wielostronnie utalentowany dyletant malarz, grafik, rysownik, ilustrator
be kbninfńnem$au$d)mńn
; ) mar geffot&en unb fyattt \żm etn ^ndbietn t)tntettaffen, ret= nun in ber@tnfamfeit fdn mar. Unb fóenn er iin*
Ilustracja Pocciego do Das Mahrlein von Hubertus (1842)
książkowy, poeta i kompozytor. Jego twórczość zalicza się do okresu późnego romantyzmu w Niemczech. Ilustr. P. do 100 dzieł odznaczają się oryginalnym stylem. Mając 18 lat zilustrował W. Scotta hianhoe (1825), później własne dzieła, np. Błumenlieder (1830), rzadkie wyd. Das Marlein von Sneewittchen (1837, 43 litogr.) oraz Lieder fur Knaben und Mddchen (1832). Współpracował z czasop. "Miinchener Bilderbogen" i "Fliegende Blatter". Najlepsza jego praca to Totentanz in Bildem und Spriichen (1862, 12 drzew.).
POCIECHA Władysław (1893-1958), bibliotekarz, historyk. Jako asystent S. Smolki pracował w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. W 1922 w *Bibliotece Jagiellońskiej. W 1926 został dyrektorem *Biblioteki Kórnickiej, z której zamierzał stworzyć nowoczesny warsztat naukowy i wydawniczy. Po półtorarocznej wytężonej pracy powrócił do Bibl. Jagiellońskiej. Był jednocześnie sekretarzem (a właściwie współredaktorem) "Przeglądu Bibliotecznego" (1928-1937). W czasie okupacji współdziałał w tajnym udostępnianiu naukowcom poi. i młodzieży zbiorów Bibl. oraz organizował księgozbiór podręczny z myślą o przyszłym warsztacie pracy. Pozostał w Bibl. do końca życia, odrzuciwszy dwukrotnie w 1. 1945-1946 propozycję objęcia katedry uniwersyteckiej we Wrocławiu. Zasłużył się zwłaszcza w organizacji działów udostępniania i uzupełniania zbiorów. W 1951 został kierownikiem oddziału rpsów, gdzie zainicjował prace inwentaryzacyjne i naukowe, a w 1956 wicedyrektorem, choć faktycznie funkcję tę pełnił od dawna. Był autorem wielu prac historycznych, szczególnie z okresu Odrodzenia, m. in. czterotomowej monografii Królowa Bona (1949-1958). Wydawał ważne źródła do tej epoki w wydawnictwie *Acta Tomidana (t. 14-16, 1952-1961), opierając tę publikację na nowych zasadach.
H. Barycz: W.P. (1893-195$). "Roczniki Bibl." 1958 z. 3/4. J. Baumgart: W.P.,jego życie i praca. "Prz. Bibl." 1958 z. 2/3. Z. Skorupska: W.P. w Bibl. Kórnickiej. "Pam. Bibl. Kórnickiej" 1959 z. 7.
POD REDAKCJĄ, zwrot umieszczany przed nazwiskiem osoby (osób) redagującej (*Redakcja) dzieło. Zwrot ten umieszcza się zwykle na karcie tytułowej lub na jej odwrocie.
PODDRUK: l.Druk tła (tinty) złożonego z elementów zecerskich (*Materiał zecerski) albo z płyty wygrawerowanej względnie giloszowanej (*Gilosz); służy on do utrudnienia ewentualnego fałszowania papierów wartościowych. 2. Druk jasną lub ciemną farbą (*Apla) pełnych płaszczyzn, służących za podkład pod grupy tekstu lub ilustracje w celu ich ożywienia lub wyeksponowania; jest to P. tonowy barwny. Ś 3. Słabe odciśnięcie
1909
EWoK 62
1910
PODDZIAŁY WSPÓLNE
zwięzów na grzbiecie oprawy za pomocą rozgrzanego filetu (*Tłoki) oraz wycisków i czcionek umieszczonych w podgrzanym *wierszowniku introligatorskim. 4. Odcisk linii, grawiury i ornamentów, przeznaczonych do złocenia, na ściankach okładki wykonanej ze skóry.
PODDZIAŁY WSPÓLNE, określenia powtarzające się we wszystkich lub niektórych działach *klasyfikacji, służące do oznaczenia cech klasyfikowanego przedmiotu, omawianego ze specjalnego punktu widzenia. Określenia te (np. bibliografia, czasopismo) są reprezentowane przez ten sam znak klasyfikacyjny bez względu na to, w jakim dziale znajduje się symbol (oznaczający dany przedmiot), do którego się go dołącza. P.w. umożliwiają ściślejsze i bardziej szczegółowe dokonywanie klasyfikacji i przyczyniają się do giętkości systemu. P.w. wyodrębnia się zwykle w oddzielne tablice, pomocnicze w stosunku do schematu głównego; ich stosowanie zapobiega rozrostowi objętości tablic klasyfikacyjnych. P.w., wprowadzone po raz pierwszy przez M. *Deweya do *Klasyfikacji dziesiętnej, stanowią nieodzowną część składową nowoczesnych klasyfikacji. Wyróżnia się P.w. miejsca, czasu, formy, języka, punktu widzenia. Zadaniem ich jest bliższe określenie treści dokumentów pod względem terytorialnym (geograficznym), historycznym (data, okres, epoka), formy piśmienniczej lub wydawniczej (np. esej, encyklopedia), języka oryginału, punktu widzenia (np. teoretycznego, organizacyjnego). Np. w Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej 53(438) = Fizyka w Polsce, 53" 17" = Fizyka w XVIII w., 53(075) = Podręcznik fizyki. Oprócz P.w. odnoszących się do wszystkich działów, występują poddziały analityczne (szczególne), które służą do bliższego określenia cech przedmiotów występujących w niektórych tylko dziedzinach.
Klasyfikacja dziesiętna. Poddziały wspólne. 1952. Bibliotieczno-bibliograficzeskaja klassifikacija. Tablicy dla naucznych bibliotiek. Wyp. 25: Tablicy lipowych dielenij. 1961.
PODEBRAŃSKI Adam zob. GIERYK PODE-BRAŃSKI Adam.
PODJUSTOWYWANIE, czynność *zecera ręcznego polegająca na właściwym obudowaniu *materiałem justun-kowym (zwanym również ślepym) *czcionek mniejszego stopnia zestawionych w jednym wierszu z pismem większym. P. jest konieczne dla utrzymania jednolitej Unii pisma mieszanych stopni czcionek, przy *frakcjach i indeksach górnych i dolnych, przy umieszczaniu inicjałów oraz przy prawidłowym wstawianiu *linii (zwłaszcza poziomych) w *drukach akcydensowych, jak formularze, ankiety itp.
1911
PODKŁAD zob. PODDRUK.
PODKŁADANIE, czynność, której wymaga *druk typograficzny, polegająca na przygotowaniu formy do druku tak, aby wszystkie jej elementy otrzymały właściwe dla nich tłoczenia i dawały jednakowe odbicie. Do tego celu stosuje się podkładkę wyrównawczą i *wy-cinkę. Pierwsza powinna wyregulować nierówności poszczególnych elementów *formy drukowej, tak aby te nierówności stały się na odbitce niewidoczne, druga natomiast stwarza warunki do równego tłoczenia wszystkich części formy drukowej. Cienkie linie i pisma wymagają słabszego tłoczenia niż grube linie i grube pisma i dlatego wycina się je w arkuszu podkładu. Podkładkę ogólną i szczegółową, wzmocnioną przez naklejanie papieru, wykonuje maszynista drukarski, wycinając miejsca w podkładce lub naklejając cienkie paski peluru (*Papier) wielkości podkładanych części formy na arkuszu podkładki; arkusz ten naciąga się na cylinder maszyny płaskiej albo dociskowej. Im nowsze są czcionki, tym mniej wymagają P., co jest np. zaletą składu na *linotypie, który daje zawsze świeżo odlane wiersze. P. wymaga od maszynisty dobrego wyszkolenia i wyczulonego oka na subtelności formy drukowej.
P. ilustracji w druku *autotypii wymaga wykonania *wycinki dla osiągnięcia właściwej reprodukcji oryginałów po ogólnej podkładce. Ponieważ delikatne punkty obrazu w jasnych partiach potrzebują niewiele tłoczenia, a mocne punkty w partiach ciemnych silnego, trzeba uwzględnić te warunki przy sporządzaniu wycinki. Ciemne partie należy odpowiednio wzmacniać na wycince przez naklejanie w tych miejscach cienkich papierków. Wycinki wykonuje się ręcznie. Można także stosować mechaniczne podkładki ilustracji zw. *trawionkami mechanicznymi. Otrzymuje się je przez trawienie odbitek ilustracji, wykonanych na specjalnej kredzie, w kąpieli z chlorku; poza tymi trawionkami stosuje się również trawionki proszkowe, jak np. trawionka Marzio.
P. stereotypów wykonuje się podobnie jak P. tekstu; ponieważ jednak stereotypy są formą wtórną, mniej dokładną, P. ich wymaga większej staranności.
Zob. też Przyrząd.
PODKOWINSKI Władysław (1866-1895), malarz i ilustrator. Kształcił się u W. *Gersona i A. *Kamiń-skiego oraz u Wildewalda w Petersburgu, a następnie w Paryżu. Poza działalnością malarską zajmował się rysowaniem ilustr. do "Tygodnika Ilustrowanego", "Kłosów", "Biesiady Literackiej" i "Wędrowca", stając się cenionym rysownikiem pism ilustrowanych. Ilustrował jednodniówkę "Śmiech dla Łez", nowelę W. Gomulickiego Sąd ostateczny w tłum. czes., książkę dla młodzieży J.M.Za-
1912
PODŁOŻE KLAJSTROWE
leskiej Przygody młodych podróżników, W. Czajewskiego Warszawę ilustrowaną. Wespół z in. ozdobił swymi rys. kalendarze warszawskie J. *Ungra i J. *Jaworskiego.
Rysunek W. Podkowińskiego z "Wędrowca"
PODLECKI Tadeusz (druga poł. XVIII i pocz. XIX w.), rotmistrz powiatu bracławskiego, właściciel dóbr na Litwie, redaktor i wydawca czasop. społeczno-ekonomicznych: "Dziennika Handlowego" (1786-1794), "Przewodnika Warszawskiego" (1788-1792), "Korespondencji Bankowej" (1793-1794) i "Gazety Powstania Polski" z czasów kościuszkowskich. W kwietniu 1791 założył w Warszawie drukarnię, w której tłoczył własne periodyki. W lipcu tegoż roku został asesorem nowo utworzonej Komisji Policji Obojga Narodów i wydawał w swej drukarni również publikacje urzędowe Komisji aż do momentu jej Likwidacji w sierpniu 1792. Z kolei 29 XI 1793 wystosował (bez skutku) prośbę do podskarbiego Rocha Kossow-skiego w sprawie drukowania pism urzędowych Komisji Skarbowej. Komisja Policji Koronnej 211794 wydała zalecenie, na mocy którego wszystkie jej publikacje drukował
P. do wybuchu powstania kościuszkowskiego. W czasie powstania ukazywały się w jego oficynie propagandowe draki ulotne. Drukarnia P. mieściła się początkowo przy Krakowskim Przedmieściu 366, od IV1792 przy tejże ulicy pod nr 427, potem przy Freta 272, od VII 1793 przy Świętojerskiej 1765, zaś od X tegoż roku przy Krakowskim Przedmieściu 380.
A. Zahorski: Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów. 1959.
PODLEW POD KLISZE, podkładka z ołowiu lub innego metalu, na której umocowane (zmontowane) są klisze na wysokość składu zecerskiego.
PODLINNIK, ros. nazwa *podręczników i *wzor-ników malarskich, znanych już w starożytności, cieszących się szczególną popularnością w krajach kultury wschodniochrześcijańskiej. Pod względem formalnym P. dzielą się na literackie i graficzne. Treść P. literackich stanowią wskazówki techniczne i szczegółowe opisy schematów kompozycyjnych, ^ikonografii oraz typiki poszczególnych postaci. Ich klasycznym przedstawicielem jest głośny podręcznik z góry Athos Hermeneja tes dzoografikes, w obecnej swej redakcji pochodzący z pierwszej poł. XVIII w. P. graficzne, pod względem formalnym zbliżone do zachodnioeuropejskich wzorników, zawierają reprodukcje klasycznych dzieł malarstwa religijnego ze szczególnym uwzględnieniem ikon; w późniejszych wiekach w związku z wpływem na sztukę cerkiewną "friaż-skiego" czy zachodnioeuropejskiego malarstwa włączono do P. okazy grafiki europejskiej (np. P. Sijskiego mona-steru). Dawniejsza nauka przypisywała P. przesadne znaczenie, wychodząc z błędnego założenia, że były one niewolniczo kopiowane, dopatrywała się w nich klucza do zrozumienia swoistości stylu malarstwa bizantyńskiego i stylów pochodnych od niego. Obecnie zainteresowanie P. osłabło, niemniej przy pogłębianiu znajomości sztuki wschodniochrześcijańskiej zachowują one swoją wartość jako jedno ze źródeł do poznania jej ikonografii i *symbo-liki. W zestawieniu z oryginalnymi dziełami malarstwa P. pozwalają lepiej określić stosunek poszczególnych artystów (szczególnie w średniowieczu) do tradycji oraz wyodrębnić to, co ona im narzuciła, od ich własnego wkładu twórczego. Obfita literatura, zwłaszcza ros., odkryła wiele P. oraz ogłosiła i ustaliła właściwą ich wartość dla badań nad sztuką średniowieczną.
PODŁOŻE zob. PAPIER Podłoże.
PODŁOŻE KLAJSTROWE: 1. Stosuje sieje przy ręcznym złoceniu oprawy w skórę; po zmyciu okładek octem i dokonaniu *poddruku przeciąga się skórę wodą-
1913
1914-
PODRĘCZNIK
Majstrową, aby zapobiec wsiąkaniu białka w jej pory. Ś 2. Przy barwieniu papierów metodą klajstrową papier smaruje się wodą klajstrową, następnie zagotowany i ostudzony klajster z mąki lub krochmalu przeciska się przez rzadkie płótno i rozrabia z rozpuszczonymi poprzednio w wodzie farbami ziemnymi. Na przygotowanym w ten sposób P.k. wykonuje się różne wzory przez odpowiednie ruchy pędzla, grzebienia itp. narzędzi.
PODRĘCZNIK, książka przeznaczona do celów dydaktycznych z zakresu nauk teoretycznych i umiejętności praktycznych. Ze względu na sposób korzystania P. dzielimy zasadniczo na dwie kategorie: P. używane pod kierunkiem nauczyciela (dydaktyka) oraz drogą samouctwa (autodydaktyka). W kategorii pierwszej wyróżniamy dwa typy: P. wykładowy, stanowiący systematyczny wykład określonej dziedziny wiedzy w zakresie dostosowanym do programu i na poziomie odpowiadającym przygotowaniu odbiorcy, oraz P. tekstowy (czytanka, *wypisy). W kategorii drugiej przeważa typ wykładowy, rzadziej występuje tekstowy (np. listownik). P. znała już starożytność; w szkole gr. rolę tę spełniały przede wszystkim eposy Homera, w szkole rzymskiej Odyseja w przekładzie łac. Liwiusza Andronika. Szczególne znaczenie miała Sztuka gramatyczna (Techne grammatiht) Dionizjusza Traka z Aleksandrii (II w. p.n.e.), pierwowzór wszystkich gramatyk europejskich. Podobne znaczenie w dziedzinie wymowy miał P. Marka Fabiusza Kwintyliana (I w. p.n.e.) Wykształcenie mówcy (Institutio oratoria). W uniwersytetach średniowiecznych rolę P. spełniały traktaty teologiczne, prawnicze, astronomiczne, matematyczne i in., przepisywane często w sposób zorganizowany (*Pecja, *Stacjonariusz). Do podstawowych podręczników w Akademii Krakowskiej należały : z filozofii Kategorie Arystotelesa i *Epitomata w przeróbce Arnolda de Tongern, z gramatyki *Doctrinale Alexandra de VillaDei(z Villedieu), *Donata lub Pryscjana, z retoryki i dialektyki Poetria nova Gotfryda de Vino Salvo, z astronomii Theorica planetarum Gerarda z Krejnony, z teologii dogmatyka oparta na Sententiarum libri auattuor Piotra Lombarda. P. układali również profesorowie. Nowe prądy, humanizmu i renesansu, dotarły w drugiej poł. XV w. do Krakowa, co dało się zauważyć szczególnie na wydziale "sztuk wyzwolonych". Pojawił się nowy typ P., gramatyki, retoryki, poetyki, epistolografii, stylistyki, pisanych również przez Polaków: Modus epistu-landi, Modus versificandi, Hortulus elegantiarum, De arte componendi epistularum (Stanisława z Łowicza, Łukasza z Nowego Miasta). Jednym z najsłynniejszych P. gramatyki, używanym w Polsce do drugiej poł. XVIII w., była książką portugalskiego jezuity E. Alvareza (Alwara) De institutionegrammatica (1572). Nowoczesne podstawy P. szkolnych stworzyła *Kojnisja Edukacji Narodowej i dzia-
łające z jej inicjatywy Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775-1794) z prezesem I. *Potockim i sekretarzem G. Piramowiczem. Wyszły wówczas m. in. Elementarz dla szkół parafialnych narodowych, O. *Kopczyńskiego (1735-1817), Gramatyka dla szkół narodowych i napisana na zamówienie przez E.B. Condillaca Logika (1780), wyd. w poi. przekładzie J. Znoski (1802). W okresie międzywojennym wydawaniem P. szkolnych zajmowały się przede wszystkim takie instytucje, jak Wydawnictwo *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (z zakresu literatury poi., dla szkół powszechnych i średnich), *Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych (P. dla szkół powszechnych) i *Książnica-Atlas (historia, geografia, matematyka, j. obce). Współcześnie P. dla szkolnictwa podstawowego i stopnia licealnego wydają *Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, P. uniwersyteckie i *skrypty *Państwowe Wydawnictwo Naukowe, podręczniki innych typów odpowiednio sprofilowane wydawnictwa specjalistyczne.
Zob. też Elementarz, Enchiridion.
PODRĘCZNIK DRUKARSKI pojawił się w Polsce w XIX w.; najstarszy z nich to Teoria sztuki drukarskiej zastosowana do praktyki F. Ząbkowskiego (Warszawa 1832, ze względów politycznych pod inicjałami F.Z.), który podaje m. in. przegląd historii drukarstwa oraz spis ówczesnych drukarń Warszawy. W 1859 wyszła w Krakowie książeczka Z. *Wywiałkowskiego Wart-kotłocznie w szczególnoici, w której autor starał się spolszczyć nazewnictwo niem., używane wówczas powszechnie w drukarstwie poi. W 1892 W. *Danielewicz wydał Podręcznik dla zecerów (Warszawa, druk *Lewentala), w którym poza częścią ściśle zawodową i historyczną zamieścił "Wyciąg z ustawy cenzuralnej", listę drukarń w Królestwie Polskim, spis *odlewni czcionek w Warszawie oraz cennik robót zecerskich. W 1909 ukazały się w Warszawie dwa podręczniki pod tym samym tytułem: Podręcznik dla maszynistów drukarskich; jeden w opracowaniu Danielewicza, drugi F. Witkowskiego. Roz-prawka O farbach i druku kolorowym, tłum. z j. niem., wydrukowana została w 1914 w Krakowie. W okresie międzywojennym ukazał się podręcznik dla maszynistów drukarskich R. Patyny oraz J. Kuglina Nauka składacza. W 1. 1953-1955 Naczelna Organizacja Techniczna wydała kilka podręczników obejmujących prawie wszystkie techniki poligrafii, m. in. J. Bestera Fotoreprodukcja, S. Ciu-palskiego Maszynoznawstwo poligraficzne, J. Doro-cińskiego Druk płaski, M. Drabczyńskiego Druk wysoki, zecerstwo, Cz. Gruszczyńskiego Farby graficzne, A. Je-gera Technologia druku wypukłego, Cz. Rudzińskiego Rotograwiura oraz tegoż Galwanostegia i galwanoplastyka poligraficzna. Ponadto Naczelna Organizacja Techniczna
1915
1916
w
Śwraz z Centralnym Urzędem Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa opublikowała kilkadziesiąt jedno- i dwuarkuszowych instrukcji techniczno-pro-dukcyjnych, dotyczących wszystkich niemal zagadnień technicznych poligrafii. W ostatnich latach wyszły: J. Ślu-sarczyka Odlewarka monotypowa (Warszawa 1953), E. Fethkego i M. Piekamiaka Przygotowalnia form typograficznych (Warszawa 1956), E. Bednarczuka Graficzny rozwój litery (Warszawa 1956), J. Dorocińskiego Chemi-grafia (Warszawa 1961) i in. Państwowe Wydawnictwa Techniczne wydały w 1. 1951-1953 liczne tłumaczenia z literatury drukarskiej ogłoszonej w ZSRR, a wśród nich B. Berezina Materiałoznawstwo poligraficzne (Warszawa 1953). Do kategorii P.d. zaliczyć można także wydane w ossolińskiej serii Książki o Książce Poligrafię książki Jana Kuglina (1964, 2 wyd. 1968) i Adama Wysockiego Małą poligrafię (1965).
PODRÓŻNICZE KSIĄŻKI ILUSTROWANE,
najwcześniejsze z nich to dzieło zawierające opis pielgrzymki do Ziemi Świętej, odbytej w 1483 przez Bernharda Breydenbacha z Moguncji, który zabrał ze sobą malarza utrechckiego Erharda Reuwicha, zlecając mu sporządzenie widoków miast; *drzeworyty wg rys. Reuwicha zdobią Peregrinationes (wyd. 1, łac. i niem., 1486). Obok opisów i ilustr. podróży pojedynczych pojawiły się już przed poł. XVI w. zbiory systematycznie porządkowanych opisów wielu różnych podróży, wychodzące w formie serii lub periodycznie. Najsłynniejszy zbiór z XVI w. to Novus orbis regiorum ac insulamm veteribus incognitarum (Bazyleja 1532) z licznymi drzew. (wyd. niem. 1534, holend. 1563). Wielkie dzieła wł. zaspokajały aspiracje naukowe i dawały wiele wiadomości często praktycznych, np. Navigationi e fiaggi Gianbattisty Ramusiego (t. 3, Wenecja 1550-1559; wyd. 3, 1606) zawierało opis 92 podróży z licznymi ilustr. w *rniedziorycie. Theodor de *Bry, rytownik i wydawca frankfurcki, rozpoczął pod wpływem poznanych w Londynie ang. opisów podróży wydawać w 1590 Collectiones peregrinationum in Indiam orientalem et Indiom occidentalem, największe ilustrowane dzieło podróżnicze XVI w., wychodzące w edycjach niem. i lac, ozdobione licznymi miedzior., ukończone po jego śmierci przez synów w 1634. Już w pierwszym tomie pojawiły się miedzior. wg akwarel sporządzonych z natury przez Johna White'a. Collectiones były stale uzupełniane tablicami utrzymującymi dzieło na najnowszym poziomie wiedzy. W XVII w. zaznaczyło się wyraźniej wypostępowanie w P.k.i. tematyki krajobrazowej. Holend. malarze krajobrazu przedsiębrali podróże zamorskie dla sporządzania rysunkowych studiów. Główne dzieło holend. poświęcone Brazylii, C. Barlaeusa Rerum per octennium in Brasilia... nuper gestarum etc. historia
PODRÓŻNICZE KSIĄŻKI IL.
(1647), ilustrował Franz Post, towarzyszący ks. Janowi Maurycemu von Nassau w podróży do Brazylii w 1. 1637-1644.
Polska ilustrowana książka podróżnicza rozwinęła się w XIX w. Najwcześniej pojawiła się jej odmiana na ogół pozbawiona tekstu lub traktująca go jako uzupełnienie ilustr. Głównie były to sprawozdania z "podróży malowniczych" po kraju przedsiębranych przez artystów, publikowane w formie albumów widoków krajobrazów architektonicznych. Pierwszy, Zygmunta *Vogla Zhiór widoków sławniej-szych pamiątek narodowych (Warszawa 1806, wyd. 2 1807), zawierał 20 miedzior.; dalsze, ważniejsze: Antoniego Langego Zbiór najpiękniejszych i najinteresowniejszych okolic w Galicji (Lwów 1823), Galicja w obrazach (Lwów 1837) nakładem Piotra Pillera, Macieja Bo-gusza Stęczyńskiego Okolice Galicji (Lwów 1847), A. Leruego Album lubelskie (Warszawa 1859), na koniec albumy widoków wydawane przez N. *Ordę (ostatni w 1883). Na początku stulecia poi. P.k.i. zawierała ilustracje wykonane przez artystów obcych (np. Edwarda Raczyńskiego Dziennik podróży do Turcji odbytej w roku 1814, Wrocław 1821), ale począwszy od późnych lat dwudziestych także poi. lub stale w Polsce pracujących (Krystyna Lacha Szyrmy Anglia i Szkocja. Przypomnienia z podróży, Warszawa 1828; Franciszka Salezego Dmcchow-skiego Podróż malownicza po Europie, Warszawa 1835). Wspomnienia z podróży J.I. *Kraszewskiego ilustrował rys. sam autor (Obrazy z życia i podróży, Wilno 1842; Album widoków. Cz. 1, Podlasie, Warszawa 1861). Nie brakło też opisów podróży tłum. z j. obcych, ale ilustrowanych w Polsce (Anatola Demidowa Podróż w Rosji południowej i Krymie, Warszawa 1845), i odwrotnie, książek polskich zdobionych ilustracjami
Ilustracja J.I. Kraszewskiego z Albumu widoków
1917
191
PODSERIA
wykonanymi za granicą (Ignacego Hołowińskiego Pielgrzymka do Ziemi Świętej, Petersburg 1853, J.U. Niemcewicza Podróże historyczne po ziemiach polskich od 1811-1828 roku, wyd. 2, Petersburg 1859). W ilustrowanych *przewodnikach po kraju miejsce szczególne zajmowały od 1. 60-tych przewodniki i opisy podróży po Tatrach, zwłaszcza Eugeniusza Janoty Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin (Kraków 1870) i W. *Ełia-sza Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic (wyd. 1, Kraków 1870, z ilustr. autora; potem jeszcze sześć wyd.). Podróżnicza ilustr. poi. XIX w. posługiwała się różnymi technikami: ^litografią, *stalorytem, drzeworytem tonowym, *heliograwiurą, pod koniec stulecia *cynkografią.
PODSERIA, wydawnictwo ciągłe wchodzące w skład większej całości, jaką jest *seria. P. tworzy się dla wyróżnienia jakiejś cechy grupy książek, np. seria z jamnikiem: całość ma charakter rozrywkowy, ale znak !!! czy rewolwer wskazuje na odrębny charakter i inny adres czytelniczy
PODTYTUŁ zob. TYTUŁ DZIEŁA.
POENTTENTIALE (łac; Liber poenitentialis, Iu-dicium poenitentis), średniowieczna księga w różnych wariantach, przeważnie anonimowa lub pseudonimowa, do praktycznego użytku spowiedników, należąca od VIII w. do ich urzędowych podręczników. Zawierała mniej lub więcej szczegółowe katalogi grzechów i zalecanych za nie pokut. W XI w. dołączyły się do treści P. również pytania spowiednika i rady dla penitenta.
POESCHEL Carl Ernst (1874-1944), drukarz i wydawca, jeden z przedstawicieli ruchu reformatorskiego w drukarstwie niem. Ojciec jego, Heinrich Ernst (1841-1927), był od 1870 właścicielem drukarni w Lipsku działającej od 1875 pod firmą Poeschel i Trepte. "W tym przedsiębiorstwie Carl Ernst zaczął pracę w 1891. W1.1898-1900 przebywał w Stanach Zjednoczonych, zapoznając się ze zdobyczami drukarstwa amer. W 1902 rozpoczął, trwającą już do końca życia, współpracę z Insel-Verlag. W tymże roku założył w Lipsku firmę wydawniczą dla publikacji książek z różnych dziedzin fachowych, m.in. księgarstwa i drukarstwa. W 1919 sprzedał firmę Alfredowi Druckenmiillerowi ze Stuttgartu. W 1904 pojechał do Anglii, gdzie nawiązał m.in. kontakty ze współpracownikiem i kontynuatorem dzieła W. *Morri-sa E. Walkerem. W 1906 stał się współwłaścicielem firmy Poeschel i Trepte. "W 1907 do spółki z "W. Tiejnan-nem założył drukarnię prywatną Janus-Presse. Książki pochodzące z tej drukarni wyróżniają się bardzo staranną
szatą graficzną. P. brał udział w założeniu Tempel-Ver-lag (1909), nastawionego na wydawanie dzieł klasyków niem. i obcych. Dbał o wysoki poziom estetyczny wydawnictw; jego publikacje odznaczają się spokojną architektoniczną budową kolumny druku. Obok wielu nowoczesnych krojów czcionek używał także dawnych pism, jak fraktura J.F. *Ungra, antykwa Walbauma, *Garamonda i *Jensona.
50 Jahre C.E. Poeschel Verlag. 1952.
POGGIO BRACCIOLINI Gian Francesco starszy (1380-1459), bibliofil, humanista wł. Był od 1404 sekretarzem papieskim, podróżował wiele po Europie zachodniej i środkowej, zbierając lub odpisując w klasztornych bibl. zapomniane dotąd dzieła autorów klasycznych. W 1453 został kanclerzem i urzędowym historykiem Florencji. Wraz z N. *Niccolim uważany jest za twórcę *pisma humanistycznego. Jego zbiory rpsów posiada Biblioteca Laurenziana we Florencji (*Włochy Biblioteki).
B.L. Ullman: The origin and deuehpment oj humanistic script. 1960.
POGRABKA (Pograbius) Andrzej (zm. 1602), lekarz i kartograf z Pilzna, autor mapy Polski, opublikowanej w Wenecji w 1570. A.*Ortelius użył jej do uzupełnienia w swym Theatmm mapy W. ^Gródeckiego.
POINTILLE zob. TŁOKI PUNKTOWANE.
POISSON Jeanne Antoinette zob. POMPADOUR Jeanne Antoinette de.
POITIERS Dianę de (1499-1566), faworyta króla Francji Henryka II, bibliof ilka. Książki z jej bibl. w zamku Anet wyróżniały się pięknymi oprawami. Zbiory P. kupił Guyon De la Sardiere, którego bibl. nabył potem książę *La Valliere. Książki te znajdują się obecnie w *Bi-bliotheque Nationale w Paryżu.
"POJEZIERZE" Olsztyn, dział wydawniczy Stowarzyszenia Spoleczno-Kultu-ralnego "Pojezierze", które rozpoczęło działalność wydawniczą w 1957. Wydaje książki dotyczące Warmii i Mazur, historii walki o polskość Ziem Zachodnich i Północnych oraz beletrystykę, współpracując ze środowiskiem literackim Olsztyna i ziem północno-wschodnich. Nakładem "Pojezierza" ukazują się również przewodniki oraz Kalendarz Mazur i Warmii i Rocznik W1970 "Pojezierze" wydało 34 książki
Sygnet "Pojezierza"
turystyczne Olsztyński.
w nakładzie 126920 egz.
1919
1920
POLIGRAFIKA
POKOSTY drukarskie zob. SUROWCE DO PRODUKCJI FARB DRUKARSKICH.
POLIFONIA GŁOSKOWA (gr. polys = liczny, phone = dźwięk), właściwość *pisma klinowego no-woasyryjskiego i nowobabilońskiego, którą odkrył H. *Rawlinson ok. 1851. Asyryjczycy i Babilończycy pisali w swym języku częściowo fonetycznie, częściowo zaś używali ideogramów (*Pismo) niefonetycznych, jednak znaki fonetyczne miary wiele różnych znaczeń sylabowych, które dawały się odróżnić dopiero przy dokładnej analizie treści tekstu.
POLIGLOTTA (antwerpska, kompluteńska, londyńska, paryska) zob. BIBLIA POLYGLOTTA.
POLIGRAF, wykwalifikowany pracownik *prze-mysłu poligraficznego; inaczej *drukarz (w szerokim znaczeniu tego wyrazu). Pojęciem P. - drukarz określa się obecnie wiele zawodów specjalistycznych, jak *skła-dacz (zecer) ręczny i maszynowy, metrampaż, (*Łamacz) litograf, fotograf reprodukcyjny, retuszer, trawiacz, kopista, przedrukarz, *maszynista: typograficzny, litograficzny, offsetowy, rotograwiurowy, stereotyper, introligator itd.
Zob. też Druk.
POLIGRAFIA, inne określenie drukarstwa, odnoszące się zarówno do srtuki drukarskiej jako rzemiosła artystycznego, jak i do gałęzi przemysłu lekkiego obejmującej wszelkie techniki drukarskie służące do odtwarzania i powielania tekstów i ilustr. w postaci książek, broszur, gazet, czasop., druków akcydensowych i innych. P. stosuje trzy podstawowe techniki druku: *druk wypukły, zwany również drukiem typograficznym, *druk płaski oraz *druk wklęsły. Nową, czwartą, techniką stosowaną w P. jest tzw. *druk sitowy. Nazwy tych technik wywodzą się od kształtu *formy drukowej, z której dokonywany jest druk.
Zob. też Poligraficzny przemysł, Poligrafika.
POLIGRAFICZNY PRZEMYSŁ, gałąź gospodarki narodowej, zajmująca się produkcją książek, broszur, gazet, czasop., druków akcydensowych i in. wykonywanych metodami przemysłowymi, tzn. z daleko posuniętym wyeliminowaniem procesów ręcznych (*Poligrafia).P.p. w Polsce dysponuje dużymi zakładami specjalizującymi się tylko w jednej technice druku, np. Zakłady Wklęsłodrukowe i Introligatorskie RSW "Prasa" w Warszawie, Łódzka Drukarnia Dziełowa, stosująca tylko druk typograficzny; istnieją również kombinaty poligraficzne dyspo-
nujące wszystkimi trzema technikami druku, jak Zakłady Graficzne *"Dom Słowa Polskiego" w Warszawie czy Zakłady Graficzne im. M. Kasprzaka w Poznaniu. Jako oddzielne zakłady występują niekiedy same *chemigrafie, produkujące klisze do druku typograficznego, oraz intro-ligatornie, przyjmujące do oprawy gotowe druki z innych zakładów. Do P.p. należą również zakłady pomocnicze, jak fabryki farb graficznych, *odlewnie czcionek, wytwórnie *matryc linotypowych, zakłady remontowe maszyn poligraficznych itd. Duże i średnie zakłady poligraficzne w większości podlegają Ministerstwu Kultury i Sztuki poprzez *Zjednoczenie Przemysłu Graficznego oraz Zjednoczenie Drukarń i Wydawnictw Akcydensowych. Drugim co do wielkości dysponentem, czyli gestorem P.p. jest *Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza "Prasa", która posiada zakłady drukujące przeważnie gazety i czasop. Poza tym istnieje kilkanaście większych zakładów poligraficznych podległych resortom specjalistycznym, jak: Państwowa Wytwórnia Papierów Wartościowych oraz Drukarnia Skarbowa, które znajdują się w gestii Min. Finansów, drukarnie w gestii Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, Min. Łączności, Sprawiedliwości, MON itd. Reszta to małe drukarnie państwowego przemysłu terenowego, podległe Komitetowi Drobnej Wytwórczości oraz drukarnie zrzeszone w spółdzielczości pracy. Gestorzy P.p. są członkami porozumień branżowych, które koordynują pracę podległych im zakładów. Agendą wykonawczą tych porozumień są tzw. sekretariaty branżowe. Porozumienie branżowe dla drukarń dziełowych i prasowych (sekretariat branżowy) znajduje się przy Zjednoczeniu Przemysłu Graficznego, które dla tej grupy zakładów jest zjednoczeniem wiodącym; porozumienie branżowe w zakresie akcydensu manipulacyjnego i przemysłowego oraz w zakresie małej poligrafii jest zlokalizowane przy Zjednoczeniu Drukarń i Wydawnictw Akcydensowych. Przy ZP Graf. działa również Centralne Laboratorium Poligraficzne w Warszawie oraz Centralne Laboratorium Farb Graficznych w Gdańsku; przy ZDiWA działa Centralne Laboratorium Akcyden-sów i Opakowań w Łodzi. Współpraca wydawnictw z poszczególnymi drukarniami, podległymi Zjednoczeniu Przemysłu Graficznego, opiera się na rocznych limitach *składu, druku i opraw, przydzielanych wydawcom przez Ministerstwo Kultury i Sztuki; przyznawane limity stanowią podstawę umów szczegółowych, zawieranych między zainteresowanymi stronami- Pracownicy całego P.p. w Polsce są zrzeszeni w Związku Zawodowym Pracowników Poligrafii, mającym bogate tradycje, sięgające roku 1870.
POLIGRAFIKA: 1. Nauka o *poligrafii, która powstała dopiero w XX w. w wyniku dużego rozwoju specjalistycznego przemysłu budowy maszyn drukarskich oraz
1921
1922
POLIPTYK
związanej z nim skomplikowanej technologii poligraficznej. Wyższe uczelnie poligraficzne istnieją m. in. w ZSRR i NRD. 2. Zob. Czasopisma zawodowe.
POLIPTYK zob. DYPTYK.
POLITYKA BIBLIOTECZNA państwa, działalność polegająca na określeniu zadań, zasad, środków realizacji oraz na kierowaniu i kontroli spraw bibl., tj. zagadnień dotyczących ich prawidłowej organizacji, funkcjonowania, współdziałania, dostosowania i skoordynowania z poczynaniami innych instytucji państwowych, społecznych itd., tak by mogły one właściwie spełniać wyznaczone im cele. W socjalistycznym ustroju społecznym w przeciwieństwie do kapitalistycznego państwo ma możność prowadzenia pełnej P.b. zgodnie z ogólnonarodową polityką rozwoju różnych dziedzin gospodarki, nauki, oświaty i kultury. Ogólne założenia P.b. państwa zawarte są w aktach prawnych (ustawy, dekrety, uchwały) organów ustawodawczych dotyczących nauki, nauczania, upowszechnienia oświaty i kultury lub w aktach prawnych dotyczących wyłącznie bibl. Akta te określają zadania bibl., ich organizację oraz urząd państwowy odpowiedzialny za realizowanie P.b. (najczęściej ministerstwo oświaty lub kultury) przy pomocy organu doradczego, tj. rady bibliotecznej. W niektórych krajach poważną rolę w kształtowaniu P.b. spełniają stowarzyszenia bibliotek lub bibliotekarzy oraz działająca poprzez stowarzyszenia krajowe *Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy (IFLA). P.b. zaczęła się kształtować dość późno i pozostawała w związku z przejmowaniem przez państwo nadzoru nad oświatą i wychowaniem obywateli (XVIII w.). Początkowo rola państwa w zakresie P.b. ograniczała się do wydawania aktów prawnych regulujących niektóre zagadnienia bibl., jak np. obowiązek zakładania *bibliotek szkolnych, powołanie bibliotek narodowych, ustalenie *egzemplarza obowiązkowego dla niektórych bibliotek. Już w połowie XIX w. (Anglia, Kanada, niektóre stany A.P.) państwo zabezpieczało materialne podstawy istnienia bibl. publicznych (powszechnych), przejmując od różnych tow. oświatowych nadzór nad organizacją i rozwojem tych bibl. Próby ustalenia generalnych założeń P.b., obejmującej wszystkie bibl. jednolitym nadzorem, pojawiły się już na początku XIX w. Realizacja nastąpiła dopiero w rewolucyjnej Rosji, gdzie dekret Komisarzy Ludowych z 3 XI 1920 o centralizacji bibliotekarstwa ustanowił jednolitą *sieć biblioteczną, podporządkowaną organizacyjnie Komisariatowi Oświaty, przy którym powołano Centralną Międzyresortową Komisję Biblioteczną. Później podobne decyzje podejmowano i w innych krajach. Ustalenie jednolitych zasad P.b. napotyka jednak szereg
trudności na odcinku wzajemnej koordynacji działalności sieci bibl. różnych typów oraz dostosowania działalności *bibl. naukowych (uniwersalnych i specjalnych) i *bibl. fachowych do rosnących szybko wymagań nauki, nauczania oraz działalności gospodarczej.
"W Polsce P.b. ma bogatą tradycję, począwszy od działalności *Komisji Edukacji Narodowej, sprawującej nadzór nie tylko nad szkołami, lecz również nad wszystkimi bibliotekami, z wyjątkiem prywatnych i kościelnych. Komisja wydała wiele przepisów dla bibl. (*Prawo biblioteczne). Kontynuatorem tej P.b. była w Księstwie Warszawskim Izba Edukacyjna, a w Królestwie Kongresowym Komisja Wyznań i Oświecenia Publicznego. Do Komisji tej wpłynął w 1821 nowoczesny i pionierski w owych czasach projekt S.B. *Lindego w sprawie utworzenia komórki nadzoru nad wszystkimi bibl., Generalnej Dyrekcji Bibliotek, podległej bezpośrednio ministrowi przewodniczącemu komisji WRiOP. Funkcje generalnego dyrektora bibl. miał pełnić dyrektor Biblioteki Publicznej (przy Uniwersytecie) w Warszawie, którą zamierzano przekształcić w Bibl. Narodową, w miejsce wywiezionej do Rosji Bibl. Załuskich. Projekt Lindego został przez Komisję odrzucony i znalazł swój Śwyraz, w ograniczonej formie, dopiero w ustawie z 1862. Upadek powstania styczniowego i represyjne zarządzenia władz carskich spowodowały, że do zagadnienia tego wrócono dopiero po pierwszej wojnie światowej, tworząc w Min. WRiOP Wydział Bibliotek Naukowych oraz w innym departamencie Referat Bibliotek Oświatowych, o dość ograniczonych kompetencjach. W okresie międzywojennym nie ustalono generalnych założeń P.b., nie wydano również ustawy o bibl. publicznych (powszechnych), chociaż opracowano kilka projektów tej ustawy i wydano szereg aktów prawnych. W tym czasie dużą aktywność przejawiał Związek Bibliotekarzy Polskich (m. in. założono Poradnię Biblioteczną ZBP) oraz różne towarzystwa oświatowe (TCL, TSL, *Polska Macierz Szkolna i in.), które organizowały i prowadziły *bibl. powszechne już w drugiej poł. XIX w. Dopiero po drugiej wojnie światowej zrealizowano projekty postępowych bibliotekarzy polskich, uchwalając w 1946 dekret o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi. W Min. Oświaty utworzono na prawach departamentu Naczelną Dyrekcję Bibliotek, której dyrektorem zosttł (do lutego 1949 r.) J. *Grycz. Przy Min. Oświaty miała być utworzona Państwowa Rada Biblioteczna, a przy terenowych radach narodowych: wojewódzkie, powiatowe i gminne (wiejskie i miejskie) komitety biblioteczne. Państwowa Rada Biblioteczna nie została powołana, a funkcje jej oraz komitetów bibliotecznych, istniejących już w wielu miejscowościach, przejęła Rada Czytelnictwa i Książki (1952-1957) oraz
1924
POLITYKA WYDAWNICZA
jej terenowe organy. Działalność Naczelnej Dyrekcji Bibliotek skupiła się głównie wokół zagadnień najpilniejszych, tj. rewindykacji zbiorów zabranych przez okupanta, zabezpieczenia zbiorów podworskich i opuszczonych, organizowania sieci bibliotek powszechnych i szkolnych. Już w 1949 na terenie każdej jednostki administracji terenowej była bibl. powszechna, założono ponad 20000 punktów bibl., głównie na wsi. Jednolita P.b., tak dobrze ukształtowana w pierwszych latach powojennych, uległa następnie pewnemu zahamowaniu, kiedy w 1950 wydzielono z resortu oświaty sprawy szkolnictwa wyższego i nauki, a później nadzoru nad bibl. powszechnymi. Odtąd datuje się rzeczywiste rozczłonkowanie jednolitego nadzoru nad wszystkimi bibl., postępujące w dalszych latach wskutek szybkiego rozwoju naukowych bibl. specjalnych i fachowych. W 1951 funkcje naczelnego nadzoru nad bibl. wraz z nadzorem resortowym nad bibl. powszechnymi przekazano Min. Kultury i Sztuki, w którym do 1957 istniała specjalna komórka do spraw państwowej P.b. (Centralny Zarząd Bibliotek), przekształcona następnie w Departament Bibliotek, a w 1959 w Departament Pracy Kulturalno--Oświatowej i Bibliotek. Działalność resortu kultury i sztuki ograniczała się głównie do spraw bibliotekarstwa powszechnego. W tym okresie poszczególne resorty, działające zresztą we wzajemnym porozumieniu, kształtowały P.b., wiążąc się wspólnymi przepisami prawnymi w niektórych sprawach, jak np. uposażeń bibliotekarzy, międzybibliotecznej wymiany druków zbędnych, organizacji informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. 9 kwietnia 1968 Sejm PRL uchwalił ustawę o bibliotekach (tekst: Dz. U. z 1968 nr 12, poz. 63). Ustawa wytycza nowe zasady polityki bibliotecznej obowiązek współpracy bibliotek ogólnokrajowej sieci w zakresie gromadzenia, przechowywania i udostępniania zbiorów, sporządzania i rozpowszechniania informacji bibliograficznych i dokumentacyjnych, działalności naukowo-badawczej oraz doskonalenia zawodowego kadr. Minister kultury i sztuki ustala szczegółowe zasady polityki bibliotecznej oraz nadzoruje stosowanie tych zasad. Organem doradczym i opinio-dawczym ministra jest Państwowa Rada Biblioteczna.
M. Łodyński: U kolebki poi. polityki bibliotecznej. 1935. M. Łodyńslri: Pierwszy pot. projekt Generalnej Dyrekcji Bibl. "Prz. Bibl." 1956. J. Grycz: Poi. polityka biblioteczna w latach powojennych. W: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. 1961.
POLITYKA WYDAWNICZA, całość zagadnień dotyczących wydawania książek. Kierunek P.w., stanowiącej część składową polityki kulturalnej państwa lub grup społecznych, wytycza jej cel, analiza i wybór potrzeb czytelniczych oraz zakres i metody działania wydawcy.
P.w. państw socjalistycznych i kapitalistycznych jest oparta na odmiennych zasadach. Kapitalistyczna P.w. zmierza do utrzymania i pogłębienia zaufania do panującego ustroju, wzmocnienia poszanowania własności prywatnej, umocnienia decydującej w państwie roli oligarchii finansowej i wielkiego kapitału. Badanie potrzeb czytelniczych zmierza głównie do umocnienia barier kulturalnych dzielących szerokie masy od elity umysłowej kraju. Stąd realizowanie tzw. kultury masowej, wydawanie tanich książek masowych dla niewyrobionego czytelnika, niewybredne *digesty, *komiksy, masowe edycje książek kryminalnych i rozrywkowych. Drugim torem kapitalistyczna P.w. zmierza do zbadania i zaspokojenia potrzeb czytelniczych inteligencji pracującej elity czytelniczej, dla której ukazuje się (nakładem wydawców o ambicjach kulturalnych) wiele cennych książek, często w tanich seriach i masowym nakładzie. Głównym jednak motywem działania wydawcy kapitalistycznego pozostaje dążenie do osiągnięcia maksymalnego zysku (poza nieliczną grupą wydawnictw naukowych uniwersyteckich lub finansowanych bezpośrednio przez państwo). Rosnące koszty produkcji wydawniczej, zwłaszcza reklamy i sprzedaży (krajowej i eksportu), powodują w krajach kapitalistycznych stały wzrost wielkich koncernów, uzależnienie mniejszych przedsiębiorstw wydawniczych od karteli i zjednoczeń produkcji i sprzedaży. Kapitalistyczna zasada optymalnej *ceny przy przewidzianej liczbie sprzedanych po tej cenie egzemplarzy w określonym czasie powoduje zwiększającą się różnicę cen między starannie wydanymi drogimi książkami, przeznaczonymi do prywatnych bibliotek zamożniejszych nabywców, a książkami tanimi w masowych nakładach. Obok kosztownych edycji albumowych i bibliofilskich regułą staje się równoległe sporządzanie dwu edycji: jednej starannie wydanej, oprawnej, 6-10-krotnie droższej, i drugiej taniej, z reguły broszurowanej. Własną P.w. realizują organizacje wielkiego kapitału (np. związki przesiedleńcze, koncern *Springera czy Bertelsmanna w NRP, grupa *Hachette we Francji, amer. koncerny "pocket-books" itp.). Podstawowym celem socjalistycznej P.w. jest upowszechnienie czytelnictwa i współdziałanie w realizacji rewolucji oświatowej. Służy temu stałe badanie potrzeb czytelniczych, budzenie i preferowanie tych spośród nich, które sprzyjają rozwojowi kultury i o-światy. Socjalistyczna P.w. zaleca wybór książek o najwyższej wartości artystycznej i wychowawczej dla ich masowego rozpowszechnienia, ale równocześnie zobowiązuje do stosowania niskich stosunkowo cen książek, nawet tych o niewielkim nakładzie. Jest to P.w. wykluczająca komercjalizację produkcji książek, z reguły wyłączająca prywatny charakter instytucji wydawniczej. Wydawca jest przede wszystkim działaczem kulturalnym, odpowiedzialnym wo-
1925
1926
POLITYKA WYDAWNICZA
bec państwa. Instytucja -wydawnicza odpowiada za trafny wybór książek przeznaczonych do upowszechniania, za właściwą P.w., umożliwiającą rozwój twórczości naukowej i literackiej, za przyswajanie kulturze najcenniejszych książek zagranicznych. Polityka stałych cen państwowych, obliczanych według objętości książki (niezależnie od jej nakładu) i zdolności nabywczej grupy czytelniczej, oraz gospodarka planowa umożliwiają prowadzenie rozrachunku gospodarczego krajowej produkcji książek. Rezygnując z reguły z dochodu w skali całego kraju, państwo udziela subwencji np. na wydawanie tanich książek naukowych i popularnonaukowych. Socjalistyczna P.w. stwarza korzystne warunki planowego rozwoju produkcji książek z uprzywilejowaniem działów szczególnie ważnych dla gospodarki, nauki, kultury, oświaty (np. w Polsce w planie wydawniczym na 1967 uprzywilejowano podręczniki szkolne i akademickie, encyklopedie, słowniki, książki beletrystyczne i popularnonaukowe wybrane do masowego upowszechnienia). P.w. w Polsce od 1958 oparta jest na trzech założeniach: na optymalnym zaspokojeniu potrzeb szkolnictwa wszelkiego typu oraz optymalnych nakładach i raczej niskich cenach książek o najwyższych walorach artystycznych i wychowawczych; na zapewnieniu możliwości wydawania wszystkich wartościowych nowości literackich i naukowych, krajowych i zagranicznych, w nakładach zapewniających przynajmniej kilkumiesięczną sprzedaż i udostępnienie książki w bibliotekach; na przeciwdziałaniu wydawaniu książek szkodliwych ze względów wychowawczych lub wrogich socjalizmowi (wydawanie książek tego typu, uzasadnione szczególnymi względami naukowymi, wymaga zgody władz państwowych, sprzedaż zaś odbywa się jedynie wśród zainteresowanych pracowników i instytucji naukowych). Na rozwój piśmiennictwa i możliwości autorskie wydawca ma wieloraki wpływ, finansując nieraz część kosztów powstania dzieła (wyjazdy, konkursy literackie itp.) i wpływając na jego tematykę. Do podstawowych warunków pomyślnej realizacji P.w. należą: stan poligrafii, papiernictwa i in. gałęzi przemysłu współpracujących przy produkcji książek, sieć księgarń, praca księgarzy, rozwój form sprzedaży bezpośredniej i kolportażowej, stan organizacyjny instytucji wydawniczych, ich wyposażenie w środki działania i należycie przygotowane kadry. W Polsce realizacją P.w. w skali całego kraju zajmują się powołane do tego celu instytucje nadrzędne, kontrolujące i koordynujące rozwój ruchu wydawniczego. Pierwszą tego rodzaju instytucją było biuro do spraw przydziału papieru przy Prezydium Rady Ministrów, utworzone w 1946, dysponujące przydziałami papieru na cele wydawnicze. Kierował nim A. *Słapa. Biuro było jedynym Ś poza Głównym Urzędem Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk ŚŚ organem władzy państwowej wpływającym, zgodnie z zasadami socjalistycznej polityki
kulturalnej tego okresu, na dobór wydawanych książek. Mimo znacznej roli biura w zakresie rozwoju najważniejszych dziedzin wydawniczych (podręczniki szkolne, klasycy literatury poi. i obcej, literatura aktualno-polityczna itp.) główne jego zadanie polegało na zapobieganiu wydawania literatury bezwartościowej lub szkodliwej politycznie. W 1950 dla koordynacji działalności wydawniczej w skali krajowej powołano przy Prezydium Rady Ministrów Centralną Komisję Wydawniczą. Zadaniem jej było zestawianie w plan zbiorczy planów wydawniczych zgłaszanych przez poszczególnych wydawców. Komisja rozważała i zatwierdzała zamierzenia wydawnicze jedynie od strony programowej, przestrzegając ustalonych zasad P.w. Od jej opinii zależał tylko przydział papieru. Instytucja ta doprowadziła w znacznej mierze do uporządkowania działalności wydawniczej rozproszonych ośrodków państwowych i spółdzielczych; dla uniknięcia równoległego przekładu przez dwu wydawców wprowadziła obowiązek rejestracji zamierzonego przekładu i uzyskania *opcji na książkę zagraniczną. Po przejęciu w 1951 agend Komisji przez Centralny Urząd Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa (CUW) obowiązek rejestracji zamierzeń wydawniczych został rozszerzony na wszystkie pozycje planowane przez wydawców. Zadaniem nowo powstałej instytucji było nadrzędne koordynowanie wszystkich spraw wydawnictw książkowych, drukarń dziełowych i rozpowszechnienia książek. CUW podporządkowane zostały bezpośrednio przedsiębiorstwa wydawnicze (z wyjątkiem siedmiu, które pozostały w dyspozycji innych resortów: Ossolineum, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Wydawnictwa Geologiczne i Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej). CUW podlegało Zjednoczenie Przemysłu Graficznego i *Dom Książki; stał się on również głównym dysponentem papieru na druk książek, uzyskał szczególne uprawnienia dla sporządzenia ogólnopol. planu wydawniczego i dla umożliwienia nadzoru państwowego nad przestrzeganiem przepisów ustawy o *prawie autorskim z 1952 oraz opartych na niej rozporządzeń. Od 1952 CUW sporządzał plany zbiorcze i nadzorował ich wykonanie w zakresie programowym (tytułowy plan wydawniczy), technicznym i ekonomicznym, ustalał zasady P.w., określał kierunki rozwoju ruchu wydawniczego, dysponował środkami finansowymi i surowcami, wpływał na kierunki rozwoju czytelnictwa i sprzedaży księgarskiej. W 1956 CUW uległ likwidacji, a jego zadania przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki. Sprawy programowe i nadzór nad działalnością wydawniczą należały do kompetencji utworzonego w tym celu Departamentu Programowego. Większość pozostałych spraw CUW przejął
1927
1928
POLSKA
Departament Ekonomiczny, inne przeszły do pozostałych departamentów i biur Ministerstwa. Od 1970 sprawami wydawniczymi kieruje Zjednoczenie Przedsiębiorstw Wydawniczych Ś Naczelny Zarząd Wydawnictw.
POLITYPIA zob. STEREOTYPIA. POLITYPY zob. LOGOGRAFIA.
POLLAK Karol (1818-1880), drukarz, wydawca, księgarz. Pochodził z Czech. W 1848 przybył do Sanoka i założył tu niewielką drukarnię, w której tłoczył własnym nakładem broszury i książki. Wspólnie z K.J. Turow-skim wydawał w 1. 1855-1865 *Bibliotekę Polską, sam zaś serię Księgozbiór Polski oraz wiele książek, broszur i nut. Do 1870 wydał nakładem własnym 125000 egz. książek oraz wydrukował dla innych wydawców ponad 50000 egz. Prócz tego wydawał i drukował gazety, czasop. i ogromną ilość druków akcydensowych. W 1861 założył księgarnię i wypożyczalnię książek w Sanoku. Poza pracą zawodową P. był bardzo czynny w licznych instytucjach i organizacjach społeczno-kulturalnych. Po jego śmierci księgarnię i drukarnię objęła żona Maria, a następnie syn Michał. Od 1909 zakład przeszedł w obce ręce i działał zmieniając właścicieli, ale pod firmą P., do 1950.
POLLARD Alfred William (1859-1944), wybitny ang. bibliotekarz, bibliograf i historyk literatury; studiował filologię w Oxfordzie, w 1. 1883-1924 pracował w *British Museum Library, gdzie po śmierci R. *Proctora przygotował do druku cztery pierwsze tomy katalogu *inkunabułów. W t. trzecim zamieścił wstęp dający najlepszą dotychczas charakterystykę najwcześniejszego drukarstwa na terenie Niemiec. Równocześnie (1892-1934) brał żywy udział w pracach Bibliographical Society (20 lat jako sekretarz) i pisywał wiele artykułów i recenzji do kilku czasop. (m. in. do "The Library"). Przez szereg lat opracowywał krytyczne wydania tekstów Szekspira. W 1907 został członkiem King's College, a w 1. 1919-1932 był prof. powstałej tam pierwszej w Anglii katedry bibliogr. Od 1930 był dyrektorem Early English Text Society. Dwukrotnie otrzymał tytuł doktora honoris causa (1921 w Durham,' 1934 w Cambridge). Liczne publikacje (ok. 250 pozycji) najlepiej ilustrują wielostronność zainteresowań P. Ważniejsze dzieła: English mirach plays (1890,1927), Bibliographica (1894-1896), Early illustra-ted books (1893), Shakespeares text (1923), A short title catalogue of English books (1926) i in.
E.M.R. Ditmas: A chapter closes. "College and Research libr." 1949 nr 4.
"POLONIA" zob. WYDAWNICTWO "POLONIA".
POLONICA (łac. średniowiecz, polonicus = polski), dokumenty (druki, rpsy, dzieła sztuki, pamiątki historyczne itp.) poi. lub dotyczące Polski. Czasem używa się tego wyrazu wyłącznie w zastosowaniu do książki, np. P. zagraniczne to książki napisane przez Polaków, po poi. lub dotyczące Polski. Termin powstał w XX w. W poi. *bibliografii narodowej P. zagraniczne uwzględnił J. A. *Załuski i K. *Estreicher. W oddzielnych zestawieniach P. zagraniczne były ogłaszane w Dodatku do "Urzędowego Wykazu Druków" (R. 1 za 1928 R. 11 za 1938); od 1960 ukazuje się rocznik "Polonica Zagraniczne. Bibliografia". (R. 1 za 1956).
H. Olszewska, W. Rogozińska: Prace nad bibliogr. poloników zagranicznych w Bibl. Narodowej. "Rocz. Bibl. Nar." 1965.
POLONUS (Polak Stanisław) zob. STANISŁAW POLAK.
POLSKA. Najstarszymi książkami w P. były importowane dla celów misyjnych księgi rękopiśmienne ^Książka rękopiśmienna Polska), po nich od XII w. pojawiły się produkty krajowych *skryptoriów, zarówno przyklasztornych, jak i przykatedralnych (^Kaligrafia). Zawodowi kopiści działali od schyłku XIV w., a w wieku następnym całkowitą produkcją książek zajęli się dla zarobku tzw. *karedraliści, którzy je też zdobili (*Ilumina-torstwo polskie) i oprawiali (*Oprawa Polska). *Zbio-ry rpsów gromadzono przy szkołach katedralnych, przy kościołach i klasztorach, a z czasem w kolegiach akademickich; rpsy zbierali też jako warsztat swej pracy profesorowie Akademii Krakowskiej często przekazując je bibliotece uczelni. (Zob. też Datowanie, Dokument rękopiśmienny, Rękopiśmiennictwo).
Najstarszym językiem książki w P. była łacina. Pierwsze zdanie poi. zapisano w tzw. *Księdze henrykowskiej z XIII w. Później mnożyły się teksty poi. modlitw i kazań, ale kłopoty z *ortografią poi. wywoływane brakiem liter łac. dla niektórych głosek (*Alfabety słowiańskie A. polski) przeciągnęły się aż do XVI w., gdy z tym problemem zetknęli się pierwsi drukarze krakowscy ^Drukarstwo Polska). Sztukę drukarską wprowadził do P. w 1473 drukarz z Bawarii zw. "drukarzem. Turrecrematy" (prawdopodobnie K. *Straube). Warsztaty XV-wieczne powstały w Krakowie, Wrocławiu, Gdańsku, Malborku (*Inkunabuł). W Krakowie od 1506 wychodziły najpierw krótkie teksty poi. (u J. *Hallera), a w 1513 już całą książkę w j. poi. wydał F. *Ungler. Złoty wiek literatury poi. stał się też złotym wiekiem krajowego drukarstwa, które co prawda koncentrowało się w ówczesnej stolicy, ale od poł. XVI w. rozprzestrzeniło się po całej Rzeczypospolitej wraz z postępem reformacji i użyciem książki jako oręża w ideologicznych sporach religij-
1929
1930
POLSKA
nych i społecznych (*Drukamie różnowiercze). Kontrakcja Kościoła katolickiego, przyjęcie uchwał soboru trydenckiego, ogłaszanie indeksów ksiąg zakazanych i wielka aktywność kolegiów jezuickich doprowadziły do zwycięstwa kontrreformacji, rozrostu oficyn zakonnych w XVII w. i zanikania drukarń różnowier-czych. (Zob. też Drukarnie ormiańskie, Drukarnie ruskie, Drukarnie żydowskie, Druk orientalny). Jakkolwiek od 1624 ośrodkiem wydawniczym stała się także Warszawa, jej produkcja nie dorównywała ani ilością, ani poziomem oficynom Krakowa i Gdańska. Dopiero okres Oświecenia przyniósł wyraźne ożywienie drukarstwa warszawskiego i jego rolę przewodnią w stosunku do reszty kraju, głównie dzięki działalności świeckich oficyn W. *Mitzlera de Kolof, P. *Dufoura i M. *Gr6lla. (Zob. też Drukarnia Jezuitów, Drukarnia Misjonarzy, Drukarnia Pijarów). Katastrofa rozbiorów narzuciła specyficzne warunki egzystencji drukarstwa w każdym zaborze. Opierając się na działalności naukowej towarzystw i fundacji oraz na zapotrzebowaniu społeczeństwa podjęły w Królestwie Polskim akcję wydawniczą m. in. zakłady N. Gliicksberga (*Gliicks-bergowie), S. Orgelbranda (*Orgelbrandowie), *Gebe-thnera i Wolffa oraz M. Arcta (*Arctowie); w W. Ks. PoznańskimJ.K. *Źupańskiego i W. *Stefańskiego; w Galicji Drukarnia Uniwersytecka (*Drukarnia Akademii Krakowskiej), Drukarnia *Anczyców i Drukarnia Narodowa w Krakowie (N. *Telz) jak też Wydawnictwo *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie; w Wilnie Drukarnia J. ^Zawadzkiego. Na przełomie XIX i XX w. nastąpiła wzorem Zachodu odnowa książki poi. Nowe wynalazki i sposoby techniczne znalazły zastosowanie zarówno w druku, jak i w zdobnictwie książki. W okr. międzywojennym mimo trudności wyd. propagowano hasła pięknej książki; szczególnie zasłużył się "artysta książki" A. *Półtawski. W Polsce Ludowej dzięki uspołecznieniu środków produkcji książki (*Produkcja wydawnicza Polska, *Wydawnictwo instytucja) nastąpił znaczny rozwój ruchu wydawniczego przede wszystkim w zakresie ilości pozycji i wysokości nakładów. (Zob. też Poligraficzny przemysł, Polityka wydawnicza. Antykwa, Pisma drukarskie, Stenografia, Stereotypia. Elementarz, Encyklopedia, Hortulus animae, Kalendarz, Kronika, Książka dla dzieci i młodzieży, Książka ludowa, Książka naukowa dawna, Pamiętnik, Postylla, Psałterz, Słownik. Ś Agencja autorska, Drukarstwo polskie za granicą).
Książka ilustrowana w P. (*Ilustratorstwo > Polska) pojawiła się już w końcu XV w. Elementem dekoracyjnym były najpierw drzeworytowe inicjały, sygnety i winiety, wyjątkowo (Kraków S. Fioł 1491, Malbork J. Kar-weyse 1492) ilustr. figuralne. W XVII w. drzeworyt w ilustr. książkowej występował obok miedziorytu (D. i J.
*Tscherningowie, J.A. Gorczyn, T. *Makowski, T. *Treter, J. Proszowski, G. Lewicki, Ch. Winkler, J. Goczemski), który utrzymywał się aż do XIX w. Na czoło w dziedzinie ilustratorstwa wysunął się Gdańsk (J. *Falck, W. *Hondius). W. XVIII nie był pomyślny dla rozwoju ilustr. książkowej; dominujące w tym okresie piśmiennictwo dewocyjne i panegiryczne zdobili w stylu barokowym wędrowni artyści lub mnisi. Na Śląsku działała już jednak słynna rodzina rytownicza *Strachowskich, w Krakowie zaś rytował A. *Gieryk-Podebrański, a w pierwszej poł. XIX w. działał doskonały ilustrator M. *Stacho-wicz. Dopiero jednak druga poł. XIX w., zwana złotym okresem ilustracji poi., przyniosła ogromne bogactwo form artystycznych w pracach takich artystów, jak M.E. *An-driolli, J. *Kossak, K. *Pilatti, F. *Kostrzewski, S. Żukow-ski. W tym czasie miedzioryt i akwatintę zaczęła wypierać częściowo technika litograficzna, stosowana szczególnie chętnie przez artystów warszawskich (Dzieje starożytne Joachima *Lelewela z litografiami Jana Pawła Lelewela, Georgiki Wergiliusza z litogr. J. F *Piwarskiego) oraz krakowskich (Katedra na Wawelu z ilustr. Franciszka Stroobanta, 1859, Tatry w 24 obrazach z ilustr. Macieja Bogusza Stęczyńskiego, 1860). Litografia i cynkografia, wyparte następnie przez drzeworyt sztorcowy (*Drzewo-rytnie warszawskie), a nieco później przez metody foto-mechaniczne, zastąpiły jako tańsze tradycyjne sposoby druku ilustr. (P. *Stachiewicz). Na przełomie XIX i XX w. w zdobnictwie książki nastąpiła wielka reforma: odejście od metod mechanicznych, traktowanie książki jako dzieła sztuki (S. *Wyspiański, J. Pruszkowski, A. *Procaj-łowicz, S. *Dębicki, E. *Okuń, J. *Mehoffer). W dwudziestoleciu międzywojennym zatriumfował znów drzeworyt nowoczesny (W. *Skoczylas, E. *Bartłomiejczyk, T. *Cie-ślewski, T. Kulisiewicz, A. *Półtawski, K. Sopoćko, S. Os-toja-*Chrostowski, W. Waśkowski i in.). Współcześnie w ilustr. książkowej spotykamy różne rodzaje *grafiki artystycznej, w zależności od tematyki tekstu ilustrowanego lub upodobań artysty (Zob. też Ilustrator-stwo polskie za granicą).
Zbieractwo i świadome bibliofilstwo narodziło się w P. już w okresie książki rękopiśmiennej, czego dowedem są znajdujące się w zachowanych egzemplarzach znaki własnościowe, mające głównie postać malowanych *eksli-brisów i *superekslibrisów posiadaczy z XIV i XV w. (*Bibliofilstwo Polska). Rozkwit bibliofilstwa nastąpił w okresie Renesansu. Przykładem świecili w dalszym ciągu duchowni i świeccy dostojnicy oraz sami królowie: ostatni Jagiellonowie, Stefan Batory i dynastia polskich Wazów. W XVII w. niszczące kraj wojny i upadek miast zahamowały na ziemiach poi. rozwój bibliofilstwa, które odżyło u schyłku tego wieku, gdy zaczęto gremrdzić księgozbiory w prowincjonalnych rezydencjach możno-
1931
1932
POLSKA
władców oraz później w "Warszawie w okresie stanisławowskim. Utrata niepodległości pogłębiła dążności bibliofilskie, czyniąc z nich świadomą akcję ratowania dokumentów bytu narodowego oraz budowania fundamentów dla przyszłego odrodzenia kultury w wolnym kraju. Po 1918 można było zużytkować wysiłek ubiegłego wieku i ująć bibliofilstwo poi. w formy zorganizowanej działalności towarzystw (*Tow. Miłośników Książki w Krakowie, *Tow. Bibliofilów Polskich w Warszawie). Kryzys gospodarczy i druga wojna światowa znów omal nie zniweczyły całego dotychczasowego dorobku, gdy okupant zastosował konfiskaty, scalania i rabunek księgozbiorów i kolekcji. Po odzyskaniu niepodległości nastąpiło uspołecznienie poi. bibliofilstwa, co wyraziło się powstaniem licznych klubów miłośników książki, działalnością kół przyjaciół bibliotek i zorganizowaniem w 1958 w Warszawie Towarzystwa Przyjaciół Książki.
Biblioteki (*Biblioteki w średniowieczuPolska, *Bi-blioteki nowożytne Polska) istniały w P. już w XI wieku, były to księgozbiory katedralne i kapitulne oraz klasztorne benedyktynów i cystersów, a od XIII w. także franciszkanów i dominikanów (*Biblioteki klasztorne, ^Biblioteki kościelne). W następnym wieku powstała biblioteka Akademii Krakowskiej (*Biblioteka Jagiellońska) oraz księgozbiory prywatn , książęce i naukowe profesorów krakowskich (*Biblioteki dworskie, *Biblioteki rodowe, ^Biblioteki fundacyjne, *Biblioteki mieszczańskie). Ich rozkwit przypadł na okres Renesansu; wtedy też powstały biblioteki Akademii Zamojskiej i Wileńskiej. Reformacja wpłynęła ożywczo na rozwój różnowierczych *bibliotek szkolnych, gmin wyznaniowych i prywatnych, zaś kontrreformacja przede wszystkim przyniosła rozwój bibliotek kolegiów zakonu jezuitów, będących orężem w walce światopoglądowej i środkiem rozpowszechniania wiedzy. Wojny i rabunki zahamowały w XVII w. dalszy rozwój bibliotek w P. i dopiero od poł. następnego wieku nastąpiło ponowne ożywienie, głównie dzięki utworzeniu przez Załuskich biblioteki narodowej (*Bibłioteka Zału-skich) oraz dzięki późniejszej polityce bibliotecznej *Ko-misji Edukacji Narodowej. Rozbiory nie zahamowały już w zasadzie tego rozwoju, który w każdym zaborze uzależniony był wprawdzie od miejscowej sytuacji, od nasilania lub łagodzenia akcji wynaradawiania, ale w sumie przyniósł unowocześnienie techniki bibliotecznej i przekształcanie bibliotek fundacyjnych i *bibliotek społecznych w poważne warsztaty pracy naukowej i oświatowej. Jedynie po powstaniu listopadowym załamało się na dłuższy czas bibliotekarstwo Królestwa Kongresowego, powstały natomiast nowe ośrodki na emigracji (*Biblioteki polskie za granicą); w kraju na pierwsze miejsce wysunęła się Galicja, zwłaszcza od czasu uzyskania autonomii- Dzięki zabiegom K. *Estreichera Biblioteka Jagiellońska uzyskała
charakter biblioteki narodowej (bibliotheca patria), zaś celom naukowym służyła też Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie (*Biblioteki Polskiej Akademii Nauk). Rozwój kapitalizmu u schyłku XIX w. wywołał potrzebę zakładania *bibliotek specjalnych i oświatowych (*Biblioteki powszechne). Te ostatnie przybrały formę masowych czytelń we wszystkich zaborach. (Zob. też Biblioteki towarzystw naukowych). Z chwilą odzyskania niepodległości sprawami bibliotek zajęły się władze państwowe. W 1928 utworzono *Bibliotekę Narodową w Warszawie, spolszczono i przeorganizowano *biblioteki szkół wyższych. (Zob. też Biblioteki uniwersyteckie), nawiązano współpracę międzynarodową. O ile sieć bibliotek naukowych, dotacje dla nich, wytyczne pracy i organizacja zawodu były w zasadzie wystarczające, o tyle biblioteki powszechne nie objęte opieką państwa nie miały dostatecznych warunków rozwoju. Po tragicznej ruinie bibliotek poi. spowodowanej klęską wrześniową 1939 i latami eksterminacyjnej okupacji hitlerowskiej warunki takie zapewniła dopiero w ustroju socjalistycznym władza ludowa. Dekret o bibliotekach wydany w 1946 (*Polityka biblioteczna, *Prawo biblioteczne) wyeksponował upośledzone dotychczas biblioteki powszechne. Cały kraj pokryty został *siecią biblioteczną placówek rozmaitych rodzajów i szczebli, zmodernizowano metody pracy, zorganizowano wyższe i średnie kształcenie ^Kształcenie i szkolenie zawodowe). Wydana w 1968 ustawa o bibliotekach stwarza podstawy dalszej skoordynowanej współpracy wszystkich bibliotek w kraju. Utworzony w 1917 Związek Bibliotekarzy Polskich przekształcił się w Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, skupiające ok. 9000 członków i wydające fachowe czasop. (Zob. też Biblioteki dla dzieci, Biblioteki dla niewidomych, Biblioteki fachowe, Biblioteki parlamentarne, Biblioteki radzieckie, Biblioteki regionalne, Biblioteki publiczne, Biblioteki szpitalne, Biblioteki władz i urzędów. Informacyjna służba biblioteczna, Katalog centralny, Katalog rękopisów, Statystyka biblioteczna).
Orientację w dorobku naukowo-literackim oraz w bieżącej produkcji wydawniczej umożliwiają bibliografie. Początki rejestracji bibliograficznej w P. ^Bibliografia dzieje) sięgają XVII w., ale przełomu dokonała dopiero Historia literatury polskiej F. *Bentkow-skiego z 1814, ukoronowaniem zaś wysiłku szeregu następnych autorów stała się retrospektywna Bibliografia polska K. i S. *Estreicherów, publikowana od 1870. Bibliografie specjalne, regionalne i lokalne objęły rozmaite dziedziny wiedzy. Trwałą wartość zachowała Bibliografia historii polskiej L. *Finkla, obejmująca czasy do 1815, a opublikowana wl. 1891-1914. Bibliogr. bieżącą w postaci rejestracji urzędowej, opartej na *egzemplarzu obowiązkowym podjęło Ministerstwo WR i OP, a później *Instytutu Bi-
1933
1934
96X
SC61
-od
OSOUIBJBTZp
'S06I *Ś
P
BJEA4,OA4j(i:5fB3.I Y06I ^ BUOZS3IA4.BZ
Z>HIDVW V~HSlOd
TSM BU 3[3ZEIS3[ ZBpSZjds $%\ A4. B '(BSfSTOJ----JEtJBA4.3[X.}
-UyJ P[ZEIS3 nnlOQ AjEIJBA4.3[XaUB Z3J Jt{B3SA\OJ -43[SJb33iS5[ 03TS TJDTO Z DEJtlZItreSjO 'tUB23lS3I 005 O3JST|q O{3f3Zjd 3JCJ3[
l
"YINOlOd" OjftXDINi5\VOAjH l 'vs\rad"
vzdim^.voaj^. YiNiaizcnods VZDIMXOa
-es -cioz ssarwałLNi vL>Na:ov TOSTOd
aiSYAlZ VAM0
flHDHH VSVHJ
*VAV0NIZaV3 VSVH,J 'H0ANfADVXNaDNO2[ HDYZOffO A4
TTW-fTTrrr^łT ^rj^r^^nTP^T^Tl TJ^TJT/^CTf^ AA inj7vTC\T ' \ JiZj Vlo j\ n- M X Ś Ul NH 1 UJ rtUaU /i\ V-fl.Z. Vlb J]^ Sł~6L6T 1 M
naodo nronH aiNavHnsQ 'asotonos 'afDNasai
-nos 'Aazvf2 'afovziKvoao 'aA\oaoA\vz awaioazs i
ausiaoivizs2 'aA4.oaoA4.vz vwshosvz3 żal -qo2
Z.S6I BjvusM 03 weSio '"npni sunqXjx" łsaf
zbjo j&wz I SWZ 3UM-9lO -^P^zje2 'tpAA4.opoA4.B2 [ Pm ^tqw}U33 'as ; 1SZ '^IdZ
^f 'auzoajods i auzoAjijod afocziueSio z^ao (^bsbj^"
^BSB.y" BZOTUM.BpX.yYi. ^PH^ZPJC^S BZDITOO^O^^ o
(bM.oprr[ sosjoj m. 3is t[Djt)8fnzB5[n A4.o3piii3izp psozs "^IAa. '(dVd) ^mosbj^ eGhSv b^sjo^ isof BzsfarujBpdod -feu araoacjo tpX.jcj5[ z 'tjDAM.osBjd jEjusSe^ tp.LDBfB:isM.od zejo nstMjss oSausBjM 'tpAuzoijEjSapj zssdap bdoui -od bz ijbEiHJOjui niuBMjCąopz 1 spf 'BuisidosezD ifDJjnp -oid as. OUA4.OJBZ AuzortnjDsj d3jsod 3is [Azdeuzbz nsjatM. XX ? XIX sjtuopzjd BJSI ŚBZ3nnoqoj i BMopnj fżX Ad Ad
5lS JBJS UI3pOA\Op
ąo Mopn^ busoi^ ojaidop xdą[suKuzo
. ulsid (soiiiAku utX.zo A^zjd 'SI8T & ?^?P ^ŚclB
OA4.OJTA4.tp X.ZDTtni3ItttSldoSBZ3 tTOTlJ tpEJOiqZ0J OJ
'(t3Uz03iAzofi t auutaKzjj A^v4.BqB2" '"JOlTtioW"^) appw
-3JIJ I OtIZDA^)I|od pfXpOIJ3d AjBoSapO ttLp[SA4.OAVBpTUEJS 3IS -315[O A\ 3{OJ BtqOż3Z0ZS B '62Z.T M. ^tpiJTSTOJ tIIA\.OJSj" t{DD[S -JBfld 3lS ErtI3IA4.Efod ETIAMp Z 3lS JEZOBZ BA\JDraU3IUl d [OA42OJ A^BJS 'A4. ]jyVX z ,,P[sIOd ZStlUn3[J3J^"
oezpotjo^AY 'dosBzo uL(jBA\jjo3[}oa3[ ootjo
'UIAZSA\J3IJ -tJDXtIZDTtlBażBZ I 3fBr'lIDXM.ofBa3[ OUA4.OIBZ II3E2J
-psdAjtt. tiD^zsfsruzBAY o tjoAolzsottop '(tttsTdosEZO Xjnj
UIAS.0U 'ZIMB 'ifDBpj tipAraOJtl A4.C2[tUp OEJSod -A4
po B 'tpAttBSld 33ZbS 3tlLjOJ OA4.O3[lBZ3od AjBTOt (B2{S
-to
Z3J -q02) '("H311^" -^SEJ t
^f ^ qp
op otiB{OA\od 0S6I A I nfoA\zoj AiospiniEM. Z3niM.9i auo AizBTBtiz ara c^6X od (btizoA^jijod-otizoaiods jfoBniAs (btioni -anrtz /& -tjoBjsBTul ipAzs^iA*. m Ejzsajz 3ts
'tUBS3lS5[ TAVofoAVZOI UŁCmtófoMjizpSnil 3IS3J3[O A4. f
ara BzojBpodsoS BfoBmAs Bttpnj[x -ipP[sjbS3ts3[ a\o3titias.o3
-BJJ AjV4.OpOA4.B2 3f3ZBtA4.2 OtlOZOJEZ d
tjoijfsjoj Azxe3bisr% 3[3zeia4.2 A4. 3ts
3JC}2( '3D[SIeS3iS3[ afOBZTUBSaO 3ZSA4J3ld JSOTTlAzjd 'A4. XX z ^Pl!* ^UtlTJ B3[SA4.OMJ BjXq BZSJBJsfBU {jO}3[ Z '3IUIBA43[AjUB Z3TUA4.OJ A^jBMOOBJJ tUBS3lS3[ 009
ojo3(o oiAq "jod tpBititeiz tioAtizoAaoisjtj bu n>[aiA4, oSaa uteotiojf z [brautoTjsj AioioqBZ z tnX.pzB2[ a\ nfoAizoj dsou
-q3jpO E{EA4.Otf330 -A4. XIX OA\JSJb23{S3[ I SAiOJptlBTJ DJZBIAYZ A^jBA4J3Z AJOjqZO-y; lblIJodsodX.Z032ra alUtelZ 3tlipot[DSA4. Btl TfsttEds:5p fsAiOTpUBtl oSsf T BTTOJ0^, -J^ pSOTI[BJBIzp I Ąv( 'Bni3D3TA\SO irfapflU/iM. OUA4.9JBZ SS
ntjanj ani3iA\Azo Xabzsjb^ z oczsAzad -A4. d 'npojSoTtttpais 'HI^Tiy 'irptiBjofj op ra
TUŁOsYS 3Z EJEJSpOp BA4.O3[B-a Z E2JSUBUB EUTUlg 'n^sdyj A\ I ]AJ 'U 3t0jnj3pIBI;J 3AV tJOBSlBJ TJ3p[plA4. A4, JBIzptl IJBjq 3ZI -b83u5[ T j(3A4.BpA^M. -[od 'tJ3X.UJBtIoEjUlM.Ojd tJDBJSBITIf IJoAzS . 3P[SJbS3iS5[ XpEJ3[S I 3IJTJ OtlBjaWUO 'niAVBJSOJBf I A4. 2J3ZEIS2J pjJBUllEf OjpEUod A^3tlXjS 'alUJt^ T 'nTA4.BJ3OJyS\ 'TD[SUBpL) 'nitlBUZOJ '3TA4.O3JBJ2 A\ :t{3B}SElUI tJDX.ZS2j3lA4. U3ppsXzSA4. 3Ai- 3IUJBS3lS3f 3UZDIJ A^JETUJSJ 3UBA4.OWodtItt BJ3TZp O OJZS X.p3 BZ0ZSETA4.Z 'e
-3:S5j-Tjodoijqiq n urp{}sX2SA4. spazad b 'bjojb^ijojiut n i 3j 'BZjEiS[njp-E}ti3Dnpojd n ouaiwbz oA(\eu ojA".q ettzouI bjc
'EUEA4.O3jnjp E3JZEIS3J JSpUBtJ ZIU XUUI jXq lUtBSdl JspUBtJ UtEJ t
'm 1 "(bsjsjoj 0A4.^sjESais3^) Adoang; sizpotjOBZ eu
3fEf 3TUqOpod 3jS JBA4jCqpO ([ (btIMBp A4. B3JZETS2J iOl<^Q
ŚA44sj3jsranu ijoAjwojjossi i JjnBj\[ iraispEJfy faPIslod
H0E3JJCUIO3J M. BUOZpEA\Old ZBJO (X! Ś
-Z3TUIOUO2[g; T f3UZ3IUtJ33X Tfo
Z3Zjd -JIUD3qO BUBA4.0JOZpEU '(e^JSJOJ----EfO
EUKOEUIJOJUI T BU(XoBJU3UItD{Op BqZllJS 'J A4. 3TS Bj3tl -IA4ZOJ -jgojj^^ pBU 3Bid 2 E
3ud3jsBU bz BfoEnuAjtiosj (bf t EtnjBjj^ '/A tpftpi fi
0S6I P tjaXuBMO3[tjqndo -jod j qjo^ /fmo^f 'Aizj -tn ax otzpotjD
-Xm. JEZ3BZ I&3JB tb} n2[nlAAV /& 3Z0M.BpBq-OA4O3[TOU AjtlJA^JS
-tli ajiEtOzo j Z3Zjd 'tpiujEfosds aSotjqtq otssjJJbz av ezozsbjmz
'Z3ITIA4CU TJ3XuOZpBAVOjd TJ3Xuz3TJEa3oijqiq OBid UtóDJpOJSO
uiX.ujEjjU30 3is jEls X.uz3ijEjSoijqTg jnjAjsuj Xuba\oztubż
-.TO3J2 "
VfON3OV
POLSKIE WYD. MUZYCZNE
pieranie oświaty w województwach środkowych i na Ziemiach Wschodnich, gdzie prowadziła szkoły, kursy oraz bibl. utrzymywane ze środków społecznych. Księgozbiory pochodziły z darów i zbiórek. W 1937 P.M.Sz. posiadała 2032 bibl. (w tym 399 stałych i 1633 wędrowne) oraz 399 czytelń, które dysponowały 543 567 wol., miały 55856 czytelników i 1124058 wypożyczeń. Zbiory bibl. P.M.Sz. składały się głównie z literatury pięknej, wśród której największą poczytnością cieszyły się dzieła Sienkiewicza, pierwszego prezesa P.M.Sz. W 1. 30-tych zorganizowano na Wołyniu tzw. biblioteki-liliputki złożone wyłącznie z dzieł tego pisarza. Szczególnie dużo zdziałała P.M.Sz. po wsiach i przedmieściach robotniczych, gdzie wiele osób po raz pierwszy zetknęło się z książką poprzez bibl. wędrowne. Bibliotekarze P.M.Sz. pracowali bezpłatnie.
POLSKI KOMITET NORMALIZACYJNY zob. NORMY.
POLSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ KSIĄŻKI W PARYŻU (Societe Polonaise des Amis du Livre a Paris) było jedynym spośród poi. tow. bibliofilskich na obczyźnie, które zdołało rozwinąć energiczną działalność na "rzecz poi. książki i prowadziło ją przez ponad 30 lat. Zawiązane w 1924 z inicjatywy S.P. *Koczo-rowskiego, Bolesława Przegalińskiego, Konstantego Bran-dla, Jerzego Nowaka i in., już w początkowym okresie istnienia zrzeszało 47 Polaków zamieszkałych we Francji i z roku na rok powiększało swoje szeregi (w 1930 82 członków). Pierwszym kilkuletnim prezesem PTPK w Paryżu był S.P. Koczorowski, a godność prezesa honorowego piastował dożywotnio W. *Mickiewicz. Naczelnym założeniem programowym Tow. było nawiązywanie i utrzymywanie stałych kontaktów ze środowiskami bibliofilskimi w Polsce (korespondencja, wymiana wydawnictw, współuczestnictwo w zjazdach itp.); drugą sferą ożywionej działalności PTPK była propaganda książki i kultury poi. we Francji, szczególnie poprzez rozpowszechnianie wydawnictw własnych i sprowadzonych z kraju, publikacje prasowe, pogadanki itp. Po przerwie spowodowanej drugą wojną światową PTPK wznowiło działalność w 1946 opublikowaniem (dzięki staraniom ostatniego swego prezesa, B. Przegalińskiego) pierwszych numerów własnego wydawnictwa periodycznego "Biuletyn Polskiego Tow. Przyjaciół Książki w Paryżu" (w 1. 1946-1952 ukazało się 9 zeszytów). PTPK w P. przestało istnieć ok. 1955.
Statut Poi. Tow. Przyjaciół Książki w Paryżu. 1925. S.P. Koczorowski: Poi. Tow. Pzyjaciół Książki w Paryżu. "Bibliofil Poi." 1933 2. 1.
POLSKIE TOWARZYSTWO WYDAWCÓW KSIĄŻEK (PTWK), w 1. 1924-1939 zrzeszenie przedsiębiorstw wydawniczych zorganizowane dla ochrony interesów zawodowych, głównie dla utrzymania stałej *ceny katalogowej książek i jednolitej polityki udzielania *rabatów księgarniom i bibliotekom. PTWK uznawało za uprawnionych do rabatu księgarskiego członków ZKP oraz firmy zapisane do rejestru księgarni ZKP; prowadziło też tzw. Biuro kredytowe, które ogłaszało listę niesumiennych płatników. Ta część działalności PTWK miała charakter kartelowy. Poza tym PTWK reprezentowało ogół wydawców wobec władz i zagranicy, organizowało wystawy książki i kiermasze ("dekady taniej książki" z okresową obniżką cen), współpracowało ze Związkiem Księgarzy Polskich i innymi zrzeszeniami, pertraktowało jako reprezentacja pracodawców ze związkami zawodowymi pracowników wydawnictw. Pod tą samą nazwą zorganizowane zostało w 1946 tow. zrzeszające w trzech sekcjach przedsiębiorstwa wydawnicze państwowe, spółdzielcze i prywatne. PTWK przeprowadziło rejestrację wydawców, usiłowało przeciwdziałać nadmiernym cenom książek, podejmowało akcje propagandowe czytelnictwa, publikowało własny biuletyn, a od 1949 dwutygodnik "Nowe Książki". Zlikwidowane w 1950 w związku z powstaniem Centralnej Komisji Wydawniczej, wznowiło swą działalność w 1956 jako zrzeszenie społecznych instytucji wydawniczych, a od 1958 jako stowarzyszenie twórcze wydawców, *redaktorów książek. Członkami PTWK mogą być pracownicy wydawnictw posiadający określone dla każdej grupy kwalifikacje, umożliwiające twórczy współudział w opracowaniu książki w zakresie edytorskim, *redakcji tekstu, redakcji technicznej, opracowania graficznego itp. PTWK liczy ponad 1000 członków i m.in. prowadzi wWarszawie i w oddziałach działalność szkoleniową i propagandową. Jest współorganizatorem *Dni Oświaty, Książki i Prasy (corocznie w maju), Międzynarodowych *Targów Książki w Warszawie, dorocznych Dni Książki i Prasy Technicznej, kiermaszy majowych i innych imprez kulturalnych.
POLSKIE WYDAWNICTWO GOSPODARCZE zob. PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO EKONOMICZNE.
POLSKIE WYDAWNICTWO MUZYCZNE,
Kraków, powołane przez Min. Kultury i Sztuki w 1945, zorganizowane i kierowane do 1965 przez Tadeusza Ochlewskiego. Jedyna w Polsce i jedna z poważniejszych muzycznych instytucji wydawniczych świata. P.W.M. publikuje od 1949 wydawnictwa nutowe folklorystyczne w licznych wyborach regionalnych i antologiach. Czołowym przedsięwzięciem są w tej dziedzinie Dzieła
1937
1938
POLSKIE WYD. MUZYCZNE
Sygnet PWM
wszystkie Oskara Kolbcrga, wydawane od 1960 wspólnie z *Ludową Spółdzielnią Wydawniczą i Polskim Tow. Ludoznawczym. Do 1966 wznowiono metodą fotooffsetu 33 tomy, ok. 30 tomów obejmą inedita XDC-wieczne. W 1967 rozpoczęło P.W.M. realizację wielotomowej serii folklorystycznej Instytutu Sztuki PAN, opartej na nagraniach powojennych. Pierwszy tom poświęcony jest folklorowi Wielkopolski. Muzyka dawna jest publikowana głównie w czterech seriach: założone w 1928 przez A. Chy-bińskiego Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej (do 1966 60 zeszytów) prezentuje arcydzieła wybitnych kompozytorów XVI-XVIII w.; wydawane od 1960 pod red. Z. Szweykowskiego Źródła do Historii Muzyki Polskiej (do 1966 10 zeszytów) dostarczają materiałów dokumentujących zwłaszcza dyletancki i plebejski nurt kultury muzycznej; seria Florilegium Musicae Antiąuae, wydawana od 1962 pod red. T. Ochlewskiego (do 1966 8 zeszytów); źródłowe Monumenta Musicae in Polonia oprać, przez zespół Instytutu Sztuki PAN pod red. J.M. Chomińskiego, obejmujące źródła poi. do powszechnej historii muzyki (np. Tabulatura Jana z Lublina, 1964) oraz opera omnia czołowych twórców staropolskich. Na czoło źródłowo-krytycznych wydań zbiorowych wysuwają się Dzieła wszystkie F. Chopina w red. I.J. Pade-rewskiego. 21 tomów w siedmiu wersjach językowych osiągnęło do 1966 ponad milion egz. łącznego nakładu; w przygotowaniu jest nowa edycja źródłowa (Wydanie Narodowe pod red. J. Ekiera). Wielotomowe zbiorowe wydanie dzieł H. Wieniawskiego rozpoczęto w 1962, S. Moniuszki i K. Szymanowskiego w 1965. Utwory pozostałych kompozytorów XVIII XX w. pojawiają się m. in. w seriach: Pieśni Polskie, Sonaty Polskie i Symfonie Polskie. Szczególnie licznie (ok. 30 nowych pozycji rocznie) oraz wszechstronnie pod względem stylistycznym (od neoromantyzmu do muzyki elektronowej) prezentuje P.W.M. twórczość kompozytorów współczesnych. Od strony graficzno-edytorskiej partytury P.W.M. osiągnęły najwyższy poziom. Nutowe wydawnictwa szkolne dla szkół muzycznych publikuje P.W.M. głównie w ramach Bibliotek Pedagogicznych: fortepianowej, skrzypcowej i wokalnej. Do 1966 ukazało się ponad 50 wielokrotnie wznawianych szkół na niemal wszystkie instrumenty, ponad 100 zbiorów etiud i ćwiczeń oraz ok. 3000 utworów światowej literatury muzycznej w wydaniach instruktywnych. Największe nakłady osiągają wydawnictwa na fortepian i akordeon (ok. 75%), najczęściej wznawianym kompozytorem jest J.S. Bach. Nuty dla dzieci, wydawane ozdobnie, opierają się na repertuarze poi. Liczne serie adresuje P.W.M. do czynnych
miłośników muzyki: repertuar instrumentalny i wokalny, dla solistów i zespołów, repertuar klasyczny, ludowy, popularny (np. Miniatury fortepianowe, skrzypcowe, wiolonczelowe, organowe, Kalejdoskop Muzyczny, Wesoła Estrada, Pieśni, które Lubimy, Arie z Oper Polskich, Polska Pieśń Ludowa), repertuar piosenkarski i taneczny. Wśród książek naukowych przeważają prace z historii muzyki. Od 1954 ukazują się Studia i Materiały do Dziejów Muzyki Polskiej, a dokumenty autentyczne w serii Źródła Pamiętnikarsko-Literackie do Dziejów Muzyki Polskiej (do 1966 10 poz.). Teorię muzyki reprezentują przede wszystkim prace z zakresu estetyki muzycznej oraz z zakresu muzyki współczesnej. Publikacje o charakterze leksykalnym to m. in. Słownik muzyków dawnej Polski (1949), Dyrygenci polscy (1964), Słownik muzyków polskich, t. 1 (1964) oraz Leksykon kompozytorów XX wieku (1963-1965). Z serii przewodników ukazał się Przewodnik operowy (1964) i Przewodnik koncertowy (1965) oraz almanachy poświęcone różnym instrumentom. Prace z zakresu bibliografii muzyki pojawiają się od 1954 w seriach: Materiały do Bibliografii Muzyki Polskiej, Bibliografia Polskich Czasopism Muzycznych oraz Bibliografia Muzyczna Polskich Czasopism Nie-muzycznych. W 1967 ukazał się (pierwszy z serii) katalog tematyczny, poświecony twórczości Karola Szymanowskiego. Dla szkół muzycznych (I i II st.) P.W.M. publikujepodręcznikiidlaszkolnictwa wyższego wydawnictwa pomocnicze. Do 1966 ukazało się ok. 100 książek
0 charakterze popularnonaukowym (m. in. 12 w serii Małe Monografie Muzyczne, 25 w Bibliotece Słuchacza Koncertowego, 17 w Małej Bibliotece Operowej
1 4 w Małej Bibliotece Baletowej) oraz eseje i felietony. Wydawnictwa albumowe ukazują się w seriach: biografii ikonograficznych, reportaży fotograficznych o słynnych poi. zespołach i artystach, tematyki muzycznej w sztukach plastycznych, ozdobnie wydanych antologii muzycznych (Muzyka Polskiego Odrodzenia, Muzyka w dawnym Krakowie, Polskie kolędy i pastorałki, Od Tatr do Bałtyku, Muzyka staropolska, z których każda uzyskała nagrodę edytorską). Wiele tytułów jest publikowanych również w wersjach obcojęzycznych. P.W.M. wydaje także czasopisma i periodyki: "Ruch Muzyczny" (1945-1949, 1957-1959), "Kwartalnik Muzyczny", "Studia Muzykologiczne", "Annales Chopin", "Musica Medii Aevi". Oprócz działalności edytorskiej P.W.M. prowadzi produkcję i wypożyczanie materiałów orkiestrowych dla estrady filharmonicznej i sceny operowej w kraju i za granicą. Znaczna część produkcji P.W.M. rozchodzi się za granicą, szczególnie wszystkie dzieła F. Chopina, partytury kompozytorów współczesnych, jak również stale rosnące nakłady nut pedagogicznych i przeznaczonych dla nauczania dzieci. Od 1963 P.W.M. produkuje na
1939
1940
POMIESZCZENIA BIBLIOTECZNE
eksport matryce nutowe, korzystając z własnego, znacznie zmechanizowanego, systemu pisania nut. W 1970 wydano 30 książek w nakł. 147800 egz.
POŁONIECKI Bernard (1861-1943), księgarz i wydawca. W 1889 nabył od wdowy po A.D. *Bartoszewiczu Księgarnię Polską we Lwowie wraz z zapasami Biblioteki "Mrówki", której wydal dalszych kilkadziesiąt tomików. Doskonały fachowiec i organizator, rozwinął Księgarnię Polską w placówkę na wysokim poziomie. Prócz pełnego asortymentu książek poi. oraz książek niem., fr. i ang. prowadził w niej skład i wypożyczalnię nut oraz dużą wypożyczalnię książek. W 1902 księgarnię przeniesiono na ul. Akademicką 2, gdzie działała do wybuchu wojny. W 1912 założył własną introligatornię, a w 1925 nowoczesną drukarnię. Od chwili przejęcia Księgarni Polskiej P. rozwinął żywą działalność wydawniczą. Wydawał prócz zbiorowych dzieł klasyków poi. i obcych oraz dzieł naukowych literaturę piękną, książki dla dzieci i młodzieży, nuty i mapy. Był wydawcą utworów pisarzy całej niemal Młodej Polski oraz współczesnych (z okresu do 1914) pisarzy poi. i obcych w starannych przekładach. Był jednym z nielicznych ówczesnych wydawców poi. mających stałego redaktora literackiego. Wydawał również wiele serii, np. Symposion pod red. L. Staffa (27 t.), Teatr dla Wszystkich (165 t.), samouczki do nauki j. obcych, przewodniki podróży. Za rozpowszechnianie wyd. przez siebie zbioru pieśni Jeszcze Polska nie zginęła w oprać. F. Barań-skiego został w Poznaniu i Warszawie zaocznie skazany na więzienie. Do pierwszej wojny światowej wydał ok. 700 książek, nut i map. Po 1914 ograniczył działalność wydawniczą w zakresie literatury pięknej i do 1939 wydawał przede wszystkim, poza mapami i nutami, książki z zakresu techniki, budownictwa, rolnictwa, ogrodnictwa i leśnictwa. Wydawał też czasop. Prócz licznych katalogów wydawnictw własnych publikował cenne katalogi działowe asortymentowe oraz (1907-1914) Kalendarzyki Księgarni Polskiej, a w 1. 1922-1932 "Kurierek Księgarni Polskiej". W 1939 Księgarnia Polska uległa nacjonalizacji.
POŁYSK PAPIERU zob. WŁASNOŚCI PAPIERU.
POMIESZCZENIA BIBLIOTECZNE, odpowiadając trzem zasadniczym funkcjom biblioteki: *groma-dzenia, *opracowania i *udostępniania zbiorów, dzielą się na: P. dla zbiorów (magazyny), dla personelu (pracownie, dyrekcja, administracja, P. gospodarcze) i dla użytkowników (czytelnie, wypożyczalnie, sale katalogowe, wystawowe, wykładowe, rekreacyjne). Coraz częściej stosowana
Magazyn starych druków Biblioteki Jagiellońskiej
w *budownictwie bibliotecznym konstrukcja modularna pozwala na zmianę lokalizacji tych trzech rodzajów P. w zależności od rozbudowy poszczególnych funkcji biblioteki. Olbrzymi wzrost produkcji wydawniczej i konieczność jej pomieszczenia w bibl. sprawiły, że *m a g a-zyn stał się jednym z najważniejszych problemów budownictwa bibliotecznego. Jego użytkowanie w obrębie gmachu, ciągle jeszcze dyskutowane przy budowie nowych bibl., w starych budynkach nie zawsze jest wygodne. Urządzenie wewnętrzne, *transport i łączność z pozostałymi P. zmienia się w miarę postępu techniki. P. dla praco w-ników do XIX w. były jednocześnie P. dla zbiorów. Osobne pokoje dla bibliotekarzy przewidywał dopiero projekt urządzenia bibl. zawarty w dziele L. delia Santy (1816). Projekt budowy Bibl. Królewskiej w Paryżu, oprać, przez hr. de Laborde (1845), pokój dyrektora umieszczał za czytelnią, pracownie zaś, podzielone wg podstawowych czynności bibliotecznych, niedostępne dla publiczności, lokował na parterze. Późniejsze doświadcze-
1941
EWoK 63
1942
POMIESZCZENIA BIBLIOTECZNE
nia doprowadziły do przyjęcia zasady funkcjonalności P. pracowniczych. Kierownictwo bibl. mieści się w P. położonym dogodnie dla interesantów i pracowników; lokalizacja pracowni jest zgodna z kierunkiem drogi książki, od komórki gromadzenia do udostępniania. Zajmują one bądź jedno wielkie pomieszczenie, zorganizowane na wzór przedsiębiorstw o produkcji taśmowej, bądź szereg oddzielnych pokoi. Mechanizacja bibl. wymaga osobnych P. dla instalacji centralnego ogrzewania, elektrycznych, telefonicznych i dalekopisowych, wodno-kanali-zacyjnych, wentylacyjnych i klimatyzacyjnych. Instalacje te podobnie jak pracownie techniczne, warsztaty naprawcze, magazyny gospodarcze znajdują pomieszczenie w podziemiach i w suterenach gmachu. Motoryzacja wymaga garaży dla samochodów biblioteki. Parkingi dla pojazdów czytelników i interesantów są lokalizowane na zewnątrz gmachu lub w jego podziemiu. Ś Reprezentacyjne i dogodne dla użytkowników miejsce w budynku bibl. zajmuje *czytelnia. Wielkość jej zależy od ilości zbiorów, charakteru i zadań biblioteki, a opiera się na obliczeniu ilości potrzebnych miejsc i na przyjętym wskaźniku dla powierzchni na jednego czytelnika. Ilość miejsc oblicza się jako 1/4 przeciętnej liczby odwiedzin, w bibliotekach uniwersyteckich jako 15-35% ogólnej liczby pracowników naukowo-dydaktycznych i studentów uczelni. Wysoki procent przyjmują biblioteki amerykańskie, w których koncentruje się całe czytelnictwo studentów i pracowników uczelni, niższy europejskie, gdzie funkcje te są podzielone między bibliotekę główną i biblioteki zakładowe szkoły. W Polsce przyjmuje się około 20% jako granicę górną. Od drugiej połowy XIX w. wskaźnik powierzchni podłogi na jednego czytelnika uległ znacznemu zmniejszeniu (np. 460 cm2 w British Museum, 225 cm2 obecnie, w Polsce 250-350 cm2), ale nie ma norm przyjętych powszechnie. Dla jednego bibliotekarza dyżurującego w czytelni potrzeba 6-8 m2 powierzchni. Przez długi okres czasu za wzorowe uznawano czytelnie w kształcie rotundy, o dużej wysokości, przykryte kopułami (British Museum, Library of Congress, Columbia Uni-versity Library, Preussische Staatsbibliothek). Obecnie za korzystny, nawet dla -wielkich sal, uznaje się kształt zbliżony do kwadratu, stropy płaskie, wysokość odpowiadającą dwu- lub trzykrotnej wysokości piętra magazynowego. Przy oświetleniu bocznym powierzchnia okien stanowi 1j5, przy górnobocznym 1/6, przy górnym */7 powierzchni podłogi. Siła światła sztucznego (lamp żarowych lub jarzeniowych) dla oświetlenia stołów wg norm poi. wynosi 100-200 luxów, wg dezyderatów amer. 540 luxów. Powierzchnia stołu dla jednego czytelnika waha się od 48-75 cm2 (jedno- i wieloosobowe, wykorzystane jedno-i dwustronnie). Oszczędniejsze, ale mniej wygodne, są długie stoły dwustronne. W czytelniach urządzonych
na wzór klubów wskaźniki te są znacznie większe. Księgozbiór podręczny umieszcza się na regałach metalowych lub drewnianych, znormalizowanej wysokości, ustawionych przy ścianach lub prostopadle do nich, w wydzielonej części sali, na galeriach oraz w pomieszczeniach przyległych do czytelni. Temperaturę i wilgotność powietrza regulują urządzenia klimatyzacyjne, które jednocześnie dzięki filtrom oczyszczają powietrze ze szkodliwych substancji. Są one jednak b. kosztowne i dlatego zastępują je urządzenia wentylacyjne, wymieniające stale powietrze. W XIX i pocz. XX wieku dominowała zasada jednej czytelni ogólnej. Obecnie prócz czytelni ogólnej (głównej) tworzone są czytelnie specjalne według rodzajów zbiorów, dziedzin -wiedzy i kategorii czytelników (np. czytelnie rpsów, czytelnie dla profesorów, dla dzieci itp.). Wymagają one specjalnego wyposażenia, księgozbiorów, urządzeń.
Czytelnia rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej
Nowe tendencje zbliżenia czytelnika-specjalisty do zbiorów znajdują swój wyraz w organizowaniu czytelni przedmiotowych oraz w tworzeniu oddzielnych miejsc do pracy -w magazynie (boksy). W nowych budynkach tworzone są również jednoosobowe celki do pracy o powierzchni 11-26 m2, wyposażone w stół do pracy, czytnik do mikrofilmów, maszynę do pisania itd. *Wypoży-czalnia, która jest miejscem wydawania książek do domu, powinna być usytuowana dogodnie dla czytelników, a jednocześnie zapewniać łatwe połączenia komunikacyjne i transportowe z magazynem. W części jej pomieszczenia mieści się zwykle katalog dla czytelników, a czasem także *informacyjna służba biblioteczna, co wymaga ulokowania odpowiedniego aparatu podręcznego (encyklopedie, bibliografie, informatory). *Katalog nie zawsze znajduje się w pomieszczeniu wypożyczalni, a ośrodek informacji może być poważany z in. komórką organizacyjną biblioteki, bądź też stanowić wyodrębnioną jednostkę. Zasadnicze znaczenie ma umieszczenie sali katalo-
1943
1944
PONTYFIKAŁ BISKUPÓW KRAK.
gów i komórki informacyjnej na drodze czytelnika korzystającego z czytelni i wypożyczalni, a jednocześnie w sąsiedztwie oddziałów gromadzenia i opracowania zbiorów. Wielkość sali katalogowej jest zależna od rodzaju katalogów (książkowe, klamrowe, kartkowe różnych formatów), ich ilości i rodzajów (alfabetyczne, przedmiotowe, systematyczne), a przede wszystkim od wielkości zbiorów. Urządzenie i wyposażenie tej sali powinno zapewniać czytelnikowi i bibliotekarzowi dogodne warunki pracy. Sale wystawowe, obecnie niezbędne w każdej bibl., lokalizuje się w pobliżu głównego wejścia. Do celów wystawowych służą również halle i główne korytarze bibl. Sale wykładowe postulowane w każdej bibl., są wyposażone w urządzenia audiowizualne ^Materiały audiowizualne).
Zob. też Budownictwo Biblioteczne, Sprzęt biblioteczny.
W. Piasecki: Problemy budownictwa bibliotecznego. W: Bibliotekoznawstwo naukowe. 1956. - S. Leyh, G. Liebers: Das Haus und seine Einrichtung. W: Handbuch der Bibliothcckswis-senschaft. 1961. K.D. Metcalf: Planning academic and research libr ary buildings. 1965.
POMPADOUR (Poisson) Jeanne Antoinette de (1721-1764), faworyta Ludwika XV, opiekunka nauk i sztuk, bibliofilka. Posiadała zbiór książek naukowych i beletrystycznych, lubowała się w *miedziorytach i pięknych *oprawach. Stworzyła bibl. w stylu rokoko. Jej księgozbiór liczący ponad 9000 tomów sprzedał w 1765 brat P. markiz de Marigny.
PONĘTOWSKI Jan (zm. 1598), protonotariusz apostolski, opat norbertanów w Hradiste na Morawach, pisarz, polityk i bibliofil. W Hradiste i Ołomuńcu zgromadził wspaniałą bibl., z której ocalały książki ofiarowane Akademii Krakowskiej (*Biblioteka Jagiellońska) w 1592, szczątki księgozbioru hradiskiego (wywiezionego przez Szwedów w XVII w.) w bibl. kapitulnej w Strnagnas oraz pojedyncze egzemplarze, które po wiekowej wędrówce trafiły także do Biblio teki Jagiellońskiej. Zbiór P. znajdujący się dziś w BJ obejmuje 4 rpsy, 5 inkunabułów, 16 druków XVI w. oraz piękną kolekcję grafiki (zwłaszcza niderlandzkiej i włoskiej), zawierającą blisko 1000 rycin z drugiej poł. XVI w. Gromadzony celowo, ze znawstwem, zachwyca dziś nie tylko pięknością iluminowanych rpsów, okazami współczesnej sztuki typograficznej, ale przede wszystkim wspaniałą szatą zewnętrzną swoich książek. Do najpiękniejszych należą oprawy morawskie, ręcznie haftowane złotem, srebrem, koralami i perłami na jedwabiu lub obleczone w karrnazynowy, wytłaczany aksamit genueński, zdobne w *wyklejki drzewo- i miedziorytowe, a także malowane ręcznie na jedwabiu lub papierze.
Mają one cyzelowane, złocone obcięcia kart, pokryte ornamentem z malowanymi scenami rodzajowymi. Z Moraw wywodzą się również oprawy skromniejsze w brunatną i białą skórę z tłoczeniami ślepymi i złoconymi. W środowisku Akademii Krakowskiej i na jej zamówienie powstały oprawy z wyciśniętą dedykacją P. dla Akademii. Osobliwość bibliofilską stanowi wymyślna kasetka w kształcie książki oprawiona w skórę, ze złoconymi tłoczeniami, w której mieszczą się dwa druczki, notes właściciela oraz szachownica wraz ze schowkiem na karty do gry w "tik cak". Na uwagę zasługują książki ozdobione ^ekslibrisami (trzy rodzaje) i pięcioma herbowymi *superekslibrisami. Na jednej z nich P. skreślił odręcznie dedykację dla Akademii Krakowskiej pełną synowskiego przywiązania.
Z. Ameisenowa: Dwa nieznane poi. znaki książkowe z XVI wieku. 1947. Historia Bibl. Jagiellońskiej. T. I. Cz. 2. Opr. A. Le-wicka-Kamińska. 1966.
PONTYFIKAŁ (łac. pontificale Romanum), liturgiczna księga obrządku lac, zawierająca teksty i rubryki obrzędów spełnianych w zasadzie jedynie przez bpów. Jako osobna księga P. powstał w VIII w. Inne jego nazwy: ordinale, ordinalis liber. W XIII w. nazywano go ponti-ficalis ordinis liber lub nieściśle *benedictionale, a także mistrale, pod koniec XV w. pontificalis liber. Początków P. szukać należy w *sakrarnentarzach z V-VHI w., do których wciągano teksty nie należące ściśle do ofiary eucharystycznej. Importowane z Bjzymu księgi liturgiczne uległy adaptacjom do warunków krajowych, wchłaniając obficie teksty odmienne. Kompilacje te przybrały z czasem poważne rozmiary, zawierając wiele tekstów, nie mających z liturgią nic wspólnego. Taką kompilacją, którą spisał ok. 950 nieznany mnich z opactwa St Alban w Moguncji, jest prototyp szeroko później rozpowszechnionego P. rornano-germańskiego. W różnych *skryp-toriach powstawały liczne kopie tego typu P., które zawierały znaczny balast przestarzałych obrzędów. Ten północny typ P. dostał się do Pvzymu w okresie żywych ingerencji Ottonów w tamtejsze sprawy, wypierając przez cały XI w. typ czysto rzymski. Z pocz. XIII ukazał się w Rzymie nowy typ P. o rozszerzonym opisie ceremonii papieskich, który w XIV w. zyskał przewagę nad poprzednimi- Na nim bp Wilhelm Durandi oparł pod koniec XIII w. odrębny typ P. rzymskiego, który nazwał Pontificalis ordinis liber. Ten P. spotkał się z szerokim uznaniem, a jego dalsza adaptacja posłużyła do wydania go drukiem w 1485 i, kilkakrotnie uzupełniana, stała się od 1596 obowiązująca dla całego Kościoła kat. obrządku rzymskiego.
PONTYFIKAŁ BISKUPÓW KRAKOWSKICH,
pochodzący z przełomu XI i XII w., nie jest w ścisłym
1945
1946
:-;SKw:
PONTYFIKAŁ CIOŁKA
znaczeniu P., lecz raczej liber ordinalis. Pisany jest rninus-kułą romańską (*Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne) i ozdobiony licznymi ^inicjałami o motywach fantastycznych zwierząt i roślin. Należy do najstarszych w Polsce zabytków posiadających neurny cheironomiczne (sentgal-leńskie). P.b.k. sporządzony został na użytek katedry krakowskiej, na co wskazują umieszczone w litanii imiona św. Wacława i Wojciecha, i dostosowany do potrzeb rytualnych poi. Kościoła. W treści, jak i w formie zewnętrznej znać w nim wpływy fr., niem., rzymskie, a nawet brytyjsko-irl. Stąd dwie hipotezy dotyczące pochodzenia P.b.k.: wykonany za granicą (diecezja leodyjska lub St Gal-len) albo w Krakowie, ale według obcego wzoru. P.b.k. już w 1110 umieszczony został w zachowanym do dziś spisie ksiąg katedry krakowskiej, wśród czterech rpsów tego typu (IIII Ordinales). Od XVIII w. znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej (sygn. 2057).
Z. Ameisenowa: Rpsy i pierwodruki iluminowane Bibl. Jagiell. 1958.
PONTYFIKAŁ ERAZMA CIOŁKA wykonany został ok. 1510 dla E. *Ciołka, bpa płockiego. Należy do
:'itn;f.'.:j-- -..> Strona z Pontyfikatu Ciołka ,
1947
najwspanialszych poi. rpsów ilumin. Dekorację jego stanowi dziesięć dużych kompozycji, 52 *inicjały figuralne oraz liczne *bordiury ornamentalne gotyckie i renesansowe. Miniatury przedstawiają różne uroczystości kościelne i obrzędy liturgiczne; najokazalsze z nich to koronacja króla oraz król zasiadający w majestacie. Wszystkie sceny cechuje rodzajowe ujęcie tematu, wprowadzenie krajobrazu, pieczołowite odtwarzanie wnętrz, architektury, strojów i wszelkich realiów oraz szczegółów obyczajowych. P.E.C. jest cennym źródłem do poznania epoki. Pod względem artystycznym wykazuje znaczne wpływy flam. malarstwa miniaturowego i wł. ornamentyki; jest jednak dziełem szkoły krakowskiej. Malowało go kilka rąk. Co najmniej cztery *miniatury są dziełem tego samego malarza, który wykonał Mszał wawelski, Mszał jasnogórski i *Kodeks Behema, wykazujący także inne cechy podobieństwa z P.E.C. W XVIII w. rps należał do *Biblioteki Załuskich, później znalazł się w zbiorach T. *Czackiego i wraz z nimi przeszedł do Biblioteki Czartoryskich w Krakowie (sygn. 1212).
S. Kotnornicki: Pontyfikat E.C. 1928. S. Sawicka: Nieznany poi. rps iluminowany z początku XVI w. "Studia Renesansowe" T. 1. 1956.
PONTYFIKAŁ ^OLEŚNICKIEGO wykonany został dla Zbigniewa O., bpa krakowskiego (1423-1455), prawdopodobnie wkrótce po objęciu przez niego stolicy biskupiej. Pod względem liturgicznym należy on do typu P. północnego, nie rzymskiego i w niewielkim stopniu przystosowany jest do potrzeb katedry krakowskiej. P.O. stanowi jedno z najwybitniejszych dzieł iluminator-stwa krakowskiego XV w. Pisany *pismem gotyckim kaligraficznym, stanowiącym pośrednie ogniwo między teksturą a bastardą, posiada 46 *rniniatur przedstawiających bpa przy różnych czynnościach liturgicznych oraz liczne *inicjały. Kilkakrotnie występuje w nich herb Dębno. Renesansową oprawę P.O. sprawił P. *Tomicki. Zabytek obecnie przechowywany jest w Archiwum Kapitulnym w Krakowie (sygn. 12).
Z. Obertyński: Pontyfikaty krakowskie XV w. "Prawo Kanoniczne" 1961.
PONTYFIKAŁ RZESZOWSKIEGO powstał w drugiej poł. XIII w. w Apulii, prawdopodobnie w *skryptorium Barletta, z przeznaczeniem dla bpa łac. diecezji Daulis, w metropolii Ateny. Nie został ukończony (co widać na wielu iluminacjach), zapewne z powodu zlikwidowania diecezji. Przypuszczalnie za pośrednictwem miechowitów kodeks przeszedł na własność pierwszego lwowskiego arcybpa Jana Rzeszowskiego, z pocz. XV w. zaś dostał się do Gniezna, gdy w 1503 lwowski arcybp Andrzej Róża Boryszewski przechodził
1948
PORĘBSK
na stolicę prymasowską. Później należał prawdopodobnie do bibl. prymasa Macieja *Drzewickiego. Pergaminowy kodeks in quarto zawiera na 359 kartach, oprócz właściwego pontyfikału, mszał oraz *benedictionale. Teksty nie są uporządkowane, niektóre obrzędy podane wg zwyczajów kościoła Św. Grobu w Jerozolimie. Kodeks zawiera 115 iluminacji, najczęściej inicjalnych, niekiedy nie ukończonych, oraz 12 rysunków poza tekstem. W iluminacjach widać wpływy francuskie i bizantyńskie. Złocenia świetnie zachowane.
Z. Obertyński: Pontifkale arcybiskupa Jana Rzeszowskiego w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie. 1930.
PONTYFIKAŁ STRZEMPIŃSKIEGO wykonany został w Krakowie na zamówienie Tomasza Strzempiń-skiego bpa krakowskiego (1455-1460). Wykazuje on wielkie podobieństwo treści i układu z *P. Oleśnickiego: zapewne obydwa zostały przepisane (z drobnymi odmianami) z tego samego wzoru. Niemal identyczny jest też rodzaj i tematyka *miniatur, stojących jednak na niższym poziomie artystycznym, podobnie jak i pismo P.S., nie tak staranne i kaligraficzne. P.S. znajduje się w Archiwum Kapitulnym w Krakowie.
Z. Obertyński: Pontyfikaty krakowskie XV w. "Prawo Kanoniczne" 1961.
PONTYFIKAŁ WROCŁAWSKI pochodzi z pocz. XE, a częściowo nawet z końca XI w. Jest to raczej *bene-dictionale, zawiera bowiem tylko błogosławieństwa i modły liturgiczne bpa przy uroczystej celebrze mszalnej. Powstał prawdopodobnie na terenie archidiecezji salzbur-skiej, o czym świadczą podobieństwa rytuałowe. Nie ma w nim żadnych uzupełnień lokalnych, które mogłyby rzucić światło na obrzędy i stosunki prawne panujące w diecezji wrocławskiej. Dziś, bardzo zniszczony (brak wielu kart), znajduje się w Bibliotece Kapitulnej we Wrocławiu (sygn. 149).
POOLE William Frederick (1821-1894), jeden z najwybitniejszych bibliotekarzy ajner., od 1869 kolejno dyrektor bibl. publicznych w Cincinnati i Chicago oraz organizator i dyrektor wielkiej bibl. naukowej Newberry Library w Chicago. Jako pionier wielu poczynań przyczynił się w wielkim stopniu do stworzenia podstaw nowoczesnego bibliotekarstwa amer.; m. in. stworzy! działową organizację bibl. (subject departmentalization), pierwszy wprowadził działy dla dzieci i młodzieży w bibliotekach powszechnych, był wyrazicielem idei pełnej funkcjonalności budynku bibliotecznego. P. znany jest też jako bibliograf, autor wielkiej *bibliografii zawartości czasopism. Pierwsze jej wydanie (New York 1848) pt. An alphabetkal index to subjects treated in the reviews and
other periodkals to whkh no indexes have been published wykazywało tylko 7500 poz. z 31 czasop.; 2 wyd. pt. An index to periodical literaturę wyszło w 1853 (32000 poz.); 3 wyd. (Boston 1882) obejmowało zawartość czasop. z 1802-1881 i liczyło 175000 poz. (wyd. poprawione, 1891). W 1. 1887-1908 ogłoszono, oprać, przy współudziale W.J. Fletchtera, 5 *suplementów za okres 1882-1906 (całe dzieło miało przedruk fotooffsetowy w 1938). Łącznie z suplementami bibliogr. ta wykazuje zawartość 470 amer. i ang. czasop. (głównie treści ogólnej i zawodowych, z pominiecienł czasop. przyrodniczych i technicznych), razem ok. 590000 poz. w układzie przedmiotowym. Opisy w bibliogr. są b. zwięzłe (nie oznaczono woluminów i stron, co jest uzupelnicne przez publikację: M.V. Bell, J.C. Bacon, Poole's Index datę and volume key, Chicago 1957).
W.L. Williamson: W.F.P. and the modern library movemeńt. 1963.
POPLIŃSKI: 1. Jan (1796-1839), nauczyciel gim., redaktor. W 1834 założył i redagował w Lesznie ilustr. tygodnik "Przyjaciel Ludu", do którego pisali m. in. J. Łu-kaszewicz, Cegielski, Morawski. Po śmierci P. pismo redagował Łukaszewicz (do 1845) i R. Szymański (do 1850). 2. Antoni (1797-1868), właściciel drukarni i księgarni, bibliotekarz. Jako nauczyciel gim. w Poznaniu (1826-1850) opracowywał i wydawał antologie i teksty szkolne. Był współzałożycielem "Tygodnika Literackiego" (1838) i "Orędownika Naukowego" (1840). Jako współwłaściciel, a od 1852 właściciel drukarni, wydawał teksty szkolne, dzieła literackie oraz książki treści religijnej. Od 1852 do śmierci był bibliotekarzem Biblioteki Raczyń-skich w Poznaniu, gdzie gromadził cenne polonica. W1865 razem z J. Krakowskim opracował katalog tejże Biblioteki.
POPRAWKI TEKSTU zob. APARAT KRYTYCZNY.
PORADNIA BIBLIOTECZNA zob. STOWARZYSZENIE BIBLIOTEKARZY POLSKICH.
PORADNIK DLA SAMOUKÓW zob. BIBLIOGRAFIA ZALECAJĄCA.
PORADNIK TEMATYCZNY zob. BIBLIOGRAFIA ZALECAJĄCA.
PORJĘBSKI Stanisław (poł. XVI w.), poeta i kartograf, autor mapy księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego, podpisanej kryptonimem Sta Por., wyd. w Wenecji (1563).
1949
1950
POROWATOŚĆ PAPIERU
POROWATOŚĆ PAPIERU zob. WŁASNOŚCI PAPIERU.
PORTFEL WYDAWNICZY, zasób dziel znajdujących, się w posiadaniu instytucji wydawniczej (* Wydawnictwo instytucja) i przewidzianych do opublikowania drukiem. Objętość P.w. oblicza się w *arkuszach wydawniczych. Z uwagi na stopień zaawansowania poszczególnych dzieł P.w. dzieli się na trzy teki: autorską, redakcyjną i produkcyjną. Teka autorska obejmuje prace, na których napisanie zostały zawarte *umowy autorskie; teka redakcyjna obejmuje tytuły, które zostały przyjęte od autora i znajdują się w opracowaniu redakcyjnym (*Adiustacja); teka produkcyjna zawiera maszynopisy prac, których redakcja została zakończona. Maszynopisy przechodzą przez redakcję techniczną (przygotowanie do składu), a następnie przekazane zostają drukarniom i znajdują się w składaniu (*Skład), korektach, druku (*Drukowanie) lub w fazie wykańczania introligatorskiego.
PORTUGALIA. Na ogólną liczbę ludności 9218000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych różnych typów 137, specjalnych 5, powszechnych z księgozbiorem ponad 5000 tomów 81. Wydano w 1966: książek 6035 tyt., w tym przekładów 808; czasopism 474 tyt., w tym dzienników 294.
Bibliografia. Bibliogr. retrospektywną pt. Diccio-nario bibliographico portuguez (t. 1-22, 1858-1914) opracował F.I. Da Silva. Akademia Nauk (Academia das Cien-cias) w Lizbonie rozpoczęła w 1. 1941-1944 publikację Bibliografia geral portuguesa (t. 1-2 za 1. 1487-1500, Lisboa 1941-1944). Bieżącą bibliogr. narodową "Boletim de Bibliografia Portuguesa" wydaje Biblioteca National w Lizbonie (w 1. 1935-1951 jako rocznik, od 1955 jako miesięcznik, 1. 1952-1954 w opracowaniu). Bibliogr. czasop. (z podaniem ich treści) "Portuguesa di Ciencias, Letras e Artes", w dwóch seriach, od 1946 publikuje Ośrodek Publikacji Naukowej (Centro Dokumentacao Cientifico Instituto de Alta Cultura) w Lizbonie. Bibliogr. bibliogr.: Bibliografia das bibliografias portuguesas (1923) opracował A. Anselmo.
Biblioteki. Najstarsza i największa jest Biblioteka Uniwersytecka w Coimbra (Biblioteca da Universitade de Coimbra), zał. w 1597 i posiadająca obecnie ponad milion wol. Jej rozwój odbywał się etapami, w miarę wcielania do niej różnych księgozbiorów, np. kościelnych lub prywatnych (bibl. J.P. Ribeiro, 1840). Po zniszczeniu przez trzęsienie ziemi w 1755 Królewskiej Biblioteki Nadwornej królowa Maria I założyła w 1796 Bibliotekę Narodową. Podstawą jej był księgozbiór Królewskiej Biblioteki Publicznej w Carte, powiększony w 1841
1951
księgozbiorami poklasztornymi, a w 1888 zbiorami z Biblioteca Pombalina. Obecnie liczy ponad 500000 wol. druków oraz ponad 15000 rpsów. Cenny księgozbiór (100000 wol. druków, 30000 rpsów, 5000 rpsów muzycznych) posiada Biblioteca do Ajuda, dawna królewska bibl. w pałacu Ajuda w Lizbonie, zał. w poł. XVIII w. Ilością druków przewyższa ją tamtejsza Biblioteka Akademii Nauk (Biblioteca da Academia das Ciśncias de Lisboa), zał. w 1779 i licząca ponad 200000 wol. W 1833 powstała Biblioteka Miejska w Porto (Real Biblioteca da Citado do Porto, obecnie Biblioteca Publica Muni-cipal do Porto) z księgozbiorów, sekularyzowanych klasztorów, która liczy obecnie ponad 700000 wol. druków i ponad 2000 rpsów. Charakterystyczne dla bibliotekarstwa P. jest łączenie szeregu bibl. z archiwami (np. w Braga i Evora) oraz zadowalanie się przez niektóre uniwersytety bibl. zakładowymi, bez tworzenia uczelnianych bibl. głównych.
F. Maleu y Liopis: Los archwos y bibliotecas de Portugal. "Arbor" 1952. Anais das bibliotecas e arquivos de Portugal. 1963. The world of learning 1965-1966. 1966.
Drukarstwo. Pierwszymi drukarzami byli tu Żydzi, emigranci z Hiszpanii opanowanej przez Św. Inkwizycję. Jeden z nich, Samuel Gacon, założył pierwszą (prawdopodobnie) drukarnię w mieście Faro, w której w 1487 wytłoczył *Pentateuch (Pięcioksiąg Mojżesza). W stołecznej Lizbonie pierwszą oficynę założył Rabbi Elieser (1489-1492), zaś w 1495 królowa Eleonora zleciła założenie drukarni Valentinowi *Fernandezowi z Moraw i Mikołajowi z Saksonii. Pierwszym drukiem wytłoczonym w tej oficynie po portugalsku było czterotomowe tłumaczenie dzieła Ludolphi de Saxonia Vita Christi. W Leirii od 1492 drukował Abraham ben Samuel Dortas, w miejscowości Braga od 1494 Joao Gherlinc, w Porto w 1497 rozpoczął działalność Rodrigo Alvares, natomiast uniwersytecka Coimbra pojawiła się na drukach dopiero w 1536 (ok. 1583 pracował tu drukarz Antonio de Marisy). W XVI i XVII w. drukarstwo P. znajdowało się w zastoju, a ożywiło się dopiero w drugiej poł. XVIII stulecia w wyniku założenia w stolicy w 1768 z inicjatywy ministra markiza Sebastiao Jose de Pombal (1699-1782) Drukarni Królewskiej (Impressao Regia). Pierwszym jej dyrektorem w 1. 1769-1801 był Miguel Manescal da Costa, a podstawową produkcję stanowiły podręczniki szkolne. Drukarnia ta otrzymała zakupioną u Joao de Ville-neuve *odlewnię czcionek oraz grawernię. Obecnie została przekształcona na Drukarnię Państwową (Ijn-preaza National).
K. Burger: Die Drucker u. Verleger in Spanicn u. Portugal von 1501 bis 1536. 1913. Ś Bibliografia geral portiiguesa. Seculo XV. Vol. 1. 1941.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Zacofanie polityczne i gospodarcze kraju, powodujące opóźnienia w roz-
1952
woju oświaty i kultury, stwarza też minimalne zapotrzebowanie na słowo drukowane. W związku z tym rozwój ruchu wydawniczego uzależniony jest od eksportu (głównie do Brazylii) i od zagranicznych zamówień poligraficznych wiążących się z wyjątkowo tanią siłą roboczą w P. Jedynym okresem znacznego wzrostu produkcji wydawniczej były 1. 30-te XX w. W 1937 ukazały się 3064 tyt., podczas gdy w 1949 tylko 1920 (w tym 511 z zakresu nauk społecznych, 264 z geografii i historii oraz 261 z literatury pięknej). W 1952 były w P. 132 wydawnictwa (z czego wiele małych i tylko okolicznościowo czynnych) i 273 księgarnie asortymentowe. Firmy wydawnicze, z których wiele prowadzi działalność nakładowo-sorty-mentową, skupiające się głównie w Lizbonie i w Porto, nastawione są na wydawanie różnorodnej literatury. Istnieją także wydawnictwa specjalistyczne, jak w Lizbonie : Editorial "Os Nossos Filhos", Empresa Literaria Universal (literatura młodzieżowa), Realizacoes Artis (sztuka) i w Porto: Portugal Medico (medycyna) oraz "Majora", Editorial Infamii. W 1962 wydano 5643 tyt., w tym najwięcej z zakresu nauk społecznych, literatury pięknej, nauk stosowanych, techniki, medycyny i rolnictwa. W ogólnej liczbie książek było 380 tłumaczeń, w tym z j. hiszp. 150. Księgarze i wydawcy skupieni są w związku zawodowym, posiadającym własne czasop. fachowe. Import książek pochodzi głównie z Francji, Wielkiej Brytanii, USA, Belgii, Szwajcarii i Brazylii. Publishers International Year Book. 1962.
PORTULAN, nazwa rękopiśmiennej mapy morskiej używanej w wiekach średnich przez narody żeglarskie Europy płd. (Włochów, Katalończyków, Hiszpanów, Portugalczyków). Mapy te odznaczały się niezwykłą dokładnością rysunku linii brzegowych i ścisłością podanych odległości. Nie miały siatki geograficznej, zastępowała ją róża wiatrów. Najdawniejszym zachowanym P. jest tzw. anonimowa mapa z Pizy (ok. 1300), najpiękniej wykonanym ŚŚ tzw. mapa katalońska (1375).
POSER Jan August (1738-1804), księgarz, nakładca i wydawca warszawski. Działalność swoją rozpoczął w 1768. Jego księgarnia mieściła się początkowo przy ul. Senatorskiej w Marywilu, później przeniósł ją na Krakowskie Przedmieście do kamienicy Wasilewskiego (1770), stamtąd na ul. Trębacką do kamienic: bpa kujawskiego (1772) i Sułkowskiego (1774), wreszcie znów na Senatorską do pałaców: prymasowskiego (1780) i pociejowskiego (1784). W 1787 księgarnia zmieniła znów adres, przenosząc się ponownie na ul. Trębacką. P. specjalizował się w kolportażu dzieł obcych: wł.,niejn., łac, ang., holend., a zwłaszcza fr. Posiadał także na składzie dzieła poi., pochodzące głównie z drukarń warszawskich. Prowadził też
POSTDATOWANIE
wydawnictwa antykwaryczne, mapy, nuty i miedzioryty. Oprócz działalności księgarskiej zajmował się akcją nakładową i wydawniczą. Uzyskał od króla przywileje z 1 IX 1769 i 2 IV 1770 na szereg publikacji, z których tylko część wydał. Ponadto swoim nakładem wydawał dzieła naukowe, kalendarze, czasop. "Zbiór Różnego Rodzaju Wiadomości" (1770) i gazetę "Courier de Po-logne" (1776). W 1. 1772-1774 wydał w Paryżu, do spółki z tamtejszym księgarzem J.P. Costardem, szereg wartościowych dzieł w j. fr. Najruchliwsza jego działalność przypadła na 1. 1768-1788, w okresie późniejszym stale malała. Wydał dużą ilość katalogów w j. fr., poi. i łac. Reklamował swoją księgarnię licznymi anonsami w prasie warszawskiej i wydawanymi osobno ulotkami. Należał do najwybitniejszych księgarzy polskiego Oświecenia.
POSŁOWIE, krótki tekst umieszczony na końcu książki, napisany przez autora, redaktora lub wydawcę, wyjaśniający nie poruszone w książce, jednak związane z jej treścią zagadnienia. P. pochodzące od wydawcy zapoznaje czytelnika z technicznymi problemami wydania książki. Zaczątkiem P. był *kolofon.
POSTAWA PIOTR z Proszowic (1489-1523), skryptor, introligator, uczeń krakowskiej szkoły katedralnej, od 1489 notariusz publiczny (znak notarialny w postaci herbu Szreniawa), sekretarz kanonika Jana Bostowskiego, wikariusz katedry krakowskiej, mansjonarz kaplicy królowej na Wawelu. Sygnował *lekcjonarz i *antyfonarz z herbem Nałęcz (Archiwum Kapitulne na Wawelu, nr 22 i 49), przepisał prawdopodobnie Collectarium wawelskie nr 57. Wykonał m. in. dwa rpsy dla P. *Tomickiego. Zapewne był iluminatorem. Oprawiał książki m. in. Marcinowi Kułapowi z Tarnowca, prof. Akademii Krakowskiej. Na jednej z książek Kułap z uznaniem podkreślił solidność oprawy wykonanej w 1506 przez P. W 1507 otrzymał od Nawojki z Koniecpola zamówienie na książeczkę zamykaną na srebrne klamry. W 1514 zakupił na Stradomiu drewno bukowe i jesionowe, zapewne na oprawy książek. W *Bibliotece Jagiellońskiej zachowały się oprawy P. usztywnione deską, pokryte brunatną skórą (sięgającą często tylko do połowy deski), zdobioną ślepymi wyciskami różnych *tłoków o motywach: *owocu granatu, lilii, rozet i rozetek różnej wielkości, kwiatonów, półkoli, jeleni itp. oraz radełek z ornamentem roślinnym. Warsztat P. posiadał kilkadziesiąt tłoków i kilka radełek.
B. Przybyszewski: Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu z archiwaliów kapitulnych i kurialnych krakowskich 1440-1515. "Źródła do dziejów Wawelu". 1960, nr 143, 150, 176; 1965.
POSTDATOWANIE zob. DATOWANIE.
1953
1954
POSTFOLIUM
POSTFOLIUM zob. ZSZYWKI.
POSTYLLA (łac. średn. post Ula verba = po tych słowach): 1. Komentarz do tekstu Biblii, o funkcji czysto egzegetycznej, np. bardzo popularne w XV w. Postillae perpetuae in Veterem et Novum Testamentum (Norymberga 1481 i wyd. następne) Nicolausa de Lyra (zm. 1340) oraz Guillermusa z Paryża, która doczekała się w XV w. stu wydań. Po każdym fragmencie Pisma św. następuje tu bezpośrednio jego objaśnienie. 2. Zbiór homilii (*Ho-miliarz) omawiających perykopy ewangeliczne lub lekcyjne roku kościelnego. Od XVI w., zwłaszcza u protestantów, P. oznaczała w ogóle zbiór *kazań, również do prywatnej lektury (P. domowa), najznamienitszą z nich była P. Martina Lutra.
W Polsce pierwszym autorem łac. P. był Mikołaj Wigand (zm. 1413). P. drukowane polskie, tak katolickie, jak protestanckie, wychodziły w w. XVI w Krakowie, Poznaniu i Królewcu. Pierwszą z nich była Postylla polska domowa Grzegorza Orszaka wyd. przez Jana Seklucjana (Królewiec 1556 u A. Augezdeckiego). Serię bogato ilustrowanych wydań otwiera P. protestancka Mikołaja Reja (Kraków, M. Wirzbięta, 1557, pięć wydań w XVI w. i przekł. na j. lit. w 1600) z serią dużych, półstronicowych drzeworytów i kartą tytułową sygnowaną I.C.B. z datą 1556. Drzeworyty te, prawdopodobnie powstałe -w Krakowie, wykazują zbieżności kompozycyjne z drzeworytami Postylli domowej Lutra, wyd. w j. poi. w 1574 u Daub-manna w Królewcu. Drzeworyty P. Reja występują także w protestanckiej P. Grzegorza z Żarnowca (Kraków, M. Wirzbięta, 1580), a później w katolickiej P. Jakuba Wujka z 1590 (Kraków, Piotrkowczyk), najpopularniej-
Drzeworyt z Postylli M. Reja
szego autora P. katolickich w Polsce. Początkowo P. jego posiadają ilustr. niejednolitą, jak np. wyd. z 1573 (Kraków, M. Siebeneycher), gdzie zastosowano drobne drzeworyty i serię mistrza C.S. (Kryspin Szarfen-berg?) z 1539 kopiowaną według Monogramisty IS z Łopatką, oraz z 1575 (również u Siebeneychera) z kartą tytułową ze sceną stworzenia świata, sygnowaną I.B. 1564, oraz drzeworyty świętych mistrza C.S., ok. 1540, kopiowane według H. *Springinklee. Drugie wydanie P. większej Wujka z 1584 (u Siebeneychera) jest obok P. Reja i Lutra najbogaciej ilustr. P. polską. Użyto w niej późnorenesansowych drzeworytów Josta Ammana z Icones Novi Testamenti (Frankfurt n. M., 1571, druk M. Lech-lera, nakł. S. Feyerabenda). Powtórnie użyto tych drzeworytów do P. Wujka w 1605 (Kraków, Piotrkowczyk). Odmienny rodzaj ilustr. reprezentuje P. katolicka M. Bia-łobrzeskiego (Kraków, Drukarnia Łazarzowa, 1581), gdzie małe drzeworyty nowo testamentowe (Ukrzyżowanie tej serii datowane 1537) otrzymały szerokie bordiury z ornamentem *maureski. Z protestanckich dużą popularność zyskała również Postylla polska, wyd. z Pasją od 1557 w Krakowie i Królewcu (6 wydań do końca XVIII w., także przedruki późniejsze dla Warmii i Śląska).
K. Kolbuszewski: Postyllografia poi. XVI i XVII w. 1921. F.R. Goff: The Postilla of Guillermus Parisiensis. "Gutenberg-Jahrb." 1959. M. Rej:'Dzielą wszystkie. T. IV. Opr. K. Górski, W. Kuraszkiewicz. 1965 (Wstęp).
POSZYT stanowi kilka zszytych podwójnych kart pergaminu lub papieru stanowiących część składową *ko-deksu. W archiwistyce jest to grupa *składek lub kart zszyta i oprawna w półsztywny karton (akta urzędowe z XIX w.). We współczesnej praktyce wydawniczej P. nazywa się dostarczoną prenumeratorom część większego dzieła w sfalcowanych luźnych arkuszach lub prowizorycznie spiętych do późniejszej oprawy.
POTHI zob. HARMONIJKA.
POTOCKI: 1. Ignacy (1750-1809), polityk i mąż stanu, wybitny działacz *Koniisji Edukacji Narodowej, administrator *Biblioteki Załuskich, bibliofil. Licznymi zakupami w kraju i za granicą pomnażał cenne księgozbiory, odziedziczone m. in. po sekretarzu królewskim i podkan-clerzym lit. Stanisławie Antonim Szczuce (1654-1710), rodzinie Kąckich i S. *Lubomirskim. Zebrał w Warszawie i Kurowie na Lubelszczyźnie ok. 2700 dzieł i blisko 1900 broszur (*Biblioteki rodowe). Znaczną część księgozbioru (ok. 20%) zaopatrzył w skórzane typowe oprawy poi. z końca XVIII w. i ozdobił *superekslibrisami heraldycznymi. Bibl. po śmierci P. przejął jego brat Stanisław Kostka, a syn tegoż Aleksander (1776-1845) w 1832
1955
1956
POZNAŃ
umieścił ją wraz ze zbiorami ojca w pałacu wilanowskim. 2. Jan (1761-1815), krajczyc koronny, podróżnik, uczony, autor pierwszych poi. atlasów historycznych, literat. W 1788 założył w Warszawie Drukarnię Wolną, działającą bez przywileju królewskiego, "jednej tylko cenzurze podległą". Mieściła się w pałacu P. przy ul. Rymarskiej 744 (obecnie pl. Dzierżyńskiego). Jej kierownikiem został Antoni Czarniawski, były pracownik drukarni P. *Du-foura w Warszawie, sprowadzony z Supraśla w 1784. W 1790 ukazał się Wzór pism z drukarni Antoniego Czar-niawskiego, obejmujący zestaw czcionek Drukarni Wolnej. Najprawdopodobniej więc już w 1790 Czarniawski został właścicielem tej tłoczni. W maju 1792 mieściła się ona w kamienicy szambelana Zawiszy przy Krzywym Kole 188. Istniała tam jeszcze w 1793. Jej działalność związana była głównie z pracami stronnictwa patriotycznego Sejmu Czteroletniego. Tłoczono w niej "Journal Hebdomadaire de la Dietę de Varsovie", liczne mowy poselskie, publicystykę polityczną (J. Pawlikowski, J.U. Niemcewicz, K.K. Plater, K. Sierakowski), drobne utwory literackie i wiele dzieł założyciela drukarni. Wszystkie druki były wyd. "na papierze krajowym", nabywanym w *papierni w Jeziornie.
1. J. Rudnicka: Biblioteka WiUnowska. 1966. 2. E. Krakowski: Le comte J.P. 1963.
POWIELACZ, urządzenie lub maszyna do *powiela-nia druków w niewielkich nakładach. P. w zależności od stosowanej technologii i formy dzielą się na: urządzenia kopiujące na warstwy światłoczułe, hektograficzne, woskówkowe, offsetowe. Ś Urządzenia kopiujące stosuje się przy niewielkiej ilości odbitek, szczególnie do szybkiego powielania dokumentów. Obecne urządzenia pracują na zasadzie kopii refleksowej. P. hektograficzne polegają na zastosowaniu tekstu napisanego na papierze z kalką powielaczową. Napisaną odbitkę tekstu zakłada się na cylinder powielacza spodnią stroną na zewnątrz. Podchodzące do druku pod cylinder arkusze papieru są lekko zwilżane spirytusem. P. woskówkowy wymaga napisania tekstu na matrycy, sporządzonej ze specjalnego papieru pokrytego warstwą wosku. W miejscach uderzeń czcionek maszyny do pisania farba przenika i w zetknięciu z czystymi arkuszami papieru daje odbitkę. P. tego typu służą do nakładów ok. 3000 egzemplarzy. P. offsetowe (np. rotaprint) drukują z cienkiej blachy cynkowej lub aluminiowej metodą offsetową, tzn. rysunek z blachy przenosi się na gumę i stąd na arkusz papieru. Posiadają trzy cylindry: formowy, gumowy i drukujący, podobnie jak w *maszynie offsetowej. Są zaopatrzone w *samonakładacz oraz automatyczne odbieranie arkuszy. Nadają się do dużych nakładów.
Zob. też Mała poligrafia.
POWIELANIE, odbicie pewnej liczby egzemplarzy tekstu lub ilustracji jakąkolwiek techniką. Najczęściej używa się tego terminu dla określenia odbicia tekstu lub ilustracji na ^powielaczu.
Zob. też Mała poligrafia, Typoradiografia.
POWIERZCHNIA PAPIERU odgrywa decydującą rolę przy *papierach drukowych. Ukształtowanie P.p. decyduje, jakiej gęstości *raster można stosować na danym papierze, oraz wpływa w dużej mierze na jakość otrzymanej odbitki. W zależności od stopnia gładkości powierzchni rozróżnia się następujące odmiany papieru: matowy, szorstki, o dużych nierównościach powierzchni, często z wyraźnymi odciskami sita i filcu; maszynowc-gładki, o wyrównanej w pewnym stopniu powierzchni na *gladzikach *maszyny papierniczej; jednostronnie gładki, o jednej stronie bardzo gładkiej, błyszczącej, a drugiej matowej, wyrabiany na maszynach ze specjalnym odbłyskowym cylindrem suszącym; satynowany lub kalandrowany, o wysokiej gładkości uzyskiwanej po przeprowadzeniu nawilżonego papieru przez *kalander; wytłaczany, z wypukłym wzorem otrzymanym w kalandrze ze specjalnymi wałami.
POWLEKANIE PAPIERU, proces nakładania na powierzchnię jednej lub obydwu *stron papieru warstwy środka uszlachetniającego. P.p. przeprowadza się na *ma-szynie papierniczej (np. metodą Massey'a) lub poza nią, na powlekarkach różnego typu (np. szczotkowej, wałkowej, ze szczotką powietrzną, z ekstruderem), dostosowanych do rodzaju używanej mieszanki powlekającej. Mieszanki powlekające mogą mieć postać zawiesin (w których głównymi składnikami są pigmenty i kleje), dyspersji wodnych, roztworów (wodnych lub w rozpuszczalnikach organicznych), stopów.
POZEW (citatio litteris), rękopiśmienny *dokument wprowadzony w XIII w. na miejsce ustnego jako akt wstępny procesu w dawnej Polsce. Doręczał go pozwanemu woźny za opłatą pozewnego. Treść P. określono ściśle w XVI w.; w sądach ziemskich był wystawiany w imieniu króla z pieczęcią ziemską, w grodzkich w imieniu starosty, w podkomorskich podkomorzego. Od 1543 musiał być pisany po poi.
Zob. też KsąGi grodzkie.
POZNAŃ
Biblioteki. Początki najstarszej w P. Biblioteki Kapitulnej wiążą się przypuszczalnie z zał. biskupstwa w X w. (wzmianki źródłowe o jej istnieniu są późniejsze). Później powstały bibl. klasztorne (najstarsza dominikanów XIII w.) i parafialne. Odrodzenie i reformacja, które spowodowały żywy rozwój bibl., stały się też okresem świet-
1957
1958
POZNAŃ
ności Biblioteki Kapitulnej. W pierwszej poł. XVI w. powstały bibl.: Akademii Lubrańskiego i Radziecka, w drugiej Kolegium Jezuickiego i Seminarium Duchownego. Mnożyły się księgozbiory prywatne, gromadzone przez duchowieństwo i osoby świeckie. Wieki XVII-XVIII były okresem upadku bibl., do czego znacznie przyczyniły się wojny szwedzkie (w czasie których wywieziono bibl. klasztorne dominikanów, bernardynów i bogatą Bibliotekę Kolegium Jezuickiego) oraz kasata zakonu jezuitów. Świeży powiew, jaki wniosły w życie biblioteczne reformy okresu Oświecenia, został zahamowany utratą niepodległości państwa. W ciągu XIX w., mimo ucisku ger-manizacyjnego, obok bibl. niem. (urzędów, instytucji, tow. naukowych itp.) powstawały też bibl. poi., w których ratowano od zniszczenia zabytki piśmiennictwa narodowego. Z fundacji E. *Raczyńskiego powstała (1829) bibl. jego imienia. W 1857 zorganizowano Bibliotekę Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Nie opodal P. powstała w pocz. XIX w. *Biblioteka Kórnicka. Wśród szkolnych wysunęła się na czoło Biblioteka Gimnazjum Marii Magdaleny. Potrzeby szerszych kręgów czytelniczych zaspokajały częściowo wypożyczalnie przy księgarniach. Pod koniec XIX w. *Tow. Czytelń Ludowych (TCL) zaczęło organizować bibl. oświatowe, które jednak nie odegrały większej roli. Po pierwszej wojnie światowej powstały: największa w P. Biblioteka Uniwersytecka oraz szereg bibl. specjalnych (nawiązujących często do już istniejących), jak Archidiecezjalna, Radziecka, Archiwum Państwowego, Muzeum Wielkopolskiego, Centralna Pedagogiczna, Wyższej Szkoły Handlowej i in. W 1923 miasto przejęło Bibliotekę Raczyńskich. W czasie okupacji hitlerowskiej zostały zniszczone całkowicie lub częściowo zbiory bibl.: Archiwum Państwowego, Raczyńskich, Archidiecezjalna, Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, bibl. zakładowych Uniwersytetu, Akademii Handlowej, Centralnej Pedagogicznej i in. Po wojnie z bibl. naukowych wznowiły działalność: Uniwersytecka, Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Politechniki, Tow. Przyjaciół Nauk oraz powstały nowe Instytutu Zachodniego, Wyższej Szkoły Rolniczej, Akademii Medycznej i in. Placówkę w P. otworzyła Biblioteka PAN w Kórniku. Odbudowano bibl. archiwów, muzeów, powstały bibl. fachowe, szkolne, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, Wojewódzka Biblioteka Publiczna, wznowiła działalność Biblioteka im- E. Raczyńskiego z szeroko rozbudowaną siecią miejską. Współcześnie bibl. w P. liczą ponad 2500000 wol.
M. Woj ciecho wska: Z dziejów książki w Poznaniu w XVI w. 1927. Biblioteki wielkopolskie i pomorskie... pod red. S. Wier-czyńskiego. 1929. Biblioteki województwa poznańskiego w 1. 1945-1954. 1956.
Drukarstwo. Pierwszy stały warsztat typograficzny powstał tu stosunkowo późno. Założył go introligator
M. *Nering, działający w 1. 1576-1578. Domysły o istnieniu w 1. 30-tych drukarni Jana z Sącza *Maleckiego, a w 1. 50-tych oficyny Piotra Sextilisa są mało udokumentowane i niezgodne z treścią przywileju Neringa, uznającego go za pierwszego typografa P. Wskutek zatargu z jezuitami Nering przeniósł się do Grodziska, zaś w 1578-1595 drukował w P. sprowadzony przez jezuitów J. *Wol-rab (ojciec). W posiadaniu tej rodziny oficyna przetrwała do 1636. Jednocześnie w 1. 1620-1624 działała w P. oficyna J. *Rossowskiego. Drukarnia Wolrabowska przeszła na własność W. *Regulusa i jego dziedziców, a dopiero w 1680 od spadkobierców Wojciecha Młodujewicza Regu-lusa nabył oficynę Wojciech Laktański, przekazując ją w 1689 Akademii Lubrańskiego, w której posiadaniu przetrwała do 1. 80-tych XVIII w. W 1677 rozpoczęła działalność drukarnia jezuicka, która po kasacie zakonu (1773) przeszła m. in. w ręce Józefa Rogalińskiego. Prócz tego w końcu XVIII w. istniały w P. drukarnie: Seminarium Diecezjalnego (dawna Akademicka) i Samuela Bogumiła Pressera (od 1790). Ogółem do końca stulecia ukazało się w oficynach P. około 2500 druków. W XIX w. istniały w P. tylko dwie drukarnie: S.B. Pressera i dawna pojezuicka, nabyta w 1794 przez berlińskiego drukarza G.J. *Deckera młodszego (1765-1819), prosperująca pod nazwą Siiddeutsche Druckerei von Decker et Cie. Z biegiem lat powstawały dalsze drukarnie: K.W. Meh-walda (1810), T. *Szumskiego (1813), Growkowskiego (1814), Pompejusza (1828), J.A. Munka (1829), Breita (1830), A. *Poplińskiego i J. Łukaszewicza, (1839), W.M. *Stefańskiego, A. Wojkowskiego, S. Pawickiego i Gubego, L. *Merzbacha (wszystkie w 1840), "Orędownika" (1841), T. Kamieńskiego i Sp. (1842), Braci Szer-ków (1845), Drukarnia "Nowa" (1847), K. Reyznera (1848), Fandnicha i Sp. (1848), Bernarda (1851), M. Zoerna i drukarnia muzyczna Schemer et Bredull (1852), J. Schotta (1864), M. Marxa (1870). Drukarnię Zoerna w 1867 nabył J.I. *Kraszewski i wywiózł do Drezna, gdzie w 1871 przeszła na własność dr. W. Łebińskiego i przeniesiona znów do P. Ś istniała pod nazwą drukarni Kraszewskiego. W 1888 nabyło ją tow. akcyjne i zmieniło firmę na *Drukarnia Dziennika Poznańskiego. W 1. 70-tych i 80-tych powstały drukarnie: A. Schmadickiego (przeniesiona z Grodziska), *Leitgebera (1876), F. Chocieszyńskiego (1876), J.F. Tomaszewskiego(1880), P. Krzyżankiewicza (1888). W 1890 pracowało w P. 18 drukarń zatrudniających 138 wykwalifikowanych pracowników i dysponujących 40 maszynami pospiesznymi i kilkoma ręcznymi, żelaznymi. W 1864 z drukarni Deckera została usunięta ostatnia drewniana prasa drukarska, pracująca tam od czasów Drukarni Jezuickiej. W 1899 arcbp F. Stablewski założył znaną *Drukarnię Św. Wojciecha. W 1919 wszystkie drukarnie niem., prócz Merzbacha, nazwanej Drukarnią "Posener
1959
1960
POZNAŃ
Zeitung", przeszły w ręce polskie. Z nabytych i skomasowanych drukarń niem. powstały: Drukarnia Polska (dawna Deckera), *Rolnicza Drukarnia i Księgarnia Nakładowa (dawna Marxa), Drukarnia Katolicka, Ostoja, drukarnia "Kupca", Drukarnia Uniwersytecka, Papierodruk, L. Putiatyckiego, Goździejewskiego, Misiaka, Państwowa i in. Ocalała po drugiej wojnie światowej Drukarnia Sw. Wojciecha, (^Drukarnia i Księgarnia Św. Wojciecha), połączona z dawną drukarnią Merzbacha, tworzy dziś Zakłady Graficzne im. Kasprzaka w Poznaniu. Z reszty pozostałych, często z gruzów wydobytych drukarń utworzono Poznańskie Zakłady Graficzne. Nowym zakładem jest Drukarnia Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, wyposażona w nowoczesne monotypy i in. urządzenia do składu książek naukowych, zwłaszcza matematycznych.
K. Królikowski: O sztuce drukarskiej w Polsce. 1890. M. Wojciechowska: Z dziejów książki w Poznaniu w XVI w. 1927.
Ilustratorstwo. Sięgający XVI w. początek rozwoju sztuki graficznej w P. wiąże się z produkcją warsztatu złotniczego E. Kamyna (*Kamienia) i z działalnością oficyn drukarskich. W drukarniach M. *Neringa (1577), J. *Wol-raba (1578), J. *Rossowskiego (1620), W. *Regulusa (1636) tłoczono książki ozdabiane winietkami, przerywnikami, fi-nalikami, początkowo w technice ^drzeworytu, później także ^miedziorytu. Ilustrowane książki, zwłaszcza typowe dla XVII i pierwszej poł. XVIII w. druki panegiryczne, pompatyczne mowy pogrzebowe, ozdabiane herbami i symboliczną barokową ornamentyką, wychodziły również z Drukarni Akademickiej i Kolegium Jezuickiego. Wśród kilku (miernych) rytowników działających do końca XVIII w. na wzmiankę zasługuje jedynie twórczość graficzna rzeźbiarza i sztycharza Antoniego Swacha (ok. 1656-1711), jakkolwiek liczne jego ilustracje, -wykonane głównie techniką miedziorytniczą, nie miały większej wartości artystycznej. Znaczny rozwój grafiki, szczególnie *litografii, nastąpił w P. w XIX w. Powstały wówczas warsztaty litograficzne K.A. Simona (1819), J. *Deckera, T. Mielcarzewicza (1832), W. *Kurnatowskiego (1841), M. *Jaroczyńskiego (1849). Działalność ich początkowo miała charakter prawie wyłącznie utylitarny, z biegiem czasu jednak coraz częściej pojawiały się ambicje artystyczne. Próbą odpowiedzi na zamówienie społeczne okresu romantyzmu były albumy z portretami bohaterów narodowych (np. Simona Wizerunki wsławionych w ostatnich czasach Polaków), sceny historyczne i liczne widoki zabytkowych miast, kościołów, ruin. Najcenniejszą pozycją wśród wydawnictw tego typu były E. *Raczyńskiego Wspomnienia Wielkopolski, ozdobione pięknymi *stalo-rytami. Do rozwoju sztuki graficznej w znacznym stopniu przyczynił się wychodzący w Lesznie "Przyjaciel Ludu" (1834-1848) i jego litografie. Głównym
współpracownikiem pisma był rysownik i litograf Teofil Mielcarzewicz (1807-1879). Interesującą spuściznę artystyczną w postaci widoków P., litografowanych następnie w Berlinie, oraz ilustracji do kalendarzy pozostawił rysownik amator Julius v. Minutoli (1805-ok. 1860). W drugiej poł. XIX w. charakterystyczna była twórczość M. Jaroczyńskiego, który w swym zakładzie litograficznym wykonywał druki, zwłaszcza ulotne, z gatunku satyry politycznej. Ilustratorstwem zajmowali się w tym okresie także S. *Łukomski oraz Władysław Motty (1851-1894), zdolny rysownik i rytownik, pracujący również dla wydawców zagranicznych. Po okresie zastoju na przełomie XIX i XX w. ożywienie w życiu artystycznym P. związane było z założeniem czasop. "Zdrój" (1917), skupiającego kilku zdolnych grafików, jak S. Kubicki, W. Skotarek, a zwłaszcza J. *Wroniecki, którego działalność, także pedagogiczna, w nowo powstałej Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych przyczyniła się do stworzenia aktywnego środowiska graficznego. Po drugiej wojnie światowej tradycje te utrzymały się nadal. Obecnie działa w P. kilkunastu grafików o ustalonej pozycji w dziedzinie grafiki artystycznej i użytkowej.
A. Chyczewska: Zasób drzeworytów ilustracyjnych i herbowych w XVI-wiecznych oficynach poznańskich. W: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej.^Studia poświecone pamięci Józefa Grycza. 1961.
Księgarstwo i ruch Śwydawniczy. Handel książką rozwinął się tu w końcu XV w. W 1. 70-tych działał w P. jedyny znany z imienia kopista i handlarz rpsami *Bartło-miej (zm. ok. 1504). Równocześnie przedmiotem handlu stawała się już książka drukowana. Rozprowadzeniem jej trudnili się: księgarz i nakładca *Piotr z Lubeki, norymberska firma *Kobergerów (filia) oraz Bieniarz, Brycjusz Baryczko i Benedykt Rączko będący agentami J. *Hal-lera z Krakowa. Stosunki z P. utrzymywali liczni kupcy-bibliopole, m. in. wrocławscy: Dominik Monner (Mun-ner, zm. ok. 1534), F. *Kloss i Mikołaj Stockel (Steckel, zm. 1554). Dzięki sprzyjającym warunkom ekonomicznym wielu z nich osiadło tu na stałe. Późny rozwój drukarstwa w P. sprawił, że handlem książką zajmowali się głównie kupcy oraz introligatorzy. W 1. 1513-1586 przodujące miejsce zajmowała rodzina *Patruusów. Prócz nich do znanych księgarzy należeli: J. *Fenig z Lipska (osiedlił się w 1527, w rękach rodziny przedsiębiorstwo przetrwało do 1560), Maciej Długi (zm. 1556), M. *Jencz, Adam Milbach (w 1. 1561-1575), M. *Ulrych, Stefan Winkler (zm. 1603), późniejszy drukarz M. *Nering i in. Od czasu założenia przez Neringa pierwszej stałej drukarni (1576) książką handlowali również drukarze. Drukarnie: Akademii Lubrańskiego i Jezuicka prowadziły nie tylko wymianę swych wydawnictw, ale sprzedawały je daleko poza P. Z księgarzy XVII w. znani są m. in.: M. *Pad-
1961
1962
POZNAŃ
wieki, S.F. *Ruciewicz, S. *Rossowski, J.S. *Pisarski. Na przełomie XVII i XVIII w. działał uprzywilejowany księgarz J.T. *Keller. Główną rolę w rozwoju księgarstwa P. w XVIII w. odegrały rody: *Wolnskich, *Krzysztofowi-czów, Mielcarzewiczów, obok których działali pomniejsi księgarze-introligatorzy: Franciszek Kramarkiewicz (w 1. 1794-1814), Wojciech Przybylski (w 1. 80-tych), Maciej Tyralski (w 1. 1769-1788), W. *Stanecki, oraz przybysze obcy: Jan Bogumił Zopf (od 1790),Jan Baptysta Biancone, Karol Bogumił Bether i F.Ch. *Netto (1790). Ogółem w P. do końca XVII w. księgarstwem zajmowało się ponad 50 osób. Zajęcie Wielkopolski przez Prusy wpłynęło hamująco na rozwój księgarstwa. Wyrazem tego było wydanie w 1794 "Ponowionego edyktu względem cenzury", który ograniczał możność wydawania literatury poi. W 1809 założył w P. księgarnię T. *Szumski. W tym samym czasie powstała również księgarnia Adolfa Munka, wydawcy czasop. literackiego "Mrówka Poznańska" (1821-1822). Obaj wymienieni księgarze dla wydawnictw swoich założyli drukarnie. Od 1839 istniała "Księgarnia i Drukarnia Nowa" Jana Łukaszewicza i A. *Popliń-skiego, wydawców "Orędownika Naukowego". W 1842 N. *Kamieński założył księgarnię, której udziałowcami byli Karol Libelt i Jędrzej Moraczewski. Z księgarni tej wychodziły dzieła społeczno-polityczne (m. in. Libelta). Do najpoważniejszych księgarzy P. należał J.K. *Żupański, który wydał 600 tyt. naukowych i literatury pięknej. Księgarnia W.M. *Stefańskiego, specjalizująca się w wydawaniu literatury radykalnospołecznej (1840--1851), została zamknięta przez władze. Pod koniec XIX w. powstały jeszcze księgarnie Franciszka Bażyń-skiego, Ludwika Rzepeckiego, Mieczysława i Jarosława *Leitgeberów, Franciszka Chocieszyńskiego, Józefa Choci-szewskiego, ^Drukarnia i Księgarnia Św. Wojciecha i Księgarnia Katolicka Bolesława Twardowskiego. Działalność wydawniczą prowadzili także: A.T. *Działyński (materiały do historii i literatury poi., przedruki homo-graficzne zabytków piśmiennictwa poi., od 1852 Acta Tomiriana), E. *Raczyński oraz powstałe w 1857 Poznańskie Tow. Przyjaciół Nauk, które do 1914 wydało 44 tomy "Roczników" oraz 120 prac naukowych. W okresie międzywojennym (1918-1939) działało w P. 30 księgarń i instytucji wydawniczych. Z nich Drukarnia i Księgarnia Św. Wojciecha wydawała dzieła naukowe i literackie, podręczniki szkolne, tygodnik "Przewodnik Katolicki" oraz miesięcznik "Tęcza". Księgarnia Rzepeckie-go, od 1913 działająca pod nazwą Wielkopolskiej Księgarni Nakładowej Karola Rzepeckiego książki o tematyce historycznej. Spółka wydawnicza "Ostoja", zał. przez Jerzego Hulewicza poza utworami literackimi czasop. "Zdrój". Wydawnictwo Polskie R. *Wegnera m. in. Bibliotekę Laureatów Nobla i serię Cuda Polski.
Księgarnia zał. w 1908 przez Niemierkiewicza, w 1919 nabyta przez *Fiszera i Majewskiego, w 1929 otrzymała nazwę Księgarni Uniwersyteckiej. W 1919 Wielkopolska Izba Rolnicza nabyła drukarnię M. Marxa i założyła przy niej Drukarnię Rolniczą, wydającą tygodnik "Poradnik Gospodarski" oraz literaturę naukoworolniczą. W drukarni tej wydawał swoje eksperymentalne wydawnictwa bibliofilskie jej kierownik Jan Kuglin (np. Bibliotekę Studwudziestu oraz Bibliotekę Jana z Bogu-mina Kuglina). Istniejące od 1880 Tow. Czytelni Ludowych wydawało popularne tomiki Biblioteki TCL z zakresu literatury poi. Poznański Oddział Księgarni *Ge-bethnera i Wolffa wydawał czasop. "Slavia Occidentalis" oraz prace naukowe Uniwersytetu Poznańskiego. W 1. 1939-1945 wszystkie poi. księgarnie i instytucje wydawnicze zostały zlikwidowane. W 1945 podjęło znów pracę 25 księgarń. Prace wydawnicze prowadziły instytucje społeczne, naukowe i wydawnictwa państwowe: Poznańskie Tow. Przyjaciół Nauk wydało do 1966 ok. 850 tomów; Biblioteka Kórnicka reaktywowała w 1946 druk "Pamiętnika Kórnickiego", a w 1952, w sto lat po wyjściu pierwszego tomu, wydała XIV tom Acta Tomidana. Do 1963 wypuściła 122 tomy prac naukowych; zał. w 1945 Instytut Zachodni rozpoczął prace wydawnicze o tematyce Ziem Zachodnich, wydaje także czasop. "Przegląd Zachodni"; Zachodnia Agencja Prasowa, oddział RSW "Prasa", wydaje książki i czasop. poświęcone problematyce Ziem Zachodnich i Północnych; * Wydawnictwo Poznańskie w 1. 1956-1963 wydało 402 pozycje z dziedziny kultury Wielkopolski, Ziem Zachodnich oraz literatury pięknej. Prace naukowe ukazują się w wydawnictwach: Uniwersytetu Poznańskiego, Akademii Medycznej, Politechniki Poznańskiej, Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Wyższej Szkoły Rolniczej oraz Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego. Korzystając z dobrze zorganizowanej bazy poligraficznej działają w P. także oddziały centralnych instytucji wydawniczych, jak: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, oddział "Naszej Księgarni" oraz Państwowy Instytut Wydawniczy.
M. Wojciechowska: Z dziejów książki w Poznaniu w XVIw. 1927. Z. Mocarski: Książka w Toruniu do roku 1793.1934.
Oprawy .W 1.1476-1483 pojawił się w P. pierwszy znany z imienia introligator Mikołaj. Z tego okresu pochodzą oprawy dwóch anonimowych warsztatów, zdobione kilkoma małymi *tłokami na płaszczyźnie rombowych pól *zwierciadła i prostokątnych *bordiur. W XVI i XVII w. częstym motywem zdobniczym na oprawach były herby miasta i państwa. J. *Targoyn, M. *Nering, *Introligator MC używali *plakiet i radełek (*Tłoki introligatorskie) z herbem Poznania (klucze), Orłem Zygmuntowskim i Pogonią. Ten zwyczaj przyjęły inne miasta w Polsce,
1963
1964
PÓŁTAWSKI
ale najpowszechniej stosowali go introligatorzy poznańscy, toruńscy i wrocławscy, utrzymujący silniejszą łączność z rzemiosłem zachodnich sąsiadów. Stamtąd przejęli również technikę oprawy, w której sciosywano deski na zewnętrznych brzegach, a *zwięzy (sporządzane z konopnych sznurów) tworzyły wystające garbiki na zaokrąglonym *grzbiecie. Oprawy poznańskie różniły się jednak od niem. kolorem, używano tu bowiem skóry brunatnej (cielęcej) i tłoczonej złotem, gdy w Niemczech przeważnie stosowano białą (świńską), wytłaczaną na ślepo. W okresie późniejszym oprawa P. przyjęła style ogólnoeuropejskie i stopniowo straciła swą odrębność. W P. introligatorzy wyprzedzili drukarzy i ujęli handel książką w swoje ręce. Tak powstał znamienny dla tego ośrodka typ księ-garza-introligatora (obaj *Patruusowie, J. *Fenig, M. Długi, M. Neringiin.). Pierwszym śladem organizacji zawodowej był regulamin z 1561 pt. Porządek rzemiosła introligator-czyków, po którym nastąpiło w 1574 urzędowe zatwierdzenie statutu cechu przez radę miejską. Do P. przybywali na naukę lub dla wykonywania zawodu introligatorzy z innych miast Polski i zagranicy, wędrowali też rzemieślnicy poznańscy (np. do Krakowa w 1. 1595-1646 przeniosło się 16 introligatorów).
M. Świeża w ska: Introligatorzy poznańscy w XVI w. ,,Exlib-ris" VII. M. Wojciechowska: Z dziejów książki w Poznaniu w XVI w. 1927.
Papiernie. W XVI w. P. był jedynym w Wielkopolsce ośrodkiem papierniczym. T. *Stempfer, pierwszy miejscowy papiernik, wybudował w okolicy miasta kilka warsztatów: w Zawadach (1531), naprzeciw klasztoru dominikanów (ok. 1534) i w Czerwonaku (po 1545). Tą ostatnią kierował również jego następca M. *Eldsner, który nadto wybudował ok. 1565 papiernię miejską w tzw. Spustnej Gaci w P. Prowadził on w mieście stały punkt sprzedaży papieru. Uruchomiona w 1594 papiernia we wsi Główna (pod P.) dotrwała do najazdu szwedz. *Znaki wodne papierni XVI i XVII w. przedstawiały skrzyżowane klucze (wzorowane na pieczęciach miejskich) oraz herby rodowe ówczesnych bpów poznańskich. Po długotrwałej przerwie papiernictwo P. odżyło ponownie w XX w. W 1926 została uruchomiona pod P. fabryka papieru w Malcie, zaś w 1928 w Czerwonaku (po 1945 połączona z drugim zakładem, wybudowanym tamże w 1. 1939-1941). Obydwie są czynne do dziś.
S. Żurowski: Rękodzielnicze papiernictwo wielkopolskie do poi. X VII w. W: Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu. T. 4. 1964.
POZWOLENIE NA DRUKOWANIE, stwierdzenie Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk na przedstawionej mu odbitce ostatniej *korekty, na którego podstawie drukarnia może rozpocząć druk ("Zezwala się na...").
Zob. też Impmmatur, Reimprimatur.
POZYCJA BIBLIOGRAFICZNA, *opis bibliograficzny (najczęściej pojedynczy) występujący w spisie bibliograficznym lub kartotece bibliograficznej, często uzupełniony dodatkowymi elementami: numerem kolejnym w obrębie danego spisu, symbolem *klasyfikacji, siglami (*Siglum) bibl. posiadających dany dokument itp. P.b. zbiorowa skupia kilka opisów bibliograficznych, np. opisy wielu wydań tego samego dzieła, opisy związanych z sobą artykułów dyskusyjnych na ten sam temat itp.
POZYTYW, kopia obrazu (rysunku, fotografii, tekstu) jedno- lub wielobarwnego, na której układ ciemnych i jasnych tonów oraz układ barwny są zgodne z oryginałem.
Zob. też Fotografia reprodukcyjna.
PÓŁKA NOWOŚCI zob. WZORCOWNIA NOWOŚCI.
PÓŁKWADRAT zob. STOPIEŃ PISMA.
PÓŁMASA SZMACIANA zob. MASA DŁUGO-WŁÓKNISTA.
PÓŁROCZNIK zob. CZĘSTOTLIWOŚĆ WYCHODZENIA CZASOPISMA.
PÓŁSKÓREK zob. OPRAWA.
^PÓŁTAWSKI Adam Jerzy (1881-1952), drukarz, grafik książkowy i ilustrator, liternik, bibliofil. W 1. 1901-1912 studiował w kraju i za granicą. Od 1912 do 1922 (z przerwą w 1. 1914-1919) był kierownikiem graficznym w Zakładach Graficznych B. *Wierzbicki i Ska w Warszawie, od 1927 do 1930 dyrektorem technicznym w drukarni Z. *Łazarskiego w Warszawie. Do czynnej pracy w drukarstwie wrócił pod koniec życia jako kierownik techniczny i graficzny (1945-1949) drukarni "Jedność" w Kielcach. Niezwykle twórczy i cieszący się dużym u-znaniem jako grafik i drzeworytnik, projektował wiele pięknych druków, znaków firmowych i wydawniczych, pierwszych banknotów poi., znaczków pocztowych i wydawnictw bibliofilskich, układów czasopism oraz druków użytkowych i ogłoszeń. Wywarł ogromny wpływ na zdobnictwo książki, zarówno jako grafik i projektant, jak i kierownik graficzny w wymienionych drukarniach, a przede wszystkim jako wykładowca w szkołach przemysłu poligraficznego. Od 1901 pozostawał w bliskim kontakcie z Z. *Przesmyckim, z którym opracował układ graficzny Pism zebranych Cypriana Norwida (1908-1911).
1965
1966
PÓŁTONY
W czasop. "Chimera" umieszczał w 1. 1902 i 1907 swe pierwsze prace graficzne pod kryptonimem N.S. Z drukarni Łazarskiego wyszły w nakł. 395 egz. Sonety krymskie Mickiewicza w układzie graficznym P., a w 1925 u J. *Cotty'ego Unia horodelska, która przyniosła P. złoty medal na Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu. Od 1930 pracował nad układem graficznym sejmowego wyd. Dzieł wszystkich Mickiewicza. Był także autorem 39 *ekslibrisów wykonanych różnymi technikami: barwnym kredorytem, *litografią, *akwafortą, vernis mou (*Mięk-ki werniks), *miedziorytem i *drzeworytem. W 1948 w drukarni "Jedność" w Kielcach wyszła praca T. Lesz-nera Adama Półtawskiego exlihrisy w drzeworytach, opracowana graficznie przez P. i złożona jego antykwą. Na krajowych i międzynarodowych wystawach i konkursach uzyskiwał P. pierwsze nagrody i zaszczytne wyróżnienia, m. in. na Międzynarodowej Wystawie Książki we Florencji w 1922, Międzynarodowej Wystawie Pięknej Książki' w Paryżu w 1931, Międzynarodowej Wystawie Drzeworytów w 1933 i 1936, w konkursach na ekslibrisy (1910, 1912,1913,1930), na godło (1921 dla Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie). Wielką zasługą P. było stworzenie pierwszej polskiej *czcionki, tzw. antykwy P., której rysunki ukończył w 1928; została ona wykonana w warszawskiej odlewni czcionek J. Idźkowskiego w 1931 i dotąd stosowana jest w drukarstwie poi. P. opracował również drugą poi. czcionkę, którą nazwał mediewalem poi., a do której rysunki po wieloletnich studiach i próbach ukończył (bez kursywy) w 1952. Pismo to dotąd nie doczekało się realizacji. P. poświęcił wiele wysiłku działalności pedagogicznej. W 1. 1922-1939 był wykładowcą przedmiotów z zakresu grafiki i techniki drukarskiej w Wyższej Szkole Dziennikarskiej w Warszawie. Od 1926 do 1944 prowadził wykłady w Szkole Przemysłu Graficznego w Warszawie. W 1. 1923/24 i 1932-1939 wykłady grafiki i przedmiotów z zakresu poligrafiki w Salezjańskiej Szkole Rzemiosł w Warszawie, a w 1. 1933-1939 był kierownikiem Doświadczalnej Pracowni Graficznej, prowadzonej w tejże szkole wspólnie ze S. Ostoją-*Chrostow-skim. W pracowni tej zaprojektowano i wykonano w tym czasie wiele pięknych druków. W 1926/27 i 1931-1935 P. wykładał grafikę w Publicznej Dokształcającej Szkole Graficznej w Warszawie. W okresie 1928-1932 prowadził wykłady z zakresu technik graficznych i drukarstwa na Kursach Księgarskich przy Wolnej Wszechnicy Polskiej. Od 1930 redagował wraz z F. Siedleckim i T. Gronowskim "Grafikę", organ Związku Polskich Artystów Grafików w Warszawie. Brał czynny udział w pracach społecznych i organizacyjnych zarówno w środowiskach artystycznych i kulturalnych, jak i w organizacjach związanych z drukarstwem, książką i bibliofilstwem (w 1938 został człon-
kiem honorowym Tow. Bibliofilów Polskich). Poważny był wkład P. w opracowanie programów i w sprawy kształcenia i doskonalenia kadr w zakresie grafiki w szkolnictwie i przemyśle poligraficznym. Zob. tab. 4(18).
J. Muszkowski: Anlykwa poi. A.P. "Grafika" 1931 nr 6 odb. S. Garstecki: Poi. czcionki A.P. "Zeszyty Prasoznawcze" 1960 nr 2/3. R. Tomaszewski: Poi. czcionki i matryce. Od Unglera do P. "Poligrafika" 1963 nr 7, 8. F. Pieczątkowski: A.P. "Litera" 1966 nr 8.
PÓŁTONY tworzą obraz, w przeciwieństwie do rysunków kreskowych wyróżniający się ciągłym 'przejściem jednego tonu w drugi, od najjaśniejszej szarości do najgłębszej czerni, tak jak na odbitkach fotograficznych. Większość technik drukarskich reprodukuje półtony w strukturze czarno-białej przez rozbicie obrazu na punkty za pomocą *rastra różnej wielkości, natomiast w *druku wklęsłym istnieje możliwość drukowania przejść tonalnych zbliżonych do prawdziwych półtonów.
Zob. też Autotypia.
PÓŁUNCJAŁA (scriptura semiuncialis) zob. PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE.
PÓŁUSTAW zob. CYRYLICA.
PRACE MIESIĘCY, w ^ikonografii przedstawienia charakterystycznych zajęć człowieka w każdym z 12 miesięcy roku. Stosowane głównie w rzeźbie katedralnej i w *kalendarzach rpsów gotyckich. Miały przypominać wiernym, że każdy miesiąc roku odpowiada określonemu momentowi z życia Chrystusa i świętych, że rok jest figurą Chrystusa (cztery jego pory czterej ewangeliści, 12 miesięcy 12 apostołów) oraz że czas ludzki dany jest od Boga i ku niemu zmierza. Tematy ikonograficzne P.m. były jednak świeckie, związane z zajęciami właściwymi dla danych miesięcy. Np. w styczniu świątecznie zastawione stoły lub pejzaż ze ślizgawką, w lutym rozpalanie ognia, w marcu praca w ogrodzie, w sierpniu żniwa, w innych miesiącach sceny myśliwskie, turnieje, prace w polu, winobranie itd.
J. Le Senecal: Les oceupations des mois dans l'iconographie du moyen age. "Buli. de la Soc. des Antiquaires de Normandie" 1921-1923. P. Perdriżet: Le Calendrier parisien a la fin du moyen age. 1933.
PRACOWNIE BIBLIOTECZNE zob. POMIESZCZENIA BIBLIOTECZNE.
PRACTICA (judicium, prognosticon, ephemerides, minutia, *almanach), publikacje kalendarzowe, zawierające przepowiednie i wróżby na nadchodzący rok, wyprowadzone z aktualnego układu planet. Przepowiadano nie
1967
1968
judicfnmcde
twanflime vniucrfttart 6 Lra
lifcbowarr.fi 7 mcdwne ma/ giflrmnasnaoomim
Karta tytułowa Iudicium in a. 1516 Mikołaja z Toliszkowa
tylko stan pogody w określonych miesiącach i dniach, ale też klęski elementarne i mające nastąpić wypadki polityczne. Najstarsze drukowane prognostyki pochodzą z XV w., a ich autorami byli często najpoważniejsi astronomowie, zobowiązani do ich układania przez statuty uniwersyteckie. Np. w Akademii Krakowskiej nakazywał to statut z 1476. Rozkwit P. przypadł na schyłek XV i pierwszą poł. XVI w., gdy układali je Jan Vir-dung z Hasfurtu, Michał z Wrocławia, Jan z Głogowa, Leonard z Dobczyc, Mikołaj Procopiades z Szadka, Michał z Wiślicy, Jakub z Iłży, Mikołaj z Toliszkowa, Jan z Sącza i wielu innych. Pierwszy znany dziś prognostyk w j. poi. pochodzi z 1528/1529. Ścienne *kalendarze drukowano po poi. już wcześniej. Od słowa "judicia" urobiono ludowe "ludycje", stanowiące już w XVI w. parodie prognostyków. Na 1544 ułożył Maciej Zajcowic: Rurale iudicium, tho jest Ludycie wiesne, które wydrukowała w Krakowie H. *Unglerowa. P. drukowane były i w wiekach późniejszych nawet przy poważnych kalendarzach, ale ich treść ograniczano już tylko do najogólniejszej prognozy pogody oraz porad lekarskich i gospodarczych.
PRASA
B. Kocowski: Śląskie studia inkunahulistyczne. 1953. A. Rombowski: Ludycje wiesne. 1953.
PRAEMIUM SCHOLASTICUM zob. OPRAWA PRAEMIUM SCHOLASTICUM.
PRASA, ogół druków periodycznych w postaci pism codziennych (gazet) i czasop. (tygodników, dwutygodników, miesięczników, kwartalników, półroczni-ków, roczników) wychodzących w danym kraju i danym czasie oraz w szerszym rozumieniu w zespole krajów (prasa zachodnioeuropejska, prasa światowa), z wyłączeniem druków jednorazowych. Zadaniem prasy jest w pierwszym rzędzie rejestrowanie wydarzeń bieżących i informowanie o nich oraz ich oświetlanie i komentowanie. Cechą podstawową informacji prasowej musi być jej prawdziwość i szybkość. Za pomocą doboru informacji : sposobu ich uwypuklenia prasa może zyskiwać zamierzone cele. Pisma codzienne i czasop. omawiają również zagadnienia polityczne, kulturalne, gospodarcze, społeczne, naukowe, fachowe i in. W szerszym pojęciu prasa obejmuje więc także czasop. naukowe, techniczne i specjalistyczne. Ukształtowanie wydawnictw prasowych wymaga: doboru właściwych tekstów, odpowiednio skondensowanych i odzwierciedlających kierunek danego pisma i zainteresowania czytelników; odpowiedniego opracowania stylistycznego i językowego; żywego opracowania graficznego w postaci doboru odpowiednich tytułów, wyróżnień tekstu przy pomocy różnej wielkości czcionek, zilustrowania rysunkiem i fotografią; stosownych zabiegów technicznych, których końcowym efektem jest zadrukowana tekstem i materiałem ilustracyjnym powierzchnia kolumn. Źródłem materiałowym prasy są opracowania dostarczane przez członków redakcji i własnych korespondentów krajowych i zagranicznych, współpracowników, materiały nadsyłane przez agencje prasowe, komunikaty oficjalne władz, urzędów i instytucji, listy czytelników itp. W zakres społecznych funkcji prasy wchodzą: funkcja organizatorska (np. organizowanie rynku zbytu dla towarów i usług, organizowanie ludzi do działalności społecznej), funkcja propagandowa, czyli kształtowanie opinii publicznej, zwłaszcza pod względem politycznym i narodowym, funkcja wychowawcza, czyli przygotowywanie ludzi do życia w warunkach nowoczesnej cywilizacji oraz do podołania zadaniom stawianym im przez współczesność, funkcja rozrywkowa mająca na celu odprężenie nerwowe po pracy. Cechy prasy to docieranie do masowego czytelnika (nakłady wahają się od dziesiątek i setek tys. do ok. dwu min. jednorazowo); szybkie odzwierciedlanie wydarzeń, co umożliwiają takie wynalazki, jak telefon, dalekopisy, radio, maszyny składające automatycznie tekst oraz urządzenia umożliwiające
1969
1970
PRASA
równoczesne składanie tego samego tekstu w różnych punktach świata, wreszcie szybkobieżne maszyny, drukujące w krótkim czasie wysokie nakłady; wyrażanie opinii o bieżących wydarzeniach i urabianie poglądów czytelników (z jednej strony odzwierciedla opinię społeczną, z drugiej wpływa na poglądy jednostek i grup społecznych); periodyczność docierania do odbiorcy, zapewniająca dostarczenie w oznaczonym czasie wydawnictw praso wych i aktualnych danych o wydarzeniach; zaangażowanie polityczne, cechujące całą prasę światową. Kierunki tego zaangażowania różnią się w zależności od poglądów reprezentowanych przez dane wydawnictwo, od kierunku polityki danego kraju i społeczeństwa. Prasa jest na całym świecie instrumentem więzi społecznej i oddziaływania ideowego.
Prasa w węższym, znaczeniu Prasa w szerszym znaczeniu
Gazety Czasopisma
niewyspe-cjalizo-wane wyspecjalizowane niewy-specja-lizo-wane wyspecjalizowane
ogólne zawodowe naukowe
"Słowo Polskie" "Głos Nauczycielski" "Przekrój" "Problemy" "Przegląd Księgarski i Wydawniczy" "Nukle-onika"
Zob. też CzasopiŚmiennictwo.
PRASA (w drukarstwie), urządzenie zbudowane na zasadzie nacisku wywieranego na przedmiot znajdujący się między dwiema powierzchniami, stosowane do różnych celów w *poligrafii.
P. drukarska, wynalazek J. *Gutenberga, wzorowana była na znanych uprzednio P. do tłoczenia wina, prasowania papieru, odbijania tkanin. Pierwotna P. stanowiła konstrukcję z drzewa, umocowaną na podłodze i powale. Do głównych jej składników należały: śruba spuszczana za pomocą drąga, zakończona tłoczącym blatem wielkości całego lub pół arkusza papieru, oraz ruchoma podstawa (wózek z fundamentem), na której spoczywała *forma ze*skła-dem drukarskim. Na formę naczernioną za pomocą skórzanych *tamponów nakładano papier i podsuwano pod tłok. Papier nie leżał bezpośrednio na formie, lecz na deklu. Była to rama przymocowana do wózka, wyłożona pergaminem lub płótnem. Papier przytrzymywały umieszczone w ramie szpilki (sześć do ośmiu, później dwie). Na dekiel spuszczano ramkę chroniącą marginesy papieru od zabrudzenia w czasie tłoczenia. Szpilki umożliwiały przy odbijaniu odwrotnej strony karty jednakowe, obustronne
Rekonstrukcja prasy drukarskiej Gutenberga w Muzeum Sztuki Drukarskiej w Moguncji
rozmieszczenie kolumn. Pozostawiały na papierze nakłucia, tzw. punktury. Złożone ramka i dekiel przykrywały skład drukarski, podsuwany pod tłok. Nie wiadomo, jak wyglądała P. Gutenberga. Najstarszy wizerunek P.d. pochodzi z 1500 (Danse macabre, Lyon). W 1507 drukarz paryski, J. Badius Ascensius (*Bade Josse) umieścił P. w swym ^sygnecie. Znane są też liczne późniejsze wizerunki, m. in. J. Ammana. Do najstarszych zachowanych eksponatów należą m. in. P. londyńska z 1683, Haasa z Bazylei i Gesnera z Lipska z 1740. Dokładny opis P. starego typu dał F. Ząbkowski w Teorii sztuki drukarskiej (1832). W 1800 *Stanhope zbudował P. całą z żelaza. Przewrót w budowie P. wprowadził F. *Kónig, który w 1811 opatentował cylindryczną P. pośpieszną. Dalszy rozwój P. wykształcił kilka typów *maszyn drukarskich, doprowadzając do wybudowania *maszyny rotacyjnej.
P. korektowa (korekturka), maszyna służąca do wykonywania próbnych *odbitek ze złożonej formy. Istnieją dwa rodzaje korekturek: o stole i docisku w formie płaszczyzn ułożonych poziomo i dociskanych mechanizmem kolankowym oraz z cylindrem drukującym podobnie jak w maszynach drukarskich. P. korektowe mogą być bardziej lub mniej zmechanizowane, zaopatrzone w *zespó}
1971
1972
farbowy ręczny lub napędzany silnikiem elektrycznym, *łapki do chwytania papieru, sterowane pedałem, i automatyczny przesuw cylindra. Cylinder drukujący posiada łapki i marki przednie. Arkusz papieru po wyrównaniu na markach przednich i bocznej pochwycony zostaje przez łapki cylindra, który przetacza się po formie, drukując tekst, po czym zatrzymuje się. Po zadrukowaniu otwierają się łapki cylindra, arkusz wyciąga się ręcznie. Przy cofaniu się do położenia wyjściowego cylinder unosi się do góry i nie zawadza o formę.
P. introligatorska, maszyna do ściskania sfalcowanych arkuszy, bloków książkowych i oprawionych książek. P. introligatorskie mają napęd pneumatyczny, śrubowy, przegubowy, dźwigniowy oraz hydrauliczny.
P. do tłoczenia, maszyna służąca do tłoczenia złotem i kolorami rysunków i napisów na grzbietach i ściankach okładek. Składa się z dwóch płyt poziomych do podgrzewania, z których dolna zbiega się z górną. Siła nacisku dochodzi do 170 ton. Pod względem stopnia mechanizacji rozróżnia się P. ręczne, półautomatyczne i automatyczne, zaopatrzone w *samonakładacze i odbieracze okładek. Odciski przy złoceniu następują najczęściej przy pomocy folii podsuwanej pod mosiężne matryce umieszczane w płycie górnej.
P. do matrycowania, maszyna do odciskania tekstu i *klisz w *matrycach tekturowych, gumowych lub tworzywie sztucznym. Składa się z dwóch płyt: górnej nieruchomej i dolnej podnoszonej za pomocą napędu hydraulicznego. W zależności od potrzeby stosuje się prasy o nacisku od 400 do 800 ton ze stołami zimnymi lub podgrzewanymi.
PRASA (w papiernictwie)
P. gładząca na mokro, umieszczona w części suszącej po przejściu *papieru przez dwie trzecie suszarni, składa się z dwóch walców z utwardzonego żeliwa, dokładnie polerowanych. Walce zaopatrzone są w skrobaki z ostrzami brązowymi i mogą być ogrzewane. Ciśnienie prasowania jest wysokie. Zadaniem P. jest ściśnięcie wstęgi papieru, zwiększenie jej ciężaru objętościowego oraz nadanie połysku. Stosuje się ją tylko przy wyrobie *kartonów i grubych papierów na maszynach (*Maszyny i urządzenia papiernicze) pracujących z szybkością poniżej 200 m/min.
P. zaklejająca ustawiona w obrębie suszarni, zbudowana jest podobnie jak *maszyna offsetowa. Posiada ona dwa walce, które mogą być ogumowane, przy czym walec dolny ma powłokę twardą, a górny miękką lub dolny jest ogumowany, a górny stonkowy albo żeliwny z koszulką brązową. Roztwór kleju lub mieszankę powlekającą natryskuje się na papier z obu stron tuż przed wejściem wstęgi papieru między walce. Nadmiar roztworu ścieka do rynny pod P. Wstęga papieru
PRASA GADZINOWA
po przejściu przez P. przebiega przez rozfałdownicę (wałek o dużej bombiastości lub wygięty drążek), która ją wyrównuje. P. ta służy do powierzchniowego *zakleja-nia lub *powlekania papieru. Stosuje się ją przy wyrobie papierów do pisania i drukowych wysokiej klasy oraz innych rodzajów papieru, wymagających dobrego zaklejenia.
PRASA GADZINOWA. Prasa sprzedajna, służąca za pieniądze złej sprawie. Termin P.g. ukuty został w ubiegłym stuleciu w Prusach dla określenia prasy pobierającej zasiłki z nie ujawnionych funduszów (z tzw. funduszu gadów Reptilienfond), a użył go Bismarck dla napiętnowania wrogich Prusom sprzymierzeńców dworu hanower-skiego. Z chwilą jednak gdy ujawniono, że Bismarck po bitwie pod Langesalza w 1866 i po wcieleniu Hanoweru do Prus opłaca różnych redaktorów z dochodów, które czerpał z dóbr skonfiskowanych książętom Hanoweru, zaczęto określać nazwą P.g. te pisma, które Ś w zamian za korzystanie z tajnych funduszów rządu pruskiego popierały jego politykę. Na tej samej zasadzie "gadzinów-kami" nazywano wydawane po polsku w zaborze pruskim na Śląsku i na Mazurach pisma o nastawieniu i celach sprzecznych z interesem poi. W 1. 1915-1918 typowym pismem gadzinowym była subsydiowana przez Niemców "Godzina Polski" (powszechnie zwana "Gadzina"). W okresie drugiej wojny światowej władze niem. po zlikwidowaniu w Polsce prasy i instytucji wydawniczych oraz konfiskacie radioodbiorników, wydawały własne dzienniki i czasop. Prasę tę społeczeństwo poi. określiło mianem "gadzinówek" i "szmatławców" (szmata, gałgan). Ukazywały się one głównie w Generalnej Gubernii w ilości dziewięciu dzienników (m.in. "Nowy Kurier Warszawski", "Goniec Krakowski", "Kurier Częstochowski"), czterech tygodników (m.in. "Fala", "7 Dni"), dwóch miesięczników ("Kolejowiec" i "Co Tydzień Powieść"). Ponadto ukazywało się kilkanaście czasop. facho-wo-zawodowych (m.in. "Rolnik", "Las i Drewno", "Zawód i Życie"). Ich wydawcami były: Zeitungsverlag Krakau Warschau oraz resortowe wydawnictwa rządu GG. Całością prac redakcyjnych kierowali Niemcy w oparciu o wytyczne kierownika głównego wydziału propagandy (Hauptabteilung Propaganda) i szefa prasy rządu GG (Presseschef der Regierung). Z prasą "gadzinową" współpracowała pewna nieliczna grupa dziennikarzy poi., skazanych po wojnie za kolaborację. Głównym celem P.g. było m.in. wytwarzanie w społeczeństwie poi. przeświadczenia o potędze Niemiec, słabości mocarstw koalicji antyhitlerowskiej, niezdolności Polski do samodzielnego bytu politycznego, trwałości zaprowadzonego przez Niemców "nowego porządku". P.g. w sposób systematyczny i świadomy podawała informacje mijające się
1973
EWoK 64
1974
PRASA LITOGRAFICZNA
z prawdą, przemilczała fakty niewygodne. Stosunek Polski Walczącej do tego typu wydawnictw był zdecydowanie wrogi, czego wyrazem były akcje zbrojne i dywersyjne, skierowane przeciwko instytucjom i pracownikom prasy okupacyjnej, zwalczanie propagandy wroga, akcje bojkotu prasy niem. w j. poi. Bowiem w warunkach okupacji niem. jedynym autentycznym wyrazem opinii publicznej w Polsce była bardzo liczna prasa konspiracyjna (*Prasa ruchu oporu w 1. 1939-45).
T. Cieślak: Problem "gadzinówek" na Mazurach. "Komuaik. Mazursko-Warm." 1959 nr 1. T. Cieślak: Z dziejów prasy poi. na Pomorzu Gdańskim w okresie zaboru pruskiego. 1964. L. Dobroszycki: Założenia i organizacja prasy niem. w j. poi. w tzw. Generalnej Guberni w 1. 1939-i945 w świetle dokumentów. "Roczn. Historii Czasopiśmiennictwa Poi." 1967 z. 1.
PRASA LITOGRAFICZNA zob. LITOGRAFIA.
PRASA PODZIEMNA (konspiracyjna) zob. CZA-SOPIŚMIENNICTWO, PRASA RUCHU OPORU W L. 1939-45, TAJNE WYDAWNICTWA.
"PRASA" RSW zob. ROBOTNICZA SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA "PRASA".
PRASA RUCHU OPORU W L. 1939-45. Wydawnictwa periodyczne były wytwarzane i rozpowszechniane przez ruch oporu we wszystkich niemal okupowanych krajach, walczących o narodowe i społeczne wyzwolenie. Prasę ruchu oporu podzielić można na następujące grupy: konspiracyjna produkowana i kolportowana bez debitu władz okupacyjnych; powstańcza-wydawana w sposób jawny na terenach znajdujących się pod zarządem władz powstańczych; polowa produkowana i kolportowana w sposób jawny z przeznaczeniem dla członków oddziałów partyzanckich lub też ludności obszarów przejściowo wyzwolonych przez ruch oporu; obozowa wydawana tajnie przez więźniów w obozach koncentracyjnych, pracy przymusowej, oflagach i stalagach na terenie państw osi i krajów okupowanych; produkowana jawnie, poza terenem państw okupowanych przez nieprzyjaciela (z krajów walczących z faszyzmem przerzucana drogą lotniczą lub kurierską do niektórych krajów okupowanych, jak np. Francja, Dania czy zajęte czasowo przez Niemców obszary ZSRR). Ś W Polsce zjawiskiem szczególnie charakterystycznym była prasa konspiracyjna i powstańcza. Pierwsze pisma konspiracyjne ukazały się już we wrześniu i październiku 1939, m.in. "Monitor Informacyjny ZPN", "Odwet", "Polska Żyje!" Z biegiem czasu ilość tajnych pism stale wzrastała i w 1944. w szczytowym okresie okupacji, wynosiła ok. 600 tyt. Ogółem w 1. 1939-1945 ukazywało się ok. 1500 czasop., z czego blisko 50% w Warszawie. Wydawcami prasy były partie,
S GWARDZIST
BARYKADA WOLNOŚCI
Prasa ruchu oporu
stronnictwa, grupy polityczne i społeczne, organizacje wojskowe, środowiska zawodowe, zespoły ludzi organizacyjnie nie związanych oraz jednostki przejawiające specjalną inicjatywę w tym zakresie. Najliczniej reprezentowana była prasa głównych ośrodków ruchu oporu. ZWZ-AK wydawał ok. 200 tyt. (m.in. "Biuletyn Informacyjny", "Wiadomości Polski", "Insurekcja", "Biuletyn Informacyjny Małopolski"), PPR i organizacje pokrewne ok. 150 (m.in. "Trybuna Wolności", "Gwardzista", "Głos Łodzi", "Rada Narodowa"), SL-BCh ok. 100 (m.in. "Przebudowa", "Żywią i Bronią", "Przez Walkę do Zwycięstwa"), PPS, RPPS, WRN ok. 60 (m.in. "Barykada Wolności", "Robotnik", "Wolność"), SN ok. 40 (m.in. "Walka" i "Warszawski Dziennik Narodowy"), SPD, SD, ZD ok. 30 (m.in. "Dziennik Polski", "Głos Demokracji", "Nowy Dzień"). Tajną prasę w Polsce charakteryzowało bogactwo i różnorodność gatunków i typów. Obok jednostronicowych biuletynów i gazetek ukazywały się drukowane miesięczniki, tygodniki, a nawet dzienniki o nakładzie jednorazowym od 1000 do 50000 egz., podczas gdy przeciętny nakład powielanych pism wynosił od 200 do 1000 egz. Prasa konspiracyjna obejmo-
1975
1976
PRASOZNAWSTWO
wała wszystkie niemal dziedziny i przejawy życia. Oprócz pism informacyjnych i społeczno-politycznych ukazywały się periodyki specjalistyczno-fachowe dla poszczególnych środowisk i grup zawodowych (np. dla kolejarzy, pracowników służby zdrowia, dla kobiet, dzieci, taterników). Szczególnie liczna była prasa literacko-kulturalna (ok. 20 tyt., w tym "Miesięcznik Literacki", "Przełom", "Sztuka i Naród", "Lewą Marsz"). Poza prasą w j. poi. ukazywały się pisma w j. żyd. i hebr. (ok. 20 tyt., w tym "Cajt Fragn", "Dror", "Der Ruf"), fr. i ang. dla jeńców Śwojennych ("L'Information" i "Liberty") oraz w j. niem. (ponad 15 pism, w tym "Der Soldat", "Der Harnmer") dla prowadzenia propagandy dywersyjnej wśród Niemców (tzw. Akcja N KGAK). Źródłem informacji były tajne nasłuchy radiowe, specjalne serwisy agencyjne (np. audycje radiostacji "Świt", "Regionalna Agencja Prasowa Podlasie") oraz własna sieć korespondentów i informatorów terenowych. Warunki pracy były nadzwyczaj ciężkie i związane z wielkim niebezpieczeństwem. Najmniejsza nieostrożność pociągała za sobą dziesiątki ofiar. Wykrycie drukarni, punktu rozdzielczego lub kolportera kończyło się aresztem, obozem koncentracyjnym lub śmiercią. Czytelnik prasy traktowany był na równi z jego dostawcą. W czasie powstania warszawskiego ukazywało się ok. stu czasop. stanowiących częściową kontynuację warszawskiej prasy konpiracyjnej. Pierwsze gazety powstańcze, "Warszawa Walczy" i "Dzień Warszawy", pojawiły się już 1 sierpnia. Uruchomiona została także Polska Agencja Telegraficzna (PAT). Każda dzielnica, ze względu na rozbicie miasta na kilka części nie mających między sobą łączności, wydawała własne pisma. W Śródmieściu ukazywały się m.in. "Biuletyn Informacyjny", "Rzeczpospolita", "Robotnik", "Armia Ludowa", "Wiadomości z Miasta i Wiadomości Radiowe"; na Starym Mieście "Warszawianka", "Głos Warszawy", "W Walce"; na Żoliborzu'"Dziennik Radiowy AK XXII Rejonu", "Biuletyn Podokręgu Nr 2 AL", "Biuletyn Okręgu IV PPS"; na Powiślu "Barykada Powiśla"; na Mokotowie "Baszta" i "Kurier Mokotowski". Prasa konspiracyjna i powstańcza, oprócz istotnej roli informowania i masowego oddziaływania, spełniała w poi. ruchu oporu bardzo ważną funkcję organizacyjną.
Zob. też Drukarnie ruchu oporu w l. 1939-45, Prasa gadzinowa, Wydawnictwa zwarte ruchu oporu w l. 1939-45.
B. Golka: Prasa konspiracyjna "Rocha" 1939-i945. 1960. L. Dobroszycki: Polskie czasopiimiennictwo konspiracyjne w okresie okupacji hitlerowskiej. "Zesz. Prasozn." 1961 nr 1/2. Ś Centralny katalog poi. prasy konspiracyjnej 1939-1945. Oprać. L. Dobroszycki, współudz. W. Kiedrzyńskiej. ŚL. Dobroszycki: Zaginiona prasa konspiracyjna z 1. 1939-1945. W.: Najnowsze dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej. T. 7.1963. A. Przy-goński: Prasa konspiracyjna PPR. Zarys. Katalog. Życiorysy. 1966. Publicystyka konspiracyjna PPR 1942-1945. T. 1-3. 1961-1967.
W. Bartoszewski, L. Dobroszycki: Z problematyki badawczej prasy ruchu oporu w I. 1939-1945. 1968. Z.J. Hirsz: Lubelska prasa konspiracyjna 1939-1944. 1968.
PRASOWANIE, ściskanie w*prasach introligatorskich *arkuszy sfalcowanych, *bloków książkowych lub oprawionych książek w celu nadania im spoistości, trwałości i estetycznego wyglądu.
PRASOZNAWSTWO, dyscyplina w zespole nauk społecznych, zajmująca się badaniem wszystkich środków informacji masowej. Przedmiotem P. jest zarówno *prasa (także ^dziennikarstwo i *publicystyka), jak i informacyjno-publicystyczna część działalności radiowej, filmowej i telewizyjnej. P. bada sposoby powstawania, rozpowszechniania i odbioru informacji i opinii na temat aktualnych wydarzeń, bada rolę środków, przekazujących informacje. Pierwsze oceny prasy, próby jej podziału oraz określenia roli pojawiły się ok. poł. XIX w. W 1. sześćdziesiątych K. *Estreicher zajmował się formą i treścią *gazety oraz kulisami wydawniczymi tzw. literatury czasowej. Nowe metody badań stosowane w naukach społecznych wprowadził w P. dziennikarz i wydawca Stanisław Czarnowski, autor Literatury periodycznej. Jednym z pionierów badań nad aktualnymi problemami prasy z pocz. XX w. był Stefan Górski. Przed pierwszą wojną światową ugruntowane zostały studia historycznoprasowe oraz pojawiło się wiele opracowań o prasie współczesnej, jej warsztacie, ludziach, metodzie pracy, technice. Pionierami P. w okresie międzywojennym byli Stanisław Jarkowski, Wincenty Trzebiński i Józef Wasowski. Jarkowski był autorem licznych opracowań i organizatorem szkolnictwa dziennikarskiego. Wydał pierwszą w piśmiennictwie poi. książkę o dorobku naukowym dotyczącym prasy poi. W 1917 zainicjował Wydział Dziennikarstwa i Publicystyki w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie. Powołał do życia zeszytowe wydawnictwo pod nazwą Biblioteka Prasowa Polska. W 1938 powstało Towarzystwo Wiedzy o Prasie, którego-zadaniem miało być prowadzenie badań nad prasą poi., jej doskonalenie oraz powołanie Instytutu Wiedzy o Prasie. Prace nad organizacją tego Instytutu były poważnie zaawansowane. Jarkowski, Trzebiński i Wasowski zorganizowali Wyższą Szkołę Dziennikarstwa, która prócz zadań dydaktycznych stawiała sobie cele badawcze. W 1946 powstał Instytut Prasoznawczy, który działał do 1949. Również w 1946 utworzono Wydział Dziennikarski w Wyższej Szkole Nauk Politycznych, następnie zaś Wyższą Szkołę Dziennikarską, przekształconą w Wydział Dziennikarski U.W., później w dwuletnie podyplomowe Studium Dziennikarskie, wydające "Zeszyty Prasoznawcze". W 1. 1954-1955 powołano do życia Zakład Badań Prasoznawczych RSW "Prasa"; wyniki jego badań ogłaszano w "Kwartalniku Prasoznawczym".
1977
197&
PRAWO AUTORSKIE
W 1957 zorganizowany został w Krakowie Ośrodek Badań Prasoznawczych, obejmujący swą działalnością wszystkie dziedziny P. (początkowo także dzieje prasy), który wydaje kwartalnik "Zeszyty Prasoznawcze" (poprzednio "Prasa Współczesna i Dawna") oraz serie monografii. Badania nad dziejami prasy prowadzone są obecnie przez Pracownię Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX i XX w. PAN. Pracownia publikuje "Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego" oraz serię prac historycznoprasowych.
Zob. też Czasopiśmdennictwo.
M. Kafel: Z historii badań nad prasą iv Polsce. "Zesz. Prasozn." 1963 nr 1/2. M. Kafel: Prasoznau>stu>o. 1966.
PRA.WO AUTORSKIE, zespól norm prawa cywilnego, ustalających zasady ochrony dóbr osobistych i majątkowych twórców oraz posiadaczy części lub całości tych praw. Przedmiotem P.a. jest każdy utwór literacki, naukowy i artystyczny. Utwór wykonany sposobem fotograficznym lub do fotografii podobnym jest przedmiotem P.a. pod warunkiem zaznaczenia na nim wyraźnie zastrzeżenia P.a. i uwidocznienia daty wykonania utworu. Przedmiotem P.a. jest również opracowanie cudzego utworu (zależne od zezwolenia twórcy), np. *tłu-maczenie, *adaptacjaitp. P.a. powstaje z chwilą stworzenia dzieła i nie wymaga od autora dopełnienia jakichkolwiek czynności warunkujących zyskanie ochrony prawnej. Autor jest wolny od składania oświadczeń, czynienia zastrzeżeń, rejestracji utwojru. Nie podpisany, nie publikowany rękopis utworu, np. literackiego, korzysta z tej ochrony tak samo jak utwór ogłoszony. P.a. bierze pod ochronę zarówno utwory ukończone, jak ich plany, szkice, zarysy, rysunki, modele i projekty. Nie podlegają natomiast ochronie autorskiej akty prawodawcze i administracyjne, orzeczenia sądów i in. władz, informacje prasowe i reporterskie zdjęcia fotograficzne. P.a. daje twórcom uprawnienia do ochrony autorskich dóbr osobistych, do wyłącznego rozporządzania utworem i do wynagrodzenia za wykorzystanie utworu. W ustawie przeprowadzono podział tego prawa na dwa rodzaje: autorskich dóbr osobistych i autorskich praw majątkowych. Do pierwszych zalicza się autorstwo utworu, prawo do łączenia z utworem nazwiska lub pseudonimu twórcy oraz wyłączność decyzji autora o publikowaniu dzieła, o.jego treści i formie. Autorskie prawa majątkowe obejmują uprawnienia do wyłącznego rozporządzenia utworem i do wynagrodzenia za wykorzystanie utworu. Uprawnienia osobiste i majątkowe zbiegają się nieraz, jak np. w wypadku wyłączności decyzji o przeznaczeniu dzieła do publikacji (prawo osobiste) z uprawnieniem do wyłącznego rozporządzania utworem (prawo majątkowe). Cechą charakterystyczną autorskich dóbr osobistych jest ich niezbywalność, nie-
przemijalność oraz ustawowe uprawnienia procesowe służące najbliższej rodzinie zmarłego autora. Autorskie prawa majątkowe są zbywalne i ograniczone w czasie. Sankcje prawne za naruszenie autorskich dóbr osobistych obejmują zakaz naruszania praw i sankcje karne za ich naruszenie, nakaz usunięcia skutków oraz publicznego odwołania lub ogłoszenia wyroku w czasop. Sankcje za naruszenie autorskiego prawa majątkowego obejmują zakaz naruszania tych praw, obowiązek zwrotu uzyskanych korzyści, a w razie winy wynagrodzenia autorowi szkód.
W Polsce obowiązujące P.a. reguluje ustawa z 10 VII 1952 (Dz. U. 34 poz. 234). Twórca podlega ochronie, jeżeli: jest obywatelem poi.; utwór ukazał się po raz pierwszy w Polsce lub równocześnie w Polsce i za granicą; utwór został opublikowany po raz pierwszy w Polsce w j. poi.; ochrona wynika z umów międzynarodowych lub polega na wzajemności. Czas trwania ochrony autorskich praw majątkowych został określony (z niewielkimi wyjątkami) na lat 20 od daty śmierci autora lub od daty opublikowania utworu anonimowo (chyba że autor wcześniej ujawnił publicznie swoje autorstwo), albo od daty opublikowania utworu, jeżeli autorskie prawa majątkowe służą osobie prawnej. Po upływie odpowiednich okresów utwór staje się dobrem publicznym i może być rozpowszechniany bez zgody autora bądź jego następców prawnych i bez wynagrodzenia za wykorzystanie u-tworu, pod warunkiem poszanowania autorskich dóbr osobistych. Autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby najczęściej dzieje się to w drodze *umowy wydawniczej. Art. 16 i 17 ustawy o P.a. dopuszcza możliwość zastosowania tzw. *licencji przymusowej.
Zob. też Wydanie autoryzowane.
S. Ritterman: Komentarz do ustawy o prawie autorskim. 1937. J. Brzechwa: Konwencja berneńska i jej dzieje. 1947. UNESCO Copyright Bulletin 1948. A. Bogsch: The law of copyright under the Unwersal conuention. 1964. Z. Drabienko: Prawo autorskie. Przepisy i orzecznictwo. 1965.
PRAWO BIBLIOTECZNE (ustawodawstwo biblioteczne), zbiór aktów normatywnych (ustaw, dekretów, uchwał, rozporządzeń, zarządzeń, norm państwowych i branżowych itp.) dotyczących organizacji i funkcjonowania bibl. P.b. jest wyrazem *polityki bibliotecznej, nadającej bibl. kierunek w realizacji ich celów i zadań. Ze względu na zakres treściowy można wyróżnić akta prawne: dotyczące wyłącznie bibl.; wydane w in. sprawach, ale zawierające także postanowienia dotyczące bibl.; ogólnopaństwowe, dotyczące m. in. bibl. lub bibliotekarzy. Pierwszy znany akt prawny z zakresu P.b. dotyczył ^egzemplarza obowiązkowego dla Biblioteki Królewskiej we Francji (1537). Kolejno wydawały takie ustawy i in. kraje: 1610 Anglia, 1661 Szwecja, 1683 Rosja, 1697 Dania, 1780 Polska. Wraz z przejmowaniem przez
1979
1980
PRAWO BIBLIOTECZNE
państwo nadzoru nad szkołami ukazywały się przepisy dotyczące *bibl. szkolnych (1774 w Polsce, 1786 w Rosji, 1792 we Francji, 1824 w Prusach). Przepisy dla *bibl. szkół wyższych były umieszczane w aktach ogólnych dotyczących danej uczelni i przypuszczalnie istniały już w XVI w. Z drugiej poł. XVIII w. pcchcdzą pierwsze akta prawne, powołujące do żyeia *bitl. narodowe (Anglia 1753-1759, Polska 1774, Francja 1792). Odrębną grupę w P.b. stanowią akta prawne dotyczące *bibl. powszechnych, zapoczątkowane w Anglii i Stanach Zjednoczonych A.P. (ok. 1700 zezwolenie na zakładanie bibl. parafialnych). Zasadnicze jednak znaczenie dla bibl. powszechnych miał akt wydany na początku XIX w. w stanie Massa-chussets, uprawniający samorządy do pobierania specjalnego podatku na zakładanie i prowadzenie bibl. W 1850 Anglia wydała tzw. Bili Ewarta, uprawniający samorządy miejskie w miastach powyżej 10000 mieszkańców do pobierania podatku na zakładanie i utrzymywanie bibl., dostępnych dla wszystkich bez żadnych opłat. Pcdotne ustawy ukazały się w: 1855 w Irlandii, 1869 w Nowej Zelandii, 1870 w Argentynie, 1882 w Kanadzie, 1905 w Szwecji. Wprowadzenie ustaw o bibl. powszechnych, poprzedzane zwykle długoletnią działalnością różnych stowarzyszeń organizujących i prowadzących bibl. oświatowe, na szerszą skalę wystąpiło w krajach europejskich dopiero po pierwszej wojnie światowej (1919 w Czechosłowacji, 1920 w Bułgarii, Danii i ZSRR, 1921 w Belgii, 1924 w Estonii, 1927 w Finlandii, a następnie w in. krajach). Wyróżniamy dwa typy tych aktów: uprawniające samorządy terenowe do zakładania bibl. na życzenie wyborców (Anglia, Dania, Finlandia) oraz zobowiązujące do ich zakładania i utrzymywania przy pomocy ze strony państwa (Czechosłowacja, Bułgaria). Obecnie przeważają akta zobowiązujące. Pierwsza ustawa o generalnym nadzorze państwa nad wszystkimi typami bibl. ukazała się w 1919 w Czechosłowacji; następna w 1920 w ZSRR. W Polsce P.b. zaczęło się kształtować w ekresie szczególnego ożywienia życia umysłowego w drugiej połowie XVIII w. Uniwersał w 1773, a jeszcze wyraźniej ustawa Sejmu Grodzieńskiego z 1793 oddawały pcd zarząd *Komisji Edukacji Narodowej wszystkie bibl. z wyjątkiem kościelnych i prywatnych (faktycznie więc szkolne). Z inicjatywy Komisji Sejm uchwalił w 1774 ustawę o przejęciu przez państwo *Biblioteki Załuskich, jako jednej z pierwszych w Europie bibl. narodowej, a w 1780 ustawę przyznającą jej i Bibl. Wileńskiej egzemplarz obowiązkowy. Komisja wydała wiele przepisów dla bibl, m. in. w sprawach: obowiązku zakładania bibl. dla uczniów i nauczycieli we wszystkich szkołach (także i prywatnych); publicznej dostępności bibl. szkół głównych; specjalnego personelu w bibl. szkolnych; ścisłego powiązania działalności bibl. z programem szkolnym; stałych dotacji na uzupełnianie
zbiorów; sprzedaży *dubletów i przeznaczania uzyskanych środków na uzupełnianie zbiorów oraz wizytacji bibl. Próbowano także ustalić jednolitą instrukcję *opracowania i rozmieszczenia zbiorów bibliotecznych. Prace Remisji, przerwane utratą niepodległości, pcdjęły: w 1807 Izba Edukacyjna Księstwa Warszawskiego, a po 1815 Kcjni-sja Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa Kongresowego. W 1821 S.B. *Linde złożył tejże Komisji projekt w sprawie powołania Generalnej Dyrekcji Bibliotek. W ograniczonym zakresie został on prawnie usankcjonowany dopiero w Królestwie Poi. w 1862 poprzez ustawę o wychowaniu publicznym, której art. 359 oddawał zarząd Biblioteki Głównej w Warszawie i wszystkich bibl. przy zakładach naukowych "Dyrektorowi Honorowemu Bibliotek". Wypadki dziejowe jednak przesunęły realizację tego aktu do 1918, kiedy to dekret Rady Regencyjnej powierzył Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego obowiązek sprawowania zwierzchniego nadzoru nad bibl. publicznymi (tj. państwowymi i samorządowymi). W konsekwencji dekretu utworzono wiMin. Wydział Bibliotek. Najważniejsze akta P.b. z okresu międzywojennego dotyczyły: organizacji bibl. szkół wyższych (1920); powstania *Biblioteki Narodowej w Warszawie (1928); egzaminów państwowych liii stopnia w państwcwej służbie bibliotecznej (1930); egzemplarza obowiązkowego druków dla bibl., gospodarki drukami zbędnymi (1932/1936), scalania czasop. szczątkowych oraz wypożyczania międzybibliotecznego (1939) i międzynarodowego, stosownie do zaleceń IFLA. W sprawie zakładania bibl. powszechnych ukazał się okólnik ministra spraw wewnętrznych (1937), zalecający tę akcję samorządem. Kilkakrotnie (1921-1939) cprecewy-wane projekty ustawy bibliotecznej, która regulowałaby zasadniczo sprawy bibl. oświatowych, nie doczekały się realizacji. Natomiast staraniem Związku Bibliotekarzy (*Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich) wydano jednolitą instrukcję katalogowania (J. *Grycz: Przepisy katalogowania w bibliotekach polskich. 1: Alfabetyczny katalog druków, 1934). Nową erę w P.b. zapoczątkowała Polska Ludowa. Wobec zniszczeń dokonanych w zbiorach przez drugą wojnę światową najpilniejszą sprawą stało się zabezpieczenie rozproszonych i opuszczonych księgozbiorów (okólniki Min. Oświaty z końca 1944 i z 1945). Opiekę nad książką zabytkową zapewniały: zarządzenie Min. Oświaty z 27 V 1945 oraz dekret z 1 III 1946. Powołano 20 IX 1945 na okres dwóch lat Rrdę Książki jako organ doradczy Min. Oświaty oraz dekretem z 22 III 1946 *Pań-stwowy Instytut Książki (w pewnej mierze jego kontynuatorem jest *Instytut Książki i Czytelnictwa). Minister oświaty powołał rczporządzeniim z 12 III 1946 Naczelną Dyrekcję Bibliotek. Przełcmcwe znaczenie dla bibliotekarstwa poi. miał Dekret o bibliotekach i opiece
1981
1982
PRAWO PRASOWE
nad zbiorami bibliotecznymi z 17 IV 1946. Uznając wszystkie bibl. i zbiory (także prywatne) za narodowe mienie kulturalne, mające służyć dobru ogólnemu, ustanawiał nad nimi nadzór państwa, tworzył z bibl. naukowych, szkolnych i powszechnych ogólnokrajową *sieć biblioteczną, nad którą nadzór oddawał Min. Oświaty oraz zapewniał bibl. środki utrzymania i rozwoju z funduszów samorządowych i państwowych. Gwałtowny rozwój bibl. i czytelnictwa spowodował konieczność wydania w latach następnych szeregu aktów prawnych bądź zmieniających początkowe postanowienia, bądź zdążających do uregulowania nowych zjawisk w życiu bibl. Ustawa z 31 X 1951 przeniosła nadzór nad bibl. z Min. Oświaty na Min. Kultury i Sztuki (uprawnienia te zostały potwierdzone ustawą z 16 II 1961 o zakresie działania Min. Kultury i Sztuki). Nową sieć *bibl. fachowych w zakładach pracy stworzyła uchwała Prezydium Rządu z 24 IX 1953, a uchwała Rady Ministrów z 16 V 1960 zespoliła je z Ośrodkami Informacji Technicznej i Ekonomicznej. Ustawy o szkołach wyższych (z 5 XI1958), o Polskiej Akademii Nauk (z 17II1960), o instytutach naukowobadawczych (z 17II1961) i o wyższym szkolnictwie wojskowym (z 31 III 1965) wprowadziły stanowiska bibliotekarzy dyplomowanych, a rozporządzenie z 25 V 1961 określiło warunki, jakim powinni odpowiadać kandydaci na te stanowiska, i zasady egzaminów, które winni złożyć. Obecnie w tych sprawach obowiązuje rozporządzenie Rady Min. z 22 IV 1967 (Dz.U. nr 14, poz. 63). Rzeczywisty stan organizacyjny bibliotekarstwa poi. nie odpowiadał już przepisom dekretu z 1946. Ustawa z 9 kwietnia 1968 uchyla przepisy dekretu i sankcjonuje stan organizacyjny ukształtowany w przeszłych latach, określa obowiązki ministra kultury i sztuki w zakresie ustalania szczegółowych zasad polityki bibliotecznej i nadzoru nad ich stosowaniem, wyraźniej niż jakikolwiek poprzedni przepis określa zawód bibliotekarski, ustala przepisy w sprawę Biblioteki Narodowej, egzemplarza obowiązkowego, rejestracji bibl. nie wchodzących do ogólnokrajowej sieci i in. Zob. też Normy N. biblioteczne.
P.b. międzynarodowe, zespół norm prawnych (konwencja, umowa, układ, porozumienie) regulujących stosunki między państwami w sprawach dotyczących bibl. Na kształtowanie się P.b. międzynarodowego zasadniczy wpływ ma rozwój współpracy międzynarodowej bibl. oraz działalność międzynar. organizacji bibliotekarskich. Pierwszą umowę międzynarodową, tzw. Konwencję Brukselską, zawarto w 1886 w sprawie wymiany druków urzędowych oraz wydawnictw towarzystw naukowych i literackich. Polska przystąpiła do niej w 1924, natomiast nie należy do nowej konwencji w tej sprawie, zawartej w Paryżu w 1958. Do przepisów P.b.m. zalicza się dwustronne umowy państwowe o współpracy kultural-
nej, jeżeli zawierają przepisy o wymianie materiałów bibl., pracowników bibl. itp., jak również uchwały międzynarodowych organizacji bibliotekarskich. Uchwały te mogą być stosowane przez organizacje krajowe zrzeszone lub przez bibl., po zatwierdzeniu przez organy administracji państwowej. Tak np. upowszechniono schemat *klasyfikacji dziesiętnej oraz regularmnjhuędzynarodowego wypożyczania zbiorów bibhotecznycn (*Wypożyczalnia międzybiblioteczna), który w Polsce został zatwierdzony w 1939. W1955 *Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy (IFLA) uchwaliła nowy tekst regulaminu wypożyczania.
A. Knot: Po!, prawo biblioteczne. 1947. H. Treplin, H. Kirchner: Bibliotheksrecht. W: Handbuch der Bibliothekswissen-schaft. 1961. M. Charewicz, J. Halwic: Informacja naukowo-techniczna i ekonomiczna. (Przepisy prawne, komentarze, objaśnienia). 1964. T. Z ar zębski: Przepisy prawne dla bibl. powszechnych.1965. T. Zarzębski: Przepisy prawne dla bibl. naukowych i fachowych. 1968.
PRAWO PRASOWE, ogół przepisów odnoszących się do prasy, obejmujących: ustawy prasowe, przepisy
0 przestępstwach prasowych, przepisy o instytucjach i przedsiębiorstwach prasowych, przepisy międzynarodowe.
M. Lityński, K. Stępińska: Prawo o prasie. Zbiór przepisów. 1966.
PRAWO WYDAWNICZE, uprawnienia wydawcy jako posiadacza *praw autorskich (na podstawie umowy z twórcą). Ustawy o prawie autorskim udzielają coraz więcej uwagi P.w., które wyodrębnia się w oddzielny dział. W Polsce P.w. można nazwać przepisy rozporządzeń, uchwał Rady Ministrów i zarządzenia Ministerstwa Kultury i Sztuki w sprawach zasad współdziałania wydawców
1 autorów oraz stosunku wydawców do przedmiotu wydania (uchwała Rady Ministrów dotycząca funduszu autorskiego). W Polsce przedsiębiorstwa wydawnicze są powoływane na ogólnych zasadach przez ministra kultury i sztuki lub innego ministra w porozumieniu z ministrem kultury i sztuki; do 1951 obowiązywało wydawców uzyskiwanie koncesji.
Zob. też Przywilej.
PRĄDNIK WIELKI (pod Krakowem) Papiernie. Uruchomiona w 1493 papiernia, zwana również Duchacką, Szylingowską, Halłerowską, "Dymnym Młynem", wreszcie papiernią Szrekingerów, powstała z inicjatywy księgarza i wydawcy krakowskiego Fryderyka Szylinga. Pierwszym papiernikiem był Matys Koch z Reutlingen. Po śmierci Szylinga i Kocha w 1508 papiernię wykupił właściciel oficyny drukarskiej J. *Haller, powierzając jej prowadzenie Jerzemu Czizerowi. Od spadkobierców Hallera przejął ją Jan Kmeller, pochodzący z rodu papierników nyskich, po którego śmierci (1576)
1983
1984
czcrpaliiię prowadził spowinowacony z Kmellerami Wolfgang Szrekinger. W rękach tej rodziny pozostała ona aż do swego upadku w poł. XVII w. W *znaku wodnym papierni figuruje krzyż podwójny godło zakonu duchaków.
Zob. też Papiernie w polsce.
PREISSIG Vojtech (1873-1944), malarz, ilustrator i grafik czes. Ukończył Szkołę Przemysłu Artystycznego w Pradze, a następnie pracował u A. *Muchy w Paryżu. W 1903 urządził w Pradze pracownię grafiki i ręczną drukarnię, do której wykonał zestaw czcionek wg wzorów *Morrisa. Opracował i ilustrował dzieła J. Karafiata i P. Bezruca. W 1910 przeniósł się do Stanów Zjednoczonych. W 1930 wrócił do Pragi. Był jednym z pierwszych, którzy wypracowali metody i ustalili zasady opracowania graficznego pięknej książki czes.
PREJS (Preys) Julian Walenty (pseud. Biedaczek Sjerp-Polaczek, Wujkasen, 1820-1904), właściciel drukarni, tłumacz, autor, redaktor i wydawca prac i czasop. ludowych na Pomorzu Gdańskim. Dla księgarza Lambecka w Toruniu tłumaczył na j. poi. powieści ks. Schmida. Od 1848 wydawał i redagował czasop. "Biedaczek czyli Mały a Tani Tygodnik dla Biednego Ludu" (1848-1850), początkowo w "księgotłoczni Polsko-Ludowej" Gustawa Adolfa Preussa w Toruniu, od 1 X1849 we własnej drukarni Polsko-Ludowej w Chełmży. Tamże prócz "Biedaczka" wydał prace własne: Śmierć zdrajcy potwora (1850), Doktor Marcinek (1850) oraz mniejsze druki okolicznościowe. W 1850 oficynę zamknął, prawdopodobnie z powodu ustawy prasowej. Wydawał "Sjerp-Polaczka Kalendarz Katolicko-Polski" (Toruń, 1861-1877) wraz z samoistnym dodatkiem "Noworocznik Ludowy" (1866-1877) i czasop. "Wszechbrat Bracki" (1860-1861). W 1855 zamieszkał w Chełmnie. W czasie powstania styczniowego był komisarzem tajnego Rządu Narodowego dla Pomorza. Od 1865 mieszkał -w Bydgoszczy. Pisał wiersze ludowe, rozprawy historyczne. Przez krótki okres był redaktorem czasop. "Kujawiak" wychodzącego w Inowrocławiu.
T. Cieślak: Z dziejów prasy pot. na Pomorzu Gdańskim w okresie zaboru pruskiego. 1964.
PREKAROLINA zob. PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE.
PRENONIM, imię lub imiona autora użyte bez nazwiska jako *pseudonim (np. Antoni J. Józef Antoni Rolle).
PRENUMERATA, abonament, przedpłata, forma kupna i sprzedaży prasy periodycznej (gazet, czasop.), wy-
PRESER
dawnictw seryjnych ukazujących się w zeszytach lub poszczególnych tomach, pewnych dzieł zbiorowych, encyklopedycznych, słowników lub dzieł jednego autora oraz specjalnych publikacji bibliofilskich. Przyjmowana jest w ustalonych terminach (miesięcznie, kwartalnie, półrocznie lub rocznie przy czasop. lub na ustaloną ilość tomów przy książkach) przez odpowiednie agendy, np. administracje pism, specjalne placówki zajmująco się przyjmowaniem P. i kolportażem (w Polsce Ruch, urzędy pocztowe, listonosze i księgarnie *Domu Książki lub w pewnych rzadkich wypadkach bezpośrednio wydawcy). Dokonujący P. abonent ma zapewnioną stałą i regularną dostawę zamówionych numerów pism lub książek, za które zgodnie z ustalonymi warunkami uiścił z góry należność. W XIX w. również i w Polsce P. była jedną z form handlu księgarskiego, umożliwiającego młodym autorom, nie znajdującym na swe utwory lub dzieło nakładcy, wydanie go na swój koszt (nakładem własnym). Autor nie posiadający odpowiedniego kapitału na pokrycie kosztów druku ogłaszał wśród bliskich znajomych lub za pośrednictwem prasy P. na pozostające jeszcze w rpsie dzieło, a zebrane w ten sposób pieniądze przeznaczał na pokrycie kosztów związanych z publikacją książki. Dzieło wydane w P. opatrzone było zwykle przez autora wykazem osób, które , przez opłacenie z góry należności przyczyniły się do jego wydrukowania. Zazwyczaj autor publikujący dzieło drogą P. dostarczał część *nakładu prenumeratorom-abonentom, część rozprowadzał we własnym zakresie, a resztę pozostawiał z odpowiednio wyższym rabatem do rozprowadzenia w drukarni lub oddawał w komisową sprzedaż którejś z firm księgarskich na tzw. skład główny. W Polsce forma ta obecnie jest już zjawiskiem historycznym. Może się ona rozwijać jedynie w warunkach ekonomiki kapitalistycznej. Dzięki P. wydawali swoje pierwsze utwory tacy pisarze, jak: Mickiewicz, Koźmian, Niemcewicz i in. W dawnej Polsce P. była podstawą egzystencji prasy codziennej i periodycznej. Zbierano ją w księgarniach, urzędach pocztowych i kantorach administracji. Pod koniec XIX w. nawet poważne czasop. utrzymywały specjalnych agentów, których zadaniem było zbieranie P. i zjednywanie nowych abonentów. Do P. zachęcała reklama prasowa, a szczególnie pewne ulgi świadczone stałym czytelnikom, np. niższa cena czasop. nabywanych tą drogą, dodawanie do niektórych numerów, przeznaczonych wyłącznie dla prenumeratorów, jako bezpłatnych premii *dodatków do czasop. w postaci barwnych reprodukcji arcydzieł malarstwa, książek itp. Zob. też Book-club, Subskrypcja.
PRESER, pracownik *zecemi, który na specjalnej prasie drukarskiej, tzw. korekturce (*Prasa P. korektowa), wykonuje *odbitki składu zecerskiego do *korekty.
1985
1986
PRESSES DE LA CITE
PRESSES DE LA CITE (Paryż), koncern wydawniczy zał. w 1942 i kierowany dotychczas przez Duńczyka Swena Sigwida Nielsena. Wydaje głównie literaturę piękną i młodzieżową oraz dzieła z zakresu historii i teatru. W skład jego wchodzą ni. in. wydawnictwa Ajniot-Du-mont (od 1958), Librairie Polytechniąue Ch. Beranger (zał. w 1828 przez M. Nobleta), Fleuve Noir oraz Librairie Academique Perrin (od 1960). Od 1961 posiada też większość akcji wydawnictwa Plon (zał. 1742; wydaje literaturę piękną, humanistyczną i polityczną) oraz od 1963 wydawnictwa Juillard (zał. 1941; specjalizuje się w wydawaniu literatury współczesnej; zajmuje pierwsze miejsce we Francji pod względem przekładów z literatury poi.). Własnością koncernu jest też firma Messageries du Liv-re, zajmująca się eksportem i importem ^wydawnictw.
PRESSOR zob. DRUKARZ. PRESZPAN zob. TEKTURA.
PREUSSISCHE STAATSBIBLIOTHEK zob. DEUTSCHE STAATSBIBLIOTHEK.
PREYS Julian Walenty zob. PREJS Julian Walenty.
PRIDEAUX Sara Treverbian, znawczyni opraw, introligator-artysta, czynna w 1. 1880-1910 w Londynie, uczennica T.J. *Cobden-Sandersona, inicjatorka bibliografii opraw i autorka dzieł fachowych, m. in. An histo-rical sketch of book-binding (London 1893) oraz Bookbin-ders and their craft (doskonale opracowana bibliogr.). W 1. 1884-1904 wykonywała oprawy dla zamożnych bibliofilów. Jej bogatą, fachową bibl. zakupił antykwariat lipski K. W. *Fłiersejnanna przed pierwszą wojną światową.
G.A. Glaister: Glossary ofthe book. 1960.
PRIXNER Gottfried (ok. 1746-1819), miedzioryt-nik. Działał kolejno w Warszawie, Lwowie, po 1791 w Wiedniu, 1796 w Preszburgu (obecnie Bratysława), ok. 1803 w Peszcie. Rytował portrety, mapy, herby, ilustr. techniczne. Wykonał niektóre tablice do dzieła Józefa Jakubowskiego Nauka artyleryi... napisana dla pożytku korpusu artyleryi narodowej... (t. 1-3, Warszawa 1781-1783) i tablice do Jeometryi praktycznej... Ignacego Zaborowskiego (1786, następne wyd. 1792, 1806, 1815).
PRO NOVA zob. NOWOŚĆ WYDAWNICZA.
PROCAJŁOWICZ Antoni Stanisław (1876-1949), malarz, grafik książkowy. Studia artystyczne odbywał w Krakowie i we Florencji. Początek działalności P. wiązał się z rewolucją graficzną w krakowskim drukarstwie,
1987
jaką zapoczątkował w "Życiu" S. *Wyspiański. Od 1899 P. objął po nim projektowanie układu graficznego w tym czasop. Był prof. malarstwa dekoracyjnego, kierownikiem artystycznym Drukarni Narodowej N.* Telza, miesięcznika "Życie Polskie" (1914), "Ilustrowanego Tygodnika Poi." (1915), "Poradnika Graficznego" i "Krokwi". W czasie pobytu w Bydgoszczy objął kierownictwo typograficzne Drukarni "Biblioteka Polska". Był współ-założycielem tow. Polska Sztuka Stosowana. Zajmował się kompozycją graficzną książek, zwany też był mistrzem winiety. Projektował *plakaty i *ekslibrisy. Uprawiał
SEN O SZPADZIE
Winietka A.S. Procajiowicza do Snu. o szpadzie Żeromskiego
^litografię i *linoryt. Jego ilustr., nierzadko barwne, były charakterystyczne dla krakowskiej szkoły ilustratorów secesyjnej książki. Zdobił m. in. A. Sznitzera Taniec miłości i życia, K. Laskowskiego Pozwól mi mówić, Szulze Naumberga Estetyka mieszkania, A. Niejnojewskiego Listopad, G. Hauptmanna Róża Bernd, T. Sierzputowskiego Romantyzm polski, J. Stena Dusze współczesne, G. Daniłow-
1988
PRODUKCJA WYD.
skiego Na wyspie, L. Rydla Utwory dramatyczne, L. Staffa Kwiat współczesnej poezji polskiej, S. Żeromskiego Sen
0 szpadzie (1915). Ilustrował też książki dla dzieci i młodzieży, m. in. W. Weychert-Szymanowskiej i W. Brunera Świat czarów (1911), M. Falskiego Pierwsza czytanka dla dzieci o Janku, Ali i Zosi (1912), W. Sieroszewskiego Ze świata (1929).
L. Grajewski: Bibliogr. ilustracji. 1933.
PROCTOR Robert (1868-1903), bibliotekarz i bibliograf ang. studiował filologię klasyczną w Oxfordzie
1 opracował tam zbiór ^inkunabułów Bodleiany (*Wielka Brytania Biblioteki). Od 1893 do końca życia pracował w *British Museum w Londynie, gdzie zbadał i opisał ok. 10000 tamtejszych inkunabułów oraz ok. 2000 druków niem. XVI w. Dzięki fenomenalnej pamięci wzrokowej oraz zastosowanej przez siebie metodzie typograficznej (udoskonalonej następnie przez K. *Haeblera) ustalił i usystematyzował zasoby poszczególnych drukarń XV w., przyjmując za punkt wyjścia wskazania H. *Bradshawa. Praktycznym pokazem tej metody był Index to the early printed books in the British Museum (1898-1903). Ponadto P. wydał An Index of German books 1501-1520. Oba te dzieła zachowały do dziś pewną wartość użytkową. Wielkie zdolności i pracowitość pozwoliły P. opracować jeszcze liczne drobniejsze prace drukowane na przeł. XIX i XX w.
G.A. Criiwell: R.P. "Zentralblatt fur Bibliothekswesen", 20, 1903. A. W. Pollard: R.P. "The Library", S. 5, 1904.
PRODUKCJA PAPIERU zob. PAPIERNICTWO, PRZEMYSŁ CELULOZOWO-PAPIER-NICZY.
PRODUKCJA WYDAWNICZA od wynalezienia druku związana była z *drukarstwem, a następnie z *księgarstwem. Rozwój współczesnej wyodrębnionej P.w. wiąże się z rozwojem kulturalnym społeczeństw i upowszechnianiem czytelnictwa; równolegle z przemianami kulturalnymi zmienia się struktura ruchu wydawniczego i udział poszczególnych państw w światowej P.w. W 1966 na całym świecie wydrukowano ok. 450000 książek o łącznym nakładzie ok. 5,5 mld. egzemplarzy. Roczny przyrost produkcji książek wynosi ok. 15000 tytułów i ok. 200 min. egzemplarzy. Na niedokładność tych liczb wpływają: różnorodność jednostek statystycznych i metod dokonywania obliczeń w każdym niemal kraju; różnorodność grup etnicznych niektórych państw, jak np. ZSRR, Czechosłowacja, Jugosławia,'Indie; różnice w zasięgu języka danego państwa poza jego granicami; niejednakowe rozmiary eksportu i importu; brak publikowanych statystyk wydawniczych w niektórych krajach; nieogła-szanie wysokości nakładów w większości państw.
Liczbę wydawanych książek (wg krajów) i wzrost produkcji w okresie dziesięciolecia ilustruje tabela:
Liczba tytułów wyda- Wzrost pro-
Kraj nych książek dukcji dzie-
sięciolecia w %
1952 1962
Afganistan 60
Afryka Płd. 834 1 289 155
Albania 98 571 573
Arabia Saudyjska 321
Argentyna 4 257 3 323 78
Australia 627 1793 243
Austria 3179 3 557 112
Belgia 4 610 3 465 75
Birma 82 330 400
Brazylia 3 208 3 911 122
Bułgaria 2 031 3 716 183
Cejlon 268 1969 730
Chile 1040
ChRL 2 507 26 414 (1958) 8 703 1054
Czechosłowacja 5 837 150
Dania 2186 4157 190
Dominikana 115 71
Etiopia 178
Filipiny 195 595 300
Finlandia 1748 2646 151
Francja 11954 13 282 111
Ghana 269
Grecja 1016 1277 125
Gwatemala 70 500 714
Gwinea 4 Ś - Ś
Hiszpania 3 455 9 556 277
Holandia 6 728 9 674 144-
Honduras 70 189 270
Indie 18 252 18 236 100
(1963)
Indonezja 778 869 111
Irak 248 143 58
Iran 391 569 146
Irlandia 149 217 Ś 152
Islandia 420 665 158
Izrael 822 2 532 304
Japonia 17 306 22 010 127
Jordania 162
Jugosławia 5184 5 637 . 109
Kambodża 392 159 40
Kamerun 18
Kanada 684 3 600 527
Kenia 98
KRL-D 1393 3 720 238
Kostaryka 164
Kuba 615 736 120
Kuwejt 161
Liban 396 402 101
Liberia 4
Libia 5
Luksemburg 420 134 32
Malajzja 338
Maroko 104 38 37
1989
1990
PRODUKCJA WYD.
c.d. tab. ze str. 1990
Liczba tytułów wyda- Wzrosi pro-
Kraj nych książek dukcji dzie-
sięciolecia w %
1952 1962
Meksyk 3 760
NRD 4 310 6 540 152
NRF 13 913 21481 154
Nigeria 262
Nikaragua 122
Norwegia 2 704 3 119 115
Nowa Zelandia 327 1212 370
Pakistan 1787
Panama 22
Peru 702 791 113
Polska 6 632 8 260(1964) 125
Portugalia 4153 4 461 107
Republika Środko-
wo-Afrykańska 369
Rwanda 23
Rumunia 5 381 7 359 137
Salwador 139
Senegal 67
Sierra Leone 48
Singapur 237
Sudan 83
Syjam 3 953 1397 36
Stany Zjednoczone
A.P. 11840 21904 185
Szwajcaria 3 245 5 633 174
Szwecja 3 286 5 472 166
Tunis 56
Turcja 2 447 4 842 198
Uganda 46
Urugwaj 217
Wenezuela 338
Węgry 3 195 5 256 164
Wielka Brytania 18 741 25 079 139
Wietnam 936 1515 161
Wiochy 8 949 7 401 82
ZRA (Egipt) 654 3 294 506
ZSRR 43 135 79 140 184
Ogółem 250 000 385 000 154
Z zestawionych liczb wynika, że sześć państw o produkcji przekraczającej 20000 tyt. książek rocznie (ZSRR, ChRL, W. Brytania, USA, NRF i Japonia) wydaje prawie połowę (49,3%) książek ukazujących, się w świecie, a 20 państw o produkcji wyższej niż 5000 tyt. rocznie wydało w 1963 przeszło 3/4 światowego dorobku. Wszystkie państwa Afryki o 300000000 ludności wydają rocznie mniej książek niż Polska. Kraje "trzeciego świata" charakteryzuje dynamika rozwoju P.w.; prawie podwoiły one ilość wydawanych książek, utrzymując swój udział w światowej produkcji książek na poziomie 10-12%. Szybki wzrost produkcji wydawniczej w ZSRR i w innych europejskich krajach socjalistycznych spowodował wzrost udziału krajów socjalistycznych w światowej produkcji wydawni-
czej do 40%. Znamienny jest wzrost produkcji w krajach rozwijających eksport. Hiszpania zbudowała od podstaw nowoczesny przemysł poligraficzny i prawie potroiła swoją produkcję, obliczoną głównie na eksport do krajów Ameryki Łacińskiej. Holandia rozbudowała swój tradycyjny eksport książki naukowej głównie w jęz. ang. Prymat światowy w P.w. należy do ZSRR, który w 1963 produkował dwukrotnie więcej niż USA i Wielka Brytania (po odliczeniu ok. 20000 druków nie przeznaczonych do sprzedaży księgarskiej w ZSRR). Wśród państw socjalistycznych produkcja ZSRR stanowi 48%, ChRL znajduje się na drugim miejscu (ok. 20%), trzecie miejsce zajmuje Czechosłowacja (5,4%), czwarte Polska (5%), piąte Rumunia (4,1%), szóste NRD (3,5%). Wśród krajów kapitalistycznych największą dynamikę rozwoju mają Stany Zjednoczone A.P. (10,4% produkcji państw niesocjalistycznych), które w ciągu 10 lat niemal podwoiły swoją produkcję i prawie ją wyrównały z produkcją W. Brytanii (10,6%). Trzecie miejsce wśród tych krajów zajmuje NRF (9,7%), czwarte Japonia (9,2%), piąte Indie (7,3%), szóste Francja (4,6%).
Nakłady. Statystyka nakładów książek ogłaszana jest tylko w krajach socjalistycznych (z wyjątkiem Chin Ludowych), w których łączny roczny nakład oblicza się na ok. 2,3 mld. egz. Przeciętny nakład poszczególnych tytułów wynosi 15000-18000 egz. Według informacji organizacji wydawców i danych wynikających ze zużycia papieru nakład książek wydanych w USA ocenia się na ok. 400 min. egz., W. Brytanii na 300 m!n. egz., Francji na 200 min. egz., NRF 250 min. egz. Łączny
Wzrost wyda-
Język wydania 1952 1962 nych w dziesięcioleciu tłu-
maczeń w %
I. Zachodnio-
europejski1 93 000 134 000 144
angielski 32 000 55 000 172
niemiecki 25 000 35 000 140
hiszpański 14 000 20 000 143
francuski 14 000 15 000 107
portugalski 8000 9000 113
II. Inne szeroko rozpowszechnione rosyjski
chiński j. Indii
III. Pozostałe języki
(powyżej 18 000 książek rocznie)
46 000
3000
18 000
106 000
75 000 35 000 18 000
123 000
188
1 166
100
116
Ogółem 266 000 385 000 154
1 Jeśli jest j. urzędowym więcej niż w jednym państwie
1991
1992
PRODUKCJA WYD.
roczny nakład krajów niesocjalistycznych szacuje się na 2,5 mld. egz., a średni 10000 egz.
Liczbę wydawanych książek (wg języków) obrazuje tabela, posługując się danymi szacunkowymi i pewnym uproszczeniem statystycznym, pozwalającym jednak na porównanie zmian zachodzących na mapie językowej świata książki w dziesięcioleciu 1952-1962. Pominięto wydania w innych językach niż urzędowy w danym kraju, przyjmując 12 języków ojczystych dla więcej niż 50 min. ludzi (wg kolejności rozpowszechnienia: chiński, ang., ros., j. Jndii, hiszp., niem., jap., bengali, arabski, fr., portug. i wł.). Łącznie dla 77%
ludzkości jeden z tych języków jest ojczystym lub urzędowym w kraju zamieszkania.
W okresie 10 lat zwiększył się udział książek wydanych w j. ros. i ang., nie mówiąc o j. chińskim, który przed 10 laty nie odgrywał jeszcze żadnej roli. Książki w tych trzech językach stanowią 43% produkcji światowej. Wzrost produkcji książek w innych językach był niższy niż średnia światowa i udział ich w produkcji światowej zmniejszył się, zwłaszcza w j. fr. (z 6% w 1952 do 4% w 1962).
Strukturę światowej produkcji książek wg działów bibliograficznych podaje tabela:
Wyd. Lit. piękna, Geografia, Inne dziedziny huma- Nauki ścisłe, technika, nau- Inne
Kraj książek w 1963 nauka o lit. % historia, pamiętniki % nistyki, administracja % ki stosowane o/ /o 0/ /o
Kraje socjalistyczne 165 000 13,4 2,7 27,7 45 11,2
Kraje pozostałe 250 000 26,4 9,2 42 17,3 5,1
ZSRR 79140 10 2 25 48 15
ChRL (1958) 26 414
Wielka Brytania 26 023 33 9 33 24 1
St. Zjedn. A. P. 25 784 32 12 33 21 2
NRF 24 216 22 9 46 14 9
Japonia 22 897 22 6 53 17 2
Indie 18 236 26 6 42 12 14
Francja 11478 31 10 38 20 1
Holandia 9 448 27 7 45 19 2
Czechosłowacja 8 848 18 5 31 40 6
Hiszpania 8 694 35 9 35 12 9
Polska (1964) 8 260 16 4 27 49 4
Włochy 7 401 35 10 38 17 2
Rumunia 6 710 15 4 37 41 3
Jugosławia 6 400 31 4 33 28 4
NRD 5 748 28 4 36 30 2
Szwecja 5 703 29 9 38 18 6
Portugalia 5 643 24 10 39 25 3
Turcja 5 426 17 6 46 21 12
Szwajcaria 5 341 19 9 44 23 5
Inne socjalistyczne 23 480 13,4 2,7 27,7 45 11,2
Inne lńcsocjalistyczne 73 710 26,4 9,2 42 17,3 5,1
Ogółem 415 000 21,2 6,6 36,3 283 7,6
Z literatury pięknej ukazuje się rocznie ok. 87000 tyt. książek, z czego 21000 (co czwarta książka beletrystyczna) w krajach socjalistycznych. Z 27300 książek z zakresu geografii i historii (wydanych w 1963) nakładem wydawców socjalistycznych ukazało się tylko 4125 (co siódma książka). Ze 150000 książek z pozostałych dziedzin humanistyki (łącznie z wydawnictwami religijnymi, b. licznymi w W. Brytanii, USA, Hiszpanii) w krajach socjalistycznych wydano 45000 tytułów (co trzecią książkę). Natomiast w dziedzinie nauk ścisłych, techniki i nauk stosowanych kraje socjalistyczne mają zdecydowaną przewagę ich nakładem ukazały się 2/3 książek tej grupy działów (75000). W krajach socja-
listycznych udział książek z dziedziny nauk ścisłych wynosi średnio 45% (w Polsce sięga 49%), w krajach pozostałych wynosi 17,3%; najniższy jest w Indiach i Hiszpanii (12%), najwyższy w W. Brytanii (24%). Różnice w strukturze produkcji wydawniczej wywodzą się częściowo z odmiennej struktury ekonomicznej kraju, procesów industrializacji oraz stanu oświaty i szkolenia kadr dla przemysłu. W krajach socjalistycznych dużą rolę gra uspołecznienie przedsiębiorstw wydawniczych i ich charakter kulturalno-oświatowy oraz rozwój instytucji naukowych posiadających znaczne możliwości wydawnicze. Stąd w krajach socjalistycznych istnieje surowsza niż w innych krajach selekcja
1993
1994
PRODUKCJA WYD.
literatury pięknej, poszukiwanie dzieł o walorach artystycznych i wychowawczych. Dotyczy to również wszystkich dziedzin humanistyki. Natomiast wydawcy kapitalistyczni, zwłaszcza wielkie koncerny w znacznej mierze monopolizujące produkcję książek w Stanach Zjednoczonych, Europie zachodniej i Japonii, stosują odmienne kryteria artystyczne. Nadto wspomnienia, podróże, literatura religijna, intratne wydawnictwa prawnicze, administracyjne, polityczne, z zakresu najnowszej historii powiększają liczbę książek humanistycznych w katalogach kapitalistycznych firm wydawniczych. Wydawca prywatny chętnie drukuje książki z zakresu nauk stosowanych (szczególnie dochodowej medycyny), gdzie wyższy nakład gwarantuje zysk, trudniej natomiast znaleźć wydawcę prywatnego dla kosztownej książki naukowej z zakresu nauk ścisłych. Dla tej dziedziny w krajach kapitalistycznych tworzy się specjalne przyuniwersyteckie wydawnictwa naukowe, które mają jednak ograniczone możliwości; dzieła naukowe, zwłaszcza autorów młodych, często są wydawane własnym nakładem autora. Rozwój nauk ścisłych i stosowanych w państwach socjalistycznych, związany z intensywną industrializacją krajów, pociąga za sobą planowe zwiększenie z roku na rok liczby publikacji wydawanych w przedsiębiorstwach wydawniczych i instytutach naukowych. Socjalistyczna organizacja P.w. sprzyja rozbudowie naukowych instytucji wydawniczych i zaspokojeniu potrzeb nauki.
Polska. W1.1944-1965 ukazało się 127419 tyt. książek w łącznym nakładzie ponad 1,7 mld. egzemplarzy; w tym książek naukowych, popularnonaukowych oraz poradników zawodowych i wydawnictw informacyjnych ze wszystkich dziedzin wiedzy 93158 tyt. w nakładzie ok. 670000000 egz. Z literatury pięknej szczególną uwagę zwrócono na pełne wydania klasyków literatury poi. i najcenniejszych utworów literatury światowej. Już 22 lipca 1945 Krajowa Rada Narodowa podjęła uchwałę o Narodowym Wydaniu dzieł Mickiewicza, w 1946 rząd zlecił pełne wydania 13 klasyków literatury poi. W 1. 1944-1965 najwyższe nakłady osiągnęły utwory Sienkiewicza (nakład 12 min. egz.), Prusa (11), Konopnickiej (10), Kraszewskiego (10), Mickiewicza (7), Żeromskiego (7), Orzeszkowej (6), Słowackiego (4). Nakłady utworów 45 najpcczyt-niejszych pisarzy zagranicznych osiągnęły ok. 50000000 egz. Rok 1965 przyniósł największą w historii Polski liczbę wydanych książek 8619 tytułów o najwyższej także objętości 114000 arkuszy wydawniczych, tzn. ok. 2000000 stron druku. Łączny nakład książek w 1965 wyniósł 90600000 egz. W rozwoju P.w. rozróżniamy trzy okresy charakteryzujące produkcję książek. Okres pierwszy (1944-1947) cechowała intensywna praca nad stworzeniem i rozbudową wydawnictw socjalistycznych państwowych i spółdzielczych. Znaczną część
1995
książek, zwłaszcza beletrystycznych, wydawali wydawcy prywatni (przeważnie firmy przedwojenne) oraz instytucje i organizacje religijne (łącznie w ciągu tych lat 3661 książek, tj. 40% ogólnej produkcji). Produkcja roczna łączna osiągnęła 3200 tytułów i 50000000 egz. 40% nakładów stanowiły podręczniki szkolne, a 25% tytułów literatura piękna. Był to okres nie skoordynowanej produkcji, bez planu państwowego, borykającej się z trudnościami w przemyśle poligraficznym i papierniczym. Lata następne (1948-1956), charakteryzujące się większą dynamiką, przyniosły znaczną poprawę na wielu odcinkach, a więc także w zakresie rozbudowy państwowych i spółdzielczych przedsiębiorstw wydawniczych oraz księgarstwa, bibliotek, przemysłu poligraficznego i papierniczego. Szybko rosnące potrzeby czytelnicze, zwłaszcza wynikające z masowego szkolenia zawodowego, spowodowały jednostronność produkcji wydawniczej oraz ukazywanie się na rynku literatury pięknej, a także prac naukowych i popularnonaukowych nie zawsze dojrzałych i nieraz nie znajdujących czytelników ani nabywców. Jednocześnie masowe nakłady i niskie ceny książek, szerokie upowszechnienie literatury marksistowskiej, olbrzymie nakłady klasyków literatury poi. i obcej, książek dla dzieci, podręczników i poradników dla wszystkich niemal szkół i zawodów w Polsce sprzyjało rozwojowi czytelnictwa. Nakłady osiągały jednak nadmierną wysokość, nieusprawiedliwioną wynikami sprzedaży; w 1950 wysokość nakładów wyniosła prawie 120000000 egz., nastąpiło więc nagromadzenie książek w magazynach hurtowych i w księgarniach. Od 1952 Centralny Urząd Wydawnictw ograniczył wysokość nakładów i wprowadził plan wydawniczy uzależniający rozwój instytucji wydawniczych od możliwości produkcyjnych i możliwości sprzedaży. Mimo to nadal rosły nakłady, zwłaszcza literatury pięknej, a książki dla dzieci i młodzieży osiągnęły w 1956 rekordową w Polsce liczbę 22000000 egz. Trzeci okres rozpoczął się w 1957 od głębokich przemian programowych i organizacyjnych w poi. ruchu wydawniczym. Nowe założenia polityki wydawniczej umożliwiają wydawanie książek w szerokim wyborze. Wzrosła bardzo produkcja książek naukowych (w 1965 3184 o objętości ok. 41000 ark. wyd.) oraz podręczników akademickich (w 1965 805 o objętości 15000 ark. wyd.). W zakresie popularyzacji wiedzy dla czytelników o różnym poziomie wykształcenia wydaje się ponad 800 książek rocznie w 16000000 egz. Popularyzacyjne i naukowe wydawnictwa techniczne stanowią najliczniejszy dział poi. P.w. (w 1965 1701 książek) i ciągle wzrastają ich nakłady, odpowiadając potrzebom przemysłu i postępu technicznego. Z literatury rolniczej ukazuje się rocznie ponad 650 tytułów. Rozwój nauk humanistycznych (ekonomii, filozofii, socjologii, historii, zwłaszcza najnowszej, i ruchu ro-
1996
PRODUKCJA WYD.
botniczego, pedagogiki i psychologii) i ożywienie ruchu umysłowego powodują stały wzrost ilości książek autorów poi.; zmusza to do surowszej, ale wielokierunkowej selekcji książek zagranicznych przełożonych na j. poi. W nie spotykanych dotąd rozmiarach wydaje się prace naukowe, zwłaszcza matematyczno-przyrodnicze, w językach obcych (*Tłumaczenie); w 1965 ukazały się 394 prace naukowe tłumaczone z poi. na j. obce i ok. 600 prac wydanych wyłącznie w j. obcych. W zakresie wydawnictw politycznych cennym dorobkiem jest wydanie dzieł Lenina, Marksa i Engelsa oraz prac czołowych ekonomistów poi. i obcych. Podręczniki szkolne ukazują się w liczbie ok. 30000000 egz. rocznie, co stanowi 30-35% ogólnego nakładu rocznego. Z literatury dla dzieci i młodzieży ukazuje się rocznie 300-350 tytułów w średnim nakładzie 40000-50000 egz. W dużych nakładach wydawana jest klasyczna literatura młodzieżowa autorów poi. i obcych. Powstają nowe ambitne serie wydawnicze, encyklopedie, słowniki. Wydawcy przejmują odpowiedzialność za właściwe ustalanie nakładów i cen oraz za wyniki sprzedaży; następuje znaczna decentralizacja ruchu Śwydawniczego, powstają wydawnictwa w ośrodkach pozawarszawskich, uprawnienia wydawnicze otrzymują szkoły wyższe, instytuty i towarzystwa naukowe, stowarzyszenia i organizacje społeczne. Za rosnącymi potrzebami i możliwościami autorskimi i redakcyjnymi, za rozwojem czytelnictwa nie nadąża jednak, w wyniku trudności gospodarczych lat 60-tych, przemysł poligraficzny i papierniczy oraz księgarstwo. P.w. znajduje się w korzystniejszej sytuacji ze względu na szybki wzrost liczby czytających (16-18 min. osób w 1965, czyli dwukrotnie więcej niż w 1955 i sześciokrotnie niż w 1938). Powoduje to stałą nadwyżkę popytu nad podażą większości książek, zwłaszcza beletrystyki, encyklopedii, słowników, podręczników do nauki języków obcych. Okres od 1957 charakteryzują stale rosnące wydatki ludności na zakup książek. O ile w 1956 średnio wydatki te wynosiły 20 zł na jednego mieszkańca, to w 1965 były większe prawie dwukrotnie (38 zł). W 1. 1963-1965 nakłady sprzedawano w 33% w ciągu niewielu tygodni od daty wydania. 85% sprzedaje się w roku wydania, przy czym książki dla dzieci i młodzieży, encyklopedie i słowniki, podręczniki szkolne prawie w 100%, beletrystyka w 90-95%. Sprzedaż za pośrednictwem 1300 księgarń i 20000 punktów sprzedaży przez sieć kiosków i klubów "Ruchu" osiągnęła (1965) 1,5 mld zł rocznie i spowodowała wyczerpanie nakładów '/3 książek w ciągu 2-3 miesięcy. W dalszych planach przewiduje się poważne inwestycje w przemyśle poligraficznym, papierniczym i w księgarstwie oraz powiększenie produkcji książek do ok. 150 min egz. i 10000 tytułów rocznie. Nadwyżkę wykorzystuje się głównie dla podręczników szkolnych i akademickich i dla
masowych wydań zasługujących na upowszechnienie, dla książek dla dzieci i młodzieży oraz beletrystyki, m. in. w tanich edycjach formatu "kieszonkowego". Wydawcy będą również mogli powiększyć nakłady encyklopedii i słowników. W planach perspektywicznych zakłada się na 1980 dwukrotny wzrost nakładów książek i osiągnięcie średnio 4-5 egz. na jednego mieszkańca oraz 200-250 egz. rocznie na jednego absolwenta szkoły podstawowej.
Produkcja książek w 1.1944-1965
Liczba biążek Nakłady
Grupa działów
bibliograficznych Liczba tomów w% w min. egz. w%
Literatura społecz-
no-polityczna 9 011 7,1 144,2 8,4
Literatura techni-
czna 21516 16,9 76,3 4,5
Literatura rolnicza 9 333 7,4 111,9 6,6
Literatura z innych
dziedzin wiedzy 53 298 41,7 341,7 19,7
Podręczniki szkolne 9464 7,4 502,9 29,4
Literatura piękna 17 499 13,8 278,4 16,2
Literatura dla dzieci
i młodzieży 7 298 5,7 260,3 15,2
Produkcja książek w 1965
Grupa działów Liczba Nakłady Objętość
bibliograficznych tytułów w min. egz. w tys. ark. wyd.
Literatura społeczno-
polityczna 651 4,7 9
Literatura techniczna 1 701 5,1 19
Literatura rolnicza 677 3,4 6
Literatura z innych
dziedzin wiedzy 3 940 20,4 60
Podręczniki szkolne 515 28,1 8
Literatura piękna 821 13,6 10
Literatura dla dzieci
i młodzieży 314 15,3 2
Zob. też Druki socjalistyczne, Eksport i import współczesnej książki, klasycy marksizmu wydania, Manifest komunistyczny wydania, Statystyka wydawnictw, Tajne wydawnictwa, Współczesne masowe wydawnictwa społeczno-polityczne, wydawnictwa zwarte ruchu oporu w l. 1939-45, wydawnictwo , instytucja.
Ruch wydawniczy w liczbach. 1955. R.E. Barker: Booksfor all. 1956. Unesco Statistical Yearbook. 1965. A. Bromberg: Książki i wydawcy. Ruch wydawniczy w Polsce Ludowej w 1. 1944-1964.1966. R.Escarpit: The book reuolution. 1966. M. Czarno wska: Uoiciowy rozwój poi. ruchu wydawniczego 1501-1965.1967.
1997
1998
PRODUKCJA WYD.
Produkcja książek wg wydawnictw w 1965
Podstawowa dla w-cy grupa działów bibliogr. Wydawca Liczba tytułów Nakłady w min. egz.
Literatura społeczno-polityczna "Książka i Wiedza" 170 2,5
Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 93 1,2
Wydawnictwo Związkowe CRZZ 116 0,9
"Polonia" 33 0,2
Literatura techniczna Wydawnictwa Naukowo-Techniczne 151 0,9
"Śląsk" Katowice 118 0,8
"Arkady" 79 0,4
Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego
i Spożywczego 83 0,7
Wydawnictwo Komunikacji i Łączności 148 1,7
Literatura rolnicza Państwowe Wydawnictwo Rolnicze
i Leśne 332 3,0
Literatura z innych dziedzin Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1059 3,8
wiedzy "Ossolineum", Wrocław 219 0,6
Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich 212 2,9
Państwowe Wydawnictwa Ekonomiczne 82 0,9
Wydawnictwa Geologiczne 37 0,04
Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw
Kartograficznych 82 2,1
Wydawnictwo Prawnicze 57 0,6
"Sport i Turystyka" 47 0,6
"Wiedza Powszechna" 92 1,8
Zach. Agencja Prasowa i Wyd. Zach. 35 0,5
Podręczniki Państw. Zakłady Wydawnictw Szkolnych 399 6,5
Państw. Wydawnictwa Szkoln. Zaw. 189 23,9
Literatura dla dzieci i młodzieży "Iskry" 136 2,5
"Nasza Księgarnia" 192 10,4
"Ruch" 70 2,5
Wydawnictwo Harcerskie 17 0,3
Literatura piękna Państwowy Instytut Wydawniczy 197 3,4
"Czytelnik" 205 3,7
"Pax" 84 0,9
Wydawnictwo Literackie, Kraków 70 0,6
Wydawnictwo Min. Obrony Narodowej 199 4,5
Wydawnictwo Poznańskie 59 0,6
Wydawnictwo Łódzkie 55 0,3
Wydawnictwo Morskie, Gdynia 47 1,1
Wydawnictwo Lubelskie 22 0,3
Różne Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 318(293 1
wyd. nut.)
Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 80 0,2
"Idisz Buch" 11 0,03
Wydawnictwa Normalizacyjne 19 0,1
Zakład Wydawnictw C.R.S. "Samopomoc
Chłopska" 194 1
"Pojezierze" Olsztyn 13 0,1
Naczelna Organizacja Techniczna NOT 118 0,3
RSW "Prasa" 63 1,3
Centrala Wydawnicza Druków 22 0,1
Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 15 0,5
"Ars Christiana" 15 0,5
Instytuty Naukowo-Badawcze 1089 0,8
Szkoły wyższe 856 0,5
Stowarzyszenia naukowe 280 0,3
Biblioteki 67 0,2
1999
2000
PROPAGANDA BIBLIOT.
PROGNOSTICON zob. PRACTICA.
PROHIBITA (łac. prohibitus = niedozwolony), druki zastrzeżone do wyjątkowego udostępniania ze względu na ich treść obyczajową lub polityczną. Nazwa wywodzi się od wykazu książek zakazanych przez Kościół katolicki, które wiernym wolno było czytać tylko za specjalnym zezwoleniem władz duchownych. Pierwszy taki wykaz pt. *Index librorum prohibitorum ukazał się w 1559. P. udostępnia się dla celów naukowych, wyłącznie za zezwoleniem dyrekcji bibl. lub osoby upoważnionej. Niektóre bibl. wydzielają P. w specjalny "księgozbiór zastrzeżony", często oddzielnie magazynowany. Kartki katalogowe P. umieszcza się albo w odrębnym katalogu, albo zaopatruje odpowiednim znakiem w katalogu ogólnym.
PROLEGOMENA (gr. = to, o czym mówiono przedtem): 1. Rozprawa zawierająca rozważania wstępne, które przygotowują czytelnika do szczegółowego zapoznania się z danym zagadnieniem. Ś 2. Niekiedy zawartość przedmowy wprowadzającej w treść dzieła.
PROLOG (gr. prólogos), wstępna część utworu:
1. W dramacie starożytnym początkowy dialog stanowiący wdrożenie w akcję, wygłaszany przed wejściem chóru. Tradycja ta przeszła do dramatu renesansowego, w dramacie późniejszym, od XVII w., rolę P. spełniała ekspozycja. Ponadto P. to odrębna, wstępna, monologowa część dramatu lub *wstęp do utworu literackiego w ogóle.
2. Dawna nazwa aktora wypowiadającego wstępną część dramatu ze zwrotami do publiczności.
Zob. też Prooemium.
PROLOG, książka cerkiewna, zawierająca zbiór codziennych czytań z żywotów świętych i z dzieł Ojców Kościoła, rozłożony wg porządku obchodzenia ich dni w ciągu 12 miesięcy. P. jest wyborem czytań z życiorysów zamieszczonych w *synaksarze i w *menologium. Wydawany jest P. w częściach kwartalnych bądź półrocznych.
PRONASZKO Zbigniew (1885-1958), malarz, rzeźbiarz, scenograf, ilustrator. Studiował u Jacka Malczewskiego i Teodora Axentowicza. W latach 1923-1924 był zastępcą profesora na wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu S. Batorego w Wilnie, w 1. 1925-1934 wykładał w Wolnej Szkole Rysunku i Malarstwa w Krakowie. Od 1945 był prof., a następnie (1949-1951) rektorem Akademii Krakowskiej. Prace swoje wystawiał od 1910. Był jednym z współzałożycieli grupy "Formiści" (1917). Uprawiał karykaturę, projektował plakaty i ilustr. Najbardziej znane są jego drzeworyty kolorowe do E. Ze-
Ilustracja A. Pronaszki do Żywota Mikołaja Srebrempisanego Zegadłowicza
gadłowicza Dziesięciu ballad o powsinogach beskidzkich (Poznań 1929) oraz do innych jego dzieł: Uśmiech, Żywot Mikołaja Srebrempisanego (Kraków 1936), Siedem pieśni zgrzebnych o Janie Kasprowiczu (Kraków 1927). P. ilustrował też książki dla dzieci, m. in. Alarm na wybrzeżu M. Lisiewicza (Kraków-Warszawa 1939). Wykonał okładkę i iłustr. do Pierwszej szopki warszawskiej (Kraków 1922).
L. Grajewski: Bibliogr. ilustracji. 1933.
PROOEMIUM (łac), późnołac. i średniowieczna nazwa *przedmowy, *wstępu, wprowadzenia do dzieła. Podobne znaczenie jak *prolog.
PROPAGANDA BIBLIOTECZNA, działalność biblioteki mająca na celu zwiększenie jej roli i wpływu w społeczeństwie, przede wszystkim w zakresie upowszechniania *czytelnictwa, popularyzacji wiedzy i pozyskania jak najszerszych kręgów *czytelników. Działalność
2001
2002
PROPAGANDA KSIĘGARSKA
propagandowa stanowi nieodzowny składnik pracy nowoczesnych bibl., zarówno powszechnych, jak i naukowych. P.b. prowadzą zwykle w bibl. działy *udostępniania zbiorów i ^informacyjnej służby bibl. w dwu kierunkach: zewnętrznym i wewnętrznym. Działanie na zewnątrz obejmuje propagowanie wśród szerokich kręgów społeczeństwa znaczenia, zadań, zbiorów i działalności bibl. oraz zachęcanie tych obywateli, którzy nie są jej czytelnikami, do korzystania z zasobów bibl. w celach naukowych lub kulturalnych. Kierunek wewnętrzny koncentruje się na czytelnikach już pozyskanych; dąży do rozszerzenia ich zainteresowań, informuje o postępie wiedzy w zakresie ich pracy naukowej lub zawodowej. Środki oddziaływania P.b. są różne. Do pierwszoplanowych należą publikacje biblioteki, *przewodniki po bibl., informatory, drukowane *katalogi zbiorów, wykazy nabytych książek, bibliografie, monograficzne opracowania dziejów bibl., księgi pamiątkowe itp. Niektóre wydawnictwa bibl., jak np. wielkie katalogi zbiorów bibl. narodowych w Paryżu, Londynie czy Waszyngtonie, nabrały znaczenia międzynarodowego. Ważnym narzędziem P.b. są wystawy bibl., które zwracają uwagę bądź na nowości wydawnicze, bądź na publikacje dotyczące danej dziedziny wiedzy, zagadnienia czy tematu. Wycieczki, zwiedzanie bibl. mają znaczenie zarówno propagandowe, jak i kształcące, podobnie jak odczyty, konferencje i narady z czytelnikami, wieczory autorskie itp. Nieodzowna jest współpraca z prasą, radiem, telewizją i filmem. Umieszczanie w prasie różnego rodzaju wiadomości o życiu bibliotecznym i nabytych wydawnictwach stanowi jedną z dróg nawiązania kontaktu z szerokimi kręgami społeczeństwa. Audycje radiowe i telewizyjne mogą przybierać formy pogadanek, słuchowisk, recytacji, dyskusji między bibliotekarzem a czytelnikiem, księgarzem, wydawcą, krytykiem itp. Obok telewizji atrakcyjnym środkiem P.b. jest film
0 tematyce bibliotecznej, zarówno szerokotaśmowy, przeznaczony do Śwyświetlania w kinach, jak i Śwąskotaśmowy, przeznaczony dla instytucji kulturalno-oświa-towych i szkół, produkowany w celach dydaktycznych. P.b. powinna łączyć w sobie elementy akcji oświatowej (popularyzacji wiedzy) oraz informacyjnej, z przewagą jednych lub drugich w zależności od typu i charakteru bibl. oraz potrzeb czytelników. Sprawa rozszerzenia nie dość jeszcze znanych form P.b. ma doniosłe znaczenie dla rozwoju kultury i gospodarki narodowej, a jednocześnie podnosi znaczenie bibl.
PROPAGANDA KSIĘGARSKA zob. REKLAMA
1 PROPAGANDA KSIĘGARSKA.
ślonej dziedziny nauki, wykład jej podstaw. W nauczaniu: kurs wstępny, elementarny, przygotowawczy, poprzedzający nauczanie danego przedmiotu w postaci trudniejszej, pogłębionej i rozszerzonej (np. P. filozofii).
PROSPEKT KSIĘGARSKI, druk reklamowo--propagandowy zachęcający do nabycia znajdujących się na rynku księgarskim książek lub książki albo zapowiadający ukazanie się jakiegoś wydawnictwa. P.k. zawiera zazwyczaj obok tekstów informacyjnych część graficzną
Etudes sur la philosophie medievale
Prospekt
(rysunki lub ilustracje związane z osobą autora lub treścią dzieła), podaje jego cenę, a przy *periodykach również warunki ^prenumeraty. P.k. wymaga szczególnie starannego i wyczerpującego opracowania, jeśli zapowiada dzieło, którego sprzedaż instytucja wydawnicza zamierza oprzeć na Śwarunkach *subskrypcji. W takich wypadkach często zawiera reprodukcje karty tytułowej, jednej lub kilku najbardziej typowych stronic, a nawet fotografię projektu okładki. P.k. zachęcające do przedpłaty na subskrypcje dzieł zawierają zwykle odcinek (deklarację), przeznaczony do wypełnienia i złożenia w księgarni.
PROSTITZOWIE (Prosticowie), rodzina drukarzy: Izaak Ben Aron z Prościejowa (zm. 1629?), drukarz hebr. pochodzenia wł. Otrzymawszy 15 X1568 *przy-wilej królewski na druk książek hebr., uruchomił w Kazimierzu pod Krakowem drukarnię, w której ukazało się wiele dzieł żyd., m. in. bardzo trudnych typograficznic rozpraw kabalistycznych. W 1600 Izaak wrócił do Prościc-jowa, drukarnię zaś przejęli trzej jego synowie: Aron, Mojżesz Josue i Isachar Ber. W 1. 1602-1605 wydali oni m. in. 12*tomowy *Talmud babiloński (przedr. w 1616-1621). Trudności finansowe zmusiły braci do zamknięcia oficyny w 1626.
M. BaJaban: Drukarstwo żydowskie w Polsce XVI w. W: Pamiętnik Zjazdu Nauk. im. J. Kochanowskiego. 1931.
PROPEDEUTYKA (gr. propaideia = wstępna PROTOKÓŁ (gr. prótos = pierwszy i kollao =
nauka), dzieło stanowiące wprowadzenie, wstęp do okre- kleję) miał pierwotnie dwa znaczenia: 1. Pierwszy arkusz
2004
wklejony na początku księgi. 2. Księgi wpisowe zeznań i wyroków sądowych. Współcześnie: 3. Urzędowe odtworzenie przebiegu obrad jakiegoś zebrania. 4. Akt pisany przez właściwego urzędnika dla stwierdzenia jakiegoś zdarzenia lub stanu rzeczy. 5. Część wstępna *dokumentu rękopiśmiennego w średniowieczu.
PROWENIENCJA (łac. provenio = pochodzę), pochodzenie: rodowód książki; udokumentowane *zna-kami własnościowymi wiadomości o jej poprzednich właścicielach lub dawnej przynależności do zbioru bibliotecznego (*Siglum 2). P. stanowią cenny materiał źródłowy do badań nad dziejami bibl., zainteresowaniami czytelniczymi określonych środowisk i grup spoleczno-zawodowych itp. Znaczenie i zasady badań P. określił K. *Piekarski w recenzji pracy R. *Kotuli pt. Właściciele rękopisów i starodruków zbiorów wielkopolskich Zygmunta Czarneckiego ("Prz. Bibl." 1929 i odb.) oraz Bronisław Kocowski w pracy Zadania i metody badań proweniencyj-nych w zakresie starych druków ("Prz. Bibl." 1951 i odb.).
PRÓBA PIÓRA (lac. probatio pennae), zapiska dokonana przez pisarza przed rozpoczęciem pracy w celu wypróbowania jakości pióra. P.p. zachowały się przeważnie na wewnętrznych stronach okładzin lub kartach ochronnych, a czasem i wewnątrz rpsu. Często zawierają ciekawy materiał z zakresu językoznawstwa, paremio-logii lub obyczajów.
PRÓCHNICKI Jan Andrzej (zm. 1633), arcybp lwowski, dyplomata, bibliofil. Należał do najwybitniejszych bibliofilów spośród przedstawicieli poi. episkopatu w XVII w. Szczególną opieką otaczał księgozbiory klasztorne. Gromadzone ze znawstwem i zamiłowaniem książki oprawiał w skórę i zaopatrywał w ozdobne *su-perekslibrisy (cztery odmiany). Książkami swoimi zasilał bibl. benedyktynów w Sieciechowie, jezuitów w Kamieńcu Podolskim i we Lwowie oraz księgozbiór kapituły lwowskiej.
PRÓSZ, drobne cząsteczki węgla rysunkowego, kredy lub gipsu naniesione na płaszczyznę np. papieru, szkła, metalu przez otwory przepróchy gęsto nakłute igłą dla wyznaczenia konturów rys. przedmiotu lub liter na podobraziu dzieła z dziedziny plastyki. W praktyce graficznej prószeniem nazywa się nakrapianie rozcieńczonym tuszem lub farbą kryjącą przy użyciu aerografu (tj. przyrządu rozpylającego ciecz za pomocą sprężonego powietrza) pewnych płaszczyzn w ilustr. *plakacie, na planszy itp. Metoda ta znalazła szerokie zastosowanie w retuszu fotograficznym, w tzw. retuszu amerykańskim (prószonym), dzięki któremu szczególnie przedmioty
PRZECHOWYWANIE PAPIERU
techniczne, np. części maszyn, otrzymują wyraźną sylwetkę, mają stonowane lub wydobyte kontrasty, błyski metalu, wyostrzone kontury itp. cechy podnoszące walory estetyczne i merytoryczne ilustr., najczęściej przeznaczonej do druku
PRUSKI: 1. Jan Karol (zm. 1823), drukarz i wydawca lubelski, początkowo właściciel drukarni w Siedlcach, skąd pochodził, później dzierżawca Drukarni Rządowej w Lublinie, a od 1813 właściciel drukarni w Lublinie. W 1816 drukował wydawane przez siebie pierwsze na terenie Lublina czasop. "Dostrzegacz Ekonomiczny i Polityczny Lubelski". W 1. 1815-1823 wydawał kalendarz pt. "Polski, Ruski i Astronorniczno-Gospodarski Kalendarz na
R.P__zawierający w sobie bieg planet, odmiany powietrza,
zaćmienia, technologiczne, rolnicze i wiele potrzebnych wiadomości". Najwyższym osiągnięciem sztuki drukarskiej P. był wyd. przez niego Almanach lubelski na rok 1815 dla amatorów literatury ojczystej, ilustrowany miedziorytami Leona Urmowskiego. P. wykonywał też zamówienia drukarskie dla lubelskiej loży wolnomularskiej "Wolność Odzyskana", której był członkiem. 2. Joanna (ur. 1793), żona Jana Karola. Po śmierci męża przejęła jego drukarnię i kontynuowała wydawnictwo "Polski, Ruski, Żydowski i Astronomiczno-Gospodar-ski Kalendarz na R.P. 1823..." W 1824 wyszła za mąż za Walentego Mierzejewskiego, który stał się właścicielem drukarni P.
PRZECHOWYWANIE PAPIERU. Papier przechowuje się w *opakowaniu w pomieszczeniach zabezpieczających przed zamoczeniem, zawilgoceniem, poplamieniem i zniszczeniem. Pomieszczenia te powinny więc być kryte, zamknięte, suche i przewiewne, o wilgotności względnej powietrza od 40 do 65% i temperaturze nie niższej niż 4C, zabezpieczone przed bezpośrednim działaniem promieni słonecznych, zaopatrzone w zależności od potrzeby w podłogi drewniane, podkłady, regały lub półki, o podłogach suchych i nie pylących, zabezpieczone przed gryzoniami i pożarem. Paczki składuje się na regałach i półkach, układając je płasko, jedną na drugiej. W ten sam sposób układa się na podkładach drewnianych bele i skrzynki. Jeżeli w skrzynkach znajdują się bobiny lub zwoiki, składuje się je w pozycji pionowej. Zwoje układa się na drewnianych podłogach na powierzchni tocznej. Słupki bobin układa się w pozycji pionowej (stojącej), jeden nad drugim. Między poszczególnymi półkami powinny być pozostawione swobodne przejścia. Należy również zachować pewne odległości od ścian magazynu oraz urządzeń grzejnych. Między stosami trzeba także pozostawić luzy umożliwiające przepływ powietrza.
2005
EWoK 65
2006
PRZECHOWYWANIE ZBIORÓW BIBL.
PRZECHOWYWANIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH zob. USTAWIENIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH, KETTERYZACJA ZBIORÓW, KONSERWACJA ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH, POMIESZCZENIA BIBLIOTECZNE, TECHNICZNE OPRACOWANIE ZBIORÓW, ZBIORY SPECJALNE.
PRZEDBITKA, fragment dzieła opublikowany w cza-sop., poprzedzający -wydanie dzieła w formie książkowej. Również całe teksty odbite przed ukazaniem się danej publikacji, np. artykuły z czasop. lub księgi zbiorowej.
PRZEDŁUŻKA (allonż, allonge), przedłużona o szerokość książki karta papieru, na której wydrukowana została tablica, mapa lub strona tekstu, nie mieszcząca się na normalnych stronicach. Przedłużenie takie umożliwia wyłożenie tablicy podczas czytania poza *blok książki.
PRZEDMOWA zob. WSTĘP.
PRZEDPŁATA zob. PRENUMERATA, SUBSKRYPCJA.
PRZEDRUK, powtórny druk nie zmienionego tekstu dzieła. Podstawą P. jest jedno z poprzednich wydań, najczęściej *pierwodruk, wykonany nawet przez innego wydawcę.
P. nielegalny (bezprawny) znany jest od XV w., lecz jeszcze przed wynalezieniem druku zdarzały się korsarskie "wydania" rpsów. Książka wydana nielegalnie musiała być tania, jeśli liczyło się na jej zbyt, i dlatego P. wydawano szybko, niedbale, na złym papierze, z błędami. Ochroną przed P. były *przywileje gwarantujące prawo wyłączności drukowania i sprzedaży danego dzieła. Nie chroniły one jednak wy starczaj ąco przed P., były poza tym bardzo kosztowne dla drukarzy (opłacanie przywileju, egzemplarze bezpłatne). P. bezprawne rozpowszechniły się w okresie reformacji, zajmując ponad połowę ogólnej produkcji książek, skarżyli się na nie m. in. *Froben i A. *Manutius (wydania Alda przedrukowywano głównie w Lyonie). W 1525 przeciw P. wystąpił Marcin Luter. Ustawy zwalczające nielegalne wydawnictwa, np. cesarska z 1588, miały bardzo ograniczone znaczenie. We Francji w tym okresie P. jako kradzież karany był chłostą. W XVII w. szczególnie dużo bezprawnych P. dokonywano w czasie wojny trzydziestoletniej. W. XVIII był okresem ogromnej ilości P., a jednocześnie zdecydowanej walki przeciw nim. Najwięcej P. wydali wtedy drukarz wiedeński J.T. *Trattner i frankfurcki Verren-trapp. Na Trattnera skarżył się m. in. Klopstock za przedruk Mesjasza (w liście do M. *Denisa z 1767). Przeciw P. występował Kant (Von der Unrechtmaessigkeit des
20C7
Buechernachdrucks) i Lessing (Leben und leben lassen. Ein Projekt fuer Schriftsteller und Buchhaendler). W 1765 księgarz niemiecki Philipp *Reich założył towarzystwo księgarskie mające zwalczać P. oraz spowodował wydanie w 1773 ustawy rządu saskiego, zabraniającej wwożenia do Lipska książek wydanych nielegalnie. Wpłynął także na wydanie w 1794 zakazu P. w prawie pruskim. W XIX w. P. odgrywał jeszcze poważną rolę. Przedrukowano m. in. nielegalnie wiele dzieł Balzaka i Eugeniusza Suego. Dopiero pod koniec XIX w. międzynarodowe *umowy autorskie i związane z nimi ustawy ograniczyły znacznie bezprawne P. W Polsce P. nielegalnych dokonywano już w XVI w., kiedy *przywileje biskupie lub królewskie zapewniały monopolistyczne prawo do edycji określonych dzieł wytypowanym oficynom. Firmy konkurencyjne uciekały się wówczas do wydawania zastrzeżonych tytułów nielegalnie, niekiedy przy zachowaniu wszystkich cech oryginału, z adresem wydawniczym prawowitej oficyny włącznie. Równolegle z rozkwitem drukarstwa w Krakowie rozpoczęła się walka o przywileje, zwłaszcza dotyczące pozycji dochodowych, jak *kalendarze czy druki urzędowe (konstytucje). Bezprawne P. tych ostatnich ciągnęły się przez cały w. XVI i XVII. Do częstych praktyk należało wydawanie w jednej oficynie kolejnych edycji tego samego dzieła z fałszywą datą, przejętą z pierwszej edycji. Zdarzało się to bądź wtedy, gdy drukarz posiadał przywilej na jednorazowe wydanie (tak było z przywilejem J. *Ja-nuszowskiego z 8 X 1579 na Psałterz Kochanowskiego; podobnie postępowali inni, np. *Wietor, który wydał z datą 1524 dziesięć kolejnych edycji Statutów), bądź gdy stosunki finansowe z autorem nie pozwalały mu się przyznać do dalszych wydań. Tak poczynał sobie *Łazarz Andryso-wic z przedrukami dzieł prawniczych Bartłomieja Groic-kiego, na jeszcze większą skalę ten wybieg stosował J. Ja-nuszowski w stosunku do dzieł Jana Kochanowskiego. Nielegalne P. były częstym zjawiskiem jeszcze w XIX, a nawet XX w. Ze słynniejszych przykładów warto przytoczyć sprawę dzieł Mickiewicza, drukowanych bez zgody autora (lwowska edycja Sonetów 1827, krakowska, tzw. studencka, edycja Konrada Wallenroda 1828, Poezje wyd. 1828 w Paryżu i in.). Przyczyną komplikacji były również odmienne w każdym z trzech zaborów przepisy prawne. W zaborze ros., tak samo jak w Rosji, nie obowiązywała ^Konwencja Berneńska, toteż np. dzieła Henryka Sienkiewicza przedrukowywano w Rosji z pominięciem zgody autora, za granicą zaś traktowano Sienkiewicza jako poddanego ros. w podobny sposób, wydając bezprawnie jego powieści w Ameryce, Francji i Włoszech.
P. wzbroniony, formuła wydrukowana z reguły na odwrotnej stronie karty tytułowej książki zastrzegająca wszelkie prawa przedruku. Zob. też *Copyright.
2008
PRZEMYSŁ CELULOZOWO-PAPIERNICZY
Zob. też Prawo autorskie, Edition contrefaite, Przywilej.
A. Benis: Ochrona praw autorskich w dawnej Polsce. W: Pamiętnik słuchaczy Uniw. Jagiell. 1887. Ś H. Kunze: Ueber den Nachdruck im XV. u. XVI Jh. "Gutenberg-Jhrb." 1938. K. Bu-dzyk: Drukarze urzędowi Rzplitej szlacheckiej. W: Studia z zakresu księgoznawstwa i bibliogr. 1948, przedr. W: Studia z zakresu nauk pomocniczych i historii literatury poi. 1956.
PRZEDSIĘBIORSTWO UPOWSZECHNIENIA PRASY I KSIĄŻKI "RUCH" (PUPiK), działające w każdym województwie, zajmuje się głównie kolportażem prasy i niektórych popularnych, społ.-polit. i dziecięcych wydawnictw. Podległe *Centralnemu Zarządowi Upowszechnienia Prasy i Książki "Ruch".
PRZEDTYTUŁ zob. TYTUŁ DZIEŁA.
PRZEGLĄDY DOKUMENTACYJNE, bibliografie bieżące selekcyjne, zwykle analityczne, uwzględniające przede wszystkim artykuły z czasop. zagranicznych. Sporządzane są najczęściej na potrzeby różnych dziedzin techniki i gospodarki (przemysłu, rolnictwa, komunikacji). P.d., opracowywane przez ośrodki informacji techniczno-ekonomicznej, są publikowane jako samoistne periodyki lub w odpowiednich czasop. fachowych.
PRZEKAZ, w *edytorstwie naukowym oznacza tekst rękopiśmienny lub drukowany, który służy *edy-torowi za podstawę lub tylko za pomocnicze źródło do przeprowadzenia *krytyki tekstu i do ustalenia tekstu poprawnego, zgodnego z wolą autora. Stopień wiarygodności P. zależny jest od tego, czy jest to P. autentyczny (tj. skontrolowany przez autora i wyrażający określony etap ewolucji pomysłu twórczego), czy nieautentyczny (nie skontrolowany przez autora).
PRZEKŁAD zob. TŁUMACZENIE.
PRZEKŁADANIE MAKULATURĄ zob. ODBIJANIE.
PRZEKRAWACZ PAPIERU, maszyna do krajania *papieru ze zwoju na arkusze dużych formatów lub na węższe pasma. Istnieją dwa rodzaje P.p.: P. arkuszowy i P. podłużny. P. arkuszowy (krajarka poprzeczna) służy do krajania papieru na arkusze zasadnicze. Składa się z następujących głównych części: stojaków z łożyskami na zwoje, noży podłużnych i jednego składu noży poprzecznych, samoczynnego układacza arkuszy. W zależności od sposobu podawania wstęgi papieru pod nóż poprzeczny P. arkuszowe dzielą się na maszyny o posuwie papieru skokami (są to P. arkuszowe pociągowe lub gilotynowe) i maszyny o posuwie ciągłym (P. arkuszowe rotacyjne). W pierwszym przypadku nóż poprzeczny wykonuje
dwa ruchy: podnosi się i opada krając, w drugim wiruje krając. W kierunku podłużnym krają papier noże okrągłe pracujące parami, umieszczone na dwóch wałach, z których dolny jest napędzany. Noży okrągłych jest kilkanaście zestawów, rozstawia się je na wałach zależnie od żądanej szerokości arkuszy. Przekrawanie papieru odbywa się jednocześnie z kilku lub kilkunastu zwojów, liczba ich zależy od grubości (lub *gramatury) papieru. P. podłużny służy do przecinania odwijanej wstęgi papieru na węższe pasma z odcięciem nierównych brzegów oraz do równomiernego zwijania tego papieru w zwoje. Wstęga papieru jest cięta za pomocą par okrągłych noży (talerzowych i tarczowych). W zależności od żądanej szerokości pasm papieru zestawy noży mogą być przesuwane wzdłuż szerokości przebiegającego papieru.
PRZEŁAMYWANIE, dokonywanie przez Śskładacza zmian w *układzie graficznym *kolumny w wyniku przeprowadzonej *korekty lub zmiany poprzedniej koncepcji graficznej redaktora technicznego.
Zob. też Łamanie.
PRZEMIAŁ zob. MAKULATURA. M. w wydawnictwie.
PRZEMYSŁ CELULOZOWO-PAPIERNICZY
produkuje: półsurowce papiernicze *ścier, *masy celulozowe (również do przerobu chemicznego), *masy półchemiczne, półrnasę słoniową, półmasę szmacianą, *masę makulaturową; *papier, *tekturę i watę celulozową (tzw. ligninę); masowe przetwory papierowe mechanicznie przerabiane na papier toaletowy, zeszyty, papier liniowany itp. W końcu XIX w. produkcja światowa wynosiła ok. 5 min. ton, w 1913 ok. 10 min. ton. Produkcję ostatnich dziesięcioleci ilustruje tabela na str. 2011. Nowoczesny P.c.-p. charakteryzuje duża chłonność kapitału oraz koncentracja produkcji. *Maszyny i urządzenia należą do najcięższych i największych, jakie spotykamy w przemyśle, a fabryki (*Papiernie) to w przeważającej części potężne kombinaty. P.c.-p. zużywa wielką ilość energii, pary technologicznej i surowców, z których drewno stanowi największą część (przeciętnie na wyprodukowanie 1 tony papieru potrzeba ponad 4 m3 drewna). Dalsze surowce to: makulatura, szmaty oraz różne wypełniacze, barwniki, kleje, siarczan glinu i różne związki chemiczne niezbędne do produkcji mas celulozowych. Na czoło problemu zaopatrzenia wysuwa się woda (od 60 do paruset litrów wody zużywa się na wyprodukowanie 1 kg papieru czy tektury) oraz możliwości odprowadzania ścieków, bardzo obfitych i biologicznie szkodliwych. Potężny P.c.-p., wspierany bogatym zapleczem iglastego surowca drzewnego, posiadają: USA, Kanada, Skandyna
2009
2010
PRZEMYSŁ CELULOZOWO-PAPIERNICZY
Kontynent Zużycie papieru i tek- Udział Produkcja papieru i tektury w tys. ton
tury w kg na głowę ludności w 1964 1936 1949 1954 1959 1964
1954 1959 1964 0/ /o ilość 0/ /o ilość % Uość % ilość /o ilość %
Europa 26,4 35,1 47,2 21,0 10 945 11065 29,7 17 080 32,6 23 095 32,8 32 007 34,2
Afryka 3,9 4,0 7,9 3,8 __ 50 0,1 115 0,2 220 0,3 526 0,6
Azja 2,2 4,0 7,2 53,6 1255 940 2,5 2 625 5,0 6 350 9,0 11339 12,1
Australia 70,6 79,0 90,4 0,4 __ 225 0,6 310 0,6 625 0,9 997 1,0
Ameryka Płn. 170,1 192,3 209,4 6,6 14 320 . 24355 65,3 31160 59,5 38 570 54,7 46 256 49,5
Ameryka Łac. 9,3 12,4 14,8 6,6 225 . 640 1,7 915 1,7 1560 2,2 2 336 23
Reszta świata 1,2 2,1 1,4 8,0 255 25 0,1 195 0,4 80 0,1 53 0,1
Razem 19,2 24,7 29,4 100,0 27 000 __, 37 300 100,0 52 400 100,0 70 500 100,0 93 514 100,0
Kontynent Produkcja ma celulozowych (pap. i chem.) oraz ścieru w tys. ton
1936 1949 1954 1959 1964
ilość % ilość % ilość % ilość 0/ /O ilość %
Europa 5 955 6440 24,4 9 670 33,8 12 505 32,2 18185 31,1
Afryka __ __. 15 0,1 30 0,1 100 0,3 447 0,8
Azja 420 295 1,6 1100 3,8 2 210 5,7 6 629 11,3
Australia __ __ 60 0,3 150 0,5 295 0,8 406 0,7
Ameryka Północna 5 260 __. 11470 61,3 17 210 60,2 23 000 59,3 31708 54,2
Ameryka Łacińska 15 120 0,7 190 0,7 465 1,2 1086 1,8
Reszta świata 1200 300 1,6 250 0,9 185 0,5 38 0,1
Razem 12 850 18 700 100,0 28 600 100,0 38 760 100,0 58 ' 100,0
wia oraz ZSRR, który intensywnie rozwija ten przemysł, mając największe lasy iglaste. W skali światowej postęp techniczny w P.c-p. idzie w kierunku opanowania produkcji mas papierniczych z drewna drzew tropikalnych. Tylko mała część papieru i tektury trafia na rynek w stanie nie przetworzonym, większa staje się elementem składowym innych produktów czy opakowania. Charakterystyczne powiązania procesów chemicznych z mechanicznymi zachodzące w P.c.-p. wyodrębniają g3 spośród innych przemysłów, przy czym technologicznie najbardziej jest doń zbliżony młody i prężny przemysł płyt spilśnio-nych. P.c.-p. bywa łączony organizacyjnie z przemysłami przetwarzającymi drewno oraz z administracją lasów. Ma to zapewnić racjonalne zużycie drewna, które najbardziej opłaca się przerabiać na masy celulozowe, papier i tekturę. Zdolności łączenia się papieru i tektury z innymi tworzywami (specjalnie syntetycznymi) oraz możność nadawania papierowi i tekturze coraz to nowych własności (wodo-odporność, odporność na przenikanie gazów, zapachów, płynów i tłuszczów, na zerwanie, przedarcie, zginanie itp.) czynią z nich powszechny masowy artykuł użytkowy. W Polsce rozwój P.c.-p. nastąpił w 1. 20-tych i 30-tych XX w., był jednak dużo mniejszy, niż pozwalały na to stosunkowo dobre warunki surowcowe (w tym okresie
Polska należała w Europie do największych eksporterów znanej z wysDkiej jakości papierówki). W 1938 produkcja papieru i tektury wyniosła łącznie 247000 ton, a zużycie ni głowę niecałe 7 kg, co stawiało Polskę na dalekim miejscu wśród krajów Europy. Po drugiej wojnie świato-wsj P.c.-p. był silnie zdswastowany, ale już w 1953 na gruzach zntszczonsj pipbrni w Skolwinie powstała nowa fabryka papieru, wyposażona w nowoczesne maszyny papiernicze, wówczas jedns z nijwiększych w Europie. Dalsze wielkie kombinity cslulozowo-papiernicze zbudowano w Kostrzynie, Ostrołęce, a ostatnio k. Świecia. Do największych fabryk papierniczych w Polsce należą Zakłady Celulozowo-Papiernicze we Włocławku i Warszawskie Zakłady Papiernicze w Jeziornie. Na Pomorzu powstały m. in. zakłady P.c.-p. w Fordatiie i w Szczecinie, z większych śląskich wjanowicach Wielkich, Karpaczu i Mir-kowie. Dziś P.c.-p., podlegający Ministerstwu Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego i zgrupowany w Zjednoczeniu Przemysłu Celulozowo-Papierniczsgo z siedzibą w Łodzi, składa się z 22 przedsiębiorstw produkcyjnych jedno-i wielozakładowych (łącznie 58 fabryk), zatrudniających łącznie ponad 33000 ludzi. Produkcja papieru i tektury wyniosła w 1965 ponad 820000 ton, zużycie na głowę ok. 26 kg.
2011
2012
PRZEWODNIK
Zob. też Masa papiernicza, Surowce do produkcji papieru. Klimatyzowanie papieru, Kredowanie papieru, Powlekanie papieru, Przechowywanie papieru, Sortowanie papieru, Wypełnianie papieru, Zaklejanie papieru.
Statistische Ubersicht zur Entwicklutig der Zellstoff- u. Pa-pieritulustrie der Welt 1949-1964. "Schwcrpunkt Informationen" 1965 nr 4.
PRZEMYŚL
Drukarstwo i księgarstwo. W 1825 K.F. Wenzel założył w P. pierwszą księgarnię, która przetrwała do jego śrnierci w 1838. Następną księgarnię i skład nut założyli w 1846 Paweł i Jan Jeleniowie, prowadząc ją pod firmą Braci Jeleniów do śrnierci ostatniego właściciela (Gustawa) w 1899. Od 1848 ogłosili oni drukiem szereg broszur dla ludu, kalendarze, dzieła filozoficzne oraz dwie monografie o P. W ciągu kilku miesięcy 1857 na podstawie umowy z dzierżawcą greckokatolickiej drukarni kapitulnej, Mikołajem Dzikowskim, wydawał tu swą ^.Bibliotekę Polską" (zeszyty 105-120) Kazimierz Józef Turowski. W XIX w. księgarnie, antykwariaty i czytelnie posiadali: A.H. Żupnik (z filią w Drohobyczu); S.F. Piątkiewicz, J. Styfi i A. Juszyński, księgarz z Czerniowiec. W 1. 20--tych XX w. powstały księgarnie Tennenbauma i J. Felsena. Obecnie działają: drukarnia Sp-ni "Praca", Drukarnia i Introligatornia ZPU i Drukarnia Polska punkt usługowy. Dom Książki otworzył trzy księgarnie.
Oprawy. Zachowały się księgi sądowe oprawiane w pierwszej poł. XVI w. w skórę wiśniową, tłoczoną ślepymi radełkarni figuralnymi (*Tłoki introligatorskie) z obfitym napisem (zazwyczaj złecenym) oraz odciskami herbów starostów. Oprawy te miały grzbiety stosunkowo płaskie, niektóre woluminy były usztywniane deską i zapinane na klamry. W drugiej poł. XVI i później, w XVII-XVIII w., używano skóry białej lub pergaminu naturalnego, bądź też barwionego. Obowiązek oprawy ksiąg sądowych ciążył na pisarzu sądowym w myśl uchwał miejscowych sejmików, potwierdzonych następnie przez konstytucje.
P. Dąbkowski: Oprawa ksiąg sądowych poi. "Exlibris" 1918.
PRZEPISY KATALOGOWANIA (Instrukcja katalogowa) zob. KATALOG ALFABETYCZNY.
PRZERYWNIK zob. WINIETA.
PRZESKŁAD, ponowne wykonanie *składu drukarskiego już raz zło żonego tekstu, np. z powodu zmiany formatu, konieczności obłamań (*Włamywanie ilustracji), zmiany stopnia lub rodzaju *czcionki itp.
PRZESMYCKI Zenon, pseud. Miriam (1861-1944), awangardowy poeta okresu Młodej Polski, tłumacz, edytor, bibliofil. Bibliofilstwo P. wyrażało się przede wszystkim w jego dążeniu do nadania książce drukowanej charakteru dzieła sztuki przez wyposażenie jej w możliwie najdoskonalszą szatę zewnętrzną. Wydając w 1. 1901-1907 we własnym opracowaniu artystycznym i typograficznym przy współpracy artystów grafików czasop. literackie "Chimera" (30 zeszytów), wywarł duży wpływ na ukształtowanie się młodopolskich kanonów estetyki książki w duchu symbolizmu. Jako edytor dał się poznać przy wydawaniu Pism zebranych Cypriana Kamila Norwida (w 1912 ukazały się 3 t. w układzie typograficznym A. *Półtawskiego; kontynuację uniemożliwił wybuch pierwszej wojny światowej) oraz poszczególnych utworów poety. Był członkiem honorowym *Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie i brał żywy udział w jego pracach. Przez szereg lat sprawował funkcję prezesa Polskiego To w. Ochrony Prawa Autorskiego. Głębokie zainteresowanie dla twórczości CK. Norwida i filozofii Józefa Marii Hoene-Wrońskiego (1776-1853) określiło przedmiot poszukiwań zbierackich P., który zgromadził niezwykle cenną kolekcję dzieł tych autorów w autografach i rpsach (obecnie w zbiorach *Biblioteki Narodowej w Warszawie).
S.P. Koczorowski: Z.P. (Miriam). "Pam. Liter." 1946.
PRZEWIJARKA PAPIERU, *urządzenie do kontrolowania i usuwania wszelkich uszkodzeń wstęgi papieru oraz otrzymania *zwojów papieru twardo nawiniętego lub *zwoików o określonej długości wstęgi (np. papieru światłoczułego, obiciowego). Zależnie od przeznaczenia stosuje się P. tamborową, składającą się ze stojaków dla tamboru przewijanego i przewiniętego, hamulca tamboru i rozfałdownicy, oraz P. zwoikową, składającą się ze stołu z wałkiem zwijającym papier, dwóch wałków: prowadzącego i dociskowego, połączonego z zegarem wyłączającym samoczynnie bieg papieru po określonej ilości metrów, oraz odwijaka.
PRZEWODNIK, w dziedzinie wiedzy o książce rodzaj *podręcznika zawierającego zbiór informacji: 1. P. geograficzno-topegraficzny jest najstarszym typem tego rodzaju książek. Jego pierwowzór stworzyli Jonowie zamieszkali w Azji Mniejszej. Miał on ceł praktyczny, ułatwiał bowiem utrzymywanie rozległych stosunków handlowych. Pierwsi znani autorzy P. to Hekatajos i Skylaks. P. po terenach lądowych nazywano Ges peripatos, po obszarach morskich Periplus. Z czasem oba rodzaje P. określano nazwą perUgesis. Klasycznym dziełem perie-gezy antycznej jest Pausaniasza Podróż po Grecji (Hel-łados periigesis), P. po zabytkach Grecji uzupełniony
2013
2014
"PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY"
Karta tytułowa przewodnika Eliasza-Radzikowskiego
mnóstwem wiadomości z zakresu mitologii, historii i archeologii II w. Od IV w. n.e. rozwijały się P. rzymskie, tzw. itineraria (Antoninus). Z czasów humanistycznych pochodzi słynny P. po Rzymie i jego zabytkach, Mirahi-lia Romae (1475). Innym głośnym i naśladowanym P. była książka H. Kiiniga von Vacha ze Strasburga, Die Wal-fahrt und Strass zu sant Jacob (1495). W drugiej poł. XVI w. pojawiły się w Niemczech pierwsze pocztowe rozkłady jazdy (Kursbiicher der Post, 1563), zawierające zwięzłe informacje o miejscowościach posiadających stacje pocztowe; w pewnym sensie były one pierwowzorem dzisiejszych rozkładów jazdy kolejowej. W 1829 ukazał się pierwszy P. znanej firmy nakładowej K. *Baedekera. W XX w., w związku z rozwojem środków komunikacji i turystyki, na całym świecie ukazuje się ogromna ilość P. po krajach, miastach i terenach turystycznych (w Polsce *Wydawnictwo Sport i Turystyka). P. te, w formie kilku-stronicowych składanek, nazywa się też folderami. Podstawowym P. po Polsce jest wielojęzyczna publikacja Polska (wyd. "Polonia"). 2. Analogicznie do P. geograficz-
no-topograficznego istnieją P. po zbiorach muzealnych i bibliotecznych (*P. po bibliotece), teatralne itp. Np. P. operowy informuje przede wszystkim o akcji dzieła scenicznego, składającego się z kompozycji muzycznej i wątku literackiego (libretta). Współczesne P. operowe podają obok treści opery krótką biografię kompozytora i ogólną charakterystykę jego twórczości, niekiedy zawierają słownik podstawowych terminów muzycznych i teatralnych. Ostatnio wyd.: B. Kremniew, Opiemyje li-brietto. Kratkoje izłożenije sodierżanija opier. Moskwa 1954; A. Hostomska: Opera. Pruuodce opernii tuorbou. Praha 1958; E. Krause: Oper von A-Z. Leipzig 1961. P. operetek i baletów są publikowane jako osobny rodzaj informatora. W polskiej literaturze ukazały się dotąd tylko trzy P. operowe opracowane krytycznie: Lesława Jaworskiego (Lwów 1914), Karola Stromengera (Warszawa 1959) oraz Józefa Kańskiego (Kraków 1964). Zob. też Podróżnicze książki ilustrowane.
"PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY. Miesięcznik dla wydawców, księgarzy, antykwarzy, jako też dla czytających i kupujących książki" zał. od drugiego półrocza 1878 w Krakowie przez Władysława *Wisło-ckiego i redagowany przez niego do śmierci w 1900. Wyd. pocz. jego nakładem, od 1892 subwencjonowany przez Akademię Umiejętności, przechodził różne koleje i miał różnych redaktorów (m. in. w 1. 1906-1913 J. *Czu-bek) i różnych wydawców. W 1901 wydawnictwo przejęła firma Gebethner i Sp. w Krakowie. W 1914 redakcja P.B. została przeniesiona do Warszawy i połączona z wychodzącym tam "Przeglądem Bibliograficznym" Księgarni *Gebethnera i Wolffa (wyszło tylko sześć zeszytów za pierwsze półr.). W tym samym czasie kontynuacją dawnego P.B. była wyd. przez Akademię Umiejętności w Krakowie w 1. 1914-1919 "Bibliografia Polska" (w niezmienionej postaci jak P.B. i do 1916 z takim samym podtytułem) pod red. J. Czubka (1915 i 1916 jako roczniki). W okresie 1920-1923 P.B. nie ukazywał się bieżąco. Lukę tę usiłował wypełnić zorganizowany we Lwowie z inicjatywy S. Vrtela-*Wierczyńskiego komitet, pod którego auspicjami Władysław Tadeusz Wisłocki opracował rocznik 1920 jako t. 1 serii 2 (wyd. w 1922) i rocznik
1921 (wyd. w 1926); na opracowane przez niego roczniki
1922 i 1923 nie znaleziono nakładcy, toteż pozostały one w rpsie (w Bibliotece Narodowej). Od 1924 P.B. znów ukazywał się regularnie, wyd. do 1928 przez Bibl. Zakł. Nar. im. Ossolińskich jako miesięcznik (w 1928 jako dwutygodnik), w dalszym ciągu pod red. Wisłockiego. Gdy od 1928 rozpoczęto publikowanie pierwszej poi. regularnej bibliogr. narodowej bieżącej pt. "Urzędowy Wykaz Druków", wyd. P.B., jako serii trzeciej, przejął Związek Księgarzy Poi. w Warszawie, nadając mu charakter
2015
2016
PRZEWODNIK PO BIBLIOTECE
bibliogr. księgarskiej (roczniki 1928-1933). P.B. jest najdłużej wychodzącym poi. czasop. bibliogr.; pełnił do pewnego stopnia funkcję bieżącej rejestracji poi. produkcji wydawniczej (chociaż sprawiało to duże trudności ze względu na rozbicie rozbiorowe) oraz poloników zagranicznych. Był też najlepiej redagowaną bibliogr. ogólną bieżącą przed późniejszym "Urzędowym Wykazem Druków". Cechą charakterystyczną P.B. był układ alfabetyczny (w 1903 tylko w nr. 3 eksperymentalnie zastosowano układ działowy) z rocznym indeksem alfabetycznym, w 1. 1920 i 1921 działowym. W 1. 1924-1928 zastosowano układ krzyżowy z takimż indeksem rocznym, zaś w 1. 1929-1933 układ działowy z indeksami alfabetycznymi, przeważnie półrocznymi. W 1903 P.B. zamieścił spis współczesnych czasop. poi. z dążeniem do możliwej kompletności (w bieżących zeszytach podawano opisy poszczególnych nrów ważniejszych czasop. z podaniem ich zawartości). Prócz części bibliogr. P.B. zawierał w 1. 1882-1913 i 1924-1928 dział "Kronika", będący do dziś kopalnią informacji dotyczących bibliotekarstwa, ruchu wydawniczego, księgarstwa, bibliofilstwa itd.
"PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY. Urzędowy Wykaz Druków wydanych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej", polska bieżąca *bibliografia narodowa, wydawana przez *Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej w Warszawie. Stanowi powojenną kontynuację "Urzędowego Wykazu Druków wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej" (UWD), publikowanego w 1928-1939, w układzie alfabetycznym, początkowo jako kwartalnik, od 1929 jako tygodnik, z indeksami tygodniowymi (klasowymi) oraz rocznymi (alfabetycznymi i klasowymi) za 1931-1937 (klasowe z lukami). Wl. 1928-
1930 UWD był opracowywany z inicjatywy S. *Dem-bego przez Biuro Rejestracji Wydziału Bibliotek Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Od
1931 wydawnictwo przejęła ^Biblioteka Narodowa.UWD miał też dodatki samoistne: "Urzędowy Wykaz Czasopism Wydawanych w Rzeczypospolitej Polskiej", miesięcznik (1930-1935); "Wykaz Druków Polskich lub Polski Dotyczących Wydawanych za Granicą", miesięcznik, później kwartalnik (1930-1938). UWD wznowiony w 1946 pt. "Przewodnik Bibliograficzny" (PB) ukazywał się początkowo nieregularnie (z lukami), a od 1948 jako tygodnik z indeksami alfabetycznymi tygodniowymi, później miesięcznymi i rocznymi, od 1956 również z indeksami rocznymi przedmiotowymi. Pełne materiały za lata 1944-1947 opublikowano w oddzielnym tomie w 1955. Długoletnim redaktorem UWD od jego założenia (później PB) jest Jadwiga Dąbrowska. Układ PB jest działowy (26 działów). Klasyfikacja PB została przyjęta przez księgarstwo oraz urzędową statystykę
PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY
DRZĘIłilWY WYK \Z DHliKÓW
Strona tytułowa "Przewodnika Bibliograficznego"
wydawniczą. Podstawą rejestracji są materiały otrzymywane przez Bibliotekę Narodową na mocy ustawy o *egzemplarzu obowiązkowym. PB wykazuje całość poi. produkcji wydawniczej: *druki zwarte, czasop., nuty, mapy i ryciny. W 1946-1948 rejestrowano wspólnie z drukami krajowymi *polonica zagraniczne; rejestrację ich wznowiono w 1960 w postaci osobnego rocznika "Polonica zagraniczne. Bibliografia" (R. 1 za 1956).
PRZEWODNIK PO BIBLIOTECE, wydawnictwo informacyjne (z reguły w małym formacie), ułat- , wiające ^czytelnikom korzystanie z bibl. Zawiera zwykle adres, krótki rys historyczny bibl., szkic struktury organizacyjnej z podaniem najważniejszych agend, omówienie stanu i charakteru zbiorów, wykaz i opis katalogów, niezbędne wiadomości dotyczące warunków korzystania z bibl. itp. Informatory tego typu są bardzo rozpowszechnione. Starannie opracowany i estetycznie wydany P. stanowi jeden z najlepszych środków *propagandy bibliotecznej.
2017
2018
PRZEWORSKI
PRZEWORSKI Jakub (1875-1935), antykwariusz, księgarz, wydawca. W 1900 wspólnie z H. Barbanellem założył w Warszawie przy ul. Świętokrzyskiej 19 antykwariat, który w 1903 sprzedał K. *Fiszlerowi. W tymże roku przy Świętokrzyskiej 3 otworzył nowy antykwariat i prowadził go nieprzerwanie do końca 1933. Specjalnością P. był antykwariat nowoczesny, tj. nabywanie resztek nakładów książek, które z jakichś względów zalegały w magazynach wydawców. W rozprowadzaniu ich wykazywał szczególne umiejętności i wielką pomysłowość: obniżał nieraz pierwotną cenę katalogową do 1/10, zadowalając się minimalnym zyskiem. Jeździł osobiście po ośrodkach wydawniczo-księgarskich (Kraków, Lwów, Poznań), zakupując tam mniej znane w Warszawie i Kongresówce dzieła, często zakazane, a jednocześnie przewożąc za kordony wydawnictwa warszawskie lub petersburskie. Do rozprowadzania książek P. zorganizował specjalną sieć domokrążnych kolporterów działających również poza Warszawą. Z końcem 1933 firma P., przeniesiona do nowoczesnego lokalu przy ul. Sienkiewicza 2, została przekształcona na księgarnię i wydawnictwo. Dotychczasowa działalność wydawnicza P. była jedynie sporadyczna, obejmując raczej wznowienia pewnych książek, w większej ilości zakupionych łącznie z prawami, albo też powieści lub książek dla młodzieży, wydawanych przez administracje czasopism jako premia dla prenumeratorów, w których to książkach zmieniał karty tyt. lub okładki. Nowa działalność wydawnicza objęła książki dotąd nie publikowane, przede wszystkim tłumaczenia. Pierwsze wydane wówczas przez P. z dużą starannością i wcale nie tanie, bo przeciętnie po 15 zł, książki: S. Zweiga Maria Antonina, E. Curie Maria Curie, A. Mounthego Księga z St. Michele i R. Landaua Paderewski szybko zostały wyczerpane i były kilkakrotnie wznawiane. Ten pomyślny start, poparty umiejętną i szeroką reklamą, rozpoczął niezwykłą w ówczesnych warunkach księgarsko-wydawniczych w Polsce, dynamiczną działalność firmy P., której nie zahamowała śmierć założyciela. Kierownictwo firmy objął syn, Marek P. (1903-1943), z wykształcenia inżynier elektryk, który z pomocą matki oraz siostry, Adeli Lindenfeldowej, uczynił z przedsiębiorstwa poważną oficynę. Produkcja jej obejmowała szeroki zakres: od obrazkowych, bardzo starannie wykonanych książek dziecinnych (Tuwim, Disney), książek dla młodzieży (Grey Owi, Gąsiorowski), poczytnych wówczas biografii (Cooper, Strachey, Zweig), powieści (Cronin, Graves, Mitchell), tomów i wyborów poezji (Broniewski, wszyscy skamandryci), dzieł filozoficznych i socjologicznych (Freud, Huxley, Russel, Malinowski), jednotomowej Encyklopedii Wachtla, Briicknera Dziejów kultury polskiej po wielką książkę kucharską Piętkowej. Do sierpnia 1939
wydano ponad 300 książek, w tym ponad połowę dzieł i utworów autorów poi. Jednocześnie tradycyjnie już nabywano w dalszym ciągu po likwidujących się przedsiębiorstwach wydawniczych wiele cennych książek, m.in. po Krakowskiej Spółce Wydawniczej wszystkie jej Śwydawnictwa (prócz dwu wydawnictw seryjnych), po Bibliotece Arcydzieł Literatury dzieła Trzech Wieszczów w 59 t., po Wydawnictwie Gutenberga 20-tomową Encyklopedię, którą uzupełniono dwoma tomami suplementu. Wyd. w czerwcu 1939 katalog wydawnictw własnych i nabytych zawiera 755 tyt. W 1936 firma P. zorganizowała dział-sprzedaż)'' ratalnej posiadanych wydawnictw z bardzo licznym zastępem tzw. przedstawicieli, objeżdżających teren kraju i zbierających zamówienia z płatnością należności za nabyte książki nawet w kilkuzłoto-wych ratach. We wrześniu 1939 pewna część książek spłonęła, w grudniu zaś firmę z ramienia okupanta objął Paul Peter Kostrzewa, który po zniszczeniu pewnej ilości wydawnictw zakazanych pozostałe sprzedawał na własny rachunek, a w lokalu księgarni P. założył filię Deutsche Buchhandlung. Marek P. i jego rodzina przez pewien okres przebywali w getcie warszawskim, a następnie ukrywali się na Saskiej Kępie. Tam Marek P. zginął tragicznie 8 III 1943, rozstrzelany przez gestapowców.
PRZYCZYNEK, niewielka praca naukowa, dotycząca wybranych szczegółów obszerniejszego zagadnienia; ma najczęściej postać artykułu w czasop., *wydawnic-twie zbiorowym lub *dziele zbiorowym. Kilka P. dotyczących tego samego zagadnienia stanowi podbudowę dla *monografii tego zagadnienia.
PRZYGOTOWALNIA FORM TYPOGRAFICZNYCH, oddział drukarni, w którym dokonuje się przygotowania form do druku poza maszyną drukującą nakład, aby zmniejszyć jej postój. P.f.t. wyposażona jest też w płyty do *narządzania, maszyny do wykonywania *odbitek rewizyjnych i próbnych. Stoły do narządzania powinny być zaopatrzone w skale i lupy nastaw-cze. Do wyrównywania klisz i *stereotypów na wysokość służą specjalne przyrządy pomiarowe. Po narządzeniu i zaklinowaniu (*Klin) formy przenosi się ją na maszynę do prób, na której następuje dopasowanie *kolurnn, sprawdzanie pasform (*Forma drukowa), odbicie do *rewizji technicznej, wyrównanie klisz, odbicie do wycinek lub trawionek i ich wykonanie, wreszcie poprawienie rewizji. W oddziale tym dokonuje się także mycia i rozbiórki form. *Podkładanie przeprowadza się w hali maszyn, choć istnieje tendencja do wykonywania podkładek w P.f.t.
2019
2020
PRZYŁĘCKI Stanisław (1805-1866), historyk, bibliograf, bibliotekarz. Pracę biblioteczną rozpoczął w Bibliotece *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich w 1832; od 1837 przebywał w Medyce, porządkując zbiory G. *Pawlikowslriego. W 1. 1846-1862 opiekował się bibl. C.K. Galicyjskiego Tow. Gospodarczego, sporządzając dla niej katalog kartkowy. Od 1863 został bibliotekarzem J. ^Potockiego w Wilanowie. Jednocześnie prowadził w bibliotekach Galicji poszukiwania materiałów do prac historycznych i bibliograficznych, które drukował w czasop. lwowskich bądź wydawał jako osobne rozprawy. Wydał drukiem pozostającą dotąd w rpsie Wojnę chocimską W. Potockiego. Współpracował też przy 2 wyd. Słownika Lindego. Największa praca P., Księgoznawstwo polskie powszechne porządkiem abecadłowym ściśle ułożone (w dziesięciu grubych foliantach), pozostała w rpsie. Było to najpełniejsze dzieło bibliograficzne przed Bibliografią *Estreichera. Po śmierci P. Księgoznawstwo nabyła Cesarska Biblioteka Publiczna w Petersburgu (obecnie *Bibliotieka Gosudarstwiennaja Publicznaja im. M.E. Sał-tykowa-Szczedrina). Dwa inne warianty tej pracy wraz z całą puścizną rękopiśmienną po P. są przechowywane w Ossolineum.
PRZYPIS (notka), zasadniczy element *aparatu naukowego książki. Istnieją dwa rodzaje P.: bibliograficzny, zwany także skróconym *opisem bibliograficznym (NP--56/N 01155: Przepisy bibliograficzne. Skrócony opis bibliogr.), i objaśniający (słownikowy i interpretacyjny), który podaje komentarz językowy i rzeczowy, informacje biograficzne, odmiany tekstu itp. P. umieszcza się na końcu rozdziału lub książki bądź u dołu kolumny, oddzielając od tekstu odstępem dwu wierszy, często Unią. P. składa się pismem o stopień lub dwa mniejszym niż zasadniczy tekst książki i zaopatruje w znaki notki ^frakcje górne liczby, litery alfabetu lub gwiazdki *Asterysk). Dawniej po znaku stosowano nawias półokrągły, w nowoczesnym drukarstwie zwyczaj ten zanika. Ten sam znak powtarza się w odpowiednim miejscu tekstu głównego (*2 Odsyłacz).
PRZYRODNICZE KSIĄŻKI ILUSTROWANE
rozpowszechniły się w czasach nowożytnych wraz z rozwojem publikacji w tej dziedzinie. Wizerunki roślin i zwierząt istniały w sztukach plastycznych wszystkich narodów, wyprzedzając o całe tysiąclecia pojawienie się właściwej P.k.i. Niektóre z tych wizerunków przedstawiały formy zwierzęce z zadziwiającą dokładnością, np. malowidła i ryty naskalne młodszego paleolitu w grotach fr. i hiszp., inne odtwarzały zwierzęta i rośliny, stylizując je ze zrozumieniem ich właściwej środowiskowej wspólnoty (wizerunki w sztuce starożytnego Egiptu). Pierwsze
PRZYRODNICZE KSIĄŻKI IL.
analityczne ryc. ciała ludzkiego i roślin leczniczych pojawiły się od III w. p.n.e. w starożytnych rpsach lekarskich tzw. epoki aleksandryjskiej. Wykonywane ręcznie ryc. tych dzieł, znanych głównie w późniejszych odpisach, przerysowywano przez cały okres średniowiecza, zniekształcając je coraz bardziej. Mniej lub więcej wierne wizerunki zwierząt występowały zwłaszcza od XI w. w rpsach tzw. bestiariuszy (*Physiologus), czyli w opowieściach moralno-filozoficznych. Znacznie lepsze wizerunki ptaków podawał rękopis De arte venandi cum avibus z XIII w., dzieło o charakterze prawie naukowym, którego autorem był cesarz Fryderyk II Hohenstaufen. Podobizny zwierząt, zwłaszcza egzotycznych, pojawiały się również w rękopiśmiennych opisach podróży. Jednym z wybitnych rysowników animalistów był w pierwszej poł. XV w. malarz Pisano Pisanelło, którego zbiór rys. przedstawiających realistycznie ptaki i czworonogi posiada Muzeum Luwru w Paryżu. W końcu w. XV w związku z budzącym się zainteresowaniem przyrodą pojawiły się liczne drukowane księgi zielarskie, tzw. herbaria, z wizerunkami roślin leczniczych, częściowo fantastycznych, z których pierwsze, Herbarium J.Ph. de Lignamine, było wydane w Rzymie w 1483. Próby odtworzenia roślin i zwierząt według rys. z natury zawierało popularne dzieło lekarskie Hortus sanitatis z 1485, przypisywane Erhardowi Reuwich. W XVI w. pod wpływem silnie rozwijających się zainteresowań przyrodniczych oraz zetknięcia się z egzotyką nowo odkrytych krajów pojawiły się pierwsze wielotomowe ilustrowane historie naturalne: Szwajcara Konrada Gessnera Historia animalium z pierwszymi z naukową ścisłością wykonanymi licznymi *drzeworytami Lukasa Schana i Hansa Thomasa oraz kilku ryc. wybitnego mistrza Renesansu, A. *Diirera; Histoire de la naturę des oiseaux z ryc. Pierre Goudeta; U. *Aldrovandiego De animalibus, ilustrowane przez czterech drzeworytników: Ligozziego, Ber-niniego, Swinta i Coriolana; Księga ryb Salvianiego; zielniki Brunfelsa, Boćka i Fuchsa; dzieła anatomiczne Jana Stephana van Calcar, podające pierwsze wykonane z natury rys. szkieletu człowieka, a zwłaszcza dzieło De humani córporis fabrica Hbri septem A. Vesaliusa, które zapoczątkowało nowożytną naukę anatomii ciała ludzkiego. Szkice anatomiczne Leonarda da Vinci mimo częściowego zniekształcenia wskutek panujących wówczas tradycyjnych a mylnych teorii i poglądów wprowadziły do P.k.i. przez swój realizm postulat prawdy. Wybitnym zbiorem wizerunków roślin i zwierząt, zaczerpniętych przeważnie z natury, okazały się arrasy jagiellońskie, wykonane we Flandrii, a zachowane w postaci tkanin--opon w zbiorach Wawelu. Na arrasach, podobnie zresztą jak w najbardziej naukowych historiach naturalnych epoki Renesansu, prócz wielu ścisłych i wiernych po-
2021
2022
PRZYRODNICZE KSIĄŻKI IL.
dobizn zwierząt pojawiały się wciąż jeszcze postacie legendarne, jak jednorożec, smoki, chimery, bazyliszki, węże skrzydlate etc. (*Zoomorficzne ornamenty). Po 1600 w księgach przyrodniczych, obejmujących coraz szersze dziedziny rozwijających się nauk, miejsce panujących dotąd wszechwładnie drzeworytów zajęły *mie-dzioryty, dające większą swobodę techniczną. W XVII w. głównym ośrodkiem pięknych wydawnictw P.k.i. była Holandia, gdzie jako nowość zaczęły się ukazywać ryto-wane wielobarwne plansze, przedstawiające głównie rośliny i ptaki. Jednym z najwybitniejszych ilustrowanych dzieł tego okresu były Ornithologiae Hbri tres Fransa Wil-lugby (1676) z seriami miedziorytów nowo odkrytych zamorskich gatunków ptaków. Epoką prawdziwego rozkwitu we wszystkich dziedzinach nauk przyrodniczych tego typu książki był XVIII w. Od rysunków anatomicznych Holendra Pietera Campera (1722-1789), przedstawiających pracę poszczególnych elementów żywego organi-
Drzeworyty roślin z dzieła Falimirza O ziołach i mocy ich
zmu, poprzez pierwsze ryciny szczegółów patologicznych (Morgagni 1761), pierwsze tablice obrazów widzianych pod mikroskopem (Ledermiiller 1719-1769) i pierwsze dzieła entomologiczne (Rosel von Rosenhof 1705-1759 i Pierre Lyonet 1692-1754), wszystkie dziedziny i specjalności przyrodnicze, a zwłaszcza ornitologia i konchybiolo-gia, rozbudowały P.k.i. w postaci plansz miedziorytniczych, kolorowanych ręcznie. Jednym z najważniejszych ośrodków P.k.i. był Paryż, w szczególności zespół wybitnych ar-tystów-rytowników skupionych wokół Musee d'Histoire Naturelle, zał. w 1793. Wśród wielu dzieł tego okresu przynoszących tysiące plansz barwnych wymienić należy Historię naturalną Buffona (1000 plansz iluminowanych), G. Guviera Regne animal ze sztychami Marechala, dzieła ornitologiczne Audeberta, Levaillanta, Temmincka i Vieil-lota, do których tablice wykonywali Reinold, Barra-band, Prevost, Pretre i in. W XIX w. w Anglii wytworzyły się typy tablic zoologicznych i botanicznych, wno-
szących więcej życia w podobizny zwierząt i roślin, przy użyciu nowej techniki *litografii barwnej, która do dziś zachowała swe znaczenie w P.k.i. Z nieprzeliczonych dzieł i zbiorów rycin XIX w., które rozwinęły się w większości krajów europejskich i w Stanach Zjednoczonych, wymienić należy Audubona Ptaki Ameryki wydawane w olbrzymim, ponad metrowym formacie. W XX w. P.k.i. posługuje się raczej fotografią, w dalszym ciągu jednak rys., staloryt, litografia, druk wielobarwny i inne techniki graficzne zachowały swe znaczenie i w niektórych dziedzinach (np. anatomii, ento-mologii, gdzie chodzi o bardzo szczegółowe i analityczne przedstawienie), nie zostały zdystansowane nawet przez fotografię kolorową. Z najwybitniejszych artystów ostatniego pięćdziesięciolecia w P.k.i. wymienić należy w świecie anglosaskim Ch. Knighta i L.A. Fuertesa, w Skandynawii B. Liljeforsa, w Niemczech R. Friesego, we Francji P. Barruela, w ZSRR W. Watagina i A. Komarowa, -w Czechosłowacji Z. Buriana, w Austrii A. Rou-bala. Rozwój P.k.i. w Polsce aż do czasów współczesnych był niezwykle skromny, a większość wizerunków nosiła aż do XX w. charakter kompilacyjny. Bogaty rozkwit europejskiej P.k.i. w XVIII i XIX w. nie miał odpowiednika w Polsce, ponieważ zainteresowania w tym kierunku nielicznych przyrodników i miłośników przyrody zaspokajały głównie publikacje zagraniczne. Poza wizerunkami zwierząt i roślin o charakterze przeważnie dekoracyjnym w rpsach średniowiecznych, w XVI i XVII w. ukazywały się drzew, roślin leczniczych w tzw. zielnikach (herbaria S.Falimirza, S. Syreniusza i in.). Drzeworytami zdobione były także pierwsze dzieła z zakresu medycyny (np. Consewatio sanitatis Macieja z Miechowa, Kraków 1522, z drzeworytowymi portretami św. Kośmy i Damiana na strome tyt., oraz Lekarstwo doświadczone Marcina Siennika, Kraków 1564, z drzew, przedstawiającymi przygotowywanie maści i esencji). Są pewne dane, że niektóre wizerunki zwieiząt, jak żubr, tur, ryś i tarpan, w dziełach zachodnioeuropejskich (Gessner, Aldrovandi) pochodziły ze źródeł poi. Większość jednak książek przyrodniczych XVII i XVIII w. obywała się bez ilustracji lub powtarzała obce "figury" zwierząt i roślin (J. Jonston, K. Kluk, B. Jundziłł, J.E. Gilibert). Liczne miedzioryty zawierała książka Jakuba Breyna Exoticarum aliarumąue minus co-gnitarum plantarum centuria prima (Gdańsk 1678). Wysoki poziom osiągnęła P.k.i. jedynie w publikacjach gdańsz-czanina J.T. Kleina, zwłaszcza w Echinodermatum natu-ralis dispositio z 36 rytowanymi tablicami przedstawiającymi szkarłupnie, w Historia piscium naturalis... (1740-1749) z licznymi oryginalnymi rys. ryb oraz w Stemmata avium... (1759) z wizerunkami ptaków. W pierwszej poł. XIX w. pewną oryginalnością odznaczały się niektóre drzew, zwierząt zamieszczane w "Przyjacielu
2023
2024
PRZYWILEJ
Ludu" (Leszno). Staranne ryc. chrząszczy znalazły się w pracy K. Stronczyńskiego Rozryil>ki entomologiczne dla młodzieży (Wilno 1835), a oryginalne, miedziorytnicze ręcznie kolorowane tablice jaj ptasich ozdobiły Ornitologię ptaków polskich K. Tyzenhauza (Warszawa 1861). Od poł. XIX w., wraz z objęciem katedry zoologii na Uniwersytecie Jagiellońskim przez M. Nowickiego, pojawiły się podręczniki szkolne, tzw. "zwierzyńce obrazkowe", itp. wydawnictwa popularne tego autora, ilustrowane obficie kopiami ryc. z dzieł obcych. Zaczęto wydawać także ilustrowane podręczniki botaniczne, użytkowo--ogrodnicze i atlasy grzybów. Na przełomie wieków XIX i XX wiele publikacji przyrodniczych wyszło z Księgarni M. *Arcta w Warszawie. Większość z nich jednak zaopatrzona była w ilustracje zapożyczone z obcych wydawnictw, z wyjątkiem Księgi lasu B. Dyakowskiego z ilustr. A. Sopocki. Ożywienie P.k.i. nastąpiło dopiero w poł. XX w., kiedy zaczęła ona wykazywać więcej oryginalności (np. J. Sokołowskiego, W. Siwka, A. Skirgiełły, J. Towpika, R. Łomnickiej i in.).W dziedzinie P.k.i. przy pomocy fotografii artystycznej wybitne miejsca zajęli m. in. W. Puchalski i W. Strojny.
PRZYRZĄD, pierwsza faza pracy przy druku, poprzedzająca właściwy druk nakładu. Obejmuje *narzą-dzanie formy i ^podkładanie.
PRZYSPOSOBIENIE BIBLIOTECZNE ZBIORÓW zob. TECHNICZNE OPRACOWANIE ZBIORÓW.
PRZYSZYWKI zob. ZSZYWKI.
PRZYWILCKI Maciej (zm. 1587), introligator i księgarz krakowski. W 1571 przyjął prawo miejskie. Posiadał jeden z większych warsztatów introligatorskich. Książki oprawiał w całą skórę z klamrami, w pergamin biały, żółty i zielony, w półskórek, papier i półpapier, niekiedy złocił brzegi kart. Oprawy stare restaurował lub oprawiał książki na nowo. Stosował również włoską technikę szycia *bloku książkowego. Miał duży zasób narzędzi introligatorskich. Oprócz tłoków metalowych używał również drewnianych. Dotąd nie udało się utożsamić żadnej jego oprawy. Oprawione przez siebie książki sprzedawał zapewne w kramie na rynku krakowskim.
A. Chmiel: Inwentarz rzeczy introligatora krak. M.P. "Silva Rerum" IV.
PRZYWILEJ (łac. privilegium = prawo wyjątkowe): 1. Akt panującego dla poszczególnych osób, instytucji i stanów; różni się od innych aktów prawnych tym,
że oprócz prawa w znaczeniu przedmiotowyjn tworzy dla uprzywilejowanych prawo podmiotowe, przekazując im na stałe część władzy feudalnej. P. mógł oznaczać np. immunitet ekonomiczny (skarbowy), przenoszący prawo do danin i usług na określonym terenie, lub immunitet sądowo-administracyjny, przekazujący uprawnienia panującego uprzywilejowanemu. Najwcześniej, już w XII w., występowały P. dla duchowieństwa zarówno świeckiego, jak zakonnego. P. jednostkowe dla świeckich panów feudalnych przekształciły się już w XIII w. w P. ziemskie, obejmujące całe rycerstwo, a potem szlachtę określonej ziemi. Odrębną grupę stanowiły P. in-korporacyjne, rozciągające prawo obowiązujące w Koronie na nowo włączane dzielnice. P. jednostkowe zachowały się najdłużej w postaci P. lokacyjnych na zakładanie miast i wsi na prawie czynszowym. P. jako dokumenty były zasadniczo wręczane odbiorcom, którzy przechowywali je u siebie, a od końca XIV w. wnosili do ksiąg publicznych. P. ziemskie sporządzano jednocześnie w kilku oryginałach dla poszczególnych ziem, a od 1374 jeden z oryginałów był składany w archiwum koronnym (w metryce). W *zbio^ rach rpsów występują obecnie bądź oryginalne dokumenty, bądź kopie wpisów do ksiąg grodzkich i ziemskich (*Oblaty). Zob. też Dokument rękopiśmienny. 2. Akt urzędowy, wystawiony za odpowiednią opłatą przez najwyższe władze państwowe (król) lub kościelne (papież, prymas, biskup), także miejskie, przyznający jego posiadaczowi prawa, a niekiedy nakładający obowiązki w zakresie uprawianego przezeń zawodu. P. wystawiano m. in. dla przedstawicieli różnych zawodów, związanych z produkcją i kolportażem książki; miały one na celu zabezpieczenie ich pracy przed działalnością konkurencyjną. Wystawiano P. na zakładanie drukarń, księgarń i giserń (określały one miejsce i zakres działalności firm oraz sprawę dziedziczenia) oraz na wydawanie dzieł. Najstarszy znany P. księgarski pochodzi z Wenecji z 1469. Znane były również P. jarmarczne, które dotyczyły głównie *targów księgarskich we Frankfurcie n.M. i w Lipsku. Zezwalały one drukarzom i wydawcom na sprzedaż własnych produktów na targach. W Polsce zastosowanie miały głównie P. królewskie. Oryginał P. królewskiego, zaopatrzony w odpowiednią pieczęć oraz w podpisy króla, właściwego kanclerza i sekretarza, otrzymywał zainteresowany, jego odpis pozostawał w metryce koronnej lub księgach kanclerskich; streszczenie natomiast w aktach pieczęci (acta sigillata). Właściciel P. uprawniającego do założenia przedsiębiorstwa zobowiązany był do przedłożenia jego oryginału władzom miasta, w którym mieszkał i rozwijał czy zamierzał rozwijać określoną działalność; władze te dokonywały urzędowego odpisu w księgach grodzkich (oblata, ingrosacja), przyjmując go do wiadomości, przestrzegania
2025
2026
PSALTERIUM NOCTURNUM
i ochrony. Posiadacze P. królewskich tej kategorii w zależności od ich treści tytułowali się uprzywilejowanymi drukarzami, księgarzami czy giserami J.K. Mości. Drukarze i księgarze-nakładcy używali tej tytulatury w *adresach wydawniczych dzieł. Często w P. na założenie drukarni określano ogólnie, jakiego typu wydawnictwa i w jakich językach ma ona prawo tłoczyć, pozwalano na prowadzenie przy drukarni działalności księgarskiej, zabraniano wydawać dzieła przeciwko państwu i religii katolickiej oraz pisma zniesławiające, nakazywano przedkładanie dzieł treści religijnej lub autorów duchownych prewencyjnej *cenzurze kościelnej, zaś pod koniec XVIII w. pojawił się także nakaz oddawania *egzem-plarza obowiązkowego dzieł *Bibliotece Załuskich (P. *Za-wadzki 1789, A. *Gieryk Podebrański 1790). Już od poł. XVI w. posiadanie P. stało się niemal niezbędnym warunkiem do założenia drukarni i jej publicznej działalności. Zakładano niekiedy pod patronatem lub jako własność wpływowych magnatów, dygnitarzy kościelnych, zakonów lub nawet urzędów państwowych drukarnie bez P., ale wówczas posiadały one najczęściej charakter prywatny czy półoficjalny i realizowały tylko potrzeby wydawnicze protektorów lub właścicieli. Księgarze i giserzy mogli, ale nie musieli mieć P., posiadający zaś zapewniali sobie eksponowaną pozycję wśród przedstawicieli danego zawodu. P. królewskie drugiej kategorii, wydawnicze, wystawiano dla drukarzy lub instytucji (szkoły, zakony) utrzymujących drukarnie oraz dla księgarzy nakładców, autorów, edytorów oraz redaktorów gazet i czasop. Miały one chronić ich dorobek wydawniczy przed nielegalnymi *przedrukami. Wystawiano je na dzieła o większej objętości, drukowane lub pozostające w rpsie. P. dzieliły się na jednostkowe, zbiorcze i ogólne. Jednostkowe dotyczyły jednego dzieła, zbiorcze szeregu dzieł, ogólne nie określonej pod względem ilości i tytułów grupy dzieł z pewnej gałęzi piśmiennictwa (mszały, druki urzędowe, podręczniki szkolne, kalendarze, gazety). P. jednostkowe i zbiorcze z reguły podawały tytuł dzieła, który czasem w druku ulegał modyfikacji, często imię i nazwisko autora, język, objętość, a w odniesieniu do dzieł nieoryginalnych informację o przekładzie i jego twórcy. Co do czasu ważności, P. te dzieliły się na wieczyste (przyznawane instytucjom utrzymującym drukarnie) i ograniczone czasowo (przyznawane instytucjom lub osobom na termin określony, wynoszący najczęściej 10-20 1., niekiedy osobom na okres dożywotni lub z prawem dziedziczenia przez ich spadkobierców). Na przestępców wyznaczano w P. karę w postaci konfiskaty bezprawnie przedrukowanego dzieła lub wysokiej grzywny, najczęściej obie kary łącznie. Kary pieniężne w XVI w. wynosiły 10-20 grzywien złota lub 200-500, niekiedy nawet 2-3 tys. zł węgierskich, zaś w XVII-XVIII w.
200-1000 zł węgierskich. Skonfiskowane egzemplarze przypadały instytucji lub osobie poszkodowanej, natomiast suma z kary pieniężnej z reguły w połowie instytucji lub osobie poszkodowanej, w połowie zaś skarbowi królewskiemu. Właściciel P. mógł za odpowiednią opłatą odstąpić go innej osobie, albo też udzielić jej okresowego zezwolenia na zrealizowanie objętych P. wydawnictw. Pierwszy P. wydawniczy wydał Aleksander Jagiellończyk w Krakowie 30 IX 1505 drukarzowi J. *Hallerowi, zabraniając innym drukarzom przedruku i kolportażu dzieł przez niego tłoczonych. Odtąd wystawiano P. do końca istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej; największą ich ilość podpisał Stanisław August. Najwięcej P. wydawniczych posiadał M. *Gróll, drukarz warszawski z drugiej poł. XVIII w. Właściciele P. starali się informować czytelników, a zwłaszcza drukarzy, o posiadanych uprawnieniach. Czynili to zazwyczaj z okazji wydawania jakiegoś dzieła, zamieszczając w nim, najczęściej po karcie ryt., tekst P., zaś na karcie tyt. inskrypcję w rodzaju "Cum privilegio", "Cum gratia et privilegio Sacrae Regiae Maiestatis" lub "Za przywilejem J.K.Mci". W większości wypadków poprzestawano na inskrypcji. Najwięcej P. ogłosił M. Groll, ponieważ jego dzieła narażone były najbardziej na nielegalne przedruki. Ze wzrostem handlu księgarskiego rola P. zmniejszyła się, ale jeszcze na pocz. XIX w. J. *Zawadzki zabiegał o wyłączność druku i sprzedaży podręczników szkolnych obowiązujących w okręgu naukowym wileńskim, a T. *Gliicksberg
0 podobne prawo w Krzemieńcu.
Zob. też Komisje książkowe, Prawo wydawnicze.
PSALTERIUM NOCTURNUM zob. PSAŁTERZ TRZEBNICKI.
PSAŁTERZ (łac. psalterium), przeniesione od nazwy instrumentu muzycznego określane księgi Pisma św. Starego Testamentu obejmującej 150 psalmów, tj. religijnych pieśni typowych dla poezji hebr. Autorami psalmów byli: Dawid, Korachici, tj. lewici-śpiewacy z rodu Korę, Asaf, śpiewak z czasów Dawida, i jego potomkowie oraz Ezrachici: Heman i Etan. Psalmy powstawały w XI-IV w. p.n.e., a ostatecznej ich redakcji dokonano w III w. 1. Jako księga liturgiczna obrządku łac. był w starożytności chrześcijańskiej i w znacznej części średniowiecza nie tylko *modlitewnikiem (także laików), lecz również podręcznikiem do nauki czytania; istniały P. połączone z abecedariuszem (*Elementarz). Liturgiczne kodeksy P. musiały posiadać zgodnie ze swym przeznaczeniem do modlitwy chórowej tekst łatwo czytelny i duże wymiary. Średniowieczny P. często był połączony z *hymnarzem
1 kolektarzem. P. występuje w trzech formach: jako P. non feriatum, gdzie zachowana jest kolejność psalmów
2027
2028
1-150. Początek 1 psalmu brzmi: Beatus vir; jako P. feriatum, w którym psalmy podzielone są wg godzin kanonicznych, a każda grupa uzupełniona odpowiednio innymi tekstami liturgicznymi; jako P. cum ordinario officii, w którym inne teksty liturgiczne występują dopiero po ostatnim psalmie. P. był jedną z najczęściej wydawanych drukiem ksiąg Starego Testamentu. W oryginale zredagowany w j. hebr. (tzw. tekst masorecki), wcześnie został przetłumaczony na j. gr. (Septuaginta ok. 150) oraz łac. (trzy przekłady św. Hieronima: Psalterium Romanum ok. 383; Psalterium Gallicanum ok. 387 Ś tekst najbardziej rozpowszechniony; Psalterium iuxta Hebraeos ok. 393). Pierwszy drukowany P. łac. ukazał się 14 VIII 1457 w oficynie J. *Fusta i P. *Schoffera. Ten tzw. P. moguncki był pierwszym drukiem z podpisem wydawców i datą w *kolofonie, na jednym z egzemplarzy odbito również pierwszy znany *sygnet drukarski. Dwu-barwne inicjały, a zwłaszcza początkowy inicjał B, oraz staranna szata typograficzna ustaliły sławę P. mogunckie-go, najpiękniejszego druku z produkcji pierwszych oficyn. W 1459 Fust i Schoffer wydali następny P., Psalterium Benedictinum. Obie edycje tłoczone były na pergaminie. W 1477 ukazał się drukiem u Josepha Montro P. hebr. P. szybko doczekał się wydań, w j. narodowych. Pierwsze tłumaczenie niem. wyszło w 1475 w Strasburgu, wł. w 1476 w Wenecji, fr. w 1480 w Lyonie, holend. w 1480 w Delf, w j. st. -cerk.-słow. w 1495 w Cetynje. Największą popularność w Niemczech zdobyło tłum. Martina Lutra (wyd. 1, 1524) oraz wierszowane Ambro-siusa Lobwassera (wyd. 1, 1573), we Francji przekład Claude Marota i Theodore'a Bezy (wyd. 1,1560, z nutami), przerobiony następnie przez Valentine'a Conrarta (wyd. 1, 1679). W Anglii najczęściej drukowane były poetyckie przekłady Thomasa Sternholda ijohna Hopkinsa (wyd. 1, 1562) oraz Nahuma Tatę i Nicolasa Brady (wyd. 1, 1696). P. był pierwszą książką wydrukowaną w Ameryce Płn. (Bay Psalm Book, 1640). Dużą popularnością cieszyły się łac. parafrazy poetyckie P., m. in. Paraphrasis psal-morum George'a Buchanana (wyd. 1, 1566). Wszystkie tłum. opierały się głównie na tekstach łac., rzadko tylko za podstawę służył tekst hebr. W ostatnim stuleciu Instytut Biblijny w Rzymie wydał nowy przekład lac. P., oparty na najstarszych tekstach hebr. i gr., Psalterium e textibus primogenis (1945). P. drukowany w polskim przekładzie po raz pierwszy ukazał się w Krakowie w 1532 (Psałterz albo kościelne śpiewanie, tłum. anonimowo prozą, tzw. P. krakowski). Większą popularność (osiem wydań w XVI w.) zdobył Zołtarz Dawidów Walentego Wróbla (wyd. 1, 1539). Przekładu P. dokonał też Mikołaj Rej (ok. 1546). W 1558 z drukarni M. *Wirzbięty wyszło pierwsze wierszowane różnowiercze tłum. pióra Jakuba Lubelczyka. Największym powodzeniem od w. XVI po
PSAŁTERZ FLORIAŃSKI
w. XVIII cieszył się poetycki Psałterz Jana Kochanowskiego (wyd. 1, 1587, do 1641 28 wydań), wydany również z muzyką Mikołaja Gomółki (1590). W 1786 Psałterz ten ukazał się w przeróbce Franciszka Karpińskiego. Wśród różnowierców, dla których P. był nieodzownym modlitewnikiem, najczęściej przedrukowywane były Psalmy Dawidowe Macieja Rybińskiego (wyd. 1, 1605). P. jako jedna z części Starego Testamentu wydawany był także wraz ze wszystkimi przekładami ksiąg Pisma św., z najpopularniejszym przekładem Jakuba Wujka na czele (wyd. 1, 1594), który zwłaszcza w XIX w. ulegał licznym modernizacjom. Najnowsze tłum. P., ukazujące się w ostatnim stuleciu (1909, 1917, 1947, 1949), nie upowszechniły się. 2. Książka liturgiczna bizantyńsko-słow., zawierająca 150 psalmów Dawidowych, używana przy sprawowaniu Służby Bożej jako codziennej oficjalnej modlitwy Kościoła. Całość ujęta jest w porządek dwudziestu kafizm (części, przy których śpiewie uczestnicy modlitwy siedzą) z podziałem każdej z nich na trzy tzw. sławy. Na początku P. umieszczone są teksty siedmiu psalmów pokutnych, na końcu dziewięć pieśni Mojżeszowych, inne wybrane psalmy oraz pieśni i wersety na różne uroczystości, a także modlitwy za żywych i umarłych. W niektórych wydaniach umieszczone są nadto paschalia i epakty (*Rachuba czasu). Psałtir tołkowaja, z objaśnieniami, zawiera nadto dodatkowe krótkie objaśnienia Ojców Kościoła, dotyczące psalmów pięciu pierwszych kafizm, a także niektórych wierszy z poszczególnych psalmów. Psałtir sledowannaja, dostosowany do odprawiania Służby Bożej, jest połączeniem dwóch książek liturgicznych bizantyńsko-słow.: P. z *czasosłowem. Zob. tab. VI- 40.
V. Leroąuais: Les psautiers manuscrits latins des bibliotheąues publiąuesdc France. 1-3. 1940-1941. I.Masson: The Mainz Psalters and Canon Missae 1457-59. 1954. K. Waliczek: Szkic hisł. przekl. psałterza do w. XIX. "Ruch Bibl. i Liturg." 1957.
PSAŁTERZ FLORIAŃSKI, rps lac.-pol.-niem. z końca XIV i pocz. XV w. Jest to *kodeks pergaminowy in folio, liczący 301 kart, pisany teksturą gotycką (*Pismo gotyckie) kolejno przez trzech kopistów, przy czym pierwszy, najbardziej biegły, napisał ok. połowy całego tekstu. Niejednolita czasowo i stylowo jest również dekoracja kodeksu. Według pierwszego projektu początek każdego psalmu miały rozpoczynać inicjały, w większości figuralne, z dekoracją marginalną o licznych elementach dro-leryjnych (*Drolerie), z których całkowicie wykonano 36 kompozycji; większość powstała w szkicach piórkowych, które od połowy objętości kodeksu wydrapano i zastąpiono po 1400 inicjałami ornamentalnymi z floraturą akanto-wą (*Akant). Dziełem innej ręki, współczesnej pierwszej dekoracji, są cztery marginalne kompozycje monograficzno-heraldyczne, podtrzymywane przez anioły. Nadto w- obrę-
2029
2030
PSAŁTERZ MELISENDY
bie samego tekstu wprowadzone zostały ozdobne przerywniki o licznych niotywach figuralnych, wśród których kilkakrotnie powtarzają się motywy monogramiczne i heraldyczne. Oprawa kodeksu, deski powleczone tłoczoną ozdobnie skórą, pochodzi z drugiej poł. XVI w. P.f. zawiera 150 psalmów poprzedzonych dwoma *pro-logami i pisanych równolegle w trzech j.: łac, poi. i niem. Tekst poi., prawdopodobnie przełożony z czes., jest jednym z najstarszych zabytków j. poi., a najobszerniejszym z XIV w. Pochodzenie i historia P.f. od dawna pasjonowały uczonych. Punktem wyjścia do badań były dwa motywy występujące wśród ornamentów P.f.: herb Andega-wenów oraz plecionka złożona z dwu skrzyżowanych gotyckich liter M. Pierwszy z nich wskazuje, co dziś już nie ulega wątpliwości, że P.f. został wykonany dla królowej Jadwigi. Plecionkę próbowano wyjaśnić heral-dycznie, dopatrując się w niej symbolu wyrażającego okrzyk bojowy Andegawenów. L. *Bernacki widział w podwójnym M znak klasztoru kanoników regularnych w Kłodzku, używającego nazwy Mons Mariae. Klasztor ten pozostawał w bliskich stosunkach z Jadwigą i Jagiełłą i przez ofiarowanie królowej P.f. pragnął prawdopodobnie uczcić narodziny jej potomka. Natomiast M. Gę-barowicz uzasadnia, że plecionka jest specjalnym szyfrowym znakiem Jadwigi, używanym przez nią w korespondencji z papieżem dla zaznaczenia szczególnej ważności spraw, a oznaczającym osobistą dewizę królowej: 'Maria-Marta' (symbole życia kontemplacyjnego i czynnego). Inicjatorem zaś powstania P.f. jako daru dla królowej miał być Piotr Wysz, bp krakowski i jej najbliższy doradca. Prawdopodobnie miejscem powstania P.f. jest klasztor kłodzki. Jadwiga zmarła (1399) przed ukończeniem P., który w pocz. XV w. przywieziony został przez kanoników regularnych do Krakowa, gdzie z fundacji Jagiełły powstał (1405) nowy ich klasztor przy kościele Bożego Ciała. Tu zapewne ukończono rps. W wyniku kradzieży (?) dostał się P.f. w ręce kupca włoskiego, od którego w 1557 nabył go za 7 soldów Bartłomiej Siess (zapiska na k. 1). Już jednak w 1564 znalazł się P.f. w klasztorze kanoników regularnych w St Florian pod Linzem, gdzie w tymże roku został oprawiony. Tam też w 1827 odkryto ten zabytek, wywołujący ogromne zainteresowanie uczonych. Pierwszą wiadomość o nim podał J.S. *Bandtkie. W 1931 zakupiony został przez Bibliotekę Narodową, gdzie znajduje się do dziś. Zob. tab. 40(3).
L. Bernacki: Geneza i historia P.f. 1927. P.f. łacińsko--polsko-niemiecki. Wyd. R. Ganszyniec, W. Taszycki, S. Kubica pod red. L. Bemackiego. 1939. Ś P. Bańkowski: Kilka nowszych szczegółów do genezy "Psałterza floriańskiego". "Pam. Liter.*' 1960 z. 3. M. Gębarowicz: Psałterz floriański i jego geneza. 1965.
PSAŁTERZ KRÓLOWEJ MELISENDY (córki Baldwina, króla Jerozolimy, 1118-1131, i żony Fulka,
hrabiego Anjou, króla Jerozolimy, 1131-1144), rps łac; na pocz. liczne miniatury całostronicowe bizantyńskie, sygnowane przez malarza Basiliosa, spokrewnione z tzw. grupą "arystokratyczną"; ich ^ikonografia jest czysto bizantyńska. Miniatury te różnią się od pozostałych w obramowaniach ornamentalnych, które reprezentują styl zachodni, romański, tylko miejscami widoczny jest styl wschodni. Są one bardziej precyzyjne i śmielsze od miniatur Basiliosa, ale słabsze w wykonaniu. Miniatury P. są charakterystycznym przykładem wzajemnego przenikania się form bizantyńskich i zachodnich na ziemiach zajętych przez krzyżowców. P.k.M. przechowywany jest obecnie w British Museum (Egerton 1139).
O.M. Dalton: Byzantine art and archaeology. 1911.
PSAŁTERZ PARYSKI, główny zabytek konstantynopolitańskiej szkoły iluminatorskiej z pierwszej poł. Xw. *Miniatury P., skomponowane jako obrazy zamknięte w ramce, stanowią swobodne kopie starszego prototypu, należącego do sztuki aleksandryjskiej V i VI w.; pierwotny iluzjonizm antyczny jest w nich w dużej mierze zachowany. Obok rpsu Homilii Grzegorza z Nazjanzu (Paryż, Bibliotheąue Nationale, gr 510) stanowi on najbogatszy przykład tzw. niegdyś grupy miniatur "arystokratycznych", zwłaszcza cykl miniatur ze scenami z życia Dawida. Obecnie w Bibliotheque Nationale w Paryżu (gr. 139).
H. Buchthal: The miniatures of the Paris Psalter. 1938.
PSAŁTERZ PUŁAWSKI, rps z drugiej poł. XV w. zawierający poi. przekład psalmów. Tekst wg Briicknera oparty jest na przekładzie z XIV w., tym samym, z którego wywodzi się *P. floriański, a różni się od niego podziałem psalmów wg dni (ferii) oraz dodaniem objaśnień (argumentów). Pisany jest na pergaminie, formatu 15,5x11,5 cm, ozdobiony średniej wartości inicjałami. Pochodzenie P.p. nie jest bliżej ustalone. W 1533 należał do Komorowskich, w 1617 do Jana Rębielińskiego na Rusi. W XVIII w. znalazł się w Bibliotece Czartoryskich w Puławach. Przejściowo był w rękach T. *Czackiego, który podał o nim w 1800 pierwszą wiadomość (mylną jako o P. królowej Jadwigi). Obecnie w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.
S. Słoński: Psałterz puławski. 1916.
PSAŁTERZ TRZEBNICKI, najcenniejszy zabytek iluminatorstwa śląskiego z XIII w. Pochodzi z zał. w 1. 1203-1219 klasztoru cysterek w Trzebnicy, gdzie używany był do modłów nocnych i stąd zwany Psalterium noctur-num. Wykonany został prawdopodobnie w Lubiążu, ok. 1220 (duże podobieństwo z Graduałem lubiąskitn). P.t. jest *kodeksem pergaminowym o 158 kartach formatu
2031
2032
PTOLEMEUSZ
30,5x22 cm. Dekorację stanowi 18 całostronicowych miniatur, przedstawiających przeważnie sceny z życia Chrystusa, oraz 10 ozdobnych inicjałów plecionkowych w. *incipitach psalmów. Całość utrzymana jest jeszcze w stylu romańskim, z widocznymi wpływami szkoły malarskiej sasko-turyngskiej, na co wskazuje bliskie pokrewieństwo z głównymi zabytkami tej szkoły: Psałterzem landgrafa Hermana w Stuttgarcie i Psałterzem św. Elżbiety w Cividale. Po kasacie klasztoru w Trzebnicy 1810) P.t. znalazł się w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, gdzie jest do dziś przechowywany (sygn. I.F. 440). Zob. tab. VI.
W. Podlacha: Miniatury śląskie do końca XIV w. W: Historia Śląska. T. 3. 1936.
PSAŁTERZ UTRECHCKI, powstały ok. 820 i przypisywany szkole z Reims ilumin. rps zawierający łac. przekład psalmów w wersji gallikańskiej, których liczne ilustracje stanowią jeden z najlepszych przykładów renesansu karolińskiego w malarstwie. Występująca tu niekiedy niezgodność szczegółów ilustracji z gallikańską wersją tekstu, przy ich zgodności z wersją Hebraicum, dowodzi, że skopiowany cykl obrazów stworzony został zapewne ok. 400 dla Psalterium duplex lub triplex, w którym dwie lub trzy wersje tekstu zestawione były razem. P.u. przechowuje Bibliothek der Rijksuniversiteit w Utrechcie (Script. Eccl. 484).
F. Wormald: The Utrecht PsaUer. 1953.
PSAŁTERZ Z CTVTDALE zob. KODEKS GERTRUDY.
PSEUDANDRONIM, nazwisko męskie użyte jako *pseudonim kobiety (np. George Sand Ś Aurore Dupin, baronowa Dudevant).
PSEUDEPIGRAF zob. AUTORSTWO.
PSEUDOGINIM, nazwisko żeńskie użyte jako *pseudonim mężczyzny (np. Clara Gazul Prosper Merimee).
PSEUDONIM (z gr. pseudos = kłamstwo, onoma = imię), zmyślone nazwisko lub imię i nazwisko. P. określa się dodatkowymi nazwami, zależnie od źródła ich powstania, np. *akronim, *allonim, *ananim, *anagram, *appela-tivum, *asteronim, *geonim, *hagionim, *kryptogram, *kryptonim, *nom de guerre, *opunim, *prenonim, *pseudandronim, *pseudoginim itp.
PSYCHOLOGIA CZYTELNICTWA zob. CZYTELNICTWO.
PTARMIUS (Szczkowski) Walenty (zm. 1638), prof. matematyki, kurator Drukarni Akademii Zamojskiej. Sporządził inwentarz zasobu typograficznego tłoczni Akademii (30 VI1617), w tym czasie bowiem Krzysztof Wolbramczyk obejmował kierownictwo drukarni po Marcinie Łęskim. Inwentarz (egzemplarz w Bibliotece Jagiellońskiej) zarejestrował m. in. 14 zestawów pism i siedem zestawów *matryc, wszystkie prawie dostarczone niegdyś przez J. *Januszowskiego. Wydrukowany inwentarz był zarazem wzornikiem pism. używanych w Drukarni Akademii.
Drukarze. T. 6. 1960. A. Birkenmajer: Typograficzny zasób Drukarni Akademii Zamojskiej w r. 1617. 1936.
PTASZEK zob. VOGEL Zygmunt.
PTASZYCKI Stanisław (1853-1933), archiwista, bibliotekarz, prof. uniwersytetów w Petersburgu i Lublinie. Był naczelnym dyrektorem Archiwów Państwowych, dyrektorem Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie (1919) i Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie (1919-1920). Spolonizował bibliotekę wileńską, zaprowadził nowe katalogi, zorganizował księgozbiór podręczny i czytelnie. Jako ekspert biblioteczno-archiwalny uczestniczył w konferencji pokojowej w Rydze, a w 1922 w Polskiej Komisji Rewindykacyjnej w Moskwie. Wydał wiele prac z zakresu filologii poi., bibliogr., archiwistyki, dziejów drukarstwa i bibl. Podstawowe znaczenie miała Encyklopedia nauk pomocniczych historii i literatury polskiej (1921). Był członkiem wielu tow. naukowych, m. in.: Tow. Miłośników Sztuki Drukarskiej i Tow. Bibliotekoznawstwa w Petersburgu, Tow. Biblioteki im. H. *Łopa-cińskiego w Lublinie. Własny księgozbiór ofiarował Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
PTAŚNIK Jan (1876-1930), historyk, prof. historii kultury poi. i zachodnioeuropejskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, prof. historii powszechnej średniowiecznej na Uniwersytecie Lwowskim, autor pierwszego i przez długie lata jedynego obszerniejszego opracowania monograficznego z dziejów papiernictwa pt. Papiernie w Polsce XVI wieku (Kraków 1920, bez reprodukcji *znaków wodnych) oraz niezastąpionych wydawnictw źródłowych Monumenta Pohniae Typographica XV et XVI ss. (1922) i Cracovia artijicum (1917).
PTOLEMEUSZ Klaudiusz (87-150), astronom, geograf i kartograf gr. z Aleksandrii, gdzie pracował w słynnej bibliotece, autor dzieł: Syntaxis i Geographike hy-phegesis. Pierwsze, znane w średniowieczu pod arab. tytułem Almagest, było podstawą astronomii aż do czasów Kopernika (system P.). Drugie omawiało zasady konstruo-
2033
2034
PUBLICYSTA
wania map w oparciu o podstawy matematyczne oraz podawało zestawienie ok. 8000 nazw geograficznych (częściowo ze współrzędnymi) całego znanego wówczas świata. Dzieło to zachowało się w odpisach na "Wschodzie i na pocz. XV w. zostało przetłumaczone na łacinę. Kopiowano je niejednokrotnie, a od 1477 zaczęto wydawać drukiem z mapami (1 wyd. 1477 bolońskie, 1478 rzymskie, 1482 florenckie, 1482 i 1486 ulmskie, 1490, 1507 i 1508 rzymskie, 1511 weneckie, 1513, 1520, 1522 i 1525 strasburskie, 1535 lyońskie). Geografia P., do której z czasem dodawano współczesne mapy (tabulae modernae), przyczyniła się do renesansu kartografii. Polska posiada 2 rpsy Geografii z mapami z XV w. Pierwszy, opisany i reprodukowany przez A.E. Norden-skjolda w Facsimile-Atlas, znajdował się w Bibliotece Zamoyskich, obecnie w *Bibliotece Narodowej w Warszawie; drugi, opisany i reprodukowany przez B. Strzelecką w "Bul. de 1'Acad. Poi. des Sciences" Serie d. sc. geol. geogr. vol. 8 nr 2 1960 suppl. w ^Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.
B. Strzelecka: Odrodzenie "Geografii" Ptolemeusza w XV w. "Czasop. Geogr." 1960.
PUBLICYSTA, *pisarz (literat, dziennikarz lub specjalista w pewnej gałęzi wiedzy) uprawiający gatunki typowe dla *czasopiśmiennictwa o charakterze ogólnym. Jego *publicystykę cechuje aktualność, przystępność formy, popularność. P. pragnie wpływać doraźnie na opinię publiczną za pomocą *prasy. Również część *dziennika-rzy uprawia publicystykę, natomiast nie każdy publicysta musi znać się na *dziennikarstwie.
PUBLICYSTYKA, jedna z form pisarskich mająca na celu wyrażanie i kształtowanie opinii społecznej we wszystkich aktualnych sprawach, związanych bezpośrednio lub pośrednio z życiem politycznym, społecznym, gospodarczym, kulturalnym i naukowym.
Zob. też Prasa.
PUBLIKACJA zob. WYDAWNICTWO.
PUCELLE Jean, czynny w Paryżu w 1.1319-1327 najwybitniejszy miniaturzysta fr. XIV w., przedstawiciel słynnej paryskiej szkoły miniatorskiej epoki gotyku. Stworzył nowy typ Uumin. *modlitewnika, którego układ, oparty na zgodności Starego i Nowego Testamentu, powtarzają rpsy jeszcze w XV w. Pierwszy wprowadził elementy wł. trecenta w zakresie dekoracji architektonicznej, rozwinął *drolerie, wplatając w wić roślinną symboliczne i anegdotyczne sceny, ściśle związane z tekstem karty i ^miniaturą *inicjału. Posługiwał się także techniką en *grisaille. Kierował dużym *skryptorium pierwszych Wale-
r"
i*-
Iluminacja Pucelle'a z Brewiarza z Belleuile
zjuszy. Główne dzieła: Brewiarz z Belleville (Paryż, Bi-bliotheque Nationale, cod. lat. 10483-84) z ok. 1323-1326, w którym zapisano nazwisko P. i jego pomocników: Mahiet, Ancelot i Chevrier; Biblia Roberta de Billyng, sygnowana, 1327 (Paryż, Bibliotheque Nationale, cod. lat. 11935); Małe Godzinki Jeanne d'Evreux, 1325-1328 (New York, Cloisters Museum).
E. Panofsky: Early Netherlandish Painting. 1953. J. Porcher: UEnluminure francaise. 1959.
PUGILLARES (łac), w starożytnym Rzymie podręczne *tabliczki woskowe lub drewniane przeznaczone do notatek. W średniowieczu nazywano tak czasem książki małego, podręcznego formatu.
PUGIN Augustus Charles (1762-1832), ang. rysownik architektury, akwarelista i ilustrator. Był synem fr. emigranta. Wydawca R. *Ackermann zatrudniał go przy ilu-
2035
2036
PURGOLD
strowaniu wydawnictw o tematyce architektonicznej, m. in. wraz z T. *Rowlandsonem wykonał ilustr. do Microcosm ofLondon (1808-1810). Zainteresowany szczególnie gotykiem, zilustrował m. in.: A history ofthe Unwersity of Oxford (1814), Specimens oj the architectural antiąuities of Normandy (1827) i Specimens ojgothic architecture (1820).
PULPIT zob. LEKCJONARZ, SKRYPTORIUM, SPRZĘT BIBLIOTECZNY, ZECERNIA.
PUŁASKI Franciszek (1875-1956), polityk, bibliotekarz. Od 1902 pracował w Bibliotece Krasińskich w Warszawie. W 1915 wydał jedyny katalog rpsów Bibl. Krasińskich pt. Opis 815 rękopisów. W tymże roku jako sekretarz Warszawskiego Tow. Naukowego zorganizował dział wydawnictw i przeprowadził przebudowę pałacu Staszica. Pierwsza wojna światowa wciągnęła go do działalności politycznej w kraju i za granicą. Po powrocie do Warszawy został kierownikiem programowym Polskiego Radia. W 1926, po śmierci W. ^Mickiewicza, jako delegat Polskiej Akademii Umiejętności objął kierownictwo *Biblioteki Polskiej w Paryżu. Podczas okupacji Paryża ratował zbiory biblioteczne i zabezpieczał je u fr. przyjaciół. Po 1945 zorganizował Komitet Francusko-Polski i rozpoczął prace nad odbudową Biblioteki Polskiej. Opublikował pracę pt. Biblioteka Polska w Paryżu w latach 1893-1948 (Paryż 1948).
PUŁTUSK
Drukarstwo. J. z Sącza *Malecki wytłoczył tu dwa druki między 1530-1533. Wg *Janockiego w P. wyszły ponowni; dwa druki, również z tłoczni Sandeckiego, z datami 1539 i 1540. Tych ostatnich dziś nie znamy. Wiadomość, jakoby działała tu w 1560 tłocznia S. *Mur-meliusa, jest fałszywa.
PUNCA zob. TŁOKI INTROLIGATORSKIE. PUNCON zob. PATRYCA.
PUNKT BIBLIOTECZNY zob. SIEĆ BIBLIOTECZNA.
PUNKT SETOWY zob. SET.
PUNKT TYPOGRAFICZNY, podstawowa jednostka *miary drukarskiej, zastosowana po raz pierwszy przez P.S. *Fourniera i ulepszona przez F.A. *Didota. Według polskiej normy PN/N-95032 1 P.t. = l/2M0 m = ok. 0,376 mm.
203
EWoK 66
PUNKTACJA, szereg kropek umieszczonych w *skła-dzie drukarskim zwykle w odległości */2 lub 1 firetu (*Materiał zecerski) ułatwiających czytanie tekstów mieszanych (literowych i cyfrowych), np. w spisie treści, w boczkach *tabel i zestawień cyfrowych itp. P. nazywane są również pojedyncze *czcionki kropek odlane na słupku półfiretowym lub firetowym, które zestawione obok siebie dają P. jako ciąg jednakowo oddalonych od siebie kropek.
PUNKTURA zob. PRASA P. drukarska.
PURGOLD (zm. 1830), introligator w Paryżu od 1816, nauczyciel G. *Trautza i A. *Bauzonneta. Tworzył oprawy w stylu ponipejańskim (*Oprawa w stylu empire) dla cara Aleksandra I. Precyzja w posługiwaniu się małymi *tłokami zjednała mu przydomek "le vetilleux", a liczni bibliofile (m. in. Ch. *Nodier) nazwali go królem introligatorów. W 1819 otrzymał medal. Podpisywał oprawy "Purgold" i "Bauzonnet-Purgold".
Devauchelle II.
Rysunek N. Kuzmina do Eugeniusza Oniegina (1933)
2038
PUSZKIN WYDANIA IL.
PUSZKIN WYDANIA ILUSTROWANE
dzieł poety ukazywały się jeszcze za jego życia. W ilustrowaniu jubileuszowych wydań z 1. osiemdziesiątych-dziewięć-dziesiątych XIX w. uczestniczyło -wielu wybitnych artystów. Interesujące osiągnięcia przyniósł okres późniejszy. Ilustr. Nikołaja Kuzmina (ur. 1890) do poematu Eugeniusz Oniegin drobne, lekkie graficzne rys. rozrzucone na stronach książki, zostały wykonane na podstawie szkiców piórem samego poety poczynionych przez niego na marginesach rpsu. Aleksander Benois (1870-1961) stworzył cykl pięknych ilustr. barwnych do poematu Jeździec miedziany (ostatnie wyd. w 1964), ilustrował także powieść Dama pikowa. Wśród artystów starszego pokolenia należy wymienić Konstantina Sawickiego (1845-1905), który wykonał ilustr. do poematu Rusłan i Ludmiła, wyd. w 1885 w zbiorze pt. Puszkin w rysunkach. Na wzmiankę zasługują też ilustr. Michaiła Gorszmana (ur. 1902) do powieści Dubrowskij. Szczególnie interesującą pozycję stanowią wykonane w 1919 ilustr. Borisa Kustodiewa (1878-1927), którego twórczość zawiera oierwiastki ludowości, dzięki czemu artysta daje ciekawą interpretację takich utworów, jak Rusłan i Ludmiła, Dubrowskij, Bajka o carze Sałtanie oraz Bajka o Złotym Koguciku.
PUTNAM George Palmer (1814-1872), wydawca amer.; pracował w wydawnictwie Wiley & Long w Nowym Jorku, od 1840 był jego współwłaścicielem (Wiley
& Putnam). W 1. 1841-1848 prowadził filię firmy w Anglii. W 1848 P. założył w Nowym Jorku własne wydawnictwo. W 1. 1853-1857 i 1868-1870 wydawał "Putnam's Monthly Magazine"; w 1845 opublikował książkę American Facts. Po śmierci P. firmę prowadzili synowie; dużą rolę w księgarstwie amer. odgrywał jeden z nich, George Haven (1844-1930), twórca licznych książek z zakresu księgarstwa i prawa autorskiego. Nazwa firmy znajdującej się w Londynie i Nowym Jorku obecnie brzmi G.P. Putnam's Sons. Obejmuje ona wydawnictwo, drukarnię, księgarnię i antykwariat. L..-
PYLENIE PAPIERU zob. DRUKOWNOŚĆ PAPIERU.
PYNSON Richard z Normandii, drukarz, nakładca, introligator, czynny w Londynie od 1493. Od 1510 nadworny drukarz Henryka VIII, prowadził introliga-tornię od 1530. Na oprawach swoich druków tłoczył liczne plakiety ze scenami biblijnymi i heraldycznymi znakami. Swój drzeworytowy *sygnet drukarski przerobił na *tłok introligatorski i zdobił nim swe oprawy. Ulubionym motywem dekoracyjnym opraw P. były róże Tudorów, traktowane nie jako *znak własnościowy, lecz jako ozdoba.
Helwig II.
Q
QUARITCH Bernard (1819-1899), ang. bibliofil, wydawca i antykwariusz. W 1847 założył w Londynie antykwariat i wydawnictwo, które szybko zdobyły duże znaczenie. Szczególnie cenne są katalogi firmy Q., n.p. Catalogue oj oriental literaturę (1865), Bibliotheca Xylogra-phica, Typographica et Palaeographica (1873, katalog najwcześniejszych książek drukowanych z różnych krajów), Catalogue oj manuscripts and early printed books (1885), A collection oj jacsitniles jrom examples ojhistorical or artisti-cal bookbindings (1889), A catalogue oj mediaeval literaturę (1890), Contributions towards a dictionary oj English book-col-lectors (1892-1899) i systematyczny katalog składowy A generał catalogue oj books (1887-1897). Od ok. 1858 Q. skupował rzadkie książki; rozwinął znacznie handel starą książką. Zainteresowania Q. jako wydawcy skupiały się głównie na wydawnictwach z zakresu sztuki i językoznawstwa. Był on też autorem dzieła z historii pisma Palaeography. Notes upon the history oj writing (1894). Po śmierci Q. firmę przejął jego syn Bernard Alfred (1871-1913); obecnie prowadzi ją F.S. Ferguson.
K. Hiersemann: B. Q. annual trade sale. 1885.
QUARTO zob. FORMAT BIBLIOGRAFICZNY, FORMAT BIBLIOTECZNY.
QUATERNION (kwaternion) zob. SKŁADKA.
QUELLE & MEYER, wydawnictwo zał. w 1906 w Lipsku przez Richarda Q. (1870-1926) i Heinricha M. (ur. 1875); w 1946 przeniesione do Heidelbergu. Specjalizuje się w botanice i zoologii oraz w naukach humanistycznych (pedagogika, psychologia).
QUENTEL (Quentell), rodzina drukarzy i wydawców w Kolonii. Drukarz Fleinrich (zm. 1501) pra-
cował od ok. 1478 i pozostawił ok. 400 druków. Ok. 1520 przedsiębiorstwo przejął jego syn Peter (zm. 1546), który obok drukarni rozwinął wydawnictwo. Jako nakładca zatrudniał jn. in- H. Fuchsa i E. Cervicor-nusa. Działalność jego kontynuowana była przez członków rodziny Q. do 1621.
QUERARD Joseph Marie (1797-1865), bibliograf fr., z zawodu księgarz. Opracował retrospektywną bibliografię fr. pt. La France litteraire (t. 1-12, Paris 1827-1864), obejmującą autorskie dzieła w j. fr. z XVIII i XIX w. (do 1826). Następnie pracował nad kontynuacją pt. La France litteraire contemporaine, której wydał t. 1 za 1. 1827-1840 (Paris 1840). Zebrane przez Q. materiały do t. 2-4 zostały mu odebrane przez wydawcę z powodu niedotrzymania terminu i oddane do zredagowania Ch. Louandre'owi i F. Bourquelotowi, którzy występują jako autorzy tych tomów wydanych w 1846-1848; t. 5-6 opracowali F. Bourquelot i A. Maury (Paris 1845-1857). Q. opublikował uzupełnienia i sprostowania pt. Omissions et bfoues du livre intituli. La litterature jrancaise contemporaine (Paris 1848) oraz inne prace bibliograficzne, w których wykazał głęboką wiedzę i dokładność, m. in. Les Supercheries littiraires devoilees (t. 1-5, Paris 1847-1853; wyd. 2 uzupełnione przez G. Bruneta, t. 1-3, Paris 1869-1870). Współpracował z Encyclo-pedie du bibliothćcaire i wydawał czasop. "Bibliologue", "Le Bibliothecaire", "Revue Bibliographique" i in.
QUINTERNION (kwinternion) zob. SKŁADKA. QUIPU zob. PISMO Znaki symboliczne.
QUODLIBET (łac. = cokolwiek), dawniej używana nazwa zbioru wyciągów, wyjątków, urywków i fragmentów dzieł, utworów, wspomnień itp.
Zob. też Silva rerum.
2041
2042
RABAT (z wł. rabbatto), opust od *ceny sprzedażnej towaru. W księgarstwie różnica między ceną katalogową książki a ceną, którą księgarz-asortymentysta płaci wydawcy lub drukarzowi. R. oblicza się w procentach od ceny katalogowej książki, wysokość R. waha się od kilku do kilkudziesięciu procent. R. udzielali już drukarze w końcu XV w., np. *Koberger i A. *Manutius. R. uzyskiwali często księgarze wędrowni. R. jest największy przy zakupach hurtowych, przy sprzedaży dla bibliotek itp. R. autorski, opust od ustalonej ceny katalogowej książki udzielony przez wydawcę autorowi przy zakupie pewnej ilości egzemplarzy jego dzieła. W Polsce Ludowej nie praktykowany.
RABSKA Zuzanna (1888-1960), literatka, działaczka społeczno-oświatowa, bibliofiłka. Wychowana przez ojca, Aleksandra Kraushara (1843-1931), w kulcie dla książki, poświęciła jej znaczną część swej twórczości. W 1910 na łamach "Biblioteki Warszawskiej" ogłosiła rozprawę
0 miłośnikach ksiąg. Na III Zjeździe Bibliofilów Polskich we Lwowie (1928) wystąpiła z referatem o *ekslibrisach poi. i ich zbieractwie. Opublikowała m. in. wfersz Ossolineum (1928), zbiór wierszy i przekładów Magia książki (1925) i pod identycznym tytułem zbiór opowiadań dla dzieci (1936), nowelę Antykwariusz Bazyli (1939) oraz zbiór szkiców Książka i wojna (1947). W obszernych wspomnieniach Moje życie z książką (t. 1-2, Wrocław 1959-1964) wiele miejsca poświęciła dziejom swego bibliofilstwa, kontaktom z wybitnymi bibliofilami i losom poi. zbiorów bibliotecznych w czasie drugiej wojny światowej.
RACHUBA CZASU opiera się na niektórych zjawiskach astronomicznych spowodowanych powtarzającymi się okresowo ruchami ciał niebieskich. Pomiędzy okresami przyjętymi dla R. cz. a rzeczywistym czasem trwania zjawisk astronomicznych istnieją jednak różnice, ponadto trzy podstawowe jednostki R. cz.: doba, miesiąc
1 rok są wobec siebie niewspółmierne, gdyż jednostki większe nie obejmują całkowitej liczby jednostek mniejszych. Praktyczna R. cz. posługuje się wartościami przy-
2043
bliżonymi, co z upływem lat powoduje poważne odchylenia w stosunku do zjawisk astronomicznych. Na tych trzech podstawowych jednostkach R. cz. oparte są wszystkie *kalendarze.
Kalendarz egipski był oparty na roku słonecznym, który liczył 365 dni podzielonych na 12 miesięcy 30-dnio-wych oraz 5 dni dodatkowych umieszczonych na końcu roku. Dzielił się on na trzy pory roku: okres wylewów Nilu, siewu i żniw, a każda pora składała się z czterech miesięcy.
Babilończycy wprowadzili do R. cz. system sześć-dziesiętny, przyjmując jako jednostkę miesiąc, co było związane z rozpowszechnionym u nich kultem Księżyca. Babiloński rok księżycowy złożony z 12 miesięcy był krótszy od roku słonecznego o 11 dni. Dla wyrównania różnicy dodawano 13 miesiąc w ośmioletnim cyklu (z rokiem przestępnym). Doba liczyła 12 godzin (każda równała się naszym dwom), jednocześnie wprowadzono podział godzin na 60 minut, a minut na 60 sekund. Droga, którą pozornie przebiega Słońce na sklepieniu niebieskim, została podzielona na 360 stopni oraz na 12 znaków zodiaku (po 30 stopni) odpowiadających miesiącom, a nazwanych wg konstelacji gwiazd, na tle których przechodzi Słońce. System ten przejęty od Babilończyków przez Greków otrzymał od nich nazwę zodiaku (zwierzyńca, od gr. słowa zodion = zwierzątko), ponieważ gwiazdozbiory nazwano przeważnie od zwierząt. Począwszy od wiosennego zrównania dnia z nocą występują one w następującej kolejności: Baran, Byk, Bliźnięta, Rak, Lew, Panna, Waga, Niedźwiadek (Skorpion), Strzelec, Koziorożec, Wodnik, Ryby.
Kalendarz rzymski opierał się początkowo również na roku księżycowym, dopiero w 46 p.n.e. Juliusz Cezar nakazał reformę kalendarza, wprowadzając nowy, oparty na roku słonecznym. Reformę przygotował astronom z Aleksandrii Sozygenes, wzorując się na systemie egipskim. Kalendarz juliański (nazwany na cześć rodu Cezara) ustalił czteroletni cykl lat słonecznych obejmujący trzy lata zwykłe po 365 dni i jeden rok przestępny liczący 366 dni. Od Rzymian przyjęły się także w większości
2044
RACHUBA CZASU"
krajów europejskich nazwy miesięcy: Januarius, Februa-rius, Martius, Aprilis, Maius, Junius, Julius (pierwotnie Quintilis), Augustus (Sextilis), September, October, No-vember, December. Rok zaczynał się przed reformą Cezara od marca, stąd nazwy miesięcy późniejszych od piątego pochodziły od liczb kolejnych.
W średniowieczu Kościół chrześcijański przejął od Rzymian kalendarz juliański, wprowadzając do niego pod wpływem zwyczaju żyd. podział roku na siedmiodniowe tygodnie. W kalendarzu kościelnym najważniejszym świętem chrześcijańskim jest Wielkanoc (Pascha). Na soborze nicejskim w 325 ustalono, że Wielkanoc ma zawsze przypadać w pierwszą niedzielę po wiosennej pełni Księżyca (pełnia po 21 marca). Dlatego Wielkanoc stała się świętem ruchomym, przypadającym najwcześniej 22 marca, a najpóźniej 25 kwietnia. Ponieważ rok nie zawiera pełnej liczby tygodni, dnie tygodnia przesuwają się w stosunku do dni miesiąca z każdym rokiem zwykłym o jeden dzień, a w roku przestępnym o dwa dni. Te same dni tygodnia przypadają na te same dni miesiąca co 28 lat. Ten 28-letni cykl nazwano słonecznym (cyclus solaris). Dla obliczania Wielkanocy wprowadzono R.cz. opartą na fazach Księżyca. Dlatego znany był także cykl księżycowy (cyclus luna-ris), który składał się z 19 lat słonecznych równych 235 miesiącom. Dla ustalenia świąt wielkanocnych na określone Jata sporządzano tzw. *tablice paschalne, w których podawano liczby dla danego roku o ustalonych nazwach: złota liczba (numerus aureus) określała miejsce danego roku w 19-letnim cyklu księżycowym; epakty (epactae lunares lub minores, adiectiones lunae) oznaczały wiek Księżyca w dniu 22 marca; konkurenty (concurrentes, epactae solis lub maiores, adiectiones solares) w liczbach od 1 do 7 oznaczały dzień tygodnia przypadający w danym roku 24 marca, przy czym niedzielę oznaczano przez 1. W średniowieczu był zwyczaj oznaczania dni wg świąt i świętych z kalendarza kościelnego. Dzisiejszy sposób liczenia dni bieżących w miesiącu jest pochodzenia semic-kiego, w Europie zach. pojawił się ok. VI w., ale wszedł w powszechne użycie dopiero w XV i XVI w.
Ponieważ wskutek błędów kalendarza juliańskiego wiosenne zrównanie dnia z nocą, decydujące o dacie Wielkanocy, przesuwało się ciągle wstecz od 21 marca, Kościół przeprowadził reformę kalendarza w 1582 za papieża Grzegorza XIII, stąd nowy kalendarz nazwano gregoriańskim. W październiku 1582 opuszczono 10 dni różnicy narosłej od r. 325, tak że po 4 X nastąpił 15 X. Ponadto dla zapobieżenia ponownemu powstawaniu różnicy postanowiono, że lata oznaczone pełną liczbą setek będą przestępne, jeżeli liczba ich dzieli się bez reszty przez 400, tak więc 1600 i 2000 rok miały być przestępnymi, a lata 1700, 1800 i 1900 zwykłymi. Po opuszczeniu tych trzech dni przestępnych w ciągu 400 lat rok gregoriański różni się od
2045
roku astronomicznego jedynie o 26 sekund. R. cz. wg kalendarza gregoriańskiego nosi nazwę nowego stylu w odróżnieniu od kalendarza juliańskiego zwanego starym stylem. Nie wszystkie kraje przyjęły kalendarz gregoriański od razu; w dniu 15 X 1582 przyjęły go tylko cztery kraje (Włochy, Hiszpania, Portugalia i Polska), Francja dwa miesiące później, kraje protestanckie w XVIII w. (Niemcy i Holandia 1700, Anglia 1752, Szwecja 1753). W Japonii i Chinach wprowadzono kalendarz gregoriański w 1873,. w Turcji w 1917, w Związku Radzieckim od 14 II 1918, a w Grecji dopiero od 1923. Różnica dat pcmiędzy kalendarzami gregoriańskim a juliańskim do 1899 wynosiła 12 dni, do 2099 będzie wynosiła 13 dni.
Kalendarz mahometański wprowadzony został w 632 przez Mfhometa, który przyjął za podstawę R. cz. system wyłącznie księżycowy. Rok składa się z 12 miesięcy
0 długości na przemian 30 i 29 dni, każdy miesiąc zaczyna się od pojawienia się pierwszego sierpa Księżyca po nowiu. Początek roku przypada za każdym razem na inny dzień naszego roku (33 lata nasze odpowiadają 34 mahometań-skim). Początek nowego dnia u mfhcmetan liczy się tradycyjnie od zachodu Słońca.
Kalendarz rewolucyjny francuski został wprowadzony uchwałą Konwentu w dniu 5 X 1793. Pierwszy rok liczył się od dnia 22 EK 1792, w którym proklamowano Republikę Francuską, odtąd początek roku miał przypadać zawsze na dzień jesiennego zrównania dnia z nocą. Trzy lata zwykłe i jeden rok przestępny składały się na cykl czteroletni zwany francjadą. Rok dzielił się na 12 miesięcy po 30 dni, narkońcu roku dodawano 5 dni uzupełniających, a w latach przestępnych szósty dzień zwany dniem rewolucji. Miesiące otrzymały nazwy od zjawisk przyrodniczych i gospodarczych, przy czym trzy miesiące każdej pory roku miały nazwy o jednakowej końcówce: Vendeiniaire, Brumaire, Frimaire, Nivóse, Pluvióse, Ven-tóse, Germinal, Floreal, Prairial, Messidor, Thermidor, Fructidor. Siedmiodniowy tydzień zastąpiono dekadą, miesiąc obejmował trzy dekady po 10 dni, ostatni dzień dekady i dnie uzupełniające na końcu roku były świąteczne. Projektowano również wprowadzenie systemu dziesiętnego do podziału dnia, godzin i minut, ale nie wszedł on w życie. Ostatecznie dekretem Napoleona został z dniem
1 I 1806 przywrócony kalendarz gregoriański. Kalendarz rewolucyjny został na krótko wznowiony w 1871 przez Komunę Paryską.
Dla chronologii historycznej oprócz kalendarza ma znaczenie podstawowe obliczanie kolejności lat od określonego roku początkowego. Różne systemy tego obliczania nazywają się erami. W starożytności Grecy liczyli lata wg^ olimpiad, które obejmowały cykl czteroletni odpowiadający okresowi pomiędzy dwoma kolejnymi igrzyskami. Za początek cyklu pierwszej olimpiady przyjęto rok 776
2046
RACIBÓRZ
p.n.e. Rzymianie obliczali lata od założenia Rzymu (ab Urbe condita). Pierwszy rok przypada na 753 p.n.e.
Obecna nasza era będąca w powszechnym użyciu .nazywa się erą dionizyjską, ponieważ twórcą jej był mnich rzymski Dionizy Mały z VI w. Po raz pierwszy w 532 zastosował on w tablicach paschalnych rachubę lat od narodzenia Chrystusa (anni Domini nostri), które przyjął na 25 grudnia 753 od założenia Rzymu. Do rozpowszechnienia tego sposobu Uczenia lat ery chrześcijańskiej przyczynił się najwięcej uczony anglosaski Beda (673-735), który w swych dziełach podawał lata wg tej ery. Powszechnie przyjęła się ona na zach. Europy pomiędzy VIII a X w.
Era bizantyjska oparta na liczeniu lat od "stworzenia iwiata" (anni ab origine mundi) była rozpowszechniona w Bizancjum i w krajach podlegających jego wpływom politycznym i kulturalnym. Używana była również na Rusi po przyjęciu chrześcijaństwa. W Rosji została zniesiona w 1700 przez cara Piotra Wielkiego. Początek tej ery liczono od 5508 p.n.e. (ściślej od 1 IX 5509), gdyż początek roku w erze bizantyjskiej przypadał 1 września.
Era żydowska oblicza lata również od "stworzenia świata" przyjmując za początek rok 3760 p.n.e.
Era mahometańska, używana w krajach muzułmańskich, liczy lata od ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny, tzw. Hedżry, tj. od 622 n.e.
Badaniem dziejów R. cz. zajmuje się *chronologia, nauka pomocnicza historii.
Zob. też Datowanie.
W. Semkowicz: Encyklopedia nauk pomocniczych historii. 1946. A. Gieysztor: Zarys nauk pomocniczych historii. T. 1. 1948. _ Chronologia poi. Red. B. Włodarski. 1957.
RACIBÓRZ
Drukarstwo i księgarstwo. Na pocz. XIX w. założył tu drukarnię księgarz opawski Karol Henryk Juhr, zaś w 1802 powstała druga oficyna Franciszka Juliusza Bognera, który w 1810 zaczął drukować również czasopisma. Po śmierci Bognera (1813) drukarnia pozostała w rękach rodziny. Znaczną rolę odegrały księgarnia i wydawnictwo F. Lindnera, F. Thiela i W. Wichury, którego następca, drukarz i księgarz F. Schneer, wydawał także książki poi. w pocz. XX w. (od 1910). W 1. 1844-1848 działała filia F. *Hirta z Wrocławia oraz filia księgarni Katolik. Od 1889 wychodziły "Nowiny Raciborskie", od 1926 przez jakiś czas "Strzecha". Po II wojnie światowej istnieją Zakłady Graficzne Przemysłu Terenowego. Dom Książki otworzył trzy księgarnie.
RACKHAM Arthur (1867-1939), malarz i ilustrator ang. Ilustracje R., utrzymane w ograniczonej tonacji kolorystycznej, świadczą o nawrocie do wzorów gotyckiej miniatury; wybierał tematykę fantastyczną, w której czuł się
najlepiej. Najbardziej znany jest dzięki ilustr. do Piotrusia Pana Barrie'go (1906), Rip van Winkle Washingtona Irvinga (1905), Snu nocy letniej Szekspira (1908) i Baśni braci Grimm (1909).
RACZYŃSKI Edward (1786-1845), historyk, wydawca, tłumacz, założyciel Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu (*Biblioteki fundacyjne). W 1829 oddał do użytku publicznego ufundowaną przez siebie i darowaną miastu Bibl., umieszczając ją w specjalnie na ten cel przeznaczonym budynku. Miała ona stać się, zgodnie z wolą fundatora, ośrodkiem kultury poi. Złożyły się na nią zbiory rodzinne i nabyte, zarówno druki, jak rpsy. Zapisał jej 120 000 zł jako zabezpieczenie materialne. Wydawał źródła historyczne oraz dzieła pisarzy poi. i przekłady klasyków łac.
A. Wojtkowski: E.R. i jego dzieło. 1929.
RADA Vlastimil (1895-1962), malarz, rysownik, grafik i ilustrator czes. Ukończył Akademię praską. Był prof. tejże Akademii. Ilustrował utwory K.J. Erbena, K. Havlicka-Borovskiego, M. Gogola, K. Dickensa, A. Jirdska, A. Czechowa, J. Nerudy, M. Zoszczenki.
J. Kvet: V.R. Malif a ilustritor. 1953.
RADEŁKA JAGIELLOŃSKIE należą do R. wize-runkowych (*Tłoki introligatorskie), które przedstawiają portrety Jagiellonów. Najstarsze z dotychczas znanych R. pochodzi z 1537. Przedstawia ono postacie powyżej kolan, stojące na balkonikach, w arkadach renesansowych, z podpisami: SIGISMV[ndus], BONA, SIG[ismundus] AVG[ustus], [I]SABELLA i nad jej głową data 1537. Dwa inne R.j. z pewnymi zmianami w szczegółach i datą 1540 nad głową Bony spotyka się często na oprawach ksiąg miejskich krakowskich, a także lwowskich. Inny wariant reprezentuje R. z monogramem AH nad głową Bony i datą 1540 nad głową Izabeli. Prócz drobnych różnic w szczegółach występuje tu zmiana w podpisach: SIGISMVN BONA SIG AVGVS SABELLA. Było ono długo używane. Dalszym wariantem w tej grupie jest R. (technicznie najsłabsze) z datą 1540 nad głową Bony, w którym wizerunek Izabeli zastąpiono przez postać z harfą w ręce, wziętą ze współczesnego R. z muzami, gdzie przedstawiała Kaliopę. Jeszcze inny wariant reprezentuje R. nie datowane, nieudolnie naśladujące układ R. poprzednich. Brak tu Izabeli, która w 1539 poślubiła Jana Zapolyę, pozostały natomiast postacie: SIGISMVN BONA SIGISM AVG , a dodano FORTITV. Rytownik tłoka posłużył się wzorem "Fortitudo" z innego formatu. Nad głową Zygmunta Starego widnieją litery L R P, nad głowami Bony i Zygmunta Augusta ozdobniki. Inną odmianę przedstawia
2047
2048
RADZIWIŁŁOWIE
szerokie R. z dwiema postaciami. Jedna z nich jest podpisana: SIGII REX. PO. DO. TOCI. PRV (Sigismundus I rex Poloniae dominus tocius Prussiae), druga postać to prawdopodobnie Albrecht Pruski. Na oprawach z 1. 1549-1565 spotkać można jeszcze inne, starannie wykonane, szerokie R. z medalionami portretowymi wśród arabesek: CAROLVS CESAR FERDINAN R V PAVLVS Ul PONTI MAX SIGMVN REX PO SIGIS AVGVS REX POLO. Zestawienie to nasuwa myśl, że R. powstało po pokoju w Crepy w 1544. Inaczej skomponowana jest seria późniejszych wizerunków Jagiellonów. Należy do niej R. nie datowane z owalnymi medalionikami wśród arabesek: SIGISMV BONA R S SIG AVG KATEjrina] SO[ror]. Można domyślać się, że określenie "soror" było przeciwstawieniem Katarzynie austriackiej, poślubionej przez Zygmunta Augusta w 1553. Z upływem lat powstały nowe odmiany R.j., uzupełniane portretami aktualnych władców. Do znanych portretów królewskich introligatorzy poi. dołączyli nowe, np. od 1574 przybył portret Henryka Walezego, od 1576 Stefana Batorego i Anny Jagiellonki, od 1579 wizerunek Zygmunta III. Liczne warianty tej serii R. zdobiły oprawy poi. również w XVII w. W Królewcu tamtejsi introligatorzy połączyli w XVI w. na swych R. wizerunki Jagiellonów z innymi panującymi i reformatorami. Na jednym z nich w owalnych medalionach głowy męskie z podpisami: ALBER. D. G. MA. BR. DVX. PRVSI MARTI LUTER JOHA. FRID. DVX. SA. SIGI. REX. POLO. DO. PRVSI. Drugie R. z tej samej pracowni królewieckiej, mniejszego formatu, przedstawia pięć głów męskich w obramowa-niach kolistych: ALBER. D.G. MAR. BRAN. DVX PRVSSI SIGIS AVG. REX POLO MA DUX JOAN. FRIDERICVS DVX SAXO PHIL. VS ME-LATVM MARTINVS LUTER. Zaliczono tu Jagiellonów do grona opiekunów reformacji. Zob. tab. 41(1).
M. Jarosławiecka-Gąsiorowska: Materiały do ikonografii świeckiej na poi. oprawach XVI i XVII w. "Spraw. PAU" 1949. W. Schonath: Polnische Bucheinbande in der Graf von Schónbornscheti Schlossbibl. Pommersfelden. "Archiv fur Geschichte des Buchwe-sens" 1964.
RADEŁKO zob. TŁOKI INTROLIGATORSKIE.
RADL1ŃSKA Helena, pseud. H. Orsza (1879-1954), pedagog, historyk oświaty, teoretyk i praktyk bibliotekarstwa, badacz czytelnictwa. Od 1897 praktykowała w Bibliotece Zamoyskich w Warszawie i w *Czytelniach Bezpłatnych Warszawskiego Tow. Dobroczynności. W 1. 1907--1914 zajmowała się organizacją bibl. w Tow. Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza w Krakowie. Jedna z pierwszych propagowała ideę założenia bibl. miejskiej
(w broszurze Miejska Biblioteka w Krakowie). Wykładała bibliotekarstwo na Wydziale Społecznym Wyższych Kursów dla Kobiet im. A. Baranieckiego (1917/18). Od 1919 była kierownikiem Działu Oświaty Centralnego Związku Kółek Rolniczych, przyczyniając się do powstania bibl. wędrownych. Współinicjatorka i kierownik (1925--1939) Studium Pracy Społeczno-Oświatowej na Wolnej Wszechnicy Polskiej z Sekcją Bibliotekarską, kształcącą bibliotekarzy, prowadziła badania i wykłady z zakresu czytelnictwa. Stworzyła tzw. "szkołę warszawską", polegającą na badaniu czytelnictwa na tle środowiska. Kierowała Biblioteką Główną Wszechnicy. Dorobek R. w zakresie bibliotekarstwa i czytelnictwa obejmuje ok. 50 poz., wśród których na czoło wysuwa się Książka wśród ludzi (4 wyd.: 1929,1934, 1938, 1946).
I. Lepalczyk: H.R. (1879-1954). "Prz. Bibl." 1961 z. 1.
RADZISZEWSKI Franciszek Joachim (ur. 1876), artysta-introligator w Warszawie. Wykształcenie fachowe uzyskał na kursach graficznych w Warszawie i Londynie. Oprawiał książki w stylu ang. lub wg własnych projektów, które komponował stosownie do treści książek. Tworzył również w stylach historycznych. Jako materiału do opraw najchętniej używał skóry cielęcej i świńskiej. Charakterystyczną cechą warsztatu R. było zdobienie *grzbietów książek. Mniej udane były oprawy większych płaszczyzn. W 1936 na wystawie w Warszawie zaprezentował 21 efektownych opraw.
RADZIWIŁŁOWIE: 1. Mikołaj Krzysztof Sierotka (1549-1616), podróżnik, autor opisu peregrynacji do Palestyny, właściciel pierwszej w Wilnie drukarni pol.-łac. (w 1. 1576-1586?), pozostającej na usługach kolegium jezuickiego. Oficyną R. kierowali m. in. *Daniel z Łęczycy (1576-1578, 1580/1581), Jan Ślęcki (1579-1580) i Marcin z Kazimierza (1581-1582). Z produkcji znamy ogółem 58 pozycji o łącznej objętości ok. 726 ark. Największym przedsięwzięciem drukarni było pierwsze wydanie Żywotów świętych Piotra Skargi (1579). Staraniem i kosztem R. wykonana została dokładna 4-arkuszowa mapa Litwy, rysowana przez Tomasza *Makowskiego. 2. Bogusław (1620-1669), chorąży lit., gorący wyznawca i propagator kalwinizmu, bibliofil. Po swych przodkach z birżańskiej linii R. odziedziczył jedną z najpoważniejszych w Polsce bibl. reformacyjnych. Dla szkoły kalwińskiej w Słucku zakupił księgozbiór jej rektora Andrzeja Dobrzań-skiego (zm. 1640). W 1668 ofiarował ok. 450 druków i rpsów Bibliotece Elektoralnej w Królewcu, która zaopatrzyła je w *ekslibris donacyjny z herbem R. ŚŚ 3. Urszula Franciszka z Wiśniowieckich (1705-1753), komedio-pisarka i bibliofilka, znana z naukowych i literackich zainteresowań. Otaczała troskliwą opieką bibl. rodzinną
2049
2050
RAFALSKI
R. w Nieświeżu, sięgającą swymi początkajni drugiej poł. XVI w. Wraz z małżonkiem, zapalonym miłośnikiem teatru, Michałem Kazimierzem (1702-1762) skutecznie zabiegała o pomnażanie zbiorów, których uporządkowanie i prowadzenie powierzyła stałemu bibliotekarzowi. Była inspiratorką budowy w 1749 specjalnego pawilonu zamkowego dla liczącej wtedy ok. 9000 t. bibl.; miała też zapewne swój udział w założeniu (1750) prywatnej drukarni R. w Nieświeżu, przekazanej następnie (1751) pod zarząd miejscowego kolegium jezuickiego z warunkiem dostarczania do biblioteki zamkowej dwu egzemplarzy każdego wydrukowanego w niej dzieła. Bibl. nieświeska R., obejmująca w drugiej połowie XVIII w. blisko 20000 t., uległa rozproszeniu po pierwszym rozbiorze Polski (1772). 4. Michał Hieronim (1744-1831), wojewoda wileński, kolekcjoner dzieł sztuki, bibliofil. Kupując za granicą i w kraju całe zespoły biblioteczne, zebrał w Nieborowie księgozbiór obejmujący ponad 6000 dzieł o niezwykle ciekawej proweniencji. Posiadał m- in. liczne egzemplarze książek ze *znakami własnościowymi J. *Groliera, T. *Mahieu, J.A. de *Thou, Ludwika XIV, pani de *Ponrpadour, J.B. *Colberta, króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i poety Tomasza Kajetana Węgierskiego (1755-1787). Zgromadził też mniejsze księgozbiory w swoim pałacu w Warszawie i w Królikami na Mokotowie. Używał kilku *superekslibrisów oraz dwu *ekslibrisów heraldycznych, rytowanych w miedzi przez J.M. *Weisa przed 1790. Według oceny bibliotekarza i bibliografa Mateusza Kozłowskiego (1764-1843) łączna wartość księgozbiorów, zebranych przez księcia R. i jego żonę Helenę z Przeździeckich (1753-1821), wynosiła w 1831 ponad 80000 złp. Nieborowską bibl. zubożył znacznie Zygmunt R. (1822-1892) sprzedając najcenniejszą jej część na licytacji w Paryżu w 1866.
Drukarze. T. 5. 1959. CataUgue des Urres... de M. leprince Sigismond R. T. 1-2. 1865-1866 (podaje wiadomości o proweniencji książek). J. Wegner: Biblioteka Nieborowską. "Rocz. Muzeum Nar. w Warszawie" 1960 i nadb.
RAFALSKI Walenty (zm. 1894), księgarz w Warszawie, współpracownik T. *Paprockiego przy wydaniu Podręcznika księgarstwa. Opracował Katalog ogólny książek polskich drukowanych od roku 1830 do 1850... z oznaczeniem formatu, miejsca i roku wyjścia, nakładcy, ceny pierwotnej oraz z dodaniem podziału naukowego książek... (Lipsk 1852). Ten starannie opracowany katalog miał wypełnić lukę, którą szczególnie odczuwali księgarze.
RAFAŁOWICZ Ruben (XIX w.), księgarz-wy-dawca i antykwariusz wileński. Księgarnia jego w okresie 1850-1863 prowadziła poważną działalność wydawniczą. Nakładem księgarni R. ukazało się wiele książek treści
religijnej i modlitewników, drukowanych za granicą, przeważnie w Lipsku. Książki te zawierają doskonałe staloryty. niektórych obrazów z kościołów wileńskich.
RAFFET Auguste (1804-1860), fr. malarz, rysownik i grafik, głównie litograf; uczeń Charleta i Grosa. Batalista, autor licznych pełnych pasji scen dokumentalnych z okresu walk rewolucyjnych, epopei napoleońskiej i pierwszego cesarstwa. Współpracownik pisma "Caricature". Ilustrował z Grandviłlem (J. *Gerard) dzieła J.P. Bćrangera, dzieło podróżnicze Voyage dans la Russie móridionale et la Crim&e par la Hongrie, la Valachie et la Moldauie (1840, są to ilustr.--reportaże z podróży, jaką odbył R.), Nodiera Joumal de l'expedition des portes defer (1844). Pozostawił ponad 700 litografii. W pracach swych przejawiał sympatię dla sprawy poi.
J. Laran: UEstampe. 1.1959.
RAFKI zob. SORTOWNIKI do masy papierniczej.
RAHIR Edouard (1862-1924), fr. antykwariusz i nakładca, bibliofil i bibliograf; uczeń i następca Mor-ganda. Główne jego dzieło to: La Bibliothiaue de l'amateur. Guide sommaire a travers les livres anciens les plus estimis et les principaux owrages modernes (1907, 2 wyd. 1924). Jest to sumaryczny przewodnik po najcenniejszych dziełach, zarówno dawniejszych, jak i nowych, przy czym główny nacisk położony jest na księgi stare, a dzieła XIX w. są słabiej uwzględnione. Inne ważniejsze dzieła R. to: Catahgue d"une collection uniaue de volumes imprimes par les Blzevir (1896) i La Collection Dutuit. Livres et manuscrits (1898).
La Bibliotheaue defeu E.R. P. 1-4. 1930-1936.
RAJ DUSZNY zob. HORTULUS ANIMAE.
RAJMAN Kasper starszy (zm. po 1600), introligator krakowski, mistrz od 1566. R. pracował dla Rady Miejskiej Krakowa, oprawiając księgi urzędowe. Przyjmował również zamówienia prywatne, m. in. od Wojciecha z Rze-czycy, Jana Krasickiego i Jana Pipana. Oprawy R. charakteryzuje schematyzm stylu niem. Renesansu: deska związana z *blokiem książki mocnymi sznurami konopnymi, skóra naciągnięta na okładziny, gęsto tłoczona radełkami (*tłoki introligatorskie) wypełniającymi *bordiury, a małe pole *zwierciadła usiane tłokami, z medalionem, *plakietą lub *superekslibrisem właściciela pośrodku. Najwięcej opraw R. zachowało się z lat dziewięćdziesiątych XVI w.
A. Chmiel: Oprawy introligatora krak. K.R. W: Przemysł i rzemiosło. 1921.
RAKIEL, urządzenie w *maszynach wklęsłodrukowych w postaci sprężynującego noża, wykonanego
2051
2052
RASTER
z zeszlifowanej taśmy stalowej, które służy do ściągania nadmiaru farby z *formy drukowej.
RAKOWICZ Franciszek Tadeusz (1839-1878), księgarz, wydawca. Od 1862 pracował w Chełmnie w redakcji "Nadwiślanina". Po jego zawieszeniu uczył się w Lipsku drukarstwa, księgarstwa i sztuki edytorskiej, a następnie w 1866 założył w Toruniu księgarnię, zajmującą się rozpowszechnianiem książek poi., i zaczął wydawać "Gazetę Toruńską".
RAKOWIECKI Teodor (zjn. po 1793), miedzioryt-nik, drzeworytnik oraz architekt, znany z działalności w Kijowie, Berdyczowie i Chełmie. Jako rytownik wykonywał wizerunki świętych, frontispisy i ilustr. do wydawnictw treści dewocyjnej. Ważniejsze prace sztychar-skie R. to G. Trześniewskiego Ozdoba i obrona Ukraińskich Kraiów... (Berdyczów 1767, 15 ryc. przedstawiających obrazy ołtarzowe i dekoracje kościoła karmelitów w Berdyczowie), 5 ryc. do dzieła bpa chełmskiego J. Suszy Koronacja cudownego obrazu Nayświętszey Maryi Panny w chełmskiey katedrze (Berdyczów 1780).
Thieme-Becker XXVII.
RAKÓW drukarstwo zob. DRUKARNIE RÓŻNOWIERCZE W DAWNEJ POLSCE, RO-DECKI Aleksy, STERNACKI Sebastian.
RAMBAU (Rhambau, Rhamba) Jan młodszy (1565-1637), drukarz i nakładca w Zgorzelcu, syn R. starszego, drukarza lipskiego. W 1591 ożenił się z Martą, córką A. *Fritscha, i spłaciwszy w 1595 innych spadkobierców, przejął jego drukarnię i księgarnię. Uruchomił ponadto własną odlewnię oraz w pobliskiej miejscowości Moyss przerobił młyn na papierniczy. Swoje wydawnictwa drukował R. też w Lipsku, Goslarze, Jenie i Szczecinie. Jego *sygnet przedstawiał okręt na wzburzonym morzu. W imieniu spadkobierców oficynę prowadzili faktorzy jeszcze do 1644.
B. Kocowski: Zarys dziejów drukarstwa na Dolnym Śląsku. "Sobótka" 1947. J. Benzing: Die Buchdrucker des 16. and 11. Jhrts im deutschen Sprachgebiet. 1963.
RAMBERG: 1. Johann Heinrich (1763-1840), niem. malarz, rysownik miedziorytów i grafik (stosował akwafortę). Uczeń Westa w Londynie. Wpływ wywarli na niego W. *Hogarth i T. *Rowlandson. W twórczości jego ścierają się wpływy rokoka i klasycyzmu. Po śmierci D. *Chodowieckiego był najbardziej poszukiwanym ilustratorem w Niemczech. Wykonał ilustr. do Goethego Gótz von Berlichingen i Iphigenie auf Tauris, do dzieł Wie-landa (Leipzig 1794-1802), ponadto cykle ilustr. do Reinecke
Fuchs (Hannover 1826, 30 akwaf.), Tyli Eulenspiegel (Han-nover 1827, 55 akwaf.) oraz do Homera Iliady. 2. Artur Georg von (1819-1875), niem. malarz, rysownik wzorów dla drzeworytów i miedziorytów oraz litograf. Brał udział w ilustrowaniu poezji Schillera (1859-1862), Goethego Hermann u. Dorothea (1871). Razem z F. Pechtem ilustrował Schiller-Galerie (1859) oraz Goethe-Galerie (1876, 1 ilustr.).
Thieme-Becker XXVII.
RAPORTY NAUKOWE I TECHNICZNE zob. SPRAWOZDANIA NAUKOWE.
RAPTULARZ zob. AKCESJA.
RASCHER & Co, wydawnictwo, które miało swoje filie w Zurychu, Lipsku, Stuttgarcie i Wiedniu. Początek dała mu w 1780 księgarnia asortymentowa, założona przez Johanna Kaspara Ftissli (1706-1782) w Zurychu. W 1906 przejął firmę Max R.; od 1922 istnieje jako wydawnictwo. Publikuje powieści, biografie, opisy podróży, dzieła z dziedziny sztuki, filozofii i psychoterapii, książki dla młodzieży, przedruki faksymilowane, reprodukcje obrazów.
25 Jahre Yerlagstdtigkeit der R.Sc Co. A.C. 1933.
RASTAWIECKI Edward (1805-1874), historyk i historyk sztuki, archeolog i kolekcjoner. Był autorem Mapografii dawnej Polski (1846) spisu map dawnej Rzeczypospolitej, opartego na katalogu zbioru kartograficznego *Załuskich, sporządzonego w 1775 przez J.D. *Janockiego. Opublikował Słownik rytowników polskich (Poznań 1886) oraz Słownik malarzów polskich (Warszawa 1850-1857).
RASTER, przyrząd optyczny służący do rozłożenia obrazu półtonowego (*Półtony) na obraz składający się z punktów. R. dzielą się na projekcyjne i kontaktowe; wśród projekcyjnych wyróżniamy R. autotypijne i rotograwiurowe.
R. autotypijny składa się z dwóch płyt szklanych, sklejonych balsamem kanadyjskim. Na każdej płycie naniesione są równoległe, nieprzezroczyste linie o grubości równej odstępom między liniami, które po sklejeniu płyt przecinają się pod kątem 90, tworząc tzw. siatkę. Liczbę linii na 1 cm2 nazywamy liniaturą R. Dla różnych typów produkcji poligraficznej stosuje się R. z różną liniaturą, wybór jej zależy od wielu czynników. Promienie świetlne przechodząc przez okienka R. rozbijają obraz na punkty kreskowe o różnej wielkości, zależnie od nasilenia tonu na oryginale, powodując złudzenie optyczne ciągłości tonów. R. posiadający 50 i więcej linii na 1 cm2 daje
2053
2054
RASTRAL
RASTRAL, specjalny rylec o pięciu ostrzach do jednoczesnego wykonywania pięciu poziomych Unii (pięciolinii) przy sztychowaniu ołowianej płyty wyjściowej do *druku nut.
Siatka-raster umieszczona w aparacie reprodukcyjnym przed płytą fotograficzną
praktycznie jednolity obraz oglądany z odległości około 25 cm.
R. rotograwiurowy różni się od autotypijnego tym, że miejsca nieprzezroczyste występują tu w postaci kwadratów, prostokątów lub rombów, natomiast miejsca przezroczyste w postaci linii prostych. W rotograwiurze stosuje się również R. o strukturze ziarnistej, w których elementy przezroczyste i nieprzezroczyste nie mają regularnych kształtów geometrycznych.
R. kontaktowe różnią się od projekcyjnych tym, że ich obraz składa się nie z siatki, ale z systemu punktów. Punkty te są najciemniejsze w swym jądrze, a stopniowo jaśniejsze ku brzegom. Pola między punktami są przezroczyste. Przy fotografowaniu oryginału nakłada się R. kontaktowy bezpośrednio na materiał światłoczuły. Konieczną w *autotypii różnicę wielkości punktów otrzymuje się przez to, że np. słabe światło ciemnych miejsc oryginału nie przebija nawet słabo zaciemnionych brzegów punktu i odwrotnie. R. kontaktowe znacznie upraszczają proces fotografii reprodukcyjnej, eliminują one bowiem ustawianie R. liniowego w odpowiedniej odległości od błony fotograficznej. R. te mogą być używane do przygotowania rastrowych negatywów lub diapozytywów bez aparatu fotograficznego.
Rytowanie linii przy użyciu rastrala
RASZI (rabiniczne) zob. PISMO SEMICKIE P. hebrajskie kwadratowe.
RATALNA SPRZEDAŻ KSIĄŻEK i wydawnictw ciągłych stosowana była od poł. XIX w. w księgarstwie poi., co ułatwiało mniej zamożnym odbiorcom nabywanie dzieł droższych, wielotomowych i albumowych. Niezależnie od kredytu udzielanego powszechnie stałym klientom przez poszczególne księgarnie działało do 1914 i następnie w okresie 1926-1939 szereg firm i spółek księgarskich zajmujących się specjalnie R.s.k. Wiele też książek wydawano wówczas licząc na ich zbyt przede wszystkim w drodze R.s. Również i obecnie księgarnie *Domu Książki stosują tę formę sprzedaży. Objęte są nią wszystkie wydawnictwa krajowe oraz importowane z ZSRR i krajów demokracji ludowej.
RATDOLT Erhard (1447-1527), drukarz niem., ok. 1474 opuścił rodzinny Augsburg i od 1476 prowadził w.Wenecji oficynę przy współpracy swych rodaków: Bernarda, zwanego Maler lub Pictor (dekorator?), oraz Petera Losleina (korektor? wydawca?). W 1. 1480-1485 drukował już bez wspólników. W Wenecji wytłoczył ok. 50 druków różnej treści, zdobionych
Sygnet Ratdolta
2055
2056
REDAKCJA
pięknymi inicjałami i sławnymi ramkami renesansowymi. Na wezwanie bpa Johanna von Werdenberga oraz jego następcy wrócił w 1485 do ojczyzny i aż do 1522 tłoczył w Augsburgu druki liturgiczne, którymi zajmował się także już w Wenecji. Zasłużoną sławę zapewniły mu mistrzowskie zdobnictwo i piękny druk jego książek, a szczególnie inicjały z białym ornamentem roślinnym na czarnym tle, tzw. "litterae florentes". Wśród drukarzy swej epoki R. przodował w stosowaniu nowych, śmiałych pomysłów, jak np. wielobarwne drzeworyty, użycie złotej farby drukarskiej w dedykacjach itp. R. był pierwszym typografem, który wydał wzornik używanych w swej oficynie pism (14 krojów w 1486); reprod. w: Deutsche und italienische Inkunabein K. Burgera, 1892.
E.v. Rathu. R. Iuchhoff. W: Hanóbuch der Bibliotheks-wissenschąft. 2 Aufl. Bd. 1. 1952.
RAWLINSON Henry (1810-1895), ang. orienta-lista, który swymi pracami o *piśmie klinowym stworzył podstawy nowej gałęzi nauki asyriologii. Jako oficer instruktor w Persji odkrył tam w 1835 najdłuższy i najbogatszy w treść napis staroperski pismem klinowym na skale w Bisutun (Behistun). Nie wiedząc o wcześniejszym sukcesie *Grotefenda, samodzielnie odczytał i wyjaśnił treść napisu (1846) dzięki studiom porównawczym nad j. perskim Awesty i sanskrytem. Następnie będąc w Bagdadzie zapoznał się z odkryciami napisów babilońskich i asyryjskich w Mezopotamii i pierwszy odczytał je w 1850, odkrywając przy tym właściwość *polifonii głoskowej znaków tego rodzaju pisma klinowego. Główne prace H.R.: The persian cuneiform inscription at Behistun, 1.1-2,1846-1851; A commentary on the cuneiform inscriptions oj Babylon and Assyria, 1850; Outline oj the history oj Assyria, 1852.
RAZURA zob. NARZĘDZIA PISARSKIE.
RECENZJA, podana w formie pisemnej lub ustnej (radio, telewizja) ocena dzieła, utworu literackiego lub muzycznego, przedstawienia teatralnego, koncertu, wystawy oraz programu radiowego i telewizyjnego, zarówno pod względem treści, jak i sposobu przygotowania, opracowania i wykonania. Ze względu na przedmiot oceny wyróżnia się R. dzieła (utworu) przed jego wydaniem (opublikowaniem) i po wydaniu. Ze względu na sposób wykonania wyróżnia się R. dokonaną we własnym zakresie przez instytucję lub organ wydający (R. wewnętrzna) oraz przez osobę spoza zespołu wydającego dzieło. R. może mieć charakter *opinii lub szczegółowej oceny analitycznej, krytycznej, instruującej. R. po wydaniu dzieła lub wobec innej formy jego podania do wiadomości publicznej jest artykułem omawiającym dzieło. Ze wzglę-
du na swą formę i zawartość omówienie może być R. sprawozdawczą lub krytyczną. R. sprawozdawcze zamieszcza się w gazetach i biuletynach. R. sprawozdawcze i krytyczne w czasopismach i wydawnictwach ciągłych. Obie formy R. omawiają niejednokrotnie również zewnętrzne cechy książki (graficzne wyposażenie, nakład, cena). R. mają duże znaczenie propagandowe i reklamowe.
RECLAM Anton Philipp (1807-1896), wydawca niem. Od 1828 działał w Lipsku; w 1839 nabył też drukarnię. Od 1947 istnieje firma R. w Stuttgarcie jako własność spółki pod kierownictwem potomków założyciela; równocześnie działa wydawnictwo państwowe pod tą nazwą w Lipsku. Największym sukcesem wydawniczym firmy R. stała się seria Reclams Universal-Bibliothek (od 1867), obejmująca najwybitniejsze dzieła literatury światowej w broszurach po bardzo niskiej cenie i w bardzo wysokich nakładach (do 1958 ok. 8300 pozycji).
A. Meiner: R. Geschichte eines Verlages. 1961.
RECMANIKJan (ur. 1874), artysta-introligator, uczeń M. *Żenczykowskiego, pedagog i założyciel Szkoły Graficznej w Warszawie. Studia fachowe odbył w Paryżu i w Glauchau w Saksonii, gdzie w 1902 otrzymał pierwszą nagrodę za kompozycję i wykonanie secesyjnej *oprawy mozaikowej na kozłowej skórze. Oprawy jego oceniono wysoko na wystawach: międzynarodowej w Lipsku (1927) i bibliofilskiej w Warszawie (1936).
RECTANGULAR STYLE zob. WIELKA BRYTANIA Oprawy.
RECTO zob. KARTA.
REDAKCJA: 1. Zespół czynności naukowych, artystycznych i technicznych przy nadawaniu własnemu lub cudzemu tekstowi językowemu albo muzycznemu (ew. zespołowi ikonograficznemu) postaci zakończonej, całościowej . Z uwagi na stadia tych czynności wyróżnia się, szczególnie przy pracy twórczej-, R. pierwszą (ew. dalsze, kolejne) oraz R. ostateczną. 2. Produkt pracy redakcyjnej, nazywany analogicznie zależnie od stadium, które stanowi.W poszczególnych R. dzieła (utworu) wyróżnia się tekst główny, *warianty, *wersje oraz redakcje poniechane (zarzucone), które powstają w wyniku twórczych czynności redakcyjnych autora nad własnym tekstem (eliminacja słów lub zwrotów uznanych za niewłaściwe i wprowadzenie w ich miejsce innych oraz rezygnacja z utrwalonych już pomysłów na rzecz odpowiedniejszych). 3. Nazwa nadawana: różnym rodzajom czynności związanych z przygotowaniem tekstu (łącznie z materiałem graficznym, wizualnym
2057
2058
RLDAKCJA CZASOPISMA
lub audiowizualnym) do reprodukcji książkowej, czaso-piśmienniczej, radiowej i telewizyjnej; zespołom pracowni-ków wykonujących te czynności; pomieszczeniom przeznaczonym do ich wykonywania (*Redakcja czasopisma, *Redakcja wydawnictwa). Zob. też Pod redakcją.
REDAKCJA CZASOPISMA, zespół stałych pracowników (*Redaktor) trudniących się wydawaniem czasop. W skład R. wchodzą dziennikarze oraz pracownicy administracyjni. Kierownictwo R. stanowi redaktor naczelny, jego zastępcy oraz sekretarz odpowiedzialny. Pracą R. kieruje redaktor naczelny w oparciu o kolegium redakcyjne; wytycza kierunek bieżących prac, akceptuje najważniejsze materiały do druku, dobiera skład osobowy R., reprezentuje pismo na zewnątrz. Sekretarz odpowiedzialny R. czuwa nad prawidłowym przebiegiem prac w R., koordynuje pracę działów, dopilnowuje harmonogramu wysyłania materiałów do drukarni, wycenia prace zamieszczone w czasop., opiekuje się też teką redakcyjną. Jest to zestaw *materiałów prasowych przewidzianych do najbliższych numerów pisma, wykorzystywany w zależności od potrzeb. Zwykle są to materiały własne lub nadsyłane przez czytelników, *korespondentów czy przez *agencje (zob. też Zapas). R. nocna (kierownik, depeszowcy, redaktor techniczny) wypełnia kolumny depeszowe, pilnuje punktualnego wychodzenia czasop., podpisuje numer do druku. Redaktor techniczno-gra-ficzny projektuje wygląd poszczególnych *kolurnn, dobiera materiał ilustracyjny (fotografie i rysunki, które często sam wykonuje), dogląda prac w drukarni, kontroluje harmonogram prac nad poszczególnymi kolumnami. Biuro sprawdzeń przegląda materiał redakcyjny przed wysłaniem do drukarni, sprawdzając zgodność cytatów, faktów, nazwisk, dat itp. R. stylistyczna w niektórych redakcjach dokonuje poprawy stylistycznej głównych pozycji publicystycznych i reportażowych.
REDAKCJA WYDAWNICTWA, czynność polegająca na przygotowaniu w wydawnictwie ^Wydawnictwo instytucja) tekstu do druku. Rozróżnia się R. merytoryczną (sprawdzanie i poprawianie tekstu pod względem merytorycznym, ^adiustacja stylistyczna i interpunkcyjna) oraz R. techniczną (adiustacja techniczna i graficzne opracowanie maszynopisu, przygotowanie *szpalt do łamania, kontrola *łamania, sprawdzanie czysto-druków oraz akceptacja próbnego egzemplarza książki). R. nazywa się również odpowiednie działy w wydawnictwie, w których dokonuje się tych czynności, a także zespoły stałych,odpowiednio wykwalifikowanych pracowników tych działów (*Redaktor), wreszcie lokal, w którym pracują.
Zob. też Kolegium redakcyjne, Komitet redakcyjny.
REDAKTOR, wykwalifikowany pracownik Redakcji w instytucji wydawniczej, czasop., radio, telewizji. R. działu, osoba kierująca całokształtem prac jednej z wydzielonych redakcji, np. redakcją historii, redakcją bibliologii itp.; R. naczelny, osoba kierująca pracą wszystkich działów redakcyjnych; R. naukowy, wybitny specjalista, najczęściej spoza etatowych pracowników redakcji, odpowiedzialny za stronę merytoryczną określonego dzieła; R. prowadzący, zwykle etatowy pracownik redakcji wydawnictwa przygotowujący do druku maszynopis określonego dzieła i prowadzący je w okresie procesu produkcyjnego; R. stylistyczny, pracownik opracowujący maszynopis dzieła pod względem językowym. Większość poi. instytucji wydawniczych nie posiada etatowych R. stylistycznych, a zadanie ich spełniają R. prowadzący; R. techniczny, pracownik *redakcji technicznej odpowiedzialny za techniczną realizację produkcji powierzonego mu dzieła, od opracowania typograficznego maszynopisu do gotowego egzemplarza książki lub czasop.
REEDYCJA zob. WYDANIE W. nowe.
REFERAT (łac. refero = donoszę), sprawozdanie ze stanu określonego zagadnienia, podane na piśmie lub wygłoszone przed zainteresowanym audytorium.
Zob. też KOREFERAT.
REFLEKTOGRAFIA, stykowa metoda kopiowania obustronnie zadrukowanych lub nieprzezroczystych oryginałów, jak np. książek, prospektów itp., na bardzo twardo pracujących błonach lub papierach. Naświetlanie odbywa się od strony podłoża błony przez światłoczułą warstwę emulsji.
REGAŁ zob. SKRYPTORIUM, SPRZĘT BIBLIOTECZNY, ZECERNIA.
REGEST, wyciąg najistotniejszej treści dokumentu z podaniem nazwy jego wystawcy, odbiorcy oraz daty i miejsca wystawienia. W wydawnictwach źródłowych poprzedza albo zastępuje tekst dokumentu, ułatwiając jego wykorzystanie.
Zob. też Dokument rękopiśmienny.
REGIOMONTANUS (Mulłer) Johannes (1436-1476) z Konigsberga we Frankonii, astronom, matematyk i drukarz; studiował w Wiedniu i we Włoszech, od 1468 przebywał na dworze węg. króla Macieja Korwina.
2059
2060
REJESTR NABYTKÓW
W 1471 przeniósł się do Noryjnbergi, gdzie przy pomocy tamtejszego patrycjusza Bernarda Walthera urządził pierwsze europejskie obserwatorium astronomiczne, warsztat mechaniczny i drukarnię, w której zamierzał rozpowszechniać własne prace naukowe oraz najważniejsze dzieła matematyków starożytnych. Produkcję drukarską zaczął od dzieła swego nauczyciela G. Peurbacha Theoricae novae planetarum, następnie w 1474 wytłoczył własne Ephcmerides i Calendarium oraz 6 dalszych druków po łac. W 1475 został wezwany przez papieża Sykstusa IV do pomocy przy reformie kalendarza i wyjechał do Rzymu, gdzie zmarł 6 VII 1476.
E. Zinner: Leben und Wirken desJ.M. von Konigsberg, genannt Regiemontanus. 1938.
REGISTER (łac. registrum): 1. Zasada dokładnego padania na siebie wierszy kolumn drukowanych po obydwu stronach arkusza. Polega ona na tym, że w arkuszu dwustronnie zadrukowanym (przy oglądaniu go pod światło) paginy i brzegi kolumn (stronic) dokładnie się pokrywają. Tylko wtedy, gdy w arkuszu utrzymany jest R., introligator może osiągnąć jednakowe marginesy kolumn na wszystkich stronicach książki. W czasie druku drugiej strony arkusza obowiązkiem maszynisty drukarskiego jest utrzymywanie R. w całym nakładzie książki. 2. Rejestr, spis treści księgi. 3. Spis sygnatur arkuszowych w starych drukach.
REGNAULT, rodzina księgarzy fr.: Francois I działający w Paryżu w 1. 1500-1516. Francois II (zm. .1540), następca poprzedniego; utrzymywał ścisłe stosunki z Anglią. Pierre I, księgarz i drukarz w Caen i Rouen, mający również sklep w Paryżu; działał w 1. 1489-1520. Pierre II, syn Francois II, działał w 1. 1531-1552.
REGULAMIN BIBLIOTECZNY zob. UDOSTĘPNIANIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH, WYPOŻYCZALNIA, WYPOŻYCZALNIA MIĘDZYBIBLIOTECZNA.
REGULUS Wojciech (zm. 1652), właściciel browaru i drukarni w Poznaniu w 1. 1636-1652. W 1. 1618-1619 studiował prawo w Akademii Lubrańskiego. Przed 1640 otrzymał tytuł notariusza publicznego, później konsystorskiego. Drukarnię nabył po *Wolrabach, zatrudniając w niej m. in. w 1. 1638-1639 Pawła Bótchera. Do 1652 wydał 118 druków. Po śmierci R. drukarnię przejęli: wdowa Regina i dziedzice, wydając 67 druków do 1676. Funkcję kierownika technicznego warsztatu pełnił wtedy Wojciech Młodujewicz (Młodniewicz; zm. 1679). Pochodził z Ostrówka, dzisiejszej dzielnicy Poznania. Występował jako drukarz m. in. w drukarni jezuitów kalis-
kich (1651). W 1676 nabył na własność drukarnię dziedziców R. i odtąd w adresie firmy widniało nazwisko: Wojciech Regulus Młodujewicz. W ciągu czterech lat wydał 17 druków. Jeszcze dwa druki w 1679 wydali wdowa i dziedzice, po czym oficyna przeszła w posiadanie Wojciecha Laktańskiego.
M. Wojciechowska: Z dziejów książki w Poznaniu w XVI w. 1927.
REICH Philipp Erasmus (1717-1787), czołowy wydawca lipski drugiej poł. XVIII w. Od 1756 czynny w *Weidmannsche Buchhandlung, w 1762 został jego współwłaścicielem. Był nakładcą najwybitniejszych autorów niem. Oświecenia, płacił najwyższe w ówczesnych Niemczech honoraria autorskie, prowadził handel księgarski o zasięgu europejskim. Jako przywódca wydawców lipskich rozpoczął walkę z wymianą jako metodą handlu książkowego (1760), która odtąd zaczęła zanikać. R. zorganizował bojkot targów frankfurckich przez wydawców Lipska i Niemiec płn. (1765); prowadził energiczną akcję przeciw ^przedrukom nielegalnym, w toku której powstało w Lipsku z jego inicjatywy pierwsze niem. stów. księgarskie (1765).
REIMER Georg Andreas (1776-1842), wydawca niem. W 1801 wydzierżawił, a w 1819 kupił wydawnictwo Realschul buchhandlung w Berlinie. Skupił w swym ręku również kilka in. wydawnictw berlińskich, w 1822 nabył *Weidmannsche Buchhandlung. Był jednym z głównych wydawców niem- literatury romantycznej. Działał w zarządzie B6rsenvereinu, brał udział w walce z cenzurą. Po jego śmierci firmę przejął syn Georg Ernst (1804-1885), który rozwinął ją jako wydawnictwo naukowe, w 1897 weszła ona w posiadanie W. de *Gruytera.
T. Roller: G. A. R. und sein Kreis. 1924.
REIMPRIMATUR, formuła zezwolenia władzy kościelnej na przedrukowanie dzieła. Zob. też Imprimatuh.
REINHARD z MARKRÓNINGEN zob. GRU-
NINGERJohannes.
REISS Stanisław zob. WORFFSCHAUFFEL Stanisław.
REJESTR zob. INKUNABUŁ.
REJESTR INTROLIGATORSKI zob. TENA-CULUM.
REJESTR NABYTKÓW zob. AKCESJA.
2061
2062
REJMAN
REJMAN Stanisław (druga poł. XVI w.), introligator w Toruniu. Osiągnął w swym zawodzie wysoki poziom artystyczny i techniczny. Posiadał obfity zasób *tłoków, radełek i *plakiet do odbijania na ślepo, importowanych z Wittenbergi od znanego Monograrnisty M.V. Jedno z radełek przedstawia figuralne podobizny Goliata i Dawida, herb miasta Torunia (anioł trzymający tarczę z bramą trzywieżową) oraz gmerk z inicjałami S.R. Na plakietach przedstawiających sceny biblijne oraz portrety reformatorów rytownik umieścił inicjały introligatora S.R. Zachowały się oprawy R. z 1. 1566-1571. Oprawa wykonana w 1573 wyszła już prawdopodobnie z warsztatu wdowy. Z czasem narzędzia R. przeszły do innych warsztatów toruńskich, albowiem odbicia ich spotyka się na innych oprawach do 1700 włącznie.
Z. Mocarski: Książka w Toruniu do r. 1193. 1934.
REKLAMA I PROPAGANDA KSIĘGARSKA
odgrywa znaczną rolę w pracy księgarza. Jej zadaniem jest informowanie potencjalnych nabywców o *asortymen-cie książek, o ich walorach oświatowych czy poznawczych,
0 miejscu i możliwościach ich kupna oraz zachęcać do odwiedzania księgami i korzystania z jej usług. Natomiast P.k. jest to: działalność mająca na celu popularyzowanie czytelnictwa jako czynnika rozwoju społecznego, materialnego i kulturalnego; zespół środków i form działania stosowanych, poza normalną reklamą handlową, przez instytucje księgarskie i wydawnicze dla zjednania nowych odbiorców i czytelników książek. R. książki jako towaru znana była już w średniowieczu. Jeszcze przed wynalezieniem druku niejn. sprzedawcy manuskryptów rozsyłali do bibliofilów ręcznie pisaną informację, pierwowzór dzisiejszego prospektu, w którym wyliczali posiadane na składzie kopie dzieł, informowali o ich cenach, podawali źródła zakupu. W Polsce występowanie R. książki można zaobserwować już w XVI w., jednak poważniejszy jej rozwój nastąpił dopiero w XVIII w. W tym również okresie zaczęto doceniać społeczno-wychowawczą rolę książki
1 czytelnictwa. R. handlowej zaczęła więc towarzyszyć propaganda. Zasłużyli się w ich rozwoju ówcześni organizatorzy i właściciele drukarsko-wydawniczo-księgarskich oficyn I. *Grebel czy J. Maj w Krakowie i M. *Groll w Warszawie. Podjęli oni wydawanie księgarskich druków reklamowych, zapraszając do księgarni na dyskusje i studiowanie nowości, organizując ruch recenzyjny. Współczesna R. książki operuje wieloma formami i środkami technicznymi. Obok druków reklamowych znaczną rolę odgrywa R. prasowa, radiowa, telewizyjna, filmowa, świetlna. Prócz stałej R. w *oknie wystawowym czy wewnątrz księgarni rozwinęły się na szeroką skalę takie formy, jak *wystawa książki, *kiermasze książki, *targi księgarskie. Szeroko stosowana jest grafika. R. wyko-
rzystuje również doświadczenia psychologii czy socjologii, szczególnie w zakresie doboru właściwych metod oddziaływania na klienta oraz przy wszelkich badaniach skuteczności poczynań reklamowych. Propaganda książki i czytelnictwa ma w Polsce Ludowej charakter masowego i długofalowego oddziaływania. Powstały właściwe warunki, do których w szczególności zaliczyć należy: powszechność oświaty, żywiołowy rozwój bibl., znaczny wzrost produkcji wydawniczej, stworzenie nowoczesnej i rozbudowanej sieci księgarskiej. Obecnie w P. książki i czytelnictwa uczestniczą obok szkoły, bibl. czy społecznych ośrodków upowszechniania wiedzy organizacje społeczne, prasa, radio, telewizja, film i in. środki masowego przekazu. P. księgarska stanowi nieodłączną część codziennej działalności księgarstwa i ruchu wydawniczego. W praktyce księgarskiej P. zazwyczaj towarzyszy działalności reklamowej, poprzedza ją lub uzupełnia. R. i p.k. w Polsce prowadzi przede wszystkim *Dom Książki przy pomocy specjalnych komórek R. w zarządach przedsiębiorstw i księgarskiej sieci sprzedaży detalicznej. Szeroko również uczestniczą w R. książki instytucje wydawnicze oraz *Składnica Księgarska. Wydawnictwa jako producenci prowadzą przede wszystkim R. poprzedzającą (przed ukazaniem się książki) oraz R. wprowadzającą (równolegle z ukazaniem się nowości na rynku księgarskim). Składnica Księgarska jako przedsiębiorstwo hurtu przygotowuje i dostarcza księgarniom bieżące materiały informacyjne, reklamujące książki posiadane na składzie. Zarówno wydawcy, jak też instytucje księgarskie, szczególnie zaś Dom Książki, organizują okolicznościowe i długofalowe akcje propagandowe, współpracując w tym zakresie między sobą i z pokrewnymi organizacjami. Najczęściej stosowane druki reklamowe: *afisz i *plakat reklamowy; biuletyn, periodycznie wydawany drukowany lub powielony druk informacyjny o nowościach wydawniczych, będących w przygotowaniu lub wprowadzanych do sprzedaży. Biuletyny informacyjne wydawane są przez niektórych wydawców (dla księgarń, bibl. i in. odbiorców) oraz Składnicę Księgarską (dla księgarń); druk ofertowy, powielany lub drukowany zestaw kilku lub kilkunastu tytułów książek, zawierający niezbędne dane o oferowanych wydawnictwach oraz warunki ich nabycia. Wykonany jest przeważnie w formie kilkakrotnie złożonej pocztówki, której jedna część spełnia rolę zamówienia. Druki ofertowe wykorzystywane są przez księgarnie prowadzące sprzedaż wysyłkową i służą do bieżącego informowania poszczególnych grup odbiorców. Oferty mogą być również opracowane w formie listów, zaproszeń itp.; odmianą druku ofertowego jest *prospekt; *katalogi (księgarskie) wydawców lub katalogi tematyczne wydawane przez Składnicę Księgarską. Katalogi rozsyłane są do stałych odbiorców i stanowią jedną z form
2063
2064
REKLAMA I PROPAGANDA KSIĘG.
prezentacji dorobku wydawniczego firmy lub zapasów książek z określonej tematyki, posiadanych na składzie; *opaska reklamowa; ulotka (*druk ulotny), poświęcona z reguły R. jednej książki, stosowana masowo w sprzedaży kiermaszowej lub jako wkładka do in. książek; wy-wieszka reklamowa, krótki napis na kartonie, tekturze lub szkle o treści informacyjnej, reklamowej lub propagandowej. Treść wywieszki może mieć formę hasła (wezwania) lub sloganu (stwierdzenia). W R. prowadzonej za pośrednictwem prasy stosuje się najczęściej *ogłoszenia lub dołącza do numerów gazet oraz czasop. prospekty księgarskie i druki z ofertami. Zamieszczane w prasie codziennej lub w czasop. *recenzje książek, podobnie jak i recenzje w radiu lub telewizji, stanowią b. skuteczną formę informacji i R. książki. Autorzy recenzji opracowują je na podstawie *egzemplarzy recen-zyjnych. Do skutecznych środków R. należą: *okno wystawowe; prowadzona wewnątrz księgarni reklama za pośrednictwem półek nowości i materiałów informacyjnych, wyłożonych do wglądu odbiorców; gablota, oszklona skrzynka lub szafa, przystosowana do reklamowej
ekspozycji książek. Wykorzystuje się ją w praktyce księgarskiej i bibliotecznej dla demonstrowania wzorcowych egzemplarzy nowości lub zapoznania odbiorców z posiadanym asortymentem książek. Gabloty także umieszcza się w zakładach pracy, szkołach, domach kultury itp., w miejscach uczęszczanych. ŚŚ Większe księgarnie nie ograniczają się do R. w księgarni, ale organizują działalność reklamową i propagandową szeroko poza księgarnią. Np. druki ofertowe rozsyłane są pocztą do poszczególnych grup odbiorców. Dla tych celów poszczególne księgarnie lub przedsiębiorstwa posiadają tzw. adresografię, czyli urządzenie dla kompletowania (stale aktualizowanych) adresów potencjalnych odbiorców ŚŚ ułożonych alfabetycznie wg grup zawodowych wraz z odpowiednimi maszynami (urządzeniami) do odbijania znormalizowanych blaszek adresowych i powielania adresów na drukach i przesyłkach wysyłanych pocztą. Urozmaiceniem działalności reklamowej i propagandowej księgarni są konkursy księgarskie, atrakcyjna forma propagandy książki i czytelnictwa, polegająca na ogłoszeniu określonych zadań lub pytań konkursowych, których rozwiązanie uprawnia uczestników do
nuerratnutom GtE atiuos crtoact
u * nofs mi tomuif 6uD*
ifcrar a uotns mi tftpt&um cc tet uo&ts coicarofu
t txm CU&u0 demm oa ttncOt
i uos tooswcans cuucnflr
Reklamant W rękopisie Pontyfikatu, druga połowa XIV w.
2065
2066
REKLAMANT
udziału w losowaniu nagród. Organizowane są również dla księgarzy konkursy na najlepsze okno wystawowe. Zob. też Dni książki, Sezon księgarski.
H. Kliemann: Die Werbung fiirs Buch. 1950. S. Malaw-ski: Propaganda księgarska. 1953. J. Jaworski, J. Wesołowski: Reklama handlowa. 1956. C.R. Hass: U PublUitć. 1958. N. Ćwiakowski: Praca oświatowa wśród dorosłych. 1960. K. Peltzer: Handbuch der Werbung u. Pubhkation. Bd. I: Werbung.
1961. W. Referowski, J. Jabłoński: Reklama. 1962. W. Richter, H. Baier: Literaturpropaganda im Schaufenster.
1962. W. Graeff: Prospekte wirksam gestalten. 1965.
REKLAMANT (z łac. reclajnare = znowu wzywać), początkowy wyraz (lub jego część) tekstu nowej *składki *kodeksu rękopiśmiennego, umieszczony na końcu (pod tekstem) składki poprzedzającej w celu zabezpieczenia właściwej kolejności składek przy oprawianiu kodeksu. Takie oznaczenie kolejności składek w drukach nazywa się *kustoszem. R. pojawiły się w rpsach już w DC w., a rozpowszechniły się w XIII w związku z *pecją.
REKONSTRUKCJA OPRAWY zob. KONSERWACJA ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH.
REKONSTRUKCJA TEKSTU, zabieg edytorski zmierzający do przywrócenia tekstowi uszkodzonemu (przeważnie w mechaniczny sposób) postaci słownej, zgodnej z intencją autora. R.t. może mieć cechy pełnej wiarygodności lub może być hipotetyczną *koniekturą w zależności od źródłowej wartości pomocniczych przesłanek, dających się zastosować przy zabiegu. R.t. jest wiarygodna i trafna, gdy znajduje potwierdzenie w zachowanych szczątkowo w podstawie tekstu fragmentach przynajmniej niektórych liter, lub gdy na podstawie innych autentycznych źródeł, odbiegających nawet w szczegółach od przyjętej podstawy tekstu, uda się stwierdzić jednakowe brzmienie rekonstruowanego miejsca. R.t. można dokonywać, z braku pomocniczych źródeł autentycznych, na podstawie nieautentycznych *przekazów tekstowych, zgodnych w badanym miejscu, lub nawet samej dobrej znajomości cech języka i stylu pisarskiego autora. W każdym wypadku, a w ostatnich szczególnie, musi być zachowana jak najdalej idąca ostrożność edytora, gdyż R.t. będzie zawsze tylko nie dającą się udowodnić propozycją koniekturą. W ^edytorstwie naukowym rekonstruowany tekst zawsze się ujmuje w nawiasy kwadratowe (lub ostre, zależnie od konwencji). Niepewne R.t. zaznacza się znakiem zapytania w nawiasie.
RELACJA (z łac. relatio): sprawozdanie, opis wydarzenia dokonany przez uczestnika lub naocznego świadka. W dawnym prawie poi. zeznanie o dokonanej czynności sądowej (np. doręczeniu *pozwu, oględzinach itp.), wpisane do *ksiąg grodzkich (libri relationum).
Zob. też Dokument rękopiśmienny.
REMANENT KSIĘGARSKI: 1. Pozostałość zapasu towarowego książek i in. artykułów *asortymentu księgarskiego w chwili obliczania (sprawdzania) stanu posiadania *księgarni; może być R.k. jednego przedsiębiorstwa, całej sieci księgarskiej w kraju lub hurtowni księgarskiej. 2. Czynność spisywania zapasów książek w księgarni lub magazynie, zwana również inwentarzem lub inwentaryzacją (spis inwentaryzacyjny). Istnieje wiele typów R.: R. kontrolny, spis dokonywany w każdej księgarni w przepisanych terminach. R. zdawczo-od-biorczy, spis z natury przy przekazywaniu księgarni lub magazynu innej osobie odpowiedzialnej za zapasy towarowe. R. książkowy, czyli teoretyczny: wyrażona w liczbach różnica arytmetyczna pomiędzy przychodem a rozchodem towarów (wydawnictw) w księdze towarowej lub raporcie obrotu towarowego. R. faktyczny, stan ustalony według spisu z natury. Różnice pomiędzy R. książkowym a R. wg spisu z natury stanowią superatę (nadwyżkę) towarów lub manko (brak). R. planowany, jeden ze składników planu handlowo-finansowego przedsiębiorstwa księgarskiego, a także księgarni. R. wartościowy, zapas towarowy, podawany w wartości pieniężnej (praktykowany głównie w sieci księgarskiej i przedsiębiorstwach szczebla detalu). R. ilościowy, zapas podawany w ilościach pozycji wydawniczych i egzemplarzy (stosowany w hurcie księgarskim).
REMARKI (fr. remarques = uwagi), próby cięć, trawień i kresek, wykonywane przez artystę na marginesie płyty albo kamienia w postaci małych szkiców. Odbitki z R., które najczęściej w końcowej fazie pracy usuwano przez obcięcie lub wypolerowanie marginesu, cenione są przez zbieraczy. Znane są liczne z R. prace D. *Chodo-wieckiego, cenionego malarza i grafika poi. pochodzenia z XVIII w., tworzącego w Berlinie.
REMBIELIŃSKI Eugeniusz Napoleon (1814-1860), kartograf i litograf poi., czynny we Francji od 1832, autor wielu map; współpracownik Depot de la Guerre w pracy nad mapą topograficzną Francji, wykonał połowę repro-dukcyj dawnych map w atlasie E.F. Jojnarda Les monu-ments de la geographie. Współpracował z nim na polu kartografii brat jego Juliusz (1803-1874).
REMBOITAGE, fr. termin na określenie czynności polegającej na łączeniu starej książki z odpowiednio dobraną *oprawą z tej samej epoki. Chodzi o to, aby zarówno książka, jak i oprawa bez zamiaru jej fałszowania odpowiadały sobie nawzajem pod względem wysokości, grubości, jak również czasu i stylu. Do obowiązku należy dokładne opisanie dokonanego zabiegu na *wyklejce lub antefolium (*zszywka). R. nazywa się także restaurowanie
2067
2068
REPORTAŻ
Reraarka (chimera) na akwaforcie z 1930 (Dachy Starego Miasta Wildera)
starej książki, jeśli na skutek prac konserwatorskich ^Konserwacja zbiorów bibliotecznych) nastąpiło powtórne zespolenie *bloku książkowego z oprawą. Ś Zob. tab. 41(2).
REMBOWSKI Jan (1879-1923), malarz, rysownik, rzeźbiarz, grafik, ilustrator, pisarz. Studiował w Warszawskiej Szkole Rysunkowej i w Akademii Krakowskiej. Należał do krakowskiej Grupy Pięciu. Twórczość R. rozwijała się przede wszystkim w dziedzinie malarstwa i rysunku, w którym pozostawał pod silnym wpływem S.* Wyspiańskiego. Z rysunków R. najbardziej znane są portrety legionistów i głowy z Cyklu podhalańskiego. W 1. 1909-1913 projektował oprawę graficzną do miesięcznika "Sfinks" (winiety, rysunki, okładki). Następnie (1919-1920) prowadził dział sztuk pięknych w tygodniku ilustr. "Światło", gdzie też umieszczał liczne artykuły. Jako grafik posługiwał się najczęściej litografią i akwafortą. Z grafiką stosowaną stykał się raczej przelotnie, Ilustrował
i zdobił książki dla dzieci, m. in. W. Sieroszewskiego Bajkę o żelaznym wilku (Kraków 1911, 14 ryc. i okładka). L. Grajewski: Bibliogr. ilustragi. 1933.
REMITENDA, zwrot nie sprzedanych książek, otrzymanych do sprzedaży komisowej. R. sporządza się po upływie ustalonego przez komitenta terminu, na jego specjalne żądanie lub przy likwidacji *kornisu.
RENOUARD Antoine Augustin (1765-1853), wydawca, antykwariusz i bibliofil fr. Jego publikacje odznaczały się wysokim poziomem. Wydał znaczną liczbę klasyków fr. Główne dzieła pióra R. to: Catalogue des liv-res imprimes de Bodoni (1795) oraz użyteczne jeszcze dziś bibliogr. druków Alda *Manutiusa (Annales de 1'imprimerie des Alde, Paris 1803, 1825, 1834) i *Estienne'a (Annales de 1'imprimerie des Estienne, Paris 1843).
REPERTORIUM (łac); zarys, wykaz, *podręcznik
0 dowolnym układzie materiału: alfabetycznym, chronologicznym, systematycznym. W pewnych przypadkach nazwa bibliografii, np. Repertorium hibłiographicum L. *Haina, podstawowa bibliogr. *inkunabułów.
REPETITION, fr. nazwa systemu dekoracyjnego na *oprawach, polegającego na pokrywaniu ich wielokrotnym odbiciem tego samego *tłoku introligatorskiego, lub niewielkiego zespołu tłoków, w sposób zwany też tapetowym (dywanowym). Tłoki te, różnych, niezbyt wiejkich rozmiarów, są wytłaczane równoległymi rzędami według zasad alternacji lub podobnych. Na oprawach XII/Xin w. pasy *bordiur komponowane są przez odbicie tego samego tłoku ściśle obok siebie (w jednym pasie syreny, w innym fantastyczne ptaki itp.), na *oprawach gotyckich można nazwać R. zapełnianie pola *zwierciadła wzorem *owocu granatu. Termin ten jednak używany jest specjalnie na oznaczenie systemu dekoracyjnego *opraw mozaikowych *Padeloupa, zapoczątkowanych we Francji w 1. 20-tych XVIII w.
REPORTAŻ, gatunek prozy publicystycznej zapoznający czytelnika z autentycznymi faktami w celu wyjaśnienia problemów społecznych, światopoglądowych, politycznych. Skonstruowany jest tak, by mógł zastąpić bezpośrednie, osobiste, naoczne doznania odbiorcy. Jako gatunek dziennikarski relacjonuje o wydarzeniach, faktach
1 ludziach. R. nazywa się epicki gatunek dziennikarski, zbeletryzowaną relację o aktualnej rzeczywistości. R. powinien wyróżniać się specjalnym opracowaniem językowym, stylistycznym i kompozycją oraz udramaty-zowaną akcją. Celem R. jest kształtowanie u czytelnika pewnej postawy ideowej. Rozróżnia się R. interwencyj-
2069
EWoK 67
2070
REPORTER
ny, mający na celu naprawienie czyjejś krzywdy, R. informacyjny, podający relacje o osiągnięciach na polu gospodarczym, kulturalnym, oświatowym, oraz R. problemowy.
Zob. też Dziennikarstwo, Publicystyka.
REPORTER, *dziennikarz dostarczający redakcji aktualnych, wiadomości uzyskiwanych z różnych źródeł oraz z obserwacji bieżącego życia. Prócz R. interesujących się całokształtem życia redakcje zatrudniają R. specjalizujących się w pewnej dziedzinie, np. w sądownictwie.
REPRODUKCJA: 1. Stosowanie różnych metod fotomechanicznydb. do sporządzania *form drukowych odpowiadających właściwościom *druku wypukłego, *druku płaskiego i * druku wklęsłego. Manualnymi sposobami reprodukcji są: sztychy w drzewie, ołowiu, linoleum, miedzi oraz ^litografia. Fotomechanicznymi Ś *fotograf ia reprodukcyjna, *fotolitograf ia, ^heliograwiura, *światłodruk, *offset, *chemigrafia i wklęsłodruk (*Druk wklęsły). Ś 2. Odbitka reprodukowanego oryginału.
Zob. też Reprografia.
REPRODUKCJA DOKUMENTACYJNA zob. REPROGRAFIA.
REPRODUKOWANIE, odtwarzanie przez powielanie lub sposobem drukarskim obrazu, tekstu, odbitki fotograficznej itp.
0
REPROGRAFIA, termin powstały ok. 1947 w Holandii (zamiast terminu reprodukcja dokumentacyjna), rozpowszechniony od 1. 60-tych XX w. na terenie międzynarodowym, określa całość technik i sposobów sporządzania metodami fotooptycznyjhi kopii dokumentów (tekstów, rysunków, planów itd.). Obejmuje takie techniki, jak *światłodruk, *fotokopia, różne formy *mikrorepro-dukcji, *kserografia, *termografia i in., niekiedy także fotooffset. W odróżnieniu od technik poligraficznych R. stawia sobie za cel sporządzanie kopii pojedynczych lub w niewielkiej ilości egzemplarzy, wielkości naturalnej lub w zmniejszeniu. Wobec konieczności operowania ogromną liczbą dokumentów w działalności gospodarczej, administracyjnej, technicznej i naukowej techniki reprografi-czne stale się udoskonalają i szeroko rozpowszechniają. Powstały wyspecjalizowane przedsiębiorstwa, stowarzyszenia fachowe i wydawnictwa (np. wyd. od 1961 w NRF kwartalnik "Reprographie. Zeitschrift fur die gesamte Kopier- und Vervielfaltigungstechnik", Bad tfomburg), odbywają się kongresy międzynarodowe poświęcone R. (pierwszy w Kolonii w 1963). Tendencją ostatnich lat jest wielki rozwój metod półsuchych i suchych, eliminują-
cych procesy chemiczne i umożliwiających otrzymywanie kopii w krótkim czasie (kilku lub kilkunastu sekund). Rozwój R. spowodował konieczność zastosowania *prawa autorskiego i wydawniczego (*Copyright) do działalności reprograficznej; w większości krajów uznano, że sporządzanie dokumentów na użytek osobisty (np. naukowych) lub dla bibliotek nie narusza prawa autorskiego. Zob. też Fototechnika biblioteczna.
H.R. Verry: Document copying and reproduction processes. 1958. O. Frank: Die Kopier- und Vervielfdltigungstechnik. 1963. Ś Manuel pratiąue de reproduction documentaire et de selection. 1964 FID. O. Frank: Von der Entstehung u. Entwickhmg der Reprographie. "Reprographie" 1965 nr 7. Ś B. Nawrocki: Reprodukcje fotograficzne w świetle prawa autorskiego. 1965. W.R. Hawken: Copying tnethods manuał. 1966.
REPUBLIKA POŁUDNIOWOAFRYKAŃSKA zob. AFRYKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
REPUBLIKA ŚRODKOWOAFRYKAŃSKA zob. AFRYKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
REPUBLIKI zob. ELZEWIR. RES GĘSTA zob. GĘSTA.
RESPONSORIALE (łac. liber responsorialis), liturgiczna średniowieczna księga obrządku rzymskiego, która zawierała Responsoria, tj. zmienne części oficjum chórowego, opatrzone neupiami lub nutami, z wyjątkiem lekcji i kolekt, a śpiewane przez kantorów. Nazwa pojawiła się w VIII w. w odróżnieniu od *antyfonarza, lecz od IX w. została zacieśniona do oficjum nocnego względnie rannego (matutinale lub nocturnale), zaś dla części dziennej pozostała nazwa antiphonalc diurnum. Równolegle z rozwojem *sakramentarza nastąpił w X-XIII w. analogiczny rozwój R., do którego dołączano *psałterz i *hymnarz, później *lekcjonarz i *homiliarz. Zbiory te otrzymały nazwę antiphonale plenarium. Późniejsze kopie, już bez nut, dały początek księdze objętościowo szczupłej, jaką był *brewiarz.
Zob. też Graduał.
RETHEL Alfred (1816-1859), niem. malarz i rysownik. Jako uczeń W. Schadowa i P. Veita uległ najpierw wpływom nazareńczyków, a ok. 1840 stworzył własny styl, odznaczający się dużą siłą ekspresji. W 1848 powstało w Dreźnie szczytowe dzieło R., porównywane z La Rue Transnonain H. *Daumiera, pt. Auch ein Totentanz... z tekstem objaśniającym R. Reinicka. Obejmuje ono 6 wielkich ilustr. (dętych na klockach drzew, przez
2071
2072
RĘKOPIS
H. Biirknera), w których R. w pełni rozwinął swój oryginalny, linearny styl rysunkowy. Poza tym ilustrował Cottasche Bilderbibel (1852, 4 ilustr.) oraz pieśni Lutra Ein feste Burg ist unser Gott (ok. 1851, 3 rys. wykonane w drzew, przez Gabera po śmierci R.).
RETUSZ, poprawienie oryginału, *negatywu, *dia-pozytywu lub formy przeznaczonej do reprodukcji. Zależnie od potrzeb i przeznaczenia stosuje się różnego rodzaju R. W technice reprodukcyjnej mianem R. w węższym zakresie objęte są korekty półtonowych, negatywów i diapozytywów; w ^fotolitografii korekty zrastrowanych negatywów i diapozytywów. W *chemigrafii *trawienie tonów na kliszach metalowych odpowiada metodom R. w fotolitografii. R. reprodukcji wielobarwnych nazywa się R. kolorów; stosuje się go również do zabarwiania jednokolorowych oryginałów farbami lazurującymi. R. przeprowadzany sposobem fotograficznym nazywa się *maskowaniem. Usuwanie usterek na oryginałach przeznaczonych do reprodukcji określa się jako R. pozytywowy; przeprowadza go się na odbitkach fotograficznych lub rysunkach pędzlem albo przez zapylanie farbą z aerografu przy pomocy sprężonego powietrza. Najważniejszym zadaniem R. w technice wklęsłodrukowej jest wyrównanie rozpiętości tonów i charakteru wszystkich ^diapozytywów przeznaczonych do *montażu na jednej wspólnej formie (cylindrze). Równie ważnym celem R- jest wydobycie szczegółów rysunku w światłach i cieniach diapozytywów, zatrącanych w czasie zdjęć fotograficznych. R. zrastrowanych diapozytywów wymaga przede -wszystkim zabezpieczenia specjalnym lakierem we dc odpornym tych miejsc na zdjęciu, które nie wymagają korekty. Następnie odbywa się *otrawianie wielkości punktów w specjalnym roztworze osłabiającym, dzięki czemu następuje rozjaśnianie poszczególnych tonów. Dostatecznie otrawione punkty rastrowe na części obrazu można zabezpieczyć lakierem i dalej przeprowadzać korektę. Podobny sposób stosuje się przy korekcie negatywów, jest on jednakże znacznie trudniejszy aniżeli R. diapozytywów, gdyż na negatywach tony są odwrócone w stosunku do oryginału. Ostatnio coraz szerzej stosuje się tzw. retusz fotomechaniczny przez nakładanie na zdjęcia utrzymanych w odpowiedniej sile masek świateł oraz masek diapozytywowych korygujących barwy, czyli redukujących nadmiar obcych kolorów w poszczególnych wyciągach barwnych. Maski potrzebne do mechanicznego retuszu wykonuje się fotograficznie, stąd nazwa "retusz fotomechaniczny".
RETZSCH Moritz (1779-1857), niem. malarz, rysownik i grafik (stosował akwafortę), w klasycystyczną formę ujmował romantyczną treść. Wykonał akwaforty kon-
turowe do Fausta Goethego (1816-1828, 26 ilustr., i 1834, 29 ilustr.), które wywarły ogromny wpływ na scenografię tej sztuki. Jego główne dzieło to ilustr. do dzieł Szekspira pt. Galerie zu Shakespeares dramatischen Werken in Unirissen, Leipzig (1828-1845, 106 ilustr.).
REUCHLIN Johannes (1455-1522), niem. humanista, uczony, bibliofil. Zajmował się głównie piśmiennictwem gr. i hebr. Swój księgozbiór R. przekazał w testamencie klasztorowi Sw. Michała w rodzinnym mieście Pforzheim.
REWERS: 1. Wypełniony i podpisany przez czytelnika dowód wypożyczenia książki. 2. Blankiet służący do wypełniania przez wypożyczającego książkę w bibl. 3. Zob. Awers.
REWERS OKRĘŻNY, formularz biblioteczny używany przez ^wypożyczalnię międzybiblioteczną, przesyłany z biblioteki do biblioteki dla odnalezienia żądanego dzieła.
REWIZJA, ostatnia *korekta wykonana na próbnej *odbitce z maszyny drukarskiej. R. na miejscu w drukarni wykonują rewidenci, zwani niekiedy rewizorami, przez porównanie podpisanej do druku przez wydawcę korekty z odbitką z maszyny. R. drukarska nie ogranicza się tylko do kontroli tekstów i sprawdzenia prawidłowej kolejności rozstawionych kolumn w arkuszu, ale ujawnia również wszelkie defekty techniczne składu.
REYCHMAN Kazimierz (1882-1936), pracownik poi. służby dyplomatycznej, ekslibrisolog, bibliofil. Pierwszy swój księgozbiór, zgromadzony przed 1914, rozprzedał wyjeżdżając do Ameryki Południowej. Powróciwszy do kraju (1918) brał czynny udział w organizacji ruchu bibliofilskiego w Polsce. Był m- in. współzałożycielem Tow. Miłośników Ekslibrisów w Warszawie (1924) oraz członkiem *Polskiego Tow. Przyjaciół Książki w Paryżu i *Tow. Bibliofilów Polskich w Warszawie. Opublikował szereg prac ekslibrisologicznych, wśród których najważniejsze: Bibliograf ia polskiego ekslibrisu (Kraków 1925; 1932) i Ekslibrisy gdańskie (Warszawa 1929). Drugi zbiór bibliofilski R. (ok. 6000 *ekslibrisów, w tym kolekcja W. *Wit-tyga; ponad 600 prac na temat ekslibrisów), zakupiony w 1937 przez Zofię Landauową z Konstancina pod Warszawą, uległ rozproszeniu podczas drugiej wojny światowej.
E. Chwalewik: Wspomnienie pośmiertne o K. R. "Mieś. Graficzny" 1939 z. 4/6 i odb.
RĘKOPIS, manuskrypt, w ogólnym znaczeniu każdy tekst utrwalony ręcznie, niezależnie od rodzaju *pisma,
m
2073
2074
RĘKOPISOZNAWSTWO
^materiału pisarskiego i techniki pisania. W odróżnieniu od tekstów powielanych mechanicznie drukiem lub inną techniką (*Powielanie) Ś każdy R. jest egzemplarzem niepowtarzalnym, o własnych cechach indywidualnych. Najdawniejsze formy R.: ^inskrypcje na kamieniu lub metalu, *tabliczki gliniane, *zwoje papirusowe, są przechowywane na ogół w muzeach i stanowią przedmiot badań specjalnych nauk, jak *epigrafika lub *papirologia. W węższym, dziś przyjętym rozumieniu R. to każdy tekst utrwalony ręcznie na materiale miękkim o charakterze karty przy zastosowaniu barwiącej substancji chemicznej (atrament, tusz, ołówek itp.). R. pergaminowe i papierowe gromadzone są w archiwach i bibliotekach. Ostatnio do *zbiorów R. właściwych włącza się również maszynopisy, natomiast odbitki powielane traktuje się jako druki. W ciągu wieków wytworzyły się najrozmaitsze formy R. Należy do nich *książka rękopiśmienna, list, *doku-ment, *pamiętnik, *dziennik, tzw. *miscellanea itd. R. dzielą się na archiwalne (archiwalia) i biblioteczne, w zależności od swego charakteru i przeznaczenia. Archiwa jako urzędy wiary publicznej i organa administracji państwowej powołane dla dokumentacji prawnej stosunków publicznych gromadzą zasadniczo R. typu zespołowego: akta i papiery urzędów, instytucji, stowarzyszeń oraz osób i grup piastujących określoną władzę polityczną lub gospodarczą, biblioteki zaś R. powstałe jako rezultat indywidualnej twórczości i działania jednostek. Zob. też Książka rękopiśmienna.
P. Bańkowski: Archiwalia i biblioteczne zbiory rękopiśmienne. "Archeion" 1951. Ś A. Stebelski: Rękopis archiwalny i biblioteczny. "Archeion" 1951.
RĘKOPISOZNAWSTWO, wiedza o *rękopisach, w szczególności o *książce rękopiśmiennej. Obejmuje wszelkie badania dotyczące rękopisu jako formy przekazu tekstu oraz jako materialnego dokumentu epoki. Zakres R. jest więc szeroki, wchodzą doń oparte bezpośrednio na rękopisach prace z dziedziny różnych nauk: historii, historii kultury i literatury, historii nauk, historii sztuki, języka, prawa, paleografii, liturgii itd. Do wybitnych ręko-pisoznawców w dawnych wiekach zaliczany jest *Kasjo-dor. Na większą skalę zainteresowanie rękopisami rozwinęło się w epoce Odrodzenia w związku z poszukiwaniem tekstów literatury klasycznej. Podstawy R. od strony pale-ograficznej stworzył J. *Mabillon. Ożywienie nauk historycznych w pocz. XIX w. wywołało potrzebę badania dawnych rękopisów. Powołano w tym celu specjalne instytucje, jak wydawnictwo Monumenta Germaniae historica w Berlinie (1819) i Ecole des Chartes w Paryżu (1821), zaczęto też wydawać poświęcone rękopisom czasop., jak "Notices et Extraits des Manuscrits de la Bibliotheąue du Roi a Paris" (od 1787) i "Bibliotheque de 1'Ecole des Chartes"
(od 1839). Obecnie największym ośrodkiem naukowym i dokumentacyjnym w zakresie R. jest Łistitut de Recher-ches et d'Histoire des Textes w Paryżu (zał. w 1937). Bieżącą światową bibliografię R. podaje wychodzące od 1947 w Brukseli czasopismo "Scriptoriupi".
RĘKOPISY ILUMINOWANE w popularnym ujęciu oznaczają rpsy pergaminowe (najcenniejsze) i papierowe zdobione bądź iluminacjami, bądź też rysunkami często kolorowanymi akwarelą. Największe kolekcje i najcenniejsze obiekty znajdują się w czołowych bibl. świata, w ważniejszych bibliotekach klasztornych, w muzeach sztuki i in., a także w kolekcjach prywatnych. Wszystkie większe bibl. naukowe posiadają bogate zbiory R.i., przede wszystkim powstałych w danym kraju, ale nie zawsze ta część kolekcji jest najbardziej charakterystyczna dla danego zbioru. Cenne R.i. wpływały bowiem do bibl. państwowych i innych drogą darów, zapisów i zakupów (dziś zazwyczaj na aukcjach w wielkich antykwariatach). W kilku zbiorach zagranicznych znajdują się polskie R.i. (np. przez S. *Samostrzelnika) oraz związane z Polską osobą fundatorów lub właścicieli, np. *Kodeks Gertrudy, *Biblia B. Maciejewskiego, *Godzinki Sobieskich i in. Ponieważ nawet najwybitniejsze rpsy zmieniały miejsce przechowania, przechodząc do innych kolekcji, i występują w literaturze pod różnymi nazwiskami właścicieli, ważną jest rzeczą podawanie w publikacjach Śwszystkich tych przekazów. Miniatury w rpsach posiadają obok artystycznej Świelką Śwartość historyczną, dokumentarną i kulturalną, gdyż stanowią nieocenione źródło dla obrazu życia współczesnego. Obiekty te, z powodu złożonych problemów, jakie reprezentują (problematyka dzieła sztuki, zagadnienia z zakresu ikonografii, liturgii, ilustracji literatury świeckiej itd.), wymagają specjalnego opracowywania. W niektórych zbiorach znajdują się pojedyncze karty z R.i. lub też same miniatury wycięte z rpsów. Po barbarzyńsku wyeliminowany element dekoracji rpsu dostawał się do kolekcji prywatnych i bywał przedmiotem handlu. Okaleczony zaś rps zazwyczaj ulegał zniszczeniu. W krótkich informacjach dotyczących tego rodzaju zabytków w poszczególnych zbiorach podano tylko kolekcje ważniejsze i przykładowo najcenniejsze obiekty.
Austria: Nationalbibliothek w Wiedniu posiada zbiór rpsów liczący ogółem ponad 35000 wol., pochodzących przeważnie z VIII-XVI w. Nadto R.i. znajdują się także w działach muzyki i teatru. Wśród R.i. do najcenniejszych należą m.in.: *Genesis wiedeńska z VI w. (Cod. theol. gr. 31), Tezeida Boccaccia, ilumin. przez Mistrza króla Renę, ok. 1470 (Cod. 2617), Modlitewnik Karola Śmiałego, dzieło miniaturzysty flam. ok. 1477, zw. Mistrzem Marii Burgundzkiej (Cod. 1857), Livre de coeur d'amour espris Renę d'Anjou, ok. 1455 (Ms 2597) i wiele in. Zbiory R.i.
2075
2076
RĘKOPISY ILUMINOWANE
posiadają również bibl. publiczne w większych miastach (Graz, Salzburg, Innsbruck etc.) oraz ważniejsze księgozbiory klasztorne (Melk, St Florian).
Belgia: Najwspanialsze zbiory R.i. przechowuje Bi-bliotheque Royale w Brukseli. Złożyły się na nie kolekcje mecenasowskie, przede wszystkim słynna Librairie de Bourgogne, gromadzona w ciągu XV w. przez książąt burgundzkich (głównie przez Filipa Dobrego, 1396-1467), rywalizujących z królami Francji. Pierwsze nabytki pochodziły z bibl. Luwru (m.in. Ugendes pieuses, Ms 9225 i 9229-30, miniatury brabanckie z pocz. XIV w.) oraz z Tresorerie des Chartes de Hainaut. Do najcenniejszych w zbiorze R.i. należą m. in.: Vitae Patrum z ok. 700 (Ms 9850-52), Godzinki zdobione przez Jacąuesa de Coene (Ms 10767), Godzinki z miniaturami Maitre de Gillebert de Metz (Ms 10772), z tejże pracowni Cite de Dieu z 1.1420-1430 (Ms 9005-9006), Grandes chroniques de France z końca XIV w. (Ms 2), Pontifical de Tiglise de Sens z poł. w. XV (Ms 9215) i wiele in. R.i. znajdują się również w bibl. w Bruges, w Gandawie i w niektórych innych bibl. klasztornych.
Czechosłowacja: Biblioteka Kapitulna przy katedrze Św. Wita w Pradze posiada 125 R.i., głównie czes., z w. IX-XVII. Wśród nich: ewangeliarz z IX w., Ewangeliarz iw. Wita z grupy Kodeksu wyszehradzkiego z w. XI, apokalipsę z w. XI; A. Augustini De Civitate Dei z XII i XIII w., Psałterz ostrowski z klasztoru benedyktynów w Ostrowie nad Sazawą z ok. 1200, Mszał Vddava z Radcę z ok. 1400, Biblię z ok. 1410, Jacobus de Casulis De tnorihis et officis viventium z pocz. w. XV, Graduał Jana Taborskiho i Fabiana Pulera z 1552. Wiele spośród przechowywanych w bibl. 49 inkunabułów posiada dekorację malarską. Biblioteka Uniwersytecka i Narodowa w Pradze (Clementinum) posiada oprócz R.i. dzieł zachodnioeuropejskich i orientalnych cenne bohemica, m. in.: Kodex vyśehradsky z końca w. XI, rpsy z klasztoru św. Jerzego w Pradze, m.in. Antyfonarz sedlecky z drugiej poł. w. XIII, Pasjonat Kunhuty, Biblię Velislava z ok. 1340, Thomasa Cantipratensis De natura rerutn z w. XIV, Brewiarz Beneśa z Valdśtajna z pocz. w. XV. Do zabytków ilum. pisanych w j. czes. należą: Stary Testament z 1. 1430-1440, tzw. Biblia Zamoyskich z ok. 1430 (dawniej w Bibliotece Narodowej w Warszawie), Modlitewnik Jana z Roźemberka, Brewiarz Lobkovickf ilum. w 1494 przez Mateusza z Kutne Hory, Żiwoty suatych otcu w przekł. czes. humanisty Rchore Hrubeho z Jeleni z 1516 i Graduał tnalostransky Jana Taborskeho z 1572. Biblioteka Muzeum Narodowego w Pradze (zał. w 1818) gromadzi głównie bohemica. Do najcenniejszych R.i. należą: Canones apostolorum et prima concilia (X w.) z klasztoru augustynów w Rudnicach, Mater Verborum (druga poł. XIII w.), Kronika Kosmasa (w. XII/XIII), Glossa Salomonis opata klasztoru w Śvycarsku,
Biblia Godefrida z klasztoru franciszkanów w Starem Meste (ok. 1300), husycki Jensky kodex (pocz. w. XVII) oraz Sbornlk hornich prdv dacickfch z Heslova (1525). Poza bibl. praskimi piękne zbiory R.i. posiada Archiwum Miejskie i Biblioteka Uniwersytecka w Brnie, Archiwum Państwowe i Biblioteka Uniwersytecka w Ołomuńcu (tu m. in. ilum. Biblie z Ołomuńca i Boskovic, pierwsze kompletne przekłady na j. czes.) oraz bibl.: Kapitulna i Uniwersytecka w Bratysławie.
Dania: Główne zbiory R.i. mieszczą się w Det Kon-gelige Bibliotek w Kopenhadze. Trzon ich stanowi dawny zbiór królewski, pochodzący z poł. XVII w. Po pożarze w 1728 został on przeniesiony do Biblioteki Publicznej (noszącej nazwę Królewskiej). Następnie włączono doń rpsy z Biblioteki Uniwersyteckiej. Do ciekawszych i cenniejszych należą R.i. w Islandii (np. Fra Flatobogen z 1387-1394, Gl.kgl.Saml. 1005) oraz piękne przykłady miniator-stwa fr., głównie z XV i XVI w. (np. Le \ivre du roi Modus z ok. 1410, Thott 415,2, Livre d'heures, przypisywane miniaturzyście J. *Fouquetowi, z ok. 1450-1480, Gl.kgl. Sami. 1610, miniatury flam. w modlitewniku przypisywane Mistrzowi Marii Burgundzkiej, z ok. 1510, N.k.Saml. 50h, 8).
Francja: Bibliotheque Nationale. Do najcenniejszych kodeksów należą *Sakramentarz z Gellone z VIII w., Homilia Grzegorza z Nazianzu z IX w., *Psałterz tzw. "paryski", z pocz. X w., *Bible mcralisće z ok. 1250 oraz wiele rpsów należących niegdyś do królów Francji, książąt burgundzkich, do słynnego bibliofila ks. J. de *Berry, m. in. słynne Petites heures z ok. 1390 i Grandes heures z 1409. Cenne R.i. posiadają także inne bibl. paryskie: Bibliotheque de 1'Arsenał, St Genevieve, Mazarine, Musee Cluny, Musee Jacquemart-Andre. Z bibl. prowincjonalnych w Rouen, Lilie, Valenciennes, Lyon, Dijon, Stras-bourg, Ambras, Cambrai i wiele in. Kodeksy ilum. znajdują się również w niektórych archiwach i zbiorach muzealnych; w tych ostatnich przechowały się nieraz pojedyncze karty ilum. z kodeksów, np. słynna seria miniatur w Chantilly. Najcenniejsze rpsy wykonane we Francji zostały opracowane i pokazane na wystawach organizowanych cd 1950 w bibl. prowincjonalnych oraz na dwóch wystawach w Bibliotheque Nationale (1954 i 1955), które zgromadziły 340 rpsćw z VH-XII w. i 362 rpsy z XIII-XVI w. Katalogi tych wystaw dają przegląd zabytków w zbiorach fr., uszeregowanych wg środowisk artystycznych i chronologii. Nadto zbiory te posiadają cenne R.i. powstałe w innych krajach.
Holandia: Najcenniejszy zbiór R.i. znajduje się w Bibliotece Królewskiej w Hadze (Bibliothcque Royale des Pays-Bas, Koninklijke Bibliotheek). Należą do nich: Godzinki Filipa Dobrego z poi. XV w. z pracowni Jeana Le Tavernier (Ms 76. F. 2), Godzinki tzw. Kctarzyny Ara-
2077
2078
RĘKOPISY ILUMINOWANE
gońskiej, wykonane w pracowni Vrelanta w Bruges (Ms 76. F. 7), Legendę et mirades de Saint Hubert, zdobione przez L. *Liedeta w 1463 (Ms 76. F. 10). Ważny zbiór R.i. posiada Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum w Hadze, w zespole tworzącym Muzeum. Książki (Museum van het Boek). Znajduje się tam m. in. Biblia króla Karola V, Cite de Dieu św. Augustyna, reprezentujące miniatorstwo fr. z kręgu Fouqueta, godzinki, typowe dla szkoły z Bruges (Ms 10. F. 1) itd. Ś R.i. przechowuje się również w Fundacji Teyler w Haarlemie (brewiarz niderlandzki z 1433, pontyfikał zdobiony przez Simona *Marmion ok. 1455, godzinki z pracowni *Bourdichona z Tours z ok. 1500) oraz w Bibliotece Uniwersyteckiej w Lejdzie. Do najważniejszych w historii miniatorstwa rpsów należy psałterz z IX w. w Bibliotece Uniwersyteckiej w Utrechcie (Ms No 484).
Szwajcaria: Stiftsbibliothek w St Gallen posiada największy i najcenniejszy zbiór R.i. po dawnym opactwie benedyktyńskim, gdzie już w IX w. istniał poważny księgozbiór, zawierający cenne rpsy iryjskie przywiezione przez mnichów. Piękny zbiór R.i. posiada również Biblioteka Uniwersytecka w Genewie; jest to głównie kolekcja Lullin (dar z 1742), zawierająca dobre przykłady wysokiego poziomu miniatorstwa fr. z XV w. (np. godzinki, Ms lat. 35 i Ms lat. 31, Lwre du roi Modus: sceny z polowania, Ms fr. 168, Boccaccia Cas des nobles hommes etfemmes, Ms fr. 191, wreszcie jeden z piękniejszych R.i. fr. tego okresu, Ms. fr. 165). Z rpsów flam. można wymienić godzinki z pocz. XVI w. (Ms Ariana 1). Cenne R.i. przechowuje również Biblioteca Vadiana w St Gal-lea oraz liczne bibl. kantonalne, uniwersyteckie i municypalne: Burgerbibliothek w Bernie, Zentralbibliothek w Zurichu, Universitatsbibliothek w Bazylei, Fryburgu i in. Zbiory R.i. posiadają także niektóre muzea, np. Lan-desmuseum w Zurichu, gdzie znajduje się piękny graduał z XIV w. pochodzący z klasztoru w Katharinenthal.
Węgry: W Bibliotece Narodowej Szechenyiego w Budapeszcie znajduje się duży zbiór rpsów, w tym ok. 160 ilum., z przewagą wł. Do najcenniejszych należą: Kronika węgierska (XIV w.), Philostratos (rps wł. z XV w.) i *Corviniana. Ś Cenne kodeksy iluminowane posiadają też bibl.: Uniwersytecka (Egyetemi Konyvtar) i Akademii w Budapeszcie oraz biblioteka katedralna w Esztergom (słynny pontyfikał, dzieło Feliksa Petanciusa z Raguzy, ok. 1470).
Wielka Brytania. Londyn: British Museum posiada najbogatsze zbiór)' rpsów w Anglii, m. in. papirusy egipskie (słynny papirus Ani) i grecko-rzymskie (np. Bajki o zwierzętach), Psychomachię Prudencjusza z IX w., obficie zdobione księgi Starego i Nowego Testamentu, jak np. Psałterz św. Augustyna z VI w., *Biblię Cottona z V w., ^Psałterz królowej Melisendy z XII w., Ewangeliarz z Can-
terbury z IX w., psałterze bizantyjskie z X-XII w., *Księgę z Lindisfarne, apokalipsę ang. z XIV w., Biblie z Floreffe z XII w. i z Stavelot z XI w. i in., liczne modlitewniki, jak Godzinki księcia Bedford z XV w., Salvin horae z 1262 i inne księgi liturgiczne, np. Ewangelistarium z X w., Brewiarz Burgundzki z XV w., liczne rpsy perskie, arab. i tur., dzieła pisarzy starożytnych: Etykę Arystotelesa, teologów średniowiecznych: św. Augustyna De Civitate Dei, traktaty przyrodnicze i medyczne: Traktat chirurgiczny Rogera z Parmy, dzieła historyczne: Bedy Historia eccle-siastica gentis Anglorum i in. W Victoria and Albert Museum przechowuje się m. in. mszał opactwa St Denis z XIV w., modlitewnik z XV w., rps perski z XVI w. Khusraw i Shirin. W Cambridge w kilku bibl. znajdują się cenne zbiory rpsów. W Corpus Christi College Library znajduje się m. in. Ewangeliarz tzw. św. Augustyna z VI w.; w Trinity College Library jest m. in. Apokalipsa z St Albans z ok. 1320 i Psałterz Eadwina z XII w.; w Fitzwilliam Museum znajdują się liczne, wspaniałe ilum. księgi Starego i Nowego Testamentu, m. in. Peterborough Psalter i Bird Psalter (1280-1300), księgi liturgiczne: Pontyfikał mediolański z XV w., modlitewniki: Godzinki Izabeli Stuart, Bestiariusz z XIV w., *Speculum humanae sahationis z XIV w. Uni-versity Library przechowuje ewangeliarze iryjskie z Cerne i Deer z IX w., La estoire de Saint Aedward le Roi z XIII w., niderl. psałterz i modlitewnik z XV w., Biblię hebrajską z XV w. University Library w Edynburgu posiada m. in. cenne rpsy wschodnie, jak Historię Raszyda ud Dina z XIV w. Ś John Rylands Library w Manchester przechowuje m. in. zwój Exultet z X w., Ewangeliarz grecki (Bizancjum XI-XII w.), rpsy perskie i tur., Haggadę z Hiszpanii (XIV w.), księgi liturgiczne: Missale z Sarum (XIII w.), Brewiarz rzymski z Nótre Danie de Paris (XV w.), liczne modlitewniki: Horae Jakuba Galliot de Genouilhac ze szkoły Fouqueta, księgi Starego i Nowego Testamentu: Psałterz Joanny Nawarskiej z ok. 1260 i Ewangeliarz z Prum z XI w., Bibie historiee z ok. 1250, Romans o Lancelocie z Jeziora z XIV w. i in. Oxford Bodleyan Library posiada m. in. Elementy Euclidesa z 888, Metamorphoses Owidiusza z ok. 900, dzieło malarstwa anglo-saksoń-skiego z inicjałami i wyobrażeniem św. Dunstana, opata Glastonbury w 1. 943-957, Consolatio Philosophiae Boecju-sza z XII w., bestiariusze z XII w., liczne księgi Starego i Nowego Testamentu: Ormesby Psalter z XIV w., apokalipsy z XIII i XIV w., Bodley Bibie z XII w. i in., modlitewniki: Godzinki Mistrza Marii Burgundzkiej, Li Romans du boin roi Alexandre z XIV w. University College przechowuje m. in. Żywot św. Cuthberta Bedy z XII w. Ważne R.i. znajdują się także w bibl. katedralnych w Can-terbury, Durham, Hereford. W Dublinie w Trinity College Library przechowuje się słynną *Księgę z Dur-row i *Księgę z Kells.
2079
2080
RĘKOPISY ILUMINOWANE
Włochy: Biblioteca Universitaria w Bolonii przechowuje bogate zbiory R.i. prawniczych. Bibl. Mediceo--Laurenziana, Riccardiana i Nazionale -we Florencji przechowują m. in. najwspanialsze zabytki szkoły toskańskiej, m. in. Anłiphonarium z pocz. XV w., zdobione przez Lorenzo Monaco (Laurenziana), Laudario z XIV w. i Ufi-ziolo Viscontich, zwane Landau Finały (Nazionale). Ś W Mediolanie Biblioteca Ambrosiana posiada m. in. najstarsze miniatury z Iliady Homera pochodzące z IV w. oraz wiele R.i. wykonanych w opactwach w Nonantola, Bobbio, Subiaco, Monte Cassino itp. Ś Biblioteca Trivul-ziana posiada zabytki szkoły lombardzkiej, bolońskiej, fer-raryjskiej, toskańskiej i weneckiej, przeważnie z okresu Renesansu. Wśród nich Breviarium Ambrosianum z 1396, Liber iudiciorum Vimercatiego z 1461, Grammatica latina E. Do-nata z XV w. zdobiona przez G.P. *Birago. W zbiorach inkunabułów znajduje się m. in. ilum. egzemplarz Trionfi Petrarki wyd. w Padwie w 1472. Ś W Rzymie najbogatsze zbiory posiadają biblioteki: Casanatense, Corsiniana, Nazionale i Va!licelliana. Biblioteca Apostołka Vaticana posiada szczególnie cenne zbiory z okresu sztuki wczesnochrześcijańskiej i średniowiecza. Należą do nich: Sacramen-tarium Gelasiamim (część znajduje się w Bibliotheque Na-tionale w Paryżu), wykonany we Francji w poł. VIII w., Hrabanusa Maurusa De laudibus sancti Crucis z pocz. IX w., liczne Biblie ilum. zacząwszy od Vetus Testamentum Graece, powstałego w Konstantynopolu w pocz. X w., rps z Monte Cassino, ze szkoły sieneńskiej Codke di S. Giorgio oraz wspaniałe przykłady miniatorstwa wł. z okresu Renesansu. W Sienie piękną kolekcję ilum. ksiąg chórowych posiada Museum Opera del Duomo, w Biblioteca Piccolomini znajduje się m. in. graduał ilum. przez Liberale da Verona. . W Wenecji bogaty zbiór R.i. przechowuje Biblioteca Marciana, m. in. słynne *Breviarium Grimani. Ś Wiele cennych zbiorów posiadają również bibl. w Brescii, Fer-rarze (Pallazzo Schifanoia), Modenie (Biblioteca Estense), Neapolu (Biblioteca Nazionale), Padwie, Turynie (Biblioteca Reale) itp.
Związek Radziecki: Największe zbiory R.i. znajdują się w Moskwie: w Bibliotece im. Lenina i w dziale rpsów Muzeum Historycznego, oraz w Leningradzie w Bibliotece Publicznej im. Sałtykowa-Szczedrina (tu m. in. 1093 rpsy z kolekcji F. Tołstoja) oraz w Bibliotece Akademii Nauk. Ś Biblioteka im. Lenina posiada m. in. Ewangeliarz z 1270 z Nowogrodu, Kronikę. Georgija Ama-stoła, tłum. na j. ros., z 127 miniaturami, oraz Ewangeliarz -Chitrowo z XIV-XV w., Ewangeliarz ze zbiorów Ru-miancewa z 1401 najwcześniejszy przykład sztuki ilum. na Rusi, i in. W Muzeum Historycznym znajdują się m. in. Ewangeliarz archangielski (XII-XIII w.) oraz psałterz z XIII w. Psałterz smoleński z 1395 reprezentuje szkołę moskiewską XIV-XVII w. Bibl. Akademii Nauk posiada
m. in. Ewangeliarz sijski, najstarsze dzieło w. XTV, oraz Ewangeliarz z 1693 z 4000 miniatur, których ornamentyka zbliżona jest do techniki wyrobów złotniczych. W Publicznej Bibliotece im. Sałtykowa-Szczedrina znajdują się dzieła pochodzące z Kijowa, jak Psałterz z 1397, Ewangeliarz z Nowogrodu z XII-XIV w., psałterz związany z Pskowem z XHI-XIV w. oraz dzieła szkoły moskiewskiej XIV-XVII, w tym kilka ewangeliarz)' i słynny Titularnik z XVII w. zbiór portretów książąt i panujących.
Greek and Latin illuminated manuscripts X-XII cent. in Danish collections. 1921. H.J. Hermann: Beschreibendes Verzeichnis d. illuminierten Handschriften in Oesterreich. 1923. E. j0rgensen: Catalogus codicum latinorum medii aevi Bibl. Regiae Hafniensis. 1926. A.W. Byvanck: Les principaux mss. a peintures consenis dans les collections publiąues du royaume des Pays-Bas. "Buli. de la S.F.R.M.P." 1931. C. Gaspar, F. Lyna: Les principaux manuscrits a peintures de la Bibl. Royale de Belgiąue. I par. 1937. Narodni Museum 1818-1949. 1949. A.N. Swirin: Drcwnierus-skaja miniatura. 1950. Trhors des bibliotheąues d'Italie, IVe --XVIt s. 2 ed. 1950. B. Gagnebin: Le Cabinet des Manuscrits de la Bibl. de Genava. Extr. de Genava, n.s. II. 1954. R. Frat-tardo: / tesori miniati delie bibl. italiane. 1954.Les Manuscrits a peintures en France. T. 1-2. 1954-1955. F. Unterkircher: hwentar der illuminierten Handschriften, Inkunabeln u. Fruhdrucke d. oesterr. Nationalbibliothek. Bd. 1-2. 1957-1959.E. Urban-kovd: Rukopisy a uzdene praźske Unwersitni Knihovny. 1957. E. Petru: Z rukopisnych sbirek Unwersitni Knihouny v Olomouci. 1959.
W Polsce zbiory R.i. znajdują się w bibl. państwowych i kościelnych, w muzeach państwowych i diecezjalnych. Obejmują rpsy wykonane w Polsce, w takich ośrodkach iluminatorstwa, jak Płock, Kraków, Wrocław, oraz rpsy importowane już od w. XI, głównie z zach. Europy, przez duchowieństwo katedralne, klasztory, uczonych odbywających studia za granicą, bibliofilów i kolekcjonerów prywatnych, a także przywiezione do Polski jako dary dyplomatyczne. Rpsy te pochodzą z wszystkich niemal krajów Europy (Czechy, Niemcy, Włochy, Francja, Belgia, Holandia, Austria, Hiszpania, Rosja), a także z Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Przedstawiają często bardzo wysoką wartość artystyczną i historyczną. Część zbiorów, narastając w ciągu wieków przy ówczesnych ośrodkach kościelnych i intelektualnych, zachowała się do dziś na tym samym miejscu (np. -w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie i Archiwum Kapitulnym w Krakowie od w. XI oraz w Bibliotece Jagiellońskiej od w. XV). Najcenniejszą kolekcję R.i., głównie obcych, posiada Biblioteka Czartoryskich Muzeum Narodowego w Krakowie, mniejsze Biblioteka Kórnicka PAN i Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Cenne zbiory R.i. polskich i obcych znajdują się w Bibliotece Narodowej. Bibl. wrocławskie skupiają zabytki z terenu Śląska. Ważniejsze zbiory R.i. znajdują się w Czer-wińsku, Częstochowie, Gdańsku, Gnieźnie, Krakowie,
2081
2082
RĘKOPISY ILUMINOWANE
Kielcach, Kórniku, Płocku, Poznaniu, Sandomierzu, Tarnowie, Toruniu, Warszawie i Wrocławiu.
Częstochowa: Biblioteka klasztoru oo. paulinów na Jasnej Górze zawiera m. in. Biblię z pierwszej poł. w. XV z 85 inicjałami figuralnymi, mszał fundacji Jana Olbrachta z 20 scenami inicjałowymi i dwiema miniaturami samodzielnymi, brewiarz wł. z w. XV, zawierający liczne inicjały figuralne oraz ornamentalne z bogatą dekoracją marginalną. Większość dawnych kodeksów liturgicznych ilumin. spłonęła w czasie wielkiego pożaru w 1690.
Gdańsk: Biblioteka Polskiej Akademii Nauk posiada ok. 3500 rpsów. Ok. 100 spośród nich (pięć zaginęło w czasie ostatniej wojny) posiada tylko inicjały zdobione błękitem i minią. Natomiast 30 rpsów odznacza się bogatą dekoracją. Najciekawsze z nich to: *Dekret Gracjana z pocz. w. XIII wykonany w półn. Francji, z pięknymi inicjałami, z motywami roślin i fantastycznych zwierząt oraz wspaniałą miniaturą figuralną litery H (papież i władca świecki), Summa confessorum Johannesa Friburgensis z w. XIV zawiera trzy miniatury figuralne (pisarz, nauczyciel, bp) oraz liczne ozdobne inicjały, kolory błękitne, buraczkowe, żółte i lila. *Decretalia Grzegorza IX z glosami Bernarda Paramensis z w. XTV z Kolonii posiadają pięć wspaniałych miniatur zawierających sceny związane z tekstem. Missale secundum Notulam Dominorum Teutonicorum z w. XV posiada bardzo ozdobne duże inicjały, szczególnie litery 'T'-Te igitur (*Kanon). De finibus honorum et malorum Ci-cerona z w. XV z Włoch ma złote inicjały na tle plecionki rozwijającej się w bujny ornament marginalny.
Gniezno: Biblioteka Kapitulna przechowuje obecnie 67 kodeksów ilumin. Najliczniejszy jest zespół kodeksów prawniczych (23 wol.) oraz liturgicznych i teologicznych. Do najcenniejszych obiektów należą m. in. Ewangeliarz (codex aureus) gnieźnieński z 1. 1085-1090, pisany złotem, oraz tzw. Ewangeliarz kruszwicki z 1. 1160-1170, Missale plenarium z ostatniej ćwierci w. XII; z prawniczych Col-lectio trium partium Yvesa z Chartres z w. XII, zawierający najdawniejszą notę własnościową księgozbioru. Do szczególnie okazale zdobionych należą: Biblia Jarosława Bogorii Skotnickiego, Biblia z 1414 zdobiona w pracowni *Laurina z KJatov, czterotomowy Antyfonarz Klemensa z Piotrkowa pisany w 1505 przez krakowskiego *katedralisa *Abraha-ma, *Pontyfikał Rzeszowskiego z w. XIII i in.
Kielce: Biblioteka Katedralna posiada pięć R.i.: Gra-duał wiślicki (w. XIV), antyfonarz z 1372, mszał z końca w. XV, graduał z pocz. w. XVI z herbem Belina i kancjonał z w. XVI.
Kórnik: W Bibliotece Polskiej Akademii Nauk znajdują się nieliczne kodeksy ilumin.; kilka z nich odznacza się wysokimi walorami artystycznymi. Należy tu przede wszystkim *Corpus iuris cwilis Justyniana z glosami z przełomu w. XIII i XIV, zawierający miniatury, większe oraz
mniejsze inicjały figuralne i roślinne, wielobarwne, naj częściej na *złotym tle, które zdobią tekst digestów (25), ilustr. do glos przedstawiające większe sceny, pojedyncze postacie, elementy krajobrazu i różne przedmioty (ponad 170), na koniec drobne ozdobniki i wskaźniki marginalne (ponad 50). Niewiele średniowiecznych dzieł prawniczych dorównuje temu kodeksowi bogactwem ikonograficznych przedstawień. Miniatury do glos wykonane były przez większy zespół iluminatorów i stanowią źródło do historii obyczajów i cywilizacji w późniejszym średniowieczu. Kodeks jest dziełem nieokreślonej dotąd pracowni minia-torskiej we Francji lub Anglii. Bibl. posiada również Sentencje Piotra Lombarda z przełomu w. XII i XIII, Biblię z drugiej poł. w. XII, dzieło warsztatu zapewne północnofr. oraz modlitewnik wschodniofr. albo franko--flam. z w. XV z miniaturami całostronicowymi oraz inicjałami. Kilka iluminacji zdobi Zbiór dzieł Wergiliusza z w. XIV, zapewne boloński, oraz inny Zbiór tegoż autora z 1466, którego dekoracje znajdują analogie wśród miniatur niektórych kodeksów sporządzanych we Florencji dla króla węg. Macieja Korwina (*Corviniana). Boska komedia Dantego zawiera kartę z kompozycją w stylu dojrzałego Renesansu. Iluminatorstwo poi. w Bibliotece Kórnickiej jest reprezentowane przede wszystkim wybitnym dziełem S. *Samostrzelnika z ok. 1532, całostronicowymi miniaturami przedstawiającymi rodzinę *Szydlowieckich (M.K. 3641-3651), przeznaczonymi do dzieła genealogiczno-pa-negirycznego Liber geneseos illustris Familiae Schidloviciae (tekst zaginiony).
Kraków: Biblioteka Jagiellońska posiada wśród R.i.: 84 rpsy i fragm. wł. XH-XV w. z Bolonii, Sieny, Florencji, Lombardii, m. in. prace Mistrza Kodeksu św. Jerzego, Nicolo di Ser Sozzo Tegliacci i Girolamo da Cremona. Bibl. przechowuje też 22 fr. R.i. z XII-XVI w., 11 czes. z XTV-XVI w., m. in. Biblię, Alberta ze Sternberku z ok. 1371-1378, Simoni de Cassia Enarationes evangelice veritatis z 1. 1403-1406 i Modlitewnik Władysława Jagiellończyka króla Czech i Węgier z ok. 1475-1480. Wśród 80 rpsów i inkunabułów ilumin. w Polsce w w. XII-XVII znajdują się m. in. Pontyfikał krakowski z w. XII, *Kodeks Baltazara Behema z 1505 oraz liczne prace iluminatorów krakowskich: J. *Jeżowskiego i *Walentego z Pilzna. Wśród zbiorów R.i. Biblioteki Czartoryskich oprócz zachodnioeuropejskich (ok. 100) znajdują się cenne kodeksy poi., m. in. *Pontyfikał Erazma Ciołka, *Psałterz puławski, Biblia Hut-terów z 1415, Kronika mogilska z 1505, Graduał bernardyński z ok. 1525 lub od dawna z Polską związany tzw. Złoty kodeks pułtuski z Czech z w. XI, Kronika czeska Pfibika z Radenina z w. XIV, Brewiarz wł. z XV w., będący własnością Zygmunta III oraz Modlitewnik Jana Kazimierza i Godzinki Samuela Zborowskiego. Do najcenniejszych z ok. 30 rpsów fr. należą m. in. Roman de la Rosę z ok. 1400,
2083
2084
RĘKOPISY ILUMINOWANE
Godzinki Jacauesa de Coene, replika Livre de tournoi du roi Renę d'Anjou z ok. 1450, M. Houela Traite de la charite chre-tienne z 1574-1584. Ponadto Biblioteka posiada R.i. flam. (m. in. Godzinki Mistrza Marii Burgundzkiej), holend. (ze szkoły utrechckiej), wł. (ok. 25; m. in. antyfonarz z ilumin. Neri da Rimini), niem., hiszp. i ruskie. Z pozaeuropejskich rpsy orientalne: perskie, tureckie i ormiańskie (11 i 4 mu-rakki) pochodzące z w. XV-XVIII (m. in. prace Riza-i--Abbasi). Archiwum Kapitulne zawiera m. in. 78 R.i. z VIII-XIII w., część dawnej bibl. katedralnej (pierwszy spis- z 1110). Zespół ten, pierwotnie o wiele bogatszy, narastał od XI w. z darów duchowieństwa krakowskiego i panujących. Dziś zawiera kilka rpsów romańskich, m. in. predicationes z w. VIII, *Ewangeliarz emmeramski (Raty-zbona w. XI), Glossa super leuiticum z XII w., *kalendarz i *rocznik kapitulny. Rpsy gotyckie obce reprezentuje m. in. Biblia Strzempińskiego z XIII w., Biblia Rafała ze Skawiny pochodząca z Bolonii z ok. 1300, Biblia krzyżacka z 1321 zdobyta pod Grunwaldem i brewiarz benedyktyński z Czech z ok. 1370. Archiwum przechowuje ok. 40 rpsów krakowskich, w tym wiele o zasadniczym znaczeniu dla historii iluminatorstwa poi., m. in. mszał krakowski z pierwszej poł. XIV w., Passionale de sanctis z XIV w., mszał krakowski z ok. 1410, antyfonarz i *Pcntyfikał Oleśnickiego z ok. 1430, liber privilegiorum (po 1445) z portretem Oleśnickiego, Antyfonarz Adama z Bedkowa z 1. 1451-1457 spisany przez M. *Seteszę, Pontyfikat Fryderyka Jagiellończyka z 1492 J. *Złotkowskiego, *Graduał Jana Olbrachta z 1. 1500-1506 katedralistów Stanisława z Buku i Tomka, mszał z tejże pracowni i ewangeliarz ilumin. przez S. *Samostrzelnika dla P. *Tomickiego. W Bibliotece klasztoru dominikanów przechowuje się 26 R.i. liturgicznych z XVI-XVII w., należących do jej pierwotnego zasobu, i rpsy z innych klasztorów. M. in. psałterz z 1508, antyfonarz z 1509 sygnowany gmerkiem, antyfonarz (pierwotnie sześć cz.) rozpoczęty w 1515 przez katedralisa wawelskiego Abrahama, ukończony w 1523 przez brata Tomasza, graduał (dwie cz.) przepisany w 1536 przez brata *Wiktoryna, graduał, antyfonarz i mszał wykonane w 1. 1627-1632 przez brata B. *Dereja. Archiwum prowincji oo. bernardynów zawiera m. in. 13 liturgicznych R.i. z drugiej poł. XV w. i w. XVI oraz rpsy z w. XVII-XVIH, wykonane w pracowniach bernardyńskich. Kodeksy 12/RL i 15/RL z 1. 1479 i 1480 sygnował brat Bernardyn z Żarnowca, 1/RK brat *Józef z Tyśmien-nicy (1525). Obecny stan posiadania Archiwum różni się poważnie od opisanego w XIX w. Bibl. klasztoru norbertanek na Zwierzyńcu posiada pięć R.i., m. in. antyfonarz z w. XV z klasztoru w Czerwińsku (dwie cz.), graduał fundacji Anny Grabowskiej spisany w 1527 przez dominikanina Wiktoryna i dwa antyfonarze z drugiej poł. w. XVI. Bibl. klasztoru karmelitów przechowuje
m. in. antyfonarz z 1397 wykonany w klasztorze Matki Boskiej Śnieżnej w Pradze na polecenie prowincjała Henryka z Grawenbergu przez przeora Mikołaja Raubera i braci Jakuba Akwilę, Leona i Prokopa, ilumin. przez brata Romanusa i innych (inicjały D i F), przywieziony do Krakowa ok. 1400 (dwie cz. trzecia w Bibliotece *Zakładu Nar. im. Ossolińskich); dwa graduały z w. XVII, jeden z 1644 sygnowany "per patrem fratrem Stanislaum Stolcensem exorcistam", siedem antyfonarzy z w. XVIII.
Pelplin: Biblioteka Seminarium Duchownego liczy ponad 600 rpsów. Większość stanowią kodeksy romańskie z XII-XTV w. Wcześniejsze kodeksy pochodzą z macierzystego konwentu z Doberanu w Meklemburgii; ich ornamentykę kopiowano w powstałym w XHI/XIV w. lokalnym *skryptorium pelplińskim. Do ozdobniej szych należy graduał z w. Xin/XIV zawierający kopie rysunków romańskich, zespół kodeksów Sentencji Piotra Lombarda oraz psałterz z pocz. XVI w.
Płock: Biblioteka Seminarium Duchownego posiada księgozbiór związany z utworzeniem szkoły katedralnej w XI w.: najcenniejsze kodeksy weszły do księgozbioru w okresie rządów bpa Aleksandra z Malonne (1129-1156). W tym czasie powstało lokalne skryptorium działające w oparciu o pierwowzory mozańskie. Większość R.i. zaginęła, wywieziona w czasie drugiej wojny przez hitlerowców do Królewca, m. in. Biblia ze szkoły poznańskiej z ok. 1170. Z zachowanych do cenniejszych należą pery-kopy ewangeliczne pochodzenia mozańskiego z drugiej poł. w. XII, komentarz do ewangelii św. Marka z w. XII/XIII oraz Reuelationes s. Birgittae z 1400 nabyte w Pradze.
Poznań: Miejska Biblioteka Publiczna im. E. Raczyń-skiego posiada ilum. Antiauitates Flawiusza z w. XI/XII, dwie Biblie z w. XII/XIII, digestum vetus z XHI/XIV oraz Bernarda de Batone komentarz do *dekretaliów
z w. xin/xiv.
Sandomierz: W Bibliotece Kapitulnej i Archiwum Kapitulnym znajdują się trzy R.i., z których najwcześniejszy jest Pantheon Godfryda z Viterbo pisany w Krakowie w 1335, zawierający 28 miniatur ilustrujących rozdział o Aleksandrze Wielkim, mszał sprzed 1499 z daru Henryka z Radomia, archidiakona sandomierskiego, i Biblię z pierwszej poi. w. XV z 39 inicjałami figuralnymi.
Stary Sącz: Biblioteka klasztoru ss. klarysek posiada dwa kancjonały z końca w. XIII o dekoracji rysunkowo--kaligraficznej wykonanej przez siostry konwentu oraz dwa antyfonarze z pocz. XVI w.
Tarnów: Muzeum Diecezjalne przechowuje trzyto-mowy graduał z 1526 (czwarty tom znajduje się w Muzeum w Cieszynie) z dekoracją inicjałową i marginalną.
Toruń: Książnica Miejska im. Kopernika posiada kilka R.i., które dostały się do jej zbiorów razem z toruńską
2085
2086
RĘKOPIŚMIENNICTWO
Biblioteką Gimnazjalną, istniejącą od 1594. Do najcenniejszych należy R.i. w pracowni Attavantiego dla króla Macieja Korwina: Naldo Naldi Epistoła de laudibus Augustae Bihliothecae ad Matthiam Cowinum Pannoniae Regent Serenis-sitnum.Wymienić można również czes. R.i. z pocz. XVI w.: Collectanea z pism filozofów starożytnych (R. fol. 5).
Warszawa: Biblioteka Narodowa posiada jeden z najstarszych kodeksów średniowiecznych: iluminowany *Sa-kramentarz tyniecki z ok. 1060 z pracowni kolońskiej (przywieziony w XI w. do Polski przez benedyktynów do klasztoru w Tyńcu pod Krakowem), Rocznik świętokrzyski dawny z ok. 1122, *Ewangeliarz tzw. Anastazji z poł. XII w., ^Psałterz floriański z XIV/XV w., fragm. poi. przekładu Objawień św. Brygidy z końca XIV w. i * Rozmyślanie przemyskie z XV w. Wśród obcych R.i. najwyższą wartość artystyczną przedstawiają fr. ewangeliarium z XI w., psalterium z XIII w. (wilanowski), Calendarium parisiense i Roman de la Rosę z XIV w. oraz kilka livres d'heures z XV w. a także wł. Repelationes sanctae Birgittae z XIV w. i *Legenda aurea z XV w., szkoły padewskiej. Poi. ilumina-torstwo reprezentują Antiąuitates Fławiusza z 1466 z klasztoru tynieckiego, dwa graduały klasztoru augustianów krakowskich z XV i XVI w., *Mszał Erazma Ciołka z ok. 1515 i Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium Długosza z ok. 1535 z miniaturami Samostrzelnika. Biblioteka Główna Uniwersytetu Warszawskiego przechowuje wśród R.i. mały modlitewnik z XV w. pisany na pergaminie w Toskanii oraz Divinarum institutionum Laktancjusza z XIV/XV w. pochodzenia półn.-fr., pięknie ilumin. dwa graduały, Koran z XVIII w. oraz Status de la devote con-frerie de Sainct Michel z 1643.
Wrocław: Biblioteka PAN Zakładu Narodowego im. Ossolińskich przechowuje kodeksy ilum.: Hexameron św. Ambrożego z XII w. w stylu mozańskim, dwa brewiarze z IV w., modlitewnik łac.-fr. z XV w., mszał burgundzki z XV w., almanach fr. z XV w., dwa rpsy hiszp.: Carta executoria Filipa II z 1581 oraz Filipa IV z 1659. Biblioteka Uniwersytecka. Najcenniejsze R.i. (m. in. zabytki śląskiego malarstwa miniaturowego): *Psałterz trzebnicki z ok. 1220, dwa graduały lubiąskie z ok. 1250 i z 1. 1320-1330, dwa antyfonarze lubiąskie z XIII w., dwa mszały z 1381 oraz z 1407 (dzieło ŚMikołaja z Nysy), tzw. hornigowska * Legenda Jadwigi śląskiej w przekładzie niem. z 1451, komentarz Aleksandra minoryty do apokalipsy z XIII w., Biblia pochodzenia fr. z 1275, pontyfikał z drugiej poł. XIV w., wielki kodeks hebrajski z modlitwami (mahsor) z XHI/XIV w. Zaginęły w czasie II wojny światowej, m. in. kodeks czterech ewangelii z VII w., wrocławski mszał z ok. 1415, dzieło *Jana z Żytawy oraz ilum. 4-tomowe *Kroniki Francji Froissarta z XV w. Ś Biblioteka Kapitulna posiada 74 R.i.: *Pontyfikał wrocławski z XI i XII w., dwa kodeksy lubią-
skie: Żywot św. Jadwigi śląskiej z pocz. XIV w. i mszał z końca XIII w., dwa kodeksy w j. holend., modlitewnik oraz zbiór psalmów, hymnów, antyfon i in.
Zob. tab. III-VI; 17-20.
Zob. też Iluminatorstwo, Zbiory rękopisów.
J. Polkowski: Katalog rękopisów kapitulnych katedry krakowskiej. Cz. I. Kodexa rękopiśmienne. W: Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce. T. 3. 1884. E. Kopera: Miniatury rpsów poi. pochodzenia w Bibl. Publicznej w Petersburgu. "Spraw. Kom. Hist. Sztuki AU" T. 7. 1936. W. Podlacha: Miniatury tynieckich ksiąg liturgicznych w Bibl. Uniwersyteckiej we Lwowie. W: Księga pamiątkowa ku czci Bolesława Orzechowicza. T. 2. 1916. J. Pt^-nik: Cracouia artificum 1300-1500. 1917. J. Ptaśnik: Cracovia artificum 1501-1550. W: Źródła do dziejów sztuki i cywilizacji w Polsce. T. 4-5. 1936-1948. F. Kopera, L. Lepszy: Iluminowane rpsy księgozbioru oo. dominikanów i oo. karmelitów w Krakowie. W: Zabytki sztuki w Polsce. T. 2. 1926. Z. Mocarski: Książka w Toruniu do r. 1793. 1934. W. Podlacha: Miniatury śląskie do końca XIV w. W: Historia Śląska. T. 3. 1937. S. Sawicka: Czeski rps iluminowany w Książnicy Miejskiej im. Kopernika w Toruniu. W: Kapitoly knihouedne a knihovnicke Janu Emlerovi k śede-satce. "Slovanska Knihiveda" V. 1938. W. Terlecki: Miniatury graduału z fundacji króla Jana Olbrachta. 1939.E. Kloss: Die schlesische Buchmalerei des Mittelalters. 1942. H. Pieńkow-ska: Średniowieczna pracownia miniatorska w Krakowie. "Rocz. Krakowski" 1950-1952. S. Sawicka: Straty wojenne zbiorów poi. w dziedzinie rpsów iluminowanych. 1952 (oraz uzupełnienia i sprostowania: S. Sawicka: Les pertes des collections polotiaises dans le domaine des manuscrits enlumines. "Scriptorium" XV. 1961).
S. Sawicka: Nieznany krakowski rps iluminowany z pocz. XVI w. W: Studia Renesansowe. T. 1. 1956. S. Sawicka: Pomorski rps iluminowany z XVII w. W: Studia Pomorskie. T. 1. 1957. Z. Ameisenowa: -Rpsy i pierwodruki iluminowane Bibl. Jagiellońskiej. 1958. Z. Obertyński: Pontyfikaty krakowskie XV w. "Prawo Kanoniczne" 1961 z. 1-4. Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 5 z. 3. 1963. Bibl. Kapitulna, rpsy ilum. opracowała Z. Rozanow. Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 4. cz. I. Wawel. 1965. Bibl. Kapitulna, rpsy ilum. opracowała K. Żurowska.
Z. Ameisenowa: Cztery poi. rpsy iluminowane z 1. 1524-1528 w zbiorach obcych. "Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell." 1967 nr 143. B. Miodońska: Iluminacje krak. rpsów z 1 poł. w. XV w Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu. 1967. Bibl. wawelska. 2.
RĘKOPIŚMIENNICTWO, dział ^bibliotekarstwa zajmujący się zbiorami *rękopisów. Jego zadaniem jest opracowywanie i stosowanie najwłaściwszych metod *gro-rnadzenia, ^przechowywania, *opracowania i Udostępniania rpsów w bibl. Początki R. związane są z wyodrębnianiem zbiorów rpsów w bibl. w ciągu XVII-XVIII w. Syntetyczny zarys R. dał F.A. *Ebert (Zur Handschriften-kunde, Bd. 1, 1825). Obecnie -w wielu krajach istnieją obowiązujące lub zalecane instrukcje w zakresie R., dotyczące przede wszystkim opracowywania *katalogów rękopisów. W Polsce pierwsze wskazówki opracowania rpsów podał J. *Lelewel (Bibliograficznych ksiąg dwoje, t. 2, 1826). Wydane w 1955 Wytyczne opracowania rękopisów w bibliotekach polskich obejmują całokształt pracy w dziale rpsów.
Zob. też Książka rękopiśmienna, Rękopisoznaw-stwo.
2087
2088
RHAMBAU (Rhamba) Jan zob. RAMBAU Jan.
RHETOWIE, rodzina drukarzy i księgarzy: 1. Jerzy II (1600-1647), drukarz i księgarz w Gdańsku (1619--1647), drukarz w Szczecinie (1638-1647). Młodszy syn znanego drukarza Joachima, a wnuk założyciela firmy Jerzego I. W 1619 kupił oficynę drukarską w Gdańsku z rąk J. *Rhodego, ostatniego z linii poprzednich właścicieli, otrzymał ok. 1630 *przywilej od Rady Miasta i oficjalny tytuł "Reipublicae et Gymnasii Typo-graphus". Czterech jego synów było typografami. Gdy w 1638 wymarła szczecińska linia R., Jerzy, jako jedyny spadkobierca, objął również rodzinny zakład w Szczecinie i w tym charakterze otrzymał w 1647 przywilej królowej szwedzkiej Krystyny. Poza drukiem dzieł naukowych, rozpraw gimnazjalnych czy publikacji urzędowych władz miejskich tłoczył kalendarze i czasop. 2. Ann a (zm. 1659), wdowa po Jerzym R., właścicielka drukarni w Gdańsku (1647-1655) i w Szczecinie (1647-1650). Oficynę w Gdańsku prowadziła do 1655 przy pomocy syna Dawida Fryderyka, który pełnił funkcję faktora i stąd w adresie spotykamy najczęściej "typis Viduac Georgii Rlietii, impr. David Frid. Rhete", w Szczecinie zaś do chwili objęcia (1650) rodzinnej oficyny przez najstarszego syna Jana Walentego. W 1655 wydane zostały wzory pism Prób und Abdruck derer Schrifften so anitzo in Danzig ins seel. Georg Rheten Wittwen Druckerey zu finden. Ś 3. Dawid Fryderyk (zm. 1694), syn Jerzego, faktor oficyny za czasów wdowy, samodzielny właściciel i urzędowy typograf Rady Miasta od 1655, faktycznie od śmierci matki (1659); autor utworów okolicznościowych. W 1677 otrzymał jako jedyny z rodziny R. przywilej królewski na druk czterech rodzajów książek szkolnych: elementarza, katechizmu, ewangelii i psałterza. W 1668 po śmierci brata Filipa Krystiana został właścicielem całej oficyny. Był jednym z najbardziej wydajnych drukarzy, zwłaszcza w produkcji poloników. Po jego śmierci oficyna Rady Miasta znalazła się na przeciąg jednego roku w rękach dziedziców ("Haerede^ Dav. Fr. Rjietii"), a przede wszystkim syna Andrzeja Gabriela. 4. Filip Krystian (ok. 1632-1668), drukarz, syn Jerzego, młodszy brat Dawida Fryderyka. Wpisany do metryki Uniwersytetu w Królewcu 1651, usamodzielnił się w związku z małżeństwem z Marią Fircan (Firian 1651); akt prawny podziału oficyny nastąpił jednak dopi;ro w urzędzie burmistrzowskim w 1655. W 1661 wydał katalog swych zasobów typograficznych. Po jego śmierci w 1668 warsztat przejął Dawid Fryderyk i połączył z macierzystą oficyną. 5. Joachim Jerzy, drukarz, syn Jerzego. Daty życia nieznane. W 1651 udał się do Kiejdan, by objąć tam stanowisko typografa i kierownika nowo założonej oficyny Radziwiłłowskicj. Drukarze. T. 4. 1962.
RICHELIEU
RHODOWIE, rodzina drukarzy gdańskich: 1. Franciszek (zm. 1559) pochodził z Flandrii. W 1538 założył w Gdańsku pierwszą trwałą i jedyną aż do pocz. XVII w. oficynę. Stała się ona później oficyną radziecką. Pisał poezje w j. łac. i niem., poświęcając je Zygmuntowi Augustowi i Mikołajowi Radziwiłłowi, z którego patronatu korzystał. Z powodu druku paszkwilów narażony był na różne przykrości, łącznie z uwięzieniem. Wytłoczył w j. łac. i niem- 73 druki w 177 arkuszach. Po jego śmierci do 1563 podpisywali wydawnictwa "dziedzice". 2. Jakub I (zm. 1602), syn Franciszka, od młodości pracował w oficynie ojca. Objął ją w 1563 i znacznie rozwinął. Uzyskał (26 III 1589) *przywilej króla Zygmunta III, chroniący jego wydawnictwa na terenie całej Polski. Za jego czasów tłocznia wydawała pierwsze w Gdańsku druki poi., w tym także w narzeczu kaszubskim (śpiewnik Lutra w tłum. Szymona Krofeya, 1586). Ogółem wydrukował co najmniej 317 druków w 1593 arkuszach. Ś 3. Marcin (zm. 1614;), syn Jakuba I, prowadził oficynę w 1. 1603--1614. Drukował w j. łac, niem., poi., gr., a nawet wł., także wydawnictwa muzyczne. Był prawdopodobnie właścicielem papierni w Bielkowie pod Gdańskiem. Za jego czasów powstała druga, konkurencyjna, drukarnia Wilhelma Guilemonthana (A. *Hiinefeld). 4. Jakub II, syn Jakuba I, został kierownikiem oficyny R. w 1615. Wydał tylko dwa znane dziś druki. Drukarnia została sprzedana w 1619 drukarzowi i księgarzowi J. *Rhetemu.
Drukarze. T. 4. 1962. J. Benzing: Die Buchdrucker des 16. und 11. Jhdts im deutschen Sprachgebiet. 1963.
RICAUD DE TIRREGAILLE Piotr, inż. architekt pochodzenia fr. przebywający i pracujący w Polsce w poł. XVIII w., ppłk. piechoty, autor wielkiego planu Warszawy wykonanego z rozkazu marszałka koronnego F. Bielińskiego. Plan, w oryginale nie opublikowany, znany jest z redukcji Gotloba Jakoba *Marstallera (Marstalskiego), pomieszczonej w atlasie Polski G. *Zan-noniego z 1772.
RICHEL Bernard, drukarz bazylejski w 1. 1472-1482, wydał liczne dzieła, jak np. Sachsenspiegel (1474), Spiegel des menschlichen Behdltnisses (1476) z najstarszymi bazylej-skimi ilustracjami książkowymi, Missale Basiliense (1480) i in. Przez pewien czas współpracował z Bertholdem Rup-plem i Michaelem Wenssltrem. Po śmierci R. oficynę prowadziła jego żona, a następnie zięć Nicolaus Kessler.
RICHELIEU Armand Jean de (1585-1642), fr. kardynał, mąż stanu, bibliofil, inicjator założenia *Imprimerie Royale (Drukarni Królewskiej). Swoją bibl. R. wzbogacał
2089
2090
RICHENBACH
przez zakupy (miał stałych agentów w Niemczech i we Włoszech) i konfiskaty, m. in. wcielił do swego księgozbioru bibl. ze zdobytej La Rochelle. W tworzeniu bibl. R. duże zasługi położył jego sekretarz Michel Le Masie. "W 1788 zbiory R. zostały sprzedane na aukcji.
RICHENBACH Joannes (zm. 1486), introligator i wikary w Geislingen od 1463. Znany przez swoje oprawy, na których tłoczył napisy z pojedynczych liter i w których przedstawiał się jako introligator. Napisy wypełniały *bordiury jako obramowanie *zwierciadła, a litery były wytłoczone w kolorze czarnym, podczas gdy inne *tłoki odciśnięte były ślepo. Do dziś zachowały się 34 oprawy R.
Hdwig II.
RICHTER Adrian Ludwig (1803-1884), niejn. malarz, grafik, rysownik, ilustrator. Przedstawiciel szkoły drezdeńskiej. Uczeń swego ojca Carla Augusta. W młodości uległ wpływom sztuki S. *Gessnera, D. *Chodo-wieckiego i Erharda, potem stworzył własny styl rysunkowy o silnym konturze i oszczędnym światłocieniu. Jego sztuka (ok. 2485 ilustr.) związana jest z okresem niem. późnego romantyzmu. Wspólnie z ojcem ilustrował różne kalendarze; najlepszym dziełem ich współpracy były ilustr. do Mahlerische An- und Aussichten von Dresden u. seiner Umgebung (1820, 100 akwaf. wg rys. z natury). Do najwybitniejszych dzieł ilustratorskich R. należą: Goethego Reineke Fuch (1840, 11 litogr.), O. Goldsmitha Der Landprediger von Wakcfield (1841, 63 rys. do drzew.). Brał udział przy ilustrowaniu bajek Musausa Volksmarchen der Deutschen (1842, 151 rys. do drzew.). Rys. te posiadające oryginalny styl ugruntowały sławę R. Do drugiego wyd. w 1845 dodał R. 12 kart tyt. wykonanych w litogr., które należą do najlepszych jego prac. Przed 1847 ukazało się b. cenne wyd. tych bajek u G. Harvarda w Paryżu w j. fr. Ponadto ilustrował zbiory pieśni i bajek Schillera Lied von der Glocke (1857, 16 ilustr.), dzieła Goethego tzw. "Goethe-Album" (1853-1856, 40 ilustr.). Do piękniejszych ilustr. R. należą również: 3 drzew, do ABC-Buch (1845) i okładka do Dantego Boskiej komedii (1849).
RICKETTS Charles (1866-1931), ang. malarz, rysownik, grafik i typograf. W 1889 pod wpływem idei W. *Morrisa założył wraz z Charles H. Shannonem (1863-1937) magazyn literacki "The Dial" (1889-1891), pismo o ambitnym programie, reprezentujące wysoki poziom graficzny i drukarski, obfitujące w drzeworytnicze ilustr. R. Shannona, L. *Pissarro i in. Wraz z Shannonem ilustrował m. in. Oskara Wilde'a A hotise of pomegranates (1897), Longosa Dafnis i Chloe (1893), M. Draytona Nim-phidia (1896).
RIKA zob. PISMO TURECKIE.
RITTINGHAUSEN Wilhelm (Rittenhouse Wil-liam, 1644-1708), założyciel pierwszej papierni amer., Niemiec z pochodzenia, naturalizowany w Holandii, w 1688 wyemigrował z rodziną do Ameryki Północnej, początkowo przebywał wł^owym Jorku, wkrótce potem znalazł się w okolicach Filadelfii, gdzie zetknął się z kwa-krejn W. *Bradfordem, z zawodu drukarzem. Dysponując pewną praktyką papierniczą, R. uruchomił w 1690 i prowadził wraz z wymienionym oraz dwoma innymi wspólnikami młyn papierniczy na terenie dzisiejszej Filadelfii. Z czasem papiernia stała się wyłączną własnością R., a następnie tytułem sukcesji przeszła na syna Klausa. Tradycje papiernicze przetrwały długo w rodzinie R.
RIVERSIDE PRESS, wydawnictwo w Cambridge w stanie Massachusetts w Stanach Zjednoczonych A.P. Poprzednikiem powstałego w 1852 R.P. była istniejąca od 1849 firma Bolles & Houghton. Założycielem R.P. był Henry Oscar Houghton (1823-1895), który stworzył jedno z najpoważniejszych w Stanach wydawnictw Houghton, Mifflin & Co. Z R.P. współpracowali przez szereg lat Bruce Rogers i D.B. *Updike. Od początku XX w. rozwinął się w R.P. przede wszystkim dział pięknych wydań. Ukazało się tu ponad 50 wydań książek Rogersa. R.P. drukuje część swych wydawnictw własnymi czcionkami (Montaigne, Riverside Modern,' Briminer).
RIZNER Ludovit Vladimir (1849-1913), twórca słowackiej ^bibliografii narodowej, nauczyciel. Najważniejsze dzieło R. Bibliografia pisomnictva slovenskóho do r. 1900 zaczęła wydawać Ćeska Akademia w Pradze pod red. J. Vlcka, publikując pierwszy tom (cz. 1, 1917; cz. 2, 1927) obejmujący hasła do litery Ć. Pełne wydanie dzieła R. opublikowała Matka SWenska pod red. J. Vlcka i (od 1930) J. Ormisa (t. 1-6, Martin 1929-1934). Bibliogr. R. obejmuje książki i artykuły napisane przez Słowaków lub dotyczące Słowacji, materiał zebrano przy pomocy 170 współpracowników (m. in. S. Eliasza-Radzikowskiego). Uzupełnienia, obejmujące tylko książki, opracował J. Misianik (Bibliografia slovenskeho pisomnictva do końca XIX stoi., Bratislava 1946).
J. Repćak: Slovensky bibliograf... "Slov. Nar. Kniźnica" 1947 c. 2/3. K. Ruttkayova Zathurecka: Problematika Riznerovej Bibliografie pisomnidva slovemkćho. "Bibliogr. Sbor." 1959.
ROBERT Nicolas Louis (1761-1828), fr. konstruktor pierwszej maszyny papierniczej. Brał udział w wojnie o niepodległość Ameryki, po powrocie z wojny został cenionym korektorem w drukarni P. F. *Didota,
2091
2092
którego syn Leger nabył papiernię w Essonnes i zatrudnił w niej R. Po długotrwałych i kosztownych próbach R. zaprojektował w 1799 urządzenie do wytwarzania w sposób ciągły wstęgi papieru, zaopatrzone w *sito o obwodzie zamkniętym. Praktyczna realizacja wynalazku nastąpiła jednak nie we Francji, lecz w Anglii.
ROBINSON William H. Ltd., antykwariat w Londynie zał. wraz z księgarnią asortymentową w 1881 przez Williama H. R. w Newcastle-on-Tyne. W 1930 antykwariat oddzielono od księgarni asortymentowej i przeniesiono do Londynu. Specjalnością jego jest wczesna literatura ang. i americana.
ROBINZONADY, grupa powieści osnutych wokół tematyki przygód rozbitka na bezludnej wyspie, zapoczątkowana przez książkę ang. pisarza Daniela Defoe
PRZYPADKI
H
KRUSOE
OD PAMA F Teraz
WYDAŃ E
tom
Za pozwoleniem Zwierz* w WARSZAW Ii
ROBOTNICZA SP. WYD. "PRASA'
f
Karta tytułowa Przypadków Robinsona Krusoe z 1769
Ilustracja z Przypadków Robinsona Krusoe
The łife and strange aduentures of Robinson Krusoe (1719), tłum. na wszystkie niemal j. europejskie. Polski przekład na podstawie tłum. fr. sporządzony przez Jana Ch. *Albertrandego wyszedł w 1769 u *Grolla w Warszawie, pt. Przypadki Robinsona Krusoe, przekład następny wydał Baumgartner w 1. 1844-1845 w Lipsku. Edycje, przeróbki i adaptacje, m. in. pióra W.L. Anczyca i A. Dygasińskiego, ukazywały się jako lektura dla dzieci przez cały w. XIX i w w. XX. We Wrocławiu w XIX w. *Korn drukował po poi. R. niem. autora J.H. Campego.
ROBOTNICZA SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA "PRASA" powstała w 1947. Przedmiotem jej działalności jest wydawanie i druk gazet, czasop., biuletynów, serwisów, broszur, plakatów, albumów, wydawnictw artystycznych i in. publikacji graficznych. Prowadzi ośrodki i zakłady badawcze oraz szkoleniowe, mające
2093
2094
ROCAILLE
Znak firmowy Pras. Zakł. Graficznych RSW "Prasa"
na celu racjonalizowanie metod pracy w zakresie wydawnictw i poligrafii. Posiada następujące przedsiębiorstwa: 24 wydawnictwa prasowe (16 w województwach i 8 w "Warszawie), Centralną Agencję Fotograficzną (CAF), Dokumentację Prasową (DP), Powszechną Agencję Reklamy (PAR), Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne (WAG), Ośrodek Badań Prasoznaw-czych (OBP), Agencję Robotniczą (AR), Polską Agencję Interpress, Agencję Publicystyczno-Informacyjną (API). RSW "P." jest największym obecnie, w Polsce wydawnictwem prasowym; wydaje większość pism w kraju.
ROCAILLE (fr. = muszle, kamyczki), nazwa *orna-mentu w stylu Ludwika XV, termin używany przez autorów *wzorników, sztycharzy (*Rytownictwo) fr. z pierwszej poł. XVIII w. (np. I. Mondon, A. Peyrotte). W Śwęższym znaczeniu: nazwa pewnego rodzaju rokokowego ornamentu. Motywy R. są jakby brzegiem muszli, wyrastającym z wolutowej (spiralnej) ramy. Wgłębienia muszlowe miewają dno gładkie, żłobione lub ażurowane. Motywy te, z natury asymetryczne, najczęściej plastyczne (stiuk, snycerka, brązy, złotnictwo), były także rozpowszechnione w introligatorstwie, tłoczone na oprawach książek, w grafice, zdobiąc karty tyt. książek oraz bardzo wówczas licznych serii sztychów. Ś Zob. tab. 41(3).
ROCCA Angelo (1545-1620), wł. bibliofil, tytularny bp Tagasty. Księgozbiór R. stał się podstawą założonej przez niego w 1614 Angeliki (*Włochy biblioteki). R. kierował także drukarnią watykańską i wydawał dzieła teologiczne św. Bonawentury, Grzegorza Wielkiego i in.
ROCZNIK: 1. Zob. Częstotliwość wychodzenia czasopisma. 2. R. zmarłych zob. Nekrolog. 3. (An-nał, łac. annales), zespół zapisek historiograficznych, podających pod datami rocznymi krótkie wiadomości o ważniejszych wydarzeniach. Ta najprostsza forma dokumentacji historycznej rozwinęła się we wczesnym średniowieczu z *tablic paschalnych, prowadzonych przy kościołach i klasztorach, a służących do określania dat Wielkanocy (*Rachuba czasu). Na marginesach tablic notowano obok dat rocznych różne wydarzenia. Te zapiski historyczne z czasem przepisywano tworząc samoistne ciągi i niejednokrotnie mieszając ze sobą wiadomości pochodzące z różnych źródeł i redakcji. R. stanowią podstawę chronologii historycznej w zakresie dat rocznych, których np. *kroniki zazwyczaj -w ogóle nie podają. Na zachodzie Europy R. były prowadzone już
od VII w. Do Polski przywieziono *tablice paschalne wraz z misją kościelną i już w X w. rozpoczęto prowadzenie na nich zapisek rocznikarskich. Najdawniejszy R. powstał zapewne w Krakowie, pocz. wziął z zapisek pochodzenia niem., będących kompilacją z różnych źródeł. R. ten, którego oryginał zaginął, stał się wzorem zachowanych do dziś najstarszych R. poi.: świętokrzyskiego dawnego oraz kapitulnego krakowskiego.
R. świętokrzyski dawny spisany został wkrótce po 1122 na trzech końcowych stronach *kodeksu z pocz. XII w., zawierającego listy apostolskie z *glosą marginalną Walafrida Strabona oraz interlinearną Anzelma z Laon. R. do 1119 przepisany został z tablic paschalnych, dalszy ciąg jest kontynuacją oryginalną. Obejmuje 1. 965-1122 oraz dopisaną później -wiadomość z 1136. Miejscem powstania R. wg Semkowicza było Gniezno, wg Dąbrowskiego Kraków. Kodeks zawierający R. świętokrzyski dawny co najmniej od poł. XIII w. był własnością kapituły krakowskiej. W XV w. dostał się do klasztoru świętokrzyskiego na Łysej Górze, zapewne po jego pożarze w 1459, i stąd jego niewłaściwa nazwa. W XVIII w. należał do Biblioteki Załuskich. Obecnie w Bibliotece Narodowej.
R. kapitulny krakowski zachował się w kodeksie z XIII w., zawierającym ponadto *kalendarz kapitulny. Oba te zabytki powstały niezależnie od siebie i dopiero w XVIII w. zostały złączone wspólną oprawą. Powstanie ich wiąże się z przeprowadzoną w 1253 kanonizacją św. Stanisława, gdy kapitule krakowskiej zależało na uporządkowaniu i spisaniu faktów dotyczących świętego i jego kultu. R. kapitulny krakowski zawiera wiadomości z 1. 965-1331, poprzedzone krótką przedmową oraz wyciągiem historii świata z Etymologii i Kroniki *Izydora z Sewilli. Sam R. jest kompilacją kilku źródeł. Prawie cały (do 1267) spisany został wkrótce po 1267. Kodeks przechowywany jest w Archiwum Kapitulnym w Krakowie.
RODAŁY zob. TORA 2.
RODECKI Aleksy (pseud. Aleksander Turobińczyk, Theophilus Adamides, zm. 1605-1606), drukarz antytryni-tarski. Prowadził drukarnię w Krakowie od 1574, od 1600 (i) w Rakowie, stolicy braci polskich zwanych arianami. Wzrastająca fala kontrreformacji i "tumulty" w Krakowie zakłócały pracę drukarni, którą kilkakrotnie zdemolowano. Prześladowania sprawiały, że typograf wydawał często druki bez ujawnienia firmy lub używał pseudonimów. Odbijały się też na jego losach gwałtowne spory wewnątrz zboru, powstające na tle różnic dogmatycznych. Za publikację przeciwko czczeniu Chrystusa R. dostał się do więzienia (1584/1585). Zniechęcony wzmagającymi się prześladowaniami, przeniósł się do Rakowa,
2095
2096
ROMBOWY WZÓR
gdzie 20 IV 1600 wystąpił przed urzędem wójtowskim przekazując tłocznię zięciowi, S. *Sternackiemu. Niektóre druki R. odznaczały się wysokim poziomem estetycznym, np. S. Sarnickiego Descriptio... Poloniae (1585). R. używał *sygnetu z gryfem (symbol Zbawiciela), który przejął S. Sternacki.
A. Kawecka-Gryczowa: Prasy Krakowa i Rakowa w służbie antytrynitaryzmu. W: Studia nadarianizmem. 1959. F. Socyn: Listy. 1959. R. Żelcwski: Materiały do dziejów reformacji w Krakowie. 1962.
RODOWICZ Stanisław (1883-1941), inżynier, bibliograf, jeden z pionierów dokumentacji w Polsce, redaktor "Wiadomości Stałej Delegacji Związku Polskich. Zrzeszeń Technicznych" (1923-1934), przewodniczący Sekcji Bibliograficznej przy Stowarzyszeniu Techników Polskich, będącej poi. sekcją Międzynarodowego Instytutu Dokumentacji (późniejszego FID). Interesował się szczególnie ^klasyfikacją dziesiętną, propagując ją jako wytyczną organizacji bibliotek, m, in. w pracy Jak prowadzą moją bibliotekę (Warszawa 1921); stosował ją także w bibliogr. technicznych, których był współautorem, m. in. w Bibliografii polskich wydawnictw technicznych za pierwsze dziesięciolecie 1918-1928 (Warszawa 1929).
RODZAJ PAPIERU zob. KLASYFIKACJA PAPIERU.
RODZINA PISMA DRUKARSKIEGO zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO.
ROFFET Etienne, introligator, drukarz, księgarz w Paryżu, z powodu sygnetu drukarskiego zwany także "Le Faulcheur", miniaturzysta i nadworny introligator *Franciszka lwi. 1533-1548. Oprawiał w stylu paryskich *aldynów książki dla bibl. królewskiej i dla bibliofilów (J. *Groliera). Posiadał jedyną w swoim czasie kolekcję narzędzi, *tłoków i *plakiet negatywnych, która po jego śmierci uległa rozsypce.
Devauchelle I 89.
ROGELIN (pseud.) zob. DAUMIER Honore.
ROLNICZA DRUKARNIA I KSIĘGARNIA NAKŁADOWA w Poznaniu zał. w 1918 przez Wielkopolską Izbę Rolniczą, która kupiła istniejącą od 1870 przy ul. Mielżyńskiego 24 drukarnię M. Marxa. Izba zawiązała spółkę ze Związkiem Wielkopolskich Kółek Rolniczych celem prowadzenia drukarni. Drukarnią, zatrudniającą ok. 70 pracowników, kierował do 1939 Jan Kuglin. Drukowano tu organ Izby i Związku "Poradnik Gospodarski" oraz literaturę rolniczą. Poza zasadniczą produkcją wychodziły z drukarni wydawnictwa Uniwer-
sytetu Poznańskiego, prace Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, wydawnictwa Fundacji Kórnickiej oraz wielu księgarń. W R.D. i K.N. ukazywały się także -wydawane przez J. Kuglina druki bibliofilskie, jak Biblioteka Stu-dwudziestu, Biblioteka Jana z Bogumina Kuglina oraz wydania Tow. Bibliofilów Polskich w Poznaniu. Drukarnia uległa zniszczeniu podczas oblężenia Poznania w 1945.
ROMAIN DU ROI zob. ANTYKWA, IMPRI-MERIE ROYALE, PISMA DRUKARSKIEdzieje.
ROMANO Jan Maria (druga poł. XVIII w.), księgarz warszawski wł. pochodzenia. Założył w Warszawie księgarnię w 1788. Mieściła się początkowo w kamienicy Ha-wemana przy ul. Freta 266, w 1790 przeniósł ją do kamienicy Miinkenbeka przy Krakowskim Przedmieściu 457, zaś w 1794 do kamienicy Hurnieckiej na tejże ulicy pod nr 428. Sprzedawał w niej miedzioryty fr., wł. i ang., mapy i atlasy, dzieła łac. o tematyce religijnej i świeckiej różnej treści. Swoją działalność reklamował w prasie -warszawskiej. Działał w Warszawie jeszcze przed wybuchem powstania kościuszkowskiego.
ROMBOWY WZÓR na *oprawach gotyckich pokrywa *zwierciadło lub całą powierzchnię *okładek. Powstaje przez skrzyżowanie się przekątni (przy zwierciadłach szerszych) i równoległych do nich linii umieszczonych w równych odstępach lub (przy zwierciadłach wąskich) linii wychodzących jak przekątnie z wewnętrznych narożników zwierciadła, nie dochodzących jednak do narożników przeciwległych. Przecięcie tego systemu Linii daje układ rombowy. Podziały te mogą być przeprowadzone liniami, czasem zwielokrotnionymi, lub pasami różnej szerokości, gładkimi lub zdobionymi. Wielkość i zagęszczenie tak powstałych rombów jest rozmaita, podobnie jak i w proporcji do nich wielkość wypełniających je ornamentów (rozetki, lilie heraldyczne, zwierzęta w obramowaniach itp.). Wzór rombowy tworzy niekiedy rodzaj kraty; na skrzyżowaniach umieszczane są wtedy małe rozetki, jakby główki gwoździ. Inny charakter mają dekoracje *bordiur, wykonane jednym *tłokiem (kwadratowym, ustawionym na narożniku, lub rombowym, tłoczonym szeregowo w pasach poziomych, lub jedno odbicie nad drugim w pionowych). Przy niezbyt gęsto przeprowadzonym podziale rombowym stosowano na oprawach południowo-niem. tłok zwany głowicowym. Wytłaczany wzdłuż linii podziału daje on wzór liści o głęboko wciętych ząbkach; dla podniesienia tego efektu introligator dodawał rylcem żyłki liści. Wzór rombowy mogli introligatorzy przejąć z malarstwa miniaturowego, obrazów, gotyckich witraży, w których tło utworzone z kraty prostej lub ukośnej daje podział na pola rombowe.
2097
2098
ROMER
ROMER Eugeniusz (1871-1954), najwybitniejszy geograf poi. czasów nowszych, twórca poi. kartografii nowoczesnej. Od 1911 prof. Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, założył tamże (1921) pierwszy poi. prywatny instytut produkcyjny kartograficzny ("Atlas", od 1924 "Książnica-Atlas"). Był autorem wielu podstawowych prac naukowych oraz 58 atlasów, 138 map podręcznych i ściennych oraz 4 globusów, w szczególności: Małego atlasu geograficznego (1908), Geograficzno-statystycznego atlasu Polski (1916), Powszechnego atlasu geograf icznego (1925/1927). Prace kartograficzne R. i jego szkoły są hipsometryczne, wyróżniają się też swoistym stylem. Dzięki R. Polska zajęła w nowszej kartografii światowej poczesne miejsce. R. był także autorem cennej bieżącej bibliografii fizjograficznej za 1. 1891-1905, ogłaszanej w czasop. "Kosmos" (t. 22, 23, 25-27, 30, 31) pt. Spis prac odnoszących 5ig do fizjografii ziem polskich. Ś Zob. tab. 41(4).
Pamięci E.R. "Czas. Geograficzne" 1955 z. 1/2.
ROSENBACH COMPANY, antykwariat w Nowym Jorku i Filadelfii zał. przez Abrahama R. (1876--1952). Specjalnością firmy są rpsy, inkunabuły, stare druki ilustrowane, literatura ang. i amer. Wszystkie zakupy R. ocenia się na 75000000 dolarów. Zakupił on m. in. osiem *Biblii Gutenberga i ponad 30 egzemplarzy pierwszego wyd. dzieł Szekspira; posiadał także znaczny zbiór amer. literatury dziecięcej z 1. 1682-1836, którego katalog Early american childrens books wydał w 1933.
ROSENBACH Johann z Heidelbergu drukował w Hiszpanii w 1. 1490-1530 (Walencja 1490-1492, Barcelona od 1492 i Tarragona od 1498) teksty liturgiczne (Missale Tarraconense 1499), Constitudones de Cataluna (Barcelona 1494) i tamże obficie ilustr. Carcel de amor D. de San Pedro (1493).
F. Vindel: El arte tipografico en Espana durante el siglo XV. 1945,1946.
ROSENTHAL Jacques (1854-1937), antykwariusz i wydawca niem. W 1874 prowadził antykwariat razem z bratem Ludwikiem w Monachium, od 1895 miał tam własne przedsiębiorstwo (później wraz z synem Erwinem, ur. 1889). R. gromadził cenne, rzadkie druki (odbywał w tym celu liczne podróże); nadał swej firmie znaczenie międzynarodowe. Wydawnictwo R. opublikowało oprócz licznych katalogów antykwarycznych także ważne prace z historii książki, m. in. K. *Haeblera Die deutschen Buchdrucker des 15. Jahrhunderts im Auslande (1924).
ROSSETTI Dante Gabriel (1828-1882), ang. malarz. Był założycielem bractwa prerafaelitów. Dał się poznać jako ilustrator niewielkiej książki The musie master W. Al-
linghama (1855), a następnie edycji poezji Tennysona wyd. w 1857; w obu tych książkach zamieszczone zostały prócz R. również rys. J.E. *Millais, A. *Hughesa i Admana Hunta. Ilustr. jego, nie wybiegając poza ramy obowiązującego smaku, różnią się jednak w stylu od in. utworów wiktoriańskich rysowników dzięki harmonii z tekstami poetyckimi, które dopełniają nie nagromadzeniem elementów narracyjnych, ale pełną romantyzmu atmosferą i dużą dozą stylizacji i dekoracyjności. R. nie był płodny jako ilustrator, rys. jego zdobią, prócz wymienionych, Goblin market (1862) i The princes progress (1866) siostry jego Christiny.
ROSSOWSKI: 1. Jan (zm. 1634), drukarz w Poznaniu 1620-1624 i w Warszawie 1624-1633. Mimo licznych procesów z wierzycielami, J. *Wolrabem II i cenzurą biskupią, wydał w Poznaniu 43 druki w 280 arkuszach. Do Warszawy przybył w 1624, gdzie otrzymał przywilej królewski (12 VII 1624), mianujący go m. in. drukarzem "urzędowym". Oficyna R., pierwszego stałego drukarza Warszawy, mieściła się przy ul. Szeroki Dunaj. Wydał w niej 61 druków w ok. 469 arkuszach. Po śmierci R. warsztatem kierowała wdowa Katarzyna (zm. 1648), wydając w 1. 1634-1635 3 druki w 82 arkuszach. Jej drugi mąż Jan Trelpiński przejął oficynę w 1635. 2. Sebastian (zrn. 1666), syn Jana, księgarz, piwowar poznański. Prawo miejskie Poznania przyjął jako bibliopola w 1658. Nie angażował się jako nakładca, mało wiadomo o jego szerszych kontaktach handlowych. Po śmierci R. wdowa procesowała się ze spadkobiercami warszawskiej oficyny drukarskiej Jana Trelpińskiego o schedę po rodzicach Sebastiana.
J. Sójka: R. i jego drukarnia. "Roczniki Bibl." 1963 (dr. 1964) z. 3-4.
ROSTOCK Sebastian (1607-1671), bp wrocławski, nobilitowany syn rzemieślnika z Grodkowa na Śląsku, bibliofil. Zgromadził we Wrocławiu zasobny i cenny księgozbiór z zakresu teologii, historii i prawa kanonicznego. Wśród książek, zaopatrzonych w *ekslibris miedziorytowy, posiadał dzieła wielu autorów poi., m. in. Stanisława Hozjusza, Marcina Kromera, Andrzeja Lipskiego, Abrahama Bzowskiego i Krzysztofa Warszewickiego. Księgozbiór swój zapisał Bibliotece Kapitulnej we Wrocławiu, gdzie do dzisiaj znajduje się 509 dzieł w 836 woluminach.
K. Głombiowski: Polska literatura na Śląsku od XVI do końca XVIII w. 1960.
ROTAPRINT zob. FOTODRUK, POWIELACZ.
ROTOGRAWIURA, nowoczesna technika druku wklęsłego, w której formą drukarską jest metalowy cylin-
2099
2100
ROZBIERANIE BROSZUR
der z naniesioną elektrolitycznie cienką warstwą miedzi, tzw. koszulką miedzianą. Przygotowanie formy przebiega następująco: z oryginału wykonuje się fotograficzną reprodukcję i jej *diapozytyw. Równocześnie przygotowuje się uczulony na działanie światła roztworem dwu-chromianu potasowego papier pigmentowy, na który kopiuje się *raster rotograwiurowy, a następnie przenosi się w drodze kopiowania montaż diapozytywów. Sporządzoną kopię przetłacza się na cylinder rotograwiurowy, tak aby wizerunek ściśle przylegał do koszulki miedzianej. Po wywołaniu w kąpieli z ciepłą lub zimną wodą (zależnie od przyjętej technologii) podłoże papieru zostaje usunięte. Na cylindrze formowym pozostaje żelatynowa kopia wizerunku; cylinder ten po pokryciu brzegów, i marginesów asfaltem poddaje się wielostopniowemu *trawieniu roztworami chlorku żelazowego. Wytrawiona forma ma delikatną siatkę, niewidoczną gołym okiem. Punkty tej siatki, które są jakby miniaturowymi zbiornikami do przyjęcia farby, trawione są głębiej w miejscach ciemniejszych tonów obrazu, ponieważ w tych miejscach znajdowała się cieńsza warstwa zagarbowanej żelatyny. Linie siatki rastra oraz całkowicie jasne miejsca, tzw. światła oryginału, nie podlegają trawieniu. Siatka rastra nie tylko dzieli obraz na kałamarzyki o różnej głębokości, ale również stanowi oparcie dla rakla zbierającego farbę z elementów nie drukujących. Przygotowanie diapozytywów, które są kopiowane na papier pigmentowy, odbywa się metodą fotomechaniczną. Wiele doświadczenia i precyzyjnej dokładności wymaga montaż form złożonych z tekstu i licznych ilustracji. Na szklanej płycie układa się i nakleja diapozytywy ilustracji oraz tekstu dokładnie w takim samym układzie, w jakim znajdują się one w druku. Przy drukach wielobarwnych trzeba wykonać tyle montaży, ile przewidziano podstawowych kolorów. Po wykonaniu montażu diapozytywów następuje kopiowanie ich na papier pigmentowy. Wytrawiony cylinder formowy zakłada się na rotograwiurową maszynę arkuszową lub rolową. Oddanie różnic tonalnych obrazu osiąga się przez różne grubości warstw farby w poszczególnych jego partiach. Między cylindrem formowym a cylindrem tłoczącym przesuwa się papier, na który przenosi się farba z wgłębień. R. ma najczęściej zastosowanie przy druku czasop. o przewadze materiału ilustracyjnego jedno- i wielobarwnego oraz przy dużych nakładach. Zob. też Maszyny wklęsłodrukowe, Montaż.
ROTULUS: 1. Zob. Zwój. 2. W archiwistyce spis akt zawartych w jednostce archiwalnej.
ROTUNDA (littera bononiensis) zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO, PISMA DRUKARSKIE dzieje, PISMO GOTYCKIE.
2101
EWoK 68
ROWEK zob. BIG.
ROWLANDSON Thomas (1757-1827), ang. malarz, rysownik i grafik. Pasjonował się tematyką obyczajową, był piewcą ulicy miejskiej i wiejskiej scenerii. Akwatinty R. ilustrują liczne książki, z których najciekawsze są: The tour o/Dr Syntax Combe'a (1809), Microcosm ofLondon, wykonany wraz z A.C. *Pnginem (1808-1810), będący panoramą Londynu okresu napoleońskiego, Tom Jones Fieldinga, Onufry Klinker T. Smolletta (1793) i in.
B. Falk: Th. R., his Ufe and art. 1949.
ROWOHLT Ernst (1887-1960), wydawca niem., działający od 1908; w 1919 założył w Berlinie wydawnictwo literackie. Po wojnie, od 1945, wznowił działalność wydawniczą w Hamburgu, następnie w Reinbek, masowo produkując wartościowe książki beletrystyczne po niskich cenach, osiągając znaczny sukces wydawniczy. W 1953 z firmy R. wyodrębniło się osobne wydawnictwo T. Taschenbuchverlag, które ogłasza tanie serie beletrystyczne i popularnonaukowe.
R. Almanach 1908-1962. Hrsg. M. Hintermeier u. FJ. Rad-datz. 1962.
ROXBURGHE BINDING zob. OPRAWA TYMCZASOWA.
ROXBURGHE John (1740-1804), bibliofil ang. W swej bibl. w Londynie gromadził *inkunabuły, starą literaturę ang. i wł., powieści fr., dzieła Szekspira, rzadkie druki szkockie. Aukcja księgozbioru R. nastąpiła w 1812; w związku z nią powstał pierwszy angielski klub bibliofilów Roxburghe Club.
ROYCROFT PRESS zob. HUBBART Elbert Green.
ROYCROFT Thomas (zm. 1718), drukarz londyński działający w 1. 1651-1677. Najsławniejszym jego wydawnictwem była Biblia Sacra Polyglotta w 9 językach, zwana Londyńską (1-6 folio, 1653-1657), opracowana przez bpa Chester, Briana Waltona. Poliglotta Londyńska była pierwszym w Anglii dziełem, na które rozpisano *sub-skrypcję.
H.E. Waite: Printing and circulating the Bibie in Great Britain. "Gutenberg-Jhrb." 1954.
ROZBIERANIE BROSZUR ma miejsce przy oprawianiu książek broszurowanych w oprawę twardą. W tym celu odrywa się ostrożnie okładkę miękką zwracając jednocześnie uwagę, aby nie uszkodzić kartek pierwszego i ostatniego arkusza; następnie rozbiera się sfalcowane,
2102
ROZBIÓRKA
zeszyte i sklejone arkusze przez kolejne ich odrywanie od siebie. Nitki utrudniające rozłączanie arkuszy przecina się nożem. Po rozebraniu broszury należy grzbiet każdego arkusza oczyścić dokładnie z kleju. Zob. też Broszurowanie.
ROZBIÓRKA, po zakończeniu druku wyjęcie ze *składu poszczególnych jego elementów (czcionek, justun-ku, Unii, klisz itp.) i rozłożenie ich do odpowiednich *kaszt i szafek; przy składzie linotypowym w czasie R. wiersze wrzuca się do pudeł i przekazuje do przetopienia. W pierwszym etapie R. następuje oddzielenie grubszych elementów formy drukarskiej: długiego materiału justunkowego, linii, inicjałów, klisz itp. od składu dziełowego; w drugim etapie rozmieszcza się czcionki i drobny justunek w odpowiednich *króbkach kaszty zecerskiej. Technika R. tekstu polega na tym, że zecer chwyta palcami czcionki całego wyrazu, odczytuje je i pamiętając kolejność występowania w danym wyrazie rozsypuje je do króbek za jednym razem, tzn. nie spoglądając każdorazowo, jaka to jest czcionka.
Zob. też Materiał zecerski.
ROZCIĄGLIWOŚĆ PAPIERU zob. WŁASNOŚCI PAPIERU.
ROZDZIAŁ, część dzieła opatrzona własnym tytułem, słowem R. lub liczbą kolejną, niekiedy wszystkimi elementami razem (np.: Rozdział I Dzieciństwo i młodość).
ROZDZIELNIK, szczegółowa dyspozycja przesłana przez wydawnictwo drukarni w sprawie ekspedycji wykonanego *nakładu książki. R. opracowuje dział handlowy instytucji wydawniczej w ścisłym porozumieniu z odbiorcami książki. W R. podaje się szczegółowy wykaz odbiorców z określeniem ilości egzemplarzy, które mają być wysłane.
ROZMYŚLANIE PRZEMYSKIE (właściwy tytuł: Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa), rps z drugiej poł. XV w., najobszerniejszy zabytek j. staropol. Treścią jego jest apokryficzna opowieść o życiu Chrystusa i jego Rodziny, będąca pierwszym w literaturze poi. "romansem duchownym". Dzieje R.p. nic są bliżej znane. W 1820 rps został zakupiony przez kanonika przemyskiego Jana Ławrowskiego i z jego zbiorami dostał się do Biblioteki Kapituły Grecko-Katolickiej w Przemyślu. Obecnie (od 1946) w Bibliotece Narodowej.
Rozmyślanie o żywocie P. Jezusa tzw. przemyskie... Wyd. i wstęp S. Vrtel-Wierczyński. 1952.
Stronica z rękopisu Rozmyślanie przemyskie
ROZPOWSZECHNIANIE, wykonanie przez wydawcę (*Wydawnictwo instytucja) potrzebnych czynności dla publicznego udostępnienia wydrukowanego dzieła. Należą do nich: uzyskanie zezwolenia Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk na R.; dostarczenie Składnicy Księgarskiej egzemplarzy okazowych książki; uzyskanie na ich podstawie *rozdzielnika; przekazanie rozdzielnika drukarni. Wg rozdzielnika drukarnia rozsyła *nakład do magazynów Składnicy, skąd odpowiednią ilość egzemplarzy otrzymują księgarnie.
ROZSTAWIENIE KOLUMN, takie ustawienie w *formie drukowej poszczególnych stronic arkusza w stosunku do siebie, aby po zadrukowaniu obu stron arkusza papieru, przecięciu go na połowę, sfalcowaniu (*Falcowanie) obu połówek i porozcinaniu kartek uzyskać kolejność wszystkich stronic arkusza. Istnieją w tym celu specjalne schematy dla rozmaitych formatów książek; opanowanie ich należy do niezbędnych umiejętności *maszy-nisty drukarskiego.
2103
2104
R UBENS
OEH \ U3
Rozstawienie kolumn arkusza 16-stronicowego
ROZSYPANIE SIĘ SKŁADU, zwane niekiedy posypaniem się *składu zecerskiego, zdarza się wskutek zsunięcia się na podłogę szpalty lub kolumny z *szufli, *regału czy *deski zecerskiej. Staranne zebranie i uporządkowanie rozsypanego składu w praktyce jest najczęściej znacznie trudniejsze niż złożenie na nowo odpowiedniej partii tekstu; dotyczy to zwłaszcza składów monotypowych i ręcznych.
ROŹDALOVSKY Jifi zob. MELANTRICH Jifi.
RÓŻYCKI Paweł Krzysztof (ok. 1672-1750), księgarz. Od 1693 zarządzał księgarnią Jana Domańskiego. W 1717 (30 I) otrzymał *przywilej na prowadzenie księgarni od króla Augusta II, potwierdzony 3 II1735 przez Augusta m, wraz z tytułem królewskiego bibliopoli warszawskiego i krakowskiego, z prawem sprzedawania książek i w in. miastach Królestwa i Litwy. R. otworzył księgarnię w Warszawie, trudniąc się też oprawianiem książek, co wciągnęło go w długotrwałą walkę warszaw-szawskiego cechu introligatorów z księgarzami o prawa sprzedaży i oprawiania ksiąg. Relacje z tego sporu oraz wykaz przywilejów księgarzy zebrał w rpsie pt. Sum-mariusz krótkiego opisania praw, przywilejów... bibliopolom, drukarzom... nadany... (Bibl. Jagiellońska sygn. 221).
RUBAEUS Piemfzob. LEROUGE Pierre.
RUBAKIN Nikołaj Aleksandrowicz (1862-1946), ros. bibliograf, pionier psychologii czytelnictwa. Od 1907 w Szwajcarii. W 1919 stworzył w Lozannie Instytut Bibliopsychologii, tj. psychologii czytelnictwa, gdzie zapoczątkował badania uwzględniające reakcję indywidualną czytelnika, który zdaniem R. urabia książkę na swój obraz. Jednostronnemu psychologizmowi R. przeciwstawiała się teoria liberalna W. Hofmana. Obie teorie badań czytelnictwa godziła "szkoła warszawska" H. *Rad-lińskiej. Ważniejsze prace R.: Opyt programmy issledowa-nija litieratury dlja naroda (1889); Sredi knig (1906, 2 wyd. 1911-1915,1.13) rozumowana bibliografia 20000 poz. z różnych dziedzin wiedzy; Psichołogija czitatielja i knigi
(1929). Księgozbiór R. (z którego w Szwajcarii korzystał Lenin) jako osobną kolekcję przechowuje Państw. Biblioteka im. Lenina w Moskwie.
H. Radlińska: Książka wśród ludzi. 1946. K.G. Mawri-czewa: N.A.R. wydajuszczijsja propagandist knigi. "Sowietskaja Bibliogr." 1957.1 "^
RUBENS Peter Paul (1577-1642), malarz. W swym dorobku ma także ilustr. książkowe. Już w pracowni swego mistrza Otta van Veen zaznajomił się z rytownictwem. We Włoszech zetknął się ze szkołą Mantoyana, interesował się nowościami technicznymi z zakresu trawienia płyt. Choć sam też sztychował, jego rys. ilustracyjne i karty tyt. (50) bardzo starannie opracowane tuszem i farbą wykonywali rytownicy Filip Galie i jego synowie, Cornelius, Teodor i Filip, sygnując zwykle płyty. R. często własnoręcznie je retuszował, o czym świadczą różnice między próbną odbitką a sztychami w książkach oraz zapiski i rachunki wydawcy. Najwcześniejsze rys. to 6 ilustr. do dzieła brata, Filipa R., Electorum libri II (1608) oraz fasady i plany włoskich pałaców, wydane później w Antwerpii (1622). Od 1606-1637 pomiędzy R. a spadkobiercą oficyny Ch. *Plantina B. *Moretusem trwała ścisła współpraca. Później R. już tylko szkicował swe pomysły, opracowywał je uczeń, Erazm Quellinus. W Muzeum Plantin--Moretus zachowały się miedzioryty wg R. (odbitki z nich wyd. M. Rooses w 1877 Titres etportraits d'apres PP. Rubens pour l'imprimerie Plantinienne). Rys. (z 1606) Hołd Trzech Króli i Wniebowstąpienie do Missale użyto też w Brewiarzu (1614), do którego R. dodał nowe sceny oraz kartę tyt. z personifikacją Kościoła i herbami papieskimi. Narysował jeszcze 10 ilustr. Nowego Testamentu do mszałów, zmniejszano je dwa razy do małych wydań. Ilustrował też F. Aguiloniusa Opticorum libri sex (wiele drzew., 8 mie-dzior., karta tyt. i 6 winiet do każdej księgi). Nieco późniejsze są dwie karty tyt. De contemplatione divina... auctore R.P.F. Thoma (1620), Augustyna Mascardi Syharum libri IV (1622) i w nowym wyd. Seneki 3 plansze wg rys. R.: Biust filozofa, Śmierć Seneki oraz portret filologa Lipsiusa. Oprócz ilustr. R. rysował też portrety i sygnety drukarskie. Współcześnie powstawały sztychy wg obrazów: Judyta, Ecce Homo, Piękna Madonna w portalu (1625), Pięta, Św. Joachim, Św. Barbara, dalej alegoria malarstwa oraz Wenus z amorkami, jedna z najpiękniejszych plansz o niezwykłej delikatności rysunku. Wśród kart tyt. wyróżnia się piękną modelowaną postacią Prawdy frontispis komentarza B. Corderiusa do ewangelii św. Łukasza (1628). Kartę tyt. S. Simoniniego Silvae Urbanianae zdobią postacie alegoryczne i herby papieskie (1637). Ostatnimi rys. R. są projekty bramy tryumfalnej i pojazdu w Pompa introitus Ferdinandi, sztycho-wane przez T. van Thuldena (1642). Niezależnie od wyko-
2105
2106
RUBRYCELLA
nywania rys. ilustracyjnych zatrudniał R. dużą grupę rytowników przy sztychowaniu swych wielkich obrazów.
A. Rosenberg: Der Kupferstich in der Schule u. unter dem Einflusse des R. 1893.
RUBRYCELLA zob. KALENDARZ.
RUBRYKA (z łac. rubrica terra == czerwona ziemia), określenie, które w swym zastosowaniu przybierało różne znaczenia: 1. W rpsie zdanie, wyraz lub litera wykonana czerwoną (rzadziej innego koloru) *farbą, w odróżnieniu od całości tekstu pisanego czarno. Uwydatniano w ten sposób zwłaszcza tytuliki, *incipity, *kolofony itd. Często stosowano też przekreślanie liter czerwoną (czasem inną) farbą, mające na celu ożywienie jednostajnego wyglądu zapisanych kart. Nazwa pochodzi od rubrum - tlenku żelaza, z którego we wczesnym średniowieczu wyrabiano czerwoną farbę lub czerwony *inkaust. Czynność rubryko-
ptbeantBo cni i fima ilfc ioe funt. śj ergo beatimoo nó cftfinis "cmnlUbct crea turni beatitudo 7 bonu fam mum funt ioi.m ergo omma afperiu boncftne,4(|p>re tcrea agsctitoa nawralts pJaKtft.wt foloc ? elBr pfantc. 1 ita oe aląs rebue nawalite-ergo non tenPit ad obek, nendii bu< ftne.flte ficnt dtctt 3terf* decófota tione bo num ? iu idć 111 fubllanria.lapis po paro'2 (baru afpe rtt cnitate.? iu tx alqscóporin.? boc fibi fijjTidt. er* go nó afpetfit b3c fim.ca tik rinis r vInmmS 4 j $>k; terca cópleto numcro eitctau cii erit rdbnecno efuw ret boc dTe.7 ira nó pcjfidcf cow agiert tns f het finm apeterft gfiat autć ?cł ^tcic?, 5 ergo ille i fims qn? oia apctut.^Iótra ityoni.i lufę tm&e note.*xsła cfł ądcóficcrar ab omnite.'? jrfjs.bonii ?<}8 sta optat* fcd nó cft boaii ntfi gtictpawone fitmmi bonuftcut otót Złóg. tn h".4c dui.cci ? f e trini, ago ajpcttV crtatnrt nó tcrnunaf mTi i fumtno bono, fj idee finto ii dictus. trgo fims ta ctctas f. qćoninia agjetiif .ffHd qS r# dcnou.g* duplcr c(łaB*ctiL9.vn1' er copinW pbjbita naturaltt.wt ce ftcąntTtnoc liuc Bono.? Pm banc modfi nó an?ctut oraia fumnra boBó.ocl Bni iftó. nó cm*j ota babet ajpcntfi intcltcctaaifŚ? f m boc
btariwDis.lj in goicrafi róc q cfł.Pm ę bmń fttmiiiam 0Ł1 ?fcruat t tcrmiat^plMlhKł m qó fc*o obijana* diccnoi g> plite -i aU'c ercature coiruptitiks cum afl>c lit totówationć tai cffe.i a fumo bono. ąuot> i in sia Lf fenoaSir t poKtuliitr 1 gleiirwlrter. quo acg ajpout
Fragment tekstu z rubrykami (Aleksander de Hales: Summa unfoersae theologiae. Niirnberg 1481-1482)
wania wykonywał zazwyczaj sam pisarz lub też (od XIII w.) osobny *rubrykator. 2. Osobna czcionka w kształcie łuku, rączki itp. rozdzielająca w druku zdania, ustępy etc. 3. Mniejszy dział w *gazecie lub *czasopiśmie. 4. Wyodrębnione miejsce w *tabeli lub w *formularzu dla jednorodnej informacji.
RUBRYKATOR, w *skryptoriach klasztornych specjalista w zakresie zdobienia rpsów *rubrykami, mający tę samą funkcję w organizowanych przy średniowiecznych uniwersytetach ośrodkach księgarskich.
RUBY (amer. Agat) zob. STOPIEŃ PISMA.
"RUCH" zob. BIURO WYDAWNICZE "RUCH", CENTRALNY ZARZĄD UPOWSZECHNIENIA PRASY I KSIĄŻKI "RUCH".
RUCH OPORU WYDAWNICTWA zob. WYDAWNICTWA ZWARTE RUCHU OPORU W L. 1939-45.
RUCH WYDAWNICZY zob. PRODUKCJA WYDAWNICZA.
RUCIEWICZ Szymon Franciszek (zm. 1654), księgarz poznański. Prawo miejskie przyjął w 1646 jako przybyły z Żarnowca "typographus". Później występował zawsze z tytułem bibliopoli. Do księgarstwa wciągnęli go opiekunowie spadkobierców po księgarzu M. *P.adwi-ckim I. Ożeniony z jego córką Reginą przejął księgarnię Padwickich. Handlował książkami biorąc je z poznańskiej oficyny W. *R.egulusa; utrzymywał kontakty z krakowskim drukarzem i księgarzem Ł. *Kupiszem. Działalność R. sięgała pi. in. do prowincjonalnego Gostynia. Był pośrednikiem pomiędzy poznańskimi jezuitami a J. *Forste-rem w Gdańsku. Zmarł młodo, pozostawiając długi, których spłata przypadła w udziale szwagrowi M. Padwi-ckiemu n.
RUDGE William Edwin (1876-1931), drukarz i wydawca amer., jeden z typografów, którym sztuka drukarska w Stanach Zjednoczonych zawdzięcza wysoki poziom. Od 1900 prowadził oficynę ojca w Nowym Jorku, w 1919 zał. własną drukarnię w Mount Vernon N.Y., od 1929 kierował wydawnictwem Bowling Green Press. Najlepsze druki to North American wili flowers M. Vaux Walkott z 400 kolorowymi tablicami (t. 1-5, 1925) i Boswell papers (t. 1-18, 1928-1934).
J. Rodenberg: W.E.R. 1876-1931. "Gutenberg-Jhrb." 1952.
RUDIGER: 1. Johann Andreas (zm. 1748), nakładca i księgarz berliński. W 1. 1704-1747 ukazało się
.2107
2108
RUMUNIA
jego nakładem ok. 400 dzieł. Powodzenie w interesach zawdzięczał zręcznym posunięciom handlowym i dotacjom na Kasę Rekrucką Fryderyka Wilhelma I. Zięć jego J. J. *Korn był założycielem jednej z największych firm wydawniczych we Wrocławiu. 2. Jan Henryk (XVIII w.), księgarz gdański i prawdopodobnie lipski. Pracował w Gdańsku w 1. czterdziestych XVIII w. do 1761 lub 1762 jako księgarz i nakładca, m.in. dzieł G. Len-gnicha Ius publicum Regni Poloniae z 1742 i 1746 i E. Prae-toriusa Danziger Lehrer Gedachtniss z 1760, tłoczone w oficynie T.J. *Schreibera. 3. Beniamin Gottlieb (zm. 1773), właściciel młyna papierniczego w Świdnicy i w Bystrzycy Dolnej. Po zniszczeniu papierni świdnickiej w czasie działań wojennych w 1757, nie otrzy-mawszy zezwolenia na odbudowę, założył papiernię w pobliskiej Bystrzycy Dolnej. Papiernia ta kontynuowała działalność świdnickiej i używała świdnickich znaków wodnych. 4. Konrad Beniamin, papiernik z Bystrzycy Dolnej. W 1791 wyprodukował papier z łyka lipowego, za co otrzymał premię 100 talarów.
A. Georgi: Die Enłwicklung des Berliner Buchhandels. 1926.
RUETTE Mace, fr. introligator. W L 1598-1602 był uczniem Dominika Salis w Paryżu, w 1635-1644 został po C. *Eve introligatorem króla Ludwika XHI.Oprawy zdobił dekoracją kwietnych spirali, a w rogach *zwierciadła umieszczał odbicia małych tłoków, już w formie punktowanych (zapowiedź *tłoków punktowanych). Jemu przypisuje się wynalazek marrnurowanych obcięć kart i marmurowanej skóry maroquin. Sposób ten pozwalał ukryć pewne niedoskonałości wyprawionej skóry. Po śmierci R. w 1644 warsztat królewski prowadził jego syn Antoni, który w nagrodę za piękne oprawy otrzymał od króla w 1650 mieszkanie w College Royal.
Devauchelle I.
RULETKA zob. KREDKOWY SPOSÓB.
RULIKOWSKI Mieczysław (1881-1951), historyk literatury, teatrolog, bibliolog, bibliotekarz, bibliofil. Najważniejsze prace księgoznawcze R.: skrypt Księgoznawstwo (Warszawa 1916), wykład wstępny na Wyższych Kursach Naukowych w Warszawie pt. Zakres i zadania księgo-znawstwa (Warszawa 1916) oraz Księgoztiawstwo. Przeszłość oraz stan obecny wiedzy o książce i nowe w niej kierunki (Warszawa 1935). R. podał w tej pracy własny schemat bibliologii, a wyróżniwszy w definicji książki, jako przedmiotu badań bibliologicznych, treść, tekst i elementy materialne, sądził, że bibliologia nie sięga do treści książki. Zainteresowanie statystyką wydawniczą zrodziło wzorowe opracowanie pt. Produkcja wydawnicza polska w latach
1909-1911 (Warszawa 1913) oraz prace badawcze, m. in. rozprawę teoretyczną Vers une nouvelle methode de statistiaue des imprimćs (Varsovie 1935). Jako bibliotekarz R. zajmował się szczególnie problejmnii bibl. teatralnych. W1949--1951 (był wtedy archiwistą Teatru Polskiego w Warszawie) opracowywał zasady dokumentacji teatrologicz-nej. R. jest autorem bibliografii pt. Literatura polska lub Polski dotycząca z zakresu grafiki (Warszawa 1922) oraz szeregu prac poświęconych księgarstwu i jego roli w rozwoju kultury poi. Położył niepoślednie zasługi jako kierownik literacki księgarń nakładowych (kolejno S. *Orgel-branda, E. *Wendego oraz *Gebethnera i Wolffa). Był jednym z założycieli Związku Księgarzy Polskich, Tow. Bibliofilów Polskich, redaktorem, współredaktorem lub1 współpracownikiem wielu pism, m. in. "Przeglądu Antyk warskiego", "Przeglądu Księgarskiego", "Książki", "Nowej Książki" i in. Dorobek piśmienniczy R. wynosi przeszło 350 pozycji. Jego cenny księgozbiór wszedł po-1945 do różnych bibl. i instytucji.
M. Poznański: M.R. jako bibliolog. "Bibliotekarz" 1951 nr 8/9.
RUMJANCEW Nikołaj Pietrowicz (1754-1826), ros. dyplomata, mecenas uczonych, bibliofil. Jego zbiory (m. in. 28200 książek drukowanych, 710 rpsów, monety, minerały itd.) weszły w skład utworzonego w 1828 Muzeum im. R. w Petersburgu. W 1861 Muzeum zostało-przeniesione do Moskwy; po rewolucji stało się podstawą ŚBiblioteki im. W.I. Lenina.
RUMUNIA. Na ogóbą liczbę ludności 19143000 ilość bibliotek w 1966: narodowe 2, szkół wyższych różnych typów 43, szkolnych 8528, specjalnych 5262, powszechnych 11036. Wydano w 1966: książek 5039 tyt., w tym przekładów 792; czasopism 500 tyt., w tym gazet 56.
Bibliografia. I. Bianu, N. Hodos, D. Simonescu opracowali bibliogr. retrospektywną za 1. 1508-1830 (Bibliografia rommeasca veche, t. 1-4, 1903-1944). Autorami retrospektywnej bibliogr. czasop. CPublicafiunile periodice romanesti. T. 1: Catalog alfabetic 1820-1906 Bucuresti 1913) byli N. Hodosi i A. Sadi-Ionescu. Bieżącą produkcję wydawniczą rejestrowano od 1879 w miesięczniku księgarskim "Bibliografia Romana" (1879-1890), w wydawnictwie Biblioteki Akademii Rumuńskiej "Cresterea Colectiunilor" (1905-1942), w miesięcznikach "Bibliografia" (1920-1924), "Buletinul Cartii" (1923-1924), "Buletinul Cartii Romanesti" (1927-1947). W 1. 1952--1956 Camera Cartii (Instytut Książki) w Bukareszcie wydawała "Buletinul Bibliografie" (seria A rejestrowała książki, broszury, mapy, ryciny, muzykalia; seria B zawartość czasop.). Od 1956 Państwowa Biblioteka Central-
2109
2110
RUMUNIA
na (Biblioteca Centrala de Stat) w Bukareszcie wydaje narodową bibliogr. (dwutygodnik "Bibliografia Repu-blicii Populare Romine. Carci, albume, harti, notę muzi-cale"), a od 1957 bibliogr. zawartości czasop. (dwutygodnik "Bibliografia Periodicelor din Republica Popu-lara Romina"). W 1957 wydano też *komasację Anuarul carfii din Republica Populam Romina za 1. 1952-1954. Bibliogr. bibliografii podaje B. Theodorescu (Jstoria biblio-grafiei romine, Bucuresti 1945).
M. Tomescu: Rumanien. W: Die Bibliogr. in den europaischen Landem der Volksdemokratie. 1960.
Dokumentacja. Rozwinęła się głównie w dziedzinie techniki. Centralną organizacją jest Instytut Dokumentacji Technicznej (Institutul de Documentare Tehnica EDT) w Bukareszcie, przy głównym Urzędzie Miernictwa, Normalizacji i Wynalazczości, zał. w 1949 na bazie Cen-trului Romin de Documentatie, który powstał w 1940. Nadto istnieje kilka branżowych ośrodków przy ministerstwach oraz wydziały dokumentacji w instytutach naukowych, biurach projektowych i w zakładach produkcyjnych. IDT sprawuje kierownictwo metodyczne i koordynuje działalność sieci służby informacji naukowo-tech-nicznej; wydaje liczne publikacje, m. in. od 1949 miesięczną bibliogr. analityczną "Documentare Tehnica", obejmującą technikę i rolnictwo, oraz kilka innych periodyków informacyjnych (jak "Przegląd Osiągnięć Techniki" dla 28 gałęzi przemysłu), syntetyczne opracowania nowego piśmiennictwa (ok. 70 rocznie), periodyki propagujące nowe metody pracy (np. "Z doświadczeń naszych fabryk"), zawierające materiały informacyjne (np. seria: Z pomocą dla majstrów i robotników); publikuje karty dokumentacyjne. IDT prowadzi także działalność bibhograficzno--informacyjną na podstawie własnego księgozbioru, liczącego poza bogatym zbiorem książek ok. 4500 tyt. czasop. bieżących. Jest również ośrodkiem wykonującym tłumaczenia, ogłasza ich wykaz (roczny "Catalog de Traduceri") i posiada zbiór ponad 50000 tłumaczeń. Od 1958 jest członkiemJ^FID. Oprócz sieci informacji technicznej ważną rolę spełnia działający od 1948 Ośrodek Dokumentacji Medycznej (Centrul dc Documentare Medicala) przy Ministerstwie Zdrowia, z filiami w większych miastach. W 1964 został utworzony Ośrodek Dokumentacji Naukowej (Centrul de Documentare Stiintifica) przy Akademii Nauk w Bukareszcie, jako centralny ośrodek dla nauk matematyczno-przyrodniczych i społecznych, koordynujący pracę informacyjną placówek Akademii. Publikuje on m. in. miesięcznik "Bulctinele de Inforrnare Ctiintifica, Reviste de Referate żi Recenzii" (miesięczna bibliogr. analityczna w 9 seriach) oraz karty dokumentacyjne. Na użytek zagranicy wydawane są dwie bibliogr. analityczne (każda w oddzielnych wersjach językowych: ang., fr. i ros.) "Rumanian Scientific Abstracts" (od 1964;
2111
wyd. przez Ośrodek Akademii Nauk) oraz "Abstracts of Rumanian Tehnical Literaturę" (od 1965; kwartalnik wyd. przez IDT). Od 1964 Ośrodek AN wydaje kwartalnik naukowy "Studii si Cercetari de Documentare si Biblic-logie".
La iocumtntation dans la Rdpubliąue Populaire Roumanie. W: K.O. Saur, B. Saur, G. Gringmuth: Handbuch der technischen Dok. u. Bibliogr. Bd. 1. 1964. P. Atanasiu: Le Centre de Docu-tnentation Scienłifiąue de TAcadimie de la Rtp. Socialiste de Roumanie. "BulL de 1'Assoc. Intern, des Doc." 1965 nr 4.
Biblioteki. Zaczęły się rozwijać w drugiej poł. XIX w. Największa w kraju Biblioteka Rumuńskiej Akademii Nauk w Bukareszcie (obecnie Biblioteca Aca-demiei Republicii Populare Romine) powstała w 1867 z XVHI-wiecznych zbiorów H. Savy, który m. in. gromadził rpsy gr. i słowiańskie. Uniwersytet w Bukareszcie posiadał tylko bibl. wydziałowe; bibl. główną zawdzięcza fundacji Karola I. Biblioteka Uniwersytecka w Cluj powstała w 1872. Po drugiej wojnie światowej nastąpił znaczny rozwój bibl. Przy ministerstwach Kultury i Oświaty utworzono Dyrekcję Bibliotek, która spełnia rolę centrali zajmującej się pracami metodycznymi, bibliograficznymi, kształceniem bibliotekarzy oraz zaopatrzeniem bibl. w książki, od 1950 bowiem zniesiony został ich bezpośredni kontakt z księgarniami. W 1949 ośmiu bibl. przyznano *egzemplarz obowiązkowy. Organizację bibliotekarstwa powszechnego oparto na radź. systemie bibl. terytorialnych. W każdym z 18 okręgów istnieje bibl. okręgowa, nadzorująca czynności bibl. powiatowych i gminnych danego rejonu. Na wsi propagandę czytelnictwa prowadzą bibl. ruchome.
Z. Jewtiejewa: Biblioticcznoje dielo w stramch narodnoj (femoferatii. Wyo. 2: Rumynskaja Naród. Respublika. 1957.
Drukarstwo. Najstarszym ośrodkiem drukarstwa było Targovis,tę na Wołoszczyźnie, gdzie ukazały się pierwsze druki tłoczone *cyrylicą w j. starosłowiańskim przez mnicha *Makarego (Macariosa): * Służebnik (1508), *Oktoich (1510) i Czełweroewangelie (1512). Tamże w 1545 drukował mnich serbski Dymitr Liubavici. Pierwszy druk w j. rum. (Katechizm) pochodzi z 1544 z drukarni w Sibiu. Największe zasługi dla drukarstwa XVI w. położyli diakon Georg Coresi i jego syn, którzy w 1. 1559-1588 wytłoczyli w Braszowie (Brasov) rn. in. 18 druków w j. rum. (w 1. 1580-1581 Coresi przedrukował po rumuńsku Ewangelie, wyd. przez I. *Fiodorowa w Zabłudowie w 1569). Oficyna w Braszowie posiadała własną *odlewnię czcionek i warsztat drzeworytniczy, w zdobnictwie korzystała m. in. z wzorów ruskich i polskich. W XVII w. wojewoda Matija Basarab, obrońca prawosławia na Bałkanach, wysłał na naukę do Kijowa Meleteja Makcdoaskiego, Nektarija Pelagonijskiego i Stefana Brzohodeca, którzy przywieźli stamtąd dwie *prasy drukarskie, zainstalowane następnie w Długopolu (1633), gdzie działał również kijow-
2112
ski drukarz Timofiej Werbicki, i w Goworze (1637--1641). W 1. 1643-1679 w oficynach rum. drukowali typografowie lwowscy (*Drukarnie ruskie w dawnej Polsce). W pocz. XVIII w. (przed 1726) została zał. w Rym-niku drukarnia biskupia. W Mołdawii pierwsza drukarnia powstała w Jassach w 1640. W Siedmiogrodzie (w Cluj, Alba Iulia i Sibiu) drukowano po rum. zarówno dzieła treści religijnej, jak elementarze i podręczniki. Od XVI do XIX w. drukarstwo rum. stosujące jeszcze czcionki cyrylickie pozostawało wyłącznie w rękach duchowieństwa. Pierwsza drukarnia świecka powstała w 1817 w Bukareszcie. Do szybkiego rozwoju drukarstwa przyczyniła się rewolucja 1848. Działali wówczas wybitni drukarze: łon Eliade Radulescu, Gheorghe Asachi, Gheorghe Barit, w kilka lat później CA. Rosetti. Na przełomie XIX i XX w. dominującą rolę w druku książek odegrały wydawnictwa: Instytut Sztuki Graficznej (Institutul de Arte Grafice), Socec Minenra, Samitca. W dziedzinie wydawniczej i drukarskiej zasłużył się szczególnie Mikołaj Jorga, światowej sławy uczony i mąż stanu. Po drugiej wojnie światowej pracę nad rozwojem drukarstwa podjęło Wydawnictwo Rumuńskiej Partii Komunistycznej. W Bukareszcie utworzono kombinat poligraficzny "Sdnteia", z którego wychodzi dziennie ok. 2000000 gazet, broszur i książek, oraz wielkie zakłady o charakterze specjalistycznym. Liczne zakłady powstały również w większych miastach prowincjonalnych. W ciągu 15 lat (1949-1963) wyszło z tych drukarń 37077 tyt. książek. Najpoważniejszymi zakładami w Bukareszcie (poza wymienionym kombinatem) są: 13 Decembrie 1918, Informatia, Grafica Noua, Luceaf arul, Tiparul, Fabrica de Timbre oraz "Guten-berg". Z zakładów prowincjonalnych wymienić należy: Arges (w Pitesti), Bacau (w Bacau), Banat (w Timosoara), Brasov i Cluj w miastach o tych samych nazwach, Crisana (w Oradea), Dobrogea (w Konstancji).
V. Molin: Die Rumdnische Buchdruckerkunst in der Vergan-genheit und Heute. "Gutenberg-Jhrh." 1932. V. Candea: Liures anciens en Równanie. 1962.
Ilustratorstwo. Pierwsze druki z tradycyjnymi ilustr. składającymi się z pojedynczych figur lub kompozycji pojawiły się w R. w XVI w. (równolegle, aż do XVIII w., rozwijała się miniatura rpsów). Ciekawym zabytkiem z tego okresu są ksylograficzne druki religijne, pochodzące z klasztoru w Neanie. W końcu XVIII w. w rum. ilustr. pojawiły się tendencje nowatorskie, zapoczątkowane przez Michała Strilbitchiego, ilustratora roczników, zdradzającego duży zmysł obserwacyjny. Dążność do zerwania z przestarzałą techniką była charakterystyczna dla druków pierwszej poł. XIX w., takich jak np. Obraz świata (1840--1845) czy Almanach do nauki i rozrywki obydwa pod opieką inspiratora kulturalnego i rysownika Gheorghe Asachi (1788-1869). W drugiej poł. stulecia powstał nowy
2113
RUMUNIA
typ ilustracji czasop. humorystycznych i satyrycznych, odznaczającej się dynamizmem kompozycji i dążeniem do stworzenia karykatury portretowej. W tej dziedzinie wyróżnili się: Henryk Trenk, I.H. Dembitchi (1830-1906; urodzony w Polsce), Karol Alexander, Vincenz i in., w końcu wieku: notujący zabawne typy z przedmieść miast Konstanty Jiquidi (1865-1899; ilustrator publikacji związanych z ruchem robotniczym), Rolla Piekarski, znany również pod nazwiskiem Tantal (1857-1909; studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie) i Mikołaj Vermont (ilustrator almanachu Mos Teaca Dziadek strączkowy). Na pocz. XIX w. w rum. ilustratorstwie książkowym ujawniły się nowe tendencje. Z jednej strony oddziaływał zachodnioeuropejski "Jugendstil", bardzo przeładowany elementami symbolicznymi, wykorzystujący Unie kręte i formy faliste, którego przedstawicielami byli m. in. Cecylia Cutescu Storek, uprawiająca sztukę symboliczną, i Kimon Loghi, sentymentalny epigon sztuki gregoriańskiej. Odrębny styl, wypowiadający się za pomocą grafiki, opierał się na linii wcinającej się i na mocnym konturowaniu form. Styl ten reprezentował malarz Iser, a później N.N. Tonitz. Okres międzywojenny charakteryzowało duże zainteresowanie dla starych tradycji ilustracji książkowej oraz tendencja do wykorzystania w większym stopniu techniki ksylograficznej, będąca wynikiem rozpowszechniania się ilustracji ekspresjonistycznej. Do znanych artystów tego okresu należeli: Wasyl Dobrian (sceny przedstawiające robotników, ilustr. do wierszy G. Bacovia), Mac Constantinescu (ilustr. do Piekła Dantego), Marcel Olinescu (do poematu Herkulan, kapitan Rzymian), Anastazy Damian (do wierszy Wasyla Aleksandri i Gheorghea Dosbuc), Th. Kiriakoff (do Opowiadań Jana Creangą), Lena Constante i Łucja Demetriade Balacescu (wprowadziły do ilustr. nutę lekkiego humoru z reminiscencja wrażeń dziecięcych), Aurel Jiquide (1896--1962), jeden z głównych przedstawicieli grafiki, posługujący się środkami satyrycznymi w kreowaniu typów i charakterów (ilustr. do Burzliwej nocy i do in. dzieł J.L. Caragiale), Jon Anestin (1900-1963), A. Dragos, Marin Lorda, Gh. Labin, AL Bratasanu, Eugen Dragutescu i in. Po drugiej wojnie światowej ilustrację książkową uprawiają zarówno graficy, dla których jest ona zajęciem podstawowym, jak i inni artyści, zajmujący się nią ubocznie. Głównym zadaniem współczesnego ilustratorstwa rum. jest oddziaływanie wychowawcze, zmierzające do przyswajania wartości literatury powszechnej i narodowej. Do znanych twórców należą: malarz Corneli Baba (ilustr. do powieści Mitrea Cocor Michała Sadoveanu), Perahim (ilustr. dzieł Eminescu, Puszkina, Anatola France'a, Dostojew-skiego), Ligia Macovei (ilustr. do wierszy Salwatora Quasimodo), M. Eminescu (ilustr. książek dla dzieci), Geta Bratescu (ilustr. do dzieł Bertolda Brechta, Jana Creanga,
2114
RUNY
Balzaka, Antoniego Panu, Eugeniusza Barbu), Florika Cor-descu (1913-1965), Marcela Cordescu (ilustr. bajek), karykaturzysta Eugeniusz Taru, Val Munteanu (ilustr. do powieści Starzy i nowi dorobkiewicze Mikołaja Fili-mona i do Opowieści kanterberyjskich Chaucera), Gh. Ivan-cenco (ilustr. do dzieł A. Czechowa), Roni Noel (ilustr. do Anny Kareniny Tołstoja). Z nowszej generacji na uwagę zasługują: Benedykt Ganescu [Komedia pomyłek Szekspira), Eugeniusz Mihaescu, malarz Konstanty Piliuta, Oktaw Grigorescu, Harry Guttmann i in.
Księgarstwo i ruch -wydawniczy. Początki księgarstwa, w którego rozwoju znaczną rolę odegrały ośrodki siedmiogrodzkie, jak Sibiu (Hermannstadt), sięgają XVI w. "W 1856 w Bukareszcie powstała pierwsza księgarnia nakładowa, jednak ruch wydawniczy rozwijał się słabo. Przed drugą wojną światową w liczącej 70% analfabetów R. istniało kilka niewielkich wydawnictw, a najwyższy nakład sięgał zaledwie 3000-4000 egz. W pierwszych latach po wojnie rozpoczęto budowę kombinatu wyda-wniczo-poligraficznego Casa Scinteii w Bukareszcie; wydano ponad 80 podręczników szkolnych w nakł. 7500000 egzemplarzy. Obecnie koordynacja całego ruchu wydawniczego i księgarstwa spoczywa w rękach Centrali Wydawnictw i Księgarstwa (Centrala Editurilor si Difuzari Cartii) w Bukareszcie. Tu też znajduje się 15 głównych, specjalistycznych wydawnictw, z których ok. połowa podlega Centrali, reszta zaś poszczególnym resortom. Są to: Wydawnictwo Akademii Nauk RRL (Editura Academiei Republicii Populare Romine), wydające prace ok. 60 instytutów naukowych Akademii w j. rum., fr., ang., ros. i niem.; Wydawnictwo Literatury Naukowej (Editura Stiintifica), wydające także dużo prac popularnonaukowych, oraz wydawnictwa: polityczne, medyczne, techniczne, rolnicze, młodzieżowe, muzyczne i in. W1962 wydano w R. 6710 tyt., głównie z zakresu nauk stosowanych, techniki, medycyny i rolnictwa (2291), z nauk społeczno--ekonomicznych i prawniczych (1496) oraz literatury pięknej i literaturoznawstwa (993). Książek tłumaczonych było 923, w tym z j. ros. 303. Wydaje się sporo przekładów z j. poi. (tylko z zakresu literatury pięknej ukazało się ich w 1. 1951-1960 ponad 30). Dużą część produkcji wydawniczej i importu stanowią publikacje mniejszości narodowych w 11 językach. Państwowa sieć księgarska w miastach R., zorganizowana w dziesięciu centralach regionalnych, liczy obecnie 1297 księgarń. Ich pracę uzupełniają 6304 punkty sprzedaży zaopatrujące spółdzielczość wiejską. Eksportem i importem zajmuje się przedsiębiorstwo Cartimex z siedzibą w Bukareszcie.
Zob. też Kształcenie i szkolenie zawodowe, Zjazdy,
KONFERENCJE, KONGRESY.
S. Taubert: Gmndriss des Buchhandels in aller Welt. 1953.
2115
RUNY zob. PISMO RUNICZNE.
RUSCH Adolf (żjn. 1489), drukarz i wydawca w Strasburgu, ożeniony z córką tamtejszego drukarza J. *Mentelina, stał się w 1464 współwłaścicielem przedsiębiorstwa. Po śmierci teścia (1478) prowadził oficynę samodzielnie, rozwijając działalność wydawniczą. R. trudnił się także księgarstwem, był handlarzem papieru i prawdopodobnie rpsów. W 1486 wydrukował dla A. *Kobergera wielotomową Biblia Latina cum glossa ordinaria Walajridi Strabonis. R. wydał wiele dzieł z zakresu literatury humanistycznej i pierwszy w Niemczech zastosował *antykwę. Ze względu na swoisty kształt czcionki 'R' zwany był "drukarzem dziwnego 'R' ". Występował też jako nakładca, płacąc drukarzom podwójną ilością czystego papieru.
E. Voullieme: Die deutschen Drucker des funfzehnten Jahrhun-derts. 1922.
RUTSKI Kazimierz (1867-1945), księgarz i wydawca. Praktykował w księgarni J.* Zawadzkiego w Wilnie; w 1908 objął jej kierownictwo i następnie dyrekturę (do 1919). W 1908 ożywił działalność wydawniczą firmy i do 1914 wydał starannie kilkanaście cennych książek. Jeszcze jako pracownik nabył w 1904 filię tej księgarni w Kownie, którą pod swoim nazwiskiem prowadził do 1915. W 1919 zorganizował w Wilnie duże przedsiębiorstwo hurtowe Polska Składnica Książek i Pomocy Naukowych, które podczas działań wojennych uległo zniszczeniu i w 1921 zostało zlikwidowane. W 1923 założył własną księgarnię asortymentową i równolegle podjął działalność wydawniczą w zakresie podręczników uniwersyteckich z przyrody i medycyny, a od 1932 również podręczników dla szkół podstawowych do nauki przyrody i j. poi. Jako wydawca wykazywał niezwykłą dbałość o poziom oraz szatę graficzną swych książek i wraz z autorami był w pełni ich współtwórcą. Czynnie działał w wielu organizacjach oświatowo-kulturalnych oraz zawodowo-księgarskich (m. in. był jednym z założycieli Koła Wileńskiego Związku Księgarzy Polskich, jego długoletnim wiceprzewodniczącym, a od 1936 przewodniczącym).
RYBACKI Karol Jan (1859-1935), księgarz, drukarz, literat. W 1882 założył w Łowiczu drukarnię wraz z intro-ligatornią, a w 1897 nabył od Władysława Zajączkowskiego księgarnię (zał. przez historyka Łowicza Romualda Oczy-kowskiego). Na użytek regionu drukował, oprócz akcy-densów i druków urzędowych, własne nakłady: kalendarze, elementarze, książki dla dzieci, literaturę religijną, prace regionalne oraz czasop.: "Łowiczanin", "Gazeta Łowicka", "Życie Łowickie", "Życie Gromadzkie". W 1930 księgarnię sprzedał spółce pn. Księgarnia Łowicka, zaś drukarnię prowadził do końca życia.
2116
RZESZÓW
RYBICKA Ludwika zob. DOBRZYŃSKA-RY-
BICKA Ludwika.
RYBNIK
Księgarstwo. Najstarsza księgarnia działała przy powstałej w 1871 drukarni Schoena (w następnym okresie stanowiącej własność Bartelsa, a później Barwika). W 1895 rozprowadzaniem książek trudniła się bibl. *Tow. Czytelni Ludowych, działająca przy sklepie papierniczym F. Mrow-ca. Rozprowadzaniem poi. książek, gazet i kalendarzy po okolicznych wsiach zajmował się w końcu XIX w. księgarz wędrowny Ignacy Buła, przedstawiciel poi. firm wydawniczych z Poznania i Krakowa. "W pocz. XX w. (1910) założył księgarnię (istniejącą z przerwami do 1949) Maksymilian Basista (ur. 1883), przy której w 1. 1911-1914 prowadził ekspozyturę gazety "Straż nad Odrą". W okresie plebiscytu wydawał "Gazetę Rybnicką", a w 1927 był współzałożycielem Śląskiego Oddziału Związku Księgarzy Polskich, którego prezesem był do 1935. W dwudziestoleciu międzywojennym działały jeszcze księgarnie: Katolicka W. Kuczery (potem S. Zielińskiego) oraz Polonia. Obecnie istnieją 3 księgarnie Domu Książki.
RYCINY ŚRUTOWE zob. GROSZKOWY SPOSÓB.
RYGA zob. MATERIAŁ ZECERSKI.
RYGIEL Stefan Henryk (1887-1945), historyk literatury, bibliofil, bibliotekarz. W 1913 uzyskał w Berlinie doktorat filozofii. W 1. 1915-1921 był bibliotekarzem w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, w 1921 ekspertem w Polskiej Komisji Rewindykacyjnej w Moskwie. Od 1924 dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie, następnie w Warszawie. Jednocześnie w 1. 1926-1932 był kierownikiem Biblioteki Państwowej im- Wróblew-skich w Wilnie. Członek Rady *Związku Bibliotekarzy Poi. i Rady Bibliofilów oraz długoletni prezes Koła Bibliotekarzy Warszawskich. Zginął w obozie w Belsen Bergen. Ogłosił szereg rozpraw, artykułów i recenzji. Najważniejsze z nich: Losy księgozbioru I. Krasickiego (1922), Rewindykacja gabinetu rycin b. Biblioteki Publicznej w Warszawie (1922-23) oraz Czarodziejska moc książki (1933).
RYLEC zob. DRZEWORYT, MIEDZIORYT, TŁOKI INTROLIGATORSKIE.
RYNEK KSIĘGARSKI, całokształt stosunków handlowych obejmujących sprzedaż i kupno książki oraz innych artykułów handlu księgarskiego, zarówno hurtowego, jak detalicznego. W odniesieniu do książki starej i używanej przyjęte jest określenie rynek antykwarski.
RYNMANN Johann, księgarz i nakładca niem., prawdopodobnie pierwszy, który wcale nie zajmował się drukarstwem, działał w Augsburgu w 1. 1497-1522. Wydawane jego nakładem dzieła, głównie treści religijnej, tłoczyli drukarze niem. i zagraniczni.
RYTOWANIE NUT zob. DRUK NUT.
RYTOWNICTWO, wychodzące z użycia określenie związane z cięciem (sztychowaniem, grawerowaniem) płyt drewnianych, metalowych lub kamieni, stanowiących *matryce w *grafice artystycznej. Dla określenia efektu pracy graficznej (tj. odbitki) często spotyka się słowo sztych (z niem.), a dla określenia zawodu: sztycharz, rytownik, miedziorytnik, grawer, w odniesieniu zaś do specjalistów wycinających klocki drzeworytnicze krawacz, ksylograf, drzeworytnik.
RYTOWNIK zob. MIEDZIORYT, RYTOWNICTWO.
RYTUAŁ (łac. rituale), zwany też agenda, *benedic-tionale, libellus agendorum, liber agendorum, obseąuiale, pastorale, sacerdotale, podręcznik liturgiczny obrządku rzymskiego obejmujący obrzędy sprawowane poza mszą przez zwykłego kapłana w odróżnieniu od *pontyfikału. Liczba rękopiśmiennych R. średniowiecznych, dotąd zachowanych, jest znaczna. Za najstarszy uchodzi klasztorny R. z opactwa St Florian z XII w. Z XIII w. pochodzi R. warmiński, pierwszy znany R. diecezjalny, będący adaptacją R. dominikańskiego dla potrzeb kleru diecezjalnego, a wprowadzony przez dominikanina, bpa warmińskiego Anzelma. Dodatkowo posiadały niektóre R. wybrane modlitwy i śpiewy paraliturgiczne w j. narodowym.
RZECZOWNIK RZĄDZĄCY (substantivum re-gens) zob. HASŁO KATALOGOWE, KATALOG ALFABETYCZNY.
RZESZÓW
Biblioteki. Pierwsze bibl., odgrywające poważną rolę w podniesieniu kulturalnego poziomu społeczeństwa, powstały w okresie rozbiorowym z inicjatywy rzeszowskiego koła To w. Oświaty Ludowej i*Tow. Szkoły Ludowej. Po drugiej wojnie światowej powstał w Rz. szereg bibl., z których największe to: zał. w 1945 Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka (każda posiada ponad 120000 wol.), Główna Biblioteka Lekarska, Oddział w Rzeszowie oraz zał. w 1963 Biblioteka WSP i Biblioteka WSI.
Drukarstwo. W 1840 pierwszą drukarnię w Rz. za-
2117
2118
RZUT
łożył Franciszek Skiełski, który wytłoczył ok. stu pozycji. Po jego śmierci (1850) drukarnię prowadziła wdowa Bal-bina; w 1856 sprzedała ją J.A. *Pelarowi. W 1886 kierownictwo oficyny, wyposażonej w najnowocześniejsze maszyny drukarskie, objął Henryk Czerny (1861-1941). W 1925 po przystąpieniu do spółki Jana Uzarskicgo drukarnia przybrała nazwę J.A. Pelar i S-ka; w 1934 wydzierżawił ją Bolesław Bonarowski. Od 1883 działała w Rz. druga drukarnia, Edwarda Arwaya (1850-1926), odkupiona w 1906 przez L.* Pilłera. W cztery lata później zarząd jej powierzono Edwardowi Arwayowi, który pozostawał na tym stanowisku do 1923. W 1926, po przystąpieniu do spółki z Pillcrcm Ślusarczyka, drukarnia przybrała nazwę Udziałowej. Drukarnie Rz. do wybuchu drugiej wojny światowej prowadziły ożywioną działalność, wydając m. in. miejscowe periodyki oraz przyczyniając się do rozwoju oświaty w mieście i okolicy. W1944 z połączenia Pelarowskiej i Udziałowej powstały Rzeszowskie Zakłady Graficzne, które (obecnie rozbudowywane i powiększane) staną się jednym z największych zakładów przemysłu poligraficznego w Polsce.
Księgarstwo. W 1848 J.A. *Pelar założył w Rz. pierwszą księgarnię, przy której w 1885 została otwarta
wypożyczalnia książek. Pomyślny początkowo rozwój, zahamowany na pewien czas wskutek wybuchu powstania styczniowego, ożywił się ponownie ok. 1880. W 1. 1883--1890 księgarnia wydawała periodyki: "Kurier Rzeszowski" i "Przegląd Rzeszowski". Następnymi po Pelarze jej właścicielami byli: od 1886 Henryk Czerny, Marian Matula (1862-1905), od 1907 Jadwiga Jaroszowa (ok. 1850-1911), od 1911 Józef Bieńkowski, od 1914 Władysław Uzarski. Drugą księgarnię w Rz. założył w 1883 Edward Arway, wydający własnym nakładem "Tygodnik Rzeszowski" (1883, 1885-1888) i "Głos Rzeszowski" (1897-1920). Firma ta prawdopodobnie została sprzedana Pelarowi. Księgarnie rzeszowskie prowadziły własną działalność nakładową, współpracując z innymi firmami poi. i zagranicznymi. Po drugiej wojnie światowej zostały upaństwowione.
RZUT, przekazanie do sprzedaży księgarskiej pewnej określonej części ustalonego *nakładu książki. Rozpowszechnianie dzieła w rzutach praktykuje się najczęściej przy wysokich nakładach dla skrócenia oczekiwania na całkowite wykończenie książki; rozprowadza się ją wówczas na rynek księgarski partiami.
Ś
S.v. (łac. sub voce = pod hasłem), skrót spotykany w przypisach bibliograficznych; odsyła do hasła czy nazwiska w encyklopedii lub słowniku.
SABIN Joseph (1821-1881), bibliograf, bibliofil, an-tykwariusz i wydawca działający w Nowym Jorku i Filadelfii. Ułożył spis ważniejszych bibliogr. ang., fr. i niejn. A bibliography of bibliography (1877) oraz zapoczątkował 29-tojnowe dzieło Bibliotheca Americana. A dictionary of books relating to America, from its discovery to the present time (1868-1936). Za jego życia ukazało się 141. tego dzieła; po śmierci S. było ono kontynuowane przez W. Ea-mesa i R.W.G. Vaila.
SACHSE Jan zob. SAXO Jan.
SADZA zob. SUROWCE DO PRODUKCJI FARB DRUKARSKICH.
SAFIAN zob. SKÓRA.
SAINT-AUBIN Augustin (1736-1807), fr. rysownik, grafik. Studiował u swego brata Gabriela i u E. Fesarda. Odegrał znaczną rolę jako ilustrator i twórca winiet. Wg *Bouchera rytował ilustr. i winiety do Mitamor-phoses Owidiusza (1767-1771), wg *Cochina wykonał karty tyt. do Les Comtdies Terencjusza (1770), Quatre pottiaue Batteux (1771), wg *Gravelota rytował zdobniki do Dćcamerona Boccaccia (1751). Ilustrował Description des pierres grauies du cabinet de duc d'Orlians (1779) oraz utwory Lafontaine'a i Dorata.
R. Portalis, H. Beraldi: Les Graueurs du dix-huitieme siecłe. 1882. M.Ch. Le Blanc: Manuel de Tamateur d'cstampcs. 1889.
SAINT-NON Jean-Claude (Richard de, 1727-1790), fr. rysownik i rytownik amator, zamiłowany w studiach nad kulturą antyczną. Podczas swej podróży po Włoszech, w której towarzyszyli mu artyści H. Robert i Fra-gonard, zebrał materiały do wydawnictw, na które złożyły się jego akwaforty i studia rysunkowe obu artystów: 294
ryc. dzieł sztuki i widoków pt. Recueil de Griffons (1771-1773) oraz rys. i akwaforty do Voyage pitloresque ou Description du Royaumt de Napks et de Sidle (1781-1786). Przy tym wyd. pracowało wielu artystów: *Choffard, Frago-nard, H. Robert, *Cochin, Martini i in.
M. Boissais, J. Deleplanque; Les Livre & grauures au XVim s. 1948.
SAKRAMENTARZ (łac. sacramentarium, liber sa-cramentorum), przed powstaniem mszału oficjalna łac. księga liturgiczna, która zawierała teksty mszalne odmawiane lub śpiewane przez celebrującego kapłana. Inne teksty mszalne odmawiali albo śpiewali z innych ksiąg duchowni asystujący lub chór. Teksty te ograniczały się w różnych formularzach zależnie od święta bądź cyklu roku kościelnego do następujących modlitw: Kolekta, Sccrcta, zwana też (Oratio) Super oblata, *Ka-non, Postcommunio, zwana też Complenda lub Ad com-plenda i ew. Oratio super populum. S. Leonianum nie jest właściwym S. ani nie pochodzi od papieża Leona I. Jest to obszerna prywatna kompilacja, która nigdy nie służyła do liturgicznego kultu, a powstała z tekstów liturgii rzymskiej, prawdopodobnie w drugiej poł. VI w. albo może nawet wcześniej. Jedyny zachowany rps pochodzi z końca VI lub pocz. VII w. S. Gelasianutn był liturgicznym S. papieskim, którego zasadnicza pierwotna część została spisana pod koniec V w. Najlepszy rps pochodzi z poł. VIII w. S. Gregorianum powstał pod koniec VI w. Ogólnie dzisiaj uznanym jego autorem jest papież Grzegorz W. (590-604). Celem tej redakcji było stworzenie S. praktycznego, a nie odbiegającego od tradycji rzymskiej. Całość została znacznie skrócona, ale w jednym kodeksie zostały 'złączone formularze zarówno cyklu liturgicznego rocznego (Proprium de Tempore), jak świętych pańskich (Proprium Sanctorum). S. Hadrianum, przerobiony S. Gregorianum, na zlecenie Karola W. uzupełniony przez *Alkuina wyciągami z S. dotąd używanych u Franków. Stopniowo weszły do S. również teksty nie należące tu wcześniej, tworząc od XII w. całość bardziej praktyczną, *mszał (tj. missale plenarium).
2121
2122
SAKRAMENTARZ DROGO
F. Cabrol: Les Lhres de la liturgie latine. 1930. K. Gam-ber: Sakramentartypen. 1958. (Texte u. Arbeiten 49/50).
SAKRAMENTARZ BISKUPA DROGO, główne dzieło szkoły iluminatorskiej w Metz z IX w. Dekoracja figuralna ogranicza się do inicjałów, składających się z bogatej ornamentyki roślinnej w żywych, malowniczych kompozycjach, które w szczegółach, tak jak styl całości, wykazują zarówno pewne rysy pokrewne wobec *Psałte-rza utrechckiego, jak i nawrót do wzorów antycznych. W tę dekorację roślinną wplecione są liczne miniaturowe sceny ze Starego i Nowego Testamentu, żywoty świętych, a także sceny typologiczne. Obecnie przechowywany w Bibliotheque Nationale w Paryżu (9428).
A. Boeckler: Abendldndische Miniaturen bis zum Ausgang der romanischen Zeit. 1930.
SAKRAMENTARZ TYNIECKI, rękopis pergaminowy sprzed 1060; należy do najstarszych zachowanych w Polsce. Pisany minuskułą karolińską złotem, w części kodeksu pismo złote na purpurowym tle. W paru miejscach zachowane najstarsze w Polsce neumy z XI i XII w. Dekorację stanowią dwie całostronicowe miniatury (Maiestas Domini
Strona Sakramentarza tynieckiego
i Ukrzyżowanie), inicjały i bordiury. Styl, kompozycja i technika dekoracji, jak również imiona świętych w kalendarzu wskazują na pochodzenie S.t. ze szkoły kolońskiej. Przypuszcza się, że S. został przywieziony do Tyńca przez bpa krakowskiego Arona (1046-1059), który poprzednio był opatem tynieckim. W 1656 S.t. został zrabowany przez Szwedów (i być może odarty z cennej oprawy), a następnie odkupiony i zwrócony benedyktynom. Wskutek trudności materialnych klasztor sprzedał S. w 1814 Stanisławowi *Zamoyskiemu, który w 1818 włączył go do zbiorów Bibl. Ordynacji Zamojskiej (cim. 8). Obecnie w Bibliotece Narodowej.
SAKRAMENTARZ Z GELLONE, rps przedkaro-liński z drugiej poł. VIII w., posiada szczególnie charakterystyczną zoomorficzną ornamentykę inicjałów, w którą wprowadzone są także figury ludzkie, dostosowane do formy liter, oraz plecionki, różne zwoje roślinne itp. Kodeks wykazuje kontakty z elementami wschodnimi, być może za pośrednictwem Hiszpanii. Lokalizacja rpsu nie jest określona. Przechowywany w Paryżu.
A. iłoeckler: Abendlandische Miniaturen bis zum Ausgang der romanischen Zeit. 1930.
SALEWSKI (Zalewski) Karol Edward (1831-1917), księgarz, drukarz i wydawca na Mazurach. W 1855 założył w Ostródzie księgarnię, a w 1868 drukarnię, nastawioną głównie na tłoczenie literatury dewocyjnej, gospodarczej i kalendarza dla Mazurów (ok. 50 pozycji). Był kontynuatorem wydawnictwa A. *Gąsiorowskiego. W 1. 1878-1903 wydawał "Prusko-Polski Kalendarz", a następnie tygodnik "Mazur" pod redakcją Jana Karola Sem-brzyckiego. Dzięki bliższej współpracy z księgarnią E. *Feitzingera w Cieszynie rozchodziły się one nie tylko na Mazurach, ale również na Śląsku Cieszyńskim. W 1903 sprzedał drukarnię i prawa wydawnicze F. Pośpieszyń-skiemu, który nabył je za pieniądze komitetu ewangelików poi. ze Śląska Cieszyńskiego. Pośpieszyński wydawał "Gnńca Mazurskiego", ale w 1906 zbankrutował.
W. Chojnacki: Wydawnictwo oraz drukarnia Poipieszyńskiego w Ostródzie. "Komunik. Mazurska-Warm." 1963.
SALZSTEIN Gecel zob. ZALCSZTAJNOWIE.
SAMONAKŁADACZ, urządzenie do samoczynnego podawania arkuszy papieru na maszynę drukującą. Istnieją S. pneumatyczne o biegu arkusza za arkuszem, pneumatyczne strumieniowe, gdzie arkusz idzie pod arkuszem, tarciowe oraz kombinowane pneumatyczno-tarciowe.
W S. pneumatycznych o biegu arkusza za arkuszem górne arkusze stosu są rozluźniane nieco przez dmuchawki przednie. Na arkusz opada rura z szeregiem
2123
2124
SAPIEHA
ssawek, które przysysają arkusz i odginają go o niewielki kąt, zależny od gramatury papieru, celem lepszego oa-dzielenia od arkusza następnego. Rura przenosi arkusz na walec pociągowy, ssawki puszczają go, na walec opadają rolki gumowe, które wyciągają arkusze na stół spływowy. Na stole arkusz idzie pod działaniem tasiemek, dociskany z góry roleczkami i kuleczkami. Dochodzi do oporów przednich, tzw. marek przednich, po czym zostaje wyrównany w drugim kierunku przez dociągnięcie do oporu bocznego, tzw. marki bocznej (marginesu). Stół ze stosem arkuszy papieru w miarę jego ubywania podnosi się automatycznie ku górze.
S. strumieniowy posiada nad stosem arkuszy głowicę z ssawkami tylnymi, przednimi i stopą. Arkusze górne rozluźniane są nieco przez dmuchawki tylne i boczne. Ssawki tylne chwytają arkusz i unoszą go do góry. Stopa wchodzi pod uniesiony arkusz, dmuchnięcie przez jej otwory powoduje dobre oddzielenie arkusza. Ssawki przednie przysysają arkusz, tylne puszczają, przednie przesuwają arkusz na walec pociągowy i puszczają. Opadają rolki gumowe i arkusz zostaje wyprowadzony na stół spływowy, następny arkusz wchodzi pod niego. S. zaopatrzone są w mechanizmy wyłączające ich działanie, gdy arkusz idzie skośnie, gdy nie został podany lub gdy wejdą dwa arkusze na stół spływowy.
S. tarciowy stosuje się najczęściej przy maszynach do złamywania arkuszy. Składa się ze stołu górnego, dolnego i spływowego. Na stole górnym układa się arkusze oraz rozsuwa się ich brzegi kostką, tak aby odstępy między nimi wynosiły 2-3 mm. Przy przejściu arkuszy na stół dolny zwiększa się odległość między brzegami arkuszy. Na stole dolnym opadają na arkusze dwa koła z roleczkami fibrowymi, które przesuwają arkusz do przodu na walec pociągowy stołu spływowego. Następnie na arkusz opadają rolki gumowe i wyprowadzają go. W nowoczesnych S. zamiast kół z roleczkami fibrowymi stosuje się specjalną głowicę ssącą z obiegającą dziurkowaną taśmą. Głowica przysysa arkusze, a taśma przesuwa je do przodu na walec pociągowy.
SAMOSTRZELNIK Stanisław (zm. 1541), *ilumi-nator i malarz, zakonnik w opactwie cystersów w Mogile k. Krakowa, w 1. 1513-1530 proboszcz w Grocholicach k. Ćmielowa. Wzmiankowany po raz pierwszy w 1506. W 1. 1511-1530 pozostawał na służbie u kanclerza koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego. Jako kapelan towarzyszył mu zapewne w podróżach na Węgry (po raz pierwszy w 1514) i do Austrii (1515), której malarstwo i grafika oddziałały na jego twórczość. W 1. 1530-1535 protektorem S. był bp krakowski i podkanclerzy P. *Tomicki, dla którego już w 1516 wykonał *mszał (nie zachowany). Po 1535 powrócił S. do Mogiły, gdzie zapewne
w tym czasie wykonał przypisywane mu polichromie kościoła i klasztoru. S. zatrudniał wielu współpracowników (m. in. Bartłomieja, altarystękościoła Św. Anny wKra-kowie), o czym świadczy zarówno analiza sygnowanych prac, jak i wiadomości archiwalne. Sygnował swe prace monogramem S.C., co rozwiązywano jako Stanislaus Claretumbensis lub Cracoviensis. W 1948 zidentyfikowano jego nazwisko na podstawie danych archiwalnych. Zachowane prace warsztatu S.: Przywilej opatowski (1524, Opatów, Kolegiata Św. Marcina), * Modlitewnik Zygmunta I (1524, sygnowany; Londyn, British Museum),
* Modlitewnik Bony (1527, sygnowany; Oxford, Bodleian Library), "^Modlitewnik Krzysztofa Szydłowieckiego (Mediolan, Triwdziana; wycięte miniatury w Ambrosianie),
* Modlitewnik Wojciecha Gasztołda (1528, sygnowany; Monachium, Muzeum), Liber geneseos rodziny Szydłowiec-kich (ok. 1532, Kórnik, Biblioteka PAN, M.K. 3641--3651), Ewangeliarz Tomickiego przepisany przez Stanisława Górskiego (1534, sygnowany; Kraków, Archiwum Kapitulne na Wawelu, nr 19), Catalogus archiepiscoporum gnes-nensium Jana Długosza (1530-1535, sygnowany; Warszawa, Biblioteka Narodowa, BOZ cim. 5), Pontyfikat wiel-koczwartkowy Tomickiego, Ewangelie na święto Bożego Ciała z 1536 i Dialogus de Sbigneo Olehicki (Kraków, Archiwum Kapitulne na Wawelu, nry 16, 18, 207).
B. Przybyszewski: S.S. "Biul. Hist. Szt." 1951 nr 2-3. T. Dobrowolski: Życie, twórczość" i znaczenie społeczne artystów poi. (1440-1520). 1965. Z. Ameisenowa: Cztery poi. rpsy iluminowane z 11524-1528. 1967.
SANDECKI Jan (Sandecensis Joannes) zob. MA-LECKI Jan.
SANDIUS (Sand) Krzysztof jun. (1644-1680), teolog ariański, bibliograf, autor pracy wydanej po jego śmierci Bibliotheca Antitrinitariorum sive Catalogus scriptorum et succinda narratio de vita eorum auctorum... (Freistadii, właśc. Amsterdam 1684). Jest to zbiór biografii pisarzy ariańskich w Polsce (z informacjami bibliograficznymi dotyczącymi ich dzieł). Do zbioru dodano m. in. anonimową notatkę o drukarzach ariańskich w Polsce i na Litwie. (Przedruk fotooffs. w wyd. L. Szczuckiego, 1967).
SAPIEHA Jan Fryderyk (1680-1751), kanclerz wielki litewski, bibliofil, protektor J.A. *Załuskiego. W Kodniu (pow. Biała Podlaska) założył doborowy księgozbiór, który w 1733 obejmował 1130 t., przeważnie druków krajowych. Książki zaopatrywał w piękne *ekslibrisy miedziorytowe rylca J.F. *Myliusa. Bibliotekę kodeńską, pomnożoną przez spadkobierców do ponad 50001., Aleksander S. w 1802 ofiarował Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie.
2125
2126
SARTORIUS
SARTORIUS zob. SCHNEIDER Mikołaj.
SATTLER Joseph (1867-1931), niepi. malarz i ilustrator, prof. monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych. S. wraz z Melchiorem Lechterem był pierwszym reprezentantem modernistycznego kierunku Jugendstil, który odznaczał się mieszaniną stylistyczną secesji i wzorów późnogotyckich. S. był współpracownikiem satyrycznego pisma "Simplicissimus" i "Pan", będącego obok czasop. "Jugend" przodującym pismem wspomnianego kierunku. Z wielu rys. S. za najlepsze uznane są ilustr. do: Moderner Totentanz (1894, 2 wyd. 1912), do Boosa Geschichte der Rhein. SłSdtekułtur (1897) i do Nibelungenlied (1900), wykonanych na światową wystawę książki w Paryżu. Ilustr. te ukazują harmonijnie skomponowane obrazy płaszczyznowe z falistą linią oraz kwiatowymi motywami modernistycznego ornamentu Jugendstil.
SAXO (Sachse) Jan (zjn. ok. 1593), drukarz. Przed przybyciem do Braniewa działał w Hamburgu (1586--1587), Lubece (?) 1589. W Braniewie otworzył w 1589 w porozumieniu z władzami katolickimi pierwszą stałą oficynę. Do 1592 wydał kilkanaście znanych dziś publikacji. W 1593 ukazały się dwa druki z firmą "Dziedziców".
Drukarze. T. 4. 1962.
SBP zob. STOWARZYSZENIE BIBLIOTEKARZY POLSKICH.
SCALANIE ZBIORÓW, celowe skupianie w całość rozproszonych po różnych bibl. fragmentów księgozbiorów, czasop., rpsów. W Polsce S. czasop. szczątkowych, znajdujących się w bibl. podległych Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, miało nastąpić w myśl zarządzenia Min. z 1936. Sprawę S.z. rękopiśmiennych poruszano na IV Zjeździe Bibliotekarzy Polskich (H. Więckowska, Scalanie zbiorów rękopiśmiennych w bibliotekach. Warszawa 1936). Racjonalne S. fragmentów księgozbiorów bezpośrednio po drugiej wojnie światowej przewidywały Wskazówki dla prowadzących akcję zabezpieczenia bibliotek i zbiorów bibliotecznych oprać, przez J. *Grycza (Warszawa 1945). Obecnie S. rpsów i czasop. (nie tylko szczątkowych) dokonuje się m. in. w postaci mikrofilmów (np. przez *Bibliotekę Narodową w Warszawie).
K. Zawadzki: Zbiory czasopiśmiennicze w bibl. poi. "Rocz. Bibl. Nar." 1965.
SCHAUFFELEIN Hans Leonhard (ok. 1483-ok. 1539), niem. malarz i grafik. Czynny początkowo w Norymberdze, gdzie ukształtował swój styl pod wpływem A. *Diirera. Od ok. 1510 do 1515 pracował w Augs-
burgu, po czym w Nordlingen. Był jednym z najwybitniejszych grafików z kręgu diirerowskiego, wykonujących ilustr. książkowe. Najbardziej znane są drzeworyty do Beschlossen Gart (Norymberga 1505) i do U. Pindera Speculum passionis (Norymberga 1507), gdzie współdziałali prawdopodobnie także H.B. *Grien i J. Wechtlin. Ponadto współpracował przy ilustracjach drzew, do * Theuer-dank, Weisskunig i Triumphzug. Drzeworyty S. ze Speculum passionis z 1507 użyte zostały w *Krakowie przez H. *Wie-tora do Żywota Pana Jezu Krysta pseudo-Bonawentury w tłum. Baltazara Opecia (z 1522). Drzeworyty te były w Krakowie kopiowane przez Mistrza C.S. Drzeworyty S. spotykamy także w drukach wyd. w Bazylei i w Hagenau. S. był również autorem ilustr. do Nowego Testamentu w tłum. Marcina Lutra, wyd. w Augsburgu w 1524. C. Oldenburg: Die Buchhalzschnitłe des H. Sch. 1964.
SCHAFFGOTSCH Jan Antoni (1675-1742), przedstawiciel spokrewnionej z Piastami legnickimi rodziny magnackiej na Śląsku, bibliofil, twórca wspaniałej bibl. rodzinnej. Niewielki księgozbiór, odziedziczony po przodkach, przeniósł z Gierałtowic koło Złotoryi do Jerzmanowic, gdzie zapobiegliwie go powiększał. Porządkowaniem zbiorów i opracowywaniem katalogów zajmowali się m.in. rektor i bibliotekarz Gimnazjum Sw. Elżbiety we Wrocławiu Gottlob Krantz (1660-1733) oraz pierwszy stały bibliotekarz Jan Karol Neuniann (1671-1741). W 1734 mieszcząca się w czterech dużych salach bibl. obejmowała ok. 10000 dzieł, oprawnych w czerwony safian i zaopatrzonych w podpis właściciela lub jego herbowy *eks-libris z wyobrażeniem orła piastowskiego. Po śmierci założyciela bibl. podupadła. Dopiero Leopold Gotthard (1764-1834) po przeniesieniu jej do Cieplic koło Jeleniej Góry zatrudnił bibliotekarzy do uporządkowania i prowadzenia stale rosnącego zasobu, a w 1834 udostępnił go publiczności. Biblioteka cieplicka Schaffgotschów była największym księgozbiorem prywatnym na terenie Niemiec; w 1847 liczyła ok. 50000 t., a w 1889 jej zbiory przekraczały liczbę 80000 t. Po drugiej wojnie światowej księgozbiór Schaffgotschów przejęły częściowo: ^Biblioteka Narodowa w Warszawie oraz Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu.
SCHARFFENBERG Kryspin zob. SZARFEN-BERGOWIE.
SCHATZBEHALTER, oder Schrein der waren Reich-ttimer des Heilfs und ewyger Seligkeit, druk wydany w Norymberdze w 1491 przez A. *Kobergera z serią 96 drzeworytów przypisywanych Wolgemutowi, przedstawiających dzieje odkupienia: od stworzenia świata i grzechu pierwszych rodziców, poprzez dzieje Starego Testa-
2127
2128
SCHENK
Drzeworyt Wolgemuta w Schatzbehalter wyd. przez Kob rgera w 1491
mentu i życie Chrystusa aż do Ukrzyżowania. Sch. ceniony jest dla wysokiego poziomu artystycznego swych ilustr. i uważany jest obok Kromki świata Schedla za najlepiej ilustrowane wydawnictwo Kobergera (*Kronika drukowana).
A. Schramm: Der Bilderschmuck der Fruhdrucke. XVII. 1934.
SCHEDLOWEE, rodzina drukarzy i księgarzy krakowskich: 1. Krzysztof (zm. między 1651-1654), z pochodzenia Czech. Prawo miejskie Krakowa otrzymał w 1611 jako kupiec. Początkowo zajmował się głównie księgarstwem. W 1638 zatrudniał drukarza Ł. *Kupisza. W tymże roku otrzymał *przywilej na założenie drukarni. W przywileju mówi się o Sch. jako o człowieku wykształconym, znającym różne języki. Pierwsze druki z firmą Sch. ukazały się w 1639. W skład oficyny weszła ariańska drukarnia S. *Sternackiego z Rakowa oraz mały warsztat krakowski M. Horteryna. W 1648 Sch. pozywany był przez drukarza warszawskiego P. Elerta za "poddruk" publikacji urzędowych. Krzysztof tłoczył do 1651.
2. Jerzy Romuald, syn Krzysztofa, prowadził firmę po śmierci ojca razem z bratem Mikołajem Aleksandrem. W 1675 wydał własnym nakładem Oekonomikę. ziemiańską J.K. Haura. W 1676 otrzymał potwierdzenie przywilejów i zezwolenie na druk publikacji urzędowych oraz utworów K. Miaskowskiego, S. Staro wolskiego, F. Rychłowskiego, dzieł Cycerona.Wergilego, Owidiusza, Horacego i in. W 1. 70-tych bracia używali tytułu drukarzy bpa krakowskiego. Druki w tym czasie podpisywane były bądź imionami braci, bądź firmą dziedziców. 3. Mikołaj Aleksander (zm. ok. 1707), drugi syn Krzysztofa, objął przedsiębiorstwo ok. 1685. W 1697 otrzymał potwierdzenie przywilejów oraz wyłączne prawo druku konstytucji. Prawo to w 1701 zostało mu cofnięte. W1.1688-1701 zarządzał drukarnią W. Góreckiego. Po śmierci Mikołaja Aleksandra wdowa sprzedała oficynę Ignacemu i Róży *Hebanowskim. ŚŚ Ogółem firma Sch. wydała ok. 675 druków. Tłoczyła m. in. utwory Staro wolskiego, S.H. Lubomirskiego, W. Kochowskiego. Oprócz drukarni prowadzili Sch. księgarnię, której filia działała w Lublinie (1725).
S. Tomkowicz: Przyczynki do historii kultury Krakowa w pierwszej poł. XVII w. 1912.
SCHEMAT KLASYFIKACYJNY zob. KATALOG SYSTEMATYCZNY.
SCHENK (Schenck): 1. Pięter (Petrus, 1660--1718/19), holend. rytownik stosujący miedzioryt i mezzotintę oraz wydawca. W Amsterdamie był uczniem Gerarda Valcka. W 1683/1684 został współwłaścicielem oficyny J. Jansena, którą później odkupił. Przez Augusta Mocnego mianowany nadwornym rytownikiem. Największą wartość mają jego ryciny wykonane mezzotintą; próbował nawet techniki barwnego miedziorytu. Do samodzielnych dzieł z zakresu ilustratorstwa wyd. w jego oficynie należą: Oogelust siue Paradisus oculorum... (1702, 200 ryc), Roma aeterna... (100 ryc), Gezigten der Stadt Amsterdam, en derseher voomaamste gebouwen... (100 ryc), Effigies praecipuorum aedificiorum urbis Hamburgi... (17 ryc), Admirandorum quadruplex spectaculum, deledum, pictum et aeri incisum... (71 ryc), Conspectus amocnissimi ad Rhenum (19 ii.). 2. Jan, holend. rytownik czynny w Amsterdamie ok. 1731-1746. Wykonał ilustr. do Owidiusza De gedaant -wisselingen, Amsterdam 1732, Fenelona Ttlimaaue (1734), J. van Zyla Theatrum machinarum... (Amsterdam 1761, wg Kirchnera wyd. z 1734), Tielemana van der Horsta Theatrum machinarum oj groote Waterwerken (1739, wg Kirchnera wyd. z 1736, 30 tablic) oraz do Kleina Historia piscium (Gdańsk 1740). Ponadto wykonał kartę tyt. do Bayle'a Dictionnaire historiaue.
Thieme-Becker, XXX.
2129
2130
SCHERSCHNIK
SCHERSCHNIK Leopold Jan zob. SZERSZNIK Leopold Jan.
SCHIAPARELLI Lodovico (1871-1934), historyk i paleograf wł., wydawca dokumentów, zwłaszcza królów longobardzkich. W swych podstawowych dziełach z dziedziny *paleografii La scrittura ładna neWeta romana (1921) i Awiamento allo studio delie abbreviature latine nel inedio evo (1925) jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na związek rozwoju pisma z rozwojem kulturalnym epoki i środowiska.
SCHLETTER Zygmunt (1803-1876), wydawca, księgarz i antykwariusz wrocławski. Początkowo pracował u teścia N. *Glucksberga, drukarza i wydawcy warszawskiego, jako pomocnik, księgowy, często nawet zastępując go w prowadzeniu firmy. W 1833 S. odkupił antykwarnię od J.F. *Korna, w 1844 odprzedał ją H. *Boassowi; istniała ona do 1945 jako Schlettersche Buchhandlung, znana też jako "Księgarnia Polska" Z. Schlettera. Zachowane katalogi świadczą o wysokim jej poziomie. Do wydawania książek poi. S. przystąpił w 1834. Przedsięwzięcie to ułatwiła mu znajomość poi. rynku księgarskiego w kraju i za granicą, poi. tradycje wydawnicze Wrocławia (*Kor-nowie i in.) oraz położenie geograficzne miasta. "Wydawał poszukiwane przez Polaków książki, których nie wolno było drukować i kolportować w kraju. W ciągu 201. wydał 134 pozycje poi. Dużą jego zasługą było wydawanie i rozpowszechnianie książki poi., kiedy ruch wydawniczy i księgarski w kraju przechodził kryzys popowstaniowy (po 1831). W 1855 sprzedał wydawnictwo E. *Bockowi w Berlinie.
M. Rotterowa: Księgarnia i wydawnictwo Z. Sch. we Wrocławiu 1833-1855 r. 1956.
SCHLEY Jacob van der (1715-1779), holend. ilustrator, brat rytownika i rysownika Philippusa. Studiował u B. *Picarta i wzorował się na jego pracach. W dziedzinie ilustratorstwa wykonał szereg rycin do wydawnictw fr. ukazujących się w Holandii: Marivaux, La vie de Mariannę (1735); Wołter, Eliments de la philosophie de Newton (1738); Saint-Evremond, Oeuures (1739); Brantóme, Oeu-vres (1740).
A. Wurzbach: Niederldndisches Kiinstler-Lexlkon. 1910.
SCHMIDT Georg Friedrich (1712-1775), niem. rysownik i rytownik stosujący miedzioryt i akwafortę, malarz i ilustrator książkowy. Obok J.W. *Meila i D. *Cho-dowieckiego jeden z czołowych rytowników berlińskich XVIII w., szczególnie w dziedzinie portretu. Wykształcił się na wzorach fr. szkoły miedziorytniczej XVII i XVIII w. Wykonał ilustr. do J. Elsnera Beschreibung der griechischen
Kirche oraz do wydawnictwa L'Europe illustri (20 portretów). W 1743 został powołany do Berlina, gdzie jako nadworny rytownik ilustrował dzieła Fryderyka Wielkiego Oeuures du Philosophe de Sans Souci I (Le Palladion), obejmujące 6 ilustr. i 12 winiet (winiety o treści historycznej należą do dzieł mistrzowskich; winiety do Art de guerre rytował wg rys. Le Sueura), pierwsze wyd. 1749, 2 wyd. 1750, 3 1752. Ponadto ilustrował dzieła Fryderyka II Mimoires pour seruir a l'histoire de la maison de Brandenbourg, wydał C.F. Voss, Berlin 1751 (częściowo wg rysunków Le Sueura), 32 ilustr., w tym karta tyt., portrety i *winiety, Poisies diuerses, wydał C.F. Voss, Berlin 1760, oraz 2 winiety do J.J. Quantzena Versuch einer Anweisung die Flotę traversiere zu spielen, Berlin 1752.
SCHNEEBERGER Antoni starszy (1530-1581), lekarz i humanista krakowski rodem z Zurychu, uczeń K. *Gesnera, autor dzieł z zakresu medycyny i przyro-doznawstwa, bibliofil. Posiadał w Krakowie piękną bibl. humanistyczno-medyczną (518 dzieł); umierając przekazał ją synowi Antoniemu młodszemu (ok. 1562 po 1600). Pomnożona przez spadkobiercę, bibl. uległa rozproszeniu w XVII w. Książki z *ekslibrisami Sch. znajdują się obecnie m. in. w *Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece *Zakła-du Narodowego im. Ossolińskich i Głównej Bibliotece Lekarskiej w Warszawie.
K. Piekarski: Przyczynki do dziejów poi. ekslibrisu. 2. Ekslibris A. Sch. "Exlibris" 1924.
SCHNEIDER: 1. Mikołaj (Sartorius, 1560-1621), drukarz, rozpoczął działalność jako typograf miejski w Ży-tawie w 1586, następnie prowadził warsztat drukarski w Żarach na Łużycach. W 1589 osiadł w Legnicy, gdzie założył drukarnię, zaliczaną wkrótce do najznaczniejszych na Śłąsku pod względem wyposażenia typograficznego oraz ilości wydanych druków (ponad 360). Wśród nich wiele dzieł znanych uczonych śląskich. Po śmierci S. drukarnia przeszła w posiadanie księcia legnickiego Jerzego Rudolfa. 2. Zachariasz (zm. 1669), drukarz legnicki, prawdopodobnie wnuk Mikołaja, objął w 1638 dawną drukarnię "Sartorianę" i doprowadził ją do znacznego rozkwitu. W 1. 1656-1659 był drukarzem miejskim w Żytawie, a kierownictwo oficyny legnickiej w tym czasie powierzył Wigandowi Funckowi z Leszna. Po śmierci Zachariasza drukarnię do ok. 1677 prowadziła wdowa przy pomocy faktorów. 3. Georg (1876 -1960), bibliotekarz i bibliograf niem. Podstawowe prace S.: Handbuch der Bibliographie (Leipzig 1923, 4 wyd. 1930), najlepsza bibliogr. bibliografii okresu międzywojennego z obszernym wstępem teoretycznym i historycznym; Einfiihrung in die Bibliographie (Leipzig 1936), teoretyczne i metodyczne wprowadzenie do zagadnień bibliogr.
2131
2132
SCHON
Obydwie te prace wywarły duży wpływ na ukształtowanie się bibliogr. jako odrębnej dyscypliny. (Ukazały się tłum. na j. ros. i grecki oraz tłum. wstępu z 3 wyd. Handbuch na j. ang. pt. Theory and history of bibliography. New York 1934, 2 wyd. 1961). Inną ważną pracą S. jest Die Schliisselli-teratur (t. 1-3, Stuttgart 1951-1953), dotycząca problemów *mistyfikacji literackich i podająca zestawienie odpowiednich dzieł niem. (153 autorów, 600 dzieł) oraz zagranicznych (189 autorów, 700 dzieł).
3. A. von Harnack: G.S. "Zeitschrift f. Bibliothekswesen u. Bibliogr." 1960 H. 3. 1-2. A. Mendykowa: Dzieje legnickiej Sttrtoriany. "Roczniki Bibl." 1963 z. 1-2.
SCHNEIDLER Christoffer (1721-1787), introligator szwedz. Cechmistrz w Sztokholmie w 1.1762-1785. Specjalista -w złoceniu wzorów na skórze. Stosował cztery wyraźne style: wzór lambrekinowy, muszlowy (*Ro-caille), koronkowy (*Oprawa koronkowa) oraz styl z w. "Gustavian" (od imienia króla Gustawa III, miłośnika pięknych opraw). Był to styl wyłącznie szwedz., w którym obok zmodyfikowanych motywów a la grecque (*Oprawa grecka) w *bordiurach środek *zwierciadła wypełniał *superekslibris, obramowany wzorem *semis. S. pracował dla dworu królewskiego i bibliofilów, m. in. dla Carla Gustawa Tessina.
S.G. Lindberg: Bookbindings in Sueden. W: Festschrift Emst Kyriss. 1961.
SCHNELLBOLTZ (Snelbolc) Franciszek (zm. ok. 1639), drukarz w Toruniu 1623-1638. Pochodził z Lipska. Dzierżawił oficynę Rady miejskiej, którą prowadził przy pomocy Pawła Bottchera i Jakuba Schmieda. Wydawał książki głównie na użytek różnowierców z Prus Królewskich i Wielkopolski, b. rzadko i anonimowo dla obozu katolickiego, również spoza Torunia. Produkcję S. oblicza się na ok. 85 druków w 370 arkuszach. Po śmierci S. warsztatem do 1642 kierowała wdowa, tłocząc 11 druków w ok. 11 arkuszach. W tym roku wyszła za mąż za M. *Karnalla, prawdopodobnie dotychczasowego faktora oficyny.
Drukarze. T. 4. 1962.
SCHNORR VON CAROLSFELD, rodzina niem. ilustratorów: 1. Hans (Johann) Veit (1764-1841), malarz i grafik. Przedstawiciel stylu romantycznego. Ilustrował m. in. Neubecka Gesundbrunnen (1789), M.A. Thum-mela Reise in die tnittaglichen Provinzen von Frankreich (1791-1805), dzieła Wielanda (1787-1802), Klopstocka (1798-1809) i HomeraIlias i Odyssee (1806-1808, 62 ilustr.). Jego prace rytowali: John, Bohm, Bok, Kohl, Kruger, Lips iin. 2. Ludwig Ferdinand (1788-1853), syn Hansa, malarz i grafik (akwaforta i litografia). Wykonał ilustr. do książki Fouquego Undine (1816, 20 ilustr. rzadkość!),
Sammlung wahrhaftiger Abbildungen der Heiligen Gottes (1827-1829, 60 rys.) oraz Illustrierten Schnurrpfeifereien fur heiłere Leute (1851, 190 drzew.). 3. Julius (1794--1872), syn Hansa Veita, malarz historyczny i ilustrator. W 1818 w Rzymie związał się z grupą "nazarejczyków". Wykonał 42 drzeworyty do tzw. Cottasche Bilderbibel (1850), które zaliczane są do najwybitniejszych osiągnięć w ilustratorstwie niem. W 1. 1853-1860 ilustrował Die Bibel in Bildern (240 tablic, ciętych na klockach drzew, przez Adego, Gabera, Jordensa i Reuschego), razem z Neu-reutherem Nibelungen Noth (1843), a samodzielnie Das Nibelungenlied; poza tym Goethego Fausta (1854-1858), W. Hauffa Lichtenstein (1855-1856) oraz poezje Schillera (1859-1862).
SCHÓFFER Peter starszy (przed 1430 przed 8IV 1503), pochodził z Gernsheim nad Renem, studiował w Paryżu i tu w 1449 pracował jako kaligraf. Przeniósłszy się do Moguncji wszedł w kontakt z J. *Fustem i zapewne został czeladnikiem w drukarni J. *Gutenberga. W 1455 świadczył przeciw niemu po stronie Fusta. Gdy ten wygrał proces, Sch. został jego pomocnikiem i technicznym kierownikiem oficyny. Wspólnie wydali m. in. w 1457 słynny Psałterz moguncki, a w 1462 Biblię 48-wier-szową. Sch. skomponował kilka zestawów czcionek o różnym kroju, zastosował z powodzeniem druk trójbarwny i pierwszy wprowadził do typografii *sygnet drukarski. Od 1467 drukował już sam, gdyż Fust zmarł w poprzednim roku. Produkcję Sch. oblicza się na przeszło 250 tytułów. Z małżeństwa z Krystyną, córką Fusta, miał Sch. czterech synów: Graziana, Johanna, Petera i Ludwiga.Ś Po śmierci ojca kierował drukarnią Johann (1503-1531), a po nim jego bratanek Iwo (1531-1555), który został też drukarzem mogunckiej kapituły katedralnej i organizatorem tamtejszej oficyny uniwersyteckiej. Jego ojciec Peter młodszy posiadał w Moguncji własną drukarnię, którą przeniósł ok. 1518 do Wormacji.
A. Ruppel: P. Sch. der Altere. W: Altmeister der Druckschrift. 1940. H. Lehmann-Haupt: P. Sch. of Gernsheim and Mainz. 1950.
SCHÓN Erhard (1491 -1542), malarz i rysownik niem., uczeń *Diirera i *Springinklee. Od 1514 czynny w Norymberdze. Jako ilustrator wykonał ponad 1200 rys. do drzeworytów. Pracował nie tylko dla wydawców swego miasta (F. Peypus, H. Holtzel, J. GutknechtJ. Stuchs, J. Hergot), ale i dla innych (Bamberg, Landshut, Wiedeń, Lyon, Praga). Początkowo naśladował obce wzory, później nabrał samodzielności, nie wzniósł się jednak na wyżyny artyzmu. Wczesne jego rys. zdobią tekst i karty tyt. Apokalipsy i Hortulus animae (1516). Razem z Springinklee wykonał liczne ilustr. do lyońskiej Biblii (1518). Do naj-
2133
tWoK 69
2134
SCHON
Obydwie te prace wywarły duży wpływ na ukształtowanie się bibliogr. jako odrębnej dyscypliny. (Ukazały się tłum. na j. ros. i grecki oraz tłum. wstępu z 3 wyd. Handbuch na j. ang. pt. Theory and history of bibłiography. New York 1934, 2 wyd. 1961). Inną ważną pracą S. jest Die Schlusselli-teratur (t. 1-3, Stuttgart 1951-1953), dotycząca problemów *mistyfikacji literackich i podająca zestawienie odpowiednich dzieł niem. (153 autorów, 600 dzieł) oraz zagranicznych (189 autorów, 700 dzieł).
3. A. von Harnack: G.S. "Zeitschrift f. Bibliothekswesen u. Bibliogr." 1960 H. 3. 1-2. A. Mendykowa: Dzieje legnickiej Sartoriany. "Roczniki Bibl." 1963 z. 1-2.
SCHNEIDLER Christoffer (1721-1787), introligator szwedz. Cechmistrz w Sztokholmie w 1.1762-1785. Specjalista w złoceniu wzorów na skórze. Stosował cztery wyraźne style: wzór lambrekinowy, muszlo wy (*Ro-caille), koronkowy (*Oprawa koronkowa) oraz styl zw. "Gustavian" (od imienia króla Gustawa III, miłośnika pięknych opraw). Był to styl wyłącznie szwedz., w którym obok zmodyfikowanych motywów a la grecque (*Oprawa grecka) w *bordiurach środek *zwierciadła wypełniał *superekslibris, obramowany wzorem *semis. S. pracował dla dworu królewskiego i bibliofilów, m. in. dla Carla Gustawa Tessina.
S.G. Lindberg: Bookbindings in Sueden. W: Festschrift Ernst Kyriss. 1961.
SCHNELLBOLTZ (Snelbolc) Franciszek (zm. ok. 1639), drukarz w Toruniu 1623-1638. Pochodził z Lipska. Dzierżawił oficynę Rady miejskiej, którą prowadził przy pomocy Pawła Bottchera i Jakuba Schmieda. Wydawał książki głównie na użytek różnowierców z Prus Królewskich i Wielkopolski, b. rzadko i anonimowo dla obozu katolickiego, również spoza Torunia. Produkcję S. oblicza się na ok. 85 druków w 370 arkuszach. Po śmierci S. warsztatem do 1642 kierowała wdowa, tłocząc 11 druków w ok. 11 arkuszach. W tym roku wyszła za mąż za M. *Karnalla, prawdopodobnie dotychczasowego faktora oficyny.
Drukarze. T. 4. 1962.
SCHNORR VON CAROLSFELD, rodzina niem. ilustratorów: 1. Hans (Johann) Veit (1764-1841), malarz i grafik. Przedstawiciel stylu romantycznego. Ilustrował m. in. Neubecka Gesundbrunnen (1789), M.A. Thiim-mela Reise in die mittaglichen Provinzen von Frankreich (1791-1805), dzieła Wielanda (1787-1802), Klopstocka (1798-1809) i Homera Ilias i Odyssee (1806-1808, 62 ilustr.). Jego prace rytowali: John, Bohm, Bolt, Kohl, Kruger, Lips iin. 2. Ludwig Ferdinand (1788-1853), syn Hansa, malarz i grafik (akwaforta i litografia). Wykonał ilustr. do książki Fouquego Undine (1816, 20 ilustr. rzadkość!),
Sammlung wahrhaftiger Abbildungen der Heiligen Gottes (1827-1829, 60 rys.) oraz Illustrierten Schnurrpfeifereien fur heitere Leute (1851, 190 drzew.). 3. Julius (1794--1872), syn Hansa Veita, malarz historyczny i ilustrator. W 1818 w Rzymie związał się z grupą "nazarejczyków". Wykonał 42 drzeworyty do tzw. Cottasche Bilderbibel (1850), które zaliczane są do najwybitniejszych osiągnięć w ilustratorstwie niem. W 1. 1853-1860 ilustrował Die Bibel in Bildern (240 tablic, ciętych na klockach drzew, przez Adego, Gabera, Jordensa i Reuschego), razem z Neu-reutherem Nibelungen Noth (1843), a samodzielnie Das Nibelungenlied; poza tym Goethego Fausta (1854-1858), W. Hauffa Lichtenstein (1855-1856) oraz poezje Schillera (1859-1862).
SCHÓFFER Peter starszy (przed 1430 przed 8 IV 1503), pochodził z Gernsheim nad Renem, studiował w Paryżu i tu w 1449 pracował jako kaligraf. Przeniósłszy się do Moguncji wszedł w kontakt z J. *Fustem i zapewne został czeladnikiem w drukarni J. *Gutenberga. W 1455 świadczył przeciw niemu po stronie Fusta. Gdy ten wygrał proces, Sch. został jego pomocnikiem i technicznym kierownikiem oficyny. Wspólnie wydali m. in. w 1457 słynny Psałterz moguncki, a w 1462 Biblię 48-wier-szową. Sch. skomponował kilka zestawów czcionek o różnym kroju, zastosował z powodzeniem druk trójbarwny i pierwszy wprowadził do typografii *sygnet drukarski. Od 1467 drukował już sam, gdyż Fust zmarł w poprzednim roku. Produkcję Sch. oblicza się na przeszło 250 tytułów. Z małżeństwa z Krystyną, córką Fusta, miał Sch. czterech synów: Graziana, Johanna, Petera i Ludwiga. Po śmierci ojca kierował drukarnią Johann (1503-1531), a po nim jego bratanek Iwo (1531-1555), który został też drukarzem mogunckiej kapituły katedralnej i organizatorem tamtejszej oficyny uniwersyteckiej. Jego ojciec Peter młodszy posiadał w Moguncji własną drukarnię, którą przeniósł ok. 1518 do Wormacji.
A. Ruppel: P. Sch. der Altere. W: AUmeister der Dmckschrift. 1940. H. Lehmann-Haupt: P. Sch. of Gernsheim and Mainz. 1950.
SCHÓN Erhard (1491-1542), malarz i rysownik niem., uczeń *Diirera i *Springinklee. Od 1514 czynny w Norymberdze. Jako ilustrator wykonał ponad 1200 rys. do drzeworytów. Pracował nie tylko dla wydawców swego miasta (F. Peypus, H. Holtzel, J. GutknechtJ. Stuchs, J. Hergot), ale i dla innych (Bamberg, Landshut, Wiedeń, Lyon, Praga). Początkowo naśladował obce vrzorf, później nabrał samodzielności, nie wzniósł się jednak na wyżyny artyzmu. Wczesne jego rys. zdobią tekst i karty tyt. Apokalipsy i Hortulus animae (1516). Razem z Springinklee wykonał liczne ilustr. do lyońskiej Biblii (1518). Do naj-
2133
EWoK 69
2134
SCHÓNFELS
lepszych prac Sch. należą ewangeliści w Nowym Testamencie, a w Starym Testamencie kilka drzeworytów i karta z Jozuem (1524 F. Peypus). Wykonał również rys. do czes. Biblii (Pilzno 1529, Praga 1529, 1537). Ilustrował Tabula Cebetis i dzieła H. Sachsa. Ważną pozycją twórczości Sch. są ilustr. druków ulotnych (1520-1530), rys. satyryczne (np. Weissagung von dem Balstumb, polowanie na klechów, wierność mężów, żon), rodzajowe (para szlachecka, wesele wiejskie), zwierzęce (serie zwierząt i ich walk), wojownicy, sceny żołnierskie, różne rodzaje broni i narodowości. Niektóre serie mają architektoniczne, czysto renesansowe obramienia. Ostatnim jego dziełem był podręcznik proporcji Underweysung der Proporłzion... (głowy, figury, grupy postaci, jeźdźcy, konie, herby), od 1538 kilkakrotnie wyd. (1540, 1542, 1543, 1561). Thieme-Becker. XXX.
SCHÓNFELS Jerzy (zm. po 1626 przed 1631), drukarz. Od 1598 prowadził drukarnię w Braniewie. W 1618 otrzymał prawo miejskie. Starał się o podniesienie poziomu oficyny, ale bez większych rezultatów. Wojna szwedzka w 1626 położyła kres jej działalności. Drukarnia pozostawała pod patronatem instytucji katolickich (m. in. kolegium jezuickiego), wydawała głównie modlitewniki, podręczniki, śpiewniki oraz druki polemiczne i okolicznościowe, łącznie ok. 90 poz., w tym kilka w j. poi. Do najokazalszych należała Hierosolymitana peregrinatio M.K. Radziwiłła w tłum. łac. T. Tretera, z ilustracjami T. *Ma-kowskiego (1601).
Drukarze. T. 4. 1962.
SCHÓNSPERGER Johann starszy, drukarz augsburski, od 1481 do 1524 wytłoczył ponad sto różnych popularnych druków, wśród których przeważały książki przeznaczone dla ludu, ilustr. drzeworytami. W 1. 1481-1482 współpracował z Thomasem Riigerem, a następnie drukował dla wdowy po nim, Anny. Największą zasługą Sch. dla j. i literatury narodowej są dzieła niem., jak Sachsenspiegel (1482), Sebastiana Branta Das Narrenschifj (1494) i H. Schedla Die Weltchronik (1496), które były wielokrotnie wznawiane. Od 1510 oficyną augsburską kierował syn Johanna, a sam Sch. drukował jeszcze w Norymberdze, gdzie w 1517 wydał sławny romans rycerski *Theuerdank. W poemacie tym zastosował nową odmianę czcionek, tzw. frakturę kroju bastardowego, nazwaną od tytułu dzieła "Theuerdankschrift". Znak oficyny Sch. spotyka się do 1524 na kilku drukach teologicznych, które poza sygnetem nie noszą podpisu ojca ani syna.
SCHOLIA (gr. schólion = uwagi), uwagi o treści filologicznej i historycznej dokonywane na marginesach rękopisów greckich i łacińskich.
SCHOTT'S B. SOEHNE, wydawnictwo muzyczne w Moguncji, zał. w 1770 przez Bernarda S. (1748-1809); do 1874 będące w posiadaniu potomków założyciela, a od 1875 stanowiące własność rodziny Strecker. Posiada w swym dorobku dzieła największych kompozytorów niem. XIX w. i współczesnych. Oprócz publikacji nutowych wydaje też literaturę muzykologiczną, np. serię Edition Schott, i czasop. muzyczne.
SCHRAG Johann Leonhard (1783-1858), wydawca niem. Był właścicielem wydawnictwa w Norymberdze, które założył w 1810. Wydawał m. in. późnych romantyków niem. Po śmierci S. wydawnictwo i zał. w 1847 księgarnia pozostały w rękach jego potomków. Wśród publikacji firmy wyróżniają się dzieła o historii i sztuce norymberskiej.
SCHRAMM Karol (1848-1916), introligator. Uczył się zawodu w Krakowie. Jako mistrz pracował początkowo wspólnie z K. Fedunią. Oprawiał (nierzadko luksusowo) głównie książki religijne i mszały dla księgarni W. *Mił-kowskiego, brewiarze dla oo. misjonarzy, śpiewniki dla ks. J. Siedleckiego i in. Mając własną pracownię, został (1894) po G. Czekajskiej kontraktowym introligatorem ^Biblioteki Jagiellońskiej. Był wielokrotnie starszym cechu.
SCHREIBER: 1. Karol Ferdynand (zm. 1692), drukarz i księgarz warszawski. Pochodził ze Śląska. Przez 15 lat pracował w drukarni Elerta, którą ostatecznie nabył. Oficjalny akt sprzedaży nastąpił 29 IX 1689. Król Jan III potwierdził 6 XI1685 dawne przywileje drukarni i uprawnienia księgarskie. Sch. prowadził przedsiębiorstwo dziesięć lat. Po śmierci męża wdowa Anna sprzedała 1911693 drukarnię warszawskim pijarom. Sch. wydal ok. sto publikacji, m. in. Philomachię H. Morsztyna i Tobiasza wyzwolonego S.H. Lubomirskiego. 2. Tomasz Jan (1699-1778), drukarz i wydawca w Gdańsku. Pochodził z Lubeki. Ożeniony w 1724 z wdową po J.D. Stollem, wszedł w posiadanie oficyny Rady Miejskiej Gdańska, w której pracował najpierw jako faktor. Sch. był typogra-fem i nakładcą szczególnie ruchliwym, wydawał dzieła Lengnicha, Kleina, Praetoriusa, Hanowa, podręczniki szkolne i kancjonały oraz prace lektorów j. poi. Ś 3. Jakob Ferdinand (1809-1867), wydawca w Esslingen, działalność swą rozpoczął w 1831. Publikował reprodukcje, czasop. ilustr., książki dla dzieci. Wydawnictwo pozostało do dziś własnością rodziny Sch. Wychodzą tu książki i pisma ilustr., pomoce szkolne, atlasy itp.
Drukarze. T. 4. 1962.
SCHRETTINGER Martin (1772-1851), bibliotekarz niem. Po studiach teologicznych był bibliotekarzem w ma-
2135
2136
cierzystym klasztorze w Weissenohe (Bawaria). Po sekularyzacji zakonu przeszedł do służby w Bibliotece Nadwornej w Monachium, gdzie pozostał do końca życia. Gwałtowny rozwój Bibl. i jej zasoby przyczyniły się do rewizji dotychczasowych poglądów S. na organizację wielkich księgozbiorów naukowych. Jego koncepcje wyprzedziły współczesnych i utorowały drogę modernizacji pracy bibliotecznej. Najwięcej uwagi poświęcił ustawianiu zbiorów, krytyce *katalogów systematycznych i opracowaniu *katalogu przedmiotowego (jednego z pierwszych w Europie). Jego schemat działowego ustawiania zbiorów znalazł uznanie nie tylko w Monachium, lecz także w Wiedniu, Frankfurcie i Karlsruhe. Ogłosił: Versuch eines voll-stdndigen Lehrbuches der Bibliothekswissenschaft (Bd. 1-2, 1808-1829) oraz Handbuch der Bibliothekswissenschaft, beson-ders zum Gebrauche der Nichtbibliothekare (1834). Zawarte tu poglądy utorowały bibliotekoznawstwu miejsce wśród kierunków uniwersyteckich dopiero w XX w.
F. Remy: Un prhurseur de la bibliothiconomie modernę. "Archi-ves et Bibl. de Belgiąue" 1964 nr 1.
SCHRÓDTER Adolf (1805-1875), niem. malarz, rysownik, grafik stosujący litografię i akwafortę oraz ilustrator humorysta. Reprezentuje późny kierunek romantyzmu szkoły diisseldorfskiej. Ulubionym motywem jego ilustr. była arabeska, w którą wplatał sceny figuralne. Do rzadkości wyd. należą prace Sch. do opowiadania Eichendorffa Leben eines Taugenichts (Berlin 1842, 6 litogr. piórkiem). Najbardziej znane są jego ilustr. do Thaten und Meinungen des Henn Piepmeyer (6 zesz., Frankfurt 1848, 49 litogr. przedstawiających karykatury polityczne). Poza tym ilustrował Ruckerta Liebes-fruhling (1858), poezje Uhlanda (1867) oraz utwór TUI Eulenspiegel (1857).
Thieme-Becker XXX.
SCHROTT Emil (1849-1893), introligator-artysta. Uczył się zawodu w Tarnowie, Lwowie i na wędrówce czeladniczej po krajach zachodnich. Od 1874 w pracowni krakowskiej oprawiał książki dla Biblioteki Czartoryskich i wykonywał trudne renowacje starych opraw, w tym wiele dla *Biblioteki Jagiellońskiej. Sam sporządzał odlewy *tłoków do opraw. Jego artystyczne i luksusowe oprawy były nagradzane medalami, m. in. na Lwowskiej Wystawie Krajowej (1877) i wystawach w Krakowie (1887, 1893). Był kilka razy starszym cechu. Po śmierci S. pracownię po nim prowadziła jego córka, Wanda Linhardt, pierwsza dyplomowana kobieta-introligator w Polsce.
SCHULTZ Jerzy Piotr (1680-1753), doktor medycyny, prof. gimnazjum toruńskiego, autor prac dotyczących ustroju i prawa poi., tłumacz dzieła bibliograficznego J.A. *Załuskiego Programma literarium (1743). W 1722-
SCHWIND-
-1724 wydawał w Toruniu czasop. "Das Gelehrte Preus-sen" (tygodnik, potem miesięcznik), a w 1725 "Continuirtes-Gelehrte Preussen", w których informował czytelników o ruchu naukowym w dziedzinie badań nad dziejami Prus Królewskich, ogłaszając wyciągi z dziel naukowych, źródła rękopiśmienne i rozprawy biobibliograficzne.
SCHULZ Brano (1892-1942), pisarz, malarz i rysownik. Studiował architekturę na Politechnice Lwowskiej. Znakomity pisarz, był także interesującym plastykiem,, wystawiającym swą grafikę i rysunki w salonie J. *Mort-kowicza w Warszawie. Z jego twórczości na tym polu najważniejsze są ilustracje, rysowane do własnych książek: Sklepy cynamonowe (1934) i Sanatorium pod klepsydrą (1937),. jak również do książki W. Gombrowicza Ferdydurke (1938). Wydał też album fotograficznych reprodukcji swych rysunków.
Sl. wsp. pis. poi. T. 3. 1964.
SCHUSTER Jan Krzysztof (XVIII w.), księgarz gdański. Posiadał księgarnię przy ul. Mariackiej, a następnie Ogarnej w 1. ok. 1755-1771. Utrzymywał kontakty z członkami towarzystwa naukowego Die Asthetische Gesellschaft w Gdańsku. Wydawał katalogi księgarskie, drukowane prawdopodobnie u J.F. *Schreibera.
SCHWEITZERBARTSCHE VERLAGSBUCH-HANDLUNG, niem. wydawnictwo w Stuttgarcie, zał. w 1826 przez Wilhelma Emanuela S. (1785-1870). Od 1898 własność Erwina Nagele, a od 1937 w rękach spółki. Specjalizuje się w naukach przyrodniczych; wydaje szereg czasop. naukowych.
SCHW1ND Moritz von (1804-1871), niem. malarz grafik czynny w Wiedniu i Monachium. Uczeń *Schnorra von Carolsfeld i P. Kraffta, lecz w głównej mierze samouk. Jego twórczość ilustratorska posiada silne, indywidualne oblicze. Obejmuje zarówno pełne humoru ilustr. satyryczne, jak i liryczne. Najpierw pracował dla wydawcy Trentsensky'ego wykonując rys. do jego Mandl-bogen w 1. 1824-1827. Ponadto wykonał karty tyt. do tłum. Baśni z 1001 nocy (Wiedeń 1826, 2 wyd. Wrocław 1827). Od 1845 współpracował z czasop. "Fliegende Bliitter" i "Munchener Bilderbogen". Jedną z ówczesnych najlepszych książek niem. ilustrowanych drzeworytami Sch. jest E. Dullera Freund Hein (Stuttgart 1833, 10 drzew.). Wykonał także cykl akwafort pt. Almanach von Radierungen z wierszami Feuchterslebena (Zurych 1843). Często reprodukowano w formie ilustr. dzieła malarskie Sch., np. cykle: Aschenbrodel (Lipsk 1873, 10 drzew.), Das Marchen von den 7 Raben (1874), Historie von der schonen Lau (Stuttgart 1873). S>1
2137
2138
SCRIBNER
SCRIBNER Charles (zm. 1871), założył w 1846 w Nowym Jorku jedno z największych wydawnictw amer. Posiada ono księgarnię i własną drukarnię. Firma S. osiągnęła wielkie znaczenie za Charlesa (1854-1930), drugiego syna założyciela. Od 1887 wydaje się tu "Scrib-ner's Magazine", najbardziej chyba znane wydawnictwo firmy S. Przedsiębiorstwo działa we wszystkich dziedzinach wydawniczych.
SCRINIUM zob. CAPSA.
SCRIPTURA BENEVENTANA zob. PISMO BENEWENCKIE.
SCRIPTURA LONGOBARDICA zob. PISMO LONGOBARDZKIE.
SCRIPTURA MISSALIS (tekstura) zob. PISMO GOTYCKIE, PISMA DRUKARSKIE dzieje.
SCRIPTURA SEMIUNCIALIS (półuncjała) zob. PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE.
SCULPSIT (sculpt) zob. SYGNATURA S. artysty.
SCZYTYWANIE zob. KOLACJONOWANEE.
SEDECIMO zob. FORMAT BIBLIOGRAFICZNY, FORMAT BIBLIOTECZNY.
SEGNO Henryk (1819-1895), papiernik. Wnuk koniuszego Stanisława Augusta, syn urzędnika Banku Polskiego, ukończył studia politechniczne we Francji. Z ramienia Banku Polskiego, a następnie Roesslerów prowadził papiernię w Jeziornie w 1. 1849-1887. Rozbudował ją i unowocześnił; w tym okresie dostarczała ona "papieru bez końca" (maszynowego) do wydawnictw warszawskich, m. in. "Kuriera Warszawskiego".
SEGUIER Pierre (1588-1672), fr. mąż stanu, bibliofil i znawca opraw. W bibl. jego, gdzie odbywały się posiedzenia Akademii fr., znajdowało się 4000 rpsów, głównie gr. i orientalnych, oraz 20000 druków. Po śmierci S. jego pięknie urządzona bibl. znalazła się w opactwie Saint-Germain-des-Pres, a po 1794 częściowo w *Biblio-theque Nationale.
SEKCJA BIBLIOTEKARSKA ZWIĄZKU NAUCZYCIELSTWA POLSKIEGO zob. STOWARZYSZENIE BIBLIOTEKARZY POLSKICH.
SEKLUCJAN Jan (drugie dziesięciolecie XVIw.--1578), wydawca i księgarz, pisarz. Od końca 1538 przebywał w Poznaniu, rozprowadzając polskie pisma głośnego mnicha-apostaty Andrzeja Samuela. Ożeniony z córką księgarza poznańskiego J. *Feniga. W 1544 w obawie przed sądem biskupim schronił się w Królewcu, gdzie został kaznodzieją gminy poi., a zarazem rozwinął żywą działalność wydawniczą, mającą na celu zaopatrzenie miejscowej ludności mazurskiej w poi. książki do nabożeństwa oraz propagowanie literatury różnowierczej na terenie Rzeczypospolitej. Były to pierwsze w naszej literaturze drukowane różnowiercze modlitewniki, *kancjo-nały, postylle, Nowy Testament itp. S. występował bądź tako wydawca, bądź jako autor. Prowadził on ostrą i zwycięską walkę konkurencyjną z drugim poi. wydawcą w Prusach Książęcych J. *Maleckim; na jej tle rozwinęła się pierwsza w naszych dziejach polemika językowa i literacka. S. kolportował swe publikacje jeżdżąc po całej Koronie i W. Księstwie Lit., docierał nawet do Krakowa, zaopatrzony w odpowiednie glejty. Zasłużył się niemało dla rozwoju piśmiennictwa w j. narodowym.
I. Warmiński: Andrzej Samuel iJ.S. 1906. S. Rospond: Studia nad językiem poi. XVI w. 1949.
SEKRETARZ REDAKCJI: 1. Pracownik administracyjny redakcji w instytucji wydawniczej. 2. Pracownik odpowiedzialny wobec redaktora naczelnego czasop. za całość spraw organizacyjnych związanych z redagowaniem i wydawaniem czasop.
SEKRETARZ WYDAWNICTWA, w Polsce kierownik sekretariatu instytucji wydawniczej. Do obowiązków S.w. należy planowe wykorzystanie funduszów na zakup praw autorskich, planowanie prac redakcyjnych, nadzór nad wykonaniem tych planów. S.w. odpowiedzialny jest za właściwe stosowanie zasad *prawa autorskiego i prawidłowość rozliczeń z autorami i innymi zleceniobiorcami. S.w. podlega bezpośrednio redaktorowi naczelnemu.
SEKSTERNION zob. SKŁADKA.
SELDEN John (1584-1654), ang. mąż stanu, historyk, orientalista, bibliofil. Księgozbiór S. zawierał dzieła naukowe, historyczne, prawnicze, utwory literatury klasycznej i rpsy orientalne. 8000 tomów trafiło po jego śmierci do Bodleiany (*Wielka Brytania Biblioteki).
SELEKCJA MECHANICZNA w bibliotekarstwie i dokumentacji, mechaniczne wyszukiwanie informacji w zespole jednostek reprezentujących *dokumenty (w postaci mikroreprodukcji), opisy dokumentów lub pojęcia
2139
2140
SELEKCJA MECHANICZNA
występujące w dokumentach. Opracowywanie materiałów informacyjnych można oprzeć na innych zasadach niż w systemach tradycyjnych, tj. w katalogach i bibliogr., w których materiały są zazwyczaj uporządkowane według cech treściowych w ramach tradycyjnej *klasyfikacji systematycznej lub w układzie przedmiotowym. Nawet najbardziej szczegółowa klasyfikacja ujmująca treść dokumentu z kilku punktów widzenia nie wystarcza jednak do ujawnienia wszystkich występujących tam pojęć i związków między nimi. Nowe metody, konieczne wobec gwałtownego wzrostu piśmiennictwa i rosnących potrzeb szybkiego uzyskiwania coraz bardziej wyspecjalizowanych informacji, wprowadzają bardziej szczegółową analizę treści dokumentów; ujawnione w ten sposób pojęcia oznacza się za pomocą kodu na jednostce reprezentującej dokument w danym zespole materiałów informacyjnych (np. na *karcie dziurkowanej lub na taśmie mikrofilmowej), a następnie odpowiednie urządzenia wyszukują te dokumenty, których treść dotyczy poszukiwanej informacji.
Istnieją dwie podstawowe grupy systemów S. m.: 1. Systemy oparte na mikroreprodukcji lub opisie dokumentów polegają (w przeciwieństwie do przydziałów wielokrotnych w systemach tradycyjnych) na rejestrowaniu różnych elementów treści dokumentu na jednej jednostce danego zespołu i umożliwieniu mechanicznego wyszukiwania tych dokumentów, które zawierają potrzebne elementy lub, częściej, ich kombinacje. O ile przy tym w tradycyjnych systemach istotną rzeczą jest szeregowanie materiałów informacyjnych w sposób dla użytkownika najdogodniejszy, to przy S.m. wyszukanie potrzebnych dokumentów nie wymaga szeregowania samych materiałów. Do grupy tej należą systemy oparte na kartach dziurkowanych, które znajdują duże i wszechstronne zastosowanie, oraz systemy fotograficzne stosujące *mikroreprodukcję i będące jeszcze w stadium prób i doświadczeń. W systemach fotograficznych jednostka odpowiadająca dokumentowi, tj. klatka *rnikrofilmu lub oddzielna *jnikrobłona, składa się z dwóch części: na jednej jest reprodukcja całego tekstu dokumentu lub jego *opisu bibliograficznego wraz z *analizą, na drugiej są zakodowane pojęcia występujące w treści dokumentu. Selekcji dokonuje się przy pomocy urządzeń foto-elektronowych, przy czym w efekcie końcowym otrzymuje się reprodukcję wyselekcjonowanych jednostek. Najbardziej znane systemy fotograficzne: Rapid Selector, oparty na pomyśle V. Busha, zbudowany w 1944 przez Amerykanina R.R. Shawa, wykorzystuje taśmę mikrofilmową 35 mm. Symbole kodu są wyrażone przez kombinację małych prostokątów czarnych lub przezroczystych. W czasie selekcji taśma przesuwa się z wielką szybkością (do 20000 klatek na 1 min.) przed fotokomórką i gdy foto-
komórka wykryje na klatce filmowej kombinację kodową odpowiadającą treści poszukiwanej informacji, wówczas ta klatka jest automatycznie fotografowana; Filmorex, obmyślony przez Francuza J. Samain w 1954, oparty na podobnej zasadzie co Rapid Selector, stosuje zamiast taśmy mikrobłonę wielkości 72x45 mm dla każdego dokumentu. Selekcja odbywa się z szybkością 600 mikrobłon na 1 minutę. W celu przyspieszenia selekcji można stosować metodę preselekcji dla pewnej liczby dziedzin (grup, zagadnień): sporządza się tyle kopii każdej mikrobłony, ile jest dziedzin, do których przynależą pojęcia wynikające z analizy dokumentu. Dzięki temu operuje się przy selekcji mniejszymi zespołami; System amerykański Mini-card opracowany w 1954 w firmie Eastman Kodak, operuje tzw. minikartą, tj. mikrobłoną formatu 16x32 mm, na której mieści się 12 zdjęć tekstu pomniejszonego w skali 1:60. Połowa minikarty jest przeznaczona na mikrorepro-dukcję, połowa zaś jest polem kodowania. Selekcja, oparta na podobnej metodzie co Filmorex, jest dokonywana z szybkością 1800 minikart na 1 minutę. Stosowanie od lat 60-tych komputerów, zapewniających ogromną szybkość operacji i dających możność zakodowania na taśmie magnetycznej wielkiej ilos'ci informacji w połączeniu z automatycznym drukowaniem wybranych przez komputer pozycji, stwarza wielkie praktyczne możliwości mechanicznego wyszukiwania informacji i znajduje zastosowanie w wielu ośrodkach, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych.
2. Systemy oparte na pojęciach występujących w treści dokumentów; jednostką operacyjną jest karta odpowiadająca jednemu pojęciu (karta pojęciowa). Systemy pojęciowe wywodzą się z teorii *indeksu i *ka-talogu przedmiotowego. Polegają one na tym, że na karcie reprezentującej określone pojęcie oznacza się numery wszystkich dokumentów, w których to pojęcie występuje. Aby znaleźć dokumenty traktujące np. o pojęciach A, D, N, wyjmuje się z kartoteki (ułożonej w abecadłowej kolejności nazw pojęć) karty z nazwami tych pojęć i porównuje się znajdującej się^ na^ nich numery. Numery
Karta preezierna typu "Sphinxo"
2141
2142
SEMIS
występujące na wszystkich wyjętych kartach powinny odpowiadać poszukiwanym dokumentom. Do tej grupy należą: system amerykański Uniterm, rozwinięty przez M. Taubego w 1952. Na karcie pojęciowej wpisuje się numer dokumentu w jednej z 10 kolumn (0-9) karty, miano wicie w kolumnie, która odpowiada ostatniej cyfrze w numerze dokumentu (np. w kolumnie 9 wpisuje się numer dokumentu 539). Selekcja polega na tym, że na wyjętych odpowiednich kartach pojęciowych porównuje
Schemat działania kart przeziernych
się wzrokowo numery w odpowiednich kolumnach. Karty przezierne mają numer dokumentu naniesiony przez wycięcie otworu w miejscu wyznaczonym przez linie współrzędnych (bądź w kwadracie, bądź na przecięciu współrzędnych). Zamiast wyszukiwać na odpowiednich kartach pojęciowych wspólne numery, jak w systemie Uniterm, nakłada się wybrane karty jedne na drugie i ogląda sie je pod światło. "Otwory, przez które przeziera światło (stąd nazwa), wskazują numery poszukiwanych dokumentów. Jednym z najbardziej znanych jest system oparty na patencie francuskim z 1923, rozwinięty i udoskonalony po drugiej wojnie światowej przez G. Cordonnier pod nazwą Selecto: w systemie tym stosuje się różne warianty kart (np, karta formatu 15x21 cm o pojemności 14000 numerów). Przy liczbie dokumentów przekraczającej pojemność karty przeziernej zakłada się następną kartotekę, używając kart innego koloru; selekcji dokonuje się wtedy dwukrotnie. Na podobnej zasadzie co Selecto oparty jest system, który opracował Anglik W.E. Batten w tym samym czasie co Cordonnier, ale niezależnie od niego, oraz system amerykański Peek-a--boo. Na jakość wyszukiwania informacji wpływa nie tylko szybkość maszyny, ale przede wszystkim analiza
treści i odpowiednie kodowanie. Każde urządzenie będzie magazynować tylko te informacje, które zostaną naniesione na jednostki operacyjne. Pełne wykorzystanie udoskonalonych urządzeń do S.m. może nastąpić po uprzednim rozwiązaniu różnych problemów natury językowej i logicznej. (Podkreśla się np. znaczenie precyzyjnej i jednolitej terminologii w systemie kart pojęciowych). Zob. tsż Tezaurus.
H. Sawoniak: Technika na usługach bibliogr. i dokumentacji. 1955. "Biul. Inst. Bibliogr." T. 4 nr 9. Information systems in documentation. Ed. J.H. Shera, A. Kent, W. Perry. 1957. Tools for machinę literaturę searching. Ed. J.W. Perry, A. Kent. 1958. B.E. Holm: Searching strategies and eauipment. "American Doc." 1962 nr 1. M. Mikołajski: Wstęp do mechanizacji i automatyzacji czynności informacji naukowetechnicznej i ekonomicznej. 1962. Ch.P. Bourne: Methods of information handing. 1963. Manuel pratiąue de reproduetion docmnentaire et de sdeetion. 1964. FID.
SEMIS, seme (fr. semer = siać), system dekoracyjny, wprowadzony przez introligatorów na *oprawach renesansowych dla króla *Franciszka I. Polega na umieszczeniu na środku *zwierciadła herbu i wypełnieniu (usianiu) pola zwierciadła w równych odstępach i w równych szeregach poziomymi monogramami lub na zmianę monogramem i emblematem, np. literą F (Franciszek I) albo F na przemian z lilią, heraldyczną lub emblematem króla, salamandrą. Do repertuaru tych małych *tłoków S. należą m. in.: spadająca łza (symbol żałoby i śmierci), płomienie, monogramy pod koroną, półksiężyc (w związku z Dianą de *Poitiers), symbole literowe (np. S. przekreślone, zwane "S barree" lub "S fermee"). *Bordiury bywają często tylko obramowane linijkami lub komponowane z monogramów wplecionych w różne ornamenty. S. przechodzi też często na grzbiety opraw. Interesującym przykładem jest fr. oprawa z ok. 1630 dla kardynała Emanuela Sa-baudzkiego: cały grzbiet, bez pozostawienia miejsca na tytuł, pokryty jest monogramem tym samym co na zwierciadle oprawy: w jednym rzędzie monogram powtórzony trzy razy, w następnym dwa razy, flankowany przez "S barree" z obu stron. System S., stosowany przede wszystkim przez introligatorów dworu królewskiego w Paryżu, był także używany za panowania następców Franciszka I na oprawach lyońskich, a także zdobiono nim książki i poza Francją.
D. Miner: The history of bookbinding 525-1950. 1957. S. Dahl: Dzieje książki. 1965.
SEMKOWICZ: 1. Władysław (1878-1949), wybitny badacz w zakresie nauk pomocniczych historii. W 1902 ukończył studia na Uniwersytecie Lwowskim, w 1916 objął katedrę nauk pomocniczych i historii średniowiecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po pierwszej wojnie światowej brał udział w organizowaniu archiwów
2143
2144
SENSENSCHM1DT
państwowych oraz rewindykowaniu archiwaliów. W 1919 został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, w 1926 sekretarzem jej wydziału historyczno-filozoficznego. Aresztowany w 1939 przez gestapo, przebywał ponad rok w obozie Sachsenhausen, po zwolnieniu pracował w archiwach. Był autorem licznych prac z zakresu historii i nauk pomocniczych oraz wydawcą źródeł historycznych. Z dziejami pisma i książki związane są prace: O roczniku tzw. świętokrzyskim dawnym (1910), wydanie (z J. Łosiem) Kazań tzw. świętokrzyskich (1934), podstawowe dzieło Paleografia łacińska (1950) oraz Przewodnik po zbiorze rękopisów imlanowskich (oprać. P. Bańkowski, 1961). 2. Aleksander (1885-1954), introligator, bibliofil, bibliograf. Studiował w Królewskiej Akademii Graficznej w Lipsku, praktykował w Hamburgu, Dreźnie i Kilonii. Od 1912 kierował introligatornią *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Oprawy S. odpowiadały treści książki, wyróżniając się śmiałymi łączeniami linii prostych i figur geometrycznych, równowagą pól. Często wystawiane publicznie, zyskały sobie duże uznanie. S. jest autorem pierwszego na wysokim poziomie podręcznika w j. poi. pt. Intro-ligatorstwo. Z krótkim zarysem historii zdobnictwa opraw (Kraków 1948). Na uwagę zasługuje również jego publikacja Oprawa książek (Odb. z "Silva Rerum" 1925, z. 6, z reprodukcjami własnych opraw i wyklejek) oraz współudział w opracowaniu Katalogu wystawy książki lwowskiej od XVI do XIX w. (Lwów 1928 s. 107-121, tabl. 30: opis 73 opraw własnej roboty). S. był twórcą kolekcji mickie-wiczianów, stanowiącej podstawę księgozbioru Muzeum Mickiewicza w Warszawie. W zakresie prac bibliograficznych szczególne znaczenie ma Bibliografia utworów A. Mickiewicza (1958).
SENEFELDER Aloys (1771-1834), niem. aktor, autor utworów scenicznych; nie znajdując na nie nakładców, postanowił je sam drukować metodą pisania na kamieniu wapiennym i wytrawiania kwasem saletrzanym. Zastosowanie kamienia wapiennego wydobywanego w kamieniołomach Solenhofen dało nieoczekiwane rezultaty. Tłusta farba litograficzna złożona z wosku, mydła i sadzy wiązała się z kamieniem- Tak powstały związek chemiczny przyjmował farbę drukarską i oddawał ją na silnie przytłoczony papier. W 1799 S. uzyskał królewski przywilej na wyłączne użytkowanie *litografii w ciągu 15 lat. Początkowo tłoczenie papieru odbywało się ręcznie. W czasie swych doświadczeń S. wynalazł prasę litograficzną, której podstawowa konstrukcja stosowana jest do dziś jako prasa przedrukowa. W 1809 mianowany został kierownikiem drukarni kartograficznej przy komisji finansowej w Monachium. W 1818 opisał swe doświadczenia w książce Der Steindruck erfunden zu Miinchen von Aloys Senefelder 1796. W 1821 wydał Yollstandiges Lehrbuch der Steindruckerey,
w której opisał wszystkie swe wynalazki w dziedzinie litografii. W 1826 wykonał pierwsze druki wielobarwne, a w 1833 reprodukcje obrazów olejnych drukowanych na płótnie.
Engelmann: Der Offsetdruck in der Pmxis. 1950. J. Kug-lin: Poligrafia książki., 2 wyd. 1968.
SENEGAL zob. AFRYKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
SENEWALD (Sennewald) Gustaw (1833-1896), księgarz, wydawca. Pracował w księgarni swego ojca Gustawa Adolfa. Od 1860 prowadził odziedziczoną firmę w Warszawie przy ul. Miodowej. Księgarnia ta istniała od 1822. Poprzednim właścicielem był A. *Brzezina. Od 1832 nosiła nazwę Księgarnia i Skład Nut G. Senewalda. W 1897 przeniesiono ją na Krakowskie Przedmieście, w dawnej siedzibie zostawiając filię. W 1896 po śmierci S. firmę przejął jego syn Władysław. S. wydawał literaturę piękną, młodzieżową, podręczniki szkolne, modlitewniki, nuty, książki medyczne i weterynaryjne, pszczelarskie i ogrodnicze. Wydawnictwa firmy odznaczały się wielką starannością (oprawy, ilustr.). Księgarnia specjalizowała się w wydawaniu nut, prowadzono też abonament czasop. i wypożyczalnię książek.
Zob. też Spółka Wydawnicza Księgarzy.
A. Skrzypczak: Sennewaldowie, księgarze i wydawcy warszawscy. 1969.
SENNIK, książka z objaśnieniami snów (należała do literatury bardzo poczytnej). Do najpopularniejszych należał zbiór Somnia Danielis (pierwsze wyd. łac. z ok. 1475, w Polsce u F. *Unglera w Krakowie 1512) i Somnile Joseph. Najstarsza edycja przekładu poi. pt. Sny Danielowe pochodzi z poł. w. XVI z oficyny Dziedziców Marka *Szar-fenberga; doczekała się ona przedruków w w. XVII i przekładu na j. ros. Z w. XIX pochodzi mnóstwo S. tłum. z j. niem. i fr., wydawanych nie tylko przez nakładców literatury popularnej, jak *Pisz w Bochni, Feitzinger w Cieszynie, *Fiałek w Chełmnie, ale i firmy poważniejsze, np. J. *Czech w Krakowie czy S.J. *Sikorski w Warszawie, przy czym były to książki przeznaczone dla odbiorcy najbardziej prymitywnego.
Zob. też Książka ludowa.
Die Deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. T. 4. 1953. H. Kapełuś: Senniki staropolskie. W: Studia z dawnej literatury czes., słów. i poi. 1963.
SENSENSCHMIDT Johann (zm. przed 13 VI1491), drukarz niem. z Egeru, uczył się "czarnej sztuki" w Bam-bergu u H. *Keffera, z którym następnie ok. 1467/8 założył pierwszą drukarnię w Norymberdze. W 1472 podpisał swym nazwiskiem dzieło Albrechta von Eyb Margańta
2145
2146
SENSYBILIZACJA
poetka, w 1473 wydał wraz z Kefferern dwutomowe dzieło Rainera de Pisis Pantheologia. W1. 1474-1478 współpracował z Andreasem Frisnerem, a wkrótce potejn działał znowu w Bambergu, gdzie wydał piękny Mszał benedyktyński (1481). W 1. 1482-1490 ponownie w Norymberdze wydawał wiele dzieł liturgicznych, niektóre wspólnie z Heinrichejn Petzensteinerem. Wkrótce po jego śmierci powstała w Bambergu nowa oficyna, zał. przez syna Laurenta wraz z Johannem Pfeilem i H. Petzensteinerem.
F. Geldner: Die Buchdruckerkunst inalten Bamberg 1458\59 bis 1519. 1964. V. Sholderer: Problems of early Nuremberg typogra-phy. W tegoż: Fifiy essays infifteenth- and sixteenth-century biblio-graphy. 1966.
SENSYBILIZACJA (łac. sensibilis = odczuwalny), zwiększenie wrażliwości światłoczułej *emulsji fotograficznej na całość lub poszczególne odcinki widma, osiągnięte przez dodanie do emulsji odpowiednich składników, tzw. sensybilizatorów.
SERBIA zob. JUGOSŁAWIA Biblioteki, Drukarstwo, Księgarstwo.
SERIA, wydawnictwo ciągłe, którego poszczególne tomy są dziełem różnych autorów i posiadają własny tytuł. Tomy ukazują się nieregularnie, a związane są tytułem S., przeważnie ciągłą numeracją oraz ustaloną szatą graficzną.
W Polsce zaczątkiem wydawnictw seryjnych są edycje z pocz. w. XIX, takie jak T. *Mostowskiego 27-to-mowy Wybór Celniejszych Pisarzów Polskich (1803-1808) i J. Gałęzowskiego Zbiór Pisarzów Polskich (1828-1833, 19 tomów). Po powstaniu listopadowym wychodziła w Lipsku seryjna Biblioteka Kieszonkowa Klasyków Polskich pod redakcją Jana Nepomucena Bobrowicza (1834-1840; 37 tomów), a tradycje jej kontynuowała Biblioteka Pisarzy Polskich, *Brock-hausa, poświęcona nowszej literaturze (od 1860; ok. 80 tomów). W kraju Kazimierz Władysław Wójcicki ogłosił sześciotomową Bibliotekę Starożytnych Pisarzy Polskich (1843-1844; wyd. 2, 1854), a inicjatywę jego podjął Kazimierz Józef Turowski drukując kolejno w Sanoku, Przemyślu i Krakowie swą ^Bibliotekę Polską (1855--1862), która w 380 zeszytach przyniosła przedruki autorów staropolskich. Istniały także S. o charakterze popularnym: Biblioteka Mrówki (Lwów, Księgarnia Polska, 1869-1889), Biblioteka Macierzy Polskiej (Kraków, od 1899), Biblioteka Powszechna W. *Zukerkandla w Zło-czowie i Biblioteka Tanich Książeczek dla Ludu i Młodzieży E. i H. Feitzingera w Cieszynie, których dorobek sięga setek tomików. Wyższy poziom reprezentowały serie beletrystyczne, jak zasłużona Biblioteka Dzieł Wyborowych S. *Sikorskiego w Warszawie, która w pierw-
szym okresie swego istnienia (1897-1900) wydała 163 tomy, lub Biblioteka Powieści i Romansów (*Gubrynowicz i Schrnidt, 1870-1873) we Lwowie. Wraz ze wzrostem i rozwojem tow. naukowych poczęły pod ich patronatem ukazywać się coraz liczniejsze wydawnictwa seryjne. Czołowe edycje z zakresu humanistyki: w Krakowie staraniem Tow. Miłośników Historii wychodziła Biblioteka Krakowska (1897-1958); Akademia Umiejętności wydawała Bibliotekę Pisarzów Polskich (1889-1949, w nowej postaci kontynuowana przez PAN od 1953), Bibliotekę Przekładów z Literatury Starożytnej (1906-1937), Cor-pus Antiquissimorum Poetarurn Poloniae Latinorum (od 1887) i in.; we Lwowie Tow. dla Popierania Nauki Polskiej wydawało cenne Zabytki Piśmiennictwa Polskiego (od 1907; 5 tomów); w Warszawie wychodziła Biblioteka Zapomnianych Poetów i Prozaików Polskich T. *Wierzbowskiego (E. *Wende, 1885-1900; kontynuowana od 1934). W latach międzywojennych zaczęła ukazywać się Biblioteka Narodowa (Kraków 1919; do chwili obecnej przeszło 250 tomów w dwu seriach) oraz Wielka Biblioteka (Warszawa, "Biblioteka Polska" 1922-1930), obie poświęcone klasycznym tekstom literatury poi. i obcej. "Wydawnictwo Polskie" w Poznaniu wydawało Bibliotekę Laureatów Nobla, a *Trzaska, Evert i Michalski Bibliotekę Wiedzy (50 tomów). W Polsce Ludowej S. wychodzą w większości wydawnictw (*Wydawnictwo-instytucja), przede wszystkim w *Państwowym Wydawnictwie Naukowym, *Państwo-wym Instytucie Wydawniczym, Wydawnictwie *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, *Państwowym Wydawnictwie Popularnonaukowym "Wiedza Powszechna" i in. Zob. tab. VII.
Zob. też Editiones Bipontinae, Editions du Loutoe,
PODSERIA.
Katalog poi. wydawnictw seryjnych... 1938. Serie wydawnicze. Informacja o publikacjach seryjnych w poi. ruchu wydawniczym. 1962.
SERIFY zob. SZERYFY. SERIGRAFIA zob. DRUK SITOWY. SERMOLOGUS (serrnonarius) zob. HOMILIARZ.
SERWIS PRASOWY, zestaw ^materiałów prasowych dostarczanych najczęściej przez *agencje poszczególnym redakcjom, które mogą z nich korzystać według uznania, odpowiednio je przeredagowując. Przesyłane przez agencje zdjęcia stanowią fotoserwis (*Fotografia prasowa).
SET, *miara drukarska stosowana w *monotypach; w punktach setowych określa się szerokość liter i zna-
2147
2148
SEZON KSIĘGARSKI
ków odlewanych na monotypie. 1 set = 0,01389 cala ang. 1 punkt = 0,1667": 12. Specjalny aparat liczący, zwany bębnem setowym, w miarę wykonywania *składu (tzn. nakłuwania taśmy na tastrze monotypowym) oblicza w zasadniczych jednostkach setowych (jednostka zasadnicza J/18 seta) ilość miejsca, jakie w danym wierszu zajmuje dotychczasowy skład, i ustala ilość wolnych jednostek, pozostających do końca tego wiersza. Wspomniany bęben setowy dzieli następnie ilość tych wolnych jednostek przez liczbę odstępów między dotychczas złożonymi wyrazami i w efekcie ustala wielkość justunku (*Materiał zecerski), który ma być odlany jako odstępy między tymi wyrazami.
SETESZA Mikołaj (ok. 1451-1475), skryptor, *kali-graf, kantor, wikariusz katedry na Wawelu. Pochodził zapewne z Sieteszy k. Przeworska. W 1. 1451-1457 przepisał *antyfonarz ufundowany dla katedry przez kanonika Adama z Będkowa (nr 48-49). W 1467 ukończył *graduał dla Mikołaja Hymbira z Kiszewa, kanonika krakowskiego i scholastyka łęczyckiego (t. 1-4, zaginiony).
SEUTTER Matthias (1678-1756), sztycharz i kartograf niem., otworzył 1707 własny zakład kartograficzny w Augsburgu, gdzie od 1728 rozpoczął wydawanie atlasów, kontynuowane potem przez syna Albrechta i zięcia C.T. Lottera.
T: 1. Jan (e; zm. ok. 1520), właściciel drukarni (1488-1520) na starym mieście w Pradze, kupiec sprawujący parokrotnie funkcję ławnika. Oficyna S. była największą drukarnią czes. w XV w. i zatrudniała nsjlep-szych drukarzy i drzeworytników. Pierwszym typogra-fem i prawdopodobnie giserern był bliżej nie znany J. *Kamp. Druki S. wyróżniały się poprawnością językową, bogatą szatą graficzną, opartą na motywach sztuki narodowej, lecz sięgającą równocześnie po wzory obce. Drukarnia posiadała przywilej królewski z wzmianką
0 przystępnej cenie książek, "aby je mógł kupić bogaty
1 biedny". Pierwszy druk S. Aezopowy Bajky (1488) przyozdobiony został drzeworytami zaczerpniętymi z Aesopa odbitego w 1481 przez H. Knoblochtzera w Strasburgu. Wzorował się również na ilustracjach Michaela Wolge-muta i A. *Diirera. Do 1513 drukarnia posiadała tylko jeden rodzaj pisma, czes. bastardc. W 1513 S. sprowadził z Norymbergi teksturę i szwabachę uzupełnione czcionką ź. Po śmierci S. drukarnię przejął syn Pavel. W 1521 z mocno zużytej bastardy korzystał Chwal Dubanek z Dubna drukując w klasztorze Welimowskim Piotra Cbelcickego Svit viry. Oprócz Bajek Ezopa S. wraz z Kam-pem wytłoczyli w 1488 Biblię w j. czes. oraz przekład Kroniki Twingera von Konigshofen, dokonany przez Be-
neiśa z Hofevic. 2. Pavel z Kapi Hory (zm. 1555 i) odziedziczył drukarnię po ojcu (Janie?) w 1520; bogaty mieszczanin praski i burmistrz w 1. 1534-1537. Warsztat drukarski wzbogacił nowym materiałem typograficznym. Ożywioną działalność rozpoczął dopiero po zakończeniu wojny religijnej i po objęciu władzy przez Habsburgów. W 1530 wydał Zzizeni zemske, potem Vyklady na evan-gelie Antona Cendnusa, a w 1532 drugie wydanie Postylli Chelcickego. Testamentem z 1553 cały majątek przekazał żonie Joannie i synowi Vaclavowi. Drukarstwo porzucił dziesięć lat przed śmiercią.
Z.V. Tobołka: Dljiny leskoslou. knihtisku v lobl nejstarśnsi. 1930. F. Horak: Ćeska kniha v minulosti ajeji vyzdoba. 1948.
SEXTERNION (sekstemion) zob. SKŁADKA.
SEYDEL Georg, księgarz i wydawca wrocławski, działający w 1. 1690-1703. Zasłużył się jako wydawca dwu gazet "Ordinari-Zeitungs-Courier" i "Breslauischer Mercurius aus Koenigreich Pohlen", mających kilka mutacji, oraz broszur, popierających kandydaturę Augusta II na tron poi.
SEYMOUR Robert (1798-1836), ang. ilustrator, karykaturzysta, grafik. Na zamówienie wydawcy zamieścił w 1835/1836 w miesięczniku "The Squibb Annual" cykl rysunków satyrycznych pt. Cockney sporting plates, do których tekst napisał nie znany wówczas autor, Charles Dickens. Gdy autorstwo Dickensa wskutek sukcesu tego cyklu zaczęło dominować nad pracą S., artysta nie mogąc znieść pomniejszania roli swego dzieła, popełnił samobójstwo. Tekst Dickensa, znany jako Klub Pickwicka, został następnie opublikowany osobno (1837) z ilustr. H.K. *Browne'a (Phiza).
SEZON KSIĘGARSKI, okres wzmożonych zakupów w księgarniach związanych czy to z rozpoczynającym się rokiem nauki w szkołach i uczelniach (sezon szkolny), czy też z tradycjami, np. zakup upominków świątecznych dla dzieci (sezon gwiazdkowy), zakup upominków dla kobiet (książka dla Ewy) itp. S.k. wymaga odpowiedniego przygotowania księgarni pod względem zaopatrzenia i reklamy. W zakresie zaopatrzenia księgarnia powinna odpowiednio wcześnie uzupełnić posiadany *asortyment książkami szczególnie poszukiwanymi w nadchodzącym S.k. W zakresie *reklamy księgarnia powinna przygotować atrakcyjną i dającą bogaty pokaz książek wystawę w oknach i wewnątrz księgarni. Księgarnie prowadzące sprzedaż wysyłkową oraz zaopatrujące bibl. i zakłady pracy (w tym również kolporterów) odpowiednio wcześnie rozsyłają oferty i zawiadamiają o nowościach przygotowanych na S.k.
2149
2150
SFRAGISTYKA
SFRAGISTYKA (z gr. sphragis = pieczęć), nauka pomocnicza historii zajmująca się badaniem dawnej pieczęci: zmianami jej formy, treścią napisów i wyobrażeń, a także jej funkcją i znaczeniem prawnym. Początkowo badaniami pieczęci zajmowali się dyplomatycy (Konrad de Mure 1275, J. *Mabillon 1681). Pierwszym dziełem poświęconym S. było J.M. Heinecciusa De veteribus Ger-manorum aliarumque nationum sigillis (1709). Wynalazek fotografii i zastosowanie technik *fotocynkografii i *świa-tłodruku przyczyniły się do rozwoju badań, zaś w XIX w. wraz z łatwiejszym dostępem do archiwów zapoczątkowano naukową inwentaryzację pieczęci. W Polsce S. rozwinęli J. *Lelewel, T. Żebrawski, K. Stronczyński, F. *Piekosiński, a współcześnie M. Gumowski.
M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki: Sfragistyka. 1960.
SIARCZYŃSKI Franciszek (1758-1829), pijar, historyk, geograf. Profesor w Collegium Nobilium. Jeden z czołowych ideologów insurekcji kościuszkowskiej. Autor wielu cennych prac naukowych. Od 1827 pierwszy dyrektor *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Książki sprowadzone z Wiednia po śmierci J.M. *Ossolińskiego sam rozpakowywał, sprawdzał i ustawiał wg opracowanego przez siebie systemu, opartego na współczesnejliteraturzebibliologicznej. Stworzył podwaliny pod późniejszy dział starych druków, uporządkował rpsy i osobiście nadzorował przebudowę gmachu bibliotecznego; wymieniał dublety, utrzymywał kontakty z Cześ. Muzeum, a jednocześnie pisał wiele artykułów do redagowanego przez siebie kwartalnika (1828) "Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich". Prowadził dziennik czynności bibliotecznych, który wydany został z rpsu z okazji 150-lecia Zakładu.
SIATKA: 1. Urządzenie *rastra. 2. "W potocznym języku drukarsko-wydawniczym także *klisza autotypijna (siatkowa).
SICHEM: 1. Christoffel I van (ok. 1546-1624), holend. rytownik i drzeworytnik w Amsterdamie. Syn księgarza Cornelisa Karelsza, który przywędrował z Sichem (Brabancja). Był uczniem drzeworytnika Jana Ewoutsza. Pracował w Strasburgu, 1598 w Amsterdamie, a 1603 w Lejdzie. Był dobrym interpretatorem prac Goltziusa. Jego pierwsze znane prace to drzeworyty w dziełach drukowanych w Strasburgu i Bazylei, m. in. do Meyera Griindliche Beschreibung der freijen ritterlichen und adeligen Kunst des Fechłens... (Strasburg 1570, następne wyd. w Augsburgu w 1600) oraz w dziele pt. Die dreizehn Ort der loblichen Eydgenossenschaft des alten Bundes hoher teutscher Nation mit gar lustigen und schonenFiguren... (Bazyleja 1573). Ponadto ilustrował Titusa Liviusa i L. Florusa Von Ankunft
und Ursprung des Romischen Reichs... (Strasburg 1574), Novum Testamentom (Strasburg 1576) oraz Paulusa Joviusa Elogia virorum liłeris illustrium (Bazyleja 1577). Do większych jego dzieł należą też serie portretów, które najpierw ukazały się w dziele J.F. Le Petita La grandę Chronione de Hollande, Zelande... (Dordrecht 1601, 35 portretów). 2. Christoffel II (ok. 1581-1658), syn i uczeń poprzedniego, drzeworytnik i ilustrator książkowy. Jego drzeworyty mają w porównaniu z pracami ojca bardziej rzemieślniczy charakter. Wykonywał przeważnie kopie wg starych mistrzów. Mimo tego trudno odróżnić ryciny jego od prac ojca, gdyż sygnowali je tym samym monogramem CVS. Wykonał ilustr. do H. Hugo Pia desideria, emblematis, elegiis et ąffectibus 5.5. Patrum ilłustrata (Antwerpk 1628, 40 drzew, wg *Bolswerta). Ponadto wykonał drzew, do dzieła Boethiusa Van de uertroosting der wyshełd (Amsterdam 1616) oraz do De Kindheid onses Heeren Jesu Christi... (Amsterdam 1617), Hortulus animae, dat is der sielen bogaerdt (Antwerpia 1618), Bibełs Tresoor, o/te Zieleń Lusthof... (Amsterdam 1646, drzew, wg różnych artystów, m. in. L. v. *Leyden, Aldegrevera, *Holbeina i in.) oraz Biblia sacra... (1 wyd. Antwerpia, następne wyd. 1646 i 1657, są tu drzew, wg *Diirera, L.v. Leyden, Holbeina, Goltziusa, Heemskercka i in.).
Thieme-Becker XXX.
SICHULSKI Kazimierz (1879-1942), malarz, grafik, ilustrator. Studiował w Krakowie, Wiedniu, Monachium, Dreźnie, Florencji i Paryżu. W 1. 1920-1930 był prof. Państwowej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artyst. we Lwowie, a w 1.1930-1939 prof. ASP w Krakowie. S. jako rysownik uprawiał głównie karykaturę, z technik najczęściej stosował litografię. Wykonywał ilustr. do czasop. krakowskich, m. in. do "Chochoła" i "Liberum veto". Zilustrował Piosenki i fraszki Zielonego Balonika T. Boya-Żeleńskiego (Kraków 1908), Moim dzieciom. Wybrane wierszyki (Lwów 1925, autolitogr.). Wydał teki ilustr.: XXX karykatur (Kraków 1904), Sejm galicyjski (1911, cykl karykatur), Parlament austriacki (1912, cykl karykatur), Karykatury współczesne (Kraków 1919), Teka myśliwska (1928).
L. Grajewski: Bibliogr. ilustracji. 1933. H. Vollmer: Lexicon der bild. Kunstler. 1953.
SIEBECK, rodzina niem. wydawców w Tybindze. Jej najwybitniejszy przedstawiciel Paul (1855-1920) przejął w 1877 wydawnictwo swego ojca, a w 1878 zakupił wydawnictwo J.C.B. Mohra w Heidelbergu. W 1. 1880--1899 S. działał we Fryburgu Bryzgowijskim. Rozbudował on wydawnictwo, a szczególnie dział teologiczny; był współzałożycielem Niem. Stów. Wydawców i jego pierwszym prezesem. Po śmierci S. firma pozostała w
2151
2152
SIEĆ BIBLIOTECZNA
rękach jego potomków: Oskara (1880-1936) i Johanna Georga, specjalizując się w publikacjach naukowych.
Zum Cedachtnis an Dr. P.S. 1925. A. Meiner: Der Deutsche Verkgerverein 1886-1935. 1936.
SEEBENEYCHEROWIE, rodzina księgarzy i drukarzy krakowskich spod Jeleniej Góry: 1. Marcin (zm. 1543), osiadły w Krakowie przed 1515, pracował jako czeladnik w warsztacie F. *Unglera, następnie ożeniwszy się z córką Marka *Szarfenberga, Anną, prowadził na własną rękę księgarnie. 2. Mateusz (zjn. 1582), starszy syn Mar-
Frontispis Kroniki polskiej Bielskiego drukowanej uJ. Siebeneychera
cina, został właścicielem księgarni ojca i papierni Marka Szarfenberga z działu spadkowego matki. Ożeniony z wdową po Hieronimie Szarfenbergu, Elżbietą, przejął jej drukarnię i od 1557 rozpoczął własną produkcję. Spod jego pras wychodziły m. in. drobne teksty, np. pieśni. Prawdopodobnie w pierwszym okresie polityka wydawnicza oficyny zdradzała pewne sympatie proreforjnacyjne właściciela, rychło zresztą zanikające. Począwszy od 1560 Mateusz specjalizował się w drukowaniu podręczników
i dewocjonaliów, u niego wychodziła Postylla Wujka, ukończona dopiero w 1584. 3. Jakub (zm. 1604), syn Mateusza, odziedziczył drukarnię w 1584. Wydawał głównie literaturę dewocyjną katolicką. Po jego śmierci przedsiębiorstwo prowadziła wdowa Anna do 1610, następnie podupadającą drukarnię przejęli "Dziedzice Jakuba Zybenaichera", by w 1627 sprzedać ją Stanisławowi Germańskiemu.
A. Gryczowa: Drukarstwo poi. u> dobie Odrodzenia. W: Bibliogr. literatury poi. okresu Odrodzenia. 1954.
SIEĆ BIBLIOTECZNA, zespół bibl. zwykle jednego typu, racjonalnie zaplanowany i rozmieszczony, stanowiący organiczną całość. Cechą charakterystyczną S.b. jest stała łączność organizacyjna bibl. wchodzących w jej skład. Zakres więzi organizacyjnej w poszczególnych S.b. zależy od celów i zadań S., jak też od jej wielkości i zasięgu. Przykładowo: S. *bibl. szkolnych w Polsce jest zespołem luźnych placówek, ściśle związanych ze szkołami, a ich powiązanie organizacyjne jest typu administracyjnego: kuratoria szkolne oraz Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego sprawują nad nimi opiekę i nadzór. Wśród *bibl. specjalnych dość ścisłą więź organizacyjną wykazuje zespół *bibl. naukowych służby zdrowia, kierowany przez Główną Bibl. Lekarską. Szczególna funkcja w pewnych typach S.b. przypada bibl. centralnej, zwanej także główną, której podlegają organizacyjnie bibl. mniejsze, o podobnym zakresie działania, lub placówki bibl. różnego typu, związane z nią hierarchicznie, np. *bibl. szkoły wyższej jest centralą dla S.b. instytutów, zakładów, katedr i pracowni danej uczelni.
Największym planowo zorganizowanym (w oparciu o dekret o bibliotekach z 17IV 1946, zastąpiony następnie ustawą o bibliotekach z 9IV1968) zespołem bibl. w Polsce jest S. publicznych *bibl. powszechnych. Znamiennymi jej cechami są: powszechność i jednolitość, co ma na celu równomierne rozmieszczenie bibl. w całym kraju, oraz zróżnicowanie księgozbiorów i zadań bibl. poprzez parostopniowe powiązanie funkcjonalne. Struktura organizacyjna S.b. pokrywa się w zasadzie ze strukturą organizacyjną rad narodowych. Do końca 1954 obejmowała ona bibl. trzech stopni organizacyjnych: gminne w gminach wiejskich i miejskie w gminach miejskich; powiatowe w miastach powiatowych i miejskie w miastach wydzielonych; wojewódzkie w miastach wojewódzkich. Po zniesieniu gmin i wprowadzeniu podziału państwa na gromady i osiedla (25 X 1954) nastąpiło przekształcenie bibl. gminnych w gromadzkie i osiedlowe. Od 1948 podjęto planowe organizowanie pomocniczych placówek upowszechniania czytelnictwa we wszystkich wsiach i osadach, czyli tzw. punktów bibliotecznych. Bibl. sieci są utrzymywane i zarządzane przez rady narodowe pod
2153
2154
SIEDLECKI
ogólnym nadzorem i opieką Min. Kultury i Sztuki. Więź organizacyjna w S. bibl. powszechnych polega na podporządkowaniu ogniw niższych szczebli organizacyjnych ogniwom wyższych szczebli w sprawach działalności bibl. (planowanie, sprawozdawczość, szkolenie itp.). Dla usprawnienia działalności bibl. powszechnych i lepszego wykorzystania ich zbiorów nastąpiło w 1955 połączenie bibl. powiatowych z bibl. miejskimi, w wyniku czego powstały powiatowe i miejskie bibl. publiczne. Natomiast w wyniku połączenia bibł. w miastach wojewódzkich powstały wojewódzkie i miejskie bibl. publiczne. Jednakże w miastach stanowiących odrębne powiaty bibl. miejskie nie są połączone z bibl. powiatowymi- Podobnie w mia-stach-województwach pozostały odrębne bibl. miejskie i bibl. wojewódzkie (wyjątek: Szczecin i Wrocław). Na terenie każdego woj. bibl. są związane ze sobą organizacyjnie i funkcjonalnie. Bibl. gromadzkie podlegają organizacyjnie gromadzkim radom narodowym, a pod względem opieki fachowej bibl. powiatowym. Natomiast bibl. powiatowe i bibl. miejskie podlegają organizacyjnie oddziałom kultury w inspektoratach oświaty. Bibl. miejska obsługuje czytelników na obszarze miasta. Jej struktura organizacyjna i zakres działania zależą od wielkości miasta. W małych miastach są to placówki niewielkie, niekiedy nawet jednoosobowe. W miastach większych bibl. miejskie tworzą filie (oddziały) w różnych rejonach miasta, a w centrali wyodrębniają różne działy pracy (czytelnia, wypożyczalnia, bibl. dla dzieci itp.). Bibl. wielkich miast to instytucje o rozbudowanej strukturze organizacyjnej, łączące w sobie różne jednostki organizacyjne i stanowiące typ pośredni między bibl. oświatowymi a naukowymi. Niektóre bibl. miejskie mają znaczne zbiory naukowe i specjalne, a także posiadają własne gmachy biblioteczne (np. Warszawa, Łódź, Poznań, Szczecin, Toruń). W S.b. powszechnych bibl. najwyższego szczebla organizacyjnego jest bibl. wojewódzka. Mieści się zwykle w mieście wojewódzkim (wyjątkiem woj. bydgoskie Woj. Biblioteka Publiczna znajduje się w Toruniu). Sprawuje ona nadzór i opiekę fachową nad bibl. niższego szczebla organizacyjnego, tj. bibl. powiatowymi, miejskimi i gromadzkimi. Głównym jej zadaniem jest udzielanie pomocy organizacyjnej, instrukcyjno-metodycznej i szkoleniowej zarówno bibl. własnej sieci, jak i placówkom bibliotecznym innych sieci, a także prowadzenie działalności informacyj-no-bibliograficznej, wypożyczania międzybibliotecznego, zwłaszcza przez udostępnianie własnych zbiorów. Bibl. wojewódzkie połączone z bibl. miejskimi obsługują również czytelników danego miasta wojewódzkiego i z reguły pełnią funkcję *bibl. regionalnych, otrzymują regionalny egzemplarz obowiązkowy i gromadzą piśmiennictwo dotyczące danego regionu. Bibl. powiatowa w mieście powiatowym sprawuje nadzór i opiekę fachową
nad bibl. na obszarze danego powiatu. Jej głównym zadaniem jest wspieranie pemecą organizacyjną i instruk-cyjno-metodyczną bibl. gromadzkich, a także innych placówek bibliotecznych oraz ułatwianie wypożyczania międzybibliotecznego książek z własnych zbiorów czytelnikom poszukującym ich poprzez bibl. gromadzkie i punkty biblioteczne. Bibl. gromadzka obsługuje czytelników na terenie gromady. Zwykle znajduje się w miejscowości będącej siedzibą gromadzkiej rady narodowej. Pełni dwojakiego rodzaju funkcje: obsługuje swym księgozbiorem czytelników indywidualnych, głównie mieszkańców wsi lub osiedla, które jest siedzibą bibl., oraz opiekuje się punktami bibliotecznymi w innych wsiach i osiedlach należących do danej gromsdy. Ś Punkt biblioteczny jest to najmniejsza placówka organizacyjna w S.b. Nie posiada w zasadzie własnego księgozbioru ani stałego pracownika zawodowego, lecz korzysta z zasobów bibl. macierzystej, zwykle bibl. gromadzkiej lub miejskiej, rzadziej z bibl. powiatowej. Punkty biblioteczne z reguły prowadzone są przez aktyw społeczny pod opieką i kontrolą bibl., która dany punkt zorganizowała i ze swoich zasobów zaopatruje na zasadzie .wymiany części lub całego kompletu książek. Uzupełniają cne sieć bibl. stałych i umożliwiają udostępnianie książki i upowszechnianie czytelnictwa wśród mieszkańców wsi i peryferii miast.
R. Przelaskowski: Organizacja bibl. Sieci i rodzaje bibl. iv Polsce. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. F. Bursowa: Biblioteki w Polsce Ludowej. 1963.
SIEDLECKI Franciszek (1867-1934), grafik, malarz, pisarz i scenograf. Studia artystyczne cdbył w Monachium i w Paryżu. Podróże artystyczne po Włoszech i Holandii oraz praca w zakładzie witrażowniczym w Niemczech uzupełniły przygotowanie zawodowe S. Czynny był na różnych polach sztuki i życia kulturalnego (był m. in. redaktorem pisma "Grafika" i prezesem Związku Grafików Polskich). Początkowo malował obrazy o charakterze symbolicznym, a o formie łączącej elementy tradycyjnego naturalizmu z barwnymi efektami impresjonizmu. Następnie niemal wyłącznie zajmował się grafiką, szczególnie akwafortą (m. in. cykl "Rodzaj", portrety Żeromskiego, Mortkowicza, Słowackiego, Norwida, kompozycje fantastyczne i religijne) i litografią, także barwną, projektując okładki książek, winiety i zdobniki (dla "Chimery" Miriama). Wykonywał ekslibrisy w akwaforcie (dla Lewestama, KarJowskich, Drzewieckiego), uczestniczył w wystawach bibliofilskich, recenzował ich plastyczny kształt.
SIENKIEWICZ WYDANIA ILUSTROWANE. Są bardzo liczne ze względu na ogromną popularność, jaką osiągnęła i cieszy się nadal twórczość S.
2155
2156
SIEROW
HENRYK SlENKIEWICi
VADiS
JAN STYKA
Karta tytułowa Quo uadis, edycji ilustrowanej przez J. Stykę
Już w 1872 opublikowany w "Wieńcu" szkic Na marne ozdobił rys. utalentowany malarz, H. *Pillati. 12 ilustr. J. *Kossaka do Ogniem i mieczem ukazało się w lwowskiej edycji powieści w 1886. W tym samym roku P. *Stachie-wicz zilustrował opowiadanie Jamioł. Szczególnie liczne edycje ilustr. ukazały się w ostatnim dziesięcioleciu XIX stulecia i po 1900 w związku z obchodami jubileuszowymi pracy pisarskiej S., jako jednego z najpoczytniejszych ówczesnych pisarzy nie tylko w Polsce, ale i w świecie. Na rynku wydawniczym pojawiły się poszczególne utwory pisarza, opatrzone odpowiednimi ilustr. oraz ozdobne albumy, zawierające tablice z wyobrażeniami scen z powieści i nowel S. Ukazały się m. in. Nowele z ilustr. A. *Kamień-skiego (Warszawa 1896), Trylogia i Krzyżacy w oprać, dla młodzieży z rys. A. *Piotrowskiego (Warszawa 1901 --1902), Quo vadis z 20 *heliograwiurami wg P. Stachie-wicza (1902). Wśród albumów szeroko znany był zwłaszcza Album jubileuszowy Henryka Sienkiewicza (Warszawa 1898), do którego ilustr. opracowali: P. Stachiewicz (cykl bohaterek sienkiewiczowskich), Józef Brandt, Józef Cheł-rnoński, A. Kamieński, J. Kossak, Wilhelm Kotarbiński,
Kazimierz Pochwalski, Jan Rosen, Henryk Siemiradzki i Wincenty Wodzinowski. Trzy wyd. (1898, 1899 i 1901) tego albumu w dwu formatach osiągnęły ogromne powodzenie i były dosłownie rozchwytane przez czytelników. Niebawem wydawnictwo "Kraj w obrazach" wypuszczać zaczęło na rynek cykl ilustr. albumów poświęconych Trylogii: J. Kossak ozdobił Album do powieki Henryka Sienkiewicza "Ogniem i mieczem" (1898), 16 plansz Stanisława Batowskiego, [Cz. *Jankowskiego i P. Sta-chiewicza zawierał Album do... "Potopu" (1899), 14 plansz S. Batowskiego, J. Kossaka i Włodzimierza Tetmajera
Album do.....Pana Wołodyjowskiego" (1900), wreszcie
Album do powieki "Krzyżacy" (1900) zilustrował S. Batow-ski. Osobną edycję albumową, zawierającą 15 scen z Quo vadis, opracował J. *Styka (1903). Z okresu między wojnami, który nie był pomyślny dla sienkiewiczowskiej ilustr., wymienić warto tylko rys. K. *Mackiewicza do W pustyni i w puszczy (Lwów 1929), jest to dziś jednak druk b. rzadki, gdyż wydawca, *Zakład Narodowy im. Ossolińskich, rozpowszechnił w handlu tylko edycję nie ilustrowaną, odmawiając zgody na publikację zamówionych rys. Natomiast powojenne dwudziestolecie ma wiele pięknych wydań ilustr. S. Szczególne osiągnięcia ma tu *Państwowy^ Instytut Wydawniczy w Warszawie, który wydał szereg edycji sienkiewiczowskich, opatrzonych ilustr. Jana Marcina Szancera, Antoniego Uniechowskiego, Adama Marczyńskiego, Marka Prudnickiego, Stanisława Toepfera, Szymona Kobylińskiego i in.
SIENKIEWICZ Karol (1792-1860), bibliotekarz, historyk. Po ukończeniu Liceum Krzemienieckiego od 1818 pracował w Bibliotece Czartoryskich w Puławach. W 1. 1819-1821 odbył podróż do Anglii w celu zakupu książek, a w 1824 został kierownikiem Bibl. W ciągu kilku lat stworzył z niej dobrze zorganizowany warsztat naukowy, wyposażając w katalogi, drukarnię i oczyszczając z dubletów. W 1831 zabezpieczył część zbiorów puławskich, wywożąc je do Sieniawy, po czym udał się za A. *Czartoryskim na emigrację do Paryża. Tu redagował tygodnik "Kronika Emigracji Polskiej" (1834-1838) i "Skarbiec Historii Polskiej" (1839-1842). W 1836 został sekretarzem Wydziału Historycznego Tow. Literackiego. Był organizatorem *Biblioteki Polskiej w Paryżu w 1839 i do 1853 jej faktycznym kierownikiem.
SIEROW Walentin (1865-1911), malarz ros., głównie portrecista, scenograf. Wykonał kilka prac (1890-1891) do dzieł Lermontowa oraz Puszkina. Uczestniczył w ilustrowaniu luksusowego albumu pt. Carskie polowania, do którego stworzył (1900, 1902) trzy kompozycje gwa-
2157
2158
SIESTRZYŃSKI
I. Grabar: S. risowalszczik. 1961. E.W. Żurawlewa: W.S. 1962.
SIESTRZYŃSKI Jan (1788-1824), autor pracy Teoria i mechanizm mowy z zastosowaniem do nauki czytania dla wszystkich i do nauki wymawiania dla głuchoniemych dzieci. W 1815 ks. J. Falkowski, dyrektor Instytutu Głuchoniemych w Warszawie, polecił H. *Lubomirskiemu S. na stanowisko nauczyciela Instytutu. Na życzenie Luboniirskiego zaczął S. uczyć się *litograf ii w zakładzie Weisshaupta w Monachium. W 1817 założył warsztat litograficzny w Instytucie Głuchoniemych w Warszawie, w którym wykonano m. in. kartę tytułową do Georgik Wergiliusza, wizerunek głowy Chrystusa, portrety Jana Zajnoyskiego, Euzebiusza Słowackiego, Jana Sobieskiego oraz ilustracje do czasop. "Izys Polska", "Pielgrzym" i "Sylwan". S. współpracował także w 1818 przy uruchomieniu litografii A. Chodkie-wicza w Warszawie, przy ul. Miodowej, z której wyszły Portrety wsławionych Polaków. Ok. 1821 napisał podręcznik
0 litografii, w którym opisał wszystkie znane wówczas sposoby stosowania druku litograficznego. Podręcznik wydany został w 1928 przez J. *Muszkowskiego jako nr 9 "Biblioteki Zawodowej Graficznej", nakładem i drukiem Tłoczni W. *Łazarskiego w Warszawie. W wyniku nieporozumień z ks. Falkowskim S. ustąpił ze stanowiska nauczyciela w Instytucie i zlikwidował zakład litograficzny.
S.J.: O litografii. Z rękopisu Bibl. Ord. Krasińskich wydał... J. Muszkowski. 1928. A. Banach: Polska książka ilustrowana. 1806-1900.1959.
SIGILLATA (z łac. sigillum = pieczęć) stanowią część ksiąg Metryki koronnej, w której od poł. XVII w. zapisywano ^dokumenty opatrzone pieczęcią kanclerską, wystawiane przez kancelarie królewską. Wnoszono do S. także inne akty, które zostały tam oblatowane (*Oblata) dla nadania im ważności publicznej.
SIGISMONDO DE SIGISMONDI, skryptor, kopista z Ferrary w końcu XV w. Pracował głównie we Florencji dla Medyceuszów i Macieja Korwina (*Corviniana). Rpsy te, zdobione przez Attavantiego, jego pracownię
1 in. miniaturzystów florenckich, zachowały się w Natio-nalbibliothek w Wiedniu, Laurenzianie we Florencji i w in. zbiorach. W zbiorach polskich znajduje się rps pisany i sygnowany przez S., datowany 1492. Pochodzi ze zbiorów wilanowskich. Do 1939 znajdował się na Zamku Warszawskim; rewindykowany z Kanady w 1959, dziś znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie. (Ms. Wil. Rp. 867 oct. Horae adusum eccl. rom.; sygn. na fol. 232). Niesłusznie był wiązany z osobą królowej Bony.
S. Sawicka: Les principaux manuscrils a peintures de la Bibl. Nationak de Varsovie, du Chateau Royal... 1938 s. 183-194. I. Berkovits: Corviniana. 1964.
2159
SIGLUM (sigel; ac. singulae litterae = pojedyncze litery), pierwsze litery wyrazów używane jako ich skróty (np. e.o. = egzemplarz obowiązkowy), w średniowieczu stosowane jako typ *abrewiatury lub w notach tyrońskich
"3
Sigla codicum klasztoru kanoników reg. w Żaganiu
(^Stenografia). 2. Dawne znaki przynależności rpsu bibl. do określonego zbioru, tzw. sigla codicum ^Proweniencja). 3. Oznaczenia cyfrowe lub cyfrowo-lite-rowe ustalone jako symbole określonych bibl. w związku z rozwojem prac bibliogr., katalogów centralnych, informacji naukowej i wypożyczeń międzybibl. (*Pozycja bibliogr., *Karta dokumentacyjna).
SIJTHOFF A.W., wydawnictwo i drukarnia w Lej-dzie; zał. je w 1851 Albertus Willem S. Przedsiębiorstwo pozostaje w rękach spadkobierców S., publikując holend. klasyków, podręczniki szkolne, książki dla dzieci, czasop., księgi adresowe holend. handlu, katalogi bibliograficzne, "Nieuw Nederlandsch Biografisch Wooden-
2160
SITO PAPIERNICZE
bock" i wiele iii. cennych pozycji. Od 1896 zaczęto tu wydawać przedruki najstarszych i najbardziej wartościowych dzieł, np. Breviarium Grimani, Codices graeci et latini iin.
Gedenkboek A.W.S. Mitgeversmaatschappij N.V. 185i-1951. 1951.
SIKORSKI Saturnin Józef (1862-1922), drukarz, księgarz, redaktor i wydawca warszawski, W 1889 założył spółkę drukarską ze swym szwagrem F.J. Granowskim, rozwiązaną w 1899. Obaj zasłużyli się wydaniem 221. Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej (od 1890). Od 1897 wydawali i drukowali b. tanią serię Biblioteka Dzieł Wyborowych. Ok. 1892 w skład firmy S. wchodziła już księgarnia nakładowa, drukarnia artystyczna, stereotypia, drzeworytnia i trawiarnia; w 1894 wprowadzono *chromotypię. S. redagował i wydawał m. in. tygodniki "Gospodarz i Przemysłowiec" i "Ziarno". Był również współredaktorem i wydawcą tygodnika "Wędrowiec". W 1903 zaniechał pracy wydawniczej. Po pierwszej wojnie światowej był m. in. dyrektorem zakładów graficznych w Sosnowcu.
SILLYBOS zob. TYTUŁ DZIEŁA.
SILVA RERUM (łac. = las rzeczy), książka rękopiśmienna zawierająca zbiór materiałów z różnych dziedzin, wpisanych bez systematycznego porządku. W skład rpsów określanych jako S.r. wchodzą najczęściej: drobne teksty literackie (wiersze, fraszki, anegdoty, aforyzmy), notaty z lektury, przepisy lekarskie i kulinarne, zapiski bieżące (osobiste, polityczne, gospodarskie) itd. S.r. jest jedną z typowych form rpsu XVII-XVIII w.
Zob. też Analecta, Antologia, Chrestomatia,
COLIECTANEA, MlSCELLANEA, WYPISY.
SILVESTRE Israel (1621-1691), fr. rytownik. Studiował u J. Henrieta. Był wydawcą prac J. *Callota i wzorował się na jego twórczości. Większość jego rycin to pejzaże przedstawiające widoki Francji i Włoch, np. w Livre de diuerses perspectives et paisages fait sur le naturel... (1651). Zbiorowe wyd. jego plansz Oeuures d'Israel Sihestre opublikowano w zeszytach w 1909. Jego głównym dziełem są plansze przedstawiające uroczystości dworskie Ludwika XIV w Wersalu, Plaisirs de l'Isle enchantee (1665). Współpracował przy wyd. Deseription de la Grotte de Versailles Felibiena (1676). W 1672 ilustrował Les Beautis de la Perse H. Daulier-Deslandesa.
L. Monod: Le Prix des estampes anciennes et modernes. 1926.
SIMIER Renę (zm. po 1826), fr. introligator. Pracował samodzielnie od 1800. Oprawiał wraz z synem początko-
wo (za *Bozerianami) w stylu ang., zanim nadał swoim wytworom oryginalne piętno. Od 1809 był introligatorem królowej Marii Luizy, a następnie króla Ludwika XVIII, zdobył bogatą klientelę (m. in. księżna de Berry i książę de Bordeaux), dla której wykonywał luksusowe oprawy. Stosował plakiety i radełka (*tłoki introligatorskie) tłoczone na zimno (a la gaufrure), dające dekorację kratkowaną. Grzbiety opraw zdobił tłokami w delikatnym filigranowym stylu i był jednym z pierwszych, którzy dekorację złoconych obcięć powierzali miniaturzystom. Od 1826 podpisywał się wraz z synem "Simier Pere et Fils". Syn Alphonse podpisywał się "Simier, relieu du Roi". Prace ojca i syna trudno jest odróżnić. Devauchelle II.
SIMON: 1. Władysław (1816-1899), malarz i wydawca poznański. Studiował w Wiedniu malarstwo u J. *Fuhricha. W 1875 rozpoczął działalność wydawniczą. Założył "antykwariat księgarski dziełami sztuki" przy ul. Cybińskiej 5, a następnie Piekary 7. W 1878 przejął znajdującą się w tym samym domu drukarnię T. Dasz-kiewicza. Nakładem S. wychodziły wszystkie dzieła F. Ba-żyńskiego, wiele broszur politycznych i historycznych. S. prowadził też litografię. Poza działalnością wydawniczą pracował społecznie. Urządzał wystawy sztuk pięknych, redagował przez pewien czas "Oświatę". Działalność wydawniczą kontynuował syn, Wojciech. 2. Ludwik (1904-1942?), teatrolog, autor licznych artykułów histo-ryczno-teatralnych, bibliograf. Najbardziej znany jest jego Dykcjonarz teatrów polskich czynnych od czasów najdawniejszych do r. 1863 (Warszawa 1935). S. opracował też wielką Bibliografię dramatu polskiego od połowy XVIII w. do r. 1939 przygotowaną do druku w Instytucie Sztuki PAN.
T. Sivert: Nad Bibliografią dramatu polskiego L.S. "Pamiętnik Teatralny" 1955 z. 1.
SIMONIDES Szymon zob. SZYMONOWIC Szymon.
SINGRENIUS Ioannes z Oettingen w Bawarii. Drukował w Wiedniu w 1. 1500-1546. W 1. 1510-1514 tłoczył wspólnie z H. *Wietorem, następnie drukował samodzielnie. Utrzymywał liczne kontakty z ówczesnymi wiedeńskimi humanistami, jak Joachim Vadianus i inni. Produkcja jego wynosi przeszło 300 diuków.
SITO PAPIERNICZE, urządzenie *papierni służące do spilśniania włókien i formowania przy ręcznym czerpaniu mokrych arkuszy *papieru, a w procesie zmechanizowanym mokrej wstęgi papieru. Spełniając jedna-
2161
2162
SITODRUK
kową podstawową rolę w procesie produkcyjnym, zależnie od stopnia jego rozwoju S.p. przybiera odrębną budowę. W dawnym *papiernictwie arab. i eur., a także przy obecnie spotykanym rękodzielniczym wytwarzaniu papieru S.p. składa się z dwóch oddzielnych części: usztywnionej drewnianymi listwami drewnianej ramy z naciągniętą siatką metalową i drewnianego ogranicznika. Wymiary zewnętrzne ogranicznika, będącego ramą, przewyższają wymiary ramy z siatką, wewnętrzne wyznaczają kształt arkusza. Siatkę metalową tworzą gęsto rozmieszczone poprzeczne druty, poprzeplatane rzadziej rozmieszczonymi pionowymi drutami, przymocowanymi z kolei cienkimi drucikami do listew. Od XIII w. weszło w użycie przytwierdzanie do siatki konturu drucianego. Podobnie jak druty umieszczone wewnątrz ramy wytwarzają widoczne w oglądanym pod światło arkuszu żeberka, kontur druciany daje rysunek znaku wodnego. Papier welinowy, pozbawiony widocznego w przezroczu żeberkowania, uzyskuje się przy zastosowaniu ramki obciągniętej siatką drucianą, stanowiącą gęsty splot tkacki. Przez zanurzenie w kadzi ramy z nałożonym ogranicznikiem czerpie się porcję *masy papierniczej. Umiejętnie poruszane S.p. równomiernie rozkłada masę papierniczą na siatce w obrębie wyznaczonym wewnętrznymi wymiarami ogranicznika. Wraz z ubytkiem wody tworzy się spilśniona warstwa włókien. Po zdjęciu ogranicznika ramę z mokrym arkuszem wywraca się na rozpostarty filc wełniany, wioski wełny przytrzymują mokry arkusz. Na tradycyjne chińskie S.p. składa się rama drewniana nakryta rusztem z prętów bambusowych, połączonych jedwabnymi nićmi, oraz rama o większych rozmiarach zewnętrznych i otworze odpowiadającym wymiarom wytwarzanego arkusza. Przy ciągłej przemysłowej produkcji papieru S.p., najczęściej płaskie, rzadziej okrągłe, stanowi składnik urządzenia *maszyny papierniczej, wytwarzający z masy papierniczej wilgotną wstęgę papieru. W maszynach tzw. płaskosito-wych S.p. ma postać złączonej na końcach podłużnej tkaniny z drucików z brązu fosforowego (w nielicznych przypadkach z włókna syntetycznego) i jest podtrzymywane i naciągane przez system poziomych, umieszczonych na stojakach, wałków. W czasie operacji stale się obraca i jednocześnie wykonuje nieznaczne poprzeczne ruchy trzęsące, zapobiegające jednakowemu ułożeniu włókien. S.p. w czasie biegu przybiera na znacznym odcinku postać płaską i wówczas spływająca nań masa papiernicza traci wodę, a warstwa spilśnionych włókien daje początek wilgotnej wstędze papieru. W maszynie papierniczej tzw. okrągłositowej S.p. obciąga pręty na bocznej powierzchni cylindra, obracającego się w kadzi z masą papierniczą. Do filca bez końca dociskanego kolejno do równolegle ustawionych cylindrów przylepia się warstewkami masa papiernicza, tworząc mokrą wstęgę papieru.
2163
SITODRUK zob. DRUK SITOWY.
SKALA BARW. Fotomechaniczna reprodukcja barwna opiera się na wyciągach kolorowych przez odpowiednie filtry, a tym samym na trzech podstawowych kolorach: żółtym, czerwonym i niebieskim. Zależnie od ilości kolorów użytych do wielobarwnego druku odróżnia się tzw. długą lub skróconą S.b. *Druk wypukły wykonuje się zazwyczaj w skróconej S.b., przy użyciu trzech lub czterech podstawowych kolorów; podobnie *druk wklęsły i *światłodruk. Długą skalę barw (6 i więcej kolorów) stosuje się w *offsecie, aczkolwiek ostatnio wiele druków offsetowych, szczególnie masowych, robi się w krótkiej skali czterokolorowej. Najdłuższą skalę barw (16-20 kolorów) posiadają stare druki litograficzne ^Litografia). * Zob. tab. II.
Zob. też Triada farb.
SKALSKI Bazyli, drukarz krakowski. W1.1604-1605 dzierżawił Drukarnię *Łazarzową. W 1606 założył własną oficynę. W aktach krakowskich występuje często jako Błażej. W wyniku sporu między M. *Lobem i spadkobiercami Sz. Syreniusza S. dokończył druk Zielnika (1613). Do 1620 wydał ok. 90 pozycji, w tym wiele na zamówienie Akademii. Do autorów drukujących u niego należeli S. Junosza Grochowski, L. Śmieszkowie, K. Miaskowski. Anonimowo tłoczył utwory należące do literatury sowiź-rzalskiej.
SKANDIA PLAN zob. GROMADZENIE ZBIORÓW.
SKARYNA (Skoryna), Franciszak Heorhij (1486 >-ok. poł. XVI w.), drukarz, właściciel drukarni w Pradze (1517-1519), w Wilnie (1524-1526) i prawdopodobnie drzeworytnik, lekarz. Był pierwszym drukarzem białorus., krzewicielem j- narodowego i oświaty. Przetłumaczył na j. białorus. i wyd. w Pradze, nakładem Bogdana Onkowa, wileńskiego rajcy, część Biblii w oddzielnych książeczkach. W Wilnie ukazały się: Apostoł (1525) i Małaja podorożnaja kniżnica (1530?). Być może część materiału typograficznego przejęli z czasem *Mamonicze w Wilnie. Różnorodne trudności spowodowały, że S. przestał drukować i oddał ńę pracy lekarskiej.
Drukarze. T. 5. 1959. E.I. Kacprzak: Istorija knigi. 1954.
SKIMBOROWICZ Hipolit (1815-1880), literat, bibliotekarz, właściciel drukarni, nauczyciel, tłumacz. Od 1863 sekretarz, od 1864 kustosz, a od 1868 podbibliotekarz Biblioteki Szkoły Głównej Warszawskiej. W 1873-1874 katalogował i inwentaryzował Bibliotekę Banku Polskiego. Posiadał skatalogowany księgozbiór (ok. 5000 wol. oraz
2164
b1blj0teka mrówki. t. 74, Juljusz ^Słowacki.
ROKiHS POETTCZNT Z PODAŃ UKRAIŃSKICH
W 6 PIEŚSUCH 2Ocnt.
LWÓW 18J9.
HAKŁADEM KSIĘGARNI POLSKIEJ Bartosiewica i Biernaekiego.
TAB. VII. SERIE WYDAWNICZE
1. Biblioteka Mrówki, Księgarnia Polska. 2. Biblioteka Laureatów Nobla, Wydawnictwo Polskie R. Wegnera.
3. Biblioteka Narodowa, Ossolineum.
4. Seria "z Nike", Czytelnik. -
5. Biblioteka Problemów, PWN.
6. 500 Zagadek dla Miłośników Książek, Wiedza Powszechna. Ś 7. Książki o Książce, Osscrlincum. 8. Światowid, Książka i Wiedza
BIBLJOTEKA
LAUREATÓW
NOBLA
DEL ED DA
TElUfOTY
SKAMIENIAŁYMI ŚLADAMI CZŁOWIEKA
KSIĄŻKI O KSI.
tu 'K1KACJA
BIBLIOTEKA NARODOWA
I
JOO ZAGADEK
DlAMIŁOŚNtK&W
KSIĄŻEK
TAB. VIII. ZBIORY GRAFICZNE
1. Uczta u bogacza, drzeworyt kolorowany. Godzinki francuskie z pocz. XVI w. Ś 2. Odwiedziny Charlotty i Wertera u proboszcza, ilustr. do Cierpień młodego Wertera. Technika punktowana kolorowana ręcznie akwarelą. Ś 3. Sianokosy (1931), litografia Janiny Konarskiej. 4. Katedra na Wawelu, litografia Ludwika Łętowskiego
SKŁAD
23000 rycin). Wydał z zakresu bibliografii Specimen pho-tographicum titulorum ąuos habent Biblia... Warszawa 1865. W rpsie pozostawił De Bibliis earutnque partibus singulis in pohnicum versis aut in Polonia editis. Dissertatio bibliographi-co-critica (1864) oraz słownik Żywoty i dzieła uczonych, pisarzów i artystów polskich ...(17 t.), spalony w 1939 w Bibl. Przeździeckich. Zamierzona przez S. bibliografia czasop. poi. nie wyszła poza stadium pomysłu. W 1840 S. nabył drukarnię z dwiema prasami od Antoniego Dobka (Ław-czowskiego), czynną pod nazwą Drukarnia "Gazety Porannej". W 1842 odstąpił ją literatowi Karolowi Wittemu. S. był członkiem i założycielem Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskim. Redagował liczne czasop., m. in. był współredaktorem (z Edwardem Dembowskim) "Przeglądu Naukowego".
SKIWSKI Emil (ok. 1837-1892), drukarz i wydawca warszawski, właściciel jednej z najlepszych drukarń warszawskich. Wydawał i drukował kilka czasop., m. in.: "Tygodnik Mód i Powieści", "Przyjaciela Dzieci", "Biesiadę Literacką", "Wiadomości Bibliograficzne Warszawskie". Należał do Zgromadzenia Drukarzy Warszawskich.
SKŁAD (termin używany powszechnie, lecz niewłaściwie, poprawniej ŚŚ układ), *materiał zecerski, ułożony ręcznie lub maszynowo w *wiersze, *szpalty i *kolumny zgodnie z tekstem maszynopisu. Rozróżnia się S. gładki jednorodny, bez wyróżnień, wzorów, tabel itp., czyli tzw. solut, oraz S. utrudniony, skomplikowany, np. akcydensowy. S. jest wykonywany przez składaczy ręcznie lub maszynowo. Ze względu na przeznaczenie S. rozróżnia się:
S. akcydensowy obejmuje rodzaje S. nie wchodzących w zakres S. dziełowego, gazetowego i czasop. *Ma-teriałem zecerskim przy tym S. są pisma akcydensowe (*Pisma drukarskie), wszelkiego rodzaju *linie zwykłe i ozdobne, ornamenty, klisze, tła z ornamentów itp. Środkami podnoszącymi estetyczny wygląd S. są kontrasty w układzie, barwa, jakość i format papieru oraz druk w dodatkowych kolorach. S. akcydensowy wymaga od składacza dobrego opanowania techniki składu, dużego wyczucia estetycznego i dobrej znajomości wartości graficznej pisma, linii i ornamentu.
S. dziełowy obejmuje S. książek i broszur; specjaE-zują się w nim tzw. drukarnie dziełowe.
S. fotograficzny stosuje się do przygotowania tekstów do druku techniką *offsetową, *rotograwiurową oraz *typograficzną z trawionych płyt cynkowych. Maszyny do S. fotograficznego (np. "Monophoto" firmy Monotype Corp., London) są zautomatyzowane. *Matryce rzutujące oraz litery naniesione są na płytki plastikowe. W czasie
2165
EWoK 70
projekcji fotograficznej obraz litery może być z jednej matrycy mechanicznie powiększany lub pomniejszany. S. utrwala się, zależnie od potrzeby, jako *negatyw lub *pozytyw na filmie lub na papierze fotograficznym. Korektę przeprowadza się w filmie przez wycinanie błędnie złożonego wiersza z błony filmowej i naklejanie wiersza nowo złożonego. Z filmu montuje się *kolumny, uzupełnia je tytułami, paginami czy ilustracjami, nakleja na przezroczystej płycie z tworzywa sztucznego, np. na *astra-lonie, po czym kopiuje się na blachę cynkową. Dla uzyskania sposobem fotograficznym S. akcydensowych, tytułowych, napisów kartograficznych itp. używa się półautomatycznych maszyn do składania (np. maszyny "Photolet-tering" firmy Monotype Corp., wyposażonej w trzy tarcze matrycowe, każda po sto znaków literowych). S. uzyskuje się przez ręczne nastawianie tarczy matrycowej, która dzięki różnym soczewkom fotograficznym może dać układ wielkości od 4 do 96 punktów.
S. maszynowy, produkt drukarskich maszyn do składania i odlewania całych wierszy składu (*typograf, *in-tertyp, *linotyp lub *Ludlow) lub pojedynczych czcionek, znaków i materiału justunkowego (np. *monotyp).
S. mieszany, określenie każdego S. drukarskiego zawierającego jakiekolwiek pismo wyróżniające poza tekstem zwykłym, prostym, jak np. kursywa, półgruby, spacja (*Pisma drukarskie), zapis wyrazów i nazwisk obcych, wzorów matematycznych, chemicznych itp.
S. nut z ruchomych czcionek wynalazł drukarz włoski Ottaviano dei *Petrucci (1466-1539) odbijając oddzielnie linie, a potem nuty. Technikę tego S. znacznie ulepszył I. *Breitkopf z Lipska, wprowadzając w 1754 ruchome czcionki zarówno linii, jak i nut (oddzielnie i na wspólnym słupku), które można było dowolnie przestawiać w składzie. Obok techniki druku nut z czcionek drukarskich bardziej rozwinęło się tzw. sztycharstwo nut posługujące się *drukiem wklęsłym. Wprowadzono również szeroko fotografię do przenoszenia zapisu nutowego na płytę cynkową w celu wykonania kliszy kreskowej do *druku typograficznego lub na płytę formową do *druku płaskiego (litografia lub offset). Udoskonalony S. nut stosuje *Państwowe Wydawnictwo Muzyczne.
S. oboczny, w dawnym drukarstwie technika druku polegająca na równoczesnym odbijaniu jednego odcinka tekstu na dwóch *prasach z dwóch różnych S. Sposób ten pozwalał na dwukrotne skrócenie czasu tłoczenia i zmniejszał czas zamrożenia S. System ten stosowano przy drukowaniu krótkich tekstów, zwłaszcza urzędowych.
S. ręczny wykonuje się przez wybieranie z *kaszt *czcionek, układanie i *justowanie ich w *wierszowniku (*Składaczka) oraz wystawianie z wierszownika na *szuf lę. Tworzy się z nich układ ręcznie składanych *kolumn
2166
SKŁAD GŁÓWNY
tekstowych (najczęściej obcojęzycznych), kolumny tytułowe, *formuły matematyczne i chemiczne, formularze tabelaryczne (*Tabela), *afisze, teksty nutowe i in.
S. stojący, nazwany tak ze względu na sposób przechowywania *czcionek większych stopni, które rozmieszcza się nie w *króbkach kaszty, lecz w specjalnych szufladach rzędami w pozycji stojącej. Jest to podyktowane względami na oszczędność miejsca, stanowi jednak pewną niewygodę w pracy składacza. Terminem S. stojący określa się niekiedy S. zatrzymany.
S. tytułowy, określenie na S. okładek, przedtytułów, kart tytułowych oraz niektórych większych, ręcznie składanych tytułów rozdziałów w książce. Starą, nienaruszalną zasadą było umieszczanie tytułu w oddzielnym Świerszu; obecnie pod wpływem praktyki stosowanej w układach reklamowych i katalogowych istnieje dość duża dowolność rozmieszczania, a nawet dzielenia tytułów. Dawniej w S. tytułowym dominowały wersaliki (*Pisma drukarskie), obecnie w tym samym stopniu stosuje się także *niinuskuły.
S. zatrzymany, rwany też niekiedy stojącym, S. zecerski, który po wydrukowaniu nakładu nie został rozebrany, lecz nadal jest przechowywany w zecerni ze względu na przewidziany w niedługim czasie dodruk, albo zapakowany i przesunięty do magazynu drukarni, gdyż wznowienie nakładu jest planowane w terminie późniejszym. Zatizymanie S. obciąża kosztami magazynowania wydawcę.
Składać "łeb w łeb", sposób składania stosowany przy wznowieniach, gdzie za podstawę służy *odbitka drukarska poprzedniego wydania. Przy takim systemie składania "-wiersz w wiersz" nowy S. jest ścisłym powtórzeniem wzoru (oryginału) i dlatego zbyteczny staje się S. -w szpalty, a dzieło od razu jest formowane w kolumny.
Szerokość S. jest to odległość od początku do końca wiersza tekstu, liczona zwykle w *miarach typograficznych (cycerach lub kwadratach). Jeżeli na kolumnie znajduje się tylko 1 *łam wierszy (kolumna 1-łamowa), to szerokość łamu równa się szerokości kolumny; przy 2 i wijrei łamach na kolumnie szerokość kolumny równa się sumie szerokości wierszy poszczególnych łamów plus światło (odstępy) między łaniami.
Zob. też Dwułamowy układ, Em, In continuo, Maszyny zecerskie, Materiał zecerski, Obsypywanie się czcionek, Okienko, Przeskład, Punktacja, Rozbiórka, Rozsypanie się składu, Stać na linii, Światło, Układ graficzny, Utrudnienia, Wyróżnienia w składzie, Zapas, Zecernia.
SKŁAD GŁÓWNY zob. KSIĘGARSTWO HURTOWE.
SKŁADACZ (zwany z niem. zecerem), pracownik drukarski zatrudniony w *zecerni przy wykonywaniu składów drukarskich. W zależności od tego, czy pracę swą wykonuje ręcznie, czy przy pomocy maszyn, nazywa się S. ręcznym lub S. maszynowym (gwarowo: maszyn-karzem). S. ręczni specjalizują się w poszczególnych typach składu drukarskiego i od swojej specjalności przyjmują nazwy, np.: S. akcydensowy, pracownik zecerni ręcznej wykonujący składy ogłoszeń, reklam, afiszów, katalogów, biletów wizytowych, blankietów listowych itp. druków okolicznościowych zw. akcydensami. S. matematyczny, wyspecjalizowany zecer ręczny zajmujący się składem formuł występujących w arytmetyce, algebrze, trygonometrii, kombinatoryce, fizyce, chemii i in. naukach ścisłych. S. tabelaryczny (tabelarzysta), zecer specjalizujący się w szybkim i możliwie bezbłędnym składzie tabel i zestawień cyfrowych. Musi on dodatkowo umieć obliczać w maszynopisie szerokość główki i rubryk tabeli, czyli opanować technikę tzw. rozliczania tabel. S. tekstowy, zecer wykonujący najprostsze układy tekstowe, czyli tzw. solut (*Skład).
SKŁADACZKA (zwana z niem. zeclinią), linia mosiężna lub cynkowa o wysokości pisma lub nieco niższa, o szerokości równej szerokości składanego wiersza, z wystającymi po obu stronach uchwytami; S. ustawia się w *wierszowniku dla uniknięcia zaczepiania się wkładanych czcionek o poprzednio złożony wiersz. Używanie S. jest pewnym ułatwieniem w pracy *składacza, zwłaszcza przy składaniu na większy format małymi stopniami pisma drukarskiego.
SKŁADALNIA zob. ZECERNIA.
SKŁADKA, inaczej lega lub arkusz sfalcowany (*Falc), jest to wydrukowany, sfalcowany (złożony) i gotowy do szycia *arkusz książki lub bioszury. Obecnie ma on zazwyczaj 16 stronic. Ś W rękopiśmiennej książce średniowiecznej S. nie zawsze była odpowiednikiem arkusza, tworzono ją z dowolnej liczby podwójnych kart (najczęściej 5-6), dbając tylko, by nic była za gruba. Najstarsze kodeksy pergaminowe stanowiły jedną S., liczącą nawet do 50 podwójnych kart. Zależnie od liczby kart nazywa się S.: binion lub duernion (dwa złożone arkusze), ternion (trzy ark.), kwaternion, kwinteinion, seksternion itd. Kodeksy wieloskładkowe znane są od IV w. Dla zachowania właściwej kolejności przy oprawianiu kodeksu S. były często oznaczane *kustoszami lub *rekla-mantami. Te same nazwy S. stosuje się również w starych drukach. W XV w. do najczęściej używanych należały kwaterniony i kwintemiony, natomiast w XVII w., gdy upowszechniły się małe *formaty książek, a wymiary
2167
2168
papieru wzrastały, arkusz rozcinano na części (połowy, 1/3 itd. w zależności od formatu książki), tworząc z niego dwie lub więcej S. Kolejność S. oznaczano *sygnaturami (*S. w starych drukach) lub *2kustoszami. Zob. też Format bibliograficzny.
SKŁADNICA KSIĘGARSKA w Warszawie, przedsiębiorstwo państwowe podległe Ministerstwu Kultury i Sztuki. S.K. powstała w 1958 w miejsce P.P. Hurtu Księgarskiego *Dom Książki. Przedmiotem działalności S.K. jest hurtowa sprzedaż książek i in. wydawnictw nieperiodycznych oraz płyt gramofonowych, przejętych w komis lub zakupionych na własny rachunek w kraju i za granicą. Książki i in. wydawnictwa nieperiodyczne S.K. dostarcza bezpośrednio do sieci księgarskiej, a płyty gramofonowe do sieci hurtowej Centrali Handlu Artykułami Papierniczymi i Sportowymi, CRS "Samopomoc Chłopska" oraz bezpośrednio do sieci detalicznej Domu Książki, *"Ruchu", Centrali Handlowej Przemysłu Muzycznego i w mniejszym zakresie do sieci in. organizacji handlowych. Sprzedaży bezpośrednio konsumentom indywidualnym i zbiorowym S.K. nie prowadzi. Import oraz sprzedaż eksportowa wydawnictw i płyt gramofonowych dokonywane są przez S.K. za pośrednictwem CHZ "Ars Polona". W organizacji S.K. trzeba wyodrębnić zarząd przedsiębiorstwa i jednostki operatywno-wykonawcze, którymi są ekspozytury rejonowe, prowadzące wyspecjalizowane magazyny wysyłkowe i zasobowe. Ekspozytury znajdują się w Warszawie, Katowicach, Krakowie, Poznaniu, Łodzi, Wrocławiu i Białymstoku. W S.K. istnieje Księgarski Ośrodek Bibliograficzny publikujący różnego rodzaju bibliografie księgarskie (m. in., periodyczne: "Katalog Składowy", "Kartkowy Katalog Nowości", *"Za-powiedzi Wydawnicze").
S. Malawski: Obrót księgarski. Organizacja i technika. 1960. S. Połeć: Organizacja i ekonomika księgarstwa. 1962.
SKŁADOPIS zob. MAŁA POLIGRAFIA.
SKŁADY KSIĘGARSKIE są zbiornicą książek przeznaczonych do sprzedaży. Są dwa główne rodzaje S.k.: jednego wydawcy, który ma na składzie tylko wszystkie niewyczerpane egzemplarze wyd. przez siebie, i wielu wydawców. Dawniej wydawca miał zwykle na składzie wyd. przez siebie książki i sam ekspediował je księgarniom; obecnie na ogół wydawca nie zajmuje się zbytem książek, lecz zaraz po wydrukowaniu cały nakład przekazuje S.k., a te z kolei dysponując szerokim asortymentem książek od wielu wydawców, obsługują księgarnie. Dzięki S.k. poszczególne księgarnie nie prowadzą już rachunków z wydawcami, lecz tylko z przedsiębiorstwem składowym. Wydawcy przekazują książki S.k.
SKONTRUM
z rabatem hurtowym, umożliwiającym udzielanie księgarniom przez S.k. rabatu księgarskiego. Oprócz S.k. ogólnych istnieją S. z określonym tematycznie asortymentem książek. Nawet w krajach, gdzie prawie całą produkcję wydawniczą przejmuje jedna instytucja, np. w Polsce ^Składnica Księgarska, istnieje specjalizacja tematyczna poszczególnych magazynów tej instytucji.
SKOCZYŁAŚ Władysław (1883-1934), grafik, malarz, pedagog, twórca i inicjator współczesnego drzeworytu w Polsce. Studiował w Szkole Przemysłu Artystycznego w Wiedniu, następnie w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w Paryżu i w Szkole Sztuk Graficznych w Lipsku. W 1. 1918-1922 wykładał grafikę i rysunek na Politechnice Warszawskiej. Od 1922 do śmierci był prof. grafiki w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Był nauczycielem wielu drzeworytników poi., czynnych w okresie międzywojennym. Źródłem inspiracji była dla S. podhalańska sztuka ludowa, w formie wykazywał związki ze ztytmizowanymi kierunkami plastyki nowoczesnej. Ogromne zasługi S. dla grafiki poi. miały pośrednio zasadniczy wpływ na naszą ilustr. książkową. Sam bowiem bezpośrednio rzadziej zajmował się zdobnictwem książkowym. Nie licząc paru tek graficznych (np. Teka zbójnicka 1918) oraz kilku wykonanych przezeń ekslibrisów i znaków księgarskich, S. ozdobił inicjałami i drzeworyt-niczymi ilustr. następujące publikacje: S. Wasylewskiego Klasztor i kobieta (1923), W.S. Reymonta Legenda (1924), S. Żeromskiego Puszcza jodłowa (1926), J.G. Pawlikow-skiego Bajda o Niemrawcu (1928), J. Kasprowicza Taniec zbójnicki (1929) oraz Marchołt.
T. Cieślewski syn: W.S. 1934. E. Tomów: W.S. Żiwot i tworczestwo. 1957.
SKONTRUM (szkontrum; włos. scontrare = spotykać, znaleźć), sprawdzenie zbiorów bibl. z księgami inwentarzowymi. Przy *ustawieniu rzeczowym zbiorów S. przeprowadza się na podstawie *katalogu topograficznego. S. może być pełne lub częściowe, doraźne lub prowadzone stale. W małych bibl. postuluje się S. co roku, w wielkich odstąpiono od corocznej kontroli. S. przeprowadza się zwykle w ekipach dwu-, czasem trzyosobowych. Brakujące obiekty sprawdza się z dokumentacją biblioteczną (superskontrum), a ostatecznie stwierdzone braki są wpisywane do protokołu, do księgi ubytków, odnotowywane w inwentarzu i na *kartach katalogów, jeśli biblioteka nie wyłącza kart dzieł zagubionych. S. pomaga odnaleźć dzieła przestawione lub przeniesione do innych pomieszczeń, dzięki czemu oddaje duże usługi przy sprawnym *udostępnianiu zbiorów.
W. Pawlikowski: Problematyka kontroli zbiorów bibliotecznych. "Zesz. Nauk. Uniw. A. Mickiewicza w Poznaniu". Biblioteka Główna. 1. 1960.
2169
2170
SKOROWIDZ
SKOROWIDZ zob. INDEKS.
SKORYNA Franciszek Georgij zob. SKARYNA Franciszak Heorhij.
SKORA, trwały materiał pochodzenia zwierzęcego, służący do obciągania twardych okładek. Trwałość i jakość S. do oprawy zależą nie tylko od garbowania, ale i od dalszej jej obróbki. Dla S. szkodliwe jest jej bielenie, barwienie, szpaltowanie (tzn. rozdzielanie S. na dwie warstwy), *szarfowanie (ścinanie) S. od strony mięsnej dla osiągnięcia niniejszej jej grubości, maszynowe groszkowanie i tłoczenie, kiedy odbywa się ono pod silnym naciskiem i w za wysokiej temperaturze, wreszcie niewłaściwe jej przechowywanie. Do ważniejszych rodzajów S. do opraw należą: Chagrin (szagryn), S. groszkowana, dawniej wyprawiana ze S. osłów i mułów, która przez specjalne preparowanie uzyskiwała ziarno. S. cielęca, S. używana od najdawniejszych czasów do opraw książek po specjalnym garbowaniu. Stosowano ją przeważnie w jednym kolorze, głównie brązowym. S. cielęca obok S. wołowej nadaje się szczególnie do oprawiania dużych ksiąg i do wykonywania intarsji i mozaiki. S. ecrase, gładka S. otrzymywana z gruboziarnistej S., zazwyczaj marokinu, którego nierówną powierzchnię tłoczy się i wygładza za pomocą maszyny do glansowania; następnie przez prasowanie S. nadaje się połysk. S. ecrase rozpowszechniła się w XIX wieku. Maroquin (marokin), mocna S. kozłowa o silnym *groszku. Nazwa pochodzi od m. Maroka, gdzie ją zaczęto wyrabiać. S. owcza, najtańszy gatunek S. używany do zwykłych opraw. Miękka, o słabym, delikatnym groszku. Służy często do imitacji innych gatunków. Przy oprawach tanich zastępuje się często S. naturalną S. sztuczną. Jest ona tkaniną wodoszczelną. Nie impregnowane S. sztuczne używane do twardych opraw nazywa się mole skinem. Poza tym jako S. sztuczną stosuje się tkaninę bawełnianą, silnie apreturowaną ze sztucznym groszkiem. W handlu S. sztuczną spotyka się pod nazwą *dermatoidu, granitolu itp. Safian, nazwa S. kozłowej o delikatnym groszku. S. świńska, gładka S. o matowej powierzchni, z charakterystycznymi porami po szczecinie. S. świńska jest garbowana na biało za pomocą ałunu i soli kuchennej albo utrzymana w żółtym odcieniu naturalnej skóry przez garbowanie dołowe. Nadaje się doskonale do ślepego tłoczenia.
Zob. też Skóroplastyka.
SKÓROPLASTYKA, technika zdobienia opraw w *skórę, stosowana powszechnie w XV w., oparta na podcinaniu skóry i nadawaniu wypukłości pewnym elementom oprawy przez podkładanie pod nie skórzanych
pierścieni. W XIX w. nastąpił renesans tych opraw. Stosowano je do luksusowych książek i do oprawiania albumów. Wypukłości wytłaczano w okładkach maszynowo i podkładano je watą.
SKRYPT: 1. Typ rpsu, jaki wytworzył się w środowiskach uniwersyteckich już w średniowieczu. Pisanie S. przez studenta było wynikiem rozpowszechnionej wtedy metody dyktowania wykładu lub ważniejszych jego części przez profesora. S. były pisane przede wszystkim na własny użytek, ale istniał też proceder przepisywania ich w większej liczbie egzemplarzy na sprzedaż. Dziś S. należą do częściej spotykanych rpsów w zbiorach bibliotecznych. 2. Wydawnictwo zastępujące podręcznik (najczęściej powielane), zawierające opracowanie wykładów, lekcji dla użytku słuchaczy. 3. Dawna nazwa *rękopisu.
SKRYPTOR zob. SKRYPTORIUM.
SKRYPTORIUM (łac. scriptorium), w średniowieczu pomieszczenie w klasztorze, przeznaczone dla zakonników zatrudnionych przepisywaniem ksiąg. Jako S. służyła zazwyczaj osobna sala wspólna dla wszystkich pisarzy (zwłaszcza w klasztorach benedyktyńskich, np. w Tours,
Wnętrze skryptorium średniowiecznego
St Gallen, Fuldzie), lub też kilka mniejszych indywidualnych cel (zwłaszcza u cystersów i kartuzów). Czasem S. było połączone z bibl., np. w klasztorach irlandzkich. Niektóre klasztory urządzały swe S. na krużgankach (St Martin w Tournay, St Victor w Paryżu). Podstawowym sprzętem w S. był stół albo pulpit, zwany też pultem lub lectrinium, zaopatrzony w pochyłą powierzchnię, służącą jako podstawa do rozłożenia książki przy czytaniu lub pisaniu. Nad nią lub też pod nią znajdowała się półka, na której ustawiano książki, często przytwierdzone łańcuchami, tzw. *libri catenati. Pulpity przyjęły
2171
2172
SKRYPTORIUM
się w późniejszym średniowieczu. Były przystosowane do siedzenia lub stania, jedno- lub dwustronne, proste lub ozdotne. Prócz pulpitu w S. stała szafa lub regał z *materiałami pisarskimi i wzorami do kopiowania. Liczba kopistów zależała od zamożności klasztoru, przeciętnie było ich 12. Zakonników do pracy w S. wyznaczał opat. Dzielili się cni na wykwalifikcwanych *kaligrafów (antiquarii *Antykwariusz) oraz mniej biegłych nowicjuszy: *librarii, scriptores(skryptor). Zdobieniem ksiąg zajmowali się *rubrykator, *miniaturzysta i *ilumi-nator. Nadzór nad S. sprawował specjalnie wyznaczony przez opata zakonnik (praecentor, cantor), zwykle był nim bibliotekarz. Po ukończeniu dzieła przez kopistę trafiało ono do rąk *korektora, który sprawdzał je i porównywał z oryginałem. Funkcję korektora pełnili najbardziej wykształceni członkowie kcnwentu, nierzadko sami opaci. Dni i pory dnia przeznaczone na pracę w S. określały zazwyczaj statuty poszczególnych zakonów. Skryptor pracował zwykle ok. 6 godzin, tylko przy dziennym świetle. Na utrzymanie S. i bibl. przeznaczano część dochodów klasztornych lub też nakładano w tym celu podatki na podległych klasztorowi prepozytów oraz; kapłanów korzystających z klasztornych beneficjów. Do XII w. cała niemal produkcja książki rękopiśmiennej na zachodzie Europy oparta była na pracy S. Największy ich rozkwit przypadł na X-XII w., od XIII w. zaczęły stopniowo podupadać. Niektóre S. wytworzyły własne *szkoły kaligraficzne i odegrały ogromną rolę w rozwoju pisma wczesnośredniowiecznego. Posiadały swoje S. także niektóre klasztory żeńskie, np. w Arles (VI w.), Eck w Holandii (VIII-LX w.), Mallersdorf i Wessobrun w Bawarii.
W Polsce najwcześniejsze dane o działalności S. klasztornych pochodzą z XIII w. Większe znaczenie zdobyły S. klasztorów w Krakowie, Tyńcu, na Łysej Górze, w Sieciechowie, Lubiniu, Koprzywnicy, Lądzie, Paiadyżu, Sulejowie oraz na Śląsku w Lubiążu, Henrykowie, Legnicy, Żaganiu i Wrocławiu. Najstarszym z nich było S. w założonym na Łysej Górze (w pierwszej poł. XII w.) klasztorze benedyktyńskim Sw. Krzyża. Spustoszenia spowodowane przez najazdy tatarskie w XIII w., podczas których zginął dorobek klasztoru, nie pozwalają na ocenę działalności klasztornego S. w pierwszym okresie. Nie wiadomo również, w jakim stopniu przyczyniło się do jego rozwoju sprowadzenie przez Bolesława Wstydliwego zakonników z Monte Cassino. Najstarsze znane kodeksy bibl. łysogórskiej (ok. 18 wol.) pochodzą z XIV w. i nie ma żadnych podstaw, by widzieć w nich predukty klasztornego S. Pierwszym wyraźnym śladem działalności pisarskiej klasztoru jest wiadomość, że do XVIII w. bibl. przechowywała autograf tłumaczenia kroniki Widukinda, dokonanego przez opata lysogórskiego Grzegorza ze Słupi ok. 1375. Ok. 1414 przepisał w klasztorze brat Łukasz tzw. Dictionarium do
Biblii oraz niektóre traktaty i kazania Stanisława ze Skar-bimierza. W 1418 opuściło S. świętokrzyskie dzieło Jana Kasjana De institutionihus monastids, przepisane ręką Macieja z Łysej Góry. Zachowały się także ślady działalności pisarskiej innych zakonników z pierwszej połowy XV w., częściowo tylko znanych z imienia. Szczególne zasługi na polu rozbudowy bibl. i ożywienia produkcji klasztornego S. położył opat (od 1450) Michał z Kleparza, magister artium Akademii Krakowskiej. Po pożarze, który w 1459 strawił opactwo, a z nim prawie całą bibl., zorganizowany spośród braci zespół kopistów przepisywał na zlecenie opata kodeksy, które sprowadzono specjalnie z Akademii Krakowskiej. Wśród ówczesnych kopistów był m. in. sam opat Michał oraz Stanisław z Wojcicz, były pleban w Iłży, potem kanonik i oficjał sandomierski, który nie tylko sam przepisywał, ale i wspierał akcję kopiowania środkami materialnymi. Przeor klasztoru Mikołaj z Wielkiego Koź-mina (zm. 1490) słynął z pięknego pisma i pozostawił po sobie wiele rpsów liturgicznych. Pełnił także w S. funkcję korektora. Maciej z Pyzdr (opat cd 1490) sprawował przez pewien czas nadzór nad S. jako konserwator i *3kustosz zbiorów bibliotecznych. Ze starannego pisma znany był Andrzej ze Słupi. Do zasłużonych kopistów klasztoru należeli ponadto Mikołaj Włoski (1434-1448), *Jan z Kościana (zm. 1460), Paweł z Zatora, Maciej z Pabianic (1468), Paweł z Krakowa. Kraków, stolica Polski od powrotu z wygnania Kazimierza Odnowiciela, był niewątpliwie centrum kulturalnym, wytwarzano tu książki rękopiśmienne. Sztukę pisania musiano tam uprawiać nie tylko w klasztorach, ale i w istniejącej najpóźniej od XII w. szkole katedralnej. Zorganizowane S. istniało jednak dopiero w poł. XIII w., kiedy przy kościele Św. Trójcy osiedlili się sjrewadzeni przez tpa Iwona Cdrcwąża dominikanie. Ich reguła nakazywała, by przy każdym klasztorze istniało osobne studirm teologiczne z ptwn]Tn za-sobejn książek powiększanym, być p-icże, produktami własnego S. Wskazuje na to dynamiczny rozwój księgozbioru dominikanów, największy w XV w. spośród bibl. klasztornych w Krakowie. W XIII w. istniało też zapewne S. przy katedrze wawelskiej, wskazuje na to uderzające podobieństwo pewnych cech w niektórych XIII-wiecznych kodeksach katedralnych z wytworami szkoły pisarskiej. Kopista pii wa.welskimi do poł. XIV w. byli niewątpliwie wikariusze katedry. W drugiej poł. XIV w. wzrosło znacznie zapotrzebowanie na książki w związku z kodyfikacją praw oraz założeniem uniwersytetu przez Kazimierza Wielkiego. Liczny zastęp znanych nam dziś kopistów rekrutował się przeważnie spośród studentów piszących bądź dla zarobku, bądź na własny użytek. Zorganizowane S. istniało niewątpliwie na Wawelu, jak to wynika z rachunków dworu Jadwigi i Jagiełły. Działalność jego wiązała się z akcją chrztu i katechizacji Litwy, stwarzającą
2173
2174
SKRZETUSKI
zapotrzebowanie na kodeksy liturgiczne. Długosz wspomina jn. in., że królowa zaopatrywała w księgi liturgiczne katedrę wileńską i inne kościoły lit. Jej kopistą był jn. in. jnistrz Bartłopiiej z Jasła, rektor przy kościele Marii Panny w Sandomierzu; dla króla pracował Bernard, pisarz przy szkole parafialnej Panny Marii w Krakowie, oraz Wawrzyniec, pleban z Radziejowa. Spośród pisarzy-wikariuszy katedralnych zachowały się nazwiska Mikołaja *Seteszy, twórcy antyfonarza Adama z Będkowa (1451-1457) i tzw. Graduału łęczyckiego, oraz Krzysztofa z Dębowca. Obaj pracowali na "Wawelu. Wśród świeckich są nazwiska Władysława z Szydłowa (1475), Wacława Żydka z Oświęcimia czy Poznania i * Abrahama (1501-1513), katedralisów mieszkających na Wawelu. Stanisław z Wieliczki (z Buku) "cathedralis regiae maiestatis" wespół z notariuszem Tomkiem napisali w 1. 1499-1505 olbrzymi *Graduał Olbrachta na zamówienie króla. Obok S. wawelskich, do których kierowano zamówienia z całej niemal Polski, zwłaszcza na rpsy iluminowane, działały jeszcze S. przy poszczególnych klasztorach. Czynne było np. od pierwszej poł. XV w. S. kanoników regularnych przy kościele Bożego Ciała, mających powiązania z ośrodkami kultury w Czechach i na Śląsku. Z aktywnego S. przy klasztorze bernardynów na Stradojniu pochodzi m. in. bogato iluminowany Graduał Odrowążów (ok. 1515) oraz graduał klasztorny sporządzony w 1524 przez kopistę i ilujninatora bernardyńskiego Józefa z Tyśjnienicy (zm. 1543). Świadectwem wysokiego kunsztu kaligraficznego i artystycznego zdobnictwa jest wykonany w 1528 graduał augustianów przy kościele Św. Katarzyny. S. tego klasztoru czynne było przez cały w. XV, jak o tym świadczą zachowane rpsy. Ślady działalności S. przy klasztorze krakowskich karmelitów pochodzą z końca XIV w. Znane S. istniało także w klasztorze cystersów zał. w 1227 w Henrykowie na Śląsku. Najwcześniejszym znanym dziełem tego S. jest *Księga henrykowska (1269). Pod koniec XIII w. przepisano tu Catena aurea in evangelium Johannis Tomasza z Akwinu, a na przełomie w. XIII i XIV pięć t. Moralia in Job Grzegorza W. W XIV w. pracowali w S. henrykowskim zakonnicy: Konrad (1340), Wilhelm, zwany Colve (1341), Mikołaj, zwany Cujus (opat 1350-1359), Mikołaj Theute-lebe i brat Teodoryk (1379). Czasy opata Marcina I (1384--1413) były dla klasztoru okresem dalszego rozwoju. Oprócz samego opata pisali wtedy Piotr de Krelkau i Mikołaj Schonaw (1410). Opat Mikołaj IV z Brzegu (1413-1447) zlecił w 1420 przepisanie Vitae patrum najemnemu pisarzowi(r) Wacławowi de Slatinka. Kodeks ten ozdobił wspaniałymi miniaturami *Jan z Żytawy. S. klasztorne działało jeszcze w pocz. XVI w., o czym świadczy kodeks humanistyczny z 1504, agenda z 1509 oraz ponty-fikał przepisany z rozkazu opata Wincentego (1504-1554). Najazdy husytów oraz rabunki Szwedów podczas wojny
trzydziestoletniej ciężko dotknęły bibl. klasztorną i zatarły wiele śladów działalności tamtejszego S. Działające również na Śląsku S. klasztoru kartuzów pod Legnicą (Domus Passionis Christi), założonego w 1423, było w XV w. żywotną placówką produkcji książki rękopiśmiennej. Świadczą o tym zapiski w kilku kodeksach dawnej bibl. klasztornej, rozproszonej z chwilą zlikwidowania eremu (1547). Część książek przeszła wtedy na własność bibl. kościoła Św. Piotra i Pawła w Legnicy i w nich zachowały się nazwiska niektórych kopistów klasztornych: Andrzej Eychholtz ze Złotoryi (1425-1426), Jakub (1467), Ryszard (1479), biegły także w iluminatorstwie, oraz Jan z Eger (de Egra, imię zakonne Bernard, 1460-1490). Bogatym dorobkiem może poszczycić się S. klasztoru kanoników regularnych Św. Augustyna, założonego w 1217 przez księcia Henryka I i jego żonę Jadwigę w Nowogrodzie Bobrzańskim i przeniesionego w 1284 do Żagania. Na przełomie XV i XVI w. bibl. klasztorna liczyła ok. 1000 wol., w znacznej części produkcji klasztornego S. O działalności jego wspomina po raz pierwszy kronika żagańska, omawiając rządy opata Hermana (1347-1351). Najstarsze zachowane dzieło S. żagańskiego, *homiliarz w pięciu t., nosi datę 1353/1354. Spośród wielu pisarzy klasztornych za czasów opata Ludolfa Eynbeckego (1394-1422) znane są dziś nazwiska ośmiu, m. in. kanonika z Roudnic (Czechy) Marcina, który razem z innymi braćmi schronił się w Żaganiu przed husytami. Za opata Henryka III Ścisława (1432-1439) pisało w klasztorze siedmiu znanych z nazwiska zakonników, wśród nich Bernard Fabri, późniejszy prepozyt w Zielonej Górze, którego spuścizna pisarska i literacka z 1. 1425-1464 obejmuje 20 zachowanych do dziś tomów. Z czasów opata Szymona Arnoldiego (1450-1468) pozostało 20 kodeksów, z czego 13 wol. nosi wyraźną notatkę, że sporządzone zostały "sub abbate Symone". Z chwilą objęcia rządów w klasztorze przez Marcina Rinkenberga (1468-1489) rozpoczął się powolny, lecz widoczny zmierzch przyklasz-tornego S. Ze sporadycznymi przejawami jego działalności spotykamy się jeszcze do poŁ XVI w. Z okresu 1353-1530 znamy 47 nazwisk kopistów S. żagańskiego. Zob. też Katedralis, Pisarz 2.
M. Hornowska, H. Zdzitowiecka-Jasieńska: Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej. 1947. H. Pieńkowska: Średniowieczne skryptorium w klasztorze kanoników regularnych w Krakowie. "Spraw. PAU" 1948. J.W. Thompson: The medieval library. 1957. Ś A. Świerk: Średniowieczna bibl. klasztoru kanoników regularnych Św. Augustyna w Żaganiu. 1965.
SKRZETUSKI: 1. Rafał, herbu Jastrzębiec (ok. 1525-1568), drukarz, opuścił Polskę ze względów religijnych ok. 1550; po pobycie w Holandii i Szwajcarii otrzymał 10 IV 1556 przywilej na drukarnię w Wiedniu. Odtąd używał nazwiska Hoffhalter. Wytłoczył tam ok. 130
2175
2176
SŁAPA
druków, m. in. hebr., oraz nuty. Ze względu na sympatie protestanckie uszedł z Wiednia i przybył do Debreczyna na Węgrzech w końcu 1564, gdzie prowadził drukarnię kalwińską, zał. w 1561 przez Gala Huszara. Wyszło z niej wiele druków węg. znanych z pięknego wyposażenia typograficznego. S. był zarazem giserem i grawerem czcionek, a także drzeworytnikiem. Używał czcionki ń na oznaczenie miękkiego n pod wpływem grafiki poi. W 1565 opuścił Debreczyn, prowadził drukarnię w Wielkim Waradynie (Nagyvarad, dziś Oradea w Rumunii), a od 1567 w Gyulafehervar w Siedmiogrodzie (dziś Alba Iulia w Rumunii), gdzie zmarł. W Siedmiogrodzie związał się z tamtejszą grupą unitarian. 2. Rudolf (zm. 1585/86), syn Rafała, używał wyłącznie nazwiska Hoffhalter; po krótkim pobycie w Dolnej Lendawie i Nedelicach w Chorwacji w 1577 objął drukarnię w De-breczynie, którą prowadził do śmierci z przerwą na 1. 1584-1585, kiedy drukował w Wielkim Waradynie.
K. Benda, K. Irinyi: A negyszaz ives debreceni nyomda. 1961. J. Śląski: Z działalności drukarzy poi. Skrzetuskich-Hoff-halterów na Węgrzech (1563-1586). "Odrodzenie i Reformacja w Polsce". T. 10. 1965.
SKUTSCH Hugo (1809-1873), księgarz, wydawca i antykwariusz wrocławski, drugi z kolei właściciel Schlet-tersche Buchhandlung (*Schletter). Wydał m. in. J. Ro-gera Pieśni ludu śląskiego, A. Mickiewicza Dziady cz. III oraz trzy katalogi antykwarskie "Bibliotheca Silesiaca", wykazujące cenne i rzadkie pozycje literatury o Śląsku.
SLENIN Iwan Wasiliewicz (1789-1836), ros. wydawca i księgarz; zaliczany jest do grupy księgarzy-działaczy kulturalnych. Księgarstwem zajmował się w 1. 1813-1830. Wydał wiele dzieł współczesnych mu znakomitych autorów, jak Kryłowa, Karamzina, Puszkina, Żukowskiego. Działalność wydawnicza i handlowa S. związana była z kręgami literackimi Petersburga.
SLEVOGT Max (1868-1932), niem. malarz, grafik i ilustrator. Studia odbył w Monachium pod kierunkiem W. Dietza, po czym wyjechał do Włoch, Holandii i Francji. Od 1898 dostarczał ilustr. do czasop. " Jugend", a w 1900 do "Simplicissimusa". W 1901 osiedlił się w Berlinie i od początku zajął czołową pozycję w niem. ilustrator-stwie książkowym. Różnorodność środków wypowiadania się i ujęć formalnych wzbogaconych wpływami Rem-brandta, Goyi, *Delacroix, *Daumiera i *Dorego dostosowywał do rodzaju ilustrowanego dzieła. Wcześnie, bo już od 1901, wykształcił swój własny styl, pełen fantazji i temperamentu w oddaniu scen awanturniczych, baśniowych, wojennych oraz w transpozycji tonów muzycznych na środki graficzne. Stylistyczny rozwój szedł
w grafice równolegle z malarstwem w kierunku rozluźnienia formy, sugestii ruchu i gry światła i cieni. Posługiwał się różnymi technikami ilustr.: rys., litograficzną kredką i tuszem oraz kwasorytem, wydobywając malarskie możliwości obu technik. Drzeworytu użył po raz pierwszy dopiero w 1920 w ilustr. do Kinderlieder i Lowc-neckerchen (1924) oraz w Don Juanie (1921) i Nibelutigach. Ilustr. jego mają charakter narracyjny; nie trzymał się jednak tekstu, swobodnie go interpretując. Tworzył własne impresje na temat tekstu w bardzo sugestywny sposób. Książki ilustrowane przez niego wydawali przeważnie Bruno i Paul Cassirer oraz *Łisel Verlag. Jedna z pierwszych ilustrowanych przez niego książek Ali Baba (1903, 39 rys. piórkiem i całostronicowe akwarele reprodukowane światłodrukiem) stała się ważnym wydarzeniem w rozwoju ilustr. książki. Po raz pierwszy od czasu *Menzla i *Richtcra S. stworzył książkę, która obaliła przekonanie, że impresjonistyczny sposób rysowania nie wiąże się z układem typograficznym. Z wielkiej ilości ilustrowanych książek wymienić należy: Schwarze Scenen (1906, ilustr. kwasorytowe), Sindbad der Seefahrer (1908, ilustr. kredką), J.F. Coopera Lcderstrumpf (52 całostronicowe ilustr. kredką litogr. i 312 ilustr. w tekście), Die Mdrchen v. Riibezahl (1909, rys. piórkiem), Autobiografia Benvenuta Celliniego w tłum. Goethego (1913, 303 ilustr. tuszem i oprócz tego osobno wyd. teka), Achill (1916, iłustr. kredką), Grimma Deutsche Marchen (1918, rys. piórkiem), F. Corteza Die Eroberung Mexikos (1918, litogr. piórkiem), Ein Liederbuch (1919, litogr. piórkiem), Kinderlieder, Tier-fabeln und Marchen (1920, drzew, wg rys. piórkiem), Mozarta Zauberflóte (1920, akwaf. marginalne harmonizujące z ręcznie pisanymi nutami), Hektor (1921, litogr. kredką). Malarskie rozluźnienie konturów wyraźnie występuje w ilustr. do Insel Wak Wak (1921, litogr. kredką). Ostatnie jego dzieła, jak Faust II (1925-1927) i Mackbeth (1927), przynoszą znów zmianę w kierunku rozbicia formy przez światło wyrażonej kredką litogr. Faust Goethego był jego szczytowym artystycznym osiągnięciem.
A. Riimann: Verzeichnis der Graphik u. M. S. 1936.
SLOANE sir Hans (1660-1753), ang. uczony, bibliofil, w 1. 1727-1741 prezes Royal Society. S. posiadał bibl. przyrodniczą, liczącą ok. 50000 druków i ponad 4100 rpsów, która po jego śrnierci znalazła się w British Museum.
SŁAPA Aleksander (1895-1964), księgarz, wydawca, działacz kulturalny. Doktorat z polonistyki uzyskał na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1917. W 1913 rozpoczął praktykę w krakowskiej księgarni *Gebethnera i Wolffa, w okresie późniejszym był kierownikiem tej placówki, a od 1934 członkiem zarządu firmy w Warszawie. Sympatyzował z ruchem lewicowym, przyczynił się do wy-
2177
2178
SŁODKI
dawania prac postępowych pisarzy (L. Kruczkowskiego, B. Jasieńskiego i in.). W okresie okupacji więzień Oświęcimia. W 1947 powołany na przewodniczącego Komisja do Spraw Papieru na druk książek przy Prezydium Rady Ministrów. W 1949 został wiceprezesem ŚSpółdzielni Wydawniczej "Książka i Wiedza", a w 1952 dyrektorem *Domu Książki. W 1953 powrócił do Krakowa, gdzie zorganizował *Wydawnictwo Literackie i kierował nim do końca życia. Honorowy członek Polskiego Tow. Wydawców Książek.
SŁODKI Marceli (1892- ok. 1943), malarz, grafik, ilustrator pochodzenia poi. Studia odbył w Akademii Monachijskiej. Przebywając w Szwajcarii uczestniczył w ruchu dadaistycznym, w Berlinie związał swą twórczość z ekspresjonizmem, od przyjazdu do Paryża (1924) uległ wpływom postimpresjonizmu w malarstwie. Jako grafik uprawiał suchą igłę, litografię, drzeworyt i linoryt, zamieszczając ilustr. w pismach berlińskich "Aktion" i "Wilde Biihne", której był też kierownikiem artystycznym. Ilustrował również książki.
Thieme-Becker XXXI.
SŁOTWIŃSKI Konstanty (1793-1846), prawnik, od 1831 dyrektor *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, a następnie zastępca kuratora. Usprawnił zarząd dóbr fundacyjnych, uregulował stosunki finansowe Zakładu. Kontynuował (1831) wydawanie kwartalnika zakładowego pt. "Czasopismo Naukowe od Zakładu Narodowego im. Ossolińskich wydawane". Po raz pierwszy udostępnił zbiory, otwierając w 1833 czytelnię. W tymże roku uruchomił drukarnię, zaopatrując ją w maszyny, kamienie litograficzne, czcionki i papier. Drukarnia wydała w 1833 tajnie 22 druki patriotyczne i 5 litografii z fikcyjnymi adresami wydawniczymi (m. in. Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego). Wykrycie sprawcy przez władze spowodowało zamknięcie w 1834 czytelni i drukarni oraz trzyletni proces, zakończony skazaniem S. na 12 lat więzienia w twierdzy Kufstein.
SŁOWENIA zob. JUGOSŁAWIA Biblioteki, Drukarstwo.
SŁOWIŃSKI Stanisław (zm. 1772), introligator, a następnie księgarz warszawski. Otrzymał serwitoriat jako księgarz królewski 5 IV 1739. Od tego czasu zajmował się księgarstwem aż do 1770. Księgarnia jego mieściła się przy ul. Świętojańskiej, obok kolegiaty. Sprzedawał dzieła literackie, naukowe, religijne, kalendarze, mapy, druki urzędowe i podręczniki szkolne, przekładane z j. obcych lub oryginalne. Związany był głównie z drukarnią jezuitów warszawskich kolportując ich wydawnictwa. Był
2179
też nakładcą. Wydał Jana de Prcchac Historię polską poli-tyczno-moralną Walewskiego, kawalera polskiego, z Beraldą, na którą otrzymał przywilej królewski z 11 XII 1754. Gdy W. *Mitzler de Kolof założył w Warszawie w 1756 własną drukarnię, zajmował się także sprzedażą książek przez niego tłoczonych. Wydawnictwa reklamował w prasie warszawskiej.
SŁOWNIK: 1. Zbiór wyrazów danego języka lub pewnej ich kategorii uszeregowanych w układzie alfabetycznym lub rzeczowym, z wyjaśnieniem znaczeń w tym samym lub innym j. W większych S. podane są zwykle liczne dodatkowe informacje, jak wymowa, etymologia, cytaty ilustrujące użycie, synonimy itd. Istnieją S. filologiczne (tj. jednego języka), językowe, np. łac.-pol., pol.-fr., oraz specjalne, poświęcone określonym dziedzinom wiedzy, np. medyczny, muzyczny, techniczny itp. 2. S. tematyczny zob. Katalog przedmiotowy.
A M B R O S 1 1
ALEPINI
NRIVM
^
DICTIONARIVM
YNDECIM LIN-
G V A K V M, EMESS0ATIONE, ATQVF. !Nf!K!TOXVM
\it
O N O M A S T I C V M
i h&
BOH
Karta tytułowa Dictionariiitu A. Calepina
2180
Historia leksykografii sięga epoki hellenistycznej, epoki narodzin filologii jako nauki, i jej wielkiego przedstawiciela Arystofanesa z Bizancjum. Do jednego z większych S. starożytnych należy Lexkon Hesychiosa (V w.). Ze średniowiecznych znany jest *Catholkon Joannesa Balbusa (ok. 1286). Renesans przyniósł wiele opracowań leksykogra-ficznych, wśród nich Calepina Dictionarium Latinum (1502), często wydawany, stopniowo rozszerzany o inne języki, m. in. poi., aż do liczby 11. R. *Estienne wydał Thesaurus linguae Latinae (1532, 1543), H. Estienne II Thesaurus Graece linguae (1572). Du Cange opracował S. średniowiecznej łaciny Glossarium mediae et infimae Latinitatis (1678 i nast.), Forcellini Totius Latinitatis glossarium (1771). Do S. typu akademickiego należą: Vocabolario degHAccade-mici delia Crusca (1612); Słownik Akademii Francuskiej (1694); Słownik języka angielskiego Samuela Johnsona (1755). W 1. 1866-1876 ukazał się Grand dietionnaire uniuersel du XIXe s. Pierre *Larousse'a, w 1878 Oxford New English Dictionary. Najbardziej zasłużonymi firmami wydawniczymi znanymi z wydań słownikowych są: Larousse w Paryżu, *Clarendon Press w Oxfordzie i *Langenscheidt w Berlinie.
W Polsce zaczątkiem S. były dopisywane czasem w rpsach średniowiecznych i najstarszych drukach łac. przez ich użytkowników "słowniczki" łac.-pol. obejmujące po kilka, kilkanaście czy kilkadziesiąt wyrazów. Najstarszym znanym S. łac.-pol. jest tzw. wokabularz trydencki z ok. 1424, odkryty niedawno w Archiwum Kapituły Trydenckiej, zawierający przeszło 400 wyrazów w układzie rzeczowym. Pierwszym systematycznym, specjalnym S. łac.-pol. jest S. przyrodniczy Jana Stanki, który ok. 1472 zebrał 20000 terminów łac. z tej dziedziny, a 2000 z nich opatrzył odpowiednikami poi. Natomiast pierwszym właściwym S. poi. był Lexicon Latino-Polo-nicum Jana Mączyńskiego (Królewiec 1564; *indeks wyrazów poi. wyd. w BPP Ser. B nr 12, 1962). Do innych ważniejszych należą: J. Murmeliusa Dictionarius variarum rerum cum Germanica atque Polonica interpretatione (1528, 1533 i dalsze wyd.); F. Mymerusa Dictionarius trium lin-guarum Latinae, Teutonicae et Pohnicae (1528, 1541, 1592); A. Calepinusa Dictionarius undecim linguarum Latina... Polonica (1574 i kilka nast.); G. Knapskiego (Cnapiusa) Thesaurus Polono-Latino-Graecus (1621-1632), Thesaurus Latino--Germano-Pohnicus (1675 i nast.), Synonyma seu Dictionarium Polono-Latinum (1649 i nast. wyd. do końca XVIII w.), Idiotismi Polonici (szereg wydań w XVII i XVIII w.); M.A. Trotza Nouveau dietionnaire francois-allem and et polonois (1744-1796), Nowy dykcjonarz polsko-francusko-niemiecki (1764), Vollstandiges Deutsches und Polnisches Worterbuch (1772); S.B. *Lindego Słownik języka polskiego (1807-1814, 1864 i przedruk 1951, zawiera zasób leksykalny polszczyzny do pocz. XIX w. i odpowiedniki w językach słów.
SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
oraz podstawowych europejskich). Z zaginionego słownika A. Osińskiego wydrukowano w Wilnie fragment w 1835. W 1. 1900-1927 ukazywał się tzw. Słownik warszawski Karłowicza, Kryńskiego, Niedźwiedzkiego (przedruk 1952-1953). Ostatnio wyszły lub nadal wychodzą: Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce pod red. M. Plezi (od 1953); Słownik staropolski, gromadzi zasób językowy do r. 1500 (od 1953); Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego (od 1958); Słownik polszczyzny XVI w. (od 1966).
Zob. też Słownik biograficzny, Ksiegoznawstwo Słowniki, Tezaurus, Encyklopedia Słowniki encyklopedyczne.
G.A. Zischka: Index lexicorum. 1959. P. Grzegorczyk: Index lexicorum Poloniae. 1967. S. Urbańczyk: Słowniki, ich rodzaje i użytecznośl. 1967.
SŁOWNIK BIOGRAFICZNY, zbiór *biogramów osób dobranych według określonej zasady, ułożony alfabetycznie lub według systemu holenderskiego (każdy tom zawiera hasła od A do Z oraz indeks alfabetyczny do wy-
WHO'S WHO
I96O
WUAŁ B1OG WTTH WHtC
Ś MEN ANI> V
ADAM ,\N'B CHARLES BLACK LONDON
Karta tyt. słownika biograficznego Who's Who
2181
2182
SŁOWO WSTĘPNE
danych poprzednio tomów). Rozróżnia się S.b. między-narodowe (np. The Internacional Who's Who, Lon-don, od 1935) i narodowe (np. Polski słownik biograficzny, od 1935, przyjęty skrót PSB); ogólne i specjalne (dla poszczególnych zawodów, stanów, wyznań itp., np. S. Łoza, Słownik architektów i budowniczych Polaków..., wyd. 2, "Warszawa 1930). S.b. dotyczą bądź wyłącznie osób nieżyjących (np. PSB), bądź wyłącznie osób żyjących (typ Who's who, np. Czy wiesz, kto to jest? Pod og. red. S. Łozy, Warszawa 1938, Uzupełnienia i sprostowania, 1939), bądź wreszcie osób z pokolenia współczesnego, bez względu na to, czy żyją, czy zmarli (typ Zeit-genossenlexika, np. Wer ist's. Unsere Zeitgenossen, Berlin 1905). S.b. uwzględniające wyłącznie osoby nieżyjące stanowią wydawnictwa zwarte uzupełniane suplementami (*Aneks) za oznaczone okresy (np. angielski Dictionary of national biography, 1.163, London 1885-1900. Suplement 1, 1901, uwzględnia osoby zmarłe przed 1901, a dalsze suplementy obejmują zasadniczo okresy dziesięcioletnie). S.b. typu Who's who i Zeitgenossenlexika są rocznikami, dwurocznikami, a niekiedy wydawnictwami ukazującymi się wprawdzie w sposób ciągły, ale nieregularnie lub co kilka lat (np. Wer ist wer? Das deutsche Whos who, kontynuacja wydawnictwa Wer ist's?). Zaczątkami słowników biograficznych były słowniki nazwisk (Namen-lexika) z okresu reformacji. Wykazy S.b. znajdują się m. in. w międzynarodowych *bibliografiach bibliografij i wydawnictw informacyjnych. W skali narodowej opracował bibliografię S.b. I.M. Kaufman (Russkije biograji-czeskije i biobibliograficzeskije słowari, Moskwa 1955).
I. Honiola: Międzynarodowe i narodowe słowniki biograficzne. "Kwart. Hist." 1957 nr 3.
SŁOWO WSTĘPNE, krótki, zazwyczaj kilkustro-nicowy tekst, umieszczony na początku książki. Od autora, S.w., w którym autor krótko wyjaśnia genezę książki, zakres poruszonych w niej zagadnień, sposób ich rozwiązania itp. Od wydawcy, Do czytelnika, S.w. pochodzące od wydawnictwa, szczególnie przy pracach zbiorowych, wyjaśniające zamierzenia *edytora, sposób i termin ukazywania się poszczególnych tomów itd.
SŁUŻEBNIK, książka liturgiczna bizantyńsko-słow., zawierająca porządek Służby Bożej jako liturgii mszalnej bądź jako codziennej oficjalnej modlitwy Kościoła. S. w węższym zakresie zawiera trzy porządki sprawowania liturgii mszalnej: Liturgię św. Jana Złotoustego, Liturgię św. Bazylego W. (sprawowaną 10 razy w roku), Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów św. Grzegorza Dialoga Papieża Rzymskiego (odprawianą w środy i piątki W. Postu). S. w szerszym zakresie zawiera ponadto część Służby Bożej jako codziennej oficjalnej modlitwy Kościoła, *mie-
t <*; p r I h
"i Ą
Służebnik wydany przez Stauropigialną Drukarnię we Lwowie
saceslow ze zmiennymi częściami mszalnymi, odpusty, uroczyste życzenia hierarchom, a dodatkowo modlitwy i dziękczynienia komunijne. S. unickie na Rusi (w końcu XVII w.) i moskiewskie (z drugiej poł. XVIII w.) wprowadzają do Wielkiej Ektenii (rodzaj litanii suplikacyjnej) prośby w różnych intencjach. S. unickie wprowadzają nadto z początku niedzielne, potem codzienne formularze mszalne, formularze wspólne, żałobne i na wszelkie potrzeby (XVIII w.). Odpowiednikiem S. w liturgii rzym. jest *mszał rzymski.
S. Archijerejski zob. Czynownik.
SMIRDIN Aleksandr Filipowicz (1795-1857), ros. księgarz i wydawca. Początkowo pracował w Moskwie w księgarni Szirajewa; w 1817 został subiektem u *Pła-wilszczikowa. Szybko wyróżnił się jako zdolny pracownik, przejął kierownictwo zakładu, a w 1825, już po śmierci chlebodawcy, został właścicielem jego księgarni, drukarni i biblioteki. S. poszerzył przedsiębiorstwo, całą energię skupiając na działalności wydawniczej. Oprócz literatury pięknej (był wydawcą m. in. dzieł Puszkina) zajął się
2183
2184
czasopiśmiennictwem; od 1834 wychodziła jego nakładem "Bibliotieka dla Cztienija", w 1. 1838-1847 "Syn Otie-czestwa", a następnie "Siewicrnaja ZwieżMa". W 1846 S. zainicjował wydanie pełnego zbioru dzieł autorów ros. XVIII i XIX w. Główną jego zasługą było obniżenie ceny produkcji książki i zapoczątkowanie wypłacania autorom artykułów stałych honorariów. S. miał trudności z roz-przedawaniem wydawnictw; popadł w długi i umarł w nędzy. Syn próbował podnieść przedsiębiorstwo, ale nie udało mu się to na długo i w 1. 60-tych XIX w. firma została zlikwidowana.
SMOKOWSKI Wincenty (1797-1876), malarz, ilustrator, krytyk artystyczny, lekarz. Studia malarstwa, grafiki i historii sztuki na Uniwersytecie Wileńskim uzupełniał w Akademii Petersburskiej. S. przypisywane są łitografowane ilustr. do I wyd. Konrada Wallenroda (Petersburg 1828). Właściwa jego działalność ilustratorska przypada na pierwsze lata pobytu w Warszawie (1841-1858) i stanowi najcenniejszą pozycję dorobku artysty. Po nieudanych próbach w zakresie kwasorytu i miedziorytu opanował technikę drzeworytu, w której w 1. 1843-1844 wykonał wszystkie ilustr. w 12 książkach. Były to m. in. prace naukowe K.W. Wójcickiego, do których ilustracje oparł na wzorach ikonograficznych z XVT i XVII w.: Obrazy starodawne (1843), Niewiasty polskie (1845), A. Wil-końskiego Ramoty i ramotki (1845), "Snopek Nadwiślański" (1844), a przede wszystkim wyd. w 1846 Witolorauda J.I. Kraszewskiego (50 ilustr., łącznie z inicjałami, winietami i kartą tyt.). Prace jego nie zostały docenione w okresie panowania rzemieślniczego drzeworytu reprodukcyjnego, ocenił je dopiero w. XX. Wykonał też słabsze artystycznie litogr. do F.M. Sobieszczańskiego Wiadomości historyczne o sztukach pięknych (t. 2, Warszawa 1847), I. Czartoryskiej Pielgrzym w Dobromilu (Warszawa 1852). W 1860 projektował w Petersburgu 228 ilustr. do Pana Tadeusza. Nie wydane, uległy zniszczeniu w Warszawie w czasie II wojny światowej.
O. Reichenstein-Mehlerowa: W.S. 1936. I. Jakimo-wicz: Z problemów warsztatu malarza i grafika. Prace W.S. w zbiorze J.I. Kraszewskiego. "Rocz. Muzeum Narodowego w Warszawie" 1960.
SMOLAKI, nazwajustunku(*Materiał zecerski), który podczas druku wskutek drgań płyty fundamentowej maszyny wznosi się w formie ku górze i wtedy wraz z czcionkami zostaje nasmarowany farbą i odbija się na arkuszu. Drukarz powinien w momencie zauważenia S. natychmiast zatrzymać maszynę, odklinować formę i wepchnąć w dół smolące spacje albo interlinie. Przy starannie wyjustowa-nym składzie smolenie nie wystąpi.
SMOLENIE zob. SMOLAKI.
SOCZEWKA
SNELBOLC Franciszek zob. SCHNELLBOLTZ
Franciszek.
SNELL Johann, pierwszy drukarz w Danii (1482) i Szwecji (1483). W 1. 1480-1481 działał w Lubece i Ros-toku. W 1482 wydał w Odense Breuiarum Othoniense oraz pierwszy opatrzony jego nazwiskiem druk: De obsidione et bello Rhodiano G. Caorsina. W 1483 zorganizował w Sztokholmie pierwszy warsztat drukarski, skąd wyszedł ilustrowany Dialogus creaturarum oraz Missale Upsaliense. Do 1529 żył w Lubece.
K. Haebler: Die deutsche Buchdrucker i. i5. Jhdts im Aus-lande. 1924.
SOBEESZCZAŃSKI Franciszek Maksymilian (1814--1878), historyk, publicysta, bibliograf, bibliotekarz. Do 1834 pracował w bibl. w Dzikowie, w okresie 1834-1836 praktykował w drukarni i redakcji "Kwartalnika Naukowego" w Krakowie. W 1. 1846-1863 był urzędnikiem Komitetu Cenzury (od 1862 prezesem) w Warszawie. W 1847 został pomocnikiem bibliotekarza w Bibliotece Uniwersyteckiej (ówczesnej Bibliotece Rządowej). Zajmował się pracą naukową i dziennikarską. W Encyklopedii Orgelbranda redagował działy: archeologiczny, geograficzny i biograficzny pisarzów polskich; m. in. opracował hasła: bibliografia, bibliomania, biblioteka, bibliotekarstwo, cynkografia, czasopisma, drukarstwo, kalendarze. Dał w nich przeglądy historyczne i obszerne zestawienia bibliograficzne. Na te tematy ogłaszał również artykuły w czasop. warszawskich. Znaczną ich część przedrukował K. Zawadzki w książce: F.M.S.: Warszawa. Wybór publikacji. T. 1-2. 1967.
SOCIETE POLONAISE DES AMISDULIVRE A PARIS zob. POLSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ KSIĄŻKI W PARYŻU.
SOCJOLOGIA CZYTELNICTWA zob. CZYTELNICTWO.
SOCZEWKA (k. Płocka)
Papiernie. Uruchomiona w 1823 przez Jana Rasch?. w Brwilnie Dolnym papiernia była początkowo niewielką czerpalnią. Stosowana w niej prymitywna technika produkcji nie zmieniła się pod zarządem nowego właściciela Antoniego Dal Trozzo (1836-1843), warszawskiego hurtownika papieru. Dopiero po przejęciu papierni przez Jana Epszteina, dawnego komisanta *Jeziorny, i uruchomieniu dwóch maszyn papierniczych produkcja jej w 1. 1850-1900 skutecznie konkurowała z wyrobami Jeziorny. Przestała funkcjonować ostatecznie w 1930, głównie wskutek braku dogodnych połączeń kolejowych.
Zob. też Papiernie w Polsce.
2185
2186
SOKOŁÓW
SOKOŁÓW Pietier (1821-1899), ros. malarz, rysownik. Jego ilustracje do Martwych dusz Gogola (1. 70-90 XIX w.), wykonane akwarelą, mają cechy autentyzmu, gdyż artysta przedstawił życie współczesne pisarzowi w oparciu o własne obserwacje. "W 1. 60-tych wykonał cykl prac na temat utworów N. Niekrasowa oraz I. Turgieniewa Zapiskóiv myśliwego, w 1. 80-tych cykl doskonałych ilustracji do dramatu L. Tołstoja Potęga ciemnoty. W ostatnim cyklu rysunków (ok. 100 rys. wyk. tuszem i pędzlem) z 1. 90-tych do Martwych dusz stworzył nowy rodzaj sztalugowej, pozaksiążkowej ilustr.
O. Spicyna: P. P. S. 1953.
SOKOŁOWSKI Jakub (1784-1837), rysownik i grafik. "Wysoce uzdolniony amator, zbliżony charakterem swej twórczości do kręgu J.P. *Norblina, a szczególnie A. *Orłowskiego. Uczył się u F. Pincka; podróżował po Włoszech, Niemczech, Rosji. Rysował piórkiem i malował akwarelą, trawił akwaforty, należał do pierwszych w Polsce litografów. Niektóre jego plansze graficzne lub ryciny wedle jego rysunków wykonane ozdobiły G. Wi-towskiego Pustelnika z Krakowskiego Przedmieścia (1818), J. Krasińskiego Guide du voyageur en Pologne (1820), książkę Brinckena o Białowieży (1826) oraz czasop. "Sylwan". Przy współpracy S. powstały też tablice Monumenta Regum Poloniae Cracoviensia (1822). W pracach S. utrwalony został realistyczny obraz życia warszawskiej ulicy.
A. Banach: Poi. książka ilustrowana 1800-1900. 1959. H. Błumówna: Rys. i akwarele J. S. "Rozprawy i Sprawozd. Muz. Nar. w Krakowie" 1960.
SOLIS Virgil (1514-1562), norymberski malarz, rysownik, miedzio- i drzeworytnik, twórca około 2000 plansz. Nie zawsze oryginalny, ogromnie popularny; dzieła S. wznawiano jeszcze po jego śmierci. Dostarczył rysunków, ilustr. i kart tyt. wielu oficynom swego miasta. Oprócz ilustr. Biblii rysował postacie do serii B. Waldisa Pierwszych dwunastu królów niemieckich (Guldenmund 1543). Wykonał też rys. waz do wyd. Vitruvius-Teutsch Riviusa (1547), szereg drzeworytów satyrycznych do poezji, m. in. H. Sachsa. Był też twórcą drzeworytowych portretów. Ciekawostką przyrodniczą są ilustr. do Wahrhaftige Contrafactur eines Elefanten... (u H. Weigla). Cykl pasyjny (u W. Geysslera 1553) zawiera drzeworyty samodzielne i wzorowane na A. *Diirerze lub Schongauerze. Na Wappenbiichlein składa się 51 miedziorytów (1555). Do Biblii Wittenberskiej projektował S. kartę tyt. i portret Augusta Saskiego (1558). flustr. też Eneidę (D. Zopffl, Frankfurt 1559, 13 drzew.), Biblię, Lutra (S. *Feyerabend, 1560, 140 drzew., 3 karty tyt. i portrety ks. Fryderyka i Ottona Henryka), część tych ilustr. powtórzono w katolickiej Biblii (u J. Dietenbergera w Kolonii) oraz wyd.
bez tekstu jako Bihlische Figuren... Uchodzą one za najlepsze dzieło S. W 1560 powstała seria planet, w 1562 dostarczył 10 drzeworytów do Hortulus animae (druk V. Neu-bera). Ilustr. też Metamorfozy Owidiusza (1563) w oparciu
0 lyońskie wyd. B. Salomona (178 drzew.), wielokrotnie wyd.; później Bajki Ezopa (1566, 117 drzew.), Reinecke Fuchs (1567 Feyerabend, 2 drzew.), w tymże roku przygotował Emblematy Alciatiego, w 1568 Bethiichlein (H. Pe-trus). Wśród różnorodnej tematyki rys. S. wspomnieć jeszcze trzeba kompozycje wojenne, historyczne, mitologiczne, alegoryczne, rodzajowe oraz karty do gry. Osobny dział stanowią sygnety drukarskie i ekslibrisy S. Odegrał też znaczną rolę w dziedzinie wzornictwa i ornamentu.
Thieme-Becker XXXI. M. Geisberg: Der deutsche Ein-blatt-Holzschnitt in der ersten Halfie des 16. Jhrt. 1930.
SOLSKI Tadeusz (1884-1966), prawnik, od 1944 (z przerwą) do 1960 bibliotekarz, kolekcjoner numizmatów, specjalista cd zagadnień związanych z polskim pieniądzem papierowym i bonami wojennymi craz autor prac z tej dziedziny. Prawie pół wieku poświęcił drugiej pasji zbierackiej: ^ekslibrisom. Wytrawny znawca, gromadził wyłącznie znaki poi., dochodząc do imponującego i największego w kraju zbioru prywatnego liczącego 14000 pozycji, w tym ponad 12200 luźnych i ok. 1800 zawartych w tekach, albumach i wydawnictwach okolicznościowych. Część z nich, ok. 1100, stanowiły ekslibrisy XVI-XLX w., 260 silesiaca, pozostałe, najliczniejsze, były znakami XX-wiecznymi, z kompletnym dorobkiem wielu znakomitych artystów-grafików. Zbiory S. zawierały nie tylko dzieła o wysokim pozicmie artystycznym, lecz także proste ekslibrisy napisowe, nawet w postaci nalepki sygnaturowej, traktowane jako dokumenty świadczące o istnieniu biblioteki. W 1. 1949-1960 jako organizator, kierownik i kustosz Gabinetu Grafiki położył duże zasługi pracując nad powiększeniem zbioru rycin Biblioteki *Zakiadu Narodowego im. Ossolińskich PAN we Wrocławiu. Był członkiem licznych towarzystw
1 organizacji kulturalno-naukowych, m. in. Towarzystwa Miłośników Książki we Lwowie do 1939, ^Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie od 1946 jako członek zarządu oraz współzałożycielern i skarbnikiem Wrocławskiego Towarzystwa Miłośników Książki, współpracownikiem Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa cd 1953 i Komisji Historii Sztuki cd 1955 przy Wydziale I Nauk Filologicznych Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Publikował prace z zakresu bibliotekarstwa. W uznaniu zasług dla kultury polskiej wyróżniony został w 1956 bibliofilskim *Crderem Białego Kruka.
SOLUT zob. SKŁAD.
2187
2188
SOSNOWIEC
SOPEL nad Mrogą (Mazowsze)
Papiernie. W 1825 Wacław Thraumer uruchomił tu czerpalnię, największą w owym czasie na obszarze Królestwa Polskiego. Po śmierci założyciela ok. 1865 fabryka została unieruchomiona, nie mogąc konkurować z papierem maszynowym produkowanym w *Jeziornie i *So-czewce. Zachował się w dobrym stanie duży spichrz wybudowany w S. w 1844, służący jako magazyn papieru.
SOPIKOW Wasilij Stiepanowicz (1765-1818), ros. księgarz i bibliograf. Uważał *bibliografię za naukę historyczną, gałąź narodowej oświaty i kultur)', spełniającą zadania rejestracyjne i oświatowe. Znany jest głównie jako autor bibliogr. obejmującej ros. wydawnictwa do 1813 pt. Opyt rossijskoj bibliografii (t. 1-5, Petersburg 1813-1821; t. 5 wyd. przez W.G. *Anastasiewicza). W 1904-1908 Opyt był wydany powtórnie z dodaniem indeksu. Bogactwo materiału i dokładność opisu stawiają dzieło S. w rzędzie najlepszych bibliogr. na świecie w tym okresie.
N.W. Zdobnow: Istorija russkoj bibliogr. do naczala XX w. 1955.
SORBON Robert de (1204-1274), kapelan i spowiednik króla Ludwika Świętego. W 1253 ufundował wyposażoną w odpowiedni księgozbiór uczelnię teologiczną przeznaczoną dla niezamożnych uczniów. Od 1554 nazwana od jego imienia Sorboną stała się ośrodkiem słynnych wówczas dysput teologicznych. Przebudowana przez Richelieugo (1626) oddana została Uniwersytetowi Paryskiemu. Biblioteka Sorbony (*Francja Biblioteki) jest dziś główną bibl. uniwersytecką Francji w zakresie humanistyki i nauk przyrodniczych.
SORG (Froschauer) Simprecht, pierwszy drukarz legnicki, pochodził z Augsburga. W 1. 1526-1528 drukował w Mikułowie na Morawach pisma reformacyjne Balta-zara Hubmayera. Z oficyny legnickiej S. (1529-1532) wyszły trzy pisma reformacyjne Kaspra Schwcnckfelda oraz jeden druk świecki Gemeine Practica. Pod koniec 1536 S. przebywał w Pasawie, gdzie zamierzał urządzić drukarnię, nie spotykamy jednak śladów jego działalności po okresie legnickim.
A. Mendykowa: Pierwsza typografia w Legnicy {1529-1532). "Roczniki Bibl." 1963 z. 3/4.
SORTOWANIE PAPIERU, czynność mająca na celu ocenę jakości oraz liczenie arkuszy papieru. S. wyższych gatunków papieru odbywa się "z arkusza", z przekładaniem każdego obejrzanego arkusza z jednej strony na drugą. Przy S. niższych gatunków papieru przegląda się arkusze, rozsuwając je w "wachlarz". W czasie sortowania usuwa się wszystkie arkusze wadliwe, grupując
papier o różnym odcieniu oddzielnie. Następnie liczy się arkusze papieru dobrego i układa w paczki. Przesorto-wany i policzony papier podlega wyrywkowej kontroli dokładności liczenia i S.
SORTOWNIKI do *masy papierniczej (rafki) służą do usuwania grubszych zanieczyszczeń, które mogły się dostać do masy (pęczki włókien, sznurki, drzazgi, osad z rur i in.), przeczesywania włókien i ostatecznej ich separacji tuż przed wlotem ich na maszynę papierniczą, mieszania i dostarczania jednolitej masy do wlewu na maszyny. Rozróżnia się rafki płaskie i cylindryczne. S. zaopatrzone są w płyty szczelinowe. Wielkość tych szczelin zależy od rodzaju masy i wymaganej czystości papieru; wykonuje sieje w wymiarach o szerokości 0,15 do l1/2 mm i długości ok. 100 mm. Odstęp szczelin zależy od ich szerokości i wynosi 3-6 mm.
SORTYMENT zob. ASORTYMENT KSIĘGARSKI.
SOSNOWIEC
Biblioteki. Najstarszą bibl. w S. była zał. w 1905 przez koła radykalne miejscowej inteligencji Czytelnia dla Wszystkich, której księgozbiór, przejęty w 1922 przez miasto, stał się podstawą Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Gustawa Daniłowskiego. Bibl. ta, zniszczona całkowicie w czasie drugiej wojny światowej, została reaktywowana w 1946 przy stanie księgozbioru 750 wol. Prócz bibl. centralnej istnieje 11 filii w różnych dzielnicach miasta, w tym 4 placówki dla dzieci. Przy centrali czynna jest wypożyczalnia, od 1947 oddział dla dzieci (czytelnia i wypożyczalnia), od 1957 czytelnia naukowa, od 1965 czytelnia zbiorów regionalnych. Ogółem księgozbiór bibl. liczy 139544 wol. i 566 tyt. czasop. Oprócz trzech katalogów bibl. dysponuje czterema kartotekami tematycznymi oraz prowadzi ośrodek informacji bibliograficznej. Poza tym w S. działa 13 bibl. związkowych, z których największe znajdują się w domach kultury związków zawodowych górników i hutników. Specjalny charakter ma Biblioteka Jana i Marii Kondrackich, zał. w 1908 przez inż. Jana Kondrackiego (syna powstańca z 1863) dla szerzenia czytelnictwa w ubogich dzielnicach S. Obecnie liczy ona ok. 800 wol. i jest prowadzona jako odpłatna wypożyczalnia.
Księgarstwo. Handel książką zaczął się tu rozwijać w drugiej poł. XIX w., a już w końcu stulecia działało pięć księgarni, czyniąc z S. poważny ośrodek księgarstwa poi. w Zagłębiu Dąbrowskim. W 1896 powstała (istniejąca do 1936) księgarnia Kossakowskiego (od 1900 właścicielem jej był J. Rowiński, od 1911 W. Regulska-Musiałowa); w 1893 Ś księgarnia "Wiedza" Korczaka-Hahna (po nim
2189
2190
SOTHEBY
prowadził zięć E. Gruszczyński); w 1912 księgarnia Józefy i Karola Dipplów (przeniesiona w 1929 do Poznania), zasłużona w szerzeniu kultury poi.; przed 1914 firma Polonia, która w 1950 przejęta została przez Dom Książki. W organizowaniu działającego w S. koła Związku Księgarzy Polskich Zagłębia Dąbrowskiego zasłużyli się K. Dippel i Gruszczyński, natomiast Związku Księgarzy Polskich W. Smyczyński i J. Rowiński. Obecnie działa sześć księgarń Domu Książki.
SOTHEBY & CO., antykwariat w Londynie zał. w 1744; jest największym i najstarszym antykwariatem ang. Założył go Samuel Baker (zm. 1778) z współwłaścicielem Georgejn Leigh. W 1778 antykwariat przejął siostrzeniec Bakerajohn S. (1740-1807) i podniósł go wkrótce do rangi największego w świecie. Firma zmieniała kilkakrotnie nazwę: Sotheby & Son (1829), Sotheby and Wilkinson (1851), Sotheby (1863), Wilkinson and Hodge. Wydano setki katalogów; przeprowadzono liczne aukcje książkowe, o ogromnych obrotach. Ważniejsze aukcje S.: Huth (1911), Britwell Court (1916-1927), Yates Thompson (1919-1921), G.Holford (1927-1929).
Hobson: Notes on the history of S. 1917.
SPACJA zob. MATERIAŁ ZECERSKI.
SPADKOBRANIE PRAW AUTORSKICH, dziedziczenie autorskich praw majątkowych. Spadkobierców *praw autorskich ustala sąd w trybie specjalnego postępowania spadkowego. W Polsce prawa autorskie przysługują sądownie ustalonym spadkobiercom przez okres lat 20 od roku zgonu autora. W tym okresie jedynymi dysponentami dzieł zmarłego autora są jego prawni spadkobiercy. Na mocy specjalnego oświadczenia autora dziełami przez 10 lat po jego śmierci może dysponować *Stowarzyszenie Autorów ZAIKS, nie ograniczając jednak finansowych uprawnień spadkobierców. S.p.a. wolne jest od podatku nabycia praw majątkowych. Opodatkowane są natomiast *honoraria przypadające z tego tytułu. W tym wypadku wszelkie honoraria podlegają podatkowi dochodowemu z wyjątkiem należności z tytułów umów zawartych przed śmiercią autora i płatnych w ciągu lat dwu od śmierci autora. Te honoraria podlegają podatkowi od wynagrodzeń. Wszelkie honoraria wynikające z umów zawartych ze spadkobiercami praw autorskich podlegają podatkowi dochodowemu. Wysokość i tryb opodatkowania honorariów tego rodzaju regulują: rozporządzenie Min. Finansów z 23 XI1955 (Dz. U. nr 47, poz. 318), zarządzenie Min. Finansów z 23X11955 ("Monitor Polski" nr 127, poz. 1633) oraz okólnik nr 11 z 25 III 1957 w sprawie opodatkowania przychodów z autorskiego prawa majątko-
wego ("Dziennik Urzęd. Min. Finansów" z 6 V1957 nr 5, poz. 14).
SPECIMEN, *zeszyt próbny wydawnictwa, mającego się ukazywać częściami. Także zeszyt periodyku, poświęcony w całości jednemu zagadnieniu lub jednej osobistości, mogący stanowić samodzielną jednostkę bibliograficzną.
SPECULUM HUMANAE SALVATIONIS
(Zwierciadło ludzkiego zbawienia), ilustrowane morahzator-skie rozważania o życiu Chrystusa, napisane ok. 1324 w Strasburgu, zapewne przez Ludolfa z Saksonii, znanego głównie jako autora wielkiego dzieła Vita Iesu Christi. S.h.s.
~irru4-^
(t wttrt tjisa tjo m KB? tf t
i!!urt
SłMW
n ttmłisr etó&iSt titedtm satfe iotOf
j
i(8StiA?!oiolibJlnS foSte mortiaurpOB* W tff trert
< 8 will* toW wn p
Śunt jiw tn nralins wi toń
^i tt 81Sqiil li)Si! BOB) iftfiK
t-tęm trapu?.*!! sni
za m r
a n5 ftlu | je optiDiat* r.if (sjSpaas iuSipu (t raaiit ftia nćlm ntoiS IHtaifiC iatait f t! oii Brit b elf mat tmrtuwu płwAR ą fr raoiarf petiii* iitsimf i tifptsSS hiiotó C9 tt tyiccnt? jMia ^f fiiiooiferijtBautll tt omittfs fMlM ca Km jpftłurti 0m Oitirót? wfoucc motttfrni cniitc edio o Bifmł CuD cie ip ^ff f 3 fl
Atu i tftwftfiefnos 4 riat:tnfia swW W B4M BWf co6m
a Kioi łwtfcs
f rgts
*i(tte}e i clcęWtf > 3615pu (o>ao inóttf iar SbiI U li p itttntJ fcń nam raoioiiojrat o-js* a Iwf iljti q g itiotft WS lliśt? ( n HSo f ot nos psu l;ftt sio irrii &mp. ótew pini twĄatirOB Ul* wfo
Fragment Speculum humanae sahationis
posiada tematyczne pokrewieństwa z Biblią ubogich (*Bi-blia pauperum), ale większą rolę pełni w nim tekst, ponieważ system potrójnych ilustracji (jedna scena z Nowego Testamentu przeciwstawiona dwom scenom ze Starego Testamentu) opatrzonych obszernym komentarzem służył świeckim za lekturę budującą, a duchownym za podręcznik kaznodziejski. Pierwsze rękopiśmienne redakcje łac. wkrótce tłumaczono w całej Europie środkowej
2191
2192
SPOŁECZNY INSTYTUT WYD. "ZNAK"
(ok.350 zachowanych rpsów), po 1476 ukazały się liczne *inkunabuły. Zachowały się cztery różne wyd.: dwa w j. łac, dwa w j. flam. Są one kopiami zaginionej księgi ksylograficznej, złożonymi z 58 kart, z których każda zawiera ilustracje. Drukarzem tekstu miał być L.J. *Co-ster z Haarlemu. Rysunek drzeworytów pochodzi z Lo-vanium z okręgu Bootsa. Wyd. z tekstem łac. na 20 kartach z drzeworytami było cięte w drzewie i ręcznie odbite. Część tekstu została odbita typograficznie. Anomalię tę tłumaczono stanem przejściowym pomiędzy książką ksylo-graficzną a typograficzną. Valdener wydał S.h.s. ze starymi drzeworytami księgi ksylograficznej w 1480.
SPECYFIKACJA KSIĘGARSKA, wykaz, zestawienie szczegółowe książek wraz z ceną jednostkową i ilością przesyłanych egzemplarzy. S. załącza hurtownia księgarska do przesyłki książek wysyłanej bezpośrednio do księgarni.
SPEEDELSCHE VERLAGSBUCHHANDLUNG J.G., austr. wydawnictwo beletrystyczne, istniejące w Wiedniu od 1926.
SPENCER George John of (1758-1834), ang. mąż stanu, bibliofil. Posiadał cenną bibl. w Althorp, której bibliotekarzem był T. *Dibdin. Księgozbiór S. uważany był za najpiękniejszy i najbogatszy w Europie na przełomie XVIII i XIX w. Wśród ponad 41500 tomów S. posiadał druki ksyłograficzne, duży zbiór Biblii (m. in. *Gu-tenberga), rzadkie *inkunabuły, zbiór *aldynów i *elze-wirów itd. S. był jednym z założycieli (1812) i pierwszym prezesem R.oxburghe-Club. W końcu w. XIX bibl. S. została ofiarowana przez spadkobierców miastu Manchester.
SPERATUS Paweł (1484-1551), bp pomezański, Duńczyk z pochodzenia, działacz protestancki na Pomorzu poi., bibliofil. Sprowadzony przez księcia pruskiego Albrcchta stał się krzewicielem myśli reformacyjnej i polskości na ziemi pomorskiej. Wydawał za granicą katechizmy w j. poi. dla wiernych swojej diecezji. Opiekował się drukarzem J. *Maleckim z Sącza podczas jego pobytu i działalności na Pomorzu, przyczyniając się m. in. do otwarcia przez niego pierwszej poi. szkoły średniej w Ełku (1546). Posiadał w Kwidzyniu bogaty księgozbiór teolo-giczno-historyczny, który po jego śmierci przeszedł prawdopodobnie do bibl. książęcej -w Królewcu. Używał drzeworytowego *ekslibrisu (po 1529, 11 odmian) z dodrukowanym tekstem zaklęcia przeciw złodziejom książek. Znak własnościowy S. uważany jest za najstarszy ekslibris duński.
SPIESS Franciszek (zm. 1849e), księgarz, nakładca. Założył księgarnię i skład nut w Warszawie przy ul. Senatorskiej 460 pod firmą F. Spiess i Spółka. Księgarnia miała bogaty asortyment nowości, a zwłaszcza nut. Nakładem S. ukazały się ok. 42 dzieła w 59 t. Wspólnikiem S. został R..F. *Fiiedlein, który ok. 1848 przejął księgarnię na własność i prowadził ją pod swoim nazwiskiem do 1863.
SPINDELER Nicolaus z Zwickau drukował wraz z P. Brun w Hiszpanii w 1. 1477-1506 (Tortosa 1477, Barcelona od 1478 i Walencja od 1489, przelotnie Tarragona 1484). Wydawał teksty liturgiczne i filozoficzne oraz romans rycerski Martorella Tirant lo Blanch (Walencja 1490), pięknie zdobiony.
F. Vindel: El arte tipogrifico en Espańa durante el siglo XV. 1945; 1946.
SPIRA Ioannes (Johannes) de (zm. 1470), drukarz pochodzenia niem. Działał w Wenecji w 1469. Spod jego prasy wyszła pierwsza książka tłoczona w tym mieście: Epistoła; ad familiares Cycerona w nakładzie ok. 300 egz. Tegoż roku I.d.S. wydał w podobnym nakładzie drugą edycję listów oraz Pliniusza Historia naturalis drukowane, podobnie jak i pierwsza książka, czcionką romańską. Dziedzicem warsztatu został jego brat Vendelinus, drukujący w 1. 1470-1477.
G. A1 b e r t i: Incunabuli Veneziani di Giovanni e Yindelino da Spira di Samepokro. "Gutenberg-Jhrb." 1941.
SPIS ilustracji, rycin, *tablic, zestawienie umieszczone zazwyczaj na końcu dzieła (przed S. treści), w porządku, w jakim ilustracje, ryciny lub tablice występują w książce. S. skrótów, znaków, zestawienie, w którym obok skrótów stale powtarzających się w dziele nazwisk, nazw, tytułów itp. podaje się pełne ich brzmienie. Na mapach (z boku lub u dołu) umieszcza się S. znaków użytych dla oznaczenia kategorii miejscowości czy specjalnych obiektów, jak zabytki, drogi, mosty itp., a obok objaśnienie ich znaczenia. S. treści, zestawienie zawartości książki, obejmujące wszystkie jej elementy (*sło-wo wstępne, *wstęp, *rozdziały, podrozdziały, niekiedy *dyspozycje rozdziałów, S. skrótów, ilustracji, tablic, rycin itp.) w kolejności, w jakiej w dziele występują, z podaniem stronic, na których się zaczynają.
SPIS BIBLIOGRAFICZNY zob. BIBLIOGRAFIA.
SPOIWA drukarskie zob. SUROWCE DO PRODUKCJI FARB DRUKARSKICH.
SPOŁECZNY INSTYTUT WYDAWNICZY
"ZNAK", sp. z o.o., Kraków, utworzony w 1959 przez
2193
2194
"SPORT I TURYSTYKA"
znak
Sygnet Społecznego Instytutu Wydawniczego "Znak"
grono działaczy katolickich zgrupowanych wokół "Tygodnika Powszechnego" i miesięcznika "Znak" w Krakowie oraz miesięcznika "Więź" w Warszawie. Publikuje książki autorów poi. i obcych o tematyce religijnej i filozoficznej, utwory z zakresu eseisty-ki i literatury pięknej. Pierwszą książką wydawnictwa były Gołu-biewa Listy do przyjaciela. Od tego czasu Instytut wydał (do lutego 1967) 86 pozycji o łącznym nakładzie 1000000. Z literatury religijnej w ścisłym znaczeniu wydano 25 pozycji; z zakresu filozofii, socjologii, pedagogiki i historii 22 pozycje. Poza tym ukazało się 18 tomów eseistyki, 8 utworów beletrystycznych, 7 tomów wspomnień oraz 6 książek poświęconych problematyce soborowej. 31 tytułów to tłumaczenia (z języków: fr., ang., niem., wł. i szwedz.), 56 to oryginalne prace autorów poi. Autorzy książek tłumaczonych zostali na ogół udostępnieni czytelnikowi poi. po raz pierwszy. Z autorów poi. wydało swą pierwszą książkę w "Znaku" siedemnastu. W 1967 wyszedł m. in. pierwszy tom (średniowiecze) dzieła zbiorowego Kościół w Polsce pod redakcją J. Kłoczowskiego oraz antologia Ten jest z Ojczyzny mojej (Polacy z pomocą Żydom w 1939-1945) pod red. W. Bartoszewskiego i Z. Lewinówny. Od 1960 ukazuje się Biblioteka "Więzi" pod redakcją J. Eski (średnio 3-4 tomy rocznie). Seria ta przynosi przede wszystkim książki z zakresu filozofii i socjologii (m. in. E. Mounier: Wprowadzenie do egzystencjałizmu, F. Houtart: Socjologia religii, E. Morin: Duch czasu) oraz wydawnictwa aktualne, dotyczące spraw Kościoła, historii najnowszej, problemów kulturalno-obyczajowych itp. Najważniejsi autorzy (prócz wyżej wymienionych): A. Grzegorczyk, J. Łukasiewicz, A. Micewski, A. Morawska. W 1967 ukazały się w tej serii m. in. dwie prace zbiorowe * Socjologia religii i Spór o uczciwość wobec Boga. W serii Perspektywy Soborowe ukazują się od 1964 rocznie 1-2 tomiki, informujące o zagadnieniach omawianych na Soborze w Rzymie. W 1970 "Znak" wydał 12 książek w nakł. 226 500 egz. oraz 2 czasop. w nakł. 2188 200 egz.
"SPORT I TURYSTYKA" zob. WYDAWNICTWO "SPORT I TURYSTYKA".
SPÓŁDZIELNIA KSIĘGARSKA "KSIĄŻKA",
Warszawa, utworzona w 1921 z inicjatywy Komunistycznej Partii Polski i pozostająca pod jej kierownictwem. Zespół K. sformował się w listopadzie 1917 jako Komisja Spółdzielcza Zakupu Książki przy *Tow. Czytelń m. Warszawy. Komisja pełniła funkcje centrali zakupu, głównie antykwarycznego, dla bibl. Przyjmowała również do
sprzedaży całe bibl. i resztki nakładów klasyków literatury poi. oraz literatury marksistowskiej i postępowej różnych wydawców (m. in. Biblioteki Naukowej S. Kucharskiego) . Opublikowany w grudniu 1918 Katalog Komisji zawierał 148 tytułów nast. wydawców: Książnica Ludowa, Wiedza, Warszawski Związek Stowarzyszeń Spożywców, Biblioteka Spółczesna. W lutym 1919 Komisja przekształciła się w Stów. Spółdzielcze "Książka". Założycielami byli Jan Hempel, Maria Orsetti i Antonina Sokolicz. Od 1919 K. była członkiem Związku Księgarzy Polskich. W tym samym roku rozpoczęła wydawanie na rachunek własny lub drogą przyjmowania wydrukowanych książek na skład główny. W 1919 ukazał się m. in. Imperializm jako najnowszy etap w rozwoju kapitalizmu W.I. Lenina (wydany bez nazwiska autora), książki P.Kro-potkina, Odrodzenie L. Rudnickiego. Pierwsze represje dotknęły K. w 1920. Po wojnie polsko-radzieckiej K. przejmowała do sprzedaży postępową literaturę z magazynów W. Raabego ij. *Mortkowicza, m. in. zapasy Manifestu komunistycznego (wyd. w 1907) i in. prac K. Marksa, F. Engelsa i K. Kautsky'ego. W 1921 K. miała 22 członków osób prawnych (głównie związków spółdzielczych) i 31 członków indywidualnych. Decyzją walnego zgro-xnadzenia K. została przekształcona w Spółdzielnię Księgarską "Książka". W skład zarządu tymczasowego weszli, poza uprzednio wymienionymi, E. Szturm de Sztrem i S. Tołwiński. Jan Hempel, członek KC KPP, wykonując uchwały II Konferencji KPP z lutego 1921 o rozwijaniu działalności wydawniczej, przeprowadził reorganizację. W miejsce M. Orsetti kierownictwo K. objął Aleksander Ostrowski, do Zarządu i Rady Nadzorczej weszli dodatkowo Jerzy Ryng, Stanisław Kruszewski, Józef Cią-gliński, Ludwik Merkel. We władzach KPP nadzór nad działalnością K. sprawował A. Danieluk, E. Przybyszew-ski, J. Sochacki. K. skupiała znaczną część legalnej działalności wydawniczej KPP. Mieściły się tu redakcje i administracje czasop. lewicowych: "Kultura Robotnicza" (1922-1923), "Nowa Kultura" (1923-1924), "Dźwignia" (1927-1928), "Myśl" (1927-1929), "Rózga" (1922-1923) i "Miotła" (1922). K. zaliczała do swoich stałych współpracowników i sympatyków liczną grupę lewicowych pisarzy i pracowników naukowych, m. in. W. Bro-niewskiego, F. Fiedlera, matematyka R.Jabłonowskiego, B. Jasieńskiego, S.R. Stande, A. Sterna, A. Sokolicz, M. Szczukę, W. Wandurskiego. Przy K. została sformowana grupa tłumaczy Kapitału Marksa pod red. J. Rynga i M. Kwiatkowskiego. K. rozbudowała poważnie sieć sprzedaży, opierając się głównie na kolportażu przez związki zawodowe (m. in. Związek Zawodowy Kolejarzy) oraz własne punkty sprzedaży w Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Krakowie i Chorzowie; zorganizowano kiosk nawet na warszawskim "Kercelaku". Kolejna represja spotkała K.
2195
2196
TAB. 41. RESTAURACJA I ZDOBIENIE OPRAW 1. Radełko jagiellońskie z 1537. 2. Wydanie weneckie z końca XV w. w okładce odrestaurowanej w 1935 (remboitage). 3. Oprawa rocaille dyplomu doktorskiego I. A. Putanowicza. 4. Wzór rombowy
HM't Itf 1
SPRZĘT BIBLIOTECZNY
1. Regały metalowe. 2. Regał do czasopism. 3. Lada. 4. Pulpit do czytania. 5. Wózek do przewożenia książek. 6. Winda magazynowa. 7. Maszyna do powielania kart katalogowych. 8, Szafka katalogowa
SPÓŁDZIELNIA WYD. "CZYTELNIK"
w 1923, kiedy lokal K. został opieczętowany i dopięto po licznych interwencjach i protestach lewicy i związków zawodowych K. wznowiła swoją działalność. W 1929 K. została ostatecznie zlikwidowana. Łącznie K. wydała 138 książek w nakładzie 245000 egz. Sześć książek uległo konfiskacie (dwie broszury o ZSRR, o faszyzmie, o PPS, o zatrudnianiu kobiet i zbiorek pieśni rewolucyjnych). W styczniu 1931 z inicjatywy KPP powstała, pozornie jako spółka prywatna Jakuba Kobry-nera i Lucjana Szymańskiego, Księgarnia i Wydawnictwo "Tom", sp. z ogr. odp. Kierownikiem księgarni został mianowany Stanisław Moniuszko, jej organizatorami Jan Hempel i Antonina Sokolicz. "Tom" zapewnił opiekę "Miesięcznikowi Literackiemu" (1929--1931) w ostatnim roku jego istnienia, wydawał "Lewar" (1933-1936). Pierwsza wydana broszura (O zapobieganiu ciąży) uległa konfiskacie; da'sze konfiskaty i represje hamowały działalność wydawniczą. W 1933 miejsce J. Kobrynera jako współwłaściciela zajął L. Mer-kel. J. Hempel został aresztowany, w "Tomie" przeprowadzono kilkudniową rewizję. Kierownictwo "Tomu" przejęła całkowicie A. Sokolicz, do lipca 1937, kiedy "Tom" został ostatecznie zamknięty. Resztki nakładów nabyła częściowo "Księgarnia Robotnicza", większość po cenie zniżonej kupili uliczni sprzedawcy. Spośród 138 książek wydanych przez K. i kilkunastu wydań "Tomu" literatura społeczno-polityczna stanowi największą pozycję 52%, beletrystyka 29%. Kilka pozycji wydano z zakresu historii, filozofii, religioznawstwa, kultury i oświaty. K. wydawała także Bibliotekę Książki z dwiema podseriami: Literatura Piękna i Walka Klas. Autorami dzieł wydanych przez K. i "Tom" byli m. in.: W.I. Lenin, K. Marks, F. Engels, J. Brun, K. Kautsky, R. Luksemburg, J.B. Marchlewski, J. Plechanow, A. Czechów, I. Erenburg, M. Górki, B. Ja-sieński, W. Majakowski, L. Rudnicki, S. Sempołowska, U. Sinclair, A. Słonimski, A. Strindberg.
SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA "CZYTELNIK", Warszawa, założona -w Lublinie w 1944 z inicjatywy J. *Borejszy. Po wyzwoleniu kraju centralę przeniesiono do Łodzi, a redakcje wydawnictw nieperiodycznych do Krakowa, następnie do Warszawy (1945). Do 1950 oprócz wydawania prasy codziennej oraz periodyków, które rozprowadzał przez własną sieć, Cz. prowadził działalność kulturalno-oświatową przez szeroko Sygnet zakrojone badanie czytelnictwa, wydawnictwa Spółdzielni popularnonaukowe, organizowanie bibl. obie-
WY . gowych i kół czytelniczych na terenie całe-wmczej J . , { '. .
Czyt.1- S kraju. Obecnie Cz. jest wydawnictwem
nik" literatury pięknej, przede wszystkim poi. lite-2197
EWoK 71
latury współczesnej. W Cz. debiutowali niemal wszyscy pisarze poi., którzy rozpoczęli twórczość w Polsce Ludowej (w ciągu 20 lat ok. 250 autorów). Pierwsze książki zaczęły ukazywać się w Krakowie od poł. 1945. W literaturze pięknej, stanowiącej początkowo J/4 produkcji, przeważały książki dla dzieci i poezja; stosunkowo poważny był udział broszur społeczno-po-litycznych, a podręczniki szkolne stanowiły przeszło połowę wydań. Cz. wydawał podręczniki akademickie, książki prawnicze, pierwsze wznowienia pisarzy poi. (T.T. Jeża, J.I. Kraszewskiego, E. Orzeszkowej, H. Sienkiewicza, W. Sieroszewskiego, S. Żeromskiego) oraz wznowienia i nowe książki pisarzy dwudziestolecia (m. in. M. Dąbrowskiej, J. Iwaszkiewicza, L. Kruczkowskie-go, J. Parandowskiego, J>Tuwima). Powstały serie wydawnicze. Pierwsza to Biblioteka Romansów i Powieści (przeważnie wznowienia cenniejszych popularnych u-tworów dawnej literatury poi. i obcej), wydawana tanio w formie zadrukowanych dwuszpaltowo zeszytów dużego formatu na gazetowym papierze, ukazujących się dwa razy w miesiącu. W 1950 miejsce Biblioteki zajęła trzyzłotowa biblioteka powieści współczesnych poi. i tłumaczonych. Cz. uczestniczył w międzywydawniczych seriach tanich książek: od 1951 do 1956 w Bibliotece Prasy, od 1954 w taniej Złotej Bibliotece, od 1955 w Bibliotece Jaskółki. Od 1959 Cz. jest głównym współwydawcą Biblioteki Powszechnej. W 1948 ukazały się pierwsze oferowane w prenumeracie tomy Klubu Dobrej Książki oraz Klubu "Odrodzenia" (50000 prenumeratorów). Po 1950 przy reorganizacji systemu sprzedaży książek kluby uległy likwidacji. W 1950 powstała seria Książka Nowego Czytelnika w opracowaniu redakcyjnym i graficznym (duże czcionki) przystosowana dla dorosłego początkującego czytelnika. Dla młodzieży Cz. wydawał serie: Biblioteczka Młodego Czytelnika, Biblioteczka Naukowa Młodego Czytelnika, Młody Zawodowiec, kilka tomów wznowionej serii Mathesis Polska i Mathesis Polska dla Młodzieży oraz Łatwe Książki o Trudnych Sprawach. Od 1959 wychodzą tomiki przygód i podróży z żaglem na okładce. Dalszą serią Cz. były Teksty Rosyjskie oraz pierwsze słowniki podręczne (Kaliny i Ja-kubowskiego), które ukazały się w 1949 i 1950. W1. 1946--1952 działała w ramach Cz. redakcja serii popularnonaukowej Wiedza Powszechna (*Państwowe Wydawnictwo Popularnonaukowe "Wiedza Powszechna"). Ciekawostką wydawniczą była seria dwunastu maleńkich (ok. 5x8 cm) książeczek popularnonaukowych Omnibus o atrakcyjnych tytułach. Od 1957 Cz. wydaje serię Biblioteka Dwudziestolecia (wznowienia powieści poi. z lat międzywojennych) i serię Sympozjon (2-3 tomy rocznie, klasyczne dzieła z pogranicza beletrystyki i filozofii), nawiązującą do wydawanej pod tą nazwą, przed 50 laty
2198
SPÓŁDZIELNIA WYD. "KSIĄŻKA I WIEDZA"
(od 1909) biblioteki, której redaktorem był Leopold Staff. Wstępy i przypisy przystosowane są do potrzeb czytelnika ze średnim wykształceniem. Od 1960 wychodzi seria Poeci Polscy, wyróżniająca się maleńkim formatem (ok. 6x8 cm) i płódenną jasną oprawą ze znakiem łazienkowskiej Wisły (6-8 tomików rocznie, każdy w nakładzie 20000 egz.). Dwie dalsze serie "kieszonkowe" (ok. 10x15 cm) to Nike (wybór przekładów najlepszych książek literatury współczesnej; od 1957 10-12 tomów rocznie) i seria ze znakiem głowy wawelskiej (najlepsze utwory poi. pisarzy współczesnych; od 1960 5-6 tomów rocznie). W 1959 powstała seria ze znakiem jamnika, szeroko pojęta biblioteka łatwej książki rozrywkowej autorów poi. i obcych. Dodatkowe symbole wyróżniają cztery cykle: książki "kryminalnej" (znak rewolweru), przygody (trzy wykrzykniki), humorystycznej (kaduceusz), sentymentalnej (serduszko). Rocznie ukazuje się ok. 10 książek w wysokich nakładach. W 1965 Cz. wydał pierwsze tomy serii RAP (reportaże, aktualności, polityka). Nakładem Cz. ukazuje się nie nazwana seria wspomnień i pamiętników oraz Biblioteka Satyry (2-3 tomy rocznie; początkowo jako Biblioteka "Szpilek"). Akcja oświatowo--wydawnicza Cz., zmierzająca do rozbudowy małych zespołów czytelniczych i bibl., spowodowała wydawanie książek w masowych nakładach dla utworzonej w 1947 Centrali Bibliotek Ruchomych i dla Tow. Bibliotek Obiegowych. Bibl. te, zasilane również przez *Spółdzielnię Wydawn. "Książka i Wiedza", pomyślane były jako tanie 10-tomowe komplety zakupywane przez zespoły czytelnicze. Po przeczytaniu kompletu przez wszystkich każdy otrzymywał jedną z książek drogą losowania na własność. Cz. propagował też inną formę bibl. sąsiedzkie, zakupywane przez aktywistów czytelnictwa i wypożyczane za niewielką opłatą sąsiadom. Najgorliwsi czytelnicy otrzymywali po pewnym czasie jako ekwiwalent wnoszonych opłat jedną z książek na własność. Wszystkie te formy propagandy czytelnictwa, popularne np. w krajach skandynawskich, nie uzyskały szerokiego zasięgu. Obok jednak roli propagandowej, pomnożonej przez liczne konkursy czytelnicze, wieczory autorskie, wieczory głośnego czytania i inne imprezy oświatowe, akcja ta sprzyjała rozbudowie masowych serii wydawniczych Cz. i "Książki i Wiedzy". Ze wznowień poi. literatury klasycznej Cz. wydał m. in. pełne wydania dzieł Mickiewicza (Narodowe pod redakcją prof. L. Płoszowskiego i Jubileuszowe pod red. prof. J. Krzyżanowskiego), wydania zbiorowe lub obszerne wybory pism Berenta, Dygasiriskiego, Konopnickicj, Orzeszkowej, Struga oraz pełne wydanie dzieł beletrystycznych Żeromskiego. Cz. publikuje również przekłady literatury antycznej, dzieł klasyków literatury światowej, a także tłumaczenia najcelniejszych utworów pisarzy współ-
Sygnet Spółdzielni Wydawniczej "Książka i Wiedza"
czesnych. W 1970 Cz. wydał 223 książki w nakładzie ok. 5467700 egz.
SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA "KSIĄŻKA I WIEDZA" (K. i W.), Warszawa, utworzona przez Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w 1948 drogą połączenia Spółdzielni Wydawniczej "Książka" ze Spółdzielnią Wydawniczą "Wiedza". K. i W. wydaje dzieła Marksa, Engelsa i Lenina, literaturę naukową i popularnonaukową w zakresie ekonomii, filozofii i historii, w szczególności historii najnowszej i historii ruchu robotniczego, literaturę aktualno-polity-czną i szkolenia ideologicznego, reportaże i beletrystykę autorów poi. i obcych oraz czasopisma. Szczególne zasługi K. i W. w historii poi. wydawnictw polegają na najszerszej popularyzacji marksiz-mu-leninizmu i przyswojeniu poi. kulturze
marksistowskich dzieł autorów poi. i obcych. Dewizą K. i W., zgodnie z tradycjami wydawniczymi rewolucyjnego nurtu poi. ruchu robotniczego, jest propaganda czytelnictwa literatury zaangażowanej, wydawanej najtaniej i kolportowanej w możliwie wysokich nakładach. W 1. 1948-1952 K. i W. była największą w Polsce instytucją wydawniczą, jej produkcja sięgała tysiąca książek rocznie w łącznym nakładzie 35000000 egz. W tym okresie K. i W. wydawała książki ze wszystkich niemal dziedzin. W 1952 K. i W. przekształcona została w wydawnictwo literatury społeczno-politycznej, przekazała swoje działy literatury pięknej i popularnonaukowej innym wydawcom, a jej działy książek dla młodzieży zostały wyodrębnione i utworzyły *Państwowe Wydawnictwo "Iskry". Od 1952 produkcja K. i W. uległa zmniejszeniu i od 1955 stabilizuje się na poziomie ok. 200 książek rocznie w nakładzie 4-5 milionów egz. W dziale klasyków marksizmu K. i W., opierając się na uchwale KC PZPR z 22 lipca 1949, tworzy liczny zespół tłumaczy, redaktorów i recenzentów, przygotowujący kolejno wyd. dzieł wszystkich Lenina, Marksa i Engelsa oraz inne prace marksistowskie o szczególnym znaczeniu naukowym i politycznym. Łącznie w 1. 1945-1965 ukazało się ok. 50 wydań prac K. Marksa w nakładzie 2000C 0 egz., 54 wydania prac F. Engelsa w nakl. 2800000 egz.,
2199
2200
SPÓŁDZIELNIA WYD. "KSIĄŻKA I WIEDZA"
43 wydania prac wspólnych Marksa i Engelsa i wyborów prac obu autorów w jednym tomie (łączny nakład 1600000 egz.), 100 wydań prac Lenina w "ponad 8000000 egz. K. i W. wydała również najważniejsze dzieła innych teoretyków socjalizmu. Do 1954 ukazało się w Bibliotece Socjalizmu Naukowego kilkadziesiąt temów. Od 1958 K. i W. realizuje serię naukową Biblioteka Myśli Socjalistycznej (3-5 tomów rocznie). Tematyka współczesnej marksistowskiej myśli politycznej reprezentowana jest przez K. i W. w edycjach prac przywódców poi. i zagranicznych partii komunistycznych i robotniczych oraz w wydawnictwach poświęconych najważniejszym zjazdom i posiedzeniom plenarnym tych partii. Od 1958 publikacje te ukazują się w serii Materiały i Dokumenty Partii Komunistycznych i Robotniczych (6-8 tomów rocznie). Wśród wydawnictw z historii ruchu robotniczego ukazały się m. in.: przedruk organu KPP "Nowy Przegląd", opracowania naukowe dotyczące historii poi. i międzynarodowego ruchu rob. (8-10 tomów rocznie) oraz pamiętniki i wspomnienia działaczy robotniczych. Tym ssmym celem szerzenia wiedzy o poi. i światowym ruchu rob. służy znaczna część wydawnictw beletrystycznych i reportaży. Nakładem K. i W. ukazały się liczne prace teoretyczne autorów poi. z zakresu marksizmu-leninizmu, m. in. od 1962 w Bibliotece Studiów nad Marksizmem (do 1965 7 tomów). Od 1960 ukazują się książki ze znakiem myśliciela na okładce, popularyzujące filozofię, szczególnie filozofię przyrodoznawstwa (1-2 książki rocznie). Popularyzacji filozofii i socjologii służą od 1962 wydawane w wysokich nakładach broszury ze znakiem książki i literą grecką na okładce. W 1963 zapoczątkowano trzema książkami serię "cybernetyczną" (ze znakiem sprzężenia zwrotnego). W 1. 1957-1961 K. iW. wydała w serii z tzw. "szachownicą" wznowienia i przekłady klasycznych niemarksistowskich dzieł postępowych z zakresu filozofii, socjologii, etyki i psychologii (2-3 książki rocznie). Problemom religioznawstwa poświęcona jest seria prac naukowych ze znakiem "R" dla cyklu podstawowych dzieł, głównie tłumaczonych, i ze znakiem "r" dla studiów współczesnych autorów poi. (od 1960 3-5 książek rocznie). Nieregularnie ukazują się wydawane wspólnie z Tow. Religioznawczym tomy Biblioteki "Eu-hemera". Popularyzacji zagadnień religioznawczych i aktualnym problemom Kościoła i państwa poświęcone są wydawane od 1960 tomy serii z białym krążkiem. Dzieła z zakresu pedagogiki tworzą od 1960 serię, w której znalazły się wznowienia i nowe prace, głównie uczonych poi. Historię popularyzuje szeroko rozpowszechniona seria Światowid (cd 1958, 8-12 tomów rocznie, do 1965 75 tomów). W większości są to prace z historii Polski. Autorami są niemal wyłącznie poi. historycy, na-
kłady ok. 20000 egz. Książki z pogranicza ekonomii historii i prawa, dotyczące Polski międzywojennej, grupowane są w dwu cyklach: Gospodarka Polski 1918--1939 (od 1960, monografie z historii gospodarczej) i Problemy Dwudziestolecia 1918-1939 (cd 1961, monografie prawno-historyczne). Cd 1959 wydawana jest przy udziale Instytutu Pracy Biblioteka Nauki o Pracy (studia i monografie z zakresu organizacji i socjologii pracy, 2-3 tomy rocznie). W zakresie popularyzacji ekonomii i zagadnień aktualno-politycznych ukazują się w masowych nakładach broszury i książki przeznaczone dla aktywu partyjnego i najszerszych mas.K. i W. wydała dziesiątki serii i cykli wydawniczych dotyczących centralnych problemów politycznych, np. cykle poświęcone problematyce Zjazdów PZPR i posiedzeń plenarnych KC PZPR, wydawnictwa przedwyborcze itd. Poprzednio w ydawnictwa tego typu ograniczała K. i W. do drukowanych w masowych nakładach przemówień i broszur okolicznościcwych. W 1. ostatnich K. i W. poprawiła szatę edytorską tych wydawnictw i obok niezbędnej dokumentacji wydaje cykle broszur i książek najpoważniejszych specjalistów i publicystów. W 1961 powstał drukowany w 50000 egz. cykl tanich książek Rozmowy o Gospodarce, a w 1964 seria Problemy, Polemiki, Dyskusje (aktualne tematy polityki międzynarodowej i krajowej, kultury, ekonomii i prawa). W 1957 zainicjowano nową formę kampanii wydawniczych: "krótkie serie" broszur pióra czołowych działaczy i specjalistów. Tak powstała seria 16 broszur Aktualne Problemy Polityki Partii i Rządu (1957), Biblioteczka Zagadnień Ekonomiki i Polityki Gospodarczej (1958), Popularna Biblioteczka Wiedzy Politycznej (1958), Problemy IV Zjazdu (1964). Problemy polityczne uzyskują dodatkowe naświetlenie w nie nazwanej serii reportaży krajowych i zagranicznych, gromadzonych m. in. w utworzonym w 1960 cyklu Kraje, poświęconym państwem rozwijającym się. W wydawanej od 1964 Bibliotece Wiedzy o Krajach Socjalistycznych ukazują się książki o współpracy gospodarczej i problemach ekonomicznych tych krajów. Odrębny dział K. i W. stanowi beletrystyka, a w szczególności wspomnienia i pamiętniki. Do 1952 K. i W. wydawała najwięcej w Polsce książek beletrystycznych, zarówno autorów współczesnych, jak dawnych. Wydawała lektury szkolne oraz Bibliotekę Pisarzy Polskich i Obcych ze wstępami i przypisami. Obok dzieł pisarzy poi. główną rolę odegrały przekłady współczesnej literatury radzieckiej. Również wśród książek dla dzieci i młodzieży przeważały masowe nakłady przekładów literatury radzieckiej. Po 1956 K. i W. utworzyła ponownie dział literatury pięknej. Głównym tematem książek autorów poi. i obcych, zwłaszcza wspomnień, jest historia najnowsza (druga wojna światowa, historia raćhu robotniczego, aktualna
2201
2202
SPÓŁKA WYD. KSIĘGARZY
problematyka krajowa i międzynarodowa). Nakładem K. i W. ukazują się również czasopisma: od 1958 wspólnie z Zakładem Historii Partii przy KCPZPR kwartalnik poświęcony dziejom ruchu robotniczego "Z pola walki", miesięcznik "Tjzszyty Teoretyczno-Polityczne" (przekłady najważniejszych artykułów z zagranicznych czasop. partii komunistycznych i robotniczych), ukazujący się od 1958 w odstępach dwuletnich "Rocznik Wolnej Myśli". K. i W. jest wydawcą posiadającego dawne tradycje "Kalendarza Robotniczego", stanowiącego popularne kompendium informacji o współczesności, oraz ukazującego się corocznie w milionowym nakładzie kalendarza ściennego. W 1966 K. i W. wydała 196 książek w nakładzie 2639303 egz., w 1970 natomiast 223 książki w nakładzie 8 971 000 egz.
SPÓŁKA WYDAWNICZA KSIĘGARZY powstała w Warszawie w 1873 z terminem trwania do 1876 (w rzeczywistości istniała jednak dłużej). Obok inicjatora M. *Orgelbranda weszli do niej: M. *Glucksberg, G. *Ge-bethner, R. Wolff, G. *Senewald i E. *Wende. Kapitał jej w wysokości 21600 rb. podzielony był na sześć udziałów. Każdy ze wspólników zobowiązał się nie przystępować w tym czasie do in. spółek. Podejmowanie wydawnictw uchwalano większością głosów. Prawo wyłączenia się od podjętej decyzji wydawniczej przysługiwało każdemu wspólnikowi tylko wtedy, gdy koszty jej przekraczały 10003 rb. Kasę, rachunki, ekspedycję i korespondencję wspólnicy prowadzili kolejno, zmieniając się co rok. Założeniem S. było wydawanie dzieł rozmaitych począwszy od elementarnych, a skończywszy na naukowych. Planowano także przedsięwzięcia przerastające możliwości jednej firmy. W efekcie działalność S.W.K. przyniosła szereg różnych wydawnictw, najczęściej tłumaczonych. Są to m. in.: A. Baina Umysł i ciało (1874), W. Shakespeare'a Dzieła dramatyczne... ozdobione 545 drzeworytami rysunku H.C. Selousa (t. 1-3, 1875-1877), F.K. Schlossera Historia XVIII i XIX wieku do upadku cesarstwa francuskiego (t. 1-8, 1875-1877).
J. Muszkowski: Z dziejów firmy Gebethner i Wolff 1857-1937. 1938.
SPRAWOZDANIA NAUKOWE (raporty naukowe i techniczne), nowa forma dokumentów, która rozwinęła się po drugiej wojnie światowej, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych. Przy nieustannym wzroście badań naukowych, prowadzonych przez różne instytuty nau-kowo-badawcze, placówki rządowe i wielkie firmy przemysłowe, większość wyników tych badań jest ogłaszana w formie S.n. (najczęściej powielanych) o charakterze wewnętrznym, nie rozprowadzanych norjnalną drogą księ-
garską. Liczba ich dochodzi w świecie do miliona rocznie. S.n. są cennym źródłem informacji naukowych i technicznych ze względu na to, że podają szybko wyniki badań, a ponadto część informacji w nich zawarta nie ukazuje się w innych wydawnictwach. Stąd ważnym problemem jest zorganizowanie odpowiedniej kontroli bibliograficznej i udostępniania. Tylko ok. 50% wykazuje się w źródłach informacyjnych; bibliografie na ogół mało je uwzględniają, wyjątkiem jest "Nuclear Science Abstracts" (dwa razy w miesiącu, od 1948), będąca międzynarodową *bibliografią analityczną dla S.n. w dziedzinie energii jądrowej. W Stanach Zjednoczonych, gdzie pojawia się najwięcej S.n. (w 1955 ok. 20000.rocznie, ostatnio ok. 100000), są podejmowane próby koordynacji opracowania bibliograficznego informacji i udostępniania. Wyrazem tego są m. in. publikacje: miesięczna bibliografia "U.S. Government Research Reports" (ok. 9000 poz. rocznie); H.F. Redman, L.E. Godfrey Dictionary of report series codes (New York 1962), wykazujący ok. 12500 skrótowych oznaczeń dla nazw 4000 instytucji ogłaszających S.n., oraz oprać, przez Komitet Informacji Naukowej (Pederal Council for Science and Technology FCST) przepisy katalogowania S.n. Standard for descriptive cataloging of gouernment scientific and technical reports (Washington 1963). W Polsce informacje o niepublikowanych sprawozdaniach i badaniach naukowych są ogłaszane centralnie w wyd. przez *Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej "Bibliografii Prac Naukowo-Badawczych z Dziedziny Nauk Technicznych, Przyrodniczych i Ekonomicznych" (R. 1 za 1957) oraz przez Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego w wyd. corocznie od 1960 "Informatorach o Zakończonych Badaniach Naukowych w Szkołach Wyższych" (cztery serie: studia uniwersyteckie, rolne, techniczne i ekonomiczne) oraz w roczniku "Katalog Prac Doktorskich i Habilitacyjnych".
"Aslib Proceedings" 1953 nr 4. D.E. Gray: Scientist and government research information. "College and Research Libr." 1957 nr 1. I.A. Warheit: The research report and modern libra-rianship. "Revue de la Doc." 1959 nr 2.
SPRAWOZDAWCA, *dziennikarz trudniący się opracowaniem sprawozdań z konferencji, zebrań, zgromadzeń, narad gospodarczych, kulturalnych, oświatowych itp. Ten rodzaj pracy dziennikarskiej wymaga umiejętnego kondensowania długich wywodów i szybkiego przekazywania do redakcji. S. sądowy opracowuje sprawozdania z ciekawszych rozpraw sądowych; S. sportowy przekazuje relacje z imprez sportowych; S. sejmowy dostarcza do redakcji sprawozdania z posiedzeń sejmu, teksty rezolucji, uchwały, streszczenia dyskusji poselskich; S. teatralny pisze recenzje przedstawień teatralnych.
2203
2204
SPRZĘT BIBLIOTECZNY
SPRINGER Julius, wydawnictwo naukowe, powstało z zał. w 1842 w Berlinie przez Juliusa S. (1817-1877) księgarni. Po śmierci założyciela firmę przejęli jego potomkowie, którzy prowadzą ją do dziś. Specjalizując się w naukach przyrodniczych, technice i medycynie wydawnictwo zyskało międzynarodowy rozgłos. Wydaje podręczniki, monografie naukowe i liczne czasop. Otecnie działa w Berlinie Zachodnim, Getyndze i Heidelbergu.
SPRING1NKLEE Hans (daty urodzenia i śmierci nieznane), malarz i grafik, czynny w Norymberdze w 1. 1512-1522, głównie jako ilustrator książkowy. Był uczniem A. *Diirera. Drzeworyty S. znajdują się w wyd. Biblii lyońskich i nory nit erskich. Brał także udział przy pracach nad drzeworytami do Ehrenpfcrte (Pcchcdu triumfalnego) oraz Weisskuniga cesarza *Maksymiliana I. W Polsce wpływ S. zaznaczył się w twórczości monogramisty krakowskiego C.S., który kopiował jego drzeworyty świętych z norymberskiego Hcrtuhsa.
SPRZĘT BIBLIOTECZNY, meble i przyrządy stosowane w bibl., często wykcn^ne specjalnie dla ich potrzeb, które stanowią wewnętrzne wyposażenie *po-mieszczeń bibliotecznych. Do typowych mebli bibliotecznych należą wszelkiego rcdzaju szafy biblioteczne i komody, przystosowane do przechowywania albumów, atlasów itp., stoły w czytelniach dla dorosłych i dzieci, regały, lady, szafki katalogowe, gabloty, ekrany, kartoteki itd. Regały biblioteczne są to otwarte szafy do przechowywania książek. Regały metalowe jedno- lub dwustronne, najczęściej o znormalizowanej wysokości, stosowane przeważnie w większych bibl., posiadają półki ruchome, często różnej szerokości. Są cne trwałe, eliminują wprowadzanie do magazynów szkodników drzewa i papieru. Obok regałów ruchomych o różnych rozwiązaniach konstrukcyjnych w starszych bibl. można spotkać regały metalowe stałe, często dźwigające ciężar podłóg-sufitów i zbiorów. W *czytelniach, pracowniach, *wypożyczal-niach oraz w *magazynach mniejszych bibl. stosuje się przeważnie regały drewniane o wymiarach: wysokość 190-210 cm; długość jednego pionu lCO-HOcm; głębokość 22-25 cm; wysokość cokołu (stopki) 8-10 cm. Półki (najczęściej sześć) mogą być stałe lub (lepiej) ruchome, o różnym sposobie zawieszania. Rury metalowe, plastyk, płyta szklana stają się otecnie nowymi tworzywami do konstrukcji regałów bibliotecznych. Do przechowywania czasop. bieżących służą różne typy regałów: o zagęszczonych półkach szer. do 37 cm; ze skośnym ustawieniem pólek, oparte często na zamykanej szafce, w której przechowuje się całe roczniki czasop.; o wys. 190 cm, głębokości 37 cm, szerokości 120 cm, szerokości przegród pionowych 27 cm i odstępie półek 10 cm; o znacznej głębokości
u dołu, małej u góry, w których czasop. ustawiane są na wzór schodków. Lada biblioteczna (kontuar biblioteczny) w wypożyczalni i czytelni odgradza czytelnika od księgozbioru lub innych dokumentów. Załatwia się przy niej wypożyczenia, często udziela informacji. Kształt i wielkość lady powinny być dostosowane do jej przeznaczenia i warunków lokalowych bibl., wysokość w granicach 75-78 cm. Gabloty i ekrany, używane w bibl. do *wystaw, są wykonane z metalu lub z drzewa i szkła. Gablota w kształcie stołu daje oświetloną, zamykaną powierzchnię ekspozycyjną; ekran otwarty lub oszklony umożliwia pokazanie eksponatów na płaszczyźnie pionowej. Rozwiązania kcnstrukcyjne sprzętu wystawowego w bibl. są b. różne. Kartoteka biblioteczna, pudło wykonane z tektury, drewna lub metalu jest przeznaczone do przechowywania różnych dokumentów bibliotecznych, np. kart akcesyjnych, deklaracji czytelników, kart książek wypożyczonych lub rewersów itd. *Katalcgi kartkowe przechowywane są w szafkach lub skrzynkach (szufladkach) katalogowych. Dla kart formatu międzynarodowego (75x125 mm) stosuje się często szafki czteroszufladkowe o wymiarach zewnętrznych: dł.35,5cm, szer. 40,5 cm, wys. 24,5 cm. Skrzynka mieści przeciętnie 500-750 kart z otworami w odległości 6 mm cd dolnego brzegu, przez które przechodzi pręt metalowy, zabezpieczając je przed wypadnięciem- Czoło skrzynki katalogowej jest zaopatrzone w szyldzik i uchwyt do wyciągania. O rozwiązaniach technicznych szaf katalogowych decydują wymiary kart katalogowych stosowanych w danej bibl. oraz wielkość zbiorów i pcmieszczeń na katalogi. Często szafki katalogowe opiera się na zsmykanych lub otwartych podstawach (szafki, stoliki). Do stosowanych w niektórych bitl. katalcgów klamrowych używa się kart katalogowych formatu 75 X170 mm, które spina się metalowymi klamrami, zamykanymi przy pomocy specjalnego klucza. Pulpit, jako podstawka przy czytaniu dzieł wielkich formatów lub rpsćw, ułatwia czytanie, a jednocześnie chreni przed zniszczeniem. Zbudowany z drzewa lub metalu, pozwala na ustawienie powierzchni, na której opiera się czytane dzieło, pod odpowiednim kątem nachylenia. Czasem w sakch katalcgćw używa się pulpitów w formie stołów z pochyłymi blatami. Podpórki wykonane z metalu i pokryte lakierem podtrzymują książki na pólkach nie zapełnionych całkowicie. Mają one najczęściej kształt wielkiej litery L. Podpórki drewniane przytwierdzane są do półki przy pomocy sprężystej taśmy metalowej. Do rozdzielania działów i poddziałów lub poszczególnych partii sygnatur są używane przegródki z drewna lub kartonu. Na miejsce książek wypożyczonych wstawiane są zastawki (zakładki), opatrzone sygnaturą i datą wypożyczenia. Broszury przechowuje się wg kolejności sygnatury w zamkniętych pudłach, wykonanych
2205
2206
SPUSZCZENIE FORMY
z kartonu lub tektury. Malepka na grzbiecie pudla informuje, jakie sygnatury obejmuje dane pudło. Sygnatury na książkach i kartach katalogowych wybija się *numeta-torem, przeważnie ręcznym. Coraz częściej stosowane *udostępnianie zbiorów za pomocą mikrofilmów powoduje konieczność wyposażenia większych bibl. w Czytniki oraz sprzęt do pracowni mikrofilmowych. Specjalnych sprzętów wymagają również istniejące przy niektórych bibl. *introligatornie przybiblioteczne i pracownie konserwatorskie. Wymienione meble i przedmioty nie wyczerpują listy wszystkich sprzętów stosowanych w bibl. Zob. tab. 42.
Zob. też Transport i łączność w bibliotece.
F. Sedlaczek: Pomieszczenie i urządzenie biblioteki. 1957. Ś J. Bleton: Local et mobilier des bibliotheaues. 1938. T. Lan-dau: Library fumiture and eąuipment. 1963.
SPUSZCZENIE FORMY NA MASZYNĘ następuje po rozstawieniu *formy drukowej na *fundamencie, założeniu *obsadników i *klinów, zdjęciu sznurków, za-ldinowaniu i sklepaniu formy.
SREBRNA BIBLIOTEKA zob. BIBLIOTEKI DWORSKIE Polska, OPRAWA SREBRNA.
STACHIEWICZ Piotr (1858-1933), malarz, rysownik-ilustrator. Studiował w Krakowie i Monachium. Od 1885 umieszczał liczne rysunki w pismach warszawskich i krakowskich, zwłaszcza w "Tygodniku Ilustrowanym" i "Świecie". Popularność S. wzrosła dzięki cyklom ilustr. do utworów Sienkiewicza, m. in. Quo uadis? (1902), Dziada i baby J. I. Kraszewskiego (1835) i M. Gawalewicza Królowej Niebios (1894-1896) oraz do Albumu jubileuszowego Henryka Sienkiewicza (1898).
STACHO KICZ Michał (1763-1825), malarz, grafik, ilustrator. Urodził się w Krakowie jako syn Stanisława, drukarza i księgarza. Był artystą utalentowanym, pełnym fantazji i niezwykle płodnym, lecz twórczość jego nosi często znamiona samouctwa i prowincjonalizrnu. S. wykonał przerysy sarkofagów, trumien i pomników królewskich, które następnie ukazały się w 1.1822-1827 w Warszawie jako pomnikowe wydawnictwo Monumenta Regum Poloniae Cracofiensia, obejmujące wielkie plansze wykonane techniką akwatintową przez Fryd. Krzysztofa Dietri-cha (2 wyd. w Petersburgu 1853, z tych samych blach). Dla Architektury S. Sierakowskiego (Kraków 1812) wykonał S. m- in. wspaniały firontispis z najdawniejszym znanym widokiem dziedzińca zamku wawelskiego, rytowany przez J.G. Mansfelda w Wiedniu. Działalność ilustratorska S. była rozległa. Dostarczał rys. z portretami, scenami historycznymi, ludowymi i wojskowymi, krajobrazami, oso-
bliwościami natury i sztuki, które potem jako miedzioryty zdobiły wydawnictwa księgarni Groebla lub Kalendarzyki polityczne krakowskie czy też poszczególne tomy czasop. literackiego "Pszczółka Krakowska". Wymienić należy również ilustr. odtwarzające sceny historyczne i rodzajowe do A. *Grabowskiego Historycznego opisu miasta Krakowa i jego okolic (1822). Ilustrował Dzieła dramatyczne W. Bogusławskiego; przedstawiał kostiumy i wnętrza współczesne. Wojsko polskie odtworzył w publikacji Ubiory wojska narodowego polskiego z czasów Księstwa Warszawskiego.
T. Dobrowolski: Nowoczesne malarstwo polskie. T. 1. 1957.
STACJONARIUSZ (stationarius), średniowieczny handlarz uniwersytecki zajmujący się organizowaniem na podstawie uzyskanych od władz uniwersyteckich egzemplarzy wzorcowych dzieł wprowadzonych do studiów jako przedmiot nauki kopiowania ksiąg, a w niektórych ośrodkach uniwersyteckich, np. we Włoszech, także handlem rpsami. We Francji funkcje te były rozdzielone, S. czuwał jedynie nad procesem wytwarzania ksiąg, handlem książką rękopiśmienną zajmował się *librariusz. S. spotyka się co najmniej od XIII w. S. wypożyczał kopistom za opłatą tzw. wzorzec, czyli starannie wykonany i poddany bardzo dokładnej korekcie egzemplarz tekstu, składający się z luźnych, nieoprawnych składek, tzw. *pecji. Dla kontroli nad działalnością S. uniwersytety wybierały komisje tzw. pecjariuszy (peciarii), które przeprowadzały cenzurę i ustalały listy książek, które miały być kopiowane, oraz opłatę za wypożyczenie pecji.
Zob. też Introligator.
STAĆ NA LINII, określenie utrzymania na jednym wspólnym poziomie linii pisma *czcionek różnych *kro-jów i *stopni zestawionych w jednym wierszu *składu drukarskiego. Konieczność takiego łączenia występuje w składach mieszanych, matematycznych oraz reklamowych i wymaga starannej pracy *składacza ręcznego.
STAINDORFFER. Franz, introligitor w Norymberdze, pracował w 1. 1474-1488 dla A. *Kobergera i rady miejskiej. Używał specjalnego *tłoka w kształcie wstęgi z napisem: "Franz Staindorffer". Na sześ ć znanych opraw z jego podpisem trzy znajdują się w Pols ce (dwie w Bibl. Seminarium Duchownego w Pelplinie, jedna w Bibliotece Jagiellońskiej).
STALIZOWANIE zob. MIEDZIO RYT.
STALORYT: 1. Analogiczna do *miedziorytu technika *druku wklęsłego wykonywana na blasze stalowej.
2207
2208
STANY ZJEDNOCZONE
Odbitkę S. cechuje sztywna i sucha kreska. Stosowany jest głównie przy wykonywaniu *jnatryc w wytwórniach papierów wartościowych, jak banknoty, znaczki pocztowe itp. Pozwala na uzyskiwanie znacznie większych nakładów niż jakakolwiek inna technika druku artystycznego. 2. Rycina wykonana tą techniką. Dzieje. S. zastosowany został pierwszy raz prawdopodobnie z końcem XVIII w. przez Anglika Ch. Heatha (1785-1842). W Ameryce Jacob Perkins (1766-1849) zamiast miedzianej użył w 1810 płyty stalowej do rytowania papierów wartościowych. Prawdopodobnie Heath technikę S. przejął od Per-kinsa w 1818 w czasie jego pobytu w Anglii i zastosował ją do reprodukowania obrazów. Wykształcił on wielu uczniów, którzy doszli do wspaniałych technicznych osiągnięć w gradacji światłocienia i rozpowszechnili S. na kontynencie. We Francji wg M. Lafaurie A. Nicollet i A. *Tardieu stosowali S. do asygnat już od 1792, a markiz de Paroy posługiwał się nim od 1806. S. stosowali A. i T. *Johannot oraz wydawca Keepsakes i Gallerie de Versaille; poza nimi również Ch.F. *Daubigny, Ch. Jacques i Brac-quemond. W Niemczech Anglik Henry Winkles wpłynął na zajęcie się S. malarza zKarlsruhe, C. Frommela. Wspólnie otworzyli w 1824 zakład, z którego wyszło wiele serii wartościowych pod względem artystycznym, jak np. C. Frommela Pittoreskes Italien ze 103 ryc. (1840). W zakładzie tym kształciło się wielu artystów, którzy rozpowszechnili S. w reprodukcji i ilustr. dzięki możliwości osiągnięcia wielkiej ilości odbitek i oddania całej gamy tonów. S. wyszedł z użycia z chwilą zastosowania galwa-nizacji płyt miedzianych. W Ameryce S. cieszył się ogromnym powodzeniem wśród ilustratorów dłużej niż w Europie. Wymienić tu należy ilustr. W.C. Bryanta The American Landscapes (1830) ryte przez A.B. Duranda i słynną Picturesque America (1872-1874), która obok *drzewo-rytów zawierała liczne S. W Polsce S. posługiwał się A. *Oleszczyński w swych "Rozmaitościach". Zawierały je również La Pologne pittoresąue i La Pologne illustree L. *Chodżki, ilustrowane przez A. *Pilińskiego i obcych rytowników.
STAMPAŻE zob. DRZEWORYT CHIŃSKI.
STANECKI Wojciech (zm. 1763), księgarz, introligator w Poznaniu. Przybył z Krakowa, przyjmując prawo miejskie jako introligator w 1726. Sztukę introligatorską uprawiał na równi z J. *Kellerem i J. *Wolnskim. Ci trzej figurują jako potwierdzający oblatowane 7 V 1732 w aktach radzieckich poznańskich "Artykuły bractwa złączonego introligatorskiego, konwisarskiego i ludwisar-skiego". Jako starszy cechu introligatorskiego występował w 1. 1732-1733, 1734-1738, 1741-1745,1747-1749, 1750-
-1752. Tytułu bibliopoli zaczął używać od 1729. Karierze zawodowej S. towarzyszyła urzędnicza. Wydawał książki własnym kosztem, drukując je w drukarni Akademii Lubrańskiego.
STANHOPE Charles (175J-1816), ang. polityk i uczony, autor licznych wynalazków w zakresie techniki drukarskiej. Skonstruował prasę drukarską całą z żelaza, wprowadzoną ok. 1800 do "Shakespeare Press" W. *Bul-mera, wpłynął również na rozwój *stereotypii, ulepszając metodę matryc gipsowych dla *Cambridge University Press (ok. 1804).
G.A. Kuhler: A new history of stereotyping. 1941.
STANISŁAW LESZCZYŃSKI zob. BIBLIOTEKI DWORSKIE, BIBLIOTEKI POLSKIE ZA GRANICĄ.
STANISŁAW POLAK (Stanislaus Polonus), drukarz z końca XV i pocz. XVI w. działający początkowo w Neapolu, następnie w Hiszpanii: w Sewilli w 1. 1491-1502 z Meinardem Ungutem i Jakobem *Crombergerem w Alca-la de Henares w 1.1502-1504, gdzie wydał wspaniałe 4-to-mowe dzieło Vita Christi. Dotąd nie udało się ustalić właściwego nazwiska ani miejsca urodzenia S. Wielkie poczucie piękna, duże zdolności i pracowitość sprawiły, że obfita jego produkcja wyróżnia się staranną szatą graficzną, zawiera piękne drzeworyty i barwne inicjały i jest zaopatrzona w estetyczny *sygnet drukarski w kilku odmianach. Po śmierci Unguta (1499) S.P. prowadził oficynę samodzielnie. Ostatnią znaną datą z jego życia jest dzień 4 IV 1514, kiedy poświadczał pełnoletność syna Unguta. Zasobem drukarskim S.P. posługiwała się pierwsza drukarnia amer., założona w Meksyku w 1539 przez Juana Crombergera.
A. Ruppcl: Stanislaus Polonus. 1948. F. Vindel: El arte tipogrifico en Espaiia durante el siglo XV. 1949-1951. T. 5, 8 i 9.
STANY ZJEDNOCZONE A.P. Na ogólną liczbę ludności ok. 196920000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1 (12534000 wol.), szkół wyższych różnych typów 2168, szkolnych 49158, powszechnych 8309 (1964 r.) Wydano w 1966: książek 58877 tyt., w tym przekładów 2068; czasopism 14800 tyt., w tym gazet 1754.
Bibliofilstwo. Pierwsze księgozbiory bibliofilskie typu ang. powstały w XVII w. w Nowej Anglii i w Wirginii (R. Wormesley, W. Byrd). Bibliofilami byli też pierwsi prezydenci: G. Washington, J. Adams iT. Jeffer-son. Wiek XIX przyniósł wielkie zainteresowanie książką,
2209
2210
STANY ZJEDNOCZONE
pojawiło się wielu bibliofilów, jak: J. Allan (1777-1863), J. *Lenox, J. Brown (1797-1874), S. Drakę (1798-1875) i in. W poł. wieku do powiększenia zbiorów bibliofilskich przyczyniły się znacznie *aukcje książkowe. W tym czasie obok gromadzenia dzieł literatury ang., zwłaszcza *inku-nabułów *Caxtona i piśmiennictwa z epoki elżbietańskiej (utwory Szekspira), zaczęło" się rozwijać zbieractwo literatury amer. Wyrazem wzrastającego ruchu bibliofilskiego było zakładanie licznych to w. bibliofilskich, jak Dibdin-Club w Nowym Jorku (1897) czy Tow. Bibliofilów w Bostonie (Bibliophile Society of Boston, 1901). Bibliofilstwo przełomu XIX i XX w. charakteryzowało się wielkjm rozmachem i udziałem potentatów finansowych w gromadzeniu bibl.; np. H.E. *Huntington i J.P. *Morgan zebrali kolekcje wielomilionowej wartości. Znaczna liczba zbiorów bibliofilskich została przekazana przez ich właścicieli społeczeństwu.
A. Growoll: American book dubs. 1897. R. Granniss: Amerikanische Sammler u. Bibtiotheken. W: W.H. Lehmann--Haupt: Das amerikanische Buchwesen. 1937. C. Cannon: American book collectors and collecting from colonial times to the present. 1941.
Bibliografia. Brak jest państwowego ośrodka, który koordynowałby prace bibliograficzne. Bibliogr. bieżące wydają wielkie firmy wydawnicze. Od 1872 F. Leypoldt (obecnie R.R. Bowker) publikuje tygodnik "Publisher's Weekly. The American book trade journal", w którym w dziale "Weekly record" są podawane bieżące wykazy nowości. Od 1960 ukazują się ich ^kumulacje w miesięczniku "American Book Publishing Record". Od 1898 firma wydawnicza H. Wilson wydaje miesięcznik z *ko-masacjami półrocznymi, rocznymi i pięcioletnimi "Cumulative Book Index. A world list of books in English language". Bibliogr. retrospektywną książek jest Ch. *Evansa American bibliography 1639-1799 (t. 1-12, Chicago 1903-1934; uzupełniające tomy 13-14 opublikowano w 1955 i 1959). Okres następny obejmuje praca R.R. Shawa i R.H. Shoemakera American bibliography. A preliminary checklist for 1801-1819 (t. 1-22, New York 1958-1966). Okres 1820-1860 obejmuje praca O. Roorbacha Bibliotheca Americana (t. 1-4, New York 1852-1861), której kontynuacją jest bibliogr. J. Kelly'ego The American catahgue of books published in the United States from fan. 1861 to fan. 1871 (t. 1-2, New York 1866--1871). Bieżące wykazy tyt. czasop. amer. i obcych, aktualizowane co trzy lata, od 1932 podaje "Ulrich's Periodicals Directory" (11 wyd. 1966). Wydawnictwa ciągłe, wyłącznie amer., są zamieszczane w rocznych wykazach "N.W. Ayerand Son's Directory of Newspapers and Periodicals", które ukazują się od 1880 (w 1. 1880-1930 pt. "American Newspapers and Periodicals"). Wydawnictwa urzędowe władz federalnych rejestruje miesięcznik "Monthly Catalog of United States Government Publi-
cations", wyd. przez Drukarnię Rządową (Governrnent Printing Office) od 1895, natomiast Biblioteka Kongresu (*Library of Congress) publikuje od 1910 miesięcznik "Monthly Checklist of State Publications", gdzie są rejestrowane wydawnictwa urzędowe poszczególnych stanów. Bieżącą bibliogr. dysertacji stanowi rocznik "Index to American Doctoral Dissertations", wyd. przez firmę H. WiLson (od 1934; do 1958 pt. "Doctoral Dissertations Accepted by American Universities"). Dysertacje z 1. 1912-1938 (wyłącznie opublikowane) były wykazywane w "List of American Doctoral Dissertations" (t. 1-26, Washington 1913-1940). Bieżącą zawartość czasop. rejestruje "Readers' Guide to Periodical Literaturę", dwutygodnik z kumulacjami rocznymi, dwuletnimi i kilkuletnimi, wyd. od 1905 przez firmę H. Wilson, z którego wybór jest publikowany pt. "Abridged Readers' Guide to Pericdical Literaturę" na użytek bibl. szkolnych i małych powszechnych. Bibliogr. retrospektywna zawartości czasop. została opracowana przez W.F. *Poole'a i WJ. Fletchera pt. An index to periodical literaturę 1802 -1881 (t. 1-2, wyd. 3 Boston 1882; wyd. popr. 1891); jej uzupełnienia (t. 1-5, Boston 1888-1907) objęły materiał do końca 1906. Bibliogr. recenzji jest wyd. przez firmę H. Wilson od 1905 pt. "Book Review Digest". Ta firma wydaje od 1938 bibliogr. spisów bibliograficznych "Bi-bibliographic Index" (kwart, z komasacjami rocznymi i kilkuletnimi).
L.H. Linder: The rise of current complete national hiblio-graphy. 1959. I.W. Gudowszczikowa: Bibliografija w So-jediniennych Sztatach Amieriki. 1961. K.O. Murra: Bibliogra-phical sewices in the United States 1950-1959. "College and Research Librar." 1961. nr 1.
Biblioteki. Najstarszymi w USA są bibl. uniwersyteckie, z których pierwsza ufundowana przez J. *Harvarda powstała w 1638 przy Uniwersytecie w Cambridge. W XVIII w. powstały bibl. uniwersyteckie: Yale w New Haven (1700), Pensylvania w Filadelfii (1740), Princeton (1746), Columbia w Nowym Jorku (1754). W XLX i na pocz. XX w. powstawały bibl. przy zakładanych wówczas uniwersytetach na zachodzie i w centrum kraju (Ann Arbor, Berkeley, Chicago, Urbana i in.). Bibl. uniwersyteckie prywatne i państwowe (w każdym stanie jeden uniwersytet stanowy), przeznaczone prawie wyłącznie dla profesorów i studentów, z wyodrębnionymi czytelniami dla studentów college'owych (undergraduates), posiadają organizację rzeczową wg dyscyplin naukowych. Liczne bibl., fundowane począwszy od XVHI w. przez zamożnych obywateli i oddawane do użytku publicznego (Astor-, Cooper-, Lenox-, Peabody-Library), mają najczęściej charakter bibl. specjalnych. Obecnie każda instytucja przemysłowa, gospodarcza, naukowa itp. posiada swą własną bibl., często o bardzo wąskiej specjalizacji. Własnością państwa są bibl. stanowe (state libraries); najstarsza
2211
2212
STANY ZJEDNOCZONE
z nich, w Albany w stanie Nowy Jork, pochodzi z 1818, Massachusetts State Library w Bostonie z 1826. "W 1800 powstała Biblioteka Kongresu (*Library of Congress), centralna bibl. narodowa i państwowa. Najbardziej typowe dla kraju są bibl. publiczne (public libraries), sięgające początkami XVIII w., kiedy to stów. rzemieślnicze The Junto pod kierunkiem B. *Franklina zorganizowało Klub Dyskusyjny (*Book Club), z którego wywodzi się zaJ. w 1731 bibl. subskrypcyjna w Filadelfii, przeznaczona dla członków. Ten typ bibl. przyjął się szybko. Fundusze czerpano z podatków publicznych, bowiem funkcje tych bibl. zostały uznane za ważki czynnik powszechnego systemu wychowawczego. W rozwoju bibl. subskrypcyj-nych, coraz bardziej zbliżających się w typie do publicznych, dużą rolę odegrały okręgowe bibl. szkolne (School District Libraries), również oparte na podatkach (pierwsza w stanie Nowy Jork w 1835). Pierwszą "public library" była zał. w 1847 i istniejąca do dziś bibl. w Bostonie. Propagatorem jej był G. Ticknor, profesor uniwersytetu w Harvard, uczeń Ch.G. *Heynego. Opracowany przez niego program, uwzględniający przede wszystkim zadania wychowawcze, stał się podstawą dalszego rozwoju bibl. publicznych. W 1849 wprowadzony przymus podatkowy, potem zaś specjalne opłaty miejskie na cele bibl. zapewniły im trwałe podstawy materialne. W drugiej poł. XIX w. ilość ich znacznie wzrosła, zwłaszcza w małych i średnich miastach. Pod koniec stulecia otrzymały nowe gmachy, aparaturę techniczną i jednolitą strukturę organizacyjną. Typowa ?mer. "public library" składa się z części prezen-cyjnej i wypożyczalni, która za pomocą filii zaopatruje poszczególne dzielnice miasta. Osobne działy przeznaczone są dla dzieci i niewidomych. Wszędzie zapewniony jest wolny dostęp do zbiorów, obowiązuje układ książek wg ^klasyfikacji dziesiętnej, istnieją *katalogi krzyżowe, rozwinięte są biura informacyjne i szeroko zakrojone akcje propagandowe. Obecnie największą bibl. publiczną jest zal. w 1895 New York Public Library, która jest bibl. naukową i powszechną. Posiada wielomilionowe zbiory i liczne filie w mieście, otwarta do godz. 24, dostępna dla każdego. Miejskie bibl. publiczne organizują dla ludności wiejskiej bibl. ruchome (pierwszą otrzymała Kalifornia w 1903). Wiele dużych bibl. publicznych powstało też z fundacji prywatnych (np. John Crerar Library w Chicago). Stałych środków na rozwój bibliotekarstwa (głównie budownictwa) dostarcza fundacja Carnegiego. Bibliotekarstwo amer. odznacza się dużym indywidualizmem, czynnikiem koordynującym jest zał. w 1876 Stów. Bibliotekarzy (American Library Association, ALA), kierujące m. in. kształceniem pracowników bibliotecznych, które jest w Stanach poważnie rozbudowane. ALA wydaje kilka stałych periodyków fachowych na różnych poziomach. Amer. literatura dotycząca bibliotekarstwa jest bar-
dzo bogata. Na szczególniejszą uwagę zasługuje A Survey oj libraries in the United States (t. 1-2, 1926) sprawozdanie ze stanu bibl. powszechnych i naukowych, które stało się podstawą dla dalszego rozwoju i modernizacji bibliotekarstwa amer.
American Library Directory. 24th ed. 1964. Dokumentacja. Już w XIX w. istniało tu kilkanaście ośrodków informacji naukowej, jednak największy ich rozwój datuje się od czasów drugiej wojny światowej (ok. 3/4 wszystkich istniejących ośrodków powstało w tym okresie). System dokumentacji i informacji w S.Z.jest całkowicie zdecentralizowany i bardzo złożony. Działalność dokumentacyjną finansuje w dużej mierze rząd, który jest największym producentem i użytkownikiem informacji. W 1958 jej planowanie i koordynację zlecono Fundacji Naukowej (National Science Foundation NSF), działającej głównie poprzez utworzony w tymże roku Urząd do Spraw Informacji Naukowej (Office of Science Information Services). Działalność NSF: popieranie badań nad ulepszeniem technik dokumentacyjnych, ogłaszanie sprawozdań z badań bieżących, prowadzonych w S.Z. i za granicą (wyd. od 1957 półrocznik "Current Research and Development in Scientific Documentation"), organizowanie współpracy z zagranicą (jest członkiem krajowym FID od 1960); działalność w dziedzinie tłumaczeń; organizowanie informacji o pracach nie publikowanych (dysertacje, sprawozdania naukowe) oraz o badaniach będących w toku. Informacje o organizacji i działalności dokumentacyjnej są ogłaszane od 1959 w czasop. "Sciences Information Notes". Właściwą pracę dokumentacyjno--informacyjną prowadzą różne ośrodki, z których główną - rolę odgrywają ośrodki rządowe przy trzech urzędach dających rocznie 100000 sprawozdań naukowych. Są to: Ośrodek Dokumentacji do Spraw Obrony (Defense Documentation Center); w dziedzinie badań lotniczych i astro-nautycznych ośrodek przy Ministerstwie Lotnictwa (National Aeronautics and Space Administration NASA); w dziedzinie badań atomowych Służba Informacji Naukowej przy Komisji Atomowej USA (Technical Information Services of the United States Atomie Energy Com-mission), wydająca od 1947 bibliogr. międzynarodową "Nuclear Science Abstracts". Ośrodki istniejące przy instytutach i towarzystwach naukowych publikują m. in. bibliografie analityczne, jak np. dwutygodnik "Chemical Abstracts", jedna z największych w świecie bibliogr. analitycznych, wyd. od 1907 przez Amerykańskie Tow. Chemiczne (w 1964 ponad 230000 poz.), czy "Biological Abstracts", wyd. od 1926 przez Amerykański Instytut Nauk Biologicznych. Działalność dokumentacyjno-infor-rnacyjną prowadzą również bibl., m. in. trzy wielkie w Waszyngtonie: Narodowa Biblioteka Rolnicza (National Agricultural Library), będąca centralnym ośrodkiem
2213
2214
STANY ZJEDNOCZONE
dokumentacji rolniczej, wydaje od 1942 "Bibliography of Agriculture" (w 1964 wykazała ok. 109000 poz., stanowiących ok. 90% światowego piśmiennictwa w tej dziedzinie); Narodowa Biblioteka Medyczna (National Library of Medicine), centralny ośrodek dokumentacji medycznej, wydaje miesięcznik "Index Medicus", wychodzący nieprzerwanie od 1879; Biblioteka Kongresu ^Library of Congress), przy której w 1963 utworzono ośrodek (National Referral Center for Science and Technology), będący centralą informacji o informacji. Firmy przemysłowe organizują własne ośrodki, niekiedy bardzo duże i dobrze zorganizowane i wyposażone; w wielu przypadkach pełnią te funkcje bibl. specjalne. Istnieją także samodzielne prywatne ośrodki, zorganizowane na zasadach komercyjnych, świadczące różne usługi w dziedzinie informacji (sporządzanie bibliogr., udzielanie informacji, usługi maszyn cyfrowych, konsultacje i badanie stanu organizacyjnego i pracy poszczególnych ośrodków). Z instytucji spełniających (poza NSF) funkcje o charakterze centralnym należy wymienić: Biuro Służby Technicznej (Office of Technical Services) istniejące przy Ministerstwie Handlu, gromadzi i rozpowszechnia spiawozdania z badań finansowanych przez urzędy i instytucje federalne (posiada zbiór ok. 300000 jednostek), od 1958 stanowi centrum gromadzenia i wymiany tłumaczeń, wydaje m. in. dwutygodnik "US Government Research Projects", wykaz tłumaczeń "Technical Translations" oraz "Patent Ab-stracts Series"; Biuro Wymiany Informacji Naukowej (Science Information Exchange), utworzone przez Smithsonian Institute w Waszyngtonie, gromadzi wspólnie z Urzędem Patentowym zbiory patentów (3 miliony z USA, 6 milionów zagranicznych) oraz zbiera informacje dotyczące badań planowanych i będących w opracowaniu w dziedzinie nauk ścisłych; Narodowa Federacja Służby Bibliograficznej i Dokumentacyjnej w Dziedzinie Nauk Ścisłych (National Federation of Science Abstracting and Indexing Services), utworzona w 1958 przy Amer. Tow. Popierania Nauki (American Associa-tion for the Advancement of Science) przez 18 największych ośrodków bibliogr., ma za zadanie współpracę w celu uniknięcia dublowania pracy i unifikację metodyki wydawnictw członków Federacji; Amer. Instytut Dokumentacji (American Documentation Institute), powstały w 1937, członek krajowy FED w 1. 1947-1959, od 1950 wydaje kwartalnik naukowy "American Documentation", organizuje dorocznie konferencje naukowe; Stów. Bibliotek Specjalnych (Special Libraries Association) m- in. wydaje od 1910 czasop. "Special Libraries". Cechą charakterystyczną działalności dokumentacyjnej w S.Z.A.P. jest wysoki stopień jej zmechanizowania, intensywny rozwój badań nad ulepszeniejn technik dokumentacyjnych (m- in. w 1955 powstał ośrodek badawczy Center for
2215
Documentation and Communication Research przy Szkole Bibliotekarskiej w Western Reserve University w Cleveland) oraz wielki rozwój służby reprograficznej (*Reprografia) i wydawnictw w różnych odmianach mikroreprodukcji (istnieją specjalne instytucje wydawnicze, np. University Microf ilms, powstała w 1938 w Ann Ar-bor);pewne funkcje koordynacyjne spełnia tu Narodowe Tow. Mikrofilmowe (National Microf ilpi Association), zał. w 1943 (m. in. wydaje od 1953 dwumiesięcznik "National Micro-News"). Kształcenie dokumentalistów odbywa się głównie w szkołach bibliotekarskich przy uniwersytetach. B.W. Adkinson: Scientific information and the US Federal Gouemment. "Revue de la Doc." 1961 nr 4. Ośrodki dok. i informacji z zakresu nauk fizycznych i biologicznych w S.Z.A.P. 1963. R. Swanson: Documentation actiuities in the US of America. 1963. H. Dowiat: O organizacji federalnych ośrodków dokumentacji i informacji naukowej w S.Z. 1964.
Drukarstwo. Pierwsza oficyna w koloniach brytyjskich w Ameryce Płn. została zał. w 1638 przy Harvard College w Cambridge Mass. Drukarnią kierował S. *Day, właścicielką zaś była wdowa po pastorze Jose Glover, który zorganizował przywiezienie warsztatu drukarskiego z Anglii, zmarł jednak w czasie podróży do Ameryki. Pierwszy druk, jaki wyszedł z tej tłoczni, jednokartkowy The oath of freeman (1638), nie zachował się; pierwszą znaną dziś książką był psałterz tzw. Bay psalm hook (1640). Po 1648 drukarnia w Cambridge przeszła w ręce Samuela Greena, który w 1661 wydał do spółki z Marmaduke Johnsonem Eliot indian Bibie, tłumaczenie Pisma św. na miejscowy dialekt indiański. Następne drukarnie zaczęły powstawać dopiero od 1675: w Bostonie John Forster rozpoczął działalność wydaniem Almanachu (1675), w Filadelfii założył oficynę W. *Bradford (pierwszy druk Kalendarium Pennsihaniense, 1685). Ten sam typograf w 1693 zainicjował drukarstwo w Nowym Jorku. Pierwszy periodyk amer. ukazał się w 1690 w Bostonie ("Public Occur-rences both Forreign and Domestic"), nie utrzymał się jednak długo; pierwszą stałą gazetą była "The Boston News Letter", drukowana od 1704. W XVIII w. nastąpił dalszy, chociaż powolny rozwój drukarstwa. W 1709 Thomas Short założył oficynę w New London (Connecti-cut), w 1727 James Franklin w Newport (Rhode Island), w 1730 William Parks w Jamestown (Virginia), w 1731 Lewis Timothy pierwszą stałą drukarnię w Charlestown (Płd. Carolina), w 1749 James Davis w Newbern (Płn. Carołina), w 1756 Daniel Fowle w Portsmouth (New Hampshire) itd. Za ważną datę w historii drukarstwa tego stulecia uważa się rok 1735, kiedy w wyniku procesu drukarza J.P. Zengera wprowadzono w koloniach brytyjskich zasadę wolności druku. Drukarstwo amer. opierało się na materiałach sprowadzonych z Europy, głównie z Anglii. W drugiej poł. XVIII w. zaczęto eksperymentować nad wycinaniem i odlewaniem czcionek na miejscu.
2216
STANY ZJEDNOCZONE
Pierwsze próby prowadził w 1769 Abel Buel z Connecticut, zaś w 1771 Christopher Sauer założył w Germantown w stanie Pensylwania pierwszą *odlewnię czcionek. W tym samym czasie (1769) Isaac Doolitle z New Haven skonstruował prasę drukarską, dając tym samym początek produkcji maszyn drukarskich, ogromnej gałęzi przemysłu amer. Pierwsza książka wydana na amer. papierze, amer. czcionką i odbita na amer. prasie, produkowaną na miejscu farbą drukarską, ukazała się w Filadelfii w 1775 (Impenetrable Secret). Osiągnięcie to było wynikiem działalności B.*Fran-klina. Pod koniec XVIII w. na terenie S.Z. istniało już ok. 100 oficyn, głównie w Bostonie, Nowym Jorku i Filadelfii. Rozwój drukarstwa po uzyskaniu niepodległości przebiegał w znacznie szybszym tempie zarówno pod względem terytorialnym (za osadnikami na Zachodzie instalowali się natychmiast drukarze), ilościowym, jak i technicznym. Ośrodkiem drukarstwa stała się Filadelfia. Do najwybitniejszych drukarzy tego okresu należeli J. *Thomas, pierwszy historyk drukarstwa amer., oraz T. L. *De Vinne. W pocz. XX w. w S.Z. istniało ponad 30000 drukarń. Obecnie przemysł książkowy w USA jest jedną z dziesięciu najbardziej podstawowych gałęzi gospodarki narodowej; produkcja na najnowocześniejszych maszynach, przy zastosowaniu najnowszych zdobyczy techniki drukarskiej przewyższa ilościowo i jakościowo produkcję europejską. Wydawnictwa prywatnych oficyn z przełomu XIX i XX w., kierowanych przez znakomitych drukarzy, literników i grafików, takich jak E.G. *Hub-bard, D.B. *Updike, F.W. *Goudy, W.E. *Rudge, Bruce Rogers, twórca pisma "Centaur", wzorowanego na an-tykwie M. *Jensona z 1470, a także działalność wybitnych fachowców sztuki drukarskiej, pracujących częstokroć jako doradcy typograficzni wielkich koncernów ŚŚ przyczyniły się do podniesienia amer. sztuki typograficznej na wysoki poziom artystyczny. Siedzibą największej amer. drukarni Lakeside Press (własność firmy R.R. Donelly), której wydawnictwa odznaczają się pięknymi ilustr., jest Chicago. Tu też, ze znanej drukarni Stone & Kirnball, wychodzi popularny dwutygodnik "The Chap Book". Drukarnie nowojorskie mają charakter bardzo różnorodny, wszystkie jednakże stoją na najwyższym poziomie współczesnej techniki drukarskiej. Najwybitniejszą z nich jest Pynson-Printers Press, drukująca wydania bibliofilskie pod kierownictwem Elmera Adlera, doradcy w sprawach typograficznych w Princeton University Press i nowojor-skim "Timesie", współzałożycieła, współredaktora i wy-. dawcy czasop. "The Colophon" (1928-1940), następnie "The New Colophon". Adler znany jest też z założenia muzeum książki (La Casa del Libro) w San Juan (Puerto Rico). W San Francisco drukarnię specjalizującą się w drukach kolorowych prowadzą Edwin i Roland Grabhor-nowie.
D. Mc Murtrie: History ofprinting in the United States. 1936.' M. Stillwell: Inamahula and Americana. 1961.
flustratorstwo. Rozwój amer. ilustracji książkowej przypadł na w. XIX. Przed 1800 ukazał się tylko szereg zdobionych starannymi *bordiurami *almanachów, zapoczątkowany przez B. *Franklina Poor Ridiard's almanach (1773). W 1790 wyszły dwie ilustrowane Biblie. W pocz. XIX w. pojawiło się wiele książek ilustrowanych kopiami angielskich *miedziorytów, jak np. Hayleya Triumph of temper (1809) lub The birds of America, której wyd. ang. (1838) posiadało ilustr. amer. malarza J.J. Audubona w kolorowej *akwatincie, natomiast wyd. amer. z 1860 było ozdobione *litografiarni. W tym samym czasie rytownik banknotów E.B. Durand zastosował w dziedzinie ilustracji *staloryt (techniką tą była m. in. ilustr. głośna książka Picturesque America, 1872-1874), który jakkolwiek stosowany dłużej w Ameryce niż w Europie nie odegrał takiej roli jak ^drzeworyt, będący techniką panującą w amer. ilustr. książkowej. Pierwszy jego przedstawiciel A. Anderson swą ogromną, choć mało oryginalną twórczością utorował drogę drzeworytowi faksymilowemu, którego mistrzem został malarz F.O. Darley, tworzący wl. 1822-1888. Był on autorem licznych ilustr. dostarczanych do czasop. (głównie do *Harpera "Weekly"), brał udział w ilustrowaniu Illuminated Bibie (1846), ozdobionej 1600 drzeworytami, zaś sławę przyniosły mu ilustr. do dzieł Washingtona Irvinga (Nickerbockera) History of New York, Life ofGeorge Washington, Memoriał of Washington Iruing, Yankee Doodle i Sketschbook. W pracy posługiwał się różnymi technikami: litografią (Scenes of Indian life), stalorytem (ilustr. do dzieł Dickensa, 1861-1876; do wyd. Szekspira, 1886), kwasorytem (Rip van Winkle, 1848). Współczesny Darleyowi był Winslow Homer (1836-1910), autor ogromnej ilości ilustr. do pism periodycznych i do ok. 20 książek. W wielu książkach tego okresu spotyka się ilustr. odbite w dwóch barwach: rysunek czarny z klocka drzeworytniczego na barwnym tle wykonanym techniką litografii. Jakkolwiek ilustratorstwo amer. do poł. stulecia wykazywało silne wpływy europejskie (ang. w dziedzinie ilustr. i fr. w typografii), już wówczas uwidoczniło się dążenie do wypracowania własnego stylu zarówno w środkach artystycznych, jak i w tematyce. Wg przyjętego wówczas podziału ilustratorzy pochodzenia amer., czerpiący tematykę z historii i krajobrazu rodzimego, zaliczani są do tzw. Redskins faces (Hovard Pyle, Frederic Remington, Arthur B. Frost, W. Kemble), natomiast artyści napływowi lub kształcący się w Europie i ulegający tamtejszym wpływom do grupy zw. Pale faces. W przeciwieństwie do Europy, gdzie ilustrowanie książek i czasop. było tylko ubocznym zajęciem artystów, w Ameryce stanowiło ono ich zajęcie podstawowe. Często byli to pisarze ilustrujący własne
2217
2218
6IZ3
as. {AzDEjod fajci^ as. '(si6t) vtuo^ y)dodfo suwtunpj H j as. 3}ibas.bz es EAsjsJojnB o3sf
jjsnjt sujBUtSAio fotzpJBąfB^i iujAuzdijbjS luie^pnjosj nuAuzcu 3is ADEfnSnjsod 'jojejjsiiji i ijraisjtj 'tjoaz^ Eiuszp -oipod z 'B^iztrg Tjdpptrg t (jAiouij 'AAS.oiU3popBiAs.s 'Aas.odjAi jAjo.M3z.rp) siawj usjjy 3is jjrazojAiW 'stdoing; as.
ZtU fslZpEZJ 3TUZDBUZ ODAjSUIy AS. SBZ3AS.OAS. o83UBAS.OSOJS
'njX.joM.azjp sraizpsizp /& 'as.iax ^pzsreij vpAjA.osp.vu
ipAz3IUjAjOIZp3IUt tpBJUSUlBUJO UoAuSSZDAS. BU 3JJBdo
A{Aq (z,T6l) 3f)D'U)ipoui i<>oips i{Si}j siprałs bujiomjus^ pjZEts5[ op ujsnjt oSaf suotusd faizpjEąfe^ fsAS.osuES
-3U3J SDAlUSUlSUlO EU 3IS JBAS.0J0ZA4. pUBp{3 "(CL6l) 'O.'PJ ZBJO (CL6l) MOZOMMDyi 3[b
Ś(9S61 'pniSo)uO(j puv
bu ijoAuBZDzsairan Mo^pinsAj ijaAjBta snmoj ja afoejjsnji auzoij jjzpEA\.ojdAV ; (iinBfoEjjsnji tuA -ojjso{ed gg suoicjopzo 'uoosdwj^ fo uuojjoj^ BjapnEQ Bsuojjy '916I adomg uwsog w ivm ai/j, Bpaa^g *f oj opizp szsdajfBu) 3dAju3uieujo Mi. A
A sui33iavq -puBpp puepiEiAi SEinoijx
:uttuopn3sd '088T 'Jn) sut3Si uosippy meiniM. 'pddsij^ nsire/^ :3isaX5[EZ utAj av 3is ipuzojjC^ "nuioizod o33uzdAjsjCjjb tjat Enratsatupod op zbjo ujsnji i njsipj psoupaf BTaEUŁizjjn op jcz/weti {idijsEU 'oSapfsnouejj ul3A\jCjdM. utAups pod 3is ojzej -euz uauiE oM.jsJojEjjsnp (3M.0JB1AŁS arafoAi. (bzsAuaid o,j
AVO3A\.OpBISBU npiM. Ulil A\. DEfn3[sXz 'TIJEjSojOJ 3JJ EU
i (zO6l) ^
J pJ
-apo 3joj EiĘBA\.od iuAzj av 'AiŁtó.iBqfoij ^frup dbayosojs ojSzdez -as. XX -Z3od ^. '(C68T 'ukvii uoiuiuoo fo 2{ooq) 3tunA 3a^ Tl T (9681 'H<{ MHV) 3WJn 'Z O. =pf
'3ZJE2JtUp AOBJ IjBSojn EA\.J0IUqOpZ 3IS3I3JEZ AS. Z3nlAVOJ UIOAsJtfdAS. Oxbf SSZO tI3IAV3d Z3Zld 2[Btip3f 'jbllfAbBJJSnjI Op
3iu 'pfZBis^ fauzaijEjSodAj Auojjs op fazoEJ uo 3is pompo
^ 'ESUJO^J^ "^ Z3Zjd II|Suy AY AtlBAS.O5[JEZ3
'Śjjsnji muBpiAvod niaauzoniETjasuiojoj AttA\BjsAs.p -3zid ijaatuapf 3ts {iAs.Bfod Epspjs XIX twuo^ /&. '(006T~ -8i8l) S3WS J>3nun 3'P f S3iffi3})nq puo 'i'S P sfaEJjsnji 3UEAS.OJOJO2J 3i
puo sfomii$!i{ EjjnQ "V"M. 3Zsf3nijtqAAS.fEii t '\mpd\\jm ijsjl?ug '3uos jaau 3i[; uo sfipioa lamuins y 'sŚ^ um\vii uy :3Usb{as. -m -ui) atdojnj od Azoipod z ij 3tusdj3Z3 eu np3[SzAS. sz} sp 'tnA q -sjduft eu npŚjSzAS. sz o3[jX4 sra nspituapj oSsj op -tjez jf '(9261-0981) ^!
z Azsf3iujiqXAS.f]i
f UOSC^tS 'AiZJ 'A
j [i op DBfEzpEAVoidAV (L981 "m) uosqtL)
eueq sapEtj3 Adoirg i p^Aaauiy ayctjjCzbSeuI uiojoj -EJjsnji pnzJEa j^js Auq3jpo łj3Aj-06 "I JA '(8261-IS8l)
jsojj jnipjY ijDBipmsAi 1{dAm.s as. pA\Ejsp3Zjd nfBi5[ sizp
-OtJDSAS. BU EJ3U1IEJ BpA? oS3U[BUof3UtAS.Ojd oS3p[SOJJZ3q
zbj^o '('u! } i3\%uoxf svpvuo^) uq EtjdjB~g -f 'Mopuim
XVO V UiOif }S3jĄl 31JJ, ESTABQ 'M'^) npO^OE^
edaz BpEjusutn^op A.cpce( 3is Ajbjs o3s( pjansAj od 'AS.oAoqAS.oo i UBiptq PIJbas. ADEfEZJBAupo '(606I-J981) uoj8aiute"jj ^ouapajj jpazsod As.cupjspa^ sfaApBJj ez 3{b[" 3iuqopO(j; Ś(Emfapzs jssduis) aij^ :e3[zbis5( d 988T 'Jn) uosITAIs. "V"3 AzsfotajopzfBU i i3Aouooqg $
A (
B{B3 JAZJOAiJS
IZ z 'W9./p m? w pusuf piQ uy '3ipoo(j ssyuDj^ op
JJSn[I BS oSsTU Bjp 3UZDAjSAJ3J3[EJBt{3 f3IZpiBqfEJ\J "(
uojsog) isipaa oj) BZDiAV3p[U3iż {BAVoijs
p3)iufi fo kioimi -tn -ut) tjsAuzDAJOjsnj pKp op 'a
SplAY {EU03(AaS. '5[3ZBIS5[ 3iq3IS ZSZjd n3A.UEAYOJJStlJI UI3IOjnE {Aq OJS3Z3 'f3UZ33TAS.-niAX P{AjBUI3J Op {bS3tS 'tfsAuS -SZOjędsAS. npiM. 5[Bf 'AjOJSOjd I nZBlAAS. EJIS JBZSZ(tAV9Zjd 3{EUp3f TJ3AJOJ2J ''3UE AS.OJOJBJJS11JI tJDAusaZDjędsAS. {EUtUt
-odAzad oSsf [ajs 'BajBuiSAJO b3[ijbj3 ipAtioiqopz
-as.
AS.OJOZAS. ASjCfdAS. TUtAoBrnZB5[AAS. 'IUIEJ3IUIAS. J ^^
'lUlBZBiqO 0S2 f3UOiqopZ '(L68l) 3/?0^ }Svfi[t>3M{ t[) fo iVXĄ0WO Slf^ ES3Ut[OJJ "^ EI3AIJO 33ZEIS5[ AS. 'du 'EJnlAV -ElSojOJ fsiUZod '3pAlOAS.3ZJp AS. UlAaEAVO5{npOjd3J IH3P{
-jotd 3is {EAS.i3njsod oAS.03[jBZ3od ifesjsjojBijsnj; tosozs -zotAi feje3oq(xi;6T-eS8i:)3I^EJ3AIJO P EjniAS.EjSojOJ t[3AuBUO2{AAS. "JlStlJ! 69 AY UO JEM.
-osojSEz jAjs AujbujSAjo 'Ausbj^ '(L88X) EJjds3[3zg
Op UJStlJ! 3IUJOS3Z3ZS BS 3UEUZ A IIUBjAjOAS.3ZIp
d S
[ j () IW P
{Aq uisjojBjjsnji uiAuuAję uaiuB 'jjsnjt EtpsD buzdAjs
-Aj3J3[BJBip 3lS OJBJS O3 'AzDIUjAjOAS.3ZJp 3[30Op[ BU UI3J -Zp3d I IU3J0ld tljBjSojOJ 3IUBASj(AS.OsAj3Zjd pZpEAS-OjdM. '3JO3 _L 'nSBZD oSsj AV.O3[IUjA-IOAS.3ZJp TpAzs(blUJiqAAS.[EU Z
uspsf tpAAS.ojpinsAj i u3I3[sjejeui AYOsjpojs J9qop Aupoq -OAS.S bu DEfBjEASzod 'stdojnj as. ziu ppqAzs nj 3is
-Azid 3JOJ3[ 'UoAuZDIUETpSlUOJOJ 3[IUip3J 3lS
-od z 3ts oj33iqz od 'epSfn iAs.oqosods ninsisfsiEfBra eds -pnu sjupdnz {idfejsn apAaoAiazjp a\ Auie3uij jsj3[ejbi{3
tpAj-QL *J UI3DUO5J 2 "S3[OOq-JX3X 'AYZJ *3AS.O3[nBU I 3UJO3JZS
|3[iuzD3jpod A{ias.oubjs 3u;zp3izp
AS.O3j;UAS.OSAJ EU jAdod O{AzS3[3lAiZ AS.O3[IUU3IZp
-ojjsnp ijdAj-o/, [ as. sez 'As.ouAzE3Btu 1 AV93[iupo3Aj tpAu -EAS.oijsnji npjjys. TjDAj-Qg *j as. 3IUBJSAS.OJ EJsdaEfj as.ouAz -b3bui i txjqtg; AS.9iojEjjsnjt pcasAS. siujcSszdzs 'nuoj EpAq
-OpAAS. o33p[SJEpUI op DSOUZBp EfldBJsAAY f3ZDIUjAjOAS.3ZJp 3DIUI133J AV -A\ XIX tp^-Ot"" 'I ^ '(^H^^S 'H
'uosippy -jl '3uis
anvxs
STANY ZJEDNOCZONE
nijną całość elementy typograficzne, ornamentacyjne i ilustracyjne. Jednym z najpłodniejszych ilustratorów XX w. jest Rockwell Kent (ur. 1882), autor licznych ilustr. będących reprodukcjami jego rysunków, których płaszczyzny są złożone z równoległych kresek zestawionych w silnych kontrastach czerni i bieli, przez co przypominają XIX-wieczny rylcowy drzeworyt reprodukcyjny. Do najlepszych jego książek, wyd. luksusowo, należą: Candide Voltaire'a (1928), Moby Dick H. Melville'a, Venus and Adonis Szekspira, Dekameron Boccaccia. Znanymi ilustratorami okresu międzywojennego byli też wymieniani już uczniowie Pyle'a. W 1929 z inicjatywy Georga Ma-cy'ego powstał Limited Edition Club, do którego zadań m. in. należała dbałość o piękne wyposażenie książki. Do tego celu Macy zaangażował też wielu ilustratorów i typografów europejskich, m. in. Matisse'a, Salvadora Dali. W wyd. w 1. 1939-1940 serii szekspirowskiej wg rys. Bruce Rogersa brało również udział wielu ilustratorów amer., wśród których wyróżnił się szczególnie Graham Sutherlande. Przykładem pomysłowości Macy'ego było wyd. The book of Job, The book of Ruth i Canterbury tales z ilustracjami Polaka Artura Szyryka, który w swej koncepcji oparł się na średniowiecznych miniaturach. Tego samego artysty The ara-bian nights (1954) ozdobione są 60 miniaturami o bardzo żywych barwach. Macy wydał wiele książek bibliofilskich, jak np. Bajki Ezopa (1933), ozdobione drzeworytami wzorowanymi na florenckich *inkunabułach, czy The pilgrim progress (1941), ilustrowany akwarelami W. *Blake'a z 1824, nigdy poprzednio nie wyd. Pod wpływem Macy'ego powstało wiele bibliofilskich oficyn, jak Double Days Limited Edition, Folio Club, The Illustra-ted Modern Library (Don Quichote, 1946, ilustr. barwnymi planszami Salvatora Dali; wiele kosztownych wydawnictw w małych formatach, np. E. Wilsona Jane Eyre, 1944). Nowe elementy do ilustr. amer. wnieśli emigranci z Nie-jniec i krajów znajdujących się w zasięgu politycznych Tepresji Hitlera. Przybyły do S.Z. w 1933 Fritz Eichenberg ilustrował dla Limited Edition Club Turgieniewa Fathers Śand sons, Dostojewskiego Brothers Karamazow (1949), Goethego Reynard the fox (1954), oscylując między groteską a ekspresją. Z wydawnictwem tym współpracował również przybyły w 1937 Hans Mueller, profesor drzewo-rytnictwa w Akademii Lipskiej, stosujący w swych licznych pracach barwny drzeworyt (Kidnapped, 1938, Don Quichote, 1941). Z innych emigrantów należy wymienić Steinera Praga, G. Grosza, szczególnie zaś Fritza Kredek, Tctóry nawrócił do litografii i wzdłużnego drzeworytu, ale w 1. 60-tych zmienił styl na bardziej rysunkowy, posługując się piórkiem (Heinego Poems, 1957). Również jego ilustr. są opatrzone liczne książki dla dzieci (bajki Andersena i Grimmów). Ręcznie barwione ilustr., o wartości
dokumentalnej, występują w Soldiers of the American Army (1941). W Niemczech studiowali Amerykanie: War-ren Chappel, liternik i ilustrator posługujący się rysunkiem piórkowym, oraz Lind Ward (Les miserables W. Hugo, 1938; The ballads of reading goal Oscara Wilde'a i in.). Włoch Angelo Valenti, współpracujący z kalifornijską firmą Grabhorn Press, ozdobił wiele książek nagłówkami w stylu XV-wiecznego drzeworytu wł. W Sentimental journey W. Sterne'a (1929) zastosował rysunki w stylu
XVIII w. Po drugiej wojnie światowej S.Z. wchłonęły cały zastęp doskonałych ilustratorów europejskich, w wyniku czego amerykańska ilustr. współczesna ma różnorodny charakter w stylu i podejściu do tekstu. Młodzi starają się przyswoić sobie nowoczesne kierunki abstrakcyjne, zaś firmy wydawnicze udoskonalają coraz bardziej środki reprodukcji. Obok tego działają artyści, którzy na wzór fr. "livres du peintre" wydają we własnych oficynach ilustrowane przez siebie książki. Należy do nich Leonard Baskin, rzeźbiarz, grafik i wydawca, który w swej oficynie Gehenna Press drukuje książki w małych nakładach. Pierwszą pozycją jego autorstwa tak wydaną jest A little book of natural history (1951) z 25 linorytami i 3 stylizowanymi drzeworytami. Z następnych jego wydań zasługują na uwagę: Castłe street Dogs (1952, 1954), Voyages six poems (1957), Horned beetles and other insects (1958), Auguries of innocence (1959). Pod znacznym wpływem europejskich wydawnictw pozostaje również Wayne June (ur. 1918), stojący na czele Tamarind Litographie Work-ship w Los Angeles, oraz wydawnictwo prowadzone przez poetę Morrisa Weisenthała pod firmą Harris Gallery (1954).
H. Pitz: A treasury of American book illustration. 1947. D. Bland: A history of book illustration. 1958.
Księgarstwo i ruch wydawniczy rozwinęły się jeszcze w czasach kolonialnych (przed 1783), głównie we wschodniej części kraju. Początkowo handlowano tylko książkami przywiezionymi z Europy. Pierwszym księgarzem amer. był H. *Usher w Bostonie (1647), a pierwszym wydawcą jego syn John (1669). Inni znani drukarze i wydawcy tego okresu to: W. *Bradford, Ch. Sauer, B. *Franklin. Centrum księgarstwa do pocz.
XIX w. był Boston; od 1724 tamtejsi księgarze kontrolowali ceny przywożonych książek; w 1804 wydali American cata-łogue of books, spis 1338 wydanych w USA książek. Pewne znaczenie w księgarstwie miała Filadelfia, zwłaszcza w końcu XVIII w., następnie na czoło wysunął się Nowy Jork. Od 1713 znane były w USA *aukcje, potem *targi księgarskie i licytacje (*Trade Sales). Duże znaczenie miało księgarstwo wędrowne, zaś od lat osiemdziesiątych XIX w. antykwaryczne. Era nowoczesnego księgarstwa rozpoczęła się w 1890 wraz z wydaniem *prawa autorskiego (Copyright Act). Obecnie działalność wydawców
2221
2222
STANY ZJEDNOCZONE
prywatnych (których jest zdecydowana większość) nastawiona jest przede wszystkim na osiągnięcie maksymalnych zysków. Szybko następuje proces koncentracji małe firmy wchłaniane są przez koncerny wydawnicze bądź łączą się ze sobą. W końcu 1963 istniało w USA ok. 2000 firm koncentrujących się głównie w Nowym Jorku (gdzie działają znane firmy *Putnama i *Harpera) i Chicago. Poważnymi ośrodkami wydawniczymi są też Waszyngton, Boston, Baltimore, Cambridge, San Francisco i Filadelfia. Do najpoważniejszych wydawców, posiadających przeważnie zagraniczne filie i udziały w innych wydawnictwach, należą m. in.: Prentice-Hall (Englewood Cliffs, Nowy Jork) głównie wydawnictwa naukowe i techniczne, nauki społeczne, handel, ekonomia, wychowanie, książki do nauki j. ang., wydawnictwa broszurowane, literatura młodzieżowa; Acadernic Press, Inc. (Nowy Jork) kfiążki naukowe z zakresu nauk matematyczno-przyrodniczych i techniki (poważny eksport do Polski); John Wiley & Sons (Nowy Jork, zał. w 1807) książki naukowe, podręczniki; Doubleday & Co. (Nowy Jork) koncern wydawniczy kontrolujący kilkanaście firm, głównie książki dla dzieci, dzieła treści ogólnej, podręczniki, literatura piękna i młodzieżowa, wydawnictwa z zakresu architektury, historii itp.; jedyne wydawnictwo posiadające własne księgarnie; prowadzi wielkie kluby książki: Gildia Literacka ijednodolarowa Książka; H.W. Wilson Co. encyklopedie, wydawnictwa z zakresu biografii i bibliografii oraz liczne wydawnictwa ekonomiczne, medyczne, muzyczne, informacyjne, techniczne i in. Dużą rolę odgrywają wydawnictwa uniwersyteckie działające na zasadzie nieosiągania zysku (zakaz statutowy), jako instytucje wyższej użyteczności. Jest ich 29, z czego 20 to wielkie wyspecjalizowane przedsiębiorstwa, rozporządzające własnymi drukarniami i akademicką siecią księgarską. Niemal wszystkie ściśle ze sobą współpracują, głównie w zakresie eksportu (w zrzeszeniu USA University Press). Do największych należą wydawnictwa uniwersyteckie w Chicago, Princeton i Michigan. Ogromny wzrost kosztów produkcji, a co za tym idzie i ceny książki w latach powojennych spowodował szybką modernizację i automatyzację przemysłu poligraficznego, co umożliwiło wprowadzenie na rynek trzech typów książek. Typ pierwszy stanowią książki drogie, starannie wydane, z dążnością do najwyższego poziomu papieru (kreda), druku, barwnych znakomitych ilustracji i luksusowej oprawy. Roczna produkcja sięga 100-150 min egzemplarzy; średnia cena ok. 12 dol. Druga grupa to często równoległe z droższymi edycje broszurowane (paperbacks), o połowę tańsze, na dobrym, ale drzewnym papierze, lub książki w oprawie standardowej w masowych nakładach (atlasy, encyklopedie, podręczniki szkolne i akademickie, masowe wydawnictwa informacyjne itp.). Ich
nakład roczny szacuje się na 300-350 min egzemplarzy; cena średnio kształtuje się na poziomie 4-5 dol. Do trzeciej grupy należą książki produkowane masowo, tzw. "kieszonkowe" (pocketbooks), których średnia cena wynosi 1 dolar, a roczna sprzedaż oceniana jest na 400 min egz. W wydawaniu ich specjalizuje się firma Pocket Books w Nowym Jorku. W 1965 wydano w USA 28595 tyt., w tym najwięcej z zakresu literatury pięknej (3241), literatury dla dzieci i młodzieży (2895), socjologii i ekonomii (3242) oraz nauk przyrodniczych (2562). Z łącznej liczby ok. 2000 przekładów z j. fr. były 404, z j. niem. 335, z j. ros. 256 i 58 z j. wł. Łącznie ze sklepami sprzedającymi także materiały piśmienne liczba księgarń wynosi ok. 8500. Sprzedają one tylko ok. 25% produkcji wydawniczej, natomiast resztę rozprowadzają rozbudowane kluby książki (*Book Club, ok. 12%), sami wydawcy bezpośrednio do bibl. i odbiorców indywidualnych (ok. 30%), wielobranżowe sklepy detaliczne (ok. 15%) oraz sklepy przy uniwersytetach, działy księgarskie wielkich domów towarowych (ok. 600), punkty kolportażu prasy itp. Łącznie sprzedażą książek zajmuje się blisko 100000 placówek, w tym ok. 28000 składów aptecznych (drug--stores). 62,5% ogólnej liczby sprzedawanych książek rozprowadzanych jest na terenie 25 większych miast; szereg miejscowości poniżej 50000 mieszkańców nie ma żadnej księgarni. W S.Z. czyni się duże wysiłki w celu wzmożenia eksportu. Wiele krajów, m. in. Polska, korzysta ze specjalnych udogodnień importowych przyznawanych dla propagandy kultury USA w ramach tzw. International Medium Guarante (IMG): np. w ramach przyznawanej co roku kwoty eksportowej IMG państwo importujące książki z USA płaci za nie w swej krajowej walucie. Duży nacisk kładzie się na produkcję przeznaczoną z góry dla konkretnego odbiorcy zagranicznego (m. in. Ameryka Łacińska, Afryka), natomiast z normalnej produkcji zaledwie kilka procent lokuje się na rynkach zagranicznych i jedynie najpoważniejsze, zwłaszcza uniwersyteckie, wydawnictwa wywożą 10-15% swych publikacji. Główne kierunki eksportu to Kanada, Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia, Indie, Ameryka Łacińska, Japonia, Francja, NR.F. Import pochodzi głównie z Wielkiej Brytanii (ok. 50%), NRF, Holandii, Francji i Włoch. Książki polskie sprowadzają m. in.: W.S. Heinmann. Imported Books; The Polish Book Importing Co. i Ste-chert-Haffner (tylko książki naukowe) wszystkie w Nowym Jorku oraz People's Stationery and Books Storę (Księgarnia Ludowa w Detroit). Pomiędzy wydawcami asortymentystami pośredniczą często księgarze-hurtownicy lub angenci-sprzedawcy, działający na rzecz danego wydawnictwa w określonym rejonie. Najwyższą instancją wydawniczą jest American Book Publishers Council, w której skład obok przedstawicieli wydawców
2223
2224
STATUT
wchodzą przedstawiciele rządu i niektórych organizacji społecznych i kulturalnych. Wśród innych instytucji zawodowych wyróżnia się Ajnerican Textbook Publishers Institute.
H. Boynton: Annals of american booksellmg 1638-1850. 1932.
H. Lehmann - Haupt, L. Wroth, G. Rollo Silver: The book in Amerika... 1951. American book trade directory. 1953.
Trends in american book publishing. '"Libr. Trends" 1958-59 nr 1. "Publ. International Year Book" 1962. Z. Daniło-wicz: Książka na amerykańskim rynku. "Księgarz" 1964 nr 3.
Papiernictwo. Z wyrobem papieru zapoznano się tu dopiero pod koniec XVII w. Pierwsza papiernia powstała w 1690 w Gerrnantown k. Filadelfii dzięki działalności Williarna *Bradforda, drukarza z Filadelfii, i przybyłego z Niemiec papiernika "Wilhelma Rittinghausena, założyciela dynastii papierników. Następne młyny powstawały w Pensylwanii (1710 i 1729), w Elisabethtown N.J. (1728), w Milton Massachusetts (1728), w Williamsburgu w Vir-ginii (1744), w Nowym Jorku (1768). Okres wojen stał się dość silnym bodźcem do rozwoju papiernictwa ze względu na zwiększone zużycie papieru na cele propagandowe. W 1810 na terenie USA działało ponad 200 młynów papierniczych, jednak na przełomie XVIII i XIX w. papieru było piało i był bardzo drogi. Pierwsza maszyna papiernicza została zbudowana w firmie Smith i Winchester w South Windham, Connecticut w 1829. Od tej chwili rozpoczął się rozwój przemysłu celulozowo--papierniczego w USA. Obecnie zużywa się tu papieru i tektury łącznie 217,2 kg na głowę przy produkcji 37446000 ton i eksporcie 1546000 ton. Produkcja mas włóknistych wynosi 32034000 ton, a ich eksport 1433000 ton; zużycie makulatury 8526000 ton. Dynamikę rozwoju przemysłu papierniczego ilustrują następujące liczby: w 1899 produkcja wynosiła 1966000 ton, w 1940 13136700 ton, a w 1964 37446000 ton. Nieomal cały wielki import pochodzi z Kanady i dotyczy w większości papieru gazetowego.
Zob. też Czasopisma zawodowe, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
STARE DRUKI, publikacje z okresu od wynalezienia druku do końca XVIII w. (31 XII 1800), a więc także *inkunabuły. W różnych czasach i różnych krajach przyjmowano końcową datę S.d. rozmaicie, w zależności od przełomowych dat w historii lub w dziejach literatury danego kraju. Ostatnio niemal w całym świecie przyjmuje się r. 1800 (do wyjątków m. in. należy Anglia, gdzie granicą jest r. 1640). S.d. cechuje ręczne wytwarzanie wszystkich ich składników: papieru, typografii, ew. ilustracji i oprawy.
Zob. też Cimelia.
STAROWOLSKI Szymon (1588-1656), polihistor, uważany za pierwszego poi. bibliografa. Najważniejsze dzieła S.: Scriptorum Polonicorum Hekatontas seu Centum illustrium Poloniae scriptorum elogia et vitae (wyd. 1, Franco-forti 1625; wyd. następne 1627, 1644; nadto w jego Tractatus tres, \Tb"b, w części nakładu 1734), zbiór biografij z informacjami bibliograficznymi (173 pisarzy w wyd. 1, 230 w 2 wyd.), pełny przekład Hekatontas w tłumaczeniu i z komentarzami J. Starnawskiego (Setnik pisarzów poi. albo pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzy poi., 1970); De claris oratoribus Sarmatiae (Florentia 1628; przedruki: 1756 i 1758), uzupełnienie pracy poprzedniej w zakresie staropolskich mówców; Laudatio Almae Academiae Cracoviensis (Cracovia 1639), zawierająca m. in. informacje o pismach profesorów Akademii Krakowskiej.
J. Starnawski: Sz.S. Hekatontas i początki bibłiogr. poi. "Roczniki Hum." 1964 z.l.
STARSZA KURSYWA RZYMSKA (kapitalna, majuskulna) zob. PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE.
STATIONARIUS zob. STACJONARIUSZ.
STATUT, zbiór prawa przedmiotowego, stanowionego przez monarchę lub (później) w jego imieniu i za jego zgodą przez sejm. Działalność ustawodawcza monarchów w Polsce do poł. XIV w. jest znana jedynie z pośrednich przekazów źródłowych w *kronikach, oryginalne teksty S. nie zachowały się, a niektóre z nich zostały jedynie ustnie przekazane (np. S. o senioracie Bolesława Krzy-woustego). Dopiero Kazimierz W. po zjednoczeniu państwa uznał za konieczne ujednolicenie istniejącego dotychczas prawa zwyczajowego i sądowego. S. wiślickie i piotrkowskie Kazimierza W. z 1. 1346-1347 dochowały się w różnych rękopiśmiennych *zwodach z XV w. Zawartość zwodów była różna: obejmowała bądź jedynie S. małopolski (59 artykułów), bądź uzupełniony artykułami ze S. wielkopol. (podstawowe 34 artykuły) i późniejszymi dodatkami (powstałymi przed 1401). Z późniejszych S. szczególnie ważny był S. warcki z 1423, złożony z 30 artykułów, które rozwijały i zmieniały postanowienia S. Kazimierza W. Pierwsza publikacja S. pod nazwą Syntagmata (druk. w Lipsku ok. 1488) zawierała obok S. Kazimierza W. także S. późniejsze z XV w. Próbą kodyfikacji prawa koronnego był tzw. S. Łaskiego, wyd. w 1506. Wreszcie jako rezultat pracy komisji sejmowej powołanej w 1520 powstał projekt Correctura iuriutn z 1532 zwany korekturą Taszyckiego. Dalszym uzupełnieniem S. były konstytucje sejmowe, publikowane współcześnie po sejmach, a zebrane w XVIII w. w wydawnictwie pt. *Volumina legum (t. 1-8, 1732-1782), głównie z inicjatywy
2225
2226
STATYSTYKA BIBLIOTECZNA
Stanisława Konarskiego. Osobno powstały S. mazowieckie z końca XIV i z XV w. oraz S. lit. z 1.1529, 1566 i 1588.
STATYSTYKA BIBLIOTECZNA, dział statystyki mający za przedmiot stan i działalność poszczególnych bibl., sieci bibliotecznych i całego systemu bibliotecznego w kraju lub na świecie. Rozwój S.b. następował w miarę wzrostu bibl. i upowszechniania metod statystycznych; jako osobne zagadnienie w bibliotekarstwie zaczęła się wyodrębniać w pierwszej poł. XIX w. W 1863 we Włoszech przedstawiono po raz pierwszy działalność niektórych bibliotek poprzez liczbę wypożyczeń. Od końca w. XIX w Bawarii, później w Rosji i w innych krajach rozpoczęto próby opracowania zasad S.b., które wyrażały się m. in. dążeniem do objęcia badaniami wszystkich bibl. kraju. W 1927 Komisja Mieszana Międzynarodowego Instytutu Współpracy Intelektualnej w Paryżu oraz Międzynarodowego Instytutu Statystycznego w Hadze opracowała zasady międzynarodowej S.b., która jednak nie została zrealizowana ze względu na braki w krajowych S.b. Od 1950 prace nad międzynarodową S.b. prowadzi *UNESCO, dążąc do jej normalizacji w skali światowej i publikując co roku dane z poszczególnych krajów, m.in. w: "Statistical Yearbook New York United Nations" oraz "Statistical Yearbook Paris Unesco". Wydaje również statystyki specjalne, np. "Statistiques sur les biblio-theques Paris" 1959.
W Polsce dopiero w 1. 1925-1929 S.b. zaczęła wychodzić ze stadium liczbowych informacji o poszczególnych bibl. Pierwsze dane ujmujące już całość niektórych typów bibl. były publikowane przez Główny Urząd Statystyczny w Roczniku statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, 1928-1930, oraz w Małym roczniku statystycznym, 1930--1939. Od 1945 Główny Urząd Statystyczny zajmuje się ogólnokrajową S.b., ustalając formularze sprawozdawczo--statystyczne dla poszczególnych typów bibl. i publikując od 1947 dane zbiorcze w "Roczniku Statystycznym" w "Statystyce Kultury" (zeszyty "Statystyki Polski"). Podbudowę do S.b. ogólnokrajowej daje dokumentacja i sprawozdawczość wewnętrzna poszczególnych bibl. W S.b. prowadzonej przez GUS wyróżnia się następujące typy bibl.: publiczne, powszechne, związków zawodowych, pedagogiczne, fachowe, instytucji naukowych, szkolne, placówek opieki pozaszkolnej nad dzieckiem i młodzieżą, szpitalne i in. Wszystkie bibl. rozpatruje się w poi. S.b. pod względem organizacji, wielkości i charakteru zbiorów, siedziby, personelu, lokalu, budżetu oraz świadczonych przez nie usług: wypożyczenia miejscowe i międzybibl. (krajowe i zagraniczne), odwiedziny w czytelniach, czytelnicy, udzielone informacje itd. Specjalnie rozbudowane badanie ^czytelnictwa, przekraczające często swoim za-
sięgiem ramy S.b., nosi nazwę statystyki czytelnictwa. W zależności od badanych zagadnień S.b. posługuje się różnymi jednostkami; dla zbiorów: wolumen, tytuł, inna jednostka inwentarzowa, czasem metr bieżący półek; dla udostępnienia: wypożyczenie, odwiedziny, czytelnik; dla służby informacyjnej liczba udzielonych informacji. Stosunki tych różnych liczb, przedstawiając stan i zmiany w organizacji i działalności bibl., pozwalają na bardziej wnikliwe ich charakterystyki. Jednym z najczęściej stosowanych współczynników jest frekwencj a (łac. frequen-tia = wielka liczba, częstość uczęszczania), wskazująca na wzrost lub spadek odwiedzin bibl.; ponadto stosuje się współczynniki obrotu książki, ruchu i składu księgozbioru, aktywności czytelników i wiele in. Ażeby S.b. mogła sprostać swoim zadaniom, musi być możliwie najściślej ujednolicona pod względem terminologii przyjmowanych jednostek i miar, stosowanych klasyfikacji, a także samego zakresu badań. Dalszy rozwój S.b. zależy od jej normalizacji w skali światowej i poszczególnych krajów. J. Bornsteinowa: Zadania i drogi statystyki bibliotecznej. "Kwart. Statyst." 1932 z. 2. S. Leyh: Statistik. W: Handbuch d. Bibliothekswissenschaft. 1961. Normalisation intern, des statistiąues relatives mix bibl. "BuŁ Bibl. France" 1967 nr 4.
STATYSTYKA WYDAWNICTW, dział statystyki społecznej mający za przedmiot produkcję wydawniczą. S.w. dzieli się na statystykę ^wydawnictw nieperiodycznych (książek, nut, map i albumów rycin) oraz statystykę wydawnictw periodycznych. S.w. może również obejmować inne rodzaje dokumentów, jak wydawnictwa dla niewidomych, płyty, publikacje w postaci fotografii i mikroreprodukcji, a także teksty wydawniczo niesamo-istne: artykuły w czasopismach, utwory jakiegoś autora itd. W praktyce S.w. ogranicza się najczęściej do książek i czasopism. S.w. jest sporządzana przeważnie w oparciu
0 ustawowy ^egzemplarz obowiązkowy i urzędową rejestrację wydawnictw. W Polsce od 1928 dane S.w. opracowują wspólnie Główny Urząd Statystyczny (GUS)
1 *Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej; od 1955 na podstawie porozumienia z GUS Instytut Bibliograficzny. Ważniejsze specjalne publikacje poza ogólnymi wydawnictwami statystycznymi GUS: Statystyka druków 1928-1930 (Warszawa 1932), wyd. przez Instytut Bibliograficzny; roczna "Statystyka Druków" 1931-1935 w ramach Statystyki Polski, wyd. przez Główny Urząd Statystyczny; "Ruch Wydawniczy w Liczbach" (od 1955), Śwyd. przez Instytut Bibliograficzny. Ś W poł. S.w. podstawową jednostką statystyczną jest tytuł; wyjątkowo w latach 1951-1962 jako podstawową jednostkę przyjmowano *wolumen. Ponadto uwzględnia się również liczbę wydanych egzemplarzy, tj. nakład oraz *arkusze wydawnicze (względnie drukarskie) jednego egzemplarza. W statystyce periodyków odróżnia się nadto przeciętny nakład
2227
2228
ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTUVWXYZ2Ż ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTUVWXYZŻŹ ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTUVWXYZŻŻ 1234567890
abcdelghijkllmnoprstuvwxyzżź abcdefghijkHmnoprstuvwxyzżź abcdefghiklłmnoprstuvwxyzżź abcdefghijklłmnoprstuvwxyzżź 1234567890
ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTUVWXYZŻŹ ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTUVWXYZŻŹ ABCDE 1234567890 abcdef ghi jklłmnoprstuvwxyzżź abcdef ghi jklłmnoprstuvwxyzżź abcdef ghi jklłmnoprstuvwxyźżź 1234567890
ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTUVWXYZŻŹ ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTUV 1234567890 abcdefghijklłmnoprstuvwxyzżź abcdefghijklłmnoprstuvwxyzżź abcdefghijklł 1234567890
ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTUVWXYZŻŹ ABCDEFGHIJKLŁMNOPRST abcdef ghi jklłmnoprstuvwxyzżź abcdef ghijklłmnoprstuvwxy zżź 1234567890
ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTUVWXYZŻŹABCDEFGHI abcdef ghijklłmnoprstuvwxyzżź abcdef ghi jklłm 1234567890
ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTUV WXYZŻŹ AB
abcdefghijklfmnoprstuvwxyzżź abcd 1234567890
ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTUVWXY
abcdefghijklłmnoprstuvwxyz 1234567890
ABCDEFGHIJKLŁMNOPRSTU
abcdefghijklłmnoprstul234567890
ABCDEFGHIJKLŁMNOJ
abcdefghijklłm 1234567890
ABCDEFGHIJKLŁI
abcdefghl234567890
TAB. 43. STOPIEŃ PISMA
Czcionka: Modena jasna. Krój od 6 do 48 punktów
} KATECHIZM
O TAlEMUlCACtt
ffiZĄDU POLSKIEGO,
ii jtoŁi bjt około Roku i?J5 npi6ł
kwitę po Petiku
O
T0WAHSTST17TS
. SAMBORZE,
* Drokirni Jego Crfr(k - Królewfto Apoftol-
fliicy Metó. Sa* i~$. iiwł <- Sytam.
Parna P*sk< - Sekcj* llł-cirj
W nKUKABKI A. P1KARD,
QlfAt V0LT*iRL, l5.
1833.
górników i tmtmkó^t
Ptrra z krwawy tlvkm,i -4 Unyta^tką!
Do ifibati**^*, CJit-!-p
eso^g' Kf*aw)t tłą4 P-łsatJMiiega siara si< terorcm i bagoetam; pnf t-j-**
O. SłĄ*j* (lmt. ftotats M
*! Polsłtł Kob:*Ś -\ * ycłi. Slrnltt rols^r
Łn# -,>.^)ci'.>- CZG,
T
klęska
Wasią (rięs*3. Wyo-r t Slr;k:oue < pmsici
Mbają Warn bp>raii*d
l
wftf *-Ś'tlttCIP w
i PPS, Bimttu. C* a, BB Sr n;cl;t U*. Ś ł-g" kt^in k^j W*m
8 wttditnstj PPS kt"'t* ó*H W-f*n i? brtó% */ i ZO nwt-l< prokŁm**wi 6'"J* pod mpo-? 5 iiri j h
i u\\o pod Jej kierownictw m ir#i* ote !
*ttt,4f p d tisfv KPP t KZM n frotii w
2Ś!!*'
i cW
j Stra|k Po , teio*a i * * Pr*cs t
Organ Ś#-i SBejaltenrtracji Królestwa Mskint i lit*!.
Gzcmony Sztandar.
i G 6 R K C K !
KAMIENIE NA SZANIEC
O P O W I A I) A N I I
O WOJTKU I CZARNYM
KOPK
WARSZAWA, UPIEC 1943 KOKU
TAB. 44. TAJNE WYDAWNICTWA
1. Tajny druk Grólla z 1790, Katechizm tajemnic rządu poi F.S. Jezierskiego. 2. Karta tytułowa dzieła A. Jełowickiego wyd tajnie przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich. 3. Pierwszy nr czasop. socjalistycznego "Czerwony Sztandar" z programo wym utworem B. Czcrwiiiskiego, redagował F. Dzierżyński. 4. Jedna z licznych ulotek komunistycznych, wydawanych prze: KPP w latach trzydziestych. 5. Okupacyjna publikacja A. Kamińskiego (J. Góreckiego) Kamienie na szaniec, 1943
STECHERT-HAFNER
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
STATYSTYKA DRUKÓW 1935
WHSZłWA 1 9 i I
Karta tytułowa rocznego wydawnictwa GUS
jednego numeru i nakład globalny, a często uwzględnia się także liczbę zeszytów w roku. W zależności od potrzeb opracowuje się S.w. wg różnych cech charakteryzujących wydawnictwa pod względem treści, miejsca wydania, instytucji wydawniczej itd. Międzynarodową S.w. zajxnuje się *UNESCO, dążąc do jej unifikacji w skali światowej i publikując dane dotyczące poszczególnych krajów, m. in. co roku w "Statistical Year-book", wyd. przez ONZ, a także w specjalnych wydawnictwach: Production de livres 1937-1945 et traductions 1950-1954, Paris 1956; Statistiques sur les journaux et autres periodiques, Paris 1960.
J. Muszkowski: Rejestracja produkcji wydawniczej, "Życie Liter." 1948 z. 1/6. Ś M. Czarnowska: Z zagadnień statystyki wydawnictw. "Prz. Bibl." 1956 z. 1. Recommendation concerning the intemational standardization oj statistics relating to book production and periodicals. 1964. (Rec: M. Czarnowska, "Prz. Bibl." 1965 z. 2).
STAUROPIGIALNA DRUKARNIA we Lwowie została zał. w 1584 przez Bractwo Stauropigialne (tzu.
2229
EWoK 72
wyjęte spod władzy miejscowego bpa i podporządkowane patriarsze konstantynopolitańskiemu) przy cerkwi Wniebowzięcia (Uspienija) Najświętszej Marii Panny. Podstawą S.D. stał się warsztat I. *Fiodorowa, zakupiony przez biskupa Gedeona Bałabana w porozumieniu z Bractwem, które po sporach z Bałabanem stało się wyłącznym właścicielem oficyny. Bractwo nieustannie zabiegało o prawa i *przywileje dla S.D. u królów poi. (pierwszy przywilej królewski nadał Zygmunt III 15 X1592) oraz u bpów katolickich i prawosławnych. Walczyło także o wyłączność praw do tłoczenia liturgicznych dzieł alfabetem cy-rylickim z prywatnymi i klasztornymi oficynami, m. in. M. *Śloską oraz dawnym jego współpracownikiem Andrzejem Skulskim, któremu w końcu powierzyło zarząd S.D. (1641-1643). Bractwo przeciwstawiało się również działalności drukarń unickich bpa Józefa SzunJańskiego w 1677 i następnie oo. bazylianów we Lwowie. Doprowadziło to do zamknięcia S.D. (1722-1726), a po wznowieniu pracy w 1727 do kontroli jej wydawnictw. Proces (1733-1739) z oficyną założoną przez Atanazego Szumlańskiego przy klasztorze w Uniowie zakończył się ograniczeniem przywilejów Bractwa. Ponadto od 1730 Bractwo toczyło parokrotnie wznawiany spór z oficyną oo. bazylianów w Poczajowie, zakończony w 1771. Dopiero po rozbiorze Polski rozdzielone granicami drukarnie nawiązały przyjacielskie stosunki. W 1788 S.D. została przemianowana na Instytut Stauropigialny (Stauropigij-skij Jjistitut). Oficyna Bractwa podejmowała również pracę na eksport, zaopatrując Mołdawię w druki tłoczone cyrylicą po rumuńsku. Odlewnia czcionek, istniejąca przy Stauropigii, wykonywała zamówienia obce, np. dla drukarni w Jassach. W początkach XIX w. S.D. była jedyną ruską oficyną na obszarze Austro-Węgier i tłoczyła dla Galicji, Bukowiny i Rusi Zakarpackiej. Stała jednak w tym czasie na tak niskim poziomie, że w 1815 Ukraińcy drukowali swoje książki w Budapeszcie. W 1. 1816--1820 S.D. zaopatrzyła się w nowe czcionki i rozszerzyła zakres wydawnictw. W 1. 30-tych tłoczyła po polsku, po niemiecku i po łacinie. W drugiej poł. XIX w. działalność S.D. znacznie wzrosła. Zwiększyła się zwłaszcza produkcja książek świeckich w ukraińskim j. literackim. W XX w. wszystkie prawie ukraińskie wydawnictwa lwowskie wychodziły spod pras Stauropigii.
Drukarze. T. 6. 1960. J. Isajewicz: Izdatielskaja dieja-tielnost' Lwowskogo Bratstwa w XVI-XVIII w. "Kniga". Sb. 7. 1962.
STECHERT-HAFNER, dawniej G.E. Stechert & Co., zał. w 1872 w Nowym Jorku firma obejmująca księgarnię, antykwariat i kolportaż czasop. Kolportuje ona głównie książki niem. w USA. Od 1876 przedsiębiorstwo posiadało skład w Lipsku, od 1877 w Londynie, od
2230
STEFAŃSKI
1892 w Paryżu; po drugiej wojnie światowej w Stuttgar-cie. Od listopada 1946 S.-H. wydaje miesięcznik "Ste-chert-Hafiier Book News" i pracuje dla wielu bibl., wyższych uczelni i zakładów przemysłowych.
STEFAŃSKI Walenty Maciej (1813-1877), księgarz, drukarz, wydawca. Terminował w drukarni Deckera w Poznaniu. "W 1831 wziął udział w powstaniu listopadowym, za co był więziony, a następnie wcielony do wojska pruskiego. W 1839 otworzył w Poznaniu księgarnię i drukarnię. Równocześnie rozwinął szeroką działalność społeczną i patriotyczną związaną z rewolucyjnym skrzydłem obozu demokratycznego, inspirowanym przez Henryka Kapoieńskiego i Edwarda Depabowskiego. Po upadku powstania 1848 założył Ligę Miasta Poznania. Działalność księgarską, drukarską i wydawniczą podporządkował celopi politycznypi. Prowadził księgarnię zaopatrzoną w druki patriotyczne, przeważnie zakazane. Z jego oficyny wyszły: Obraz bibliograficzno-history czny A.B.jochc-ra; Dzieje Litwy i Rusi J. Lelewela; Encyklopedia powszechna, Prawdy żywotne narodu polskiego i Filozofia ekonomii materialnej ludzkiego społeczeństwa Henryka Kapiieńskiego; Pamiętniki Józefa Wybickiego oraz wiele odbitek artykułów z czasop. Wydawał liczne czasop.: "Gazetę Polską" (1848-1850), "Wielkopolanina" (1848-1850), "Zeitung des Ostens" (1849), "Szkołę Polską", "Szkołę dla Dzieci", "Krzyż a Miecz" (1850), "Gońca Polskiego" (1850-1851). W 1852 władze niem. cofnęły piu koncesję na prowadzenie księgarni i drukarni. W 1853 opuścił Poznań, przenosząc się na Pomorze, gdzie dalej prowadził działalność spiskową. Do śmierci działał w Kółku Rolniczym w Piasecznie i w zał. przez siebie Tow. Rolniczym i Spółce Pożyczkowej w Pelplinie, w którym osiadł na stałe w 1864.
F. Paprocki: W.M.B... W: W stulecie Wiosny Ludów. T. 4. 1951; T. 5. 1953. F. Paprocki: W.S. 1813-1877. W: Wybitni Wielkopolanie. 1959.Ś P. Tiałowski: Życiorys i działalność księgarza W.S. "Kronika Miasta Poznania" T. 14: 1936 nr 3.
STEINLE Edward Jakob von (1810-1886), niem. malarz i ilustrator. W 1828 związał się z F. *Overbeckicm i grupą nazarejczyków w Rzymie. Współpracował przy ilustr. Pocciego i Gorresa Festkalender (1835-1837) oraz Gorresa Deutsches Hausbuch. Wykonał cykl ilustr. do Cl. Brentana Chronika eines fahrenden Schiilers (Augs-burg 1882, 7 ilustr.). W 1. 1837-1838 wykonał rys. do drzew, w stylu staroniem. mistrzów do dzieła Tomasza a Kempis Nachfolge Christi (liczne bordiury), a w 1841 4 ilustr. do Cottasche Bilderbibeh
Thieme-Becker XXXI.
STEINLEN Theophile Alexandre (1895-1923), fr. malarz, grafik i ilustrator. W Paryżu w 1882 współpracował
z "Gazette du Chat". Na jego twórczość wywarli wpływ Verlaine, *Toulouse-Lautrec, Valloton i Forain. Był kronikarzem Montmartre'u i bojownikiem o sprawiedliwość społeczną. Posługiwał się ołówkiem, piórkiem, akwarelą i litografią. Uważany jest za pioniera barwnej litografii. W 1872 ilustrował La Chanson dc 1'enfant, a w "Gazette de Chat Noir" ukazywały się Les Mesauentures du corbeau pochard i Pages de chats. Od 1887 zaczął się interesować tematyką socjalną. Wykonane w 1888 rys. piórkiem do zbioru poematów Dans la rue Aristida Bruanta przyniosły mu szeroki rozgłos. W 1889 powstała jego litogr. kredką Le Retour du hois de dimanche. W 1891-1900 dostarczał litogr. barwnych do dziennika Dumonta "Gil Blas". W ok. 300 rys., które wywołały z jednej strony poważne ataki, z drugiej przyniosły mu wielki sukces we Francji i za granicą, przedstawił nędzę robotników fr. Litogr. podpisywał P.P. (Petit Pierre = Steinlen). Był stałym współpracownikiem czasop. ,,La Feuille", "La Familie", ,,L'Assiete au beurre", "La Caricature", "Le Rire", "Le Canard Sauvage". W 1900 ilustrował 12 litogr. barwnymi Ch. Nodiera Histoire du chien de Jean Brisquet, poprzedzoną Anatola France'a Lettre a Jeanne. Od tego czasu datuje się jego współpraca z Anatolem Francem i Pelletanem. Do wybitnych prac S. należą: L'A[faire Crainąuebille A. France'a (63 ilustr., 1901), Les Pawres gens V. Hugo (15 ilustr., 1902), Le Yagabond G. de Mau-passanta (litogr. barwne, 1902), Funerailles d'Emile Zola A. France'a (1902), La Chanson des gueux J. Richepina (216 litogr., 1904), dzieło poświęcone pracy górników Les Gueules noires E. Morela (15 litogr., 1907) i ostatnia Barabbas paroles dans la valUe L. Descavesa (1914). Największą popularność przyniósł mu album Les Chats dessins sans paroles. Okładka jest repliką słynnego jego afisza "Le Lait de Vingeame" (1898).
Dictionnaire de la Peinture Modernę Fernand Hazan. 1954. Ś "Les Cahiers d'Art Doc." 1960 nr 4.
STELA NAGROBNA (z gr. stele = słup, kolumna), stawiana w starożytności jako pomnik zmarłemu, posiadała obok płaskorzeźby wyryty napis przedstawiający czyny zmarłego lub stwierdzający, kto komu ten pomnik poświęcił. Te *inskrypcje stanowią obecnie jedno ze źródeł wiadomości pisanych o dawnych dziejach. Odczytywaniem napisów na S. zajmuje się ^epigrafika.
Zob. też Epitafium.
STEMPEL zob. PATRYCA, TŁOKI INTROLIGATORSKIE.
STEMPFEROWIE, rodzina papierników: 1. Stefan starszy (zm. przed 1538), wybitny papiernik wrocław-
2231
2232
ski, przybył do Wrocławia z Bazylei przed 1507 i objął w dzierżawę papiernię miejską. Spaloną w 1523 odbudowano w 1526 na koszt miasta, ale układ z tegoż roku przewidywał, że S. wykupi ją na własność, spłacając w ratach 230 grzywien. 2. Tomasz (zm. po 1545), Stefan młodszy, synowie, trudnili się również papiernictwem. Stefan młodszy po śmierci ojca prowadził przez pewien czas wraz z matką papiernię wrocławską, Tomasz działał jako papiernik w Głogowie, a następnie jako pierwszy papiernik w Poznaniu, gdzie kierował kilkcma młynami bądź w samym mieście, bądź w jego okolicy. Produkował również karty do gry.
STENOGRAFIA, system pisania za pomocą krótkich umownych znaków, umożliwia dostosowanie szybkości pisma do szybkości mowy. Szybkość pisma normalnego wynosi 50-70 zgłosek na minutę, S. zaś pozwala notować do 450 zgłosek na minutę, czyli 7-8 razy więcej. Praca stenografa polega na wiernym zanotowaniu przemówień w postaci stenograjnu, który następnie służy do sporządzania maszynopisu. Osoba, która stenografuje i posiada umiejętność przepisania ste-nogramu na maszynie nazywa się stenotypistą. Istnieją maszyny stenograficzne, ktćre odbijają sylaby lub całe wyrazy.
Dzieje. Skróty, polegające na opuszczaniu pewnych liter, zaczęli stosować już Grecy. Pismo ich zwane tachy-grafią (gr. tachys = prędki) lub brachygrafią (gr. bra-chys = krótki) składało się z pionowych kresek, oznacza-
Przykład używanego w Polsce systemu stenografii (fragment początkowy hasła Stenografia)
jących spółgłoski, do których dodawano kreski poziome oznaczające samogłoski. Rzymianie oznaczali symbolami całe wyrazy, nazywając ten sposób notae vulgares. Właściwym twórcą kompletnego systemu pisma skróconego był Marcus Tullius Tiro, niewolnik grecki (ur. 103 p.n.e.), wyzwolony przez Cycerona i pełniący funkcję jego sekretarza. Noty tyrońskie, za pomocą których Tiro zapisywał mowy Cycerona, były pismem skróconym,
STENOGRAFIA
powstałym przeważnie z początkowych liter słów z dodatkiem spółgłoski dominującej lub znaku odróżniającego (diakrytycznego). Końcówki różniły się od źródłosłowu mniejszym znakiem. Dla częściej używanych wyrazów przyjął Tiro specjalne skróty, zwane *sigla. Liczba skrótów wynosiła początkowo 5000, później po rozwinięciu systemu Tircnaok. 13000. Zarzucono je w XI w. Twórcą nowoczesnego pisma skróconego oraz terminu S. był Anglik John Willis (The art of stenography, 1602), który opierając się na notach tyroiiskich zastosował na oznaczenie głosek najprostsze elementy geometryczne i cząstki liter. Od tego czasu S. stale jest ulepszana. Najczęściej używane litery lub słowa otrzymują znaki najkrótsze. Samogłoski w zasadzie zaznacza się tylko na początku lub na końcu wyrazów, w środku opuszcza się je lub oznacza symbolicznie przez oddalenie, podwyższenie, obniżenie oraz pogrubienie poprzedniej lub następnej spółgłoski. Przyjmuje się też krótkie znaki dla grup spółgłoskowych i zgłosek, przedrostków, przyrostków, końcówek. Najczęściej używane wyrazy zastępuje się tzw. znacznikami, najczęściej stosowane zwroty frazeo-gramami. W S. obowiązuje zasada fonetyczna, co nie tylko ułatwia stosowanie skrótów, ale umożliwia stenografowanie w różnych językach. Znaki wywodzą się z najprostszych ruchów ręki człowieka: linii prostej łamanej S/V, kolistej w lewo D, w prawo C, lub falistej w dół ^. Wszystkie systemy S. dzielą się na dwa kierunki: geometryczny i graficzny. Pierwszy opiera się na linii prostej, pionowej j, poziomej , kole O, łuku ( i punkcie .; drugi na cząstkach liter: b m ktj.W ostatnim stuleciu S. stała się niezmiernie popularna. W Anglii powstało 40 systemów, wśród nich dwa najbardziej powszechne: system Taylora i obecnie stosowany system Pit-mana. W Ameryce używa się systemu Gregga, we Francji systemu Duploye. System graficzny, zbudowany z cząstek pisma normalnego, opracował w 1824 Franciszek Gabelsberger w Niemczech. Podobne są systemy Niemców Stolzego i Schreya. Początek S. polskiej dał Józef Poliński dostosowując w 1861 system Gabelster-gera do potrzeb j. polskiego. Podobnej przeróbki systemu Stolzego dokonał Gumiński, systemu zaś Stolze-Schreya Balczyńska. Nad ulepszeniem systemu S. pracowali także Stanisław Korbel i Franciszek Kotas, autor "rychłopisu" wzorowanego na systemie czeskim. W 1956 adaptowano do potrzeb j. poi. jako tzw. Jednolity System Stenografii Polskiej system radziecki GESS (Gosudarstwiennaja Jedinaja Sistiema Stienografii), opracowany przez N.N. Sokołowa. Obecnie w Polsce używa się głównie trzech systemów: Gabelsbergera-Polińskiego, S. Korbla i Jednolitego Systemu Stenografii Polskiej. Działalność organizacyjną, wydawniczą i szkoleniową prowadzi Stowarzyszenie Stenografów i Maszynistek w Polsce z siedzibą w Warszawie,
2233
2234
STENOTYPIA
które ma swoje oddziały w większych miastach wojewódzkich.
Zob. też Stenotypia.
S. Taube, S. Bobrowska: Dzieje stenografii. 1931. N.N. Sokołów: Tieorieticzeskije osnowy gosudarstwiennoj jedinoj sistie-my stienografii. 1949. F. Moser, K. Erbach: Lebendige Kurz-schriftgeschichte. 1942.
STENOTYPIA (gr. stenos = w^ski, typos = odcisk), stenografowanie (*Stenografia) i przepisywanie steno-gramu na maszynie.
STEPHANUS zob. ESTIENNE.
STEREOTYP (gr. stereos = stężały, typos = odcisk), forma metalowa, gumowa lub z masy plastycznej (płaska lub półokrągła), stanowiąca odbicie *składu typograficznego lub *kliszy; służy do druku wielkich nakładów na maszynach drukarskich, zwłaszcza na rotacyjnych. Przy sporządzaniu form do S. stosuje się papier mache, szarawą substancję wytwarzaną z masy papierowej. Formy te można przechowywać do następnego wydania książki.
Zob. też Matryca.
STEREOTYPIA, proces przygotowywania stereotypów. W nowoczesnej technice drukarskiej znane są trzy metody otrzymywania stereotypów. Pierwszą z nich jest metoda odlewnicza. Stereotypy otrzymuje się ze sporządzonych sposobem mechanicznym *matryc formy drukarskiej. Z matryc wykonuje się odlew, który tym
różni się od kolumny składu, że tworzy metalowy blok. Stereotyp przeznaczony na maszynę rotacyjną ma kształt półkuliście wygięty, aby mógł przylegać do cylindra maszyny, podczas gdy oryginalna forma ma kształt płaski. Metoda odlewnicza ma najszersze zastosowanie, zwłaszcza przy druku gazet i czasopism. Chcąc otrzymać stereotyp przy zastosowaniu metody odlewniczej należy: przygotować odpowiednią formę oryginalną do matrycowania, odcisnąć z formy matrycę i z matrycy wykonać odlew. Karton do mechanicznego tłoczenia matryc produkowany jest maszynowo i w zależności od przeznaczenia matrycy musi odpowiadać różnym warunkom. Najważniejszą cechą dobrego kartonu matrycowego jest jego plastyczność. Do mechanicznego tłoczenia matryc używa się maszyny zwanej *kalandrem oraz pras
Forma do odlewu matrycy
Dawna gisernia stereotypowa
mechanicznych (najczęściej pras hydraulicznych). Powszechne zastosowanie przy matrycowaniu mają prasy hydrauliczne, które matrycują na zimno i na gorąco. Ze względu na to, że mogą one łatwo osiągnąć potrzebne ciśnienie do kilkuset ton na powierzchnię średniej formy można je stosować do matrycowania wszelkich form. Prasy te zaopatrzone są w automatyczne termostaty, pozwalające stale kontrolować stan temperatury. Suszenie matryc odbywa się albo w prasie tłoczącej (hydraulicznej), albo przy matrycach wykonanych na kalandrze i prasach mechanicznych w specjalnym bębnie lub w ramie. Szczególnie ważne w stereotypii gazetowej jest wyklejenie *klisz siatkowych. W tym celu wykonuje się tzw. *wycinkę zbyt jasnych miejsc w odbitce próbnej z kliszy.Wycinkę tę przykleja się na odwrotnej płaszczyźnie kliszy dokładnie w miejscach, które odpowiadają ciemnym partiom kliszy. Zarówno matryce stereotypowe, jak i sam odlew mogą być korygowane. Po wysuszeniu i skorygowaniu kieruje się matrycę do aparatów odlewniczych. W praktyce stosuje się najczęściej półautomatyczne aparaty odlewnicze. Metoda druga znana pod nazwą galwanostereotypii lub *galwanotypii, opiera się na procesach elektrolitycznych. Galwanotypy otrzymuje się drogą elektrolizy. Matryca ołowiana, woskowa lub z masy plastycznej służy jako katoda, anodą zaś jest metal powlekający, np. miedź, nikiel, żelazo. W celu nadania stereotypowi większej wytrzymałości w druku poddawany on jest często procesowi *galwanostegii, tj. powlekaniu niklem, chromem lub żelazem. Trzecia metoda polega na wytłaczaniu lub też odlewaniu stereotypów z mas plastycznych. Można je otrzymać albo drogą odlewu, albo też przez odciskanie. W obu wypadkach stosuje się specjalną matrycę z grubej bibuły, nasyconą specjalną żywicą fenolowo-formałdehydową. Formy z mas plas-
2235
2236
STOPIEŃ PISMA
tycznych wykazują dużo większą wytrzymałość niż normalne formy z metalu.
Dzieje. Próby dokonywania odlewów z form drukarskich pochodzą z XVI w. Dobre wyniki osiągnął na pocz. XVIII w. złotnik edynburski William Gcd, który odciskał formę czcionkową w gipsie i zalewał ją stopem drukarskim. Metodę jego podjął drukarz i odłewacz czcionek F. *Didot w Paryżu, a udoskonalił ją ok. 1804 lord Ch. *Stanhope w Londynie. W 1829 składacz C. *Genoux z Lyonu opatentował wynalazek matrycy stereotypowej, złożonej z kilku nałożonych na siebie i klajstrem sklejonych arkuszy bibułki oraz kartonu. Od 1882 używa się kartonowych matryc stereotypowych, wyrabisnych fabrycznie w różnych gatunkach.
W Polsce używano początkowo stereotypów odlewanych z *matrycy gipsowej sposobem Stanhope'a. Do 1829 zadrukowywano przy ich pcjnccy tkaniny, szczególnie perkale. Ze stere otypćw odbijano także *drzewo-ryty. Ten sposób druku nazywano także politypią. W 1829 w Warszawie w Drukarni Stereotypowej, zał. przez W. *Krasińskiego przy ul. Królewskiej 1063, wydrukowano Psałterz Dawida w przekładzie F. Karpiń-skiego. Fakt ten zanotował "Pamiętnik Warszawski": "Była to pierwsza książka drukowana ze stereotypów w naszym kraju, a podobno pierwsza drukowana na stałym lądzie metodą Stanhope'a".
G.A. Kuhler: A new histcry of stereotyping. 1941. H. Pieką rniak: Stereotypia. 1954.
STEREOTYPO "WNTA, dział drukarni lub oddzielny zakład, wy kcmij^cy sposobem mechanicznym albo środkami elekt rcchfrnicznyriii kopie form drukarskich do druku wie lkich n-klfdćw techniką druku wypukłego (*Stereotypi a). Kcpie te nszywEmy *stereotypsmi lub galwanotypami.
STERNACKI: 1. Sebastian (zm. przed 211 1635), drukarz ariański. Ożeniony z Judytą, córką A. *Rcdec-kiego, pracował u teścia od 1592 (?) w oficynie krakowskiej, później (od 20IV1600) w Rakcwie. Drukarnię zreorganizował i prowadzi! z dużym rozmachem w 1. 1602-1633. Pozostawał na usługach gminy ariańskiej, podlegał władzy synodów i wyznaczonych przez nie kuratorów. Wśród licznych prac tamtejszych teologów, myślicieli i pedagogów słynnych "Aten" ariańskich szczególny rozgłos uzyskał tzw. Katechizm rakcwski (wyd. 1605 po poi, 1608 po niem., 1609 po łac). Druki rakowskie docierały do Węgier, Holandii, Anglii. S. wydał ponadto, najczęściej anonimowo, wiele literatury popularnej i pięknej w j. poi., m. in. dzieła Klonowica i Paprockiego. 2. Paweł, syn Sebastiana i Judyty, zwany Bruzik podpisywał druki od 1634. Drukarnia została zamknięta
wraz ze szkołą rakowską 1 V 1638 z wyroku sądu sejmowego jako akt represji przeciwko znienawidzonym arianom. Nabył ją K. *Schedel z Krakowa. Paweł S. opuścił Raków zapewne dopiero w 1659.
A. Kawecka-G ryczowa: Prasy Krakowa i Rakowa w służbie antytrynitaryzmu. W: Studia nad arianizmem. 1959.
STĘPA, urządzenie *papierni, mające wielorakie zastosowanie w dawnej technice, poruszane najczęściej siłą wodną, w ciągu długich stuleci służące do rozwłókniania, tj. wyodrębniania włókien z nici tworzących tkaninę, i następnie do mielenia włókien na masę papierniczą. Zdolność powstawania *papieru, tj. spilśniania wyodrębnionych włókien, uwarunkowana jest należytym rozwinięciem ich powierzchni, co uzyskuje się przez ich mielenie, tj. cięcie i miażdżenie przy użyciu wcdy. Podstawowe elementy S. to: drewniane lub kamienne gniazdo i drewniany obity blachą tłuk, czyli stępor, osadzony na belce umocowanej przegubowo. Tłoki na zmianę unosiły się i opadały do wnętrza gniazda wypełnionego przerabianym materiałem. Ciężką belkę z tłukiem unosił do góry przy zmianie położenia czop nabity na długim wale drewnianym, stanowiącym oś koła wodnego. Gdy podczas obrotu wału czop dochodził do położenia, przy którym przestawał podtrzymywać swobodny koniec belki, wówczas belka opadała i tłuk z dużą siłą uderzał w wypełnienie gniazda. Równolegle do wału umieszczano gniazda wraz z odpowiadającymi im tłukami osadzonymi na belkach. Do kolejnego niejednoczesnego unoszenia belek służyły dalsze czopy zamocowane na wale wzdłuż linii śrubowej. Gniazda stosownie do rodzaju przeprowadzanych w nich operacji rozwłókniania i mielenia posiadały zamykane otwory zaopatrzone w siatki. Rozwłóknianie uprzednio pociętych przy pcjnccy siekiery szmat trwało zazwyczaj całą dobę przy ciągłym przepływie wcdy, mielenie o połowę krócej przy zamkniętym wylocie wody. *Masa papiernicza przygotowana w S. nsdawała się do czerpania z niej arkuszy. S. z czterema gniazdami i tłukami w ciągu jednego cyklu produkcyjnego przerabiała ck. Ć0 kg szmat.
STILUS zob. NARZĘDZIA PISARSKIE.
STOPIEŃ PISMA (z niem. Kegel), wymiar *czcionki między ścianką sygnaturową a ścianką tylną. Wg obowiązujących norm (FN/N-95034) z 1952 w Polsce ustalono następujące nazwy stopni czcionek drukarskich.
Borgis (Burgos), nazwa czcionki 9-punktcwej. Pierwotna nazwa "bourgeois" wskazuje, że czcionkami tej wielkości drukowano we Francji książki dla mieszczaństwa (burżuazji). Nazwa ta została zarzucona przez drukarstwo francuskie, natomiast jest nadal stosowana w^ krajach anglosaskich.
2237
2238
STOPKA
Wielkość stopnia czcionki
Nazwa stopni czcionek w *punktach
typogra- w mm
ficznych
Brylant 3 1,12
Diament 4 1,50
Perl 5 1,88
Nonparel 6 2,26
Kolonel (Mignon 7 2,63
Petit 8 3,01
Borgis (Burgos) 9 3,33
Garmond 10 3,76
Cycero 12 4,51
Mitel (Średnian) 14 5,26
Tercja 16 6,01
Dwugarmond (Tekst) 20 7,52
Półkwadrat 24 9,02
Dwumitel (Dwuśrednian) 28 10,53
Dwutercja 32 12,03
Konkordans 35 13,55
Kanon 36 13,53
Kwadrat 48 18,05
5 cycer 60 22,56
6 cycer 72 27,07
7 cycer 84 31,58
8 cycer 96 36,09
Brylant, nazwa najmniejszej czcionki wynoszącej 3 punkty wg systemu Didota i 4 punkty wg systemu ang. Nazwa ta podkreśla wyjątkowe trudności związane z wyprodukowaniem tak małych czcionek oraz rzadkość ich występowania w praktyce drukarskiej.
Cycero, nazwa czcionki wielkości 12 punktów, pochodząca od pierwszego wydania drukiem mów Cyce-rona czcionkami mniej więcej tej wielkości.
Diament, nazwa czcionki 4-punktowej, wskazująca na kosztowność jej wyprodukowania i rzadkość występowania w zasobach pism drukarskich.
Garmond (garmont, ang. Long Primer), określenie 10-punktowej czcionki, nazwanej tak na cześć wielkiego francuski;go drukarza i twórcy *krojów czcionek z XVI w. C. *Garamonda (lub Garamonta). Stopień ten w Niemczech środkowych i póln. nosi nazwę korpus, w pld. Niemczech zaś i w Austrii garmond.
Kanon, nazwa czcionki 36-punktowej, w Anglii 43-punktowej.
Kolonel (Mignon), nazwa czcionki 7-punktowej.
Konkordans, nazwa czcionki wielkości 36-punktów, a także rodzaj drobnego justunku (*Miteriał zecerski) danego stopnia o szerokości 3 cycer, tj. 36 punktów. W Niemczech nazwa ta określa wielkość materiału zecerskiego równą 48 punktom, czyli 4 cycera.
Kwadrat, nazwa czcionki wielkości 48 punktów.
Missal, nazwa wielkości czcionek wywodząca się od mszałów (ksiąg liturgicznych), które były składane czcion-
kami tej wielkości, stąd nazwa polska: pismo mszalne. Istnieją dwie odmiany stopni czcionek mszalnych: małe mszalne (mały Missal) wynoszące 48 punktów i duże mszalne (duży Missal) wynoszące 60 punktów.
Mitel (Średnian), nazwa czcionki wielkości 14 punktów. Dla tego stopnia lansuje się polską nazwę średnian. Nazwa wskazuje na pośrednie położenie wielkości tej czcionki między cycerem a tercją.
Nonparel (ang. en), nazwa czcionki 6-punktowej. Francuska nazwa (non pareille = nieporównywalny) wskazywała na duże trudności dawnych odlewaczy czcionek przy produkowaniu tak malej czcionki.
Perl, nazwa czcionki 5-punktowej. Dawna polska nazwa na ten stopień, perła, wskazuje na rzadkość i kosztowność tego pisma drukarskiego.
Petit, nazwa stopnia czcionki wielkości 8 punktów. Termin pochodzi z franc. (petit = mały) i określa małe czcionki, które znalazły powszechne zastosowanie w drukarstwie, zwłaszcza prasowym.
Półkwadrat, nazwa stopnia czcionki 24-punktowej, a także rodzaj drobnego justunku (*Materiał zecerski) danego stopnia czcionek o szerokości 2 cycer, czyli 24 punktów. W druk. niem. ta wielkość materiału zecerskiego nazywa się Doppelcicero (dwucycero).
Tercja (am;r. Columbian), nazwa stopnia czcionki wielkości 16 punktów.
Zob. tab. 43.
Zob. też Miarka drukarska, Miary drukarskie, Wysokość pisma.
STOPKA. CZASOPISMA, dane zamieszczone na końcu gazety, zawierające adres redakcji, telefony, godziny przyjęć, adresy oddziałów oraz niekiedy nazwiska zespołu redakcyjnego.
STOPKA DRUKARSKA DRUKARSKA.
zob. METRYKA
STOSS Rolet (ok. 1463-1502), franciszkanin, introligator, doradca w sprawach zakupu książek w Fryburgu szwajc. Na oprawach używał tłoka "fr rolet stosz".
STOWARZYSZENIA zob. ORGANIZACJE.
STO ^ARZYSZENIE AUTORÓW ZAIKS powstało w 1921. Działało początkowo jako Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych, następnie jako Stowarzyszenie Autorów, Kompozytorów i Wydawców Zaiks. Obecna nazwa od 1953. Celem S.A.Z. jest działalność w sprawach związanych z wykonywaniem *praw autorskich twórców poi., jak również twórców obcych, członków odpowiednich związków zagranicznych; przeprowadza zawieranie umów przenoszących autorskie prawa
2239
2240
STRACHOWSCY
majątkowe na inne osoby za wynagrodzeniem i na warunkach oznaczonych w takich umowach oraz podział wynagrodzeń uzyskanych zarówno z terytorium PRL, jak i zza granicy pomiędzy uprawnionych twórców. S.A.Z. jest członkiem Międzynarodowej Konfederacji Związków Autorskich.
Zob'. też Agencja autorska.
STOWARZYSZENIE BIBLIOTEKARZY POLSKICH (SBP), organizacja społeczna o charakterze fachowym i naukowym, skupiająca pracowników bibl. wszystkich typów, bibliografów oraz osoby związane zawodowo lub naukowo ze sprawami bibliotekarstwa i bibliografii. Istnieje od 1917; do 1945 pod nazwą: Związek Bibliotekarzy Polskich (ZBP), w 1.1946-1953 jako Związek Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich (ZBiAP). Kolejne statuty opublikowane w 1.: 1917,1926,1930,1947,1954,1957, 1961, 1964. Zadaniem SBP jest obrona i reprezentowanie interesów bibliotekarzy, podnoszenie kwalifikacji zawodowych, rozwijanie teorii i praktyki *bibliotekarstwa i *bibliografii. Jednostkami organizacyjnymi SBP są okręgi wojewódzkie (dawniej koła) i oddziały powiatowe. Władze naczelne tworzą: Ogólnokrajowy Zjazd Delegatów, Zarząd Główny, Prezydium ZG, Główna Komisja Rewizyjna, Główny Sąd Koleżeński. Działalność SBP opiera się na pracach sekcji, zajmujących się sprawami poszczególnych typów bibliotek (powszechnych, szkolnych i pedagogicznych, naukowych, fachowych) oraz zespołów problemowych (komisje, referaty), interesujących się określonymi zagadnieniami (np. zasady *katalogowania alfabetycznego, *katalogi centralne, bibliografia, *statystyka wydawnicza i biblioteczna, *współpraca bibliotek w zakresie *gromadzenia zbiorów, *budownictwo biblioteczne). W 1.1929-1939 rozległą działalność, zwłaszcza na użytek bibl. oświatowych, rozwijała Poradnia Biblioteczna Warszawskiego Koła ZBP, będąca poprzednikiem obecnego *Instytutu Książki i Czytelnictwa. Zadania Poradni w zakresie wytwarzania i rozprowadzania formularzy i innych pomocy bibliotecznych przejęła po wojnie Wytwórnia Pomocy Bibliotecznych działająca przy Zarządzie Głównym ZBiAP (1946-1951). SBP współdziała z władzami, organizacjami społecznymi i instytucjami przy opracowywaniu norm prawnych (*Prawo biblioteczne), dotyczących bibliotek Ś i bibliotekarzy, organizowaniu *kształcenia bibliotekarzy, kształtowaniu *połityki bibliotecznej (np. udział w pracach nad projektem ustawy bibliotecznej). W sprawach zawodowych bibliotekarzy SBP współpracuje ze związkami zawodowymi, skupiającymi pracowników bibl., w szczególności ze Związkiem Zawodowym Pracowników Kultury i Sztuki oraz Związkiem Nauczycielstwa Polskiego (Sekcja Bibliotekarska ZNP). SBP organizuje kursy bibliotekarskie i bibliograficzne,
2241
wykłady, odczyty i referaty, konferencje problepiowe oraz ogólnokrajowe *zjazdy bibliotekarzy. Do najważniejszych kierunków pracy SBP należy działalność wydawnicza, obejmująca wydawanie czasopism ("Przegląd Biblioteczny", "Bibliotekarz", "Poradnik Bibliotekarza", "Informator Bibliotekarza i Księgarza") oraz książek z zakresu praktyki i teorii bibliotekarstwa i bibliografii. SBP jest członkiem *Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarzy (International Federation of Library Asso-ciation) od chwili jej powstania (1929). W 1936 i 1959 odbywały się w Warszawie doroczne (IX i XXV) posiedzenia Rady IFLA. W 1947 przedstawiciel Polski (A. *Birkenmajer) został wybrany honorowym wiceprzewodniczącym Federacji, a w 1. 1959-1964 przedstawiciel SBP (Helena Więckowska), jako jeden z wiceprzewodniczących, reprezentował we władzach IFLA kraje Europy Wschodniej. SBP było inicjatorem zorganizowania w IFLA (1960) Komisji Budownictwa Bibliotecznego. W 1957 została utworzona przy SBP Komisja Bibliograficzna Narodowa do współpracy z UNESCO. SBP, liczące w 1970 ok. 11027 członków, należy do największych organizacji bibliotekarskich w skali międzynarodowej (obok stowarzyszeń Stanów Zjednoczonych A.P. i Wielkiej Brytanii).
J. Baumgart: Rzut oka na dzieje Stów. Bibliotekarzy Poi. "Prz. Bibl." 1957 z. 4. A. Wróblewski: SPB. 1917-1967. Zarys informacji. 1968.
STRACHOWSCY (Strahowsky, Strachowsky), rodzina rytowników i ilustratorów czynnych na Śląsku w 1. 1719-1788: Bartłomiej (zm. 1759), działający we Wrocławiu w pierwszej poł. XVIII w., na Śląsk przybył ok. 1711 z Pomorza lub Warmii, założył we Wrocławiu warsztat ilustratorski, w którym pracował też jego brat (syn;) Florian Bartłomiej oraz synowie: starszy Bartłomiej Jan i młodszy Jan Beniamin (1728-1789). Prace warsztatu S. Śwyróżniają się tradycyjnym stosowaniem pewnych elementów dekoracyjnych, lecz wobec zaniku indywidualnych cech autorów i sygnowania prac jedynie nazwiskiem prawie nie ma możności dowiedzenia autorstwa poszczególnych sztycharzy. Dorobek S. liczy ok. 2500 ryc. (miedzioryty, rzadziej akwaforty) do ponad 800 książek i broszur. Są to winiety, inicjały, medale, herby, mapy, karty tyt" ryc. religijne, ekslibrisy. Stylistycznie reprezentują późny barok oraz rokoko(Jan Beniamin). Blisko połowa produkcji ich warsztatu wykonywana była dla wydawców Krakowa, Poznania, Częstochowy, Warszawy. Najważniejsze dzieła ilustrowane S.: P. Ha-dziewicza Prawda objaśniona, pozory przyćmione, ordi-nacia obroniona... (Wrocław 1756), G. Thebesa Liegnitzische Jahrbuecher (Jawor 1733), A. Kiedrzyńskiego Mensa Naza-rea... (Częstochowa 1763), A.I. Naramowskiego Facies re-
2242
STRAUBE
rum Sarmaticarum... (Wilno 1724), S. Ponińskiego Apoca-łipsis ascetica (Poznań 1771).
A. Więcek: Strachowscy: Z dziejów ihstratorstwa śląskiego XVIII w. 1960. A. Więcek: Grafika Śląska XVII i XVIII w. 1961.
STRAUBE Kasper, prawdopodobnie pierws2y drukarz pracujący w Krakowie w siedemdziesiątych 1. XV w. Brak o nim bliższych danych biograficznych. W krakowskich aktach sądowych notowany jest jako Casper Drucker, Caspar de Bavaria impressor librorum, Casper Straube von Dresen i Casper Straube fon Leypczke. Był więc drukarzem wędrownym, poprzednio może czeladnikiem G. *Zainera w Augsburgu, skąd wywędrował w początkach 1472. Z druków krakowskich jemu przypisywanych znamy obecnie cztery: Kalendarz astronomiczny na 1474; Franciscus de Platea: Opus restitutionum, usurarutn et ex-communicationum (1475; jedyny druk opatrzony datą), Jo-annes de Turrecremata: Explanatio in Psalterium, Cracis (1475-1476; jedyny druk z podaniem miejscowości, Cracis = Kraków) i Augustinus Aurelius: Opuscula (1476-1477). S. drukował zapewne nakładem bernardynów krakowskich i dlatego *sygnet umieszczony przy końcu tekstu Plateana do nich się odnosi. Trudności techniczne i materiałowe spowodowały, że teksty Plateana i Turre-crematy tłoczone były etapami i posiadają tzw. *warianty drukarskie.
J. Muszkowski: Początki drukarstwa w Krakowie. "Prace Polonist." 1951. A. Gryczowa: Drukarstwo poi. w dobie Odrodzenia. W: Bibliogr. literatury pot okresu Odrodzenia. 1954. B. Kocowski: Śląskie egzemplarze Turrecrematy "Explanatio in psalterium" i Plateanusa "Opus restitutionum" w świetle badań porównawczych. "Rocz. Bibl." 1961. A. Kamińska: Początki drukarstwa u> Krakowie. W: Księga pamiątkowa ku czci K. Estrei-chera... 1964.
STRĄBSKI Stanisław Jan (1813-1857), drukarz warszawski. Praktykę odbywał w drukami *Gałęzowskiego i Spółki, a od 1832 kierował nią wraz z S.Janickim. W lipcu 1843 założył własną drukarnię, która była pierwszą drukarnią przemysłową w Polsce. W 1846 posiadała sześć żelaznych pras ręcznych, dwie maszyny pośpieszne i 1 prasę żelazną do satynowania. Zatrudniała ponad 80 pracowników. Znana była ze swych starannych druków. Przechodziła różne koleje losu. W sierpniu 1854 S. sprzedał ją kupcowi Szmulowi Zajdencejgowi za 15165 rubli. S. był przewodniczącym Zgromadzenia Drukarzy Warszawskich i członkiem Archikonfraterni Literackiej.
STREJC Daniel zob. VETTER Dan;el.
STRESZCZENIE, krótka i zwięzła informacja o treści dzieła, często także w językach obcych (w j. ang. summary, fr. resume, niem. Zusammenfassung, ros.
rezjume, kratkoje sodierżanije), dokonany przez autora lub w porozumieniu z nim, w ^wydawnictwach zwartych często zamieszczany na końcu tomu. S. autorskie artykułu w czasop. lub wydawnictwie zbiorowym zazwyczaj umieszcza się między nagłówkiem artykułu i"jego tekstem. Wytyczne opracowywania S. autorskich zawiera norma PN-62/N-01168 Przepisy bibliograficzne. Streszczenie autorskie artykułu.
STRESZCZENIE DOKUMENTACYJNE zob. ANALIZY DOKUMENTACYJNE.
STROMER Uhnan, kupiec z Norymbergi. Dzięki trzem włoskim specjalistom uruchomił w 1390 na rz. Peg-nitz poza murami miasta młyn papierniczy. W zawartej umowie S. zapewnił sobie wyłączność współpracy specjalistów włoskich na terenie Niemiec. W drzeworycie przedstawiającym Norymbergę w Kronice H. Sche-dla (1493) uwidoczniono młyn S.
STRONA, stronica (łac. pagina), jedna z dwóch powierzchni *karty. W rpsach średniowiecznych, zwłaszcza większego formatu, S. dzieliła się często na *kolumny tekstu. S. odbita na pierwszej powierzchni karty nazywa się S. nieparzystą, na drugiej S. parzystą. S. czysta, na której nie dokonano odbicia kolumny, nazywa się vacat (łac. = wolny). Dla ustalenia sposobu składania tekstu skomplikowanego składa się kolumnę próbną, której odbicie, na przewidzianym dla danego dzieła papierze i na właściwym jego formacie, nazywamy S. próbną (*Odbitka O. próbna).
Zob. też Awers, Paginacja, Pagina fracta.
STRONA PAPIERU, w papierze odróżnia się S. sitową albo dolną i S. filcową albo górną. Dwu-stronność papieru jast następstwem warunków formowania *wstęgi papieru na sicie maszyny papierniczej, powodujących nierównomierne rozłożenie poszczególnych składników surowcowych w różnych warstwach papieru. Duże różnice, zwłaszcza w zawartości wypełniacza po obu S. p., powodują różny ich wygląd i różne własności. Zawartość wypełniacza w warstwie filcowej jest zawsze wyższa niż w warstwie sitowej. Wpływ na dwustronność papieru wywiera również kontakt formującej się wstęgi z sitem oraz mokrej wstęgi z filcem. S. sitowa papieru zachowuje na powierzchni papieru ślad sita, widoczny przy powiększeniu.
STRONICA zob. STRONA.
STRYCHULEC zob. TŁOKI INTROLIGATORSKIE.
2243
2244
SUBSKRYPCJA
STUCHS: 1. Georg (zm. 1520), jeden z najznakomitszych po *Kobergerze wczesnych drukarzy Norymbergi. Działał w 1.1485-1518. Prawie połowę bogatej produkcji jego oficyny stanowiły druki liturgiczne: mszały i brewiarze. Toteż zasób typograficzny warsztatu skompletowany był pod kątem tych potrzeb z przewagą charakterystycznych pism mszalnych i brewiarzowych. S. zaopatrywał w druki kościoły wschodnich i płn. Niemiec, a także Polski. M. in. przed 1500 wydrukował nakładem J. *Hallera dwa mszały krakowskie. Fałszywe było mniemanie, że S. przebywał w Krakowie. Ś 2. Johann, syn Georga, drukował w 1. 1509-1532.
"W. Bauman: Die Druckerei Stuchs zu Nurnberg (1484-1537). "Gutenberg-Jhrb." 1954. K. Piekarski: Krakowska Pana S. peregrynacja w legendę obrócona. "Silva Rerum" 1927 z. 8/9.
STYCHOMETRIA (gr. stichos = wiersz, metreo mierzę), stosowana już w starożytności zasada obliczania wierszy utworu. W rpsach antycznych wypisywano po każdej pełnej setce liczbę wierszy na marginesie, a na końcu liczbę wierszy całości. Stosowano obliczanie wierszy nie tylko utworów poetyckich, ale i prozy, posługując się się w tym celu normą wiersza o pewnej liczbie znaków: 34 do 38 liter lub 15'16 zgłosek. Obliczanie wierszy było podstawą wynagradzania skryptorów oraz stwierdzania kompletności odpisu danego tekstu. Edykt Dioklecjana ustalał stawkę 20-25 denarów za skopiowanie 100 wierszy, w m w. płacono 3-28 drachm za przepisanie 10000 wierszy. W *edytorstwie naukowym wszelkiego rodzaju tekstów, zwłaszcza zaś tekstów literackich, zabieg techniczny służący do ułatwienia powiązań między zawartością słowną (pojęciową czy formalną) poszczególnych wersów (linijek) tekstu podstawowego a odnoszącą się do niej dokumentacją w *aparacie krytycznym czy objaśnieniami w *komentarzu, *indeksach wyrazowych itd. Zabieg ten polega na umieszczaniu na marginesie lewym przed wierszami (rzadziej po wierszach na marg. prawym), a przy kolumnie dwułamowej w środku między *łamami, w odstępach co piąty wiersz (numeracja piątkowa), niekiedy co dziesiąty (numeracja dziesiątkowa) przypadającego numeru wiersza. Numeracja może biec, jako ciągła, przez cały utwór lub zamykać się w ramach wydzielonych jego części (akty w utworach dramatycznych) czy też przebiegać dla każdej strony tekstu oddzielnie (zaczynana od jednego).
STYFI Jan (1841-1921), drzeworytnik. Jeden z najbardziej zasłużonych ksylografów poi., czynny zarówno jako twórca, organizator zakładów drzeworytniczych i pedagog. W 1.1854-1856 uczył się malarstwa w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, po czym wstąpił do zakładu graficznego J. Munchheimera, gdzie pod kierunkiem
K. *De La Haye zapoznał się z sztuką drzeworytniczą. Swą wiedzę uzupełnił w Lipsku. Po powrocie do Warszawy pracował w *drzeworytni "Tygodnika Ilustrowanego", wkrótce objął jej kierownictwo. W 1867 przeszedł na analogiczne stanowisko do "Kłosów", po ich zamknięciu w 1890 wrócił do "Tygodnika". Obok licznych drzeworytów zamieszczonych w tych czasop. S. ilustrował też wiele książek, m. in. M. Ilnickiej Ilustrowany skarbczyk polski (1861-1863), Abecadlnik T. Nowosielskiego (1862), S. Jachowicza Bajki i powiastki (1871), K.W. Wójcickiego Klechdy (1876) i Z rodzinnej zagrody (1877-1881), Syrokomli Urodzonego Jana Dęboroga (1880), Marię^ Malczewskiego (1883), Lilię Wenedę Słowackiego (1883), Z. Zajączkowskiej Historię, w obrazach (1883), W. Żeleńskiej Lirnika polskiego (1883). Były to drzeworyty wg E. *Andriollego, W. *Gersona i in., ale specjalnością S. było odtwarzanie obrazów olejnych. Najwyższy poziom osiągnął w reprodukcjach kompozycji Matejki (część z nich weszła do Albumu Matejki z 1874).
M. Opałek: Drzeworyt v> czasop. poi. XIX st. 1949. K. Czarnocka: Półtora wieku grafiki poi. 1962.
STYKA. JAN (1858-1925), malarz, ilustrator. Studiował w wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych, w Rzymie, w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych oraz w Paryżu. Przeniósł się na stałe do Francji. W 1900 w Paryżu wydano w wersji fr. z jego ilustr.: H. Sienkiewicza Pójdźmy za nim, następnie Quo vadis? (1901-1903), a w 1922 Odyseję Homera.
A. Małczyńska: J. S. 1930.
STYLOMETRIA, metoda statystycznego badania zjawisk stylistycznych w utworach jednego lub więcej pisarzy celem wysnucia wniosków ogólnych dotyczących ewolucji twórczej danego pisarza, określenia wpływów obcych itd. Metoda S. zastosowana do grupy utworów jednego pisarza, których daty powstania są sporne, pozwala niekiedy (w połączeniu z innymi badaniami) na wysnucie hipotez o kolejności i czasie ich powstania.
Zob. też Krytyka tekstu.
SUBSKRYPCJA, zobowiązanie-uprawnienie do nabycia określonego dzieła mającego się ukazać, połączone z przedpłatą. S. ogłaszana bywa na dzieła wielotomowe, jak słowniki, encyklopedie, bibliogr., utwory literackie (wyd. zbiorowe), opracowania naukowe i in. wymagające dłuższego czasu na realizację autorską, redakcyjną, wy daw-niczą i drukarską kolejnych tomów oraz znacznych kosztów finansowych, których nakładca nie może sam pokryć w całości. Daje ona nakładcy możliwość częściowego sfinansowania dzieła przez jego odbiorców i ułatwia mu ustalenie odpowiedniej wysokości *nakładu. Nakładca
2245
2246
SUBSTANTWUM REGENS
określa czas, wysokość, miejsce i ewentualnych pośredników (księgarnie) pobierania przedpłat od zamawiających dzieło oraz czas i sposób realizacji podjętych wobec nich zobowiązali. Nabywca wpłacając z góry określoną należność, stanowiącą co najmniej równowartość pierwszego tomu dzieła, przyjmuje zobowiązanie wykupienia dalszych jego tomów w miarę ich ukazywania się. *Cena dzieła nabywanego drogą S. jest przeważnie niższa od jego ceny w wolnej sprzedaży. Dzieła wydane przy pomocy S. zawierały często drukowane dla celów propagandowych wykazy osób, które podpisały S. Pierwsza znana S. została ogłoszona w Hiszpanii w 1476. Do handlu księgarskiego w nowoczesnej formie wprowadził ją Brian Walton z okazji wydawanej przez siebie tzw. Biblii wielojęzycznej (Biblia Sacra Polyglotta, London 1655-1657). Pierwszą w Polsce S. ogłosił Jerzy Moric Weidmann, księgarz lipski i warszawski na Volumina Legum, wydane z inicjatywy J.A. *Załuskiego u pijarów w Warszawie w 1. 1732--1782. W czasach Oświecenia została ona szeroko upowszechniona, a najczęściej organizowali ją drukarze i nakładcy warszawscy. Wielokrotnie stosował ją M. *Groll, wydając m. in. pierwszą poi. encyklopedię Zbiór potrzebniejszych wiadomości I. *Krasickiego (1781) i luksusowe tomy Poezji F.D. Kniaźnina (1787-1788). Przy pomocy S. wydano u pijarów w Warszawie w 1. 1807-1814 Słownik języka polskiego S.B. Lindego. Od czasów Oświecenia S. stała się jednym z podstawowych zjawisk życia nakłado-wo-\vydawniczego w Polsce. Przykładem dzieła wydanego współcześnie drogą S. jest Wielka encyklopedia powszechna PWN.
Zob. też Prenumerata.
SUBSTANIWUM REGENS (rzeczownik rządzący) zob. HASŁO KATALOGOWE, KATALOG ALFABETYCZNY.
SUCHA IGŁA (suchoryt): 1. Technika artystycznego *druku wklęsłego, w której rysunek wykonuje się stalową igłą bezpośrednio na przygotowanej blasze. Od siły nacisku narzędzia zależy efekt otrzymanej na odbitce kreski. Igła daje ślad kreski bardziej swobodny niż w *miedzio-rycie i rozpychając metal na dwie strony tworzy tzw. wór. Po natarciu farbą i następnie usunięciu jej nadmiaru z powierzchni płyty farba zatrzymywana jest nie tylko w rowkach, ale i przez wiór, dając na odbitce efekt tłustej i mięsistej kreski, charakterystycznej dla tej teuiniki. Wystający wiór dosyć szybko się zużywa w czasie drukowania i praktyczna ilość odbitek z płyt miedzianych sięga 20. Przy wyższym nakładzie kreska ma tendencję do rozjaśniania przez stopniowe zagniatanie się wióra. 2. Rycina wykonana tą techniką. Dzieje. S.i. występowała już w XV w. Stosował ją Mistrz Książki Domowej ok. 1450-
-1480, rytując na miękkim metalu (ołowiu lub cynie). Ryc. jego należą do wielkich rzadkości, gdyż nie mógł wykonać więcej niż kilka odbitek. *Diirer posługiwał się S.i. (Chrystus Boleściwy, św. Hieronim pokutujący), a Rembrandt używał igły do pogłębienia tonu w *akwa-fortacb lub do grawerowania płyty po jednorazowym trawieniu. Największy rozkwit S.i. przypada na lata po 1860, w okresie impresjonizmu. Rodin wykonał nią kilka mistrzowskich ryc, A. Legros krajobrazy wiejskie i morskie, później używał S.i. Muirhead Bonę (1876-1953). Do ilustr. stosowano ją w XX w. w wydaniach bibliofilskich, jak np. Bernarda Buffeta La Passion du Christ (Paryż 1954, 21 S.i.), de Lautreamonta Les Chants de Maldoror (125 S.i.), Jean Cocteau La voix humaine, Paryż 1957 (20 S.i.). Poza nimi S.i. do ilustr. stosowali J.E. *Laboureur i Dunoyer de Segonzac oraz Picasso. Z artystów niem. J. Hegen-barth, a z polskich: J. Pankiewicz, Z. Brandel, F. *Sie-dlecki i L. Wyczółkowski.
SUCHE TECHNIKI zob. CIĘTE TECHNIKI GRAFICZNE.
SUCHODOLSKI Witold Czesław (1887-1967), archiwista, bibliograf. Od 1918 pracował w Archiwum Skarbowym w Warszawie. W 1921 był członkiem działającej w Moskwie i Leningradzie Polskiej Komisji Rewindykacyjnej. W 1932 został naczelnym dyrektorem archiwów państwowych. W czasie okupacji pod jego kierunkiem prowadzono m. in. rejestrację archiwaliów wywożonych z Polski do Niemiec. Po upadku powstania warszawskiego brał czynny udział w ratowaniu resztek ocalałych dóbr kulturalnych stolicy, kierując zabezpieczeniem archiwaliów. Po wyzwoleniu powrócił na stanowisko naczelnego dyrektora archiwów państwowych; w 1949 został zatrudniony jako samodzielny pracownik nauki w Archiwum Głównym Akt Dawnych, następnie zaś przeniesiony w stan spoczynku. W 1950 zaangażowany do Instytutu Badań Literackich, wszedł do jego Rady Naukowej i był kierownikiem Działu Bibliografii. W 1954 uzyskał tytuł docenta. W 1960 przeszedł na emeryturę; mimo to był nadal czynny jako redaktor naukowy Polskiej bibliografii literackiej, konsulant Pracowni Edytorstwa i Dokumentacji XIX w. oraz członek Rady Naukowej IBL PAN. Znawca i miłośnik ksiąg, aktywnie uczestniczył w pracach Towarzystwa Przyjaciół Książki.
SUCHORYT zob. SUCHA IGŁA.
SULIGOWSKI Adolf (1848-1932), prawnik, działacz polityczny, organizator i fundator bibliotek, bibliograf. Ważnym dziełem S. jest starannie opracowana, do dziś wartościowa Bibliografia prawnicza polska XIX i XX
2247
2248
wieku (Warszawa 1911), za którą Uniwersytet Lwowski nadał mu tytuł doktora honoris causa. Przez wiele lat pracował w Warszawskim Tow. Dobroczynności pełniąc funkcję prezesa Wydziału Czytelni Bezpłatnych oraz wiceprezesa i prezesa Tow. S. był członkiem Komitetu Zarządzającego Tow. Bibliotek Publicznych m. Warszawy (1907) oraz założycielem i fundatorem Biblioteki Prawno--Samorządowej Rady Miejskiej w Warszawie.
I. Lepalczyk: A.S. (1848-1932). "Oświata Dorosłych" 1963 nr 7.
SULTZER: 1. Salomon (1564-1603?), giser i drukarz. Jako giser pracował w Wiedniu, następnie na Węgrzech (w Bartfa, w Debreczynie i w Koszeg). Docierał również do Krakowa i Lublina (1591). W 1594 wpisany został do metryki Akademii Królewieckiej. W 1596 zał. oficynę drukarską w Wilnie, w której do 1603 ukazało się ok. 12 pozycji (dziś znanych). Od 1602 używał tytułu typografa królewskiego. 2. Ulrich, prawdopodobnie brat Salomona i jego wspólnik w 1.1600--1602 został wpisany do Albumu Uniwersytetu Króle-wieckiego jako towarzysz sztuki drukarskiej w 1602.
G. Erler: Die matrikel der Universitat Konigsberg. 1910. Drukarze. T. 5. 1959.
SUPEREKSLIBRIS (supralibros; łac. super = na, nad, ex libris = z książek), *znak własnościowy książki wytłoczony na zewnętrznej stronie przedniej okładki, przedstawiający zwykle herb, monogram lub inny symbol właściciela książki. S. wykonany dekoracyjnie stanowi z reguły centralny motyw zdobniczy oprawy. Pierwsze S. pojawiły się w XV w. na terenie Francji, Niemiec, Polski i in. krajów europejskich. Okres największej ich popularności przypadł na w. XVI; w czasach późniejszych były stosowane rzadziej w związku z rozpowszechnieniem się *ekslibrisu. Obecnie S. nazywa się również naklejkę z *sygnaturą książki, umieszczoną na zewnętrznej stronie jej okładki. Zob. tab. 14.
H. Bohatta: Das Supralibros. 1926. K. Piekarski: Super-ekslibrisy poi. od XV do XVIII w. Cz. 1. 1929.
SUPERSKONTRUM zob. SKONTRUM.
SUPLEMENT, dodatek uzupełniający i aktualizujący treść dzieła (np. encyklopedii, bibliografii, słownika), wydany najczęściej jako oddzielna książka.
Zob. też Addenda.
SUPLIKA (z łac. supplico = pokornie proszę), w dawnej Polsce *dokument będący formą uniżonej prośby na piśmie poddanych chłopów do właścicieli ziemi. S. zawierała zwykle skargi na gwałty i nadużycia bezpo-
SUROWCE DO PRODUKCJI FARB
średnich przełożonych z ramienia pana, ekonomów i administratorów. W dobrach królewskich chłopi wnosili S. do sądów referendarskich, żaląc się na nadużycia starostów i podstarościch.
Supliki chłopskie XVIII w. z archiwum prymasa M. Poniatow-skiego. Wyd. J. Leskiewicz i J. Michalski. 1954. Historia państwa i prawa Polski. Red. J. Bardach. T. 2. 1957.
SUPRAŚL zob. DRUKARNIE RUSKIE W DAWNEJ POLSCE.
SURAŁAR zob. NARZĘDZIA PISARSKIE.
SURMACKI: 1. Jan, rytownik działający w Krakowie ok. poł. XVIII w. Wykonane przez niego miedzioryty zdobią dzieło J.F.Ł. Sapiehy Adnotationes historicae de ori-gine, antiquitate, excellentia, heroid ac celeberrimi in Regno Poloniae ordinis Equitum Aguilae Albae... (1730), dołączone również do poi. tłum. Adama Chodkiewicza z tegoż roku. Jego ryc. zdobią też J.N. Bajera Fluuii auńflui et gemmiferi eruditae in pretium virtutis... primae laureae candidatorum effusi... (1746), K.A. Czerwińskiego Triumphus ex debel-lato Erebo Christi patientis sahatoris mundi ad cruentam mortis suae catastrophen reportatus... (1752), Nowenna ku czci y chwale Królowej Nieba y Ziemie... (1759). 2. Michał, rytownik działający w Krakowie w poł. XVIII w. Wykonał ryc. do dzieł: J.F. Siekierskiego Bravium philosophici honoris... protectione... Andreae Stanislai Kostka Załuski... propositum (1749), J.K. Tarnowskiego Proportio omnimoda virtutum ad sapientiam... (1749), J. Kliszowskiego Życie zachodnich krajów Apostoła S. Wincentego Ferrar. (1750), J. Mirowskiego Dialecticus in omni vero et scibili perfeetis-simus Hostes suos fortissime conuincens... (1758), J.C. Ga-jewskiego Qualis vita finis Ha in persona Caligulae... Impe-ratoris comprobatus... (1759), P.J. Rydulskiego Panegyrica palatinalis honoris oratulatio (1766).
SUROWCE DO PRODUKCJI FARB DRUKARSKICH stanowią barwidła, które nadają kolor farbie, i spoiwa, łączące ją z podłożem (zazwyczaj z papierem).
Barwidła istnieją nieorganiczne i organiczne. B. nieorganiczne mogą być syntetyczne (często stosowane, np. pigment milori) lub pochodzenia naturalnego jako produkty kopalne, zwane B. ziemnymi (nie wchodzą obecnie w skład farb drukarskich). B. organiczne są pochodzenia roślinnego i zwierzęcego lub produktem syntezy przemysłowej (B. anilinowe). B. dzielą się na:
Barwniki rozpuszczalne w Śwodzie i w innych substancjach. Zależnie od tego, w czym się rozpuszczają, dzielą się na wodne, spirytusowe i tłuszczowe. Rozróżniamy B. zasadowe, kwasowe, zasadowo-kwasowe i zaprawowe. Produkt przeprowadzenia barwnika w związek
2249
2250
SUROWCE DO PRODUKCJI PAPIERU
nierozpuszczalny w wodzie (za pomocą wodorotlenku glinu przez gotowanie albo przez dodatek bejcy lub soli metali) nazywa się laką, a czynność lakowaniem. Używa się do tego celu barwnika terowego, uzyskanego drogą suchej destylacji teru węglowego. Laki są farbami używanymi do druku wielobarwnego, a ponieważ są przeźroczyste, dają się mieszać z sobą i tworzą nowe czyste barwy; używa się ich również jako farb rotograwiurowych, ponieważ nie osiadają (dzięki małej lepkości spoiwa); stosuje się je do druku offsetowego, gdyż są lekkie i wydajne.
Pigmenty, nierozpuszczalne w wodzie. Istnieją: nieorganiczne, które czynią farbę trudno drukującą się (zwłaszcza cięższe żółcienie chromowe) i dlatego są wypierane przez laki organiczne; P. organiczne, które zajmują miejsce pośrednie pomiędzy lakami i P. nieorganicznymi. Czarny pigment składający się w 85 do 98% z czystego węgla nazywa się sadzą. Tworzy się przy niecałkowitym spalaniu smoły, olejów mineralnych itp. Tego rodzaju sadza (tzw. płomieniowa) jest względnie tania i stosuje się ją do wyrobu farb gazetowych. Sadze tzw. lampowe i gazowe są bardziej czame w odcieniu i służą do wyrobu lepszych gatunków farb typograficznych i offsetowych. Sadze powstające przy spalaniu w odpowiednich urządzeniach gazów ziemnych są głęboko czarne, intensywne, wolne od zanieczyszczeń i nadają się do wyrobu farb dla wszystkich technik.
Spoiwa dzielą się na: S. olejowe, tj. olej lniany i drzewny (tungowy). Z oczyszczonego i wybielonego za pomocą gotowania oleju lnianego otrzymuje się pokost, ciecz, która po naniesieniu na pokład b. cienką warstwą zasycha tworząc mocną błonę. S. olejowo-żywiczne, zwane sztucznymi pokostami, nadają większej elastyczności farbom drukarskim, są to mieszaniny olejów mineralnych, żywic syntetycznych i modyfikowanej kalafonii. S. benzenowo-żywiczne, czyli oleje żywiczne, są to żywice fenolowo-aldehydowe, alkydale, żywice ma-leinowe, asfalty, damary, benzeny, tolueny i ksyleny, połączone z olejem roślinnym lub mineralnym. S. spirytusowe. S. wodne. S. chlorokauczukowe. S. celulozowe.
Istnieją poza tym podbarwiacze i suszki. Podbar-wiacze mają na celu nadanie głębszego odcienia farbie, przeważnie czarnej. Suszki przyspieszają proces schnięcia.
Cz. Gruszczyński: Farby graficzne. 1960.
SUROWCE DO PRODUKCJI PAPIERU dzielą się na S. włókniste i pomocnicze.
S. włókniste są pochodzenia roślinnego: *drewno, słoma zbożowa, inne rośliny dające włókna techniczne (esparto, trzcina, len, konopie, juta, ramia, gampi, mitsu-mata, bawełna, manila, sizal), S. wtórne (szmaty i odpadki
włókiennicze, makulatura, braki własne); zwierzęcego: wełna, skóra; mineralnego: azbest, włókno szklane, wełna żużlowa; syntetycznego: włókno poliwinylowe, nylonowe, dakronowe; metalowego: włókno aluminiowe, stalowe. Zdolność spilśniania się wykazują tylko włókna roślinne, natomiast pozostałe włókna nie spilśniające się są dodatkiem do wyrobu niektórych wytworów papierniczych.
S- pomocnicze wprowadza się do papieru w celu nadania mu specjalnych własności fizycznych i chemicznych, jak również dla ułatwienia przebiegu procesu produkcyjnego. Do S. pomocniczych zalicza się: wypełniacze (*kaolin, talk, gips, szpat ciężki, biel barowa, biel satynowa, biel błyszcząca, kreda, witeryt, węglan wapnia strącany, biel tytanowa, biel cynkowa, litopon, siarczyn wapniowy), środki zaklejające i impregnujące (kalafonia, klej zwierzęcy, kazeina, woski, parafina, żywice syntetyczne, kauczuki, skrobia, szkło wodne, siarczan glinowy), barwniki (nieorganiczne i organiczne), środki specjalne (zmiękczające, nadające wodoodpor-ność, ognioodporność, odporność* na owady, bakterie, pleśnie, zwiększające białość środki bielące optycznie), środki biorące udział w procesie produkcyjnym (środki odpieniające, dyspergujące, zwiększające szybkość odwadniania, środki piorące filce).
SUSPENSJA zob. ABREWIATURA.
SUWORIN Aleksiej Siergiejewicz (ur. 1834), ros. pisarz, felietonista, wydawca i księgarz. Od 1876 S. zaczął wydawać dziennik "Nowoje Wrernia", najbardziej popularną gazetę w Rosji. Od 1877 wydawał Ruskij Kalendar, a od 1880 czasop. "Istoriczeskij Wiestnik". S. wydał wiele książek (w ciągu 40 lat 1600 tytułów w 6500000 egz.) starannie opracowanych typograficznie, zwykle wielotomowych, często stosunkowo tanich, które dzięki temu były rozchwytywane. Jednocześnie S. prowadził działalność księgarską; założył księgarnie w Petersburgu, Moskwie, Charkowie, Rostowie n/Donem, Odessie i Saratowie. Na podstawie umowy z zarządem kolei żelaznych S. pozakładał kioski na wszystkich większych dworcach kolejowych, gdzie sprzedawano gazety i książki. Firma S. przetrwała tylko do końca XIX w. do śmierci właściciela.
SWEYNHEYM (Sweinheim) Conrad (zm. 1477), drukarz niem., działał wraz ze swym rodakiem A. *Pan-nartzem w Subiaco od 1464 i w Rzymie 1467-1477. Wprowadzili oni sztukę drukarską do Włoch i tu jako pierwsi posługiwali się czcionką antykwową. W 1471 wytłoczyli pierwsze wł. wyd. Biblii (po łac). W dorobku ich na uwagę zasługuje pierwszy na świecie wykaz druków
2251
2252
SYGNATURA
z podaniem wysokości nakładów. Wspólnicy rozstali się w 1473 i odtąd S. zajął się przygotowaniem wydania pism Ptolemeusza, czego jednak nie zdołał dokończyć przed śmiercią.
SYGNATURA (łac. signatura = podpis, zaznaczenie). S. arkusza w drukach nowych wywodzi się z *rekla-mantu i ^kustosza, stosowanych na oznaczanie składek w rękopisach, oraz z *2kustosza i *sygnatury w starszych drukach. Istnieją: S. prima, liczba arabska umieszczana u dołu pierwszej kolumny sfalcowanego *arkusza, wskazująca na kolejność danego arkusza wśród zebranych (skompletowanych) arkuszy całej książki. S. secunda (zwana niekiedy wicesygnaturą arkusza albo S. z gwiazdką) jest to liczba arabska powtórzona z S. prima, przeważnie z gwiazdką, umieszczona u dołu trzeciej stronicy danego arkusza, ułatwiająca jego *falcowanie (obie S. muszą na siebie "padać"). Obok S. prima jest zwykle umieszczona *norma arkusza. Sprawdzenie właściwej kolejności arkuszy w zebranym *bloku książki dodatkowo ułatwia tzw. S.grzbietowa,którą stanowi znak kontrolny (przeważnie 4-6 punktowa *linia) wydrukowany na grzbiecie arkusza (w miejscu jego załamania). S. grzbietowa dla każdego arkusza jest drukowana w innym miejscu (np. na grzbiecie pierwszego arkusza wysoko, drugiego arkusza trochę niżej, trzeciego arkusza jeszcze niżej itd.), tak że na grzbiecie bloku książki od razu widać, czy poszczególne arkusze zostały zebrane -w prawidłowej kolejności.
S. artysty. Już niektórzy miniaturzyści sygnowali swe miniatury inicjałami; nie zawsze właściwie rozszyfrowane, powodowały one nieraz omyłki w atrybucjach lub nie-zidentyfikowanie osoby artysty. Z poi. miniaturzystów inicjałami S.C. sygnował swe prace S. *Samostrzelnik, znany początkowo jako Stanislaus Claretumbensis lub S. Cracoviensis. W drugiej poł. XV w. sztycharze zaczęli wprowadzać znak (gmerk) na rycinach wy- chodzących z ich pracowni. Później artyści kładli na rycinach własne znaki, związane z zawodem (rylec, kątownica) lub brzmie- niem nazwiska (Schaufelein szufelkę, Griinewald liść, Passarotti wróbla, Bril ~" okulary)> inicjały często splecio-portretem ne w monogram (stąd "monogramiści" W. Pirckhei- XV-wieczni), imię i nazwisko uzupeł-mera nione datą lub dewizą. S. te, wkompo-
nowane w obrazek i w odbitce zwykle odwrócone, występują w miejscach charakterystycznych, np. u progu domu lub nad wejściem, na odłamku głowicy, na tabliczce zawieszonej u gałęzi drzewa, stanowiąc niekiedy motyw dekoracyjny. W XVI w. pomijano często nazwisko autora oryginału, o ile nie był nim
sam sztycharz. W XVII i XVIII w. S. autorska dokładnie skopiowana z oryginału, umieszczana była w obrębie kompozycji, natomiast nazwisko zawodowego rytownika na prawym marginesie, stając się niejako składnikiem *legendy. Rozwijający się warsztat graficzny i podział pracy doprowadził do podawania nazwisk współtwórców dzieła, zaopatrzonych w łac. określenia (lub ich skróty): pinxit (malował), composuit (komponował), in-venit (projektował) przy nazwisku autora reprodukowanego pierwowzoru; sculpsit (wyciął), fecit (wykonał), incisit, incidit (rytował) . przy nazwisku rytownika. Przy kopiach obrazów końca XVIII i w XIX w. specjalny rysownik przygotowywał rysunek na płycie. Nazwisko jego opatrywano terminem delineavit (rysował), np. miedziorytnicza kopia Madonny Sykstyńskiej Rafaela podpisana była: Rafael inv., Seydelman del., Miil-ler fec. Znani rytownicy XVIII i XIX w. oznaczali prace wychodzące z ich warsztatów swoim nazwiskiem z określeniem direxit (kierował), właściciele drukarń (przy wielobarwnych odbitkach w XIX w.) impressit lub formavit (drukował)-, a wydawcy excudit (wydał). Podpisy tego rodzaju, jak również dedykacje, adresy pochwalne, daty i tytuły wycinane były rylcem na marginesach płyt przez wyspecjalizowanych (już od XVII w.) rytowników pisma, którzy od XIX w. zaznaczali swój udział w pracy terminem scripsit (opatrzył podpisami) przy nazwisku. Litografie podpisywał autor ręcznie na kamieniu, S. jego jest więc w odbitce odwrócona. Czytelna na wprost wskazuje, że odbitka może być reprodukcją. Aby ukrócić nadużycia drukarzy odbijających z jednej płyty nieograniczoną ilość rycin, Whistler zainicjował modę pieczątek imitujących XVI-wieczne S.; graficy stemplowali nimi autoryzowane egzemplarze swoich prac (on sam używał pieczątki z motylem). Dziś pieczątka taka przestała być sprawdzianem autentyczności odbitki, gdyż in-wentaryzując spuściznę zmarłego artysty przykładano ją na wszystkich rysunkach i rycinach znalezionych w pracowni. Udoskonalenie technik graficznych pod koniec XIX w., zacierające różnicę między grafiką oryginalną a reprodukcją, skłoniło artystów do sygnowania ręcznie każdej odbitki objętej nakładem. Zwyczaj ten, do dziś obowiązujący, wprowadził prawdopodobnie Seymour-Haden. Podpisowi ołówkiem towarzyszy liczba ułamkowa: cyfra górna podaje wysokość nakładu, dolna kolejny numer odbitki, przy czym kolejność ta nie odpowiada porządkowi, w jakim ryciny były odbijane, co, poza techniką *suchej igły, nie ma większego znaczenia. Zdarza się czasem, że malarze sygnują ołówkiem artystycznie wykonane reprodukcje swoich rysunków i akwarel, które mogą wówczas uchodzić za odbitki graficzne; podkopuje to zaufanie do wiarygodności ich S. Sygnatury i podpisy mają znaczenie przy określaniu kolejności odbitek. Znalazło
2253
2254
Jż
SYGNATURA
to wyraz w specjalnych terminach używanych na ogół wj.fr.: avant toute lettte określa odbitkę z płyty pozbawionej jeszcze podpisów; avant la łettre odbitkę z sygnaturą, ale bez tytułów i dedykacji. Z uwagi na kolekcjonerów fałszowano często odbitki przez usuwanie podpisów z płyt przy wznawianiu nakładów. Nazwiska na dawnych rysunkach rzadko są S. autentyczną. Artyści niemieccy sygnowali z reguły rysunki do grafiki, zabezpieczając w ten sposób swoje autorstwo. Pełnym nazwiskiem, ze ścisłą datą i okolicznościowym napisem, sygnowano rysunki w *albumach amicorum. W Niderlandach podpisywano rysunki lawowane i akwarele przeznaczone na sprzedaż (Ostade, Quast, Dusart). We Włoszech malarze sygnowali niekiedy rysunki do zamówionych obrazów, tzw. "modelli" (Fra Filippo Lippi, Monte-mezzano, F. Zuccaro). Trafiają się też, zwykle na pracach wykończonych, S. malarzy-grafików .(Campa-gnola, Contarini, Testa, Castiglione. Wyjątek stanowią zawsze sygnowane szkice Domenica Tiepolo). S. autora zwykle powtarzał rytownik-kopista, pragnąc zachować wierność z oryginałem; nieraz stawiał obok własną S. Nazwiskiem zaopatrywali rysunki zbieracze, znawcy i handlarze; we Włoszech italianizowali jego brzmienie: Brillo (Bril), Posino (Poussin), co dziś ma znaczenie mniej lub więcej trafnej atrybucji. Rozpruwając *szkicowniki wpisywali na poszczególnych kartach S. rysownika (np. na szkicach van Goyena). Po śmierci artysty oznaczano jego nazwiskiem wszystkie rysunki w pracowni (stąd inicjały P.P.R. na pracach uczniów Rubensa). Obcinano S. uczniów, wstawiając nazwisko mistrza (np. na pracach uczniów Rembrandta). Podrabiane monogramy zdarzają się nieraz na szkicach Matejki. Rozwiązaniem S. zajmowano się już w XVII w. W Niemczech notowano je w rękopiśmiennych katalogach. Pierwszy drukowany katalog z rozwiązaniem S. grafików wydał w Paryżu w 1672 słynny zbieracz, opat de Marolles: Catalogue d'estampes et defigures en taille douce.
S. biblioteczna, znak miejsca obiektu bibliotecznego w zbiorach bibl. Ustalanie i nanoszenie sygnatury na obiekt nazywa się sygnowaniem. S. główna jest znakiem miejsca dzieła w zbiorze ogólnym: S. pomocnicza Ś znakiem dodatkowym, związanym z przeniesieniem dzieła do księgozbioru podręcznego czytelni lub oddziału. S. indywidualna jest znakiem odrębnym dzieła, S. zbiorowa znakiem wspólnym dla grupy dzieł. Nazwy: S. dziesiętna, systematyczna, inwentarzowa określają związek S. z odpowiednim systemem ustawienia zbiorów. Przy ustawieniu syste-matyczno-inwentarzowym S.
BIBLIOTEKA Z. N. im. Ossolińskich
XVII253
Sygnatura w zbiorach Biblioteki Ossolineum
2255
tworzy symbol działu, numer kolejny dzieła oraz często symbol formatu; przy ustawieniu systematyczne-alfabetycznym S. składa się z symbolu działu i znaku autorskiego (*Ketteryzacja zbiorów); przy ustawieniu wg *klasyfi-kacji dziesiętnej w czytelni i wypożyczalni małej biblioteki powszechnej S. tworzy symbol działu, skrót nazwiska autora i tytułu, oznaczenie kolejności tomu, numeru inwentarza; przy ustawieniu inwentarzowym S. ma zwykle postać cyfry od 1 do oo z dodaniem symbolu formatu; S. wydawnictw seryjnych może poprzedzać symbol S, S. wydawnictw ciągłych P lub C; przy ustawieniu sztywnym S. tworzą cyfrowe lub literowo-cyfrowe symbole sali, regału, półki i numeru książki. Podane przykłady nie wyczerpują wszystkich wariantów budowy S. stosowanej dawniej i dziś w bibliotekach. Maksymalna czytelność S. bibliotecznej jest uznana za podstawową zasadę jej budowy.
S. czcionki, nacięcie (pojedyncze, podwójne, a nawet potrójne) na przedniej ściance *czcionki (zwanej dlatego ścianką sygnaturową), wskazujące podstawę (dół) litery, cyfry lub znaku oraz określające *krój czcionki. S. jako znak ułatwiający prawidłowe umieszczenie czcionki w *wierszowniku została wprowadzona już w początkowym okresie posługiwania się ruchomą czcionką, tj. w drugiej poł. XV w. Składacz, wyjmując czcionkę z *kró-bki, po wycięciu sygnaturowym orientował się w kierunku jej ustawienia (ważne np. przy literze o, kropce, dwukropku itp.). Wycięcie to dla różnych krojów jest umieszczane -w innym miejscu (bliżej lub dalej od stopki). Poza S. fabrycznymi wykonywanymi przez *odlewnie czcionek jednakowo dla wszystkich czcionek danego kroju i stopnia pisma niektóre drukarnie wprowadziły tzw. S. domowe, czyli dodatkowe nacięcia na ściance sygnaturowej, stanowiące jakby *znaki własnościowe na *materiale zecerskim danej oficyny drukarskiej.
S. w kartografii, znak konwencjonalny na *mapie który przedstawia pewien obiekt lub zjawisko. S. mogą być geometryczne (np. O A ), literowe ( E), symboliczne ( $C L^) lub obrazkowe ( sSte -^H ).
S. w starych drukach to kolejne litery alfabetu, *abre-wiatury lub inne znaki, oznaczające kolejność *skkdek, a w ich obrębie kart (w rpsach zwana *kustoszem). S. umieszczano pod kolumną druku, najczęściej na kartach połowy składki i zaopatrywano kolejną cytrą rzymską lub arabską, np. at, a2, a3 lub Ai, Aij, Aiij itd. W drukach XV w. początkowo wpisywana ręcznie, po raz pierwszy wydrukowana razem z tekstem w 1472 w oficynie J. *Koel-hoffa w Kolonii. S. utrzymywały się długo mimo powszechnego od XVI w. zwyczaju oznaczania kolejności kart za pomocą liczbowania stron jako sposobu zapewniającego mniejsze prawdopodobieństwo błędów.
2256
SYGNET
nec vrginti dierum navigatione , ut Philemon apud P.tolomarum tradidit; fed fecuntium recentiores iongirudine ccc tantum miilia pafluum, latitudine vix cxx implet. Ab ortu Angiiam tur-bido mań d;$junftam habet,
Zob. też Siglum 2, 3.
H. Walterowa: Inwentarz i przechowywanie zbiorów. W: Bi-bliotekarstwo naukowe. 1956. ŚŚ G. Leyh: Aufstellung u. Signatur. W: Handbuch der Bibliotliekswissenschaft. 1961.
SYGNET, znak, godło drukarni, wydawnictwa lub zawodu. 1. S. zawodu drukarskiego przedstawiający gryfa, czyli lwa posiadającego skrzydła oraz głowę i szpony orła, który trzyma w swych szponach *tampony drukarskie. Godło to zostało nadane drukarzom jeszcze w XV w. w Niemczech i przedstawiało dwugłowego czarnego orła na złotym polu, który w szponach trzymał *dywizorek z rpsem oraz *wierszownik; z zamkniętego
Godło drukarzy krakowskich z 1546
i przystrojonego koroną hełmu wyrastał gryf trzymający tampony drukarskie. W poszczególnych krajach ulegało odpowiednim modyfikacjom, w których zastępowano ńiem. elementy herbowe rodzimymi. W Polsce godło drukarzy krakowskich z 1546 przedstawia gryfa w koronie królewskiej z tamponami i wierszownikiem, wokół którego widnieje łac. napis ("Pieczęć towarzyszy sztuki drukarskiej pierwszej szkoły królewskiej w Krakowie"). Gryf jest również centralnym akcentem kompozycyjnym znaku firmowego wielu drukarń (porównaj np. S. Wrocławskiej Drukarni Naukowej) oraz zrzeszeń i organizacji drukarskich. Godło Związku Zawodowego Pracowników Poligrafii przedstawia gryfa na tle wieńca utworzonego w połowie z koła zębatego, a w połowie z liści wawrzynu; gryf w swych szponach trzyma dwa tampony drukarskie, pomiędzy nimi widnieje rok 1870, w którym powstała pierwsza organizacja zawodowa drukarzy w Polsce. Ś 2. S. zawodu księgarskiego przedstawia zwykle sowę symbol mądrości zawartej w księgach. Ponadto spotyka się na różnego rodzaju drukach, dokumentach i dyplomach księgarskich in. znaki symbolizujące księgarstwo, jak książkę, znicz, pochodnię, pegaza itp. 3. S. drukarni lub księgarni nakładowej (wydawnictwa), którego wytłoczenie na książce stanowiło rodzaj podpisu właściciela oficyny. Zasadniczymi elementami S. obok inicjałów drukarza lub instytucji nakładowej czy wydawniczej są symbole sztuki drukarskiej (prasa), mądrości (pochodnia czy kaganiec oświaty, sowa), pisania (książka, gęsie pióro z kałamarzem), nadziei (kotwica), piękna (kwiaty), miłości bliźniego (serce), ziemi (globus) oraz widoki miast i budowli. Często elementem były herby właścicieli oficyny lub godła miast czy państwa. W XVI-XVIII w. S. zaopatrywano z reguły w krótkie sentencje, przeważnie w j. łac. (np. "Labor ipse voluptas" na drukach M. *Grolla).
Dzieje. S. wprowadził do drukarstwa J. *Fust i P. *Schóffer tłocząc go w 1462 na Psałterzu mogunc-kim z 1457. Odtąd upowszechnił się wraz z rozwojem drukarstwa. Zmieniła się równocześnie funkcja S., który miał teraz również ozdabiać książkę. Na historyczny rozwój S. wpłynęły prądy artystyczne, kulturalne, religijne i polityczne. W okresie inkunabułów stosowano S. drzeworytowe, rzadziej metalowe. Były to zwykłe gmer-ki lub wyobrażenia przedmiotów nawiązujących do nazwisk. Ich treść stanowiły sceny religijne, mitologiczne, figury geometryczne, sceny z życia codziennego. Wielki rozwój jakościowy i ilościowy S. nastąpił w pierwszej poł. XVI w. W S. tego okresu dominuje treść użyteczna dla czytelnika: nazwisko drukarza, jego miejsce zamieszkania, określenie charakteru dzieła; liczne są nadal S. religijne i portretowe. Wśród S. późnego renesansu i baroku (po 1640) przeważają znaki religijne, memento mori, portretowe o charakterze humanistycznym.
2257
2258
SYGNOWANIE
Dla drugiej poł. XVI w. charakterystyczne są S. drukarza S. *Feyerabenda. Od poł. XVII w. S. drukarski został w hierarchii ważności wyprzedzony przez S. nakładcy (wydawniczy), który odtąd znajdował się coraz częściej na karcie tyt., podczas gdy S. drukarski z biegiem czasu mniejszy, wyparty został na koniec książki. Współczesny S. nakładcy oraz S. księgarski rozwinęły się na przełomie XIX i XX w. Są one znakami firm wydawniczych i księgarskich i pełnią rolę informacyjną oraz funkcję marki ochronnej książki. Początkowo S. występował na końcu książki łącznie z *kolofonem. W XVI w., kiedy ukształtowała się *karta tyt., tłoczono go również na niej, zaś od XVII w., gdy kolofon zaniknął, wyłącznie na karcie tyt.
W Polsce S. pojawił się pod koniec XV w. na drukach pierwszych typografów krakowskich: K. *Straubego (na dziele Franciscus de Platea Opus restitutionum, 1475) i Sz. *Fiola (1491). Na początku XVI w. używali go następni drukarze krakowscy: K. *Hochfeder, J. *Haller, F. *Ungler, H. *Wietor. W okresie późniejszym występował na dziełach tłoczonych także poza Krakowem, w miarę jak drukarstwo rozprzestrzeniało się na ziemiach poi. Szerokie zastosowanie znalazł S. w książce okresu Odrodzenia stając się elementem dekoracyjnym o dużych walorach artystycznych. W XVII i pierwszej poł. XVIII w., w związku z upadkiem drukarstwa, S. stracił na znaczeniu, znacznie gorsza stała się również technika jego wykonania. Za najlepsze z tego czasu uchodzą S. drukarń krakowskich i drukarni Akademii Zamojskiej. Dawną rolę odzyskał S. dopiero w książce epoki Oświecenia. Upowszechnili go i zapewnili mu dużą rangę artystyczną zwłaszcza drukarze warszawscy, krakowscy i lwowscy obcego pochodzenia, jak W. *Mitzler de Kolof, M. *Groll, I. *Grebel, K. *Szlichtyn i A. *Piller. Spośród nich Groll posiadał najliczniejszy zestaw S. o wysokim poziomie artystycznym. W dziejach drukarstwa porozbio-rowego znaczenie S. upadło. Odrodził się on znowu na przełomie XIX i XX w. dzięki konkursom organizowanym przez wydawnictwa. Do wybitniej szych artystów projektujących S. należał W. *Skoczylas. Największy na świecie zbiór S. drukarskich i księgarskich posiada *Library Congress of w Waszyngtonie. W Polsce niewielkie kolekcje znajdują się w rękach prywatnych.
S. Lam: Polskie znaki księgarskie. 1921. A. Meiner: Das Deutsche Signet. 1922. K. Hałaciński, K. Piekarski: Sygnety poi. drukarzy, księgarzy i nakładców. Z. 1-3. 1926-1929. M. Po-lain: Marąues des imprimeurs... en France auXVe s. 1926.
SYGNOWANIE zob. SYGNATURA.
SYMBOL (znak klasyfikacyjny) zob. ZNAKOWANIE.
SYMBOLIKA: 1. Nauka o symbolach stanowiąca część ^ikonografii. 2. Stosowanie symboli, tj. konkretnych przedmiotów, ich cech lub ogólnie zrozumiałych pojęć w celu wyjaśnienia nadanego im nowego znaczenia lub w celu uzmysłowienia pojęć religijnych i moralnych. Głównym podłożem S. były mity, kulty i religie, stąd szczególnie duża rola wyrażeń symbolicznych w ilustracji książek religijnych i mitologicznych. Istotną cechą symbolu jest istniejący między nim a wyjaśnianym nowym pojęciem związek naturalny (wieczór jako schyłek dnia lub zachód jako strona świata ze zjawiskiem słonecznym kończącym dzień są symbolami starości, ryba symbolem Chrystusa, krzyż, kotwica symbolem świata chrześcijańskiego). Zależnie od kontekstu przedmiot użyty jako symbol zmieniał znaczenie (lew był symbolem Chrystusa i diabła, jednorożec Chrystusa, Marii lub niepohamowanej dzikości). Dominującą rolę w kształtowaniu się S. odegrały bestiariusze i *physiologus, reprezentujące antyczną symbolikę zwierząt, a dla świata chrześcijańskiego symboliczny charakter religii, tekst biblijny stosujący metaforę i przypowieść, alegoryczna egzegeza *Biblii. Treści symboliczne wiązano także z liczbami i z pismem, z poszczególnymi literami lub całym alfabetem. Sakralne znaczenie miały egipskie *hieroglify, magiczne wartości przypisywali Żydzi pewnym układom liter, np. w specjalnym zestawieniu trójkątnym, zwanym abrakadabrą. Symboliczny charakter sztuki trwał, dopóki dominowały w niej cele dydaktyczne.
Zob. też Alegoria, Alfa-omega, Atrybut, Emblemat, Nimb, Personifikacja.
M. Lurker: Symbol, Mythos u. Legendę in der Kunst. 1958.
SYMPOZJUM (gr. symposion = wspólna biesiada), *dzieło zbiorowe zawierające referaty wygłoszone na konferencji specjalistów, poświęconej określonemu zagadnieniu.
SYNAKSAR, nazwa tekstu z liturgii bizantyńsko-słow. zawartego w *minei, w *triodi postnej i w *triodi cwietnej. Lekcje S. związane są zawsze z danym świętym i stanowią albo komentarz liturgiczny, rozwijający myśl zawartą w ewangelicznej *perykopie dnia oraz uzasadniający potrzebę ustanowienia liturgii danej uroczystości, albo homilię na temat życia świętego. S. odczytywany jest w kanonie po szóstej pieśni jutrzni. Poszczególne czytania S. umieszczone są pojedynczo w kanonach bądź łącznie na końcu książki.
SYNODALNE DRUKARNIE zob. DRUKARNIE SYNODALNE.
SYSTEM DIDOTA, ulepszony przez drukarza francuskiego z XVIII w., Firmina *Didota, system odlewania
2259
2260
SZARFENBERGOWIE
i mierzenia *czcionek i innego *materiału zecerskiego. Podstawą S.D. jest jednostka zwana *punktem typograficznym, stanowiąca l/6 linii ówczesnej stopy francuskiej, obecnie 0,376 mm.
SYTIN Iwan Dimitriewicz (ur. ok. 1852), jeden z naj-znaczniejszych księgarzy i wydawców ros. W 1876 zał. w Moskwie litografię, w której drukował obrazki. W 1883 założył własną księgarnię, wydawał i rozprowadzał przy pomocy wędrownych sprzedawców ogromne ilości drugorzędnej literatury ludowej i kalendarzy. Jego przedsiębiorstwo, występujące początkowo pod nazwą I.D. Sytin i C, od 1893 zmieniło się w Udziałowe Tow. Drukowania, Wydawania i Księgarstwa. Wydawało książki i czasop. z różnych dziedzin. Rozporządzało czterema wielkimi drukarniami w Moskwie i Petersburgu, zatrudniając ok. 5000 ludzi; w 1915 posiadało ono pięć składów i księgarni w Moskwie, dwie w Petersburgu i 12 w różnych większych miastach na prowincji. W 1. 1893-1917 obroty Tow. wynosiły 117626193 ruble. Wydano 15000 tyt. w 420000000 egz. W przeddzień rewolucji Tow. było jednym z większych wydawnictw w świecie i największym w Rosji; po nacjonalizacji stało się podstawą zorganizowanej w 1918 agencji Centropieczat.
SZABLON zob. DRUK SITOWY.
GRAFIKA KOLOROWA,
SZAFKA KATALOGOWA BLIOTECZNY.
zob. SPRZĘT BI-
SZAGRYN (chagrin) zob. SKÓRA.
SZAMURIN Jewgienij Iwanowicz (1889-1962), bibliograf i bibliolog radź. Od 1921 był zastępcą redaktora bibliografii "Kniżnaja Letopis" w Rosyjskiej Centralnej Izbie Książki w Moskwie, w 1932-1937 i 1945-1949 zastępcą dyrektora do spraw naukowych, w 1940-1950 prof. Państwowego Instytutu Bibliotekarskiego w Moskwie. Interesował się różnymi gałęziami nauki o książce, w szczególności bibliotekarstwem, *klasyfikacją, bibliografią i terminologią bibliologiczną, co znalazło odzwierciedlenie w tematach jego ważniejszych prac: Mietodika bibliograficzeskoj roboty (Moskwa 1933); Ałfawitnyj katalog i jego organizacija (Moskwa 1936; wyd. 2, 1938); Sistie-maticzeskij katalog i jego organizacija (Moskwa 1936; wyd. 2, 1939); Oczerki po istorii bibliotiecznobibliograficzeskoj kłassi-fikacii (t. 1-2, Moskwa 1955-59); Slowar knigowiedczes-kich tierminow (Moskwa 1958); Mietodika sostawlenija anno-tacij (Moskwa 1959).
2261
EWoK 73
SZARFENBERGOWIE, rodzina drukarzy śląskiego pochodzenia. Linia Marka Sz.: 1. Marek (zm. 1545), przybył przed 1506 do Krakowa z Lubomierza pod Jelenią Górą, rozwijał tu działalność nakładową, lokując swoje wydawnictwa za granicą (Norymberga, Wenecja, Wiedeń) bądź w kraju, u F. *Unglera, U. *Wietora i Macieja Sz. Posiadał także dwie papiernie i introligator-nię, a w 1543 założył własną drukarnię, którą po jego śmierci zawiadowała przy pomocy krewnych męża,
lecticaąuot>Lon$eilmtO'< gfcumappdlarur*
Sygnet oficyny drukarskiej Marka Szarfenberga
Bartłomieja i Jakuba Sz., wdowa Agnieszka (zm. 1567), potem zaś do 1565 synowie Mikołaj i Stanisław. W 1554 otrzymali oni od Ferdynanda austriackiego nobilitację, potwierdzoną w Polsce między 1570 a 1574; odtąd używali nazwiska Szarfenberger. Do najpiękniejszych druków "Dziedziców Marka Szarfenberga" należy edycja Biblii z 1561. 2. Mikołaj (1519-1606), starszy
2262
SZARFOWANIE.
syn Marka, w 1565 rozpoczął produkcję samodzielnie. Spod jego pras -wychodziły herbarze, wspaniałe edycje Biblii Leopolity, popularna literatura powieściowa, wreszcie druki polityczne i konstytucje, gdyż w 1577 dzięki poparciu Jana Zamoyskiego Mikołaj został nadwornym typografem Stefana Batorego. W związku z tym oprócz dużej oficyny w Krakowie musiał utrzymywać wędrowny warsztat przy kancelarii królewskiej, czynny w Malborku, Warszawie, Lwowie, Knyszynie, pod Połockiem, prowadzony przez W. *Łapczyńskiego. Wydawnictwa Mikołaja odznaczały się staranną szatą graficzną. 3. Jan (zm. 1625), najstarszy syn Mikołaja, prowadził, bez powodzenia, drukarnie od śmierci ojca do 1614, a dwa lata później odstąpił ją F. *Cezaremu. 4. Stanisław (zm. 1584), drugi z dziedziców Marka, po rozstaniu z bratem Mikołajem sam zawiadował ojcowską drukarnią i księgarnią. Produkcja jego była mniej obfita niż Mikołaja i utrzymana na niższym poziomie. Po jego śmierci drukarnię objęła wdowa Anna i prowadziła ją do 1587. Linia Macieja Sz.: 5. Maciej (zm. 1547), od 1526 właściciel drukarni w Krakowie, początkowo zależny od potentata finansowego, swego krewnego Marka, który do Krakowa sprowadził go z Lubomierza, usamodzielnił się od 1531. Obok podręczników uniwersyteckich i dzieł łac. pisarzy humanistycznych wydawał druki poi., m. in. u niego w 1543 ukazała się Krótka rozprawa Mikołaja Reja. Po śmierci Macieja opiekę nad majątkiem zmarłego sprawowała druga jego żona, Helena, wraz z Bartłomiejem i Jakubem Sz., braćmi zmarłego. 6. Hieronim (zm. 1555), syn Macieja z pierwszego małżeństwa, prowadził warsztat przejąwszy go z rąk braci ojca. Po jego śmierci kierowała oficyną wdowa Elżbieta, od 1557 żona M. *Siebeneychera. Ś 7. Kryspin (Scharffenberg, ok. 1520-1576), drzeworytnik, księgarz i drukarz śląski, syn Jana Sz. z Lubomierza, brat drzeworytnika Jerzego Sz. W 1537 uczył się durkarstwa u Macieja Sz. -w Krakowie, w 1. 1538-1543 przebywał u L. *Cranacha w Wit-tenberdze, a następnie pracował w Zgorzelcu. Uzyskawszy w 1551 obywatelstwo Wrocławia, odkupił od A. *Winklera drukarnię i na mocy przywileju uzyskanego w 1553 prowadził ją aż do śmierci. Jego drzeworyty znaczone inicjałami C.S. znajdują się też w licznych drukach krakowskich, np. w edycjach Żywota Pana Jezu Krysta w przekładzie B. Opecia, w Nowym Testamencie z 1556 oraz w słynnej Biblii Szarffenbergowskiej Jana Leopolity z 1561. Drukarnię Kryspina prowadził później jego syn Jan do 1586. > Zob. tab. 6(5).
A. Birkenmajer: Nobilitacja Scharffenbergów. 1926. A. Gryczowa: Drukarstwo poi. w dobie Odrodzenia. W: Bibiiogr. literatury poi. okresu Odrodzenia. 1954. A. Rombowski: Kryspin Scharffenberg drukarz, księgarz i drzeworytnik śląski XVI w. 1966. M. Burbianka: Produkcja typograficzna Scharffenbergóiv we Wrocławiu. 1968.
SZARFOWANIE SKÓRY, równomierne, stopniowe ścinanie brzegów *skóry ostrym nożem albo na maszynie do Sz. w celu przygotowania jej do oprawy, zwłaszcza do obciągania rogów okładki.
SZCZECIN
Drukarstwo. Działalność drukarską w mieście zapoczątkował Franciszek Schlosser, działający w 1. 1533-1539. Dopiero jednak w drugiej poł. XVI w. powstały dwie oficyny, które utrwaliły drukarstwo w Sz., dając początek znanym i działającym przez wiele lat firmom. Drukarnia zał. w 1569 przez Jana Eichhorna przetrwała do pocz. XVIII w. i zapewne dopiero przejście Sz. pod panowanie pruskie zakończyło jej działalność. Dalszymi kolejnymi właścicielami byli: Andrzej Kelner (1575-1591) i Dziedzice (1591-1618), Samuel Kelner (1619>.-1621;), Jerzy Goetze (1622-1663), Daniel Starcke (1675-1698), Karol Gustaw Starcke (1699-1706;) i Krzysztof Schroder (1706?). Oficyna, zał. w 1577 przez Jerzego *Rhetego i pozostająca na usługach miejscowej szkoły Paeda-gogium, przetrwała w posiadaniu rodziny do 1700 (Jerzy 1577-1585, wdowa do 1591, Joachim 1591-1611, J.K. Landtrachtinger, ojczym małoletnich Biletów, 1611-1624, Dawid Rhete 1621-1638, Jerzy II 1638-1647, wdowa 1647-1650, Jan Walenty 1650-1683, Fryderyk Ludwik 1683-1700). W drugiej poł. XVII i w pierwszej poł. XVIII w. firma BJietów przeżywała kryzys spowodowany trudną sytuacją polityczną. Utrzymywała ona żywe kontakty z Polską i wydała najwięcej poloników. Po bezpotomnej śmierci Fryderyka Ludwika Rietego (1683-1700) kolejnymi właścicielami tłoczni byli: Gabriel Dahlen (1700-1716), Jan Fryderyk Spiegel (1720-1755; tłoczył m. in. w j. poi. edykty i patenty królewskie przeznaczone dla ludności polskiej Pomorza Zachodniego), Wdowa (1755-1763), Jan Henryk Leich (1763-1772), Jan Fryderyk Struck (1774-1787), Wdowa (1787-1790), Jan Samuel Leich (1790-1809), Jerzy Karol Wilhelm Struck (1809-1829) oraz Jan Franciszek Hessenland (1829-1852), pod którego kierownictwem firma przetrwała do 1945. Czwartą w kolejności powstałą w Sz. drukarnią była zał. w drugiej poł. XVII w. oficyna Michała Hóprhera, nosząca miano radzieckiej i pozostająca na usługach miasta. Po Hopfherach (Michał 1653-1676, Wdowa 1676-1687, Samuel 1687-1697) przeszła na Effenbartów, w których ręku przetrwała do XIX w. (Herman Gotfryd I 1597--1746, Herman Gotfryd H 1746-1784, Wdowa 1784-1793, Hieronim Jerzy 1794-1800, Dziedzice 1800-1839). Otrzymała wówczas tytuł drukarni Kamery pruskiej i należała do rzędu przodujących oficyn na Pomorzu. Prócz wymienionych w XVII w. działała na terenie Sz. m. in. Drukarnia Książęca (1604-1631). Pomyślny rozwój drukarstwa w Sz. przyniosło XIX stulecie. W 1. 1850-1851
2263
2264
SZĆCHENYI
miejscowy drukarz R. Grassrnann wydrukował 19 numerów pisma w j. poi. "Przyjaciel Chłopów'. W ciągu wieku przybyło 15 dalszych oficyn różnej wielkości i mocy produkcyjnej, posiadających w 1900 ogółem 82 maszyny pospieszne, 11 linotypów oraz zatrudniających ok. 640 wykwalifikowanych pracowników. Z poważniejszych należy wymienić drukarnie: Hessenlanda, Stettiner Gene-ral-Anzeiger (zał. w 1848), Genzensohn (zał. w 1858), Prufer (zał. w 1858), Saran H. (zał. w 1882) oraz Fischer &Schmidt (zal. 1891). Do 1939 przybyło jeszcze 35 drukarń z 582 pracownikami i 66 maszynami pospiesznymi, m. in.: Steinłmcit oraz Vulkandruk. W 1939 Sz. posiadał ogółem 51 drukarń (1212 pracowników, 148 maszyn pospiesznych, 6 rotacyjnych, 11 linotypów i 6 typografów), z których prawie wszystkie przetrwały wojnę. Największą drukarnią w Sz. są obecnie Szczecińskie Zakłady Przemysłu Graficz., podlegające Centralnemu Zarządowi Przemysłu Graficz., zatrudniające ok. 250 pracowników. Drukarze. T. 4. 1962.
Księgarstwo. Pierwszym księgarzem był tu przed 1525 Franciszek Schlosser, który następnie założył również drukarnię. Odtąd aż do poł. XVIII w. księgarstwem trudnili się przeważnie drukarze oraz introligatorzy (kalendarze i podręczniki szkolne). W dni targowe sprzedawali książki także wędrowni księgarze. Do wybitniejszych drukarzy, będących zarazem księgarzami i wydawcami, należeli: rodzina *Rhetów (XVI i XVII w.), Jan Krzysztof Landtrachtinger, Gabriel Dahlen i jego następca Jan Fryderyk Spiegel, który był ostatnim drukarzem trudniącym się także księgarstwem (1720-1755). W 1. 1741-1765 powstały pierwsze samodzielne księgarnie: Joachima Paule-go, Jana Henryka *Rudigera i Krzysztofa Fryderyka Ni-colaia (filia księgarni berlińskiej), zaś na pocz. XIX w. dalsze: C. Bulanga (1818) i Leona Sauniera (1826), która aż do 1945 była największą księgarnią nakładową i asortymentową. Rozwój księgarń Sz. obrazują liczby: w 1945 4, w 1955 15, w 1970 24.
SZCZEPANKIEWICZ Bronisław (1843-1922), księgarz. W 1878 założył w Kaliszu księgarnię, skład papieru i wypożyczalnię książek. W 1880 założył małą drukarnię i zakład litograficzny. Rozwój księgarni nastąpił po 1905 w związku z założeniem w Kaliszu szkoły handlowej. Był bardzo czynny w pracy społecznej.
SZCZEPAŃSKI Maciej (1746-1825), introligator, księgarz i nakładca warszawski. Miał księgarnię na No-womiejskiej Bramie w Rynku Starego Miasta co najmniej od 1779, zaś od 1793 przy ul. Świętojańskiej 12. Posiadał na składzie dzieła łac, fr., wł., niem. i poi. Specjalizował się zwłaszcza w kolportażu d2ieł poi., wydawanych we wszystkich drukarniach warszawskich i nie-
których prowincjonalnych, zwłaszcza krakowskich. Posiadał wartościowe, starannie dobrane wydawnictwa naukowe, literackie i publicystyczne, podręczniki szkolne, dzieła o tematyce religijnej, druki ulotne. Wydał kilka pożytecznych dzieł własnym nakładem. Księgarnię prowadził prawdopodobnie do śmierci. Opublikował kilka katalogów, a ponadto reklamował swoje książki w prasie warszawskiej. Dzięki długoletniej i aktywnej działalności zdobył sobie rangę jednego z najwybitniejszych księgarzy warszawskich przełomu XVIII i XIX w.
SZCZKOWSKI Walenty zob. PTARMIUS Walenty.
SZCZYGIELSKI Stanisław (1616-1687), benedyktyn, pisarz kościelny, bibliograf i bibliofil. W dziele Aquih Polono-Benedictina (Kraków 1663) prócz wiadomości o dziejach benedyktynów zebrał S. wiele materiałów bibliograficznych. Inne jego dzieło Tinecia seu historia tnona-sterii Tinecensis ordinis S. Benedicti (Kraków 1668) napisane w oparciu o bogate archiwum klasztorne w Tyńcu było jednym z pierwszych zbiorów dokumentów historycznych wydanych w Polsce. Jako bibliofil zgromadził wiele rzadkich książek, które później podarował różnym bibl. klasztornym,
J. Korpała: Zarys dziejów bibliogr. w Polsce. 1953.
SZCZYTNO
Drukarstwo i księgarstwo. Pierwszą drukarnię i księgarnię założył tu w 1848 A. *Gąsiorowski, przenosząc je z Brodnicy. Wydawał czasop. poi. i niem. oraz druki dewocyjne. W 1849 przeniósł się do Pisza, zostawiając w Sz. filię drukarni, którą w 1851 sprzedał Janowi Edwardowi Jaenikemu (1816-1863), wydającemu m. in. także druki dewocyjne w j. poi. dla Mazurów. Po śmierci Jaeni-kego prowadził drukarnię syn Karol, a w 1908 kupił ją Albert Just. W 1903 powstała drukarnia Emila Ludwiga, zaś w 1906 poi. drukarnia i "Księgarnia Mazurska" Hermana Falkenberga i sp. W rzeczywistości placówka ta była własnością Komitetu Mazurskiego przy "Straży" w Poznaniu, który wykupił po F. Pospieszyńskim w *Ostró-dzie nakłady poi. -wydawnictw przez podstawioną osobę H. Falkenberga. Drukowano tam poi. czasop., kalendarze i broszury dla Mazurów. Właściwymi kierownikami placówki byli: Stanisław Zieliński (do 1907) i Kazimierz Jaroszyk (1908-1920). Czcionki ze zlikwidowanej po plebiscycie oficyny przekazano drukami *Pieniężnych w Olsztynie. Obecnie istnieją 2 księgarnie Domu Książki.
SZECHENYI Ferenc (1754-1820), bibliofil węg. Księgozbiór (głównie druki z zakresu historii i literatury węg.) ofiarował w 1802 narodowi tworząc Muzeum Na-
2265
2266
SZELIGA
rodowe w Budapeszcie. Dziś Biblioteka Narodowa w Budapeszcie nosi jego nazwisko.
SZELIGA Jan (zm. ok. 1637), drukarz. Działalność 'wydawniczą rozpoczął w Krakowie, gdzie drukował w 1. 1605-1609. Trudności materialne zmusiły go do przeniesienia się do Dobromila, gdzie pod auspicjami Jana Szczęsnego Hterburta tłoczył w 1. 1611-1617. Z tego okresu pochodzą jego wybitniejsze dzieła: Annales S. Orzechow-skiego (1611), Historia Polonica W. Kadłubka (1612) i Historia Polonica J. Długosza (1615). Ostatnia publikacja przyczyniła się do zawieszenia działalności oficyny, śmierć zaś Herburta (1616) zmusiła Sz. do opuszczenia Dobromila. Następnie tłoczył: we Lwowie 1618, 1620 i 1626-1536, Jaworowie 1618-1619 i Jarosławiu 1621--1626, wydając przeważnie druki o tematyce religijnej. Od 1626 używał tytułu drukarza arcybiskupiego.
Drukarze. T. 6. 1960.
SZEREGOWANIE KART KATALOGOWYCH,
porządkowanie kart w katalogach bibl. wg określonego układu. W *katalogu alfabetycznym podstawą układu są elementy formalne, zaczerpnięte z *tytulatury; w ^katalogach rzeczowych treść dokumentów wyrażona w tematach, w nazwach działów różnych stopni lub w odpowiadających im symbolach. W katalogu alfabetycznym stosuje się Sz. mechaniczne lub gramatyczno--logiczne. Pierwsze polega na abecadłowym porządku kolejnych wyrazów hasła, a następnie kolejnych wyrazów tytułu, wreszcie wg dat wydania. Drugie, w tytułach dzieł anonimowych, ma miejsce wówczas, gdy słowa gramatycznie zależne następują po wyrazach, do których się odnoszą. W ^katalogu przedmiotowym szereguje się abecadłowo wg tematów, w obrębie tematów wg bliższych określników, w obrębie tych samych nagłówków przedmiotowych chronologicznie. W *katalogu działowym i *katalogu systematycznym w obrębie działów lub poddziałów układa się karty zwykle chronologicznie lub abecadłowo. W katalogu dziesiętnym (^Klasyfikacja dziesiętna) szereguje się wg symboli cyfrowych, odpowiadających działom systemu dziesiętnego. W obrębie jednego symbolu złożonego układa się karty wg ustalonej w systemie kolejności wskaźników. W katalogach rzeczowych stosuje się chronologię zarówno zstępującą (od Śdat najnowszych do dawniejszych), jak i wstępującą (od Śwcześniejszych do późniejszych).
SZEREGOWANIE W BIBLIOGRAFII zob. UKŁAD BIBLIOGRAFII. U. b. wewnętrzny.
SZERMĘTOWSKI (Szermentowski) Józef (1833--1876), malarz pejzażysta i ilustrator, uczeń warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych (1853-1857). Po wyjeździe do
Paryża, gdzie z krótkimi przerwami pozostał do końca życia, związał się ze szkołą barbizońską. W 1. 1859-1876 zamieszczał w "Tygodniku Ilustrowanym" i "Kłosach" reprodukcje rysunkowe własnych obrazów oraz ilustr. o tematyce rodzajowej, nie dorównujące poziomem artystycznym kompozycjom pejzażowym.
I. Jakimowicz: TwSrczott J.Sz. "Biul. Hist. Sztuki" 1951 nr 1.
SZERMIERKA zob. KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA.
SZERSZNIK (Scherschnik) Leopold Jan (1747-1814), jezuita do 1773, zasłużony pedagog i prefekt gimnazjum w Cieszynie, bibliofil. Zabrał bogatą bibl., obejmującą ponad 9000 dziel w ok. 180^0 t., 228 rpsów, mapy, sztychy itp.; posiadał też cenną kolekcję pamiątek historycznych dotyczących Śląska. Książki zaopatrywał w *eks-libris wyobrażający wnętrze ówczesnej bibl. W 1802 (lub 1808) swoje zbiory przekazał do użytku publicznego; stały się one podwaliną Biblioteki i Muzeum Miejskiego im. Sz. w Cieszynie.
A. Kawecka-Gryczowa: Wrażenia z bibf. cieszyńskich. "Zaranie Śląskie" 1935 z. 2. M. Kudelka: L.J.Ś. 1957. J. Król: LJ.Sz. "Zaranie Śląskie" 1962 z. 1.
SZERYPY (serify, ostróżki, zdobniki), w *pismach drukarskich zakończenia linii liter w kształcie krótkich kresek.
Zob. też Krój pisma drukarskiego.
SZESNASTKAzob. FORMAT BIBLIOTECZNY.
SZKIC KARTOGRAFICZNY (croquis), mapa sporządzona bez zastosowania ścisłych metod kartograficznych.
SZKICOWNIK, zeszyt używany przez artystów w wędrówkach i podróżach do notatek rysunkowych pejzażu, figur w ruchu, architektury, dzieł sztuki i szkiców kompozycyjnych, zaopatrywanych w komentarze, uwagi, obliczenia, przepisy techniczne itp. Była to początkowo książeczka (ok. 15 X10 cm), noszona u pasa wraz z dołączonym do niej metalowym, zazwyczaj srebrnym, ołówkiem, której pergaminowe karty gruntowano z obu stron mączką kostną, niekiedy zabarwioną cynobrem lub ochrą. Cena jej była wysoka, toteż wykorzystane rysunki nieraz wymazywano dla uzyskania miejsca na nowe. Gdy w w. XVII weszły w powszechne użycie Sz. z papieru, zawieszano u pasa także pióro i kałamarz. W zależności od epoki, środowiska, przeznaczenia rysunków lub indywidualnych upodobań artysty format ich był niewielki lub bardzo duży (Tycjan, Bassano; w Polsce dużych zeszytów używał do szkiców P. Michałowski).
2267
2268
SZKOŁY KALIGRAFICZNE
Ze szkicownika S. Wyspiańskiego
Sz. stanowiły cenne wyposażenie pracowni. Przechodziły z ojca na syna (Jacopo Gentile Bellini), bywały zapisywane przez mistrza ulubionemu uczniowi (Leonardo da Vinci Fr. Melzi). Później rozpruwali je handlarze dla osiągnięcia większego zarobku, dlatego zachowane w całości trafiają się rzadko (Fra Bartolommeo, H.B. *Grien, M. Heemskerck). Częściej spotkać można poszczególne kartki zdradzające przynależność do dawnych Sz. Niektóre z nich, rozproszone po różnych zbiorach, udało się powiązać w konkretne grupy. Znane są książeczki z wzorami do sztuki dekoracyjnej i architektury pochodzące z XIII w. (np. *wzornik architekta *Villard de Honne-court, 1230-1235, Paryż, Bibliotheque Nationale), jednak najdawniejsze okazy Sz. w ścisłym znaczeniu powstały ok. 1400. Największy zbiór Sz. malarzy poi. w. XDC-XX przechowuje Muzeum Narodowe w Warszawie.
SZKOCJA zob. WIELKA BRYTANIABiblioteki, Drukarstwo, Oprawy, Papiernictwo.
SZKOŁY KALIGRAFICZNE były w średniowieczu ośrodkami produkującymi książki rękopiśmienne i wy-
twarzającymi w tej działalności swoiste typy i formy pisma. Zazwyczaj ośrodki takie powstawały w *skryp-toriach klasztornych. Największe znaczenie miały Sz.k. we wczesnym średniowieczu, gdy nie rozpowszechniona jeszcze znajomość pisma i nikłe kontakty między poszczególnymi ośrodkami produkującymi książki sprzyjały rozwijaniu się w nich specyficznych form i zwyczajów pisarskich, a także systemów *abrewiacji. W miarę coraz szerszego przyjmowania się powszechnych typów pisma, takich jak minuskuła karolińska (*Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne) i formy po niej następujące, oraz w miarę rozpowszechniania się znajomości sztuki pisarskiej Sz.k. stopniowo zatracały swój charakter i znaczenie. Najdawniejsze Sz.k. powstały na terenie Włoch i Francji; jedna z nich była zał. ok. 540 przez *Kasjodora w Vivarium; jej cały dorobek pisarski uległ rozproszeniu. Połudn. Włochy były przez długi czas pod wpływem Sz.k. w Monte Cassino, która rozwinęła się w VIII w. i po okresie upadku w czasie zburzenia klasztoru przez Saracenów w 883 doszła znów do rozkwitu w XI w. Tam powstało *pismo benewenckie (lub monte-kassyńsko-benewenckie) oparte na kursywie rzymskiej (*Pismo łacińskie klasyczne), rozpowszechnione aż do
Iluminacje z Psałterza arcybpa Egberta Szkota w Reichenau, X w.
2269
2270
SZKONTRUM
XIII w. Wpływy tej Sz. były tym silniejsze, że klasztor posiadał liczne filie we Włoszech, a nawet w Dalmacji. W półn. i środkowych Włoszech w Sz.k. w Weronie (VI-IXjw.) oraz w Bobbio, klasztorze zał. w 612 przez mnicha irlandzkiego, św. *Kolumbana, i zaopatrzonym przez niego w przywiezione z Irlandii księgi pisane *pis-mem insularnym, wytworzył się odmienny typ minus-kuły przedkarolińskiej (*Pismo łacińskie wczesnośredniowieczne), opartej na uncjale i półuncjałe. Stały się one wzorem dla powstałej tu Sz.k., która wytworzyła typ pisma
0 mieszanym iryjsko-kontynentalnym charakterze. We Francji do najsłynniejszych należała Sz.k. w Luxeuil, klasztorze założonym w 590 przez tegoż Kolumbana. Posługiwała się ona początkowo irlandzką minuskułą, od połowy VII w. wykształciła kilka typów pisma minuskul-nego o charakterze kursywnym. Podobne rodzaje pisma, tj. oparte na kursywie, stworzyła Sz.k. w Corbie w Pi-kardii (zał. 660). Za czasów opata Maurdramnusa wykształcił się tu charakterystyczny typ minuskuły, będący zapowiedzią minuskuły karolińskiej. Natomiast minuskułę półuncjałną uprawiały klasztory nad Loarą, zwłaszcza opactwo Św. Marcina w Tours, które jako Sz.k. osiągnęło szczyt rozwoju za rządów |*Alkuina (796-804) oraz Pre-digisa (807-834), wskrzeszając i doprowadzając do doskonałości klasyczne formy pisma. W Hiszpanii główna Sz.k. rozwinęła się w Toledo (od VI w.), wytwarzając pismo zw. toletańskim (*Pismo wizygockie). Doniosłą rolę w dziejach *pisma łacińskiego wczesnośredniowiecznego odegrały Sz.k. Wielkiej Brytanii. Najdawniejsze powstały już^w VI w. w Irlandii, która była kolebką pisma insular-nego, nieco później rozwinęły działalność pisarską klasztory 4w Anglii (Jarrow, Wearmouth, Lindisfarne i in.). Dzieła wykonane w tych ośrodkach należą do najwyższych osiągnięć sztuki kaligraficznej, a dzięki ruchliwości tamtejszych mnichów iryjskie Sz.k. wywarły znaczny wpływ na kształtowanie się pisma w niektórych klasztorach na kontynencie (Bobbio, Luxeuil, Fulda, Moguncja
1 in.). W Niemczech wytworzyły się dwie główne prowincje pisarskie: jedną tworzyły klasztory w Niemczech środkowych (Fulda, Wiirzburg, Hersfeld, Fritzlar i in.), w których dominowały wpływy iryjskie, drugą klasztory południowe (St Gallen, Reichenau, Chur, Murbach), pozostające pod wpływem Sz.k. włoskich. Największe znaczenie osiągnęły Sz.k. w St Gallen (zał. 720) i Fuldzie (zał. 744), gdzie za czasów Hrabana Maura (822-842) powstała słynna Sz., w której studiowano i przepisywano rpsy. W klasztorach równolegle do Sz.k. rozwijały się często szkoły iluminatorskie (np. Reichenau, Ratyzbona w X-XIw.). Sz.k. istniały również w zakresie pisma kancelaryjnego, ich siedzibami były kancelarie świeckie lub duchowne, często również klasztory. Wpływy Sz.k. rozchodziły się na najbliższym terytorium, tworząc w ten
sposób całe prowincje pisarskie, w których posługiwano się podobnym duktem pisma. Często jednak wpływy klasztornej Sz.k. przenikały na odległe terytoria za pośrednictwem klasztorów filialnych, wyposażonych przez macierzyste opactwa w księgi. W późniejszym średniowieczu (do Xffl-XIVw.) skryptoria klasztorne odgrywały jeszcze znaczną rolę w zakresie kształcenia *pisar2y i produkcji książek rękopiśmiennych, ale stopniowo obniżały swój poziom i zatracały cechy indywidualne w rozwijaniu swoistych form pisma. Tradycje dawnych Sz.k. wznowili później humaniści, zwłaszcza N. *Niccoli (1364-1437), który pod patronatem Kuźmy Medyceusza założył we Florencji Sz.k. będącą kolebką *pisma humanistycznego.
E.A. Loew: Scriptura Beneventana. 1929. E.K. Rand: Studies in the script oj Tours. 1929. O. Dobjasz-Rożdie-stwienskaja: Istorija korbijskoj mastierskoj pis'ma w g. 651-830. 1934. W. Semkowicz: Paleograjia łacińska. 1951.
SZKONTRUM zob. SKONTRUM.
SZLICHTYNOWIE, rodzina drukarzy lwowskich: 1. Jan, zał. firmę w 1755. Tytułował się "J.K. Mci typo-grafem". W 1771 przejęli oficynę zapewne synowie: Łukasz, Sebastian, Kazimierz i Piotr, i prowadzili pod firmą Dziedziców. Działalność drukarni legalizował *przy-wilej z 20 II1770. 2. Łukasz prowadził samodzielnie warsztat w 1. 1772-1774. W 1775 przejął w dzierżawę, zapewne na zlecenie Komisji Edukacji Narodowej, drukarnię pojezuicką w Lublinie, którą zarządzał przez rok. 3. Kazimierz objął warsztat lwowski po wyjeździe Łukasza i prowadził do 1785. Tytułował się "CKM uprzywilejowanym typografem". Ogółem oficyna Sz. wydała ponad 70 druków, głównie o tematyce religijnej, ale prasy jej opuściły również takie utwory, jak np. Komedie F. Bo-homolca (1758), Przypadki Robinsona Kruzoe D. Defoe (1774) i Zabawki wierszem i przykłady obyczajne F. Karpiń-skiego (1780).
Drukarze. T. 6. 1960.
SZMUCTYTUŁ zob. TYTUŁ DZIEŁA
SZOLC Hipolit (koniec XVII w.), iluminator i skryp-tor zakonny, działał w Lublinie. W 1680 wykonał anty-fonarz, zapewne dla klarysek (Kraków, Biblioteka Jagiellońska; akc. 4150).
Z. Ameisenowa: Rękopisy i pierwodruki iluminowane Bibl. Jagiellońskiej. 1958.
SZPACHLA, narzędzie *maszynisty drukarskiego, służące do zbierania, uplastyczniania i mieszania *farb drukarskich przy doborze kolorów.
2271
2272
SZWAJCARIA
SZPALERY zob. GRAFIKA LUDOWA.
SZPALTA, dowolna liczba wierszy złożonych przez *składacza i przeznaczonych do wykonania odbitki próbnej, np. w celu przeprowadzenia *korekty szpaltowej przed *łamaniem. W potocznej terminologii drukarskiej i wydawniczej niesłusznie identyfikuje się Sz. z *łamem. Sz. jest pierwotnym, surowym produktem pracy składacza, natomiast łam powstaje w wyniku przełamania szpalty w *kolumny.
SZPIC: 1. Zob. linia L. angielska. 2. Zob. kolumna K. szpicowa.
SZRAFOWANIE, charakterystyczny układ regularnie użytych w rysunku lub grafice kresek, stosowany najczęściej przy wypełnianiu tła lub cieniowaniu w *mie-dziorycie, *akwaforcie i ^litografii.
SZRENC zob. MATERIAŁY DO OPRAWY.
SZRYFT KRAKOWSKI, tradycyjna nazwa firak-tury (*Pismo gotyckie), którą drukowane były książki w j. poi. na terenie Prus Wschodnich od w. XVI do XX. Nazwa ta jest zapewne śladem działalności wydawniczo--drukarskiej J. *Maleckiego w Ełku, który czcionki do druku swego tłum. Nowego Testamentu (1552), kroju frakturowego, choć odmienne od nowszego pisma typu niem., sprowadził z Krakowa. Sz.k. drukowane były modlitewniki, kancjonały i czasop. dla Mazurów.
SZTABIK zob. MATERIAŁ ZECERSKI Justunek.
SZTAMBUCH zob. ALBUM AMICORUM.
SZTANCOWANIE, inaczej wykrawanie, sporządzanie wykrojów do opakowań w określonym, często kolistym kształcie, z arkusza papieru, kartonu, tektury lub blachy za pomocą wykrojników (sztanc), tj. noży w maszynach do wykrawania (wykrawarkach), w prasach do tłoczenia lub w maszynach dociskowych o silnej budowie.
SZTEGI zob. OBSADNIKI. SZTUKA CZARNA zob. MEZZOTINTA. SZTYCH (cięcie) zob. RYTOWNICTWO. SZTYCHARZ (rytownik) zob. RYTOWNICTWO.
SZTYLET, narzędzie zecerskie w kształcie grubej igły stalowej, osadzonej w drewnianej rękojeści; służy do wkładania lub wyjmowania czcionek i wierszy przy poprawianiu korekty i łamaniu składu.
SZUFLA (szufelka), w drukarstwie przyrząd służący do formowania, przenoszenia i przechowywania *szpalt zecerskich. Składa się z płyty wykonanej z blachy cynkowej i krawężników nieco niższych niż *czcionki, umieszczonych z trzech boków płyty. Odmianą Sz. jest organek ograniczony krawężnikami z dwu boków płyty.
SZUMSKI Tomasz (ok. 1778-1840), księgarz poznański, nauczyciel gim. Wychowywał się w Rosji, Francji i Niemczech, zdobywając wykształcenie jako samouk. Był nauczycielem w berlińskiej akademii wojennej, a od 1807 przeniósł się do Poznania i uczył j. poi. w gim. W 1809 założył księgarnię poi. i wypożyczalnię książek. Dwa lata później wypożyczalnia jego liczyła przeszło 4000 tomów. Był autorem ok. 30 dzieł, głównie podręczników. Publikował katalogi w 1. 1810-1823. W 1824 sprzedał księgarnię E. Mitlerowi, księgarzowi berlińskiemu, który miał też filię w Poznaniu.
M. Motty: Przechadzki po mieście^ T. 1-2. 1957.
SZWABACHA zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO, PISMO GOTYCKIE, PISMA DRUKARSKIE dzieje.
SZWAJCARIA. Na ogólną liczbę ludności 6050000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych 7, szkolnych 2681, specjalnych 1241, powszechnych 1890. Wydano w 1966: książek 6232 tyt., w tym przekładów 720; czasopism 1589 tyt., w tym gazet 467.
Bibliofilstwo. Zbieractwo książek w Sz. rozwijało się już od XVI w., kiedy to Szwajcarzy chętnie wstępowali na służbę u obcych książąt. Z tego czasu znamy działalność bibliofila Petera Falcka we Fryburgu. W XVIII w. wybił się natomiast Samuel Engel w Bernie. Do okresu międzywojennego doliczyli się Szwajcarzy 8395 posiadaczy *ekslibrisów, więc można przyjąć, że miłośników pięknej książki było jeszcze więcej, tym bardziej że przez wieki dbali o nią tamtejsi drukarze. W 1921 założono w Bazylei Tow. Bibliofilów (Schweizer Bibliophilen--Gesellschaft), zaś w Bernie Muzeum im. Gutenberga (Gutenbergmuseum). Obie instytucje publikują bibliofilskie wydawnictwa, a w 1927 zaczęto nawet wydawać specjalny periodyk "Schweizer Sammler".
Festschrifi der Schweizer Bibliophilen-GeseUschaji. 1931.
2273
2274
SZWAJCARIA
Bibliografia. W 1. 1871-1901 ukazywał się na użytek handlu księgarskiego miesięcznik "Bibliographie der Schweiz" (od 1878 pt. "Bibliographie und literarische Chronik der Schweiz"). Od 1892 wychodzi ponadto bibliogr. rejestrująca krajowe i zagraniczne piśmiennictwo o Sz. i Szwajcarach "Bibliographie der Schweizerischen Landeskunde" (89 fasa, Bem 1892-1945), a od 1959 "Bibliographia Helvetica". Dla gromadzenia helvetików utworzono w 1894 w Bernie Szwajcarską Bibliotekę Narodową, która od 1901 podjęła wydawanie bibliogr. bieżącej "Bibliographisches Bulletin der Schweizerischen Landesbibliothek". Od 1943 wychodzi ona pt. "Das Schweizer Buch", której seria A rejestruje (dwa razy w miesiącu) publikacje handlu księgarskiego, seria B (dwumiesięcznik) wykazuje publikacje spoza handlu księgarskiego. Corocznie jeden zeszyt serii A pt. "Musica practica" rejestruje nuty. *Komasacje wieloletnie bibliogr. bieżącej "Systematisches Verzeichnis der Schweizerischen oder die Schweiz betreffenden Veroffentlichungen" objęły okresy 1901-1920, 1921-1930, 1931-1940, 1941-1947. Za 1. 1948-1950 ukazała się komasacja pt. "Schweizer Biicherverzeichnis". Od 1951 ukazują się komasacje pięcioletnie pod nadrzędnym tytułem "Schweizerische Na-tionalbibliographie". Spisy czasop. publikowano odrębnie: pierwszy w 1896, dalsze w 1917 i w 1925, po drugiej wojnie światowej ukazał się dwukrotnie (1945 i 1952) pt. "Der Schweizerische Zeitschriften- und Zeitungskata-log". Obecnie dzienniki mają własną rejestrację pt. "Zei-tungskatalog der Schweiz" (1955). Szwajcarska Biblioteka Narodowa publikuje ponadto od 1946 roczną bibliogr. wydawnictw urzędowych ("Bibliographie der schweizerischen Amtsdruckschriften") i od 1954 bibliogr. wydawnictw szkół wyższych ("Jahresverzeichnis der schweizerischen Hochschulschriften"), wychodzącą od 1897. Selekcyjną bibliogr. retrospektywną o charakterze bibliofilskim opublikował F.Ch. *Lonchamp pt. Bibliographie generale des ouurages puhlies ou illustris en Suisse et a l'itranger de 1415 a 1914 par des ecrwains et des artistes suisses (1922). Istnieją także bibliogr. retrospektywne wydawnictw szwajc. wj.fr. (A. Jullien: Catalogue des iditions de la Suisse romande, t. 1-4, 1902-1948) i w j. retoromańskim (Bibliografia reto-romantscha, 1552-1930, 1938).
L.N. Malcles: Les Sources du travail bibliographique. T. 1. Bibliographies ginirales. 1950.
Biblioteki. Powstawały już we wczesnym średniowieczu przy kościołach i klasztorach. Jedną z najstarszych w Sz. jest Biblioteka Klasztorna (Stifsbibliothek) w St.Gal-len, zał. w VIII w. przez benedyktynów (2000 rpsów, 1700 inkunabułów). Obecna różnorodność form bibliotecznych jest wynikiem ustroju politycznego (związek 25 autonomicznych kantonów, cztery j. urzędowe). Sz. nie posiada ani ustawy bibliotecznej, ani żadnego aktu
prawnego regulującego organizację i działalność bibl. i wytyczającego zasady polityki bibliotecznej. Tylko dwie większe bibl. publiczne są własnością Konfederacji, inne utrzymują kantony, miasta, kościoły, instytucje społeczne. Zadaniem podlegającej Konfederacji Szwajcarskiej Biblioteki Narodowej (Bibliotheque Nationale Suisse) w Bemie jest gromadzenie i opracowywanie helvetików od 1848. Otrzymuje wszystkie publikacje na podstawie układu z wydawcami (Sz. nie ma ^egzemplarza obowiązkowego), opracowuje centralny katalog druków. Posiada ok. 1000000 wol., 100000 rycin i 20000 map. Drugą utrzymywaną przez Konfederację jest Biblioteka Politechniki w Zurychu, księgozbiór ogólnonaukowy, z przewagą matematyki, przyrody i techniki (530000 wol., 3300 czasop. bieżących, ponad 3500 000 *patentów szwajc. i zagranicznych). Publikuje "Technischer Literaturnach-weis". Inne bibl. związkowe, jak Urzędu Statystycznego w Bernie (100000 wol.), Urzędu Zdrowia (20000 wol.), Wojskowa (64 000 wol.), Archiwum Gospodarstwa (Schweizerisches Wirtschaftsarchiv) w Bazylei itp., służą przede wszystkim potrzebom administracji kraju. Największa bibl. szwajc, Biblioteka Uniwersytecka w Bazylei, posiada 1650000 wol., ponad 160000 map, 17000 rpsów i 2800 inkunabułów. Zał. w 1460 ze zbiorów poklasztornych kartuzów i dominikanów, doszła do rozkwitu w XVI-XVIIw., zyskała zbiory *Amerbacha, *Oporinusa i *Erazma z Rotterdamu, rpsy arabskie, perskie i greckie J. de Ragusio oraz poważne zbiory kartograficzne. Prowadzi obecnie prace nad centralnym katalogiem inkunabułów. Biblioteka Centralna (Zentral-bibliothek) w Zurychu, zał. w 1913 z połączenia bibl. kantonalnej i miejskiej, zgromadziła zbiory reforjnacyjnego kręgu zuryskiego z prywatnym księgozbiorem Zwing-liego na czele, najważniejsze kroniki Sz. i najbogatszy zbiór helvetików sprzed 1830. Posiada 1200000 wol., 12000 rpsów, 100000 rycin i 20000 map. Jest równocześnie bibl. Uniwersytetu Zuryskiego. Biblioteka Publiczna i Uniwersytecka (Bibliotheque Publique et Universi-taire) w Genewie powstała w 1560 jako jeden z ważniejszych (po Bazylei i Zurychu) ośrodków ruchu reforrnacyjnego pod zarządem Kościoła kalwińskiego. W XIX w. przeszła na własność miasta i uniwersytetu. Liczy 1000000 wol., 6000 rpsów (m. in. Kalwina, Bezy, J.J. Rousseau), 22000 map i atlasów. Gromadzi piśmiennictwo wszystkich dziedzin wiedzy, ze specjalnym uwzględnieniem dziejów reformacji szwajc. i fr. Biblioteka Miejska i Uniwersytecka (Stadt- und Universitatsbibliothek) w Bernie, powstała z połączonych (1903) bibl. miejskiej i uniwersyteckiej, posiada 800000 wol., poważny zbiór map i atlasów, 500 inkunabułów, wiele źródeł do historii XV i XVII w. Biblioteka Kantonalna i Uniwersytecka (Bibliotheque Cantonale et Universitaire) w Lozannie (zał. 1538) posiada
2275
2276
600000 wol. Biblioteka Kantonalna i Uniwersytecka (Bibliotheque Cantonale et Universitaire) we Fryburgu zawiera ponad 500000 wol., liczne wydawnictwa po zniesionych klasztorach jezuitów, cystersów, redemptorystów, poważne materiały z dziedziny teologii, sztuki i filozofii. Zadanie bibl. uniwersyteckiej spełnia powstała w 1788 Biblioteka Publiczna (Bibliotheque Publique) w Neu-chatel. Posiada 300000 wol., 1200 rpsów, w tym korespondencję J.J. Rousseau. Biblioteka Miejska (pochodząca z epoki Oświecenia) i Biblioteka Kantonalna w Solurze połączyły się w 1930 w Bibliotekę Centralną (Zentral-bibliothek), która posiada obecnie 300000 wol., liczne zbiory po jezuitach i franciszkanach oraz dary ambasadorów i królów fr. Biblioteka Centralna (Zentralbiblio-thek) w Lucernie, licząca 300000 wol., powstała z połączenia księgozbioru historyka F. Balthasara z bibl. kanto-nalną. Posiada źródła rękopiśmienne do historii Sz. XV i XVII w. Jest oficjalną zbiornicą helvetików sprzed 1848. Biblioteka Miejska (Stadtbibliothek) w Schaffhausen, powstała z połączenia bibl. miejskiej i kościoła protestanckiego, który odziedziczył księgozbiór klasztoru benedyktynów (z 1052), posiada ok. 100000 wol. Bibl. kantonalne w Arau (300000 wol.), Chur (120000 wol., przeważnie druki reto-ladyńskie), Biblioteka Kantonalna (Biblioteca Cantonale e libreria patria) w Lugano, zbierająca helve-tica wł. (ok. 70000 wol.), spełniają zadania instytucji naukowych, częściowo również bibl. ogólnokształcących. Inne: w Glarus, Zug, Trogen, Liestal, Sarnen, Schwyz i Sion (miejskie, społeczne, kościelne i kantonalne), służą oświacie i potrzebom administracji lokalnej. Bibl. powszechne wobec braku ustawy i polityki bibliotecznej utrzymywane są i całkowicie zależą od władz kantonal-nych, komunalnych oraz organizacji zawodowych, społecznych, politycznych i charytatywnych. Należą tu: bibl. miejskie w Genewie i Lozannie, Biblioteka Tow. im. Pestalozziego w Zurychu, Biblioteka Publiczna w Bazylei. "Ważną rolę w upowszechnianiu czytelnictwa i udzielania pomocy wszystkim bibl. powszechnym spełniają: Biblioteka dla Wszystkich (Bibliothecjue pour Tous) oraz Szwajcarska Biblioteka Powszechna (Schweizerische Volks-bibliothek) placówka o zasięgu ogólnokrajowym, subwencjonowana przez Federację i wszystkie kantony, powstała w 1920 z inicjatywy Stów. Bibliotekarzy Szwajcarskich. Rolę specjalną odgrywa Biblioteka ONZ w Genewie. Utworzona w 1919 przez Ligę Narodów w Londynie, przeniesiona niebawem jako Biblioteka Ligi Narodów do Genewy, od 1923 stała się ośrodkiem międzynarodowych badań naukowych. W 1946 została przekazana ONZ. Obecnie liczy 500000 wol., w tym 160000 publikacji rządowych, ponad 5000 czasop., wiele map i wydawnictw geograficznych. Podobny charakter posiada Biblioteka Międzynarodowego Biura Pracy (1919)
SZWAJCARIA
w Genewie. Utworzona z inicjatywy Stów. Bibliotekarzy Rada Bibliograficzna (Concilium Bibliographicum) w Zurychu służy pomocą w pracach związanych z katalogiem dziesiętnym, zaś Muzeum Gutenberga (Gutenbergmuseum) w Bernie poświęcone jest drukarstwu, prasie i bibliofilstwu. Do zadań Stów. należy inicjowanie prac nad centralnymi katalogami druków, czasop. i inkunabułów oraz szkolenie.
M. Dembowska: Bibliotekarstwo szwajcarskie. "Prz. Bibl." 1961 nr 3/4. Die Bibl. in der Schweiz 1959/60. 1964.
Dokumentacja. Przy zdecentralizowanym systemie istnieje dobrze rozwinięta sieć ośrodków dokumentacyjnych i informacyjnych przy instytucjach naukowych, urzędach i zakładach przemysłowych, zwłaszcza w przemyśle chemicznym, farmaceutycznym i budowy maszyn (w 1958 ponad 150). Najważniejsze ośrodki specjalistyczne: dla nauk technicznych przy Bibliotece Wyższej Szkoły Technicznej (Bibliothek der Eidgenossischen Technischen Hochschule) w Zurychu, utworzony w 1932 jako jeden z pierwszych w Europie, dla informacji ekonomicznych ośrodek przy Szwajcarskim Archiwum Gospodarstwa (Schweizerisches Wirtschaftsarchiv) w Bazylei. Ważną rolę odgrywa Szwajcarski Związek Dokumentacyjny (Schweizerische Vereinigung fur Dokumentation SVD) w Bernie, zał. w 1939, członek krajowy FID. Do jego zadań należą: popieranie rozwoju dokumentacji, prace usługowe i informacyjne, prace naukowe, problemy uniwersalnej *Klasyfikacji Dziesiętnej, problemy normalizacji, kursy szkoleniowe, wydawanie czasop. fachowych.
Archiven, Bibliotheken u. Dokumentationsstellen der Schweitz. 1958. SVD. B. Leitgeber: Ośrodki dok. i informacji naukowej w Szwajcarii. 1964. E. Rickli: La documentation en Suisse. "Na-chrichten. Vereinigung Schweiz. Bibliothekare" 1967 nr 6.
Drukarstwo. Początki drukarstwa szwajc. nie są jeszcze dokładnie znane, jakkolwiek wiadomo, że już w 1457 była czynna prasa drukarska w Burgdorf. Pierwszy znany druk: Mammotrectus, został wytłoczony przez kanonika Helyasa Helyae w Beromiinster w 1470. W ciągu XV w. powstały oficyny: w Burgdorf (1475), w Genewie, gdzie od 1478 drukował Adam Steinschaber, w Zurychu (1480), w Rougemont (1481), w Promentour (1482), Lozannie (1493) i Sursee (1500). Przede wszystkim drukowano jednak w Bazylei (należącej politycznie do Sz. dopiero od 1501), gdzie wytłoczono 305 na 332 druki, jakie ukazały się w Sz. w XV stuleciu. Sztukę drukarską znano tu już prawdopodobnie w 1460, jednak najstarszy zachowany druk Missale speciale jest niedatowany. Jego wykonanie przypisuje się Bertholdowi Ruppelow' z Hanau, który w 1468 wydał pierwszy datowany druk Moralia injob Grzegorza I. Poza nim drukowali tu od 1472: Michael Wenssler ze Strasburga (do 1490) ortz B. *Richel z Ehenwiller (do 1482). Na przełomie XV i XVI w. nowy kierunek nada!
2277
2278
SZWAJCARIA
drukarstwu bazylejskiejnu J. *Amerbach, zaś pierwsze miejsce w drukarstwie szwajc. (i światowym) zajął J. *Fro-ben, wybitny drukarz i wydawca, protektor uczonych, propagator humanizmu. Poza nim drukowali w Bazylei zwolennicy reformacji: J. *Petri (którego oficyna działała jeszcze w XVII w.), Andreas Cratander (1518-1536), Thomas Wolff (1519-1533) oraz J. *Opori-nus, odznaczający się szczególną aktywnością, patronujący wielu uczonym, m. in. polskim, wydawca wielu ich dzieł (na 47 poloników wyd. w Bazylei do pocz. XVII w. 12 pochodzi z jego oficyny). W XVI w. powstały dalsze drukarnie: w Zurychu, gdzie największe znaczenie osiągnęła oficyna Ch. *Proschauera działająca od 1521 w służbie reformacji (w 1590 przeszła w ręce Christopha Wolffa, w 1629 do rodziny Bodmer, a w 1760 nabyła ją firma Orell u. Co.), w Lucernie (1525, Thomasa Murnera), w Bernie (1537, Mathiasa Apiariusa), w Solothurn (1565, Samuela Apiariusa), w Schaffhausen (1591, Hansa Konrada Waldkircha) i in. W drugiej poł. stulecia ważnym ośrodkiem stała się Genewa, głównie dzięki działalności dwu wybitnych drukarzy fr.: R. *Estienne'a (1551-1559) oraz J. de *Tournesa, którego spadkobiercy prowadzili firmę do 1780. Druki genewskie, wzorowane pod względem formy na francuskich, nie dorównywały im w zakresie ilustracji i zdobnictwa. W XVII w. wzrosła ilość oficyn i produkcja książkowa, obniżył się jednak, jak wszędzie, poziom wykonania. W Bazylei wyróżnił się wówczas Hans Jakob Genath, założyciel dynastii drukarzy działającej do poł. XVIII stulecia. Drukarnia ich wraz z wielką *odlewnią czcionek w 1740 przeszła w posiadanie rodziny Haas. Właściwym twórcą wielkiego przedsiębiorstwa był Wilhelm Haas starszy (1741-1800), który zajmował się ulepszeniem prasy ręcznej, pomiarem czcionek oraz drukiem map. Spadkobiercy jego prowadzili firmę do końca XIX w., przekształcając ją stopniowo w odlewnię czcionek. Zurych posiadał w tym czasie 22 drukarnie; naj-znaczniejszą z nich była firma Orell-Fussłi & Co., która wchłonęła dawną oficynę Froschauera. Większe zakłady typograficzne istniały poza tym w Winterthur (Bleuler, Hausheer & Co.), w St Gallen (Scheitlin & Zollikofer), w Bernie (Rieder & Simmen, Jent & Reinert, K.J. Wyss i B.F. Haller). Bujne życie polityczne w pocz. XIX w. przyczyniło się do powstania licznych zakładów, wydających głównie czasop. oraz broszury i nie przywiązujących wagi do jakości ich wykonania. Dopiero od poł. wieku zarysowała się wyraźna poprawa w tym względzie dzięki podniesieniu kwalifikacji zawodowych pracowników poprzez dokształcanie i literaturę fachową oraz dzięki staraniom niektórych drukarzy, jak np. Juliusa Wilhelma Ficka w Genewie. W 1883 zaczęło wychodzić zał. przez Rudolfa Schneidera czasop. "Schweizer Graphi-schen Mitteilungen".
E. Biichler: Die Anfange des Buchdruck in der Schweiz. 1951. A. Bruckner: Schweizer Stempelschneider u. Schriftgiesser. 1943.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Już w XV w. rozkwitał w Sz. handel rpsami, który w okresie reformacji rozwinął się w handel książką. Po upadku reformacji uległ zahamowaniu, a w poł. XVIII stulecia odżył z nową siłą. Wzrastała szybko produkcja książek: w j. fr. (w zach. Sz.) oraz w j. niem. (we wsch. Sz.). Do największych osiągnięć współczesnego szwajc. handlu księgarskiego należy obok wprowadzenia stałych cen katalogowych utworzenie spółdzielni Schweizerisch.es Vereinssortiment w Olten, będącej centralną hurtownią zaopatrzenia wszystkich księgarń. Ważne pod względem księgarskim są: Zurych, Bazyleja, Berno, Lozanna i Olten. Wg międzynarodowego spisu z 1962 w Sz. istniały 233 wydawnictwa, których produkcja w tymże roku wyniosła 5341 tyt., w tym najwięcej z zakresu literatury pięknej i literaturo-znawstwa (1041), nauk społeczno-ekonomicznych i prawa (1025) oraz nauk stosowanych, techniki, medycyny, rolnictwa (854). Z ogólnej liczby 771 tłumaczeń 408 było z j. ang. Sz. jest jednym z najpoważniejszych w świecie eksporterów i importerów wydawnictw, co jest wynikiem czterojęzycznej struktury ludności tego sześciomilionowego kraju. Eksportuje się zwłaszcza wydawnictwa z zakresu sztuki i kartografii oraz usług drukarskich (bardzo dobrze rozwinięty przemysł poligraficzny), importuje się sporo literatury specjalistycznej, przeznaczonej dla nielicznej grupy odbiorców. Głównymi odbiorcami, a jednocześnie dostawcami własnych wydawnictw do Sz. są: NRF, Francja, USA, Włochy, Austria, kraje Beneluxu i kraje skandynawskie. Do najbardziej znanych wydawnictw należą: Ernst Reinhardt (Bazyleja), Skira (Genewa), Univer-sitats-Verlag (Fryburg), Verlag fur Architectur (Zurych), Maison H. Weber & Co. (Genewa), S. Karger AG, Verlagsbuchhandlung (Bazyleja) oraz Hans Huber (Berno). Przekłady książki poi. wydaje m. in. Rex-Verlag w Lucernie (Sienkiewicz, Prus). Liczne związki zawodowe reprezentują interesy księgarzy i wydawców oraz wydają czasop. fachowe. Kształcenie odbywa się w szkołach księgarskich.
Publishers' International Year Book. 1962.
Oprawy. Pierwsze ślady prowadzą do klasztoru benedyktyńskiego St Gallen, w którym powstały najstarsze przykłady *oprawy karolińskiej, gdzie oprawiał księgi mnich Tutilo (850-912) i m. in. miał sporządzić kosztowną oprawę Ewangeliarza. Oprawę użytkową z pierwszej poł. XV w. reprezentują kodeksy przywiezione do Krakowa z soboru bazylejskiego (Bibl. Jag. rpsy 1207, 1759, 1760). Osłania je gruba, częściowo tylko garbowana, skóra z pozostawionym zrogowaciałym naskórkiem, tzw. epidermis (z widocznymi resztkami włosa), usztywnienie stanowi sklejanka kart papierowych, a zapięciem kodeksów są
2279
2280
SZWECJA
skórzane rzemyki po dwa na bocznym i po jednym na górnym i dolnym obcięciu. Ściśle związani z introligator-stwem w końcu XV i w XVI w. byli drukarze i księgarze szwajcarscy Mathias Apiarius, J. *Froben, Hans Stuber, J. Christoffel Buchner), którzy upowszechnili w wielu krajach nie tylko swe druki, ale styl rodzimy swych opraw. Tendencje religijno-polityczne nurtujące Sz. w XVI i XVII w. uzewnętrzniły się również na oprawach, które stały się jednym ze środków propagandy reformacyjnej. Stąd rozchodziły się książki w oprawach dedykacyjnych ofiarowywane wybitnym osobistościom przez humanistów i reformatorów (np. dla Piotra *Tomickiego od Jana Sicharda). Obok napisów dedykacyjnych stosowano na oprawie w Genewie oszczędne zdobnictwo pojedynczymi *tłokami, radełkami i złocenia na wzór opraw fr., natomiast dekoracja oprawy bazylejskiej była przeładowana ślepymi radełkami i *plakietami na niekorzyść nielicznych pojedynczych tłoków. Oprawa z późniejszych epok nie różni się od oprawy środkowoeuropejskiej. Wymienić jednak warto safianowe oprawy, zdobione pięknymi tłoczeniami, ze złoconymi obcięciami, wykonane przez dwóch introligatorów berneńskich Heinricha Haldera (zm. 1824) i jego następcę Josepha Clossa (zm. 1866), przechowywane w bibl. miejskiej w Bernie. W 1. ostatnich wyróżnili się: Friedhold Morf (zm. 1960), artysta-introligator, wykładowca w szkole artystycznego rzemiosła w Zurychu i autor książki Pappband u. Bucheinband wyd. w 1930 i 1951, oraz Hugo Peller, introligator czynny w Szwajcarskim Muzeum Gutenberga w Bernie, odznaczony złotym medalem na międzynarodowym konkursie introligatorskim w 1961. Czynne do 1959 w Bernie Szwajcarskie Związkowe Muzeum Introligatorstwa (Verein Schwei-zerisches Berufsmuseum fur Buchbinderei) gromadzi materiały historyczne i narzędzia, urządza wystawy, odczyty oraz wydaje fachowe publikacje.
Zob. też Ilumtnatorstwo, Czasopisma zawodowe, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
I. Schunke: Der Senfer Bucheinband des XVI Jahrhunderts. W: Buch u. Schrift. 1937. "Zschr. d. Schweiz. Gutenberg-Museum". 1960-1965.
SZWECJA. Na ogólną liczbę ludności 7808000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych 14, szkolnych 1745, specjalnych 109, powszechnych 1824. Wydano w 1966: książek i broszur 7218 tyt., w tym przekładów 1353; czasopism 447 tyt., w tym gazet 182.
Bibliofilstwo. Już w średniowieczu zbieraczami rpsów byli duchowni, jak np. bp Bero de Ludosia (zm. 1465), który posiadał 137 wol. dzieł, głównie teologicznych.
Liczne bibliofilskie zbiory rpsów i druków powstały w XVI w.; największe posiadali Hogenskild Bielke (1538--1605) i bp Sveno Jacobi. W XVII w. szwedzkie księgozbiory zostały pomnożone dzięki zdobyczom wojennym z terenu Danii, Niemiec, Czech, Moraw, Polski i Rosji. Część zdobytych książek trafiła do bibl. kościelnych i szkolnych, przede wszystkim do Biblioteki Uniwersytetu Uppsalskiego, część zaś rozproszyła się po licznych zbiorach prywatnych. Zamiłowania bibliofilskie przejawiali wówczas panujący, np. *Krystyna, która posiadała cenny księgozbiór, a także przedstawiciele arystokracji i szlachty: rodzina Oxenstiernów, hr. Magnus Gabriel de la Gardie (1622-1686), hr. C.G. Wrangel (1613-1676), J.G. Sparwenfeld(t) (1655-1727), A. Olaia. Rozkwit bibliofilstwa, mającego już kierunek narodowy, nastąpił w XVIII w. za sprawą C.G. Tessina (1695-1770), E. Ben-zeliusa (1675-1743), C.G. Warmholtza (1713-1785) i in. W XIX w. dokonała się specjalizacja B., np. A. *Nor-denskiold zbierał literaturę geograficzną, G.E. Klem-rning (1823-1893) stare druki szwedzkie, G. Berghman (1836-1910) *elzewiry. W XX w. zainteresowanie zbieractwem książek zwiększyło się jeszcze bardziej, czego wyraźnym dowodem było powstawanie towarzystw bibliofilskich.
CM. Carlander: Svenska bibliotek och exlibris. T. 1-4, 1896-1903.
Bibliografia. Produkcja wydawnicza od XV do poł. XIX w. została zarejestrowana w pracach: I. *Col-lijn, Sveriges bibliograf i intill ar 1600 (t. 1-3, Uppsala 1927--1938); Sueriges bibliograf i 1600-talet (t. 1-2, Uppsala 1942-1946); Svenskt boklexikon 1700-1829 (Uppsala 1958; w dwóch dotychczas opublikowanych tomach S.E. Bring zarejestrował dokumenty sądowe i parlamentu); H. Linn-strom, Svenskt boklexikon. Aren 1830-1861 (t. 1-2, wyd. 2, Uppsala 1961). Wydawnictwa następnych lat wykazują bibHogr. bieżące publikowane przez Stów. Księgarzy Szwedzkich: "Arskatalog for Svenska Bokhandeln" (roczniki za 1. 1861-1952); wykazy tygodniowe ogłaszane w czasop. "Svensk Bokhandelstidning" (1863-1952); "Svensk Bokkatalog" (12 spisów wieloletnich, 1866--1940); "Svensk Bokforteckning" (miesięcznik, 1913-1952). Od 1953 bieżącą bibliogr. narodową "Svensk Bokforteckning" opracowuje Instytut Bibliograficzny przy Bibliotece Królewskiej w Sztokholmie. Oprócz wydawnictw rejestruje ona płyty z tekstem słownym. Publikowana jest co tydzień w czasop. księgarskim "Svensk Bokhandel" oraz samoistnie w postaci miesięcznika z *ku-mulacjami kilkumiesięcznymi i rocznymi. Instytut publikuje także dalsze *komasacje "Svensk Bokkatalog" (za 1. 1941-1950 i dalej za okresy pięcioletnie). Opracowuje się wykaz czasop. Suensk Tidskriftskatalog za L 1951-1960; następne spisy obejmą pięciolecia. Nuty
2281
2282
SZWECJA
od 1920 są rejestrowane w pólroczniku "Svensk Musikforteckning". Wykazy map są ogłaszane w czasop. "Globen" i "Svensk Geografisk Arsbok". Od 1931 Biblioteka Parlamentu wydaje roczną bibliogr. wydawnictw urzędowych "Arsbibliografiover Sveriges Offentliga Pu-blikationer". Bibliogr. zawartości czasopism opracowywana jest w Bibliotekstjanst, ośrodku Stowarzyszenia Bibliotekarzy Szwedzkich w Lund. Składają się na nią: wykaz zawartości czasopism ("Syemka Tidskrifts-artiklar", od 1952); wykaz zawartości dzienników ("Sven-ska Tidningsartiklar", od 1953); wykaz recenzji zamieszczonych w dziennikach ("Svenska Tidningsartiklar. Fortec-kning over Bokrecensioner", od 1964). Bieżące prace bibliograficzne wykazywane są od 1950 w spisie "Nordisk bibliograf! och biblioteksliteratur", ogłaszanym co dwa lata w czasop. "Nordisk Tidskrift for Bok- och Biblio-theksvasen".
T.R. Buckman: Recent bibliographical deuelopments in Sweden. "Libr. Quarterly" 1955 nr 3. M. Lenartowicz: Szwedzka bibliogr. narodowa. 1967.
Biblioteki. "Wraz z wprowadzeniem chrześcijaństwa powstały przy kościołach i klasztorach pierwsze bibl. Zachował się spis ksiąg Biblioteki Katedralnej w Sk;>ra (najstarsza diecezja) z XII w. Większą rolę odgrywały bibl. klasztorne, ośrodki ówczesnej nauki i oświaty, wśród nich sławna bibl. klasztoru brygidek w Vadstena z XIV w. W XVI w. rozwinął się w Sz. ruch bibliofilski typowy dla Odrodzenia, za przykładem królów Gustawa Wazy, Eryka XIV i Jana III tworzono piękne księgozbiory prywatne, które w następstwie zasiliły zbiory bibl. państwowych. Zniszczone i splądrowane w czasie reformacji, księgozbiory klasztorne zdołały zachować tylko nieliczne resztki, przekazane do bibl. Uniwersyteckiej w Uppsali i Królewskiej w Sztokholmie. Wiek XVII stał się dla bibl. szwedzkich okresem największego rozkwitu. W 1620 powstała Biblioteka Uniwersytecka w Uppsali, królowa *Krystyna dała początek Bibliotece Królewskiej w Sztokholmie (1640), w 1671 założono Bibliotekę Uniwersytecką w Lund. Okazją do wzbogacenia zbiorów były najazdy Gustawa Adolfa na Polskę, Niemcy, Czechy i Danię, skąd przywożono jako łupy wojenne setki rpsów i cennych ksiąg. Królowa Krystyna znaczne sumy przeznaczała na zakupy najcenniejszych rpsów we Francji. W 1661 wyszło zarządzenie o *egzemplarzu obowiązkowym (jedno z pierwszych w Europie), do końca wieku rozciągnięte na wszystkie trzy bibl. naukowe. Pożar w 1697, który zniszczył olbrzymią część zbiorów Biblioteki Królewskiej, zahamował ten rozwój i przez w. XVIII bibliotekarstwo szwedz. odbudowywało się powoli, by dopiero w XIX -w. wkroczyć na drogę nowoczesnego rozwoju dzięki wzrostowi funduszów państwowych i zorganizowanej wymianie z bibl. zagranicznymi. W 1890
powstała bibl. naukowa w Goteborgu, będąca jednocześnie miejską i uniwersytecką, również z egzemplarzem obowiązkowym. W ciągu ostatnich 150 lat powstawały liczne bibl. specjalne, związane z zakładami naukowymi i przemysłowymi. Bibliotekarstwo powszechne powstało w końcu XVIII w., lecz właściwy ruch rozpoczął się ok. 1830 pod wpływem ang. (m. in. zarządzenie z 1842 nakładało na duchowieństwo obowiązek tworzenia bibl. parafialnych). Pod koniec stulecia na skutek industrializacji i demokratyzacji kraju ruch ten przybrał na sile, zwłaszcza w miastach. Jedną z pierwszych wzorowych bibl. publicznych była Biblioteka Ludowa im. Dick-sona (Dicksonska Folkbiblioteket) w Goteborgu (1861). W akcji zakładania bibl. miejskich czynny udział brały stów. robotnicze. Od 1905 bibl. otrzymywały fundusze państwowe, ustawa z 1931 uregulowała podstawy prawne. Sieć biblioteczna została zorganizowana w oparciu o wzory brytyjskie, amerykańskie, norweskie i duńskie. Wszystkie bibl. powszechne podlegają od 1912 Biuru do Spraw Bibliotek przy Ministerstwie Oświaty. Samorządy miejskie dostarczają środków materialnych, uzupełnianych subwencjami państwowymi.
G. Ottervik, S. Mohlenbrock, I. Andersson: Libraries and archives in Sweden. 1954.
Dokumentacja. Istnieje kilka placówek zajmujących się problemami dokumentacji i informacji: powstałe w 1936 Szwedzkie Stów. Dokumentacji Technicznej (Tekniska Litteratursallskapet TSL), najstarsze stów. tego rodzaju w Skandynawii, w 1. 1948-1964 członek krajowy FID, m. in. zajmuje się szkoleniem, wydaje karty dokumentacyjne dla analiz opracowywanych przez różne ośrodki (ok. 10000 analiz rocznie) oraz od 1945 czasop. "Tidskrift for Dokumentation"; Szwedzki Komitet do Spraw Dokumentacji (Svenska Nationalkommitten for Dokumentation), utworzony w 1964, członek krajowy FID od 1965; Królewska Szwedzka Akademia Nauk Inżynieryjnych (Ingeniorsvetens-kapsakademien), przy której istnieje Ośrodek Prac Badawczych, będących komórką dla podtrzymywania kontaktów naukowych i pełniący różne funkcje informacyjno-dokujnentacyjne. Projektuje się zorganizowanie katedry dokumentacji na Uniwersytecie w Sztokholmie. Bardzo ważną rolę w rozwoju dokumentacji w krajach skandynawskich odgrywa prowadzona przez nie współpraca. W 1947 powstała Skandynawska Rada Badań Stosowanych (Scandinavian Council for Applied Research SCAR), przy której w 1952 utworzono Komitet Służby Informacji Technicznej (Scan-dinavian Committee for Technical Information Services), zajmujący się koordynacją skandynawskich publikacji w dziedzinie dokumentacji; m. in. wspólnie wydano skrócone tablice Uniwersalnej *Klasyfikacji Dziesiętnej (indeks duńsko-norweski do tablic w j. szwedz.). SCAR orga-
2283
2284
SZWECJA
nizuje co trzy lata skandynawskie sympozja dokumentacyjne, zajmuje się szkoleniem, w 1963 zorganizowała 29 Konferencję FID w Sztokholmie. Z ramienia SCAR działa od 1960 Skandynawski Ośrodek Dokumentacji (Scandi-navian Documentation Center SCANDOC) w Waszyngtonie, którego zadaniem jest wzajemna informacja krajów skandynawskich i Stanów Zjednoczonych oraz Kanady o rozwoju służby informacyjno-dokumentacyjnej oraz uzyskiwanie dla skandynawskich instytucji naukowych i przemysłowych potrzebnych informacji i materiałów. Współpraca skandynawska obejmuje także wspólne wydawanie sprawozdań z badań naukowych, np. "Acta Politechnica Scandinavica", wyd. od 1958 pod auspicjami SCAR, czy "Acta Chemica Scandinavica". Od 1960 opracowuje się wspólnie bieżącą bibliogr. analityczną, z dziedziny techniki "Artikel-Indeks", wyd. już poprzednio w Norwegii. Po drugiej wojnie światowej zorganizowano współpracę ośrodków informacji w budownictwie (m. in. wspólna publikacja "Buildings Abstracts Service", wyd. przez Norges Byggforskningsinstitutt).
Scandinauian research guide. Vol. 1-2. 1960. L.N. Gram: Staiid and Entwicklimgstendenzen des Informationswesens in Skandi-navien. "Nachrichten f. Dok." 1963 H. 1. T. Markowski: Współpraca państw skandynawskich w dziedzinie informacji nauko-wo-technicznej. "Akt. Probl. Inf. i Dok." 1964nr2. A. Svedrup: Le "Scandinai>ian Documentation Center" (SCANDOC) a Washington. "BuIl-desBibl.de France" 1964 nr 6. D. Lewandowska: Ośrodki dokumentacji i informacji naukowej w krajach skandynawskich. 1966.
Drukarstwo. Zostało zapoczątkowane przez J. *Snelk, który w 1483 przybył do Sztokholmu na wezwanie arcbpa z Uppsali i drukował do 1484. Filię po nim prowadził Bartholomaus Ghotan z Lubeki (1486-1487). W1.1495-1496 Johannes Fabri(Smedh) wydał brewiarz dla diecezji w Stren-gnas i Uppsali oraz kilka drobnych druków, w tym pierwszy po szwedzku. Przejściowo działały oficyny w klasztorach brygidek w Vadstena i kartuzów w Mariefred (1498). W XVI w. produkcję książki podjęła Uppsala, gdzie w 1. 1510-1519 prowadził warsztat Paul Grijs, zaś w 1. 1525-1526 działał Bartholomaus Fabri oraz Jorgen Richolff młodszy. Najważniejszym wydarzeniem tego okresu było zorganizowanie w Sztokholmie (1526) drukarni królewskiej, której kierownictwo powierzono właśnie Richolffowi, a później przeniesiono chwilowo do Uppsali, aby w 1541 zakończyć druk przekładu na j. narodowy Biblii zwanej Biblią Gustawa Wazy. Była ona szczytowym osiągnięciem XVI-wiecznego drukarstwa szwedz. Następnymi kierownikami drukarni królewskiej w Sztokholmie byli Amund Laurentsson (1543-1575), wydawca pierwszej książki w j. fińskim, Torbjorn Tidemansson (1576-1578), Andreas Torstensson (1578-1580) oraz An-dreas Gutterwitz (1583-1610), wydawca pierwszej w Sz. książki w j. gr. W XVII w. bliższe kontakty z Europą
wpłynęły również na rozwój drukarstwa. Powstało wiele nowych oficyn zarówno w Sztokholmie (Kristofer Reus-ner 1611-1635, Petervan Selov 1618-1649, Ignaz Meurer 1613-1672, Henrik Keyser 1633-1663, drukarnia przy uniwersytecie w Uppsali 1613), jak i na prowincji (Vas-teras 1621, Strangnas 1622, Kalmar 1626, Linkoping 1635, Goteborg 1650 i in.). W XVIII w., charakteryzującym się wzrostem wpływów fr. tak w dziedzinie zdobnictwa, jak i czcionki, najznaczniejszym drukarzem był Holender Peter Momma (zm. 1772). W 1745 drukarzem uniwersyteckim w Lund mianowano Gustava Berlinga, spokrewnionego z rodziną drukarzy kopenhaskich. W ślad za nim przybyli do Sz. inni drukarze tej rodziny, zakładając wiele filii w różnych miastach. W pocz. XIX w. działało w Sz. 35 warsztatów, w tym 13 w Sztokholmie. Druki ówczesne nie posiadały większej wartości artystycznej, dopiero przełom XIX i XX w. przyniósł w tej dziedzinie znaczną poprawę dzięki działalności Valdemara Zachris-sona, Karla i Hugona Lagerstromów oraz Akke Kum-liena. W zakresie zdobnictwa książki odznaczyli się: Yngve Berg, J. Grunewald, Bertil Lybeck i Kurt Jung-stedt. W 1943 działało w Sz. 697 drukarni. Obecnie do najwybitniejszych drukarń należą: K.L. Becmanw Sztokholmie, Allhems Tryckerier w Malmó, Almqvist &Wik-sells Boktryckeri w Uppsali, Berlingska Boktrykeriet i Bergendahl? Boktryckeri w Lund, Gummessons Boktryckeri w Falkoping.
B. Moller: Suenskbokhistoria. 1931. The Scandinauian book. Ed. Peter Tennant. 1951. . I. Collijn: Suensk typografisk atlas. 1400-1500. 1952.
Ilustratorstwo. Pierwszą ilustrowaną książką jest pochodzący z 1483 Dialogus creaturamm (najstarsza zachowana książka drukowana szwedz.). Zdobiące ją *drzeworyty (120) pochodzą z oryginalnych klocków wydania holend. Drzeworyty dla szwedz. druku Revelationes Sanctae Bir-gitłae zostały wykonane w Lubece w 1492 na zamówienie klasztoru Vadstena (pierwotnie przypisywane były zakonnikowi Gerardowi z tego klasztoru). Również obcego pochodzenia były drzeworyty do pierwszego tłumaczenia Nowego Testamentu (1526) i do Biblii Gustawa Wazy (1540-1541). Ich autorem był G. Lemberger, ilustrator niem. W XVI w. druki jedynej w kraju oficyny królewskiej były ilustrowane obcymi drzeworytami. Wyjątek stanowi jedynie drzeworyt przedstawiający Boga Ojca w Confessiones fidei (1594), opatrzony *inicjałarni I.T. Bu-reusa. W pocz. XVII w. ilustracja występowała rzadziej, miejsce jej zajęło zdobnictwo w formie *winiet, ramek i *bordiur drzeworytniczych pochodzenia niem. W drugiej poł. tego stulecia pojawił się *miedzioryt. Miedzio-rytnicze karty tytułowe i ilustracje, rytowane przez Niemca, Vałentina Trautmana, spotykamy w Biblii Gustawa Adolfa. Wyd. w 1610 książkę Keysera O broni ilu-
2285
2286
SZWECJA
strował Wolfgang Hartrnan. W poł. XVII w. dostarczał portretów jako ilustracji gdańszczanin J. *Falck, który wykonał również kartę tyt. do Der Kónigliche schwedische in Deutschland geriihrte Krieg według Bowsdona. Na tle ogólnego niskiego poziomu ilustracji powstało wówczas kilka bogato ilustrowanych dzieł, jak: Das grosse Carrusel z rycinami wg rysunków Ehrenstrahla, wykonane z okazji koronacji Karola IX; Atlantica Olafa Rudbecka z drzeworytami Philippa Jacoba Thelotta i Braci Holzbaum (w trzech tomach); Biblia Karola XII z bogatymi ilustracjami i ornamentami (1703); trzyto-mowe dzieło historyczno-geograficzne Suecia antiąua et hodiema wg rysunków E. *Dahlberga; Monumenta Uplan-diae J. Peringsjolda z rycinami Trulsa Arvidssona (1710--1719). W poł. XVIII w. artyści szwedzcy I.E. Renn, I. Gillberg, P.G. Floding, bracia Martin i in., szkoleni za granicą, głównie w Paryżu, zapoczątkowali szwedz. szkołę ilustracji. Nadal stosowano miedzioryt. Pompa i przepych z okresu panowania Karola XI ustąpiły miejsca lekkim formom zdobniczym rokoka, bordiurom, winietom i całostronicowym ilustracjom książek o małych formatach. W 1810 Śwprowadzono *litografię. Stosowano ją głównie w zakładzie litograficznym Niemców L. Fehra i C. Miillera (zał. 1817), z którego wyszło pierwsze czasop. szwedz., ilustrowane litografiami, "Magazyn Sztuki i Nowości dla Obywateli Wszystkich Stanów" (1818-1823). Pojawiły się książki zdobione czarno-białymi i barwnymi litografiami przez szwedz. artystów, jednak prace wymagające wyższego poziomu artystycznego wykonywano w oficynach zagranicznych. Około 1840 rynek szwedzki obfitował w plansze i albumy litograficzne treści artystycznej, geograficznej, historycznej i kostiumologi-cznej. Wśród najlepszych litografów wymienić należy C.J. Billmarka i I.E. Kardona. W drugiej poł. XIX w. litografia została wyparta przez drzeworyt rylcowy, zastosowany do ilustracji "Nowej Gazety Ilustrowanej" (1865--1900) i wielu książek, np. Saga o Frithjofie wyd. w 1868, ilustr. przez J.A. Malmstroma. Techniką tą posłużył się Carl Larsson, autor świetnych ilustracji do Bahi i opowiadań (1876-1877) C. Andersena. Sławę przyniosły mu barwne ilustracje do własnego tekstu w idylli rodzinnej Ett Hetn z 1899 oraz do Topeliusa Faltskarns Gerattelser (1883-1884). Z końcem XIX w. wprowadzono metody fotomechaniczne, techniki drzeworytni-cza i litograficzna używane były jedynie do rzadkich druków bibliofilskich. Od 1890 datuje się ogromny rozwój przemysłu graficznego w związku z poszukiwaniem nowoczesnych form w estetyce książki. Ukazały się wówczas ilustrowane wydania klasyków szwedz. i dzieła współczesnych pisarzy, w których strona typograficzna i ilustracyjna tworzyły harmonijną całość. Z pocz. XX w. wybitnymi pionierami tego kierunku byli: Arthur Sjogren,
który uległ wpływom *Morrisa i Jugendstilłu, Olle Hjortz-berg (wspaniała realizacja artystyczna Biblii Gustawa V, 1928) i Yngve Berg z pięknymi ilustracjami do Belhnana 1917-1918 i Bergmana Sztokholmskich wierszy 1947. W 1. 1918-1922 Bertil Lybeck wykonał ilustracje do Dekamerona. Wybitnym przedstawicielem szwedz. neo-klasycyzmu na polu typografii był ok. 1920 Akke Kum-lien, malarz i liternik, który jako artystyczny kierownik "Nordstedt" wywarł ogromny wpływ na sztukę książki. Jego mediewal (*Antykwa), pierwsza stworzona w Sz. czcionka, odznacza się prostotą i jasną formą. W latach 30-tych ideałami ilustratorów stały się rzeczowość i użyteczność. Przedstawicielem tego kierunku był Anders Billow, pracujący nad udoskonaleniem czcionki dla popularnych wydań. Silny wpływ na grafikę użytkową wywarł Anders Beckman. Wybitnym ilustratorem lat 40-tych był Bertill Buli Hedlund, którego najlepszymi pracami były ilustracje do Gospody pod Królową Gęsią Nóżką Anatola France (1945) i do Listopada Flauberta (1946). W 1. 60-tych pojawiła się znów technika drzewory tnicza w pracach takich artystów, jak Adolf Hollman, Georg Lagerstedt, Birger Lundquist, Harald Sallberg, Mark Sylvan, Stig Asberg, Lennart Forsberg (drzeworyty do Ryska Minnet Almquista, 1956), Erik Paljnquist (autor serii drzeworytów do Frit-hiofs Saga E. Tegnera, 1953). Najbardziej oryginalnymi rysownikami są Birger Lundquist, ilustrator Janssona Blaek Songs (1949), ze śmiałymi płaszczyznami bieli i czerni, oraz Gordon Robert Turner, architekt, który poświęcił się ilustracji i malarstwu, wykazującemu wpływy sztuki wschodniej; posługuje się on cienkimi, lekko rzuconymi kreskami kwasorytu (*Akwaforta).
Who's who in Graphic Art. Ed. W. Amstutz. 1962.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Pierwszymi księgarzami byli wędrowni handlarze książek, przeważnie introligatorzy niem., z końca XV w. Działalność ich, a tym samym i rozwój księgarstwa były jednak bardzo ograniczane przez cenzurę państwową (od 1539), a także wskutek przerostu przywilejów drukarzy. Stan ten uległ zmianie dopiero w poł. XVIII w., gdy Lars Salvius (zm. 1773) przełamał monopol introligatorów i uporządkował po części sprawy wydawnicze. Głównym ośrodkiem księgarskim i wydawniczym stał się Sztokholm; do innych ważniejszych należą: Goteborg, Mairnó, Lund i Uppsala, w której jeszcze w 1790 powstała firma Akadejniska Bokhandeln, zał. przez L.G. Berglunda. Znaczniejszymi firmami księgarsko-wydawniczymi zał. w XIX w. były: w Sztokholmie: C.E. Deleen; A. Wiborg; A.*Bonnier (1837, do dziś jedna z najwybitniejszych); Samson &Wal-lin; w Lundzie: J. Lundblad oraz C.W.K. *Gleerup (1826, dziś pod nazwą Gleerupska Universitetsbookhandelns Forlag); w Uppsali: Lundequistska Bokhandeln (1834, działa nadal); w Goteborgu: NJ. Gumpert (1834,istnieje
2287
2288
SZYCIE
nadal). W XX w. powstały m. in. Nordiska Bokhandeln (1901) i skład firmy Almqvist & Wiksell (w Sztokholmie). Łącznie działa ok. 70 wydawnictw profesjonalnych oraz pewna liczba nieprofesjonalnych. Znamienne dla Sz. są liczne spółki akcyjne. Produkcja wydawnicza w 1965 wynosiła 5478 książek, a łącznie z broszurami, kalendarzami itp. 7400 tyt., najwięcej z zakresu literatury pięknej (1666), nauk ekonomiczno-społecznych i prawa (1394), nauk przyrodniczych (577), językoznawstwa (559) oraz geografii i historii (528). W ogólnej liczbie 1452 książek tłumaczonych 974 było z j. ang., 169 z j. niem., 94 z j. duńskiego. W j. ang. wydano 804 tyt. W 1963 było w Sz. 297 księgarń rozprowadzających 95% wydawnictw. W Sztokholmie sprzedaje się niemal 30% książek, natomiast na wsi rozprowadza się je poprzez filie poszczególnych księgarń i kolportaż. Ok. 1/3 globalnej sprzedaży stanowią podręczniki. Zaopatrzenie wszystkich księgarń jest scentralizowane w przedsiębiorstwie hurtu księgarskiego Seelig and Co., będącym spółką akcyjną wszystkich przedsiębiorstw detalicznych. Eksport kieruje się głównie do Finlandii. Importem książek polskich zajmuje się firma Sandbergs Bokhandel Ósteuropeiska Av-delningen w Sztokholmie. Już w XIX w. zaczęły pojawiać się pierwsze związki wydawców i sortymentystów, których wspólnym organem jest obecnie czasop. "Svensk Bokhandel".
G. Lext: Bok och samh&tte i Goteborg. 1950. Sv. Rinman: Svensk Bokfdrlaggerefóreningen, 1834-1887. 1951. Bokutrednin-gen. 1952. S. Taubcrt: Grundriss des Buchhandcls in aller Weh. 1953.
Oprawy. Najstarsze oprawy bez żadnej dekoracji wykonywano w klasztorach ok. 1200. W XTV i XV w. księgi użytkowe oprawiano w pergamin zeszywany na *grzbiecie ozdobnym *ściegiem łańcuszkowym. W XV w. pojawiły się oprawy wytłaczane na ślepo. Cechą odróżniającą dawną oprawę szwedzką od środkowoeuropejskiej jest przewaga w zdobnictwie prostokątnych *tłoków i *plakiet, np. stosowane od ok. 1518 plakiety z postaciami północnych świętych: Olafa, Eryka i Knuta. Pierwsze wzory *oprawy renesansowej przybyły z Włoch w 1460. W XV w. impulsy artystyczne idące z Francji, Anglii i Niderlandów przezwyciężył wpływ niem., zwłaszcza z Wittenbergi, i uzewnętrznił się w dekoracji odciskami radełek z czterema Ewangelistami i palmetowymi *bordiurami. W 1.1490-1501 działał w Sztokholmie introligator Bochabindere Siffridh, który w 1500 oprawił księgę podatkową dla miasta. Od czasów Jana III (ożenionego z Katarzyną Jagiellonką, córką Zygmunta Starego) wzory renesansowych opraw poi., bogato złoconych, zaczęły silnie oddziaływać na rzemiosło introligatorskie w Sz. W XVII w. oprawy dla panujących zdobiono chętnie ang. tłokiem "drawer-handle" (*Wielka Brytania Opra-
wy), a środek *zwierciadła wypełniano inicjałami i koroną (M. Kidron, D. Volcker). Osobną grupę opraw tego wieku tworzą *oprawy haftowane, a na przełomie XVII i XVIII w. wspaniałe *oprawy srebrne, często filigranowej roboty. Introligator i zarazem drukarz Akademii w Lund, Vitus Haberegger, prowadził warsztat w 1. 1668--1721. "W XVmw. Ch. *Schneidler zapoczątkował oprawy w stylu *rocaille oraz w tzw. stylu Gustavian (od imienia króla Gustawa, miłośnika opraw). Najwybitniejszym przedstawicielem nowoczesnej oprawy stał się G. *Hedberg. O *oprawie nakładowej informuje Arvid Hedberg, autor dwutomowej publikacji Stockholms bok-bindare 1460-1880 (1960).
S.G. Lindberg: Bookhindings in Sweden. W: Festschrift Ernst Kyriss. 1961.
Papiernictwo. Wg danych z 1964 Sz. zajmuje drugie miejsce na świecie pod względem zużycia papieru i tektury łącznie (na głowę 145 kg), dziesiąte jako producent (2915000 ton), trzecie w masach papierniczych (6300000 ton) oraz pierwsze w eksporcie celulozy (3800000 ton). Bogate zasoby leśne przy równoczesnym rozwoju nowoczesnego przemysłu budowy maszyn i urządzeń celulozo-wo-papierniczych stanowią podstawę rozkwitu tego przemysłu, posiadającego również na najwyższym poziomie stojącą technologię produkcji celulozy i papieru. Sz. należy do tradycyjnych dostawców Polski w zakresie celulozy, niektórych papierów, maszyn i urządzeń celulozo-wo-papierniczych oraz częściowo odzieży maszynowej, znanej ze swej wysokiej jakości.
Zob. też Czasopisma zawodowe, Kształcenie i
SZKOLENIE ZAWODOWE, ORGANIZACJE, ZjAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY.
SZYCIE, łączenie za pomocą nici lub drutu poszczególnych arkuszy lub kartek oprawianej książki w jedną , całość w postaci *bloku książki, przygotowanego do umocowania *okładki.
Istnieją następujące rodzaje Sz.:
Sz. drutem, łączenie sfalcowanych arkuszy książki za pomocą klamer drucianych, które albo przekłuwa się przez grzbiet arkusza i przez pasek gazy nałożonej na grzbiet oprawianej książki (Sz. przez grzbiet), albo przechodzą od razu przez wszystkie sfalcowane arkusze w pobliżu grzbietu, równolegle do niego (Sz. z boku, inaczej Sz. na sztych). Przy cienkich broszurach, objętości do 4 arkuszy, stosuje się spinanie drutem na linii grzbietu sfalcowanych arkuszy włożonych jeden w drugi (Sz. zeszytowe). Sz. drutem jest tańsze niż Sz. nićmi, a jego maszynowe wykonanie prostsze; dlatego stosuje się je przy oprawach masowych.
Sz. na merli, zwykły sposób szycia, przy którym zamiast na *zwięzy lub taśmy szyje się tylko na paskach
2289
2290
SZYDŁO
gazy (merli), stanowiących właściwe związanie bloku książki z okładką. Zastosowanie gazy jest niezbędne przy szyciu drutem grubych książek przez grzbiet, a przy szyciu nićmi do opraw twardych.
Sz. na taśmie, w przeciwieństwie do szycia na sznurkach, stosuje się przeważnie przy szyciu nut, przy oprawie tych książek, które muszą się otwierać szeroko i bez trudności, oraz przy szyciu maszynowym, ponieważ na ni-ciarkach nie można szyć na sznurki. Zaletą Sz. na taśmie jest nie tylko łatwiejsze otwieranie książki, ale również duża wytrzymałość na zużycie taśm znajdujących się na grzbiecie. Sz. na taśmie wchodzi więc coraz bardziej-w użycie przy wykonywaniu lepszych opraw.
Sz. nićmi, łączenie sfalcowanych arkuszy książki za pomocą nitki przeciągniętej przez grzbiet. Sz. nićmi można wykonywać ręcznie i maszynowo. W pierwszym przypadku nitka zostaje przeciągnięta od góry do dołu przez całą składkę z nakłuciami przy zwięzach i przez następną składkę z powrotem, w drugim przypadku każda główka niciarki szyje na określonym odcinku i prowadzi na bieżąco przez każdy arkusz ten sam ścieg (ścieg prosty) albo rytmicznie zmienny (ścieg przeplatany) przez całą grubość książki.
Sz. ręczne, w przeciwieństwie do Sz. maszynowego na mciarkach jest wykonywane na *krosnach. Do poprzeczek krosien przywiązuje się trzy lub więcej sznurków, napręża się je i przystępuje do szycia, poczynając od ostatniego arkusza. Przy Sz. ręcznym stosuje się rozmaite rodzaje *ściegów: broszurowy, wymienny, na sznurki, z wyszywaniem, na taśmę i okrętkę.
Sz. spiralą, nowa metoda szycia wprowadzona w połowie XX w. do książek, które muszą się dobrze otwierać (notesy, księgi handlowe). Kartki obcięte z czterech stron są spięte za pomocą spirali drucianej lub plastykowej, która przechodzi przez szereg otworów równoległych do grzbietu i znajdujących się w jego pobliżu. Spirala na końcach jest zagięta i widoczna w grzbiecie.
Zob. też Broszurowanie, Holendrowanie, Płatnik.
SZYDŁO INTROLIGATORSKIE, narzędzie używane do przebijania w ściankach okładki otworów do przeciągania sznurków *zwięzów przy oprawach w skórę.
SZYDŁOWIECKI Krzysztof (1467-1532), kanclerz wielki koronny, bibliofil. Utrzymywał zażyłe kontakty z czołowymi przedstawicielami świata kulturalnego w kraju i za granicą (m. in. *Erazm z Rotterdamu dedykował mu w 1525 swoje dzieło Lingua). Wydatnie popierał rozwój sztuki, literatury i nauki. Posiadał bogaty księgozbiór, pięknie oprawiony i ozdobiony* superekslibrisami i *eks-librisami herbowymi (cztery odmiany). Z dużym zamiło-
waniem gromadził iluminowane kodeksy rękopiśmienne; na jego zamówienie w warsztacie Stanisława *Samostrzel-nika z Mogiły wykonano w 1532 wspaniale zdobiony Liber geneseos illusłris Familiae Schidloviciae (obecnie w *Bibliotece Kórnickiej). Bibl. Sz. wskutek podziałów spadkowych uległa rozproszeniu.
J. Kieszkowski: Kanclerz K.Sz. Z dziejów kultury i sztuki zygmuntowskich czasów. 1912.
SZYFR zob. KRYPTOGRAFIA.
SZYLDZIK, kawałek skóry przyklejony w górnej części grzbietu (między pierwszym i drugim *zwięzem) grubszej książki oprawionej w płótno; na Sz. umieszcza się odciśnięty zazwyczaj w złotej folii *tytuł książki i ew. nazwisko autora.
SZYMAŃSKI Adam Ludwik (1880-1941), publicysta, księgarz i wydawca. Był współpracownikiem "Kroniki Rodzinnej" i w 1911 przystąpił do spółki księgarskiej, przez to czasop. i pod tą nazwą zorganizowanej. W 1912 spółka niezależnie od wydawnictwa książek otworzyła w Warszawie przy ul. Podwale 4 własną księgarnię asortymentową, której Sz. był organizatorem i przez wiele lat kierownikiem prowadzącym dział wydawniczy, księgarnię i antykwariat. W 1935 ustąpił z kierownictwa tej księgarni i objął stanowisko redaktora technicznego w Wydawnictwie *Kasy im. Mianowskiego oraz redaktora w warszawskim oddziale Wydawnictwa *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, gdzie pracował do końca życia. Czynny był w wielu organizacjach, szczególnie księgarskich (był m. in. od 1924 przewodniczącym Zarządu Koła Warszawskiego Związku Księgarzy Polskich). Od wznowienia w 1922 organu Związku "Przeglądu Księgarskiego" był jego redaktorem do wybuchu wojny (z przerwą w 1.1930-1935). Od 1918 zamieszczał w tym piśmie liczne artykuły na tematy zawodowe, podpisywane pełnym nazwiskiem, pseud. Lach, Szym lub kryptonimami Ad, Ad. L. Sz., als i sz. Wiele uwagi i starań poświęcał propagandzie książki i czytelnictwa, był inicjatorem licznych imprez i konkursów. M. in. w 1. 1936-1939 redagował propagandowy biuletyn ZKP dla prasy. Był też jednym z organizatorów akcji pomocy dla księgarzy prowadzonej przez cały okres wojny.
SZYMON (zm. 1422), kanonik regularny, przeor klasztoru Bożego Ciała w Krakowie, był skryptorem, zapewne i iluminatorem. Przypisuje mu się iluminowanie antyfonarzy z pocz. XV w. zachowanych w klasztorze krakowskim.
H. Pieńkowska: Średniowieczna pracownia miniatorska w Krakowie. "Rocz. Krakowski" 1950 z. 3.
2291
2292
ŚCIERAK
SZYMONOWIC (Simonides, Bendoński) Szymon (1558-1629), poeta, współtwórca i bibliotekarz Biblioteki Akademii Zamojskiej, bibliofil. Zaprzyjaźniony z J. *Zamoyskim, wysoko ceniącym jego talent poetycki i humanistyczne wykształcenie, wydatnie przyczynił się do zorganizowania i otwarcia w 1593 Akademii Zamojskiej. Szczególnie zasłużył się przy kompletowaniu bibl. akademickiej, zakupując dla niej m. in. wiele rpsów gr. Zajmował się także organizacją drukarni Akademii. Z prawdziwym znawstwem i zamiłowaniem gromadził księgozbiór prywatny, przede wszystkim dzieła autorów starożytnych, które sam komentował i zaopatrywał w liczne *glosy marginalne. Wiele ksiąg z jego bibl. posiadało *super-ekslibris rajcy lwowskiego Jana Zaleskiego ze Skalmierza (zm. ok. 1590), którego bibliofilski księgozbiór Sz. nabył w 1590. Bogatą kolekcję druków (1428 dzieł) zapisał Sz. Bibliotece Akademii Zamojskiej, rpsy natomiast przejął siostrzeniec bibliofila, Kacper Solski (Scholtz). Szczątki księgozbioru Sz. znajdują się obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie (5 inkunabułów i 40 druków XVI w.) oraz w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie (27 woluminów).
J. Starnawski: Biblioteka S.S. "Roczniki Hum." 1959 z. 1.
STETINA zob. MIKULAS BAKALAR.
ŚVABINSKY Max (1873-1962), malarz, rysownik i grafik czes. Jako profesor Akademii w Pradze popierał twórczość artystyczną z dziedziny ilustratorstwa, a także sam wziął udział w kolektywnej pracy swych uczniów nad ilustr. do książki J. Nerudy Balady a romance. Ilustrował książkę Vejrychovej U nas v Koz\ovL, wiersze J. Vrchlic-kiego, Satyra W. Hugo i in.
J. Cibulka: Kniźni ilustrace M.Ś. 1954. J. Kvet: M.Ś. der grosse tschcchische Maler u. Graphiker. 1960.
ŚCIANKA SYGNATUROWA zob. CZCIONKA.
ŚCIEG powstaje przy ręcznym lub maszynowym szyciu nićmi *arkuszy książki. Ś. łańcuszkowy powstaje na grzbiecie przy zszywaniu ręcznym *składek w ten sposób, że nić przechodząc przez jedną składkę splatała się z nicią składki następnej, tworząc na grzbiecie *bloku książki plecionkę w kształcie łańcuszka. Jest to najstarsza technika szycia bloku książki. Przejęta ze Wschodu w VI i VII w. utrzymała się do XV w., a następnie przez warsztat Alda *Manutiusa znalazła zastosowanie w książkach z tekstem gr., oprawianych techniką grecko-bizantyjską. Ś. łańcuszkowy ma zastosowanie również dziś jako tzw. płatnik, czyli *zwięzy pozorne. Przeszywają one wszystkie składki jednakowo. Inaczej było dawniej. Ś. łańcusz-
kowy przeszywał na przemian np. jedną składkę cztery razy, następną trzy razy itd. Ś. podłużny (prosty), podobnie jak Ś. łańcuszkowy łączy składki książki bez użycia zwięzów. Przy zszywaniu poszczególnych składek powstają na grzbiecie podłużne, leżące ściegi, które przy oprawach średniowiecznych często dla ozdoby razem splatano. Oba Ś., podłużny i łańcuszkowy, należą do najstarszych technik szycia bloku książkowego. S. przeplatany, kombinacja S. podłużnego i łańcuszkowego.
ŚCIER, *masa papiernicza włóknista otrzymywana drogą mechanicznego rozwłókniania *drewna w *ściera-kach na specjalnych kamieniach w obecności wody. Ś. biały otrzymuje się przez ścieranie drewna surowego, Ś. brązowy przez ścieranie drewna parowanego. Skład chemiczny Ś. jest prawie identyczny z surowcem wyjściowym. Ś. składa się z różnych frakcji włókien: długowłók-nistej, zawierającej włókna mało skrócone i częściowo rozczepione podłużnie; krótko włóknistej, o włóknach skróconych przez cięcie w procesie ścierania; drobnej, zawierającej kleistą substancję wiążącą zwaną śluzem oraz tzw. mączkę; śluzu składającego się ze spęczniałych fibryl uwodnionej celulozy i cienkich, obnażonych warstewek hemiceluloz; mączki, złożonej z małych bezpostaciowych cząstek; drzazg, będących cząstkami łyka, kory i drewna. W zależności od procentowego udziału tych frakcji w S. poszczególne jego gatunki różnią się zdolnością formowania papieru, własnościami wytrzymałościowymi oraz odwadnialnością. Ma to decydujący wpływ na ich przydatność do wytwarzania różnych rodzajów *papieru. S. wykazuje znacznie słabsze własności wytrzymałościowe niż *masy celulozowe. Papiery z zawartością Ś. posiadają wysoką nieprzezroczystość, pulchność, gładkość, elastyczność, zdolność dobrego przyjmowania farby drukarskiej, małą skłonność do skręcania się i marszczenia pod wpływem zmian wilgotności. Wadą Ś. są niskie własności wytrzymałościowe i mała odporność na starzenie. Główne zastosowanie znajduje Ś. przy produkcji papieru gazetowego i gorszych papierów drukowych. Do lepszych rodzajów papieru używa się ścieru bielonego nadtlenkami lub podsiarczynem sodowym i cynkowym lub bielonego dwustopniowo obu tymi środkami. Nowym półproduktem papierniczym jest Ś. chemiczny, który otrzymuje się drogą mechanicznego ścierania drewna liściastego, wstępnie impregnowanego roztworem obojętnego siarczynu sodu z dodatkiem substancji buforującej (np. kwaśny węglan sodowy). S. chemiczny wyglądem przypomina masę celulozową. Jego własności wytrzymałościowe są zbliżone do własności *mas półchemicznych.
ŚCIERAK, urządzenie do ścierania *drewna, tj. otrzymywania *ścieru. Zasada pracy S. oparta jest na przyci-
2293
EWoK 74
2294
"ŚLĄSK"
skaniu papierówki do wirującego kamienia. Zależnie od konstrukcji mechanizmów dociskowych S. można podzielić na dwie grupy: S. z hydraulicznym dociskiem drewna i Ś. z dociskiem mechanicznym. Ś. hydrauliczne pracują okresowo lub w sposób ciągły. Ś. z mechanicznym dociskiem, pracujące tylko w sposób ciągły, dzielą się na śrubowe, łańcuchowe i pierścieniowe. Zasadniczą częścią Ś. jest kamień, który powinien być wytrzymały, odporny na zmiany temperatury, a przy produkcji ścieru brązowego również odporny na działanie kwasów i dostatecznie ziarnisty. Naturalne kamienie, wyciosane z brył piaskowca, składają się z ziaren kwarcu złączonych materiałem wiążącym z gliny i wapna. Materiałem ścierającym są ziarna kwarcu, które są nieco twardsze niż materiał wiążący i umożliwiają stałe odtwarzanie powierzchni roboczej kamienia podczas ścierania drewna. Sztuczne kamienie ścierakowe posiadają w środkowej części rdzeń z betonu, zbrojonego pierścieniami żelaznymi w celu zwiększenia wytrzymałości. Średnica rdzenia wynosi 1100--1150 mm, a grubość warstwy roboczej 170-200 mm. W skład warstwy roboczej wchodzi dobrze wysortowany i przemyty piasek kwarcowy oraz cement portlandzki w stosunku 2:1. Powierzchnia robocza kamienia podczas pracy ulega stopniowemu zeszlifowaniu, wskutek czego wzrasta jednostkowe zużycie energii i wyraźnie zmniejsza się średnia długość włókien w ścierze. Dlatego niezbędne jest odtwarzanie co pewien czas stanu powierzchni roboczej kamienia przez nacięcie jej za pomocą specjalnego aparatu do ostrzenia. W zależności od wielkości ziaren kwarcu rozróżnia się cztery typy kamieni naturalnych i sztucznych. Każdy z nich jest przeznaczony do produkcji określonej odmiany ścieru. Gruboziarnisty kamień daje gruby ścier i stosunkowo dużą wydajność przy małym jednostkowym zużyciu energii. Im głębsze są nacięcia na kamieniu dowolnej ziarnistości, tym większa jest wydajność Ś. i tym niższe jest zużycie energii. Jeżeli nacięcia są już wyrównane, to otrzymuje się włókna cienkie i krótkie, wydajność Ś. spada, a zużycie energii wzrasta.
"ŚLĄSK" zob. WYDAWNICTWO "ŚLĄSK".
ŚLĄSKA BIBLIOTEKA PUBLICZNA zob. BIBLIOTEKI PARLAMENTARNE Biblioteka Śląska w Katowicach.
ŚLOSKA Michał (zjn. 1667), drukarz 1630-1667 i członek Bractwa Stauropigiainego we Lwowie. W 1.1637--1643 prowadził własną drukarnię zakupioną po J. *Sze-lidze. Od ok. 1638 do 1640 pozostawał w spółce z Andrzejem Skulskim. W 1. 1643-1667 pracował jako drukarz i kierownik *Stauropigialnej Drukarni we Lwowie. Równocześnie rozwinął własną, częściowo nieoficjal-
ną, działalność typograficzną. Uzyskane przez niego od bpów i królów poi. *przywileje doprowadziły go do długotrwałych procesów z Bractwem Stauropigialnym i do zatargu z metropolitą kijowskim Piotrem Mohiłą (1646) o nielegalny przedruk wydawnictw Ławry Pie-czerskiej w Kijowie. Ś. wydawał dzieła cerkiewnosłow. cyrylicą oraz książki poi. i łac. Druki z jego podpisem ukazywały się w 1. 1638-1646, 1653, 1654, 1656 i 1663--1667. Po śmierci Ś. warsztat jego uruchomili zięciowie Mikołaj Dymitrowicz i Stefan Pawłowicz, co doprowadziło do nowego procesu z bractwem. Z wyroku sądu (1669) spadkobiercy Ś. sprzedali drukarnię Stau-ropigii
Drukarze. T. 6. 1960.
ŚPIEWNIK, zbiór pieśni lub piosenek zazwyczaj z melodiami na jeden lub Święcej głosów z akompaniamentem lub bez. Mogą to być pieśni różnych autorów, jednego autora lub anonimowe, a różne ich rodzaje tworzą różne typy Ś. (szkolne, harcerskie, narodowe, kościelne, ludowe itp.) Początkowo pieśni wydawano wspólnie z utworami instrumentalnymi, pierwsze tego rodzaju antologie we Francji wydał Pierre Attaignant (1529), w Hiszpanii znane są z 1. 1535 i 1537. W okresie reformacji wydawano *kancjonały (zwane dziś Ś. kościelnymi), zawierające pieśni przeważnie jednogłosowe, co sprzyjało ich masowemu wykonywaniu. Pierwszy Ś. został wydany w Wittenberdze w 1524. Najwybitniejsze zbiory pieśni reformacyjnych wydawali Johann Spangenberg i Lukas Lossius. W Czechach znany był kancjonał Mirinskiego (1522). W 1. 1597--1612 w Anglii wydał zbiór pieśni John Dowland, natomiast Sigismondo d'India z Palermo wydał swe słynne Musiche da cantar solo e a 1-2 v. w 1. 1609-1623. Rozwój muzyki wokalnej w okresie romantyzmu spowodował pojawienie się różnych form Ś., zawierających różne gatunki pieśni, od pieśni artystycznej do popularnej.
W Polsce pierwsze drukowane kancjonały zaczęły się ukazywać od poł. XVI w.: Jana Seklucjana Pieśni duchowne a nabożne (1547) i Pieśni krześcijańskie (1559), Walentego z Brzozowa Cantional... (1554). Znane są z tego okresu kancjonały składane, powstałe z luźnych druków z drukarni m. in. *Łazarza Andrysowicza czy *Siebeneychera [Kancjonał zamojski). Jako Ś. służyły niekiedy psałterze wyd. z nutami (np. Psałterz Dawidów J. Kochanowskiego z melodiami M. Gomółki 1580). Duże znaczenie dla ruchu dysydenckiego miał kancjonał Piotra Artomiusza wydany w Toruniu w 1587. Od drugiej poł. XIX w. datuje się rozwój wszelkiego rodzaju Ś. W 1. 1838-1853 M.M. Mioduszewski wydał Śpiewnik kościelny; Teofil Klonowski wydał w Poznaniu w 1. 1854-1860 Ś. dla szkół; klasycznym przykładem
2295
2296
ŚWIATŁODRUK
rent roiiacjfiiif/w tobie Yfame/n>0&> l
moc jttjw^t,
mtm
parne l)riftc nńly Onpe a?.
Kaita XVI-wiccznego śpiewnika-Pieśni krześcijańskie J. Seklucjana
Ś. dziecięcego jest zbiór pieśni Zygmunta Noskowskiego do słów Marii Konopnickiej. Pieśni ludowe wydawał Jan Gali.
ŚREDNIAN zob. OBSADNIKI, STOPIEŃ PISMA.
ŚRÓDTYTUŁ zob. TYTUŁ DZIEŁA.
ŚWIATŁO, w drukarstwie miejsca niedrukujące w *formie drukowej i odpowiadające im z kolei nie zadrukowane miejsca na odbitce, np. odstępy między *wier-szanii, między ilustracją (*kliszą) a obłamującym ^Włamywanie ilustracji) ją tekstem, między poszczególnymi *łamami itp. Przy druku wypukłym Ś. to jest wypełnione justunkiem (*Materiał zecerski).
ŚWIATŁODRUK (dawniej fototypia), rodzaj *dru-ku płaskiego, którego cechą charakterystyczną, wyróż-
niającą go od innych, metod reprodukcji, jest odmienna budowa *formy drukowej. Powierzchnię tej formy stanowi światłoczuła warstwa chromo-żelatyny, naniesiona na płytę szklaną lub błonę. Sposób rozmieszczenia na formie elementów drukujących i niedrukujących jest podobny jak w druku płaskim. Zasada Ś. polega na wykorzystaniu różnic w pęcznieniu żelatyny na skutek nawilżania w zależności od stopnia zagarbowania powierzchni formy pod wpływem działania światła. Miejsca niezagarbowane (niedrukujące) zwilżają się wodą i nie przyjmują farby, a zagarbowane nie zwilżają się i zatrzymują farbę. Warstwa żelatyny na płycie poddawana jest naświetlaniu poprzez tonowy *negatyw. W zależności od gęstości optycznych (stopnia zaczernienia) negatywu warstwa uczulonej żelatyny przy naświetlaniu różnie się garbuje i w wyniku tego otrzymuje się obraz. Jest on kopią z negatywu, przez który warstwa była naświetlana. Im bardziej przezroczyste było miejsce na negatywie, tym bardziej i na większą głębokość zagarbowaną została warstwa uczulonej żelatyny. Po naświetleniu kopię przez długi czas przemywa się wodą i obrabia roztworem zwilżającym, co powoduje, że na kopii powstaje wyraźnie widoczny obraz reliefowy. Wysokość reliefu zależy od stopnia pęcznienia warstwy żelatyny i jest odwrotnie proporcjonalna do stopnia jej zagarbowania. Otrzymany -w warstwie żelatyny obraz reliefowy jest światłodrukową formą drukową. Gdy na taką formę nanosimy wałkiem farbę, to farba ta nakłada się proporcjonalnie do stopnia zagarbowania warstwy żelatyny, tzn. im większe zagarbowanie, tym większa ilość farby. Jeśli otrzymaną z takiej formy odbitkę ogląda się przez lupę, to można zobaczyć, że półtony obrazu posiadają nierównomierną, ziarnistą strukturę, przy czym w ciemniejszych miejscach ziarno jest grubsze, a w jasnych drobniejsze. Różnorodność struktury ziarna pochodzi stąd, że w czasie przemywania kopii wodą, a następnie działania roztworem zwilżającym, znajdująca się pod wierzchnią zagarbowaną błoną niezagarbowana żelatyna pęcznieje na skutek dyfuzji wody i uciska wierzchnią zagarbowaną błonę, powodując tworzenie się bardzo drobnych pęknięć. Poprzez powstałe pęknięcia na powierzchnię warstwy żelatynowej przenika pęczniejąca niezagarbowana żelatyna, znajdująca się pod wierzchnią zagarbowaną błoną. W ten sposób cała powierzchnia warstwy żelatynowej rozczłon-kowuje się na drobne części-ziarna zagarbowanej żelatyny, otoczone cząsteczkami niezagarbowanymi. Im mniej jest zagarbowana żelatyna, tym bardziej przenika ona na powierzchnię poprzez pęknięcia powstałe w błonie zagarbowanej żelatyny i tym mniejsze będą ziarna zagarbowanej żelatyny znajdujące się na powierzchni. Przy nadawaniu farby wałkiem przylega ona tylko na ziarnach zagarbowanej żelatyny, gdy tymczasem niezagarbowana
2297
2298
ŚWIATŁOKOPIA
.żelatyna "odpycha" farbę. Proces Ś. oparty jest na wybiórczym zwilżaniu zagarbowanych ziaren żelatyny przez farbę i nie zagarbowanej żelatyny przez wodę. Rozbicie tonów obrazu na drobne elementy drukujące ziarna zagarbowanej żelatyny powoduje eliminację stosowania *rastra i pozwala na bezpośrednie kopiowanie tonowych negatywów, a także stwarza warunki sprzyjające do reprodukowania dowolnej skali szarości. Jakość reprodukowanych Ś. tonowych oryginałów zajmuje czołowe miejsce wśród technik drukarskich. Reprodukcja oryginałów-fotografii, jeśli idzie o oddanie zmian tonalnych, wykonana techniką światłodrukową wyróżnia się największym podobieństwem do oryginału. Dobre wyniki daje również Ś. przy reprodukcji oryginałów barwnych. Ś. stosuje się do reprodukcji portretów, pocztówek, wkładek, wklejek itp., tj. do prac nie związanych z tekstem, ponieważ kreskowe (tekstowe) oryginały trudno jest dobrze wykonać przy pomocy Ś. Największą wadą Ś. jest mała wytrzymałość formy w czasie druku, pozwalająca drukować nakłady w najlepszym wypadku do 2000 odbitek. Tłumaczy się to tym, że zasadniczą powierzchnią drukującą jest warstwa żelatyny, która nawet przy dużym stopniu zagarbowania nie posiada dostatecznej wytrzymałości na działania mechaniczne, którym poddawana jest forma w czasie druku. W związku z tym wydajność maszyn światłodrukowych jest niewielka. W czasie druku roztwór zwilżający stopniowo przechodzi z formy na papier, farba nakłada się na formę w coraz większej ilości, co powoduje, że obraz na odbitce wzmacnia się, i dlatego trzeba okresowo nawilżać formę podczas druku. W odróżnieniu od maszyn litograficznych i offsetowych maszyny światłodrukowe nie posiadają aparatów Śwodnych. W celu obróbki formy roztworem zwilżającym należy maszynę zatrzymać, zmyć farbę z formy i na kilka minut nalać na formę roztwór zwilżający. Po usunięciu nadmiaru roztworu zwilżającego można dalej drukować, właściwy jednak druk otrzymuje się dopiero po kilkunastu odbitkach. Obniża to znacznie wydajność procesu druku. Ś. pojawił się w 60-tych latach ubiegłego wieku. Początkowo stosowano go szeroko do reprodukcji tonowych i barwnych oryginałów, ale rozwój techniki rotograwiurowej, dającej większą wydajność i dobrą jakość przy reprodukcji tonowych oryginałów, spowodował, że zakres stosowania Ś. znacznie się zmniejszył. Zob. też Albert ypia, Światło kopia.
ŚWIATŁOKOPIA (metoda Ś.). Do wykonania świa-dodrukowej formy do kopiowania stosuje się negatywy tonowe. Rozłożenie półtonów obrazu na drobne kreskowe elementy odbywa się w uczulonej dwuchromianem warstwie żelatyny. W związku z tym, i- nie ma możliwości
dokonywania *korekty na formie światłodrukowej, tonowe negatywy muszą być dokładnie wyretuszowane. Jako podkładu *formy drukowej używa się zazwyczaj szkła lustrzanego o grubości 6-10 mm. Powierzchnię szkła, na którą będzie nanoszona warstwa żelatyny, ziarnuje się (grenuje). Materiałem do ziarnowania może być proszek korundowy lub piasek rzeczny przesiany przez sito z 60-80 otworami na cm2. Po ziarnowaniu płytę dokładnie przemywa się, suszy i przeciera roztworem amoniaku. Roboczy roztwór żelatyny, uczulonej solami chromu, może być zestawiany przykładowo z następujących składników: woda destylowana 800 ml + żelatyna 75 g; woda destylowana 200 ml + dwuchromian amonowy 7,5 g + dwuchromian potasowy 7,5 g. Roztwór ten ogrzany do temperatury 80C nanosi się na płytę szklaną w takiej ilości, aby na każde 100 cm2 powierzchni płyty przypadało 5 ml roztworu. Płytę z naniesionym roztworem suszy się w ciągu 50-60 min. przy temperaturze wzrastającej do 60-65C, a następnie jeszcze w ciągu dwóch godzin (temperaturę obniża się do 30-40C). Kopiowanie przeprowadza się w pneumatycznych kopiarkach ramowych. Do naświetlania stosuje się najczęściej lampy łukowe. Po naświetleniu płytę przemywa się bieżącą wodą w ciągu 2-2,5 godzin, po czym suszy w normalnej temperaturze. Aby zmniejszyć lepkość warstwy żelatynowej, formę przygotowuje się do druku dopiero po upływie 24 godzin. Przed drukiem formę obrabia się roztworem zwilżającym w ciągu 45-60 min. Skład roztworu zwilżającego może być następujący: woda 500 ml + gliceryna 1000 ml. Czas obróbki roztworem zwilżającym zależy od gatunku żelatyny, wilgotności względnej powietrza i wielkości ekspozycji. Nadmiar roztworu zwilżającego usuwa się gąbką, a następnie formę suszy się najpierw papierem małoklejonym, potem bibułką papierową. Jeśli pierwsza odbitka z formy jest zgodna z oryginałem, to na formę nanosi się farbę i działa roztworem garbującym o następującym składzie: woda 500 ml + gliceryna 1000 ml + formalina 30 ml. Spreparowana w ten sposób forma gotowa jest do druku na maszynie. Zob. też ŚWIATŁODRUK.
ŚWIDNICA
Drukarstwo. Pierwszym drukarzem był Jan Jager--Venator, drukujący od 1622. W poł. XVII w. zaczęła działać drukarnia Jana *Perferta, księgarza wrocławskiego, przejęta następnie przez Samuela Buckiego. Nie wiadomo, czy to w tej drukarni pracowała od 1676 rodzina Ockelów, czy też mieli oni zupełnie nowy warsztat, który w 1720 przeszedł w posiadanie rodziny Miillerów. W 1803 przeniesiono tę drukarnię do Mieroszowa, a w Świdnicy pozostała oficyna zał. w 1801 przez F. L. Biesterfelda. Obecnie działa Drukarnia Przemysłu Terenowego.
2299
2300
ŚWIDZIŃSKI
Księgarstwo. Pierwszą księgarnię w Ś. założył w 1712 Ch. Reimann. Następnie działały firmy: G. Siegerta, J.G. Bohma oraz filia J. *Koma z Wrocławia (prowadzona przez Querfelda). Konkurencję dla nowo zakładanych księgarń stanowili drukarze, trudniący się również sprzedażą książek. W końcu stulecia doszło nawet na tym tle do zatargu między księgarzami a drukarzem J- Miillerern. Powstała w 1819 księgarnia E.A. Frankego w 1845 przeszła w ręce C.F. Weigejnanna, a następnie (1889) G. Lercha, działając do 1939. Do największych księgarń nakładowych na Śląsku należała księgarnia, skład nut i drukarnia L. Hee-gego (1832-1939). Nakładcami byli też drukarze Ocke-lowie (XVIII w.) i F. Stuckart (XIX w.). Od poł. XVIII w. Ś. była drugim po Wrocławiu ośrodkiem wydawniczym prasy. Obecnie działają dwie księgarnie Domu Książki.
Papiernie. Pierwszym właścicielem młyna papierniczego w Ś., którego filigrany znane sa od 1491, był Michał Peuthel. Zniszczona na przełomie XV i XVI w. (odnowiona ok. 1505) oraz dwukrotnie spalona w czasie wojny 30-letniej (1632 i 1642), papiernia została odbudowana na nowo ok. 1680 przez Henryka Riidigera. Ostateczne jej zniszczenie nastąpiło w 1757 w czasie oblężenia Ś. przez Austriaków. Ówczesny właściciel, B. G. *Riidiger (zm. 1773), nie uzyskawszy zezwolenia na odbudowę młyna w Ś. przeniósł papiernię do Bystrzycy Dolnej. Jego następca K. B. Riidiger wyprodukował w 1791
papier z łyka lipowego, za co otrzymał premię 100 talarów. Znak wodny papierni świdnickiej, używany później przez papiernię bystrzycką, przedstawiał dzika lub cały herb Ś. Wysokość produkcji papierni w Bystrzycy Dolnej wynosiła nieco ponad 2000 ryz (w 1771). Zob. też Papiernie w Polsce.
ŚWIDZIŃSKI Konstanty (1793-1855), poseł opoczyński do sejmu Królestwa Polskiego, bibliofil. Zbiory swoje gromadził z zamiarem utworzenia zakładu narodowego na wzór fundacji J.M. *Ossolińskiego. Zaczątek przyszłej *bibl. fundacyjnej (cenny zespól druków i rpsów XV-XVIIIw.) utracił podczas pożaru Krakowa w 1850. Nową bogatą kolekcję (1031 rpsów, 21912 druków w 25317 t. i 12492 ryciny) wraz ze stałym funduszem na uzupełnianie i konserwację przekazał testamentem ordynatowi myszkowskiemu Aleksandrowi Wielopolskiemu (1803-1877), zastrzegając publiczne jej udostępnienie w Warszawie. Spadkobierca powierzone swojej opiece zbiory włączył do prywatnej bibl. w Chrobrzu na Kielec-czyźnie, co wywołało oburzenie opinii publicznej i kilkuletni proces z krewnymi fundatora. W wyniku przegranego procesu Wielopolski zrzekł się praw do spadku w 1859. Zbiory Ś. zakupione w rok później przez Ludwika Krasińskiego (1833-1895) stały się podstawą Biblioteki Ordynacji Krasińskich i podzieliły jej los w 1944.
Biblioteka Ordynacji Myszkowskiej. Zapis K.Ś. Cz. 1. 1859.
T
TABELA, zespól tekstów lub liczb albo tekstów i liczb, najczęściej ujęty w ramki i ułożony w rubryki oddzielone liniami pionowymi i poziomymi. Zasadniczymi elementami T. są: główka, która zawiera tekst określający zawartość poszczególnych rubryk pionowych, boczek obejmujący teksty wyjaśniające treść rubryk poziomych, nóżki, które stanowią linie pionowe oddzielające poszczególne rubryki, i ołówek, tj. linie poziome, przecinające rubryki pionowe. T. są integralną częścią książki, mieszczą się w obrębie tekstu lub po tekście, czasem zaś stanowią główną (np. Rocznik statystyczny) lub wyłączną część książki (np. zestawienia logarytmiczne). W ost. przypadku T. nazywają się również *tablicami.
TABLICA, załącznik, dodatek ilustrujący graficznie lub plastycznie objaśniający treść dzieła (np. T. anatomiczne). T. wszyte są w książki jako wkładki lub odrębny zespół po tekście, czasem zaś stanowią odrębny zeszyt ujęty w kartonową okładkę i dołączony do książki. T. posiadają zazwyczaj własną paginację i drukowane są zależnie od swego charakteru na innym papierze, o wyższej gramaturze.
TABLICE AUTORSKIE CUTTERA zob. KET-TERYZACJA ZBIORÓW.
TABLICE KLASYFIKACYJNE zob. KLASYFIKACJA.
TABLICE PASCHALNE (z hebr., gr. i lac), tabula paschalis, kanon paschalny, pomoc liturgiczna do ustalania co roku daty Wielkiej Nocy, umieszczana też w księgach liturgicznych, zwłaszcza w ^brewiarzu. W starożytności część chrześcijan, zwłaszcza w Małej Azji, obchodziła Wielkanoc w dniu Paschy żydowskiej, tj. dnia 14 miesiąca Nisan, bez względu na jaki dzień tygodnia ta data wypadała. W Rzymie natomiast Wielkanoc obchodzono w pierwszą niedzielę po 14 Nisan. Sobór nicejski uchwalił w 325 zwyczaj rzymski jako obowiązujący, ale nie rozstrzygnął, wg jakiego cyklu lat ma to być obliczane, tj. nie ustalono lat,
w których wiosenna pełnia księżyca wypada na ten sam dzień miesiąca i tygodnia. Wg cyklu rzymskiego miało to miejsce co 112 lat, wg innego, szeroko na Zachodzie rozpowszechnionego co 84 lata, wg aleksandryjskiego co 532 lata. Sprzeczności te usunięte zostały dopiero w 729, gdy ogólnie przyjęto cykl aleksandryjski. Zob. też Rachuba czasu.
E. Schwartz: Christliche u.jiidische Ostertafeln. 1905. V. Gru-mel: La chronologie. 1958. Chronologia poi. pod red. Bronisława Włodarskiego. 1957. H. Grotefend: Taschenbuch d. Zei-trechtwng des deutschen Mittelalters u. der Neuzeit. 1960.
Fragment tabliczki glinianej pokrytej babilońskim pismem klinowym
2303
2304
TAJNE WYDAWNICTWA
TABLICZKI GLINIANE zostały użyte jako *ma-teriał pisarski po raz pierwszy ok. IV tysiąclecia p.n.e. przez starożytne ludy Mezopotamii: Sumerów i Akadyj-czyków, a następnie używane aż do poł. I tysiąclecia p.n.e. przez inne ludy po rozpowszechnieniu *pisma klinowego. Poza zasięgiem tego pisma używano ich również na Krecie i kontynencie gr., gdzie posługiwano się innymi pismami. Płaskie T., ukształtowane z gliny, pokrywano pismem przy pomocy zaostrzonej twardej trzciny lub drewnianego rylca (*Narzędzia pisarskie), a następnie po obustronnym zapisaniu suszono na słońcu lub wypalano w ogniu, co nadawało im trwałość. Dzięki temu T.g. przechowały się w ruinach starożytnych miast przez tysiące lat. W okresie stosowania pisma klinowego służyły jako listy, dokumenty i książki, zależnie od rodzaju tekstu na nich zapisanego. Były gromadzone w swego rodzaju bibl. i archiwach władców. W wyniku prowadzonych od przeszło 100 lat prac wykopaliskowych znaleziono T.g. w dużych ilościach na terenie Mezopotamii, Iranu, Syrii, Egiptu (archiwum faraonów w El Amarna), Azji Mniejszej (archiwum hety-ckie w Boghazkoy), a także na Krecie (Knossos) i w Grecji (Pylos, Mykeny).
TABLICZKI WOSKOWE (łac. tabulae ceratae) były używane w starożytności, szczególnie przez Rzymian i Greków, jako *materiał pisarski do tekstów o doraźnym, przejściowym znaczeniu, nie wymagających utrwalenia, a więc do notatek, ćwiczeń szkolnych, projektów dokumentów i ^brulionów. Wewnętrzną powierzchnię T. drewnianych nieco wydrążano i w powstałe zagłębienie wylewano cienką warstwę roztopionego wosku, zwykle zabar-
Poliptych
wionego na czarno, aby pismo występowało na nim wyraziściej. Po zastygnięciu płaszczyzny woskowej pisano na niej metalowym rylcem (stilus), którego odwrotny koniec bywał zwykle spłaszczony i poszerzony, aby w razie potrzeby można nim było wygładzić podgrzaną powierzchnię woskową i umożliwić ponowne jej zapisanie. Przy brzegu T.w. posiadały otwory, przez które przeciągano sznurek lub zakładano metalowe pierścienie łącząc dwie T. w jedną całość zwaną *dyptykiem. Trzy połączone ze sobą T. nazywano tryptychem, a większą ich liczbę polip-tychem. Teksty zapisane w brulionowej redakcji na T.w. przepisywano w ostatecznym ujęciu na *zwój papirusowy lub w *kodeksie pergaminowym. Wiele T.w. z I w. n.e. znaleziono w wykopaliskach Pompei i Herculanum, gdzie zachowały się pod wulkaniczną lawą bez dostępu powietrza; odnajdywano je także w Egipcie w dawnych siedzibach Rzymian, dzięki suchości gleby zachowane w stanie nienaruszonym. T.w. używano jeszcze w średniowieczu, zwłaszcza przy sporządzaniu brulionowych *protokołów sądowych lub projektów *dokumentów. Większe T.w. dzielono wówczas drewnianą listewką, tak że na jednej stronie tworzyły się dwie oddzielne powierzchnie do pisania..
TABULATURA zob. NOTACJE MUZYCZNE.
TACHYGRAFIA (brachygrafia) zob. STENOGRAFIA.
TAGLIENTE Giovanni Antonio, wenecki kaligraf, drzeworytnik i pisarz, działający w Wenecji w 1. od ok. 1515 do 1530. Ilustrował dwa własne dzieła. Pierwsze z zakresu kaligrafii pt. La vera arte delo excellente scrivere de diverse varie de literę... (Wenecja 1524). Ważniejsze jest drugie dzieło, wzornik do haftowania, pt. Esempio di recammi Opera nuova Che insegna alle Donnę a cusire, a rac-camareSca disegnare... intitolato essempio direcammii (Wenecja 1527, późniejsze wyd. pt. Esemplario nuovo, Wenecja 1531). Karta tyt. (drzeworyt) zawiera 4 przedstawienia wyobrażające przędzące i szyjące kobiety. Wśród figuralnych drzeworytów znajduje się wielka scena przedstawiająca Orfeusza wśród zwierząt oraz tablice z małymi ilustr. zwierząt, kwiatów i wazonów. Jest to pierwszy drukowany wzornik do haftu we Włoszech. Została w nim po raz pierwszy zastosowana w wielkim stopniu *maureska, która odtąd przeszła do *ornarnentyki. Duża część tych wzorów była dziełem T. Klocki z ornamentami ciął Pirone da Carpi w ten sposób, że wzory są białe na czarnym tle.
TAJNE WYDAWNICTWA. Terminem T.w. określać się zwykło: 1. wszelkiego rodzaju wydawnictwa instytucji państwowych, wyznaniowych, a nawet osób
2305
2306
TAJNE WYDAWNICTWA
prywatnych, udostępniane pod ścisłą kontrolą określonemu kręgowi zaufanych osób, lub 2. takie wydawnictwa, które z uwagi na obowiązujący w danym państwie system *cenzury ukazały się bez jej wiedzy i zgody. Do pierwszego typu T.w. należy więc zaliczyć różnego rodzaju instrukcje dla pracowników placówek dyplomatycznych lub służby wywiadowczej, tak cywilnej, jak wojskowej, związane z techniką sprawowania władzy politycznej, znane już dawniej, lecz we współczesnym nam świecie upowszechnione. Zaliczyć tu można wydawnictwa różnych ugrupowań wyznaniowych, lóż wolnomularskich czy masońskich, jak też wydawnictwa pornograficzne lub osobliwości wydawnicze osób prywatnych. Dla ilustracji tego typu wydawnictw można przytoczyć kilka wybranych przykładów. W 1863, po upadku powstania styczniowego, jeden z członków Rządu Narodowego, Oskar Awejde, załamał się w śledztwie i za obietnicę darowania życia opracował w więzieniu pamiętnik z wydarzeń powstańczych, dekonspirujący przywódców oraz uczestników powstania. Po przetłumaczeniu na j. ros. i wydrukowaniu w 40 egz. pt. Zapiski o polskom wosstanii w 1863 g. pamiętnik ten ułatwiał żandarmerii carskiej tępienie inicjatyw wolnościowych w Polsce. Zbliżonym przykładem T.w. może być książka W. Potina Beitrage zur Geschichte der deutsch--vatikanischen Beziehungen in den letzten Jahrzehnten (1942), przeznaczona wyłącznie dla wyższych funkcjonariuszy politycznych III Rzeszy, w której autor odsłonił kulisy dyplomacji niem. okresu międzywojennego. Przykładem tajnych wydawnictw masońskich może być książka
0 ceremoniałach wtajemniczenia aż do jednego z najwyższych stopni, zwanego Kadosch, wyd. w Brukseli 1910 na potrzeby lóż belgijskich. Przykładem prywatnych edycji tajnych może być oryginalny pomysł jednego ze znanych literatów poi., który bezpośrednio przed wybuchem drugiej wojny wydrukował w kilkudziesięciu egz.
1 złożył do przechowania w instytucji naukowej intymne wspomnienia z czasów młodości, zastrzegając sobie udostępnienie książki dopiero w 50 lat po śmierci. Niestety, rodzina zmarłego jest już w posiadaniu tego pamiętnika i zna wiele niedyskrecji z życia po dziś dzień żyjących osób. W podobny również sposób tajnie wydany został pamiętnik podróży do Polski fr. wodewilisty Delestre--Poirsona, który w 1827 w ilości 30 egz. z imiennym przeznaczeniem wydrukowano na użytek jego przyjaciół. Szczególnie jednak interesujący z uwagi na klasowe, narodowe czy wyznaniowe dążenia społeczne jest drugi typ T.w. Świadczy on o kierunku działania cenzury, która jak wiadomo wyraża klasowy i polityczny charakter władzy. Dlatego należy mu poświęcić więcej uwagi, tym bardziej że w warunkach poi., zwłaszcza od schyłku XVIII w. do końca pierwszej wojny światowej, ożywiony znacznie tajny ruch wydawniczy związany był
nierozdzielnie z walką o wyzwolenie narodowe i społeczne. Podobną, a nawet donioślejszą rolę pełniły T.w. poi. w okresie okupacji hitlerowskiej w 1. 1939-1945, kiedy nie tylko o wyzwolenie narodu i kształt społeczny czy geograficzny państwa toczyła się walka, lecz również o przetrwanie biologiczne. T.w. miały różnorodną formę, zależną od uwarunkowanej historycznie techniki powielania tekstów. Najliczniej występowały w postaci pisma ulotnego, broszury, książki i czasop. Tłoczono je nie tylko *prasami drukarskimi, ale powielano również techniką litograficzną (*Litografia), przy pomocy hektografu czy maszyny do pisania, były także przepisywane ręcznie. O formie ich decydowały najczęściej dostępne w warunkach konspiracyjnych niezbędne środki techniczne. Pojęcie T.w. łączy się właściwie z wynalazkiem druku, który zwielokrotnił rozprzestrzenianie się określonych tekstów. Temu wynalazkowi, w olbrzymiej mierze, zawdzięcza sukcesy reformacja europejska XVI w. Represje i kary stosowane wobec autorów dzieł zakazanych oraz drukarzy czy księgarzy, którzy je rozpowszechniali, były nie tyle miarą siły oddziaływania społecznego tych wydawnictw, ile przerażenia i brutalności władzy. We Francji np. w 1580 za wydanie tajnej broszury pt. Le Tygre, skierowanej przeciwko kardynałowi de Guise, zagorzałemu wrogowi hugonotów, powieszono drukarzy, którzy ją składali, autor jej bowiem zdołał zbiec. Egzekucje nie omijały nawet introligatorów, którzy ośmielali się T.w. oprawiać. W 1694 w Paryżu powieszono drukarza i introligatora za tajne wydanie broszury ukazującej w niefortunnym świetle postać Ludwika XTV. W Anglii w tym czasie represje były łagodniejsze; nie tracono tam ludzi, niszczono natomiast książki i urządzenia drukarskie. Legalne drukarnie istniały tylko w Londynie oraz po jednej w Ox-fordzie i Cambridge na potrzeby tamtejszych uniwersytetów. Drukarzy działających tajnie karano publiczną chłostą i pręgierzem. Po rewolucji cromwellowskiej zniesiono urzędy cenzorskie i Śwydano ustawy ograniczające cenzurę prewencyjną, lecz po restauracji Stuartów nawet John Milton w 1660 za opublikowanie Pro popuh anglicano defensio stanął przed sądem i skazany został na wysoką karę pieniężną. W Niemczech drukarstwo znalazło się także pod nadzorem władzy. Otwarcie drukarni wymagało specjalnego przywileju i nakładało obowiązek przedkładania władzom każdego wydawnictwa. Nieprzestrzeganie tego obowiązku czy opuszczenie adresu wydawniczego pociągało za sobą utratę przywileju, spalenie nakładu, a także grzywny lub więzienie. Największa stosunkowo swoboda druku istniała w Niderlandach, a zwłaszcza w Holandii po uzyskaniu przez ten kraj, z końcem XVI w., niezależności politycznej. Niderlandzki kunszt drukarski głośny był w całej Europie, a wydawnictwa L. *Elzeviera i jego następców z Lejdy i Amsterdamu czy
2307
2308
TAJNE WYDAWNICTWA
edycje drukarni K. *Plantina z Antwerpii do dziś są przedmiotem dumy posiadaczy tych pięknych i rzadkich obecnie druków. Mimo jednak swobody i tu sięgały wpływy cenzury, głównie kościelnej. Tak np. z powodu wyd?r>ia w 1562 książki Piotra de Ravillana Instrukcja chrześcijańska zmuszony był Plantin zaprzeczyć jej wydrukowania, umieszczając na pierwszej stronie dzieła następujące oświadczenie: "Ten druk jest fałszywie umieszczony pod moim nazwiskiem, gdyż ani go nie wykonywałem, ani wykonania nie zlecałem".
W Polsce początkowo istniała swoboda wydawnicza aż do 1520, gdy Zygmunt I wydał rozporządzenie zakazujące sprowadzania dzieł Lutra, a w 1543 przyznał sądom duchownym prawo wytaczania procesów drukarzom i księgarzom za rozpowszechnianie pism heretyckich. Kontroli podlegały także dzieła świeckie. Znacznie gorzej ukształtowała się sytuacja w XVII w., po ogłoszeniu w 1603 pierwszego indeksu książek zabronionych. We wstępie do indeksu z 1616 zamieszczono szereg reguł i rozdziałów zawierających szczegółowe rozporządzenia wydawnicze. W trzecim rozdziale, zatytułowanym "De impressione librorum", zaleca się: "Biskupi i inkwizytorzy mają czuwać... także winni, ażeby w poszczególnych książkach nazwisko drukarza, miejsce druku i rok wydania na początku i na końcu książki był zaznaczony". W in. paragrafach są zarządzenia dla autorów, drukarzy i księgarzy wraz z wyliczeniem sankcji za niesubordynację. Poddawały one cenzurze represyjnej tych, którzy ośmielali się omijać prewencyjną. Mimo jednak czujności cenzorskiej i surowych kar T.w. nie tylko nie przestały się ukazywać, lecz nadto zamiast adresu wydawniczego zawierały nierzadko drwiny z indeksu i jego autorów. Takie cięte epigramaty zawierały najczęściej wydawnictwa sowizdrzalskie. Trudno dziś dociec autorstwa, miejsca czy dokładnej daty wydania niektórych druków, wiadomo jednak, że wydane zostały tajnie. O wielu jednak posiadamy dokładniejsze wiadomości. Np. o książce pt. Gratis Jana Brożka, prof. matematyki i astronomii Uniwersytetu Krakowskiego, wiemy, że drukował ją A. Piotrkowczyk (1625) potajemnie we wsi podkrakowskiej Wielkanoc. Cały prawie nakład tej książki spalono, Piotrkowczyka zaś chłostano pod pręgierzem i wydalono z miasta. Drukarze okresu stanisławowskiego M. *Gróll i P. *Dufour obok literatury cenzurowanej upowszechniali w T.w. twórczość najwybitniejszych myślicieli epoki. Wśród zachowanych tłumaczeń Karola Monteskiusza, wyd. tajnie przez Du-foura, znajduje się Kościół krudejski z fikcyjnym adresem wydawniczym: Lwów 1776 czy Listy perskie z rzekomym miejscem druku: Drezno 1785. Z tej samej oficyny wyszły również w tłumaczeniu niektóre dzieła F.M. Woltera, np. Kandyd z fałszywym adresem: Lipsk 1780. Warto przy tym dodać, że dzieła Woltera zakazane były także
w cjczyźnie autora. Po to, by je upowszechnić, J.A.N. Con-dorcet przy współudziale Pierre'a A. Beaumarchais założył drukarnię w Kehl, w Alzacji, tuż za granicą fr., i wydał je w 70 t., przemycając od 1785 do Francji i Szwajcarii. Dzieła te, podobnie jak innych encyklopedystów, wywarły niemały wpływ na przyśpieszenie wydarzeń rewolucyjnych we Francji w 1789. W atmosferze narad Sejmu Czteroletniego w Warszawie i przeobrażeń rewolucyjnych we Francji pojawiło się wiele dużej rangi T.w., m. in. Katechizm tajemnic rządu polskiego pióra Franciszka Salezego Jezierskiego, wyd. anonimowo z fikcyjnym adresem wydawniczym: Sambor, 1011790, Drukarnia Jego Cesarsko--Królewsko-Apostolskiej Mości. W istocie zaś drukowany był u Grolla w Warszawie z inspiracji Kuźnicy Kołłąta-jowskiej, podobnie jak długi szereg innych anonimowych publikacji tegoż autora: ...uwagi nad stanem nieszlacheckim w Polsce (1790); O bezkrólewiach w Polsce (1790); Glos na prędce do stanu miejskiego... (1790); Duch nieboszczki Ba-stylii... (1790); Niektóre wyrazy... (1791). Anonimowo wydane zostały również Przestrogi dla Polski (1790) Stanisława Staszica oraz liczne dzieła polityczne Hugona Kołłątaja: Anonima listów kilka... (1788-1790); Do prześwietnej Reputacji (1789); Co s/g też to dzieje z nieszczęśliwą Ojczyzną naszą (1790); Ostatnie przestrogi dla Polski (1790) i in. Na podobnych zasadach wydane zostały wówczas prace Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, Józefa Meyera, Floriana Jelskiego i szeregu innych współpracowników Kuźnicy Kołłątajowskiej. Ilość tajnych druków politycznych, także o mniejszym znaczeniu, wzrosła wyraźnie po zawiązaniu konfederacji targowickiej w 1792, a zwłaszcza po ogłoszeniu uniwersału Stanisława Szczęsnego Potockiego, grożącego sądem i karami wydawcom i drukarzom za wydawnictwa przeciwne Targowicy. Tajna akcja wydawnicza nie słabła aż do ostatnich miesięcy pierwszej niepodległości, zakończonej upadkiem powstania kościuszkowskiego. Z pocz. XIX w. cykl T.w. otwiera broszura Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość autorstwa Tadeusza Kościuszki i Józefa Pawlikowskiego, wydrukowana przez Baudouina w Paryżu (1800) z fikcyjnym adresem wydawniczym: w Perykopiu nad Donem. Z uwagi na rewolucyjną treść i aluzje do niekorzystnej podówczas dla Polaków polityki Napoleona skonfiskowana została przez policję fr. Ponowna jej edycja ukazała się dopiero w 1831 w czasie powstania listopadowego, a następnie w 1833 w serii T.w. Ossolineum. Wznawiana potem była wielokrotnie. Reprezentatywność tej publikacji jako typu T.w. z okresu zaborów tkwi nie tylko w tytule czy w treści i programie politycznym, lecz również w doskonalej metodzie konspiracji. Ponad sto lat przypuszczano, że autorem jej był Karol Kniaziewicz, a miejscem druku Wrocław lub Lipsk. Dopiero Wacław Tokarz w 1905 ujawnił tę mistyfikację wydawniczą, a szereg okoliczności
2309
2310
TAJNE WYDAWNICTWA
związanych z jej wydaniem wyjaśniły badania lat ostatnich. Pierwsze trzy dziesięciolecia XIX w. nie obfitowały w T.w. Niewielkie ich ilości o różnych tendencjach, kolportowane najczęściej w postaci kopii powielanych ręcznie, występowały w kraju w okresie wojen napoleońskich oraz w czasie Księstwa Warszawskiego. Niektóre 7 nich, konserwatywne, usiłowały ośmieszać równość stanów i awans społeczny mbszczaństwa, instytucje ślubów cywilnych lub nosiły charakter antymasoński czy antysemicki. Inne natomiast, wyraźnie patriotyczne, piętnowały stosunki polityczne, krążąc nieraz w formie celnych epigra-matów, np.: "Żołnierz polski, pieniądz pruski Żołd, prawo, kodeks francuski". T.w., głównie kopiowane ręcznie, występowały liczniej po kongresie wiedeńskim, towarzysząc natężeniu życia konspiracyjnego w kraju. Autorami ich byli członkowie młodzieżowych organizacji warszawskich, jak: Panta Koina, Związek Bezimienny lub Wolnych Polaków, wileńskich organizacji akademickich: Filomatów, Filaretów, Promienistych oraz członkowie innych organizacji, jak: Polonia Wrocławska czy Związek Polski w Berlinie. Wydawnictwa te przeznaczone były z reguły dla wtajemniczonych. Członkowie Panta Koiny wydawali nawet czasop. "Miscelanea", powielane ręcznie. Związek Wolnych Polaków natomiast z wielką odwagą, przybraną przemyślnie w szatę lojalności wobec monarchy, zdołał legalnie wydać kilka numerów "Dekady Polskiej", a dla uczczenia rocznicy 3 maja 1821 -wydał tajnie okolicznościowy druk polityczny. Z pocz. XIX w. średnia ilość wszystkich tytułów wydawniczych w Polsce oscylowała wokół 200 pozycji rocznie, natomiast w 1831 wzrosła do ok. 2000. Liczba zaś drukowanych T.w., zależnie od możliwości technicznych i od aktualnej czujności cenzorskiej, wahała się w tym okresie od kilkunastu do stu. W czasie powstania listopadowego, po zlikwidowaniu nadzoru cenzorskiego władz zaborczych, najcenniejsze tytuły wydane zostały jawnie. Po upadku powstania, w miarę rozwoju dążeń rewolucjjnych i demokratycznych, a następnie ruchu socjalistycznego i robotniczego, wzmagała się walka o kształt świadomości narodowej i rosła produkcja wydawnicza, przekraczając w 1. 90-tych 2500 tyt. rocznie, a w latach pierwszej wojny światowej zbliżając się do 4000. Duży w tym udział miały T.w. Pierwsza, niebywała i niepowtarzalna w XIX w. tajna akcja wydawnicza podjęta została przez Ossolineum w 1832. Inspiratorem jej był Joachim *Lelewel i konspiratorzy krajowej lewicy demokratycznej z dyiektorem Ossolineum, Konstantym *Słotwińskim, na czele. W ciągu kilku miesięcy wydano prawie 40 tyt. najbardziej radykalnej podówczas literatury politycznej w ogólnym nakładzie blisko 20 000 egz., pośród której znalazły się takie dzieła, jak -wspomniane uprzednio Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość? Kościuszki i Pawlikowskiego, Księgi Narodu... i Piel-
grzymstwa Polskiego A. Mickiewicza, O Towarzystwie Wzajemnej Pomocy A. Jełowickiego, Trzy konstytucje polskie J. Lelewela i in. Były to m. in. przepisy i instrukcje wojskowe, jak Urządzenie pospolitego ruszenia czy Zbiór ważniejszych przepisów musztry... W adresach wydawniczych tych druków figurowały takie miejscowości, jak Lipsk, Paryż, Burges, Avignon, a przemyślnie dobrany wykrój *czcionek drukarskich zwiększał autentyzm tych adresów nawet w oczach fachowców. Odkrycie tej nielegalnej działalności przez Austriaków i skazanie Słotwińskiego na ciężkie więzienie w twierdzy Kufstein stało się groźnym memento dla drukarzy i wydawców poi. W okresach zmniejszonej produkcji T.w. zapotrzebowanie na literaturę polityczną w kraju starały się zaspokoić ośrodki emigracyjne działające we Francji, Anglii czy Szwajcarii. Obok tego bezustannie podejmowane były w tym kierunku wysiłki w większych skupiskach miejskich: w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Lwowie, a nawet w zniemczonym Wrocławiu. W archiwach policji pruskiej znajduje się do dzisiaj szereg tajnie wydanych tutaj druków poi., wśród nich nawołująca do powstania broszura polityczna z tekstem utworu poetyckiego Duch polski, wyd. w 1860 przez studenta poi. Władysława Chotomskiego w nakładzie 1200 egz. Ponowny wzrost T.w. nastąpił w 1862, w burzliwym okresie przed powstaniem styczniowym. Były to przede wszystkim czasop. i *druki ulotne, piętnujące okrucieństwa policji zaborczej, zdrajców i kolaborantów oraz postawę zachowawczą niektórych osobistości i grup społecznych. Wśród wielu dziesiątek tytułów tych czasopism są takie, jak "Ruch", późniejszy organ powstańczego P^ządu Narodowego, spełniające podobną funkcję "Wiadomości Polityczne", "Kosynier", "Partyzant", "Pobudka", "Niepodległość" i wiele in. tyt. ukazujących, się w 1. 1862-1864. W wirze wydarzeń historycznych zagubiły się nazwiska redaktorów, wydawców i ich inspiratorów politycznych. Bezpośredni związek występujący wyraźnie pomiędzy natężeniem tajnej akcji wydawniczej a wydarzeniami w życiu narodowym świadczy o wielkiej doniosłości tych wydawnictw w kształtowaniu opinii i postaw społecznych. W rosnącej z roku na rok ilości tajnych wydawnictw w drugiej połowie XIX stulecia decydująco przeważały druki o charakterze socjalistycznym i robotniczym, zwiastujące rewolucję społeczną. Obok drukowanych za granicą broszur i czasopism socjalistycznych zaczęły się pojawiać w 1. 70-tych również tajne wydawnictwa krajowe. W 1878 został opracowany i wydany w Warszawie pierwszy program socjalistów polskich, zwany Programem brukselskim dla zmylenia policji carskiej. W tym samym roku ukazało się kilka broszur Szymona Dick-steina i kilka przekładów, m. in. Precz z socjalistami Wilhelma Bracke'a. Druczki te rozchodziły się w du-
2311
2312
TAJNE WYDAWNICTWA
żych nakładach mimo zaostrzonej czujności policyjnej. Były wśród nich również czasop. W 1881 Kazimierz Sosnowski wydawał pisemko "Gawędy z Ludem Roboczym", a w 1. 1883-1884, pod red. Ludwika Waryńskiego, wyszło pięć kolejnych numerów czasopisma "Proletariat", organu utworzonej wcześniej robotniczej partii rewolucyjnej o tej samej nazwie. Surowe represje wobec socjalistów na krótko tylko przerywały akcję wydawniczą. Nawet za murami więzień ukazywały się ich pisemka: "Głos Więźnia" w Cytadeli warszawskiej, "Psztyk" w więzieniu poznańskim, "Zgrzyt Więźnia" w więzieniu krakowskim. W okresie od 1864 do 1918 ze wszystkich drukarń socjalistów poi. wyszło blisko 2000 pozycji samoistnych i ponad 1500 tyt. czasop. W tym ok. 1/3 z liczby wydawnictw samoistnych przypada na lata rewolucji 1905-1907. Był to okres niezwykle ożywionej produkcji T.w. w różnej postaci, czasop. zaś osiągnęły nakłady dzienne przekraczające 50000 egz. Wyd. w 1. 1902-1918 organ SDKPiL "Czerwony Sztandar" tłoczony na zmianę w drukarniach Krakowa, Warszawy, Berlina, Zurichu, osiągnął w 1906 blisko 20000 nakładu. Nieregularnie zaś wydawany dodatek do pisma, "Z Pola Walki", przekraczał 7500. Podobny zasięg miało inne tajne pismo socjalistyczne "Robotnik" organ PPS, które wychodziło w 1. 1894-1906, tłoczone w Lipniszkach, Wilnie, Łodzi, a nawet w Kijowie i Rydze, od 1905 w Warszawie. Nakłady niektórych jego numerów w 1906 przekraczały 50000 egz. Redaktorami pisma byli m. in. Jan Stróżecki, Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski, Kontynuowana od 1907 edycja tego pisma jako organu Frakcji Rewolucyjnej PPS nie zdobyła już poprzedniej popularności; najwyższy jej nakład nie przekraczał 15000 egz. Obok wymienionych czasop. drukowano tajnie wiele pism periodycznych, ulotnych i zwartych, wyd. przez organizacje polityczne na terenie całego kraju. Były to pisma robotnicze, młodzieżowe, zawodowe, a także narodowościowe i wyznaniowe. T.w., zwłaszcza w latach wojennych 1914-1918, stanowiły wysoki odsetek całej produkcji wydawniczej w kraju. W okresie międzywojennym, w 1. 1918-1939, swoboda wydawnicza zagwarantowana była konstytucyjnie i w zasadzie nie działała cenzura prewencyjna. Wolność słowa wszakże tępiona była surowymi przepisami cenzury represyjnej, co odnosiło się głównie do wydawnictw politycznych, szczególnie socjalistycznych i komunistycznych. Wydawnictwa te ulegały konfiskacie, a wydawcy represjom. Utworzona z połączenia SDKPiL i PPS-Lewicy Komunistyczna Partia Robotnicza Polski po miesięcznej działalności została zdelegalizowana (styczeń 1919), a wydawnictwa jej były tajne. Posiadanie ich było w oczach władz śledczych i sądów wystarczającym dowodem przynależności partyjnej i podstawą do wymiaru kary wieloletniego więzienia.
Dlatego też sprawozdania z tajnego zjazdu czy konferencji partii można było znaleźć pod niewinnymi tytułami, jak np. nowel Henryka Sienkiewicza Za chlebem czy Hania, edycje zaś dzieł Lenina pt. dziełka Sad przy chacie, pióra znanego botanika warsz. Edmunda Jankowskiego. Mimo trudności i konspiracji ruch wydawniczy inspirowany przez partię (przemianowaną w 1925 na KPP) przybierał coraz większe rozmiar)'. Od października 1923 do lipca 1924 Centralna technika KPRP rozprowadziła 222 wydawnictwa tajne o ogólnym nakładzie 1881500 egz., w tym 125 odezw w nakładzie 1154500 egz., 33 "motylki", czyli ulotki dwukartkowe, w nakładzie 401000, 26 broszur w nakładzie 228500 i 38 numerów czasop. liczących 97500 egz. W 1926 i w pierwszym półroczu 1927 wydano 490 tyt. broszur, czasop. i odezw w nakładzie 3500000 egz. W listopadzie 1923 odezwy KC Śwydano w nakładzie 8000, w styczniu 1924 nakład ich przekroczył 18000, w kwietniu tegoż roku sięgał 50000, w latach późniejszych 100000 egz. Liczby te nie uwzględniają wydawnictw terenowych. W latach niepodległości zatem nurt wydawnictw tajnych przeistoczył się z wąskiej strugi, przeciekającej w okresie zaborów do kręgu konspiratorów i awangardy robotniczej, w szeroką rzekę pism ulotnych, odezw, czasop. i książek, które docierały do różnych kręgów społecznych, a głównie do robotników i inteligencji. Z tego drobna tylko część tajnych *druków socjalistycznych ujęta została w Materiałach do bibliografii polskiego mchu robofiicze<>o 1918-1939 Żanny Kormanowej. Nie ma dotąd biblio^aficznego opracowania prasy tego okresu, a ujęcie prowizoryczną chociażby ewidencją odezw i pism ulotnych jest zgoła niewykonalne. Spośród wielu tyt. tajnych czasop. tego okresu można przykładowo wymienić "Czerwony Sztandar", centralny organ KPP, wyd. w Warszawie w 1. 1919-1938 pod red. Franciszka Fiedlera, Jana Hempla, Adolfa Warskiego i in., "Nowy Przegląd", teoretyczny organ KPP, drukowany początkowo w Gliwicach, a następnie w Czechosłowacji, Francji i Belgii, "Gromada" (przeznaczona dla wsi), "Towarzysz" (dla młodzieży), "Pionier" (dla dzieci), "Koszary" (dla żołnierzy) oraz wiele innych czasop. Konspiracja prasy miała również formy półlegalne, niektóre bowiem czasop. literackie, jak "Kultura Robotnicza" (1922-1923), "Dźwignia" (1927-1928) czy "Miesięcznik Literacki" (1929-1931) oficjalnie uchodziły za pisma prywatne, w istocie zaś działały z inspiracji KPP. Na ich łamach, najczęściej anonimowo, zamieszczali swoje publikacje przywódcy ideowi poi. lewicy społecznej i członkowie KPP, m. in. Jan Hempel, Stanisław Ryszard Stande, Witold Wandurski, Władysław Broniewski, Andrzej Stawar, Stefan Rudniań-ski, Leon Schiller. Konspiracyjny charakter miała również Spółdziebia Wydawnicza "Książka" (1919-1930), a następnie "Tom" (1931-1937), występujące jako przedsię-
2313
2314
TAJNE WYDAWNICTWA
biorstwa prywatne, faktycznie zaś będące nieoficjalnymi wydawnictwami KPP. Ich nakładem ukazały się takie tyt., jak: I tom Kapitału K. Marksa, Utopia T. Morusa, Imptria-lizm jako najwyższe stadium kapitalizmu W. Lenina. Wydawnictwa te znajdowały się pod nadzorem policyjnym, a ich inicjatywa edytorska była krępowana i ograniczana. Ich likwidacja jest wymownym przykładem metod działania cenzury represyjnej w tym okresie. Tajność wydawnicza w Polsce międzywojennej miała wiele postaci. Znaczna część literatury socjalistycznej drukowana była również poza granicami, głównie w Związku Radzieckim, skąd tajnie przewożona, kolportowana była w zakonspirowanych punktach księgarskich na terenie całego kraju. Inspiratorami tej akcji byli członkowie KPP, skupieni w poi. sekcji Międzynarodówki Komunistycznej w Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR) lub pracujących w wydawnictwach poi. w Moskwie, Kijowie, Mińsku, Charkowie czy Leningradzie. Literatura polityczna w jęz. poi. ukazywała się w Spółdzielni Wydawniczej "Trybuna" przy Centralnym Wydawnictwie Ludów w Moskwie (CWL-ZSRR), w Wszechzwiązkowym Wydawnictwie Państwowym ZSRR (Ogiz), w Wydawnictwie Partyjnym KP Rosji i KPb i in. Ukazywały się tam również czasop. naukowe i literackie, m. in. "Z Pola Walki", "Kultura Mas". Wydawnictwa socjalistyczne czy komunistyczne stanowią najbardziej wymowny przykład tajnej praktyki wydawniczej w Polsce w 1. 1918-1939. W 1. 1939-1945 wszystkie wydawnictwa poi. były tajne. Legalnie działały wyłącznie wydawnictwa okupanta służące dezinformacji i dezorientacji narodu poi. Tajną akcję wydawniczą podjęła konspiracja poi. już w październiku 1939, wykorzystując zabezpieczone urządzenia drukarskie i wyspecjalizowanych fachowców. Stworzono sieć nasłuchu radiowego dla prasy, zwerbowano informatorów i korespondentów oraz utworzono rozbudowane wydawnictwa prasowe i książkowe, między innymi Agencję Prasową, Wydawnictwo "Kraj", Wydawnictwo "Wieś" czy, najbogatsze w bazę techniczną, Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze. Tworzyli je ludzie zgrupowani w Związku Walki Zbrojnej, w Armii Krajowej, w Batalionach Chłopskich i w Gwardii Ludowej. Tajne edycje prasowe czy książkowe z lat okupacji miały wieloraką orientację polityczną. Ukazywały się zarówno z inspiracji Delegatury Rządu Londyńskiego, jak ' Polskiej Partii Robotniczej, wydawali je socjaliści skupieni w WRN (Wolność Równość Niepodległość), w PS (Polscy Socjaliści) czy w RPPS (Robotnicza Partia Polskich Socjalistów), jak również członkowie innych partii czy stronnictw politycznych, np. SL (Stronnictwo Ludowe), lub członkowie organizacji społ., jak np. TON (Tajna Organizacja Nauczycielska). Ta niebezpieczna, narażona na najwyższe ryzyko praca edytorska pełniła doniosłą
funkcję informatora, wychowawcy i organizatora życia zespołowego. Chroniła naród przed zalewem propagandy hitlerowskiej, dostarczała podręczników szkolnych i sło-żyła kulturze, a nawet i rozrywce. W miarę bowiem rozwoju tajnej działalności wydawniczej nastąpiła jej specjalizacja; obok prasy i wydawnictw informacyjnych ukazywały się wyd. programowo-polityczne, oświatowe, instruk-cyjno-wojskowe, kulturalne, literackie i satyryczne. Wydawano fachowy miesięcznik lotniczy, czasop. lekarskie, a nawet alpinistyczne. Dorobek wydawniczy tych lat szacuje się na ok. 1400 tyt. książek i broszur. Bibliogr. czasop. jest w zasadzie opracowana, druków zwartych znajduje się w przygotowaniu, lecz na pełną ewidencję edytorstwa poi., łącznie z pismami ulotnymi i odezwami, długo przyjdzie poczekać. Połowa wszystkich T.w. z lat okupacji wyd. została w Warszawie. Ok. ij2 wszystkich tyt. przypada na wydawnictwa inspirowane przez socjalistów, a bibliogr. samych tylko czasop. wyd. przez ludzi z kręgu PPR liczy 216 tyt. Podane liczby nie obejmują wydawnictw jawnych z oswobodzonych części miasta podczas powstania w Warszawie. Dorobek ten w relacji do warunków, środków i okoliczności historycznych, jak również w zestawieniu z osiągnięciami na tym polu w in. krajach, które w latach drugiej wojny znalazły się pod okupacją hitlerowską, jest imponujący. Niektóre pozycje były wznawiane, jak np. Ziemie powracające. Obraz geograf iczno-gospodarczy. Cz. I Pomorze Wschodnie, Prusy Wschodnie, Gdańsk. Cz. II Pomorze Zachodnie, Przyodrze, Pogranicze, inne zaś rozchodziły się w wielotysięcznym nakładzie (Zygmunta Zaremby Demokracja społeczna. Próba wizji ustroju..., O co walczymy? Władysława Gomułki i Pawła Findera). Szczególnie imponujące rezultaty mieli wydawcy prasy konspiracyjnej. W 1. 1939-1945 ukazywało się nieprzerwanie kilkanaście tyt., wśród których pewne osiągnęły wielotysięczne nakłady, jak "Polska Żyje", pismo tygodniowe z 1. 1939-1941 (20000 egz.), czy "Trybuna Wolności", dwutygodnik z 1. 1942-1944, organ KC PPR. Podejmowały one najżywotniejsze problemy narodu i odważnie ukazywały realne rozstrzygnięcia polityczne. Czasop. ówczesne wychodziły nie tylko spod pras drukarskich; pisano je na maszynie, powielano hektograficznie lub z braku innych możliwości przepisywano ręcznie przez kalkę. Zasada: "Przeczytaj i przekaż dalej!" nie zawsze mogła być przestrzegana z uwagi na ciężkie represje i nieraz po przeczytaniu bezzwłocznie je niszczono, dlatego brak dzisiaj pojedynczych nawet egz. wielu tyt. czasop. okupacyjnych. Wydawnictw książkowych zachowało się więcej, przeznaczone bowiem były do dłuższego użytkowania, a ich tajność zabezpieczały karty tyt. Np. książka Czesława Buniewskiego Przyczyny naszej kieski i przyszłość państwa polskiego, wyd. w 1940, miała następującą kartę tyt.: Maria Karczewska, Ogródek warzywny na własne po-
2315
2316
TALMUD
trzeby, wyd. 2, W-wa 1937, Wyd. Tow. Oświaty Rolniczej, dziełko Piotra Straży Piastowy szlak (1941) ukazało się z kartą tyt. Emancypantek Bolesława Prusa, broszura Jana Kaliskiego Państwo zachodniosłowiańskie (1942) z kartą tyt. noweli Henryka Sienkiewicza Na polu chwały. Przykłady podobne można mnożyć setkami. Z reguły po karcie tyt. następowała jedna lub kilka kart o treści adekwatnej do tyt., z reguły również autor krył się pod pseudonimem lub kryptonimem, którego rozwiązanie do dzisiaj nastręcza trudności. Zgoła sensacyjny charakter miała tajna akcja wydawnicza, obliczona na dywersję psychologiczną wśród Niemców, znana pod kryptonimem ,,N". W pracach akcji "N" uczestniczyli uczeni, pisarze, plastycy, redagując w j. niem. kilka czasop., m. in. "Der Soldat", "Der Frontkampfer", "Der Klabauterman", oraz ilustrowane broszury, plakaty i odezwy. Niezwykle krytyczna, często satyryczna forma tekstów oraz ilustr. pozorowała autorstwo niem. opozycji antyhitlerowskiej i miała być świadectwem działalności wrogich ugrupowań wśród Niemców, zwłaszcza wśród oficerów. Skuteczność akcji "N" potwierdziły autentyczne fakty odwoływania z frontu wysokich dowódców, degradowania ich i karania przez samego Hitlera. W 1. 1940-1944 wydrukowano i rozkolportowano wśród Niemców, głównie Wehrmachtu, ponad milion egz. tych wydawnictw. Szefem tej akcji był Tadeusz Żenczykowski, a współpracownikami Stanisław Smoleński, Kazimierz Kumaniecki i wielu in.; jednym z ilustratorów był Stanisław Tomaszewski. Wielostronna działalność naszego ruchu oporu w czasie ostatniej wojny szczególnie chlubną ma kartę w dziejach tajnego edytorstwa. Scharakteryzowane T.w. nie wyczerpują oczywiście wszelkich typów tajności. Zatajanie bowiem autora, wydawcy, daty i miejsca wyd. czy wielkości nakładu miewało różne motywy i cele, nie tylko polityczne. Zdarzały się zmiany kart tyt. dla nie sprzedanych książek, bywało też i tak, że zwiększano liczbę zapowiedzianego nakładu, zwłaszcza tyt. poczytnych. W obu wypadkach chodziło o zwiększenie dochodów wydawcy. Miały wszakże miejsce bardzo oryginalne formy konspiracji wydawniczej, podyktowane nienagannymi pobudkami, jakkolwiek celem było zmniejszenie kosztów wydawcy. W 1832 poi. emigranci polityczni we Francji wpadli na pomysł wydawania czasop. jako osobnych broszur. W ten sposób Michał Pod-czaszyński wydał wiele broszur, noszących w tyt. imiona książąt i królów polskich, jak Ziemowit, Mieszko I, Ziemo-tnysł, Leszek Biały itp., a do kolejnych dwunastu numerów przesyłał prenumeratorom osobną kartę tyt. "Pamiętnik Emigracji". Czasop. to jest dzisiaj niebywałą rzadkością. Fortel zaś pozwolił uniknąć wysokiej kaucji i zwiększonych opłat wysyłkowych, obowiązujących wówczas dla czasop. we Francji, których uchodźcy nie byli w stanie uiścić. Pomysł ten znalazł później wielu naśladowców.
Formy tajności są -więc bardzo różnorodne i stanowią złożony problem, a jednocześnie niezwykle interesujący rozdział w dziejach poi. praktyki wydawniczej. Zob. tab. 44.
Zob. teź Drukaknie ruchu oporu w 1. 1939-45, Druki socjalistyczne, Książka w obozach jenieckich, Książka w obozach koncentracyjnych, Prasa ruchu oporu w 1. 1939-45, Wydawnictwa zwarte ruchu oporu w 1. 1939-45.
Ż. Kormanowa: Materiały do bibliogr. druków socjalistycznych na ziemiach poi. w X. 1866-1939. T. 1, 2. K. Badecki: Literatura mieszczańska w Polsce XVII w. 1925. W.T. Wislocki: Tajne druki Zakładu Ossolińskich. 1935. J. Dużyk: Z dziejów cenzury w Krakowie w w. XV-XVII. "Roczniki Bibl. PAN w Krakowie" 1956. A. Briickner: Różnowiercy polscy. 1962. J. Kowalski: Zarys historii poi. ruchu robotniczego 1918-1939. 1962. L. Gocel: Przypadki jej królewskiej moici książki. 1963. A. Przy-goński: Prasa konspiracyjna PPR. 1966.H. Łapiński: Konstanty Stotwiński dyrektor Ossolineum. "Roczniki Bibl." 1967 nr 3/4.
TALK zob. PISMO SEMICKEE P. arabskie.
TALMUD (hebr. = nauka), zbiór piśmiennictwa będącego rezultatem twórczości Żydów w okresie od zredagowania Biblii (IV-II w. p.n.e.) do końca V w. n.e. w Palestynie i Babilonii. Zredagowany w formie komentarza do Biblii, stanowi kodeks i encyklopedię judaizmu. W treści T. można wyróżnić halachę, tj. wykładnię norm prawnych wydedukowanych z Biblii i dotyczących kultu, rytuału, prawa karnego i cywilnego czy etyki, oraz agadę, tj. opowieści historyczne, legendy, przypowieści etyczno--moralne, nauki i aforyzmy. T. zachował się w dwóch redakcjach jako: jerozolimski i babiloński. W skład T. 'wchodzi: Miszna (hebr. = powtórzenie), czyli zbiór halach (hebr. = kodeks praw), zebranych przez uczonych faryzejskich i kontynuatorów ich idei, tzw. tanaitów (hebr. = nauczyciel, badacz), w uczelniach palestyńskich w I i II w. n.e. Miszna zredagowana przez rabina Jehudę Hanassi i jego uczniów (210) składa się z sześciu działów. Następną częścią T. jest Gemara (aram. = uzupełnienie, zakończenie), wyczerpujący komentarz do Miszny, opracowany w uczelniach palestyńskich i babilońskich przez tzw. amorytów (komentatorów Biblii i Miszny), zredagowany w Palestynie ok. IV-V w. n.e. oraz w Babilonii ok. 500. Gemara zawiera elementy halachy i agady. Bardziej rozpowszechniony jest T. babiloński. Składa się z sześciu działów, a te z 63 traktatów. Miszna napisana jest w j. hebr., a Gemara w dialektach aram. T. lub jego fragmenty przełożono na wiele j. europejskich. T. babiloński ukazał się drukiem po raz pierwszy w Wenecji w 1. 1520-1523, a w Polsce w Krakowie w 1. 1602-1605. W poł. XIX w. S. *Orgelbrand wydał T. babiloński w dużym nakładzie w 20 tomach. W Wenecji także wydrukowano pierwszy
2317
2318
TAMPON DRUKARSKI
ciśnieniem odbija się na formie. Partie rysunku nie podlegające tanżerowaniu zabezpiecza się gumą arabską lub szablonami.
Początek tekstu Talmudu. Wenecja 1520
raz T. jerozolimski w 1. 1523-1524, w Polsce w Krakowie w 1609.
TAMPON DRUKARSKI, dawne narzędzie do ręcznego pokrywania (tzw. nadawania) farbą *formy drukowej w celu wykonania *odbitki. T.d. był zwykle wycinany (toczony) z drewna w- kształcie dużego grzyba, którego kapelusz obciągnięty był skórą, co pozwalało na miękkie rozprowadzenie farby bez obawy uszkodzenia czcionek i innych elementów formy. Obsługujący prasę drukarz zwykle pracował oburącz, posługując się równocześnie dwoma tamponami.
Zob. też Zespół farbowy.
TANŻEROWANIE, w drukarstwie nanoszenie struktury o regularnym układzie w postaci *rastra, ziarna lub innych powtarzających się elementów na pewne partie rysunku na ^kliszach cynkowych, *kamieniach litograficznych lub blachach offsetowych (* Offset). Tanżer w postaci folii celuloidowej z wyciśniętym na niej dowolnym wzorem nadaje się farbą przedrukową i pod lekkim
TARCZA HERBOWA jako forma f
*ornamentu
w grafice książkowej miała początkowo identyczny kształt z tarczą wojenną, na której od XII w. występowały pierwsze znaki heraldyczne. Pierwotnie odznaczała się prawie trójkątnym kształtem tarczy normańskiej. W późnym średniowieczu w poszczególnych krajach Europy różnicowały się formy tarcz, na ogół były jednak zbliżone do figur geometrycznych: elipsy i prostokąta (z zaokrąglonymi narożnikami, z półkolistym dolnym zakończeniem itp.). T.h. uzupełniały umieszczone nad nią: hełm i klejnot (półpostać ludzka lub zwierzęca, skrzydła, rogi, pióra, korony). Zdobiły ją też fryzowane, dekoracyjnie ułożone tzw. labry (z niem.: ozdoby hełmu z tkaniny, używane na Zachodzie od XIV w., w Polsce od XVI w.). Od poł. XV w. (wraz z zanikiem roli tarczy w uzbrojeniu) T.h., przedstawiana w malarstwie i rzeźbie, przybierała coraz bardziej wymyślną formę, często bywała zastępowana
Tarcza herbowa Ossolińskich
przez dekoracyjny *kartusz z zawijaną ramą i różnymi dodatkami: insygniami, panopliami (dekoracja rzeźbiarska lub malarska składająca się z elementów uzbrojenia oraz trofeów wojennych) i ^banderolami z dewizą (*Emblemat). W grafice książkowej występowała bardzo często od pocz. XVI w. Nad T.h. kardynałów pojawił się w XIV w. jako oznaka godności heraldyczny kapelusz i odtąd jest stałym jej atrybutem. Z obu stron kapelusza zwisają sznury zakończone kwastami, wszystko barwy szkarłatnej. Ustalenie barwy i ilości kwastów nastąpiło w 1832 Dekretem Kongregacji Ceremoniału.
2319
2320
TARGI KSIĘGARSKIE
TARDIEU, rodzina grafików fr. uprawiających tradycyjnie rytownictwo przez trzy wieki, XVII-XIX. Jednym z głównych jej przedstawicieli był Nicolas-Henri (1674-1749). Studiował u J. *Le Pautre'a i G. *Audrana. Z jego prac ilustratorskich na uwagę zasługują ryc. do Le Manege Ch. Parrocela i ilustr. do Les Fables La Mothe'a, które ilustrował też jego syn wg projektów Coypela. Stworzył szkołę graficzną. Do jego uczniów należeli: L. *Cars,J.Ph. Le Bas i jego syn Jacques-Nicolas (1716-1791). Rytował on ilustr.' do Don Quichotte. Wykonał również winiety do Boccaccia wg rys. H.P. *Gravelota (1757) i winiety do książki Lucrece Marchettiego. Jednym z ostatnich przedstawicieli tej rodziny był Pierre-Alexandre (1756-1844), siostrzeniec N.Ht. i uczeń J.G. Wille'a, który rytował Lafontaine'a wg rys. J.P. *Oudry'ego.
E. Dacier: Lagravurefratąaise. 1944.
TARGI KSIĘGARSKIE (jarmarki księgarskie), okresowe, zazwyczaj doroczne, imprezy handlowe o zasięgu lokalnym lub międzynarodowym, na których wystawiają książki wydawcy z różnych krajów. Najważniejszym celem T.k. są międzynarodowe spotkania wydawców i księgarzy, którzy w osobistych kontaktach zawierają umowy i omawiają warunki handlu księgarskiego. Na T.k. oprócz hurtowej sprzedaży nakładów dokonuje się sprzedaży i zakupu *praw autorskich we wszelkich możliwych formach oraz przeglądu bieżącej światowej produkcji wydawniczej przez publiczność. Pierwsze T.k. zorganizowano w 1473 we Frankfurcie n. M. w czasie odbywającego się tam ogólnego jarmarku. Odbywał)' się dwa razy do roku do poł. XVIII w. W 1564 księgarz Georg Willer z Augsburga zapoczątkował wyd. katalogów targowych. Wojna siedmioletnia (1756-1763) i ogólny kryzys ekonomiczny podważyły znaczenie T.k. we Frankfurcie. Od 1764 wielką sławę zyskały T.k. w Lipsku, znane już od 1545, organizowane dwa razy do roku: wiosną w czwartą niedzielę po Wielkanocy, tzw. Leipziger Fruhlingsmesse, i jesienią w dzień św. Michała (29 DC), tzw. Kterbstmesse lub Michaelismesse. Od 1594 ukazują się katalogi T.k. w Lipsku. Katalogi od początków do 1846 wydał G. Schwetschke w dziele Codex nundi-narius Germaniae litteratae bisecularis (t. 1-2, Halle a.S. 1850-1877). T.k. organizowano głównie w celu przyspieszenia obrotów towaru i zdobycia nabywców na książki. Na T.k. rozwijał się również handel resztkami nakładów. Później odgrywały też pewną rolę w obliczeniach rocznych; księgarz-asortymentysta, który miał otwarty lub komisowy rachunek u hurtownika albo wydawcy, rozliczał się z nim co roku w czwartą niedzielę po Wielkanocy, zwaną kantata. Okres rozrachunkowy obejmował jednak cały miniony rok od 1 stycznia do 31 grudnia.
W przeszłości niektórzy wydawcy poi. uczestniczyli w T.k. w Lipsku i Frankfurcie. Wiadomo, że znany księgarz warszawski M. *Groll wysyłał do Lipska niem. przekłady dziel *Krasickiego, *Niemcewicza, pism politycznych i diariuszy sejmowych. W XDC w. aż do I wojny światowej w T. lipskich, zwanych potem Leipziger Ostermesse, brali udział również księgarze polscy. W Polsce T.k. odbywały się przez krótki czas ok. 1920 w Warszawie w ramach targów ogólnokrajowych, bez większego zresztą znaczenia dla rozwoju handlu księgarskiego. Pawilony księgarskie istniały w okresie międzywojennym na Powszechnych Wystawach Krajowych w Poznaniu (od 1928), ale prezentowane tam książki miały charakter raczej ekspozycji, a nie obiektu zainteresowania handlowego. Od 1. 20-tych w. XX charakter T.k. uległ wyraźnej zmianie: stały się one miejscem nie tyle sprzedaży książek już wydanych, ile *reklamy najświeższych nowości i, co ważniejsze, zapowiedzi wydawniczych. Na T. pojawiają się coraz częściej prospekty subskrypcyjne i makiety, wzory przygotowywanych książek. Po drugiej wojnie światowej T.k. spełniają również w coraz większej mierze rolę giełdy *praw autorskich i międzynarodowej kooperacji wydawców. Rosnąca liczba wydawanych książek i wysokie koszty produkcji skłaniają do poszukiwania w skali międzynarodowej nowych pomysłów i podejmowania wspólnych wydań (jointedition) przez wydawców różnych krajów. Większe firmy i koncerny wydawnicze krajów kapitalistycznych tworzą specjalne działy kooperacji międzynarodowej i obrotu prawami autorskimi, powstają na Zachodzie liczne *agencje literackie oraz firmy wyspecjalizowane w opracowywaniu i lansowaniu projektów wydawniczych, oferujących jedynie usługi koncepcyjne i opracowanie edytorskie własnych pomysłów i na zamówienie wydawcy. Na T.k. frankfurckich transakcje z tytułu międzynarodowej kooperacji wydawców stanowiły w 1965 ok. 50% obrotów targowych. T.k. dzielimy na ogólne i specjalne, np. książki naukowej i technicznej. Ekspozycja wydawców z jednego kraju odbywa się niekiedy na wspólnym stoisku. Podział wystawianych książek z reguły jest tematyczny, według grup działów bibliograficznych. Sprzedaż eksponatów ze stoiska podczas trwania T.k. jest wzbroniona. Obowiązuje w tej dziedzinie regulamin Union des Foires Intemationales (UFI) w Paryżu. Po zakończeniu T.k. eksponaty mogą być sprzedane po uiszczeniu opłat wwozowych lub wywiezione bez cła. Zasadą jest coroczne organizowanie T.k., niektóre jednak odbywały się co dwa lata. Dwie ekspozycje rocznie organizowane są na T.k. w Lipsku. Największą tego rodzaju imprezą na świecie są Międzynarodowe Targi Książki we Frankfurcie n. Menem. Po Śwojnie od 1949 odbywają się raz w roku, na jesieni. Bierze w nich udział ok. 2300 wystawców z wielu krajów
2321
2322
TARGOYN
europejskich i pozaeuropejskich.. Ekspozycja jest podzielona na osiem działów tematycznych i dodatkową ekspozycję narodowościową z kilkunastu krajów. Oddzielne ekspozycje poświęcane są literaturze pięknej, religijnej, książkom dla dzieci, książkom naukowym, sztuce i technice. Około 40% stoisk jest zajętych przez ekspozycję firm wydawniczych z Niemieckiej Republiki Federalnej. Targom towarzyszy wystawa najpiękniejszych książek oraz szereg wystaw fachowych. Międzynarodowe Targi Książki w Lipsku, zaliczane do największych T.k. na świecie, odbywają się już od 500 lat jako dział targów ogólnotowaro-wych dwa razy do roku: wczesną wiosną i wczesną jesienią. Udział w nich bierze 25-30 krajów. W czasie trwania imprezy organizowane są konkursy na najlepiej wydane książki, sympozja i spotkania. Podobne T.k. odbywają się w Belgradzie, Londynie, Mediolanie, Bolonii (książki dziecięcej i młodzieżowej), Paryżu (książki i prasy naukowej i technicznej), Toronto, Kairze, Jerozolimie oraz w Tokio i Melbourne. W Stanach Zjednoczonych A.P. organizowane są coroczne konwencje bibliotekarzy i księgarzy. Polska uczestniczy w wielu z tych imprez. W Warszawie organizowane są co roku od 1956 Międzynarodowe Targi Książki, początkowo jako dział Międzynarodowych Targów Poznańskich. Organizatorami są Centrala Handlu Zagranicznego "Ars Polona" wespół z Polskim Towarzystwem Wydawców Książek. Na T. prezentowane są książki, reprodukcje, czasop., płyty, nagrania taśmowe i nuty. Ekspozycja jest w zasadzie podzielona na grupy tematyczne: książki naukowe, techniczne, fachowe, encyklopedie i słowniki, literatura piękna, nuty i płyty. T. odbywające się w salonach wystawowych i pomieszczeniach pomocniczych Pałacu Kultury i Nauki gromadziły w 1966 na 255 stoiskach około 60000 tomów 2300 wydawców z 25 krajów świata. Książki nauko we, popularnonaukowe i techniczne stanowią 65% całości, co zapewnia imprezie charakter T. specjalistycznych w dziedzinie nauki i techniki. M.T.K. zawdzięczają swoje znaczenie pięknej i najpełniejszej w porównaniu z innymi T. prezentacji dorobku wydawców, głównie książek naukowych krajów socjalistycznych i niesocjalistycznych. Ekspozycja krajów socjalistycznych daje się porównać z podobną w Lipsku, ale na T. w Lipsku mniej jest książek naukowych wyd. w krajach kapitalistycznych. T. we Frankfurcie prezentują niewspółmiernie mało książek z krajów socjalistycznych. Warszawskie T.k. trwają osiem dni w maju i odwiedzane są przez 50-60 tys. osób. W czasie trwania T. organizowane są ekspozycje związane z problematyką wydawniczą, jak wystawa grafiki i ilustracji książkowej, najlepiej wydanych książek poi., wystawa milenijna starych druków itp. Na T.k. w Warszawie stale wzrasta ilość wystawców zagranicznych, reprezentujących interesy wielkich firm wydawniczych świata. Stale powiększająca się powierzchnia
przeznaczona na ekspozycję pozwala na bardziej efektowne prezentowanie publiczności światowej produkcji wydawniczej, a księgarzom ułatwia orientację i zawieranie umów handlowych.
TARGOYN Jan, introligator czynny w Poznaniu w 1. 1534-1544. Pracował przede wszystkim radełkami (*Tłoki introligatorskie), z których jedno, datowane 1541, wyobraża serię portretową czterech Ewangelistów, inne, nie datowane, przedstawiają cztery głowy męskie w medalionach oraz na tarczach herb Poznania i orła zygmun-towskiego. Klientem T. był m. in. magister Jan Lam-chonius, autor Prognostyku na r. 1544.
TARNOWSKIE GÓRY
Księgarstwo. Pierwsza księgarnia, jedyna wówczas na Górnym Śląsku aż po Racibórz, powstała w 1713, zał. przez B.P. Petrasza. W 1758 prowadził księgarnię introligator z Wrocławia Pitsch. W latach 40-tych XIX w. istniała księgarnia i drukarnia Reimana, która wydawała także książki poi. Na okres pierwszej wojny światowej i późniejszy przypadła działalność J. Nowaka, księgarza, działacza plebiscytowego i autora Kroniki miasta i powiatu Tarnowskie Góry. W dwudziestoleciu międzywojennym prócz niego prowadzili księgarnie E. Jojko, A. Lach, Rydlewski, później Sarnowski (Księgarnię Śląską). Obecnie działa kilka księgarń "Domu Książki".
TARNÓW
Księgarstwo. W 1819 Fryderyk Karol Sattelberger otworzył tu pierwszą księgarnię i skład nut, którą po jego śmierci nabył J. *Milikowski ze Lwowa (1824). Od poł. XIX w. księgarnia zmieniała kolejno właścicieli: W. Gazdę, J. Delonga i K. Raschkę, by w 1890 przejść na własność Z. *Jelenia. Od 1907 firma rozpoczęła działalność wydawniczą, publikując blisko 240 książek, między którymi wyróżniała się przygotowana na potrzeby szkolne seria streszczeń i komentarzy do lektur pt. "Biblioteka Arcydzieł Literatury Polskiej i Obcej". Po śmierci Z. Jelenia księgarnię i wydawnictwo prowadzili jego synowie aż do 1949. W XIX w. czynne były również w T. księgarnia i czytelnia M. Tenichla, zał. w 1867, oraz drukarnia i księgarnia J. Pisza. Po II wojnie powstały tu Zakłady Graficzne i 3 księgarnie Domu Książki.
TARSKI Piotr Aleksy, introligator i księgarz warszawski. Początki jego działalności przypadają na 1. 40-te XVIII w., rozwinął ją w 1. 50-tych. Serwitoriat królewski na prowadzenie księgarni otrzymał 27 VI 1750, zaś prawo miejskie przyjął w 1755. Księgarnię posiadał przy ul. Świętojańskiej, obok kolegiaty; utrzymywała się ona co najmniej do 1766. Był związany z drukarnią jezuitów war-
2323
2324
TEATRALIA
szawskich i kolportował głównie ich wydawnictwa. Miał na składzie oprócz nich dzieła tłoczone w j. poi. we Wrocławiu.
TASTER zob. MONOTYP.
TAŚMY DZIURKOWANE służą do sterowania automatyczną maszyną do pisania stosowaną w bibl. i ośrodkach *dokumentacji wielu krajów (*Mechanizacja w bibliotekarstwie i w dokumentacji). Przy pisaniu na takig maszynie tekst zostaje równocześnie zakodowany (w postaci otworów) na taśmie papierowej lub z tworzywa sztucznego. Z taśmy można odtworzyć ten sam tekst pisma maszynowego, wprowadzając ją do odpowiedniego czytnika otworów; wówczas maszyna, sterowana przez
układ otworów na taśmie, wypisuje automatycznie identyczny tekst (z takim samym rozmieszczeniem) z szybkością 600 znaków na 1 min. Dzięki temu T.dz. mogą być używane do powielania *kart katalogowych w dowolnej liczbie egzemplarzy (jest to opłacalne, jeśli liczba ich sięga kilkunastu). Z T.dz. mogą być także sporządzone kopie, co ułatwia współpracę między ośrodkami przez wymianę informacji zarejestrowanych na taśmach. Przy pomocy odpowiedniego urządzenia można informacje z T.dz. przenieść na maszynowo sortowane *karty dziurkowane, które następnie wykorzystuje się do automatycznego drukowania różnych zestawień (np. okresowych wykazów nabytków,
co ma znaczenie m. in. dla centralnego ośrodka i związanej z nim sieci); informacje z T.dz. można też przenieść na taśmę magnetyczną, służącą do przetwarzania informacji (w celu ich wykorzystania) przy pomocy maszyn elektronicznych. T.dz. można wykorzystywać wielokrotnie (z tworzywa sztucznego do kilku tysięcy
a - \
:: i i i
...... n, -.-1 .. .p......i
Ś s.....1
^_-JL_____|
** * j?" - -
Ś - Ś :*# ~.....5*'...... t t
____i______, \ :
Ś * '"'""' y "^~
** *
Taśma dziurkowana z naniesionym kodem
m. in.
razy). Ogólnie biorąc T.dz. nadają się do magazynowania informacji, które z kolei można przenosić na inne urządzenia do magazynowania, bądź reprodukować bezpośrednio; nie nadają się natomiast do *selekcji mechanicznej. Stosowanie ich jest (jak wykazuje dotychczasowa praktyka) korzystne, jednak proces ten jest dopiero w początkowym stadium rozwoju i wymaga usprawnień organizacyjnych i technicznych. T.dz. są tematem licznych artykułów w prasie fachowej oraz konferencji krajowych i międzynarodowych. Specjalna konferencja poświęcona stosowaniu T.dz. w dokumentacji odbyła się przy udziale przedstawicieli 13 krajów w Ispra (Włochy), zorganizowana 1963 przez odpowiednie komisje do spraw mechanizacji i automatyzacji dokumentacji: Europejskiej Organizacji Badań Atomowych (Euratom), *Międzynarodowej Federacji Dokumentacji (FBD) i Niemieckiego Towarzystwa Dokumentacji z NRF.
H.H. Bernstein: Zastosowanie Flexowriterów w dokumentacji i bibliotekarstwie. Tłum. z niem. "Aktualne Probl. Inf. i Dok." 1962 nr 3. - Einsatzmóglichkeiten von Lochstreifengerdten in der Dokumenłation. 1963. E. Biirger, "W. Leonhardt: Technika taśmy dziurkowanej. Tłum. z niem. 1964.
TAUCHNITZ, rodzina niem. wydawców i drukarzy w Lipsku: 1. Karl Christoph Traugott (1761-1836) założył w 1797 drukarnię, w 1798 wydawnictwo, w 1800 odlewnię czcionek. Jako pierwszy w Niemczech (1816) zastosował druk stereotypowy (*Stereotypia). Wydawał dzieła z dziedziny filologii klasycznej. 2. Christian Bernhard (1816-1895) rozpoczął działalność wydawni-czo-drukarską w 1837; w 1841 zaczął wydawać serię Collection of British and American Authors (tzw. Tau-chnitz Edition), która zyskała dużą poczytność i stała się największym sukcesem wydawniczym firmy (do 1953 wyszło ponad 5400 tomów). Po śmierci założyciela firma przeszła w ręce jego syna, później in. wydawców; od 1952 znajduje się w Stuttgarcie w posiadaniu spółki.
W. Jackn: Festschrift zum 125-jahrigen Bestehen der Firma B. Tauchnitz. Stuttgart 1962.
TE IGITUR zob. KANON.
TEATRALIA, druki zawierające informacje o wszelkiego rodzaju widowiskach teatralnych oraz o zagadnieniach dotyczących historii teatru. Dzielą się na kilka typów: pierwszym z nich są odnoszące się bezpośrednio do konkretnych przedstawień *afisze (w Polsce wprowadzili je jezuici w pocz. XVII w.) i programy w ich obecnej funkcji (wprowadzone w końcu XIX w.); drugim Ś czasop., których prototypem były *almanachy. Pierwszy ukazał się w Paryżu w 1751 pt. Almanach historiąue et chronologiąue de tous les spectacles i na nim wzorowały się inne europejskie publikacje tego typu. Zawierały one informacje do-
2325
EWoK 75
2326
TECHENER
tyczące trup wędrownych, teatrów stałych, aktorów, autorów itp. Najwcześniejszym poi. odpowiednikiem almanachu tego rodzaju był Kalendarz teatr owy... (Warszawa 1779) Adama Czartoryskiego. Cenne materiały do historii teatru zawiera najpoważniejsze pismo okresu międzywojennego "Scena Polska" (Warszawa 1919-1938), obecnie publikuje je "Pamiętnik Teatralny", zał. w 1952 przez Leona Schillera, od 1956 pod red. Zbigniewa Raszew-skiego i Bohdana Korzeniewskiego. Zestaw alfabetyczny czasop. wyd. w Polsce opracowany został przez S. Strausa w Bibliogr. tytułów czasop. teatralnych (Wrocław 1953). Trzecim rodzajem T. są dokumenty, materiały i opracowania dotyczące różnych epok rozwoju teatru oraz monografie poszczególnych scen i ludzi teatru. Dzieje teatru
TEATRZE
nas yowrm POLSCY
K O M L O V i
HENRYK VI.
NA f. O W ACH.
>* VI.
Afisz komedii Bogusławskiego Henryk VI na Iowach
staropol. opracowali przede wszystkim badacze tego okresu literatury poi.: W. *Hahn, S. Windakiewicz i J. Lewań-ski. Cennym źródłem do poznania teatru Oświecenia jest praca L. Bernackiego Teatr, dramat i muzyka za Stanisłaiva Augusta (t. 1-2, Lwów 1925). W t. 1 i 4 Dzieł dramatycznych (t. 1-12, Warszawa 1820-1823) W. Bogusławski opisał dzieje teatru narodowego pod swoim kierownictwem. Źródłowym przewodnikiem określającym topografię scen poi. jest Dykcjonarz teatrów polskich czynnych od czasów najdawniejszych do r. 1863 (Warszawa 1935) L. Simona. Przy-
kładem pracy opisującej historię jednego teatru są Dzieje sceny polskiej w Poznaniu 1782-1869 Z. Grota (Poznań 1950). Odrębny dział stanowią prace rejestrujące i opisujące repertuar: wielu scen Ś Repertuar sceny polskiej od r. 1750-1871 K. Estreichera (Kraków 1871); jednego teatru Teatr krakowski pod dyrekcją Adama Skorupki i Stanisława Kożmiana 1865-1885 (Wrocław 1962) J. Gota; jednego aktora Role Ludwika Solskiego (Wrocław 1955) J. Gota. Przykładem opracowań poświęconych działalności jednego aktora czy człowieka teatru są: W. Brumera Helena Modrzejewska (Warszawa 1927) oraz od 1954 ukazująca się seria monografii wyd. przez PIW (dotychczas 20 pozycji). Opracowania ogólne i encyklopedie są czwartą grupą T. Pierwszą polską próbą (nie ukończoną) ujęcia encyklopedycznego wiedzy o teatrze jest praca K. Estreichera Teatra w Polsce (t. 1-3, Kraków 1873-1879; wyd. 2 foto-offsetowe, Warszawa 1953). Przykładem syntetycznego, historycznego opisu mogą być przełożone na j. poi. prace wybitnego teatrologa ang. A. Nicolla: Dzieje teatru (1927, wyd. poi. Warszawa 1959) i Dzieje dramatu (1949, wyd. poi. t. 1-2, Warszawa 1962). Podstawowe ogólne encyklopedie teatralne niem.: Allgemeines Thcater-Lexikon... (t. 1-7, Altenburg-Lipsk 1839-1842), Theater-Lcxikon, the-oretisch praktisches Handbucht(Lipsk 1839-1841); fr.: Dictio-naire historiąue et pittoresaue du thedtre... (Paryż 1885); ang.: Oxford companion to the theatre (Oxford 1951). Najnowsza, podająca dokładne wiadomości, jest encyklopedia wł. Enciclopedia delio spettacolo (t. 1-9, Rzym 1957-1962). Leksykonami o węższym zakresie są np. Handhuch des Tanzes V. Jvmka (Stuttgart 1930) czy The dance encyclo-pedia... (New York 1949) A. Chujoya będące źródłem informacji o sztuce baletowej, jej historii, rodzajach i terminach technicznych. Wykaz T. poi. opublikowanych do końca 1953 znajduje się w Bibliografii źródeł do historii teatru S. Strausa (Wrocław 1957). Zbieraniem i opracowywaniem materiałów teatrologicznych zajmuje się w Polsce dział teatru Instytutu Sztuki PAN.
TECHENER Leon (1833-1888), fr. antykwariusz z Lyonu. Na aukcjach u T. były sprzedawane cenne druki, m. in. należące niegdyś do *Groliera.
TECHNICZNE *OPRACOWANIE ZBIORÓW
(przysposobienie biblioteczne zbiorów), zespół czynności technicznych, mających na celu przygotowanie zbiorów da *udostępniania oraz zabezpieczenie każdego obiektu bibliotecznego przed zagubieniem lub skradzeniem przez powiązanie go z odpowiednimi dokumentami ewidencyj-no-kontrolnymi. Wpisywany ołówkiem, zwykle na odwrocie karty tytułowej książki, znak *akcesji wskazuje źródło, datę i numer odpowiedniego dokumentu nabycia lub nr akcesji. Po wpisaniu do ^inwentarza każdy obiekt
2327
2328
TEKI NARUSZEWICZA
otrzymuje *sygnaturę, tj. indywidualny znak, wyznaczający mu miejsce przechowywania w systemie Ustawienia zbiorów. Sygnaturę wpisuje się ręcznie lub odbija numeratorem pośrodku odwrocia karty tytułowej, a przy włączeniu do zbiorów również na nalepce. Nalepkę tę, z wydrukowaną często nazwą biblioteki, umieszcza się bądź w lewym górnym rogu wierzchniej okładki, bądź w prawym górnym tylnej, bądź na grzbiecie książki w odległości 2-3 cm od dolnego brzegu grzbietu. Dla stwierdzenia przynależności obiektu do danego zbioru bibl. stosują *znaki własnościowe: pieczątki i *eksli-brisy. Pieczątki (okrągłe, owalne, podłużne) powinny być małe i wykonane z metalu, a do pieczętowania nie należy używać farb anilinowych. Pieczątkę z nazwą bibl. stawia się zwykle na odwrocie karty tutułowej, na ostatniej stronie tekstu oraz na ustalonej stronie wewnątrz tekstu (pieczątka tajna). Niektóre bibl. używają ponadto ekslibrisów i supcrekslibrisów, które obok elementów artystycznych zawierają nazwę lub symbol bibl., czasem miejsce na sygnaturę dzieła. Do badań nad *czytelnictwem i w celach statystycznych stosuje się (głównie w bibl. powszechnych) kar tę książki oraz terminarz zwrotów wkładane w tzw. kieszonkę (*Kieszeń) wklejaną przy oprawie na wewnętrznej stronie przedniej okładziny.
"" A.W. Klenow: Technika biblioteczna. 1951. H. Walte-rowa: Inwentarz i przechowywanie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956.
TECHNICZNE WYPOSAŻENIE BIBLIOTEKI zob. TRANSPORT I ŁĄCZNOŚĆ W BIBLIOTECE.
TECHNIKI DRUKARSKIE zob. DRUK.
TECHNIKI ILUSTRACYJNE zob. ILUSTRACYJNE TECHNIKI ARTYSTYCZNE. '
TECHNIKI METALOWE w *grafice artystycznej, wszystkie techniki, w których *matryca zrobiona jest z płyt metalowych (miedź, cynk, stal, aluminium, mosiądz). We współczesnej grafice oryginalnej termin ten spotyka się również wówczas, kiedy zastosowanie wielu sposobów technicznych (np. ^akwaforta + *akwatinta + *odprysk) uniemożliwia krótkie i jednoznaczne określenie użytych technik.
Zob. też Metalohyt.
TEGAZZO Franciszek (1829-1879), malarz, rysownik, pisarz. Studiował na Wydziale Malarstwa w Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, następnie był stypendystą Akademii Petersburskiej. Po powrocie do kraju objął po J. Polkowskirn w redakcji "Tygodnika Ilustrowanego" dział portretów i kopii obrazów, a od 1868, tj. od wyjazdu
J. *Kossaka za granicę, przejął kierownictwo artystyczne tego pisma, utrzymując je do końca życia. Doszedł do dużych osiągnięć w dziedzinie rysowania portretów, ryto-wanych zazwyczaj przez Regulskiego, jak i akcesoriów dekoracyjnych, emblematów, grup alegorycznych itp. Był m. in. autorem charakterystycznej winiety tytułowej "Tygodnika Ilustrowanego" z widokiem Warszawy. Ma w swym dorobku ok. 300 portretów. T. współpracował z większością współcześnie ukazujących się w Warszawie magazynów ilustrowanych. Rys. swe umieszczał również w "Kółku Domowym" (od 1875), w "Kłosach" (od 1866), w "Biesiadzie Literackiej" (od 1875), w "Przyjacielu Dzieci", gdzie pojawiły się m. in. cykle popularnie wyłożonej w obrazkach historii Starego i Nowego Testamentu. Uprawiał również litografię; związany z zakładem Pecq-Dzwonkowski przy ul. Miodowej w Warszawie. Thieme-Becker XXXII.
TEKA (z gr. theke = miejsce schowania): 1. Torba kartonowa, płócienna lub skórzana do przechowywania dokumentów i papierów. 2. Nazwa książki wykonanej w luźnych arkuszach albo w postaci tablic zgrupowanych w specjalnej teczce. Zazwyczaj chodzi tu o reprodukcje obrazów albo innych dzieł sztuki, których oglądanie w postaci oddzielnych kart jest dla czytelnika łatwiejsze. 3. W *zbiorach rękopisów pewien zasób materiałów dokumentacyjnych zebranych dla określonego celu. Przykładem są *Teki Naruszewicza, przechowywane w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.
TEKA REDAKCYJNA zob. PORTFEL WYDAWNICZY, REDAKCJA CZASOPISMA.
TEKI NARUSZEWICZA, zbiór odpisów materiałów źródłowych do dziejów Polski, sporządzony z inicjatywy i pod kierunkiem Adama Naruszewicza (1733-1796). Myśl stworzenia T. wyraził Naruszewicz w 1775/1776 w Memoriale względem pisania historii narodowej, w związku z zamówionym u niego przez Stanisława Augusta opracowaniem dziejów Polski. W praktyce jednak pierwszy tom Historii narodu polskiego ukazał się w 1781, tj. kiedy dzięki funduszom wyasygnowanym przez króla kilku kopistów, nad którymi osobiście czuwał Naruszewicz, podjęło przepisywanie materiałów. Prócz zbiorów warszawskich kopiowano materiały z całej Polski, m. in. z Archiwum Koronnego iW. Ks. Lit., Metryki Koronnej iLit.,*Biblio-teki Załuskich, Archiwum Stanisława Augusta, archiwów prywatnych (m. in. Bielińskich, Ignacego Krasickiego, Łopacińskich, Małachowskich, Mniszchów, Radziwiłłów, Tarnowskich). Zawartość T.N. przedstawia wielką rozmaitość; są tu akta o charakterze prawnym (publiczne i prywatne), korespondencja królewska i prywatna,
2329
2330
TEKST
*diariusze, instrukcje poselskie, publicystyka, wiadomości z gazetek. Naruszewicz stworzył olbrzymią podstawę źródłową dla następnych pokoleń historyków. Praca jego miała też niemałe znaczenie praktyczne jako zestawienie dokumentacji prawnej. Praca nad T.N., przerwana wypadkami politycznymi, nigdy nie została ukończona. Po śmierci Stanisława Augusta przekazano je T. *Czac-kiemu, a od wdowy po nim kupili je Czartoryscy. W Puławach uporządkował je Ł. *Gołębiowski. Wraz ze zbiorami Czartoryskich wędrowały później do Sieniawy, Paryża (gdzie je w 1865 oprawiono), Kórnika, by w 1876 znaleźć się w Krakowie. Burzliwe losy spowodowały częściowe rozproszenie T.N. po bibliotekach. Główny korpus, 217 tek, znajduje się dzisiaj w Zbiorach Czartoryskich Muzeurh Narodowego w Krakowie. Z 18 T.N. rewindykowanych po 1920 z Leningradu ocalało 8 (obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie). S. Grzybowski: Teki Namszewicza. 1960.
TEKST: 1. W znaczeniu ogólnym każdy zespół słów związanych wspólną funkcją i przeznaczeniem; w sensie ścisłym zespół słów ujętych w związki syntaktyczne dla wyrażenia pewnych myśli. Obok T. pisanego, najczęstszej formy jeg utrwalenia, istnieje T. mówiony, utrwalany dziś na płytach, taśmach magnetofonowych i in. T. w sensie piśmienniczym to zawartość werbalna dzieła związana z określoną całością znaczeniową. W zależności od różnych kryteriów podziału mówimy o T. naukowym i popularnonaukowym, pozaliterackim i literackim (w obrębie tego ostatniego o T. prozaicznym, dramatycznym i wierszowanym), rękopiśmiennym i drukowanym, autentycznym i nieautentycznym itd. W edytorstwie terminem T. albo T. podstawowy określa się słowną (werbalna) zawartość dzieła publikowanego, pochodzącą bezpośrednio od autora lub zdaniem badaczy najbliższą jego intencji, bez dodatków edytorskich (tj. wstępu monograficznego lub edytorskiego, aparatu krytycznego, komentarza, indeksów, aneksów itp.). Terminem T. określa się również wszelkie uzupełnienia edytorskie, mówiąc np. o T. wstępu, komentarza czy nawet podpisów pod ilustracje. 2. Zob. Stopień pisma.
TEKST KRYTYCZNY zob. WYDANIE W. krytyczne.
TEKSTURA (scriptura missalis) zob. KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO, PISMO GOTYCKIE, PISMA DRUKARSKIE Dzieje.
TEKTURA, wytwór papierniczy o gramaturze powyżej 320 g/m2.
T. lita wyrabiana jest w dwojaki sposób: T. maszy-
nowa na maszynach wielositowych (*Kartoniarka) i T. ręczna lub zwijana na tekturówkach. Zależnie od przeznaczenia dzieli się na następujące grupy: T. drukowa: biletowa; biała. T. pakowa, do wyrobu opakowań, introligatorska (wielowarstwowa, twarda, stosowana do celów introligatorskich. Zasadniczym wymaganiem stawianym T. introligatorskiej jest mała deformacja liniowa i tzw. płaskie leżenie; szczególnie szkodliwe jest nadmierne wysuszanie). W tej grupie istnieją rodzaje T.: brązowa; makulaturowa; sprężynująca; walizkowa; słomowa; jednostronnie kryta, tzw. duplex (wielowarstwowa z białą, bezdrzewną lub drzewną, nadającą się do druku warstwą powierzchniową); dwustronnie kryta, tzw. triplex (wielowarstwowa, z dwiema białymi nadającymi się do druku warstwami powierzchniowymi); biała do tłoczenia; korkowa; preszpan (sztywna, mocno sprasowana i polerowana T. wytwarzana z domieszką włókien szmacianych). T. przemysłowo-techniczna, budowlana, elektrotechniczna.
T. falista, zwykła i wzmocniona, otrzymywana przez sklejenie papieru pofalowanego ze wstęgą papieru gładkiego. T. falista wzmocniona trójwarstwowa zawiera jedną warstwę pofalowaną i dwie gładkie, a pięciowar-stwowa, nazywana potocznie pancerną dwie warstwy pofalowane i trzy gładkie. Zależnie od szerokości fal rozróżnia się T. falistą wąsko- i szerokofalową, a w zależności od kształtu fal Ś T. z falą prostą lub wężową. T. falistą stosuje się głównie do -wyrobu opakowań.
TEKTURÓWKA zob. MASZYNA TEKTUR-NICZA.
TELETYPESETTER zob. MASZYNY ZECERSKIE.
TELZ Napoleon (1866-1943), drukarz, właściciel Drukarni Narodowej w Krakowie, wydawca. Sztuki drukarskiej uczył się we Lwowie (1885); dla gruntowniejszego poznania zawodu i jego organizacji wyjeżdżał za granicę. W 1895 kupił od F. Pobudkiewicza w Krakowie za 8000 koron prymitywny, mały zakład drukarski, który w przeciągu 25 lat przeobraził w jeden z najnowocześniejszych w kraju. T. pierwszy w Krakowie wykorzystał prąd elektryczny do poruszania maszyn drukarskich (1900), wyposażył drukarnię w monotypy, maszynę rotacyjną. Popularyzował nowe techniki: druk rotograwiurowy, jedno-i wielobarwny, offset, wydając własnym nakładem m. in. miesięcznik "Sztuki Piękne" (1924-1934), Dzieje malarstwa w Polsce Kopery, Muzea polskie i in. Po pierwszych trudnych latach już w 1904 na krakowskiej wystawie drukarskiej wydawnictwa T. otrzymały odznaczenia za staranny druk oraz szatę graficzną. Był jednym z entuzjastów poi.
2331
2332
TERMOGRAFIA
drukarstwa, chętnie współpracował z artystami, grafikami. W 1934 Drukarnia Narodowa, zatrudniająca przeszło 200 osób, obchodziła jubileusz swego 40-lecia. W wydanej z tej okazji Księdze pamiątkowej T. zamieścił fragm. swych wspomnień; podano tu także bibliogr. druków i wydawnictw Drukarni (w oprać. H. Lipskiej) w układzie chronologicznym- Bibliogr. rejestruje 3118 pozycji wydanych w okresie 1895-1934, pomijając drobne druki, plakaty, ulotki. U T. drukowali najpoważniejsi wydawcy (*Mort-kowicz, B. *Połoniecki, G. *Centnerszwer, E. *Wende, L. *Fiszer, Trzaska i in.). W okresie poprzedzającym wybuch pierwszej wojny światowej T. wykonywał także prace na zlecenie PPS-lewicy. Po 1939 T. musiał ukrywać się w "Warszawie, a drukarnię wykorzystywał do swoich potrzeb niemiecki okupant; drukarze - Polacy nie zważając na represje drukowali tajne, konspiracyjne wydawnictwa i zaopatrywali podziemie w materiał drukarski. Po 1945 Drukarnia Narodowa pozostawała pod zarządem Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik", a od 1952 jako przedsiębiorstwo państwowe działa pod nazwą Drukarnia Narodowa.
TENACULUM (rejestr introligatorski), służył w średniowieczu do oznaczania rozdziałów lub ważniejszych miejsc w książce. Był to paseczek wszyty do górnej *ka-pitałki, przytrzymujący większą ilość zakładek, które wolnym końcem, obciążonym niekiedy ołowianymi ciężarkami, sięgały poza dolne obcięcie. Dziś używany jeszcze przy mszałach i księgach liturgicznych. Inny rodzaj T. stanowiły wystające na bocznym półkolistym obcięciu znaczki, rodzaj uchwytu, zwykle z małego paseczka skóry, pergaminu lub mocnego papieru. Używane w średniowieczu i później, stosowane są jeszcze dziś przy księgach adresowych, zwłaszcza w Anglii i Ameryce (Thumb, index).
TENNEEL John (1820-1914), ang. malarz, rysownik, ilustrator. Jako karykaturzysta był współpracownikiem "Puncha". Wzięty ilustrator okresu wiktoriańskiego; do jego cenionych prac należą ilustr. do Lalla Rookh Thomasa Moore'a (1861) i Ingoldsby łegends (1864-1866). Największym osiągnięciem T. były ilustr. do książek Lewisa Carrolla (pseud. Ch. L. Dodgsona) Alicja w krainie czarów (1865, wyd. wycofane, 2 wyd. poprawione, 1866) i Po tamtej stronie zwierciadła (1871), które są przykładem całkowitego zespolenia ilustracji z tekstem; do dzisiaj z pełnym powodzeniem są powtarzane.
TEODORCZUK Władysław (1872-1913), drukarz-artysta, redaktor, wydawca. Drukarstwa uczył się za granicą. Od 1895 pracował w Krakowie w Drukarni Narodowej *Telza i Drukami Uniwersytetu Jagiellońskiego (*D. Akademii Krakowskiej). Tu (1897-1901) współpraco-
wał z S. ^Wyspiańskim, inicjatorem odrodzenia poi. sztuki typograficznej i pięknej książki. Idee te realizował T. we własnej drukarni (1902-1906), którą sprzedał Aleksandrowi Bipperowi; po nim w 1914 przejęła ją spółka i prowadziła/ do upaństwowienia w 1947 pod firmą Drukarnia Przemysłowa. T. jako pierwszy w kraju użył linoleum dla druku afiszy. W 1907 kierując Drukarnią Ludową organizował z ramienia Polskiej Socjalno-Demokratycznej Partii tajne drukarnie w Zagłębiu Dąbrowskim oraz drukował bibułę polityczną. Druki i projekty T. zdobywały nagrody na wystawach i konkursach. T. był wybitnym działaczem społecznym, m. in. prezesem Stów. Drukarzy Krakowskich (1900-1901) oraz wykładowcą na kursach dla drukarzy. Redagował i wydawał czasop. "Krytyka" (1899), "Liberum Veto" (1903-1904), "Poradnik Graficzny" (1905-1906). Wydał oryginalny Kalendarz drukarski na rok 1901, ilustr. przez J. *Mehoffera. Pod koniec 1907 wyjechał do Lwowa i pracował tam jako agent handlowy.
TEORIA BIBLIOGRAFII zob. BIBLIOGRAFIA 3, BIBLIOGRAFIA dzieje.
TERCJA (amer. Columbian) zob. STOPIEŃ PISMA.
TERMINOLOGIA KSIĘGOZNAWCZA zob. KSDĘGOZNAWSTWO Słowniki.
TERMOGRAFIA, technika wykonywania *foto-kopii za pomocą promieni podczerwonych; wymaga odrębnej aparatury i specjalnego papieru uczulonego na podczerwień. Poprzez T. uzyskujemy b. szybko (ok. 4 sek.)
Aparat do terroografii Thermo-Fax "Secretary" Model 45 firmy 3M Company (USA)
naturalnej wielkości kopie pozytywowe, czytelne, nie wymagające obróbki chemicznej, ale nieodporne na wyższą temperaturę (do 50). Z techniki tej, rozpowszechnionej w Ameryce (Thermofax) i w Europie zach., korzysta się
2333
2334
TERNION
głównie w pracach biurowych dla uzyskiwania kopii z pojedynczych dokumentów jedno- lub dwustronnie zapisanych.
TERNION zob. SKŁADKA.
TESSAROTYPIA, sposób wykonywania napisów na planach, kartach geograficznych itp. w dowolnym układzie prostolinijnym, łukowym lub okrągłym. Napisy wykonuje się za pomocą osadzonej w uchwycie okrągłej tarczy z wmontowanymi w niej czcionkami. Po nadaniu farby przedrukowej napisy przetłacza się na kamień lub metalową płytę.
TETRALOGIA zob. TRYLOGIA.
TEUBNER Benedikt Gotthelf (1784-1856), wydawca niem., objął w 1811 drukarnię w Lipsku, a w 1824 dołączył do niej wydawnictwo, które po jego śmierci pozostało w rękach rodziny (linia żeńska). Obecnie firma lipska działa jako spółka wydawnicza. Od 1953 istnieje w Stutt-garcie druga firma T. (też w posiadaniu spółki). Specjalizacja wydawnicza firmy: nauki matematyczno-przyrod-nicze i techniczne, filologia (szczególnie klasyczna), literatura popularnonaukowa, podręczniki dla szkół średnich i wyższych, czasop. naukowe.
Festschrift zum 150-jahńgen Bestehen des Verlages u. des graphi-schen Betriebes B.G. T. Hrsg. J. Miiller. 1961.
TEXOPRINT, metoda sporządzania *diapozytywów tekstowych do form wklęsłodrukowych (*Druk wklęsły) i offsetowych (*Offset). Oryginalny skład tekstu po zaklinowaniu natryskuje się czarną matową farbą, która pokrywa całkowicie w formie zarówno elementy drukujące, jak i nie drukujące. Następnie poleruje się formę *tajnponem. Po spolerowaniu formy na głęboko czarnym tle występują metaliczne błyszczące oczka liter. Tak przygotowaną formę fotografuje się na aparacie reprodukcyjnym albo w specjalnej kamerze do T., otrzymując gotowy pozytyw. Jako materiał fotograficzny stosuje się specjalny, kontrastowo pracujący film, który wywołuje się w garbującym wywoływaczu (*Garbowanie).
TEZAURUS (łac. thesaurus = skarb), słownik ujednoliconych terminów (czyli *deskryptorów), odpowiadających pojęciom lub zagadnieniom wyczerpującym zakres jakiejś dziedziny oraz ich synonimów lub wyrazów błiskoznacznych w postaci odsyłaczy do odpowiadających im terminów-deskryptorów. Problem tezaurusów pojawił się w związku ze wzrostem znaczenia zagadnienia jednolitej terminologii, niezbędnej przy stosowaniu automatycznych systemów magazynowania i wyszukiwania informacji.
2335
W maszynowym systemie przetwarzania treści dokumentów do celów informacji analizy mogą przybrać formę wyliczenia deskryptorów określających wyczerpująco treść dokumentu. Taką formę *analiz zastosowano w Polsce po raz pierwszy w 1966 (od nr 38) w bieżącej bibliografii "Elektronika i Teletechnika. Informacja bieżąca", wydawanej przez Ośrodek Informacji Elektroniki i Teletcch-niki Unitech. Zagadnienie tezaurusów jest w gruncie rzeczy rozwinięciem teorii *katalogu przedmiotowego. Wyczerpujący słownik tematów przedmiotowych dla określonej dziedziny jest właściwie tezaurusem, z tą różnicą, że tezaurus w dokumentacji jest bardziej szczegółowy ze względu na konieczność analizy treści nie tylko książek, ale przede wszystkim artykułów z czasopism i innych dokumentów nieksiążkowych. W ostatnich latach pojawiają się coraz liczniejsze tezaurusy dla poszczególnych dziedzin, np. Thesaurus oj engineering terms. A list of engineering terms and their relationships for use in vecabulary control, in indexing and retrieving engineering information (New York 1964).
"Buli. de 1'Assoc. Intern, des Doc." 1966 nr 4. K. Leski: Zagadnienie deskryptorów i tezaurusów w świetle wymiany informacji i przetwarzania materiałów. "Aktualne Probl. Inf. i Dok." 1966 nr 6.-F. Model: Thesaurus in der Dokumentation. "Nach-richten f. Dok." 1966 H. 1/2. Razrabotka dieskriptornych sistiem i ich ispolzowanije dla poiska informacii. Simpozjum SEW. Doklady. Berlin, 28VI 1 VII 1966. 1966.
THEOPHILUS Adamides zob. RODECKI Aleksy. THESAURUS zob. TEZAURUS.
THEUERDANK, alegoryczna opowieść przygód rycerza T., a właściwie samego cesarza *Maksymiliana I, związanych ze staraniami tego ostatniego o rękę księżniczki Marii Burgundzkiej. Współautorami dzieła byli cesarz oraz Siegmund von Dietrichstein i Mara von Treytzsauerwein. Ostateczną redakcję przeprowadził Melchior Pfinzing z Norymbergi. Dzieło zilustrowali 118 rycinami H. *Burgkmair (13), H. *Schauffelein (20), Le-onhard Beck i E. *Schon, a wyciął je w drzeworytach przeważnie Jost de Negker z Antwerpii. Pierwsze wydanie, w większości na pergaminie, wytłoczył w Norymberdze w 1517 Hans *Schonsperger starszy, zastosowawszy czcionki nowego kroju, tzw. prafrakturę, zaprojektowaną przez pisarza kancelarii cesarskiej Viuzenza Rocknera względnie benedyktyna Leonharda Wagnera. Drugie wydanie T. wyszło z oficyny wspomnianego Schonspergera w 1519 w Augsburgu, zaś rozszerzone przez Burharda Waldisa tłoczyli w 1553, 1563, 1589, 1596 Ch. *Egenolff i jego dziedzice we Frankfurcie n. M. W nowym opracowaniu Matthausa Schultesa wydrukowano T. w Ulmie (1679) i w Augsburgu. W XIX w. ukazało się kilka edycji,
2336
THURNEYSSER ZUM THURN
Theuerdank w wydaniu Schonspergera, 1519
wśród nich wydanie faksimilowc egzemplarza z 1517 opracował S. Laschitzcr -w ósmym tomie "Jahrbuch d. kunsthist. Sammlungen d. Kaiserhauses" (Wien 1888).
THIESS Fryderyk, hurtownik papieru w 1. 1760-1778 w Warszawie. Dzierżawca wieczysty w 1. 1778-1793 papierni w *Jeziornie, przekształcił młyn papierniczo-zbo-żowy w nowoczesną czerpalnię papieru, która uzyskała tytuł "Papierni Królewskiej" i monopol na produkcję papieru stemplowego. Syn T., Jan, prowadził papiernię wjeziornie do 1803. W rękach rodziny T. papiernia pozostała do 1830.
THOMAS Isaiah (1749-1831), arner. drukarz, księgarz i historyk drukarstwa. Jako 6-letni chłopiec zaczął naukę zawodu w Bostonie w oficynie Zachariasza Fowłe. W 1770 był już wspólnikiem swego mistrza, a wkrótce właścicielem drukarni. Wydawał wolnościowe czasop. "Mas-sachusetts Spy". Po zatargach z miejscowymi władzami przeniósł potajemnie drukarnię w 1775 do Worcester. Po krótkiej przerwie od 1778 wznowił działalność, zakładając filie w różnych miastach Stanów Zjednoczonych. Jego firma była niemal trustem drukarsko-wydawniczym, dysponującym sprowadzanymi z Anglii nowymi czcionkami, introligatornią i papiernią. T. wydawał czasop. (m. in. "Massachusetts Magazine", 1789-1795), podręcz-
niki, literaturę piękną, almanachy, druki masońskie, Biblie w różnych formatach, m. in. pierwszą w Ameryce Biblię folio (1791), trzymał stale gotowy skład Biblii (tzw. Stan-ding Bibie). Był założycielem i pierwszym przewodniczącym American Society of Antiquaries (1812). Zostawił temu stów. swoją ogromną bibl. fachową, zebraną przy pisaniu dziejów drukarstwa amer. (History of -printing in America, 1810, 1874), do dziś podstawowe dzieło w tym zakresie.
A.R. Marble: Front prentice to patron. The Life ofl. Th. 1935.
THOU (Thuanus)Jacąues Auguste de (1553-1617), fr. mąż stanu, historyk, bibliofil. 8000 zebranych przez niego książek nosi nazwę Bibliotheca Thuana. T. posiadał głównie dzieła naukowe, przede wszystkim historyczne wj. łac. Przedsiębrał podróże po książki, m. in. do Włoch; posiadał pięć dzieł będących darem *Groliera dla jego ojca Christophe'a T. Podobnie jak Grolier, bogato i artystycznie oprawiał swoje książki w safian.
THOUVENINJoseph (1790-1834), najsławniejszy introligator okresu restauracji w Paryżu. Od 1802 uczeń *Bo-zeriana starszego, w 1813 założył własny warsztat, w którym zatrudniał 16 biegłych pracowników i oprawiał do 3000 -woluminów rocznie. Wiele opraw luksusowych wysyłał za granicę do Anglii i Rosji. Oprawa T. była solidnie wykonana, masywna, ale nie ciężka, dekoracja wyrazista, złocenia wspaniałe i świeże. Zwolennik opraw imitujących style historyczne, oprawiał na wzór *Groliera, *Eve'a, *Boyeta, *Du Seuila. Był twórcą opraw w stylu a la cathedrale (*Oprawa architektoniczna) oraz autorem określenia stylu "a la fanfarę" (*Oprawa a la fanfarę).
Devauchelle II.
THUANUS Jacques Auguste zob. THOU Jacques Auguste de.
THURNEYSSER ZUM THURN Leonhard (1530--1596), alchemik, lekarz, złotnik, drukarz i giser. Pochodził z Bazylei. Zmuszony do opuszczenia miasta, podróżował "wiele, zyskując sławę jako lekarz i astrolog. W 1571 został lekarzem na dworze książęcym w Berlinie i tam w klasztorze Grauen urządził (1574) drukarnię, a dwa lata później odlewnię czcionek. Posiadał wiele pism, zwłaszcza orientalnych, i zatrudniał ok. 200 pracowników. Drukował kalendarze, prognostyki, własne pisma i druki dla księcia.W 1577 sprzedał oficynę swemu zecerowi, Michałowi Hentzke. W 1584 po bankructwie uciekł potajemnie z Berlina, przez jakiś czas zatrzymał się na dworze flo-renckim jako alchemik, a 10 lat później z nie wyjaśnionych powodów był uwięziony we Francji. Zmarł w Kolonii.
E. Crous: Die Schriftgiesereien in Berlin von Thurneysser bis
2337
2338
TICHY
Unger. 1928. B. Harms: L. Thurneysser in Berlin. W: Der Bar von Berlin. 1963.
TICHY Frantisek (1896-1961), malarz, rysownik i grafik czes. Od 1945 był prof. Szkoły Przemysłu Artystycznego w Pradze. Ilustrował Robinsona Crusoe, Don Kichota, Havrana E.A. Poego, Cirkus Humberto Bassa i in. Większość tematów czerpał z życia cyrkowców, komediantów i kuglarzy.
F. Dvo?ak: Graficki dilo. 1961.
TILGHMAN Beniamin Chew, Amerykanin, twórca siarczynowej metody roztwarzania drewna, w 1867 uzyskał patent na wyodrębnianie celulozy z drewna drogą przeprowadzenia towarzyszących jej składników, hemi-celuloz i ligniny, do roztworu przy użyciu jednozasado-wego siarczynu wapniowego. Pozbawiona początkowo sukcesów, po wprowadzonych przez techników europejskich modyfikacjach metoda T. szeroko się rozpowszechniła. Przy opracowywaniu metody T. korzystał z pomocy fachowej brata, Ryszarda Alberta, chemika, absolwenta uniwersytetu w Filadelfii. Pierwszą celulozownią siarczynową w USA pracującą rentownie był zakład Alpena.
"TIMES" zob. DRUKARNIA "TIMESA".
TINIUS Johann Georg (1764-1846), niem. duchowny protestancki, bibliofil-maniak. Dokonał kilku morderstw w celu zdobycia pieniędzy na zakup książek. W 1823 skazany na 12 lat więzienia. Bibl. T., licząca ok. 17000 tomów, została sprzedana na urzędowej aukcji w 1821.
TINTA zob. PODDRUK.
TIPOGRAFIA DELLA CONGREGAZIONE DI PROPAGANDA FIDE w Rzymie, zwana również "Po-lyglotta", zorganizowana w 1626 przy Kongregacji Propagandy Wiary, działała bez przerwy do 1909, drukując dla celów misyjnych Pismo Św., księgi liturgiczne i inne druki treści religijnej. Pierwszym jej kierownikiem był kanonik Achille Venereo, a drukarzem Stefano Paoloni. W rok po założeniu dzięki przejęciu zasobu drukarni watykańskiej oraz licznym darom, m. in. cesarza Ferdynanda II (czcionki cyrylickie), T. posiadała 15 pism orientalnych i drukowała po gr., arab., chaldejsku i w innych językach wschodnich. W 1. 1758-1766 pracował tu G. *Bodoni. W 1873 zasób jej Śwzrósł do 58 pism, dzięki czemu mogła drukować w 180 językach i narzeczach.
G. Montieono: Per la storia delia "Stomperia Poliglotta" delia S. Congregazione "De Propaganda Fide". "Gutenberg-Jhrb." 1925.
TITULUS zob. TYTUŁ DZIEŁA.
TŁO zob. PODDRUK.
TŁOCZENIE: 1. Dawna nazwa druku. 2. Niewielkie wypukłości, widoczne pod światło, na odwrotnej stronie jednostronnie zadrukowanego arkusza, które pochodzą od wtłaczania czcionek w papier. 3. Proces obróbki plastycznej, stosowany przy wykonywaniu ozdób na *oprawach książek za pomocą *tłoków, *matryc i grawerowanych lub trawionych *klisz.
T. na gorąco, metoda ozdabiania okładek książek. Za pomocą podgrzewanych tłoków lub płyt zostaje wtłoczony wzór ręcznie lub maszynowo; podgrzewa sieje dlatego, aby złoto listkowe lub folia lepiej przylegały do okładki.
T. reliefowe (wytłaczanie), sporządzanie przy użyciu prasy za pomocą tłoków, grawiur itp. wypukłego obrazu na kartonie, metalu lub tkaninie.
T. ślepe, najczęściej stosowana forma ozdabiania książek oprawnych w skórę. T. ślepe stosuje się jako tłoczenie wstępne pod późniejsze złocenie, jak również jako samoistną ozdobę. Wykonuje się je za pomocą tłoków, które po podgrzaniu wtłacza się w zagruntowaną skórę, a także używa się filetów, liniaków, radełek i klisz. Tłoki do T. ślepego są z reguły pozytywne, cięte jak w pieczęciach i dają na powierzchni skóry obraz wypukły. Piękno T. ślepego polega na ostrym i czystym tłoczeniu, które błyszczy w miejscach podwyższonych, natomiast podkład przez wielokrotne tłoczenie uzyskuje ciemne, równomierne zabarwienie. T. ś. jest znane we wszystkich krajach od chwili ukazania się bloku książki obciągniętego w skórę. W Europie zostało rozpowszechnione w średniowieczu przez zakonników. Pierwsze książki tego rodzaju (*Opra-wa karolińska), tzw. codices bonifatiani, pochodzą z IX--X w. Inny rodzaj T. ś. reprezentują oprawy romańskie z XII i XIII w. Na przełomie średniowiecza T.ś. rozwinęło się na *oprawach gotyckich w Kolonii, Erfurcie i Norymberdze, wykonywane tą samą metodą. Niemcy stosowali T.ś. stale w XVII w., jeszcze w XVIII cechy wymagały wykonywania takich opraw w świńskiej skórze. W obecnych czasach na Zachodzie Europy, w krajach skandynawskich i słowiańskich nastąpiło odrodzenie tych opraw; w Polsce stosował je B. Lenart, R. *Jahoda. Oprawy z T.ś. stosuje się do oprawy mszałów.
T. złotem, zdobienie książek za pomocą ręcznego *złocenia okładek. Tłoki do T.z. przy ozdobach figuralnych Renesansu były tak grawerowane, że obraz był wklęsły. Przy T.z. wzór był najpierw przenoszony na gotową oprawę, wytłoczony na ślepo, potem zagruntowany za pomocą białka lub innego środka. Następnie przystępowano do złocenia. W tym celu nakładano na oprawę złoto listkowe, wtłaczano je we wzór i dotłaczano podgrzanym tłokiem. T.z. pochodzi ze Wschodu, wcześnie
2339
.2340
jednak było już stosowane we Włoszech. Stamtąd w postaci *opraw renesansowych trafiało do innych krajów, zwłaszcza do Francji. Obecnie T.z. odbywa się przede wszystkim na specjalnych prasach do złocenia, które wciskają gra-wiurę lub *sklad wykonany z *czcionek introligatorskich w oprawę.
Zob. też Gofeowanie.
TŁOCZNIA zob. DRUKARNIA.
TŁOKI INTROLIGATORSKIE (stemple), płytki metalowe lub drewniane, różnej wielkości i kształtu, służące do wytłaczania dekoracji na skórze oprawy. Początkowo były to małe plakietki z b. twardego drewna (grusza lub bukszpan) podobne do kostek gry w domino z wydrążonymi pojedynczymi motywami: czteroliścia, krzyża i plecionki. Tłoczenie wzoru odbywało się na wilgotnej skórze na zimno. Dla uzyskania reliefu dekoracyjnego przedłużano tłoczenie aż do wyschnięcia skóry. T.i. drewniane szybko niszczyły się, gdyż drewno pękało od nacisku, zastąpiono je więc z czasem tłokami żelaznymi, później mosiężnymi, odbijanymi na gorąco. T.i. oprawiano w drewniane rączki. Zdarzało się, że ten sam motyw wyobrażony na T.i. służył drukarzowi do ilustracji druku, a introligatorowi do ozdoby oprawy. T.i. mogą być pozytywne, używane do tłoczenia na ślepo (odbicie ich daje wzór wypukły, na tle pogłębionym), i negatywne, używane do tłoczenia złotem (odbicie ich jest wgłębione). Najczęściej były używane w in-troligatorstwie drobne tłoki; ornamenty umieszczone na nich bywały konturowe, pełne, szrafowane lub punktowe (*Tłoki punktowane), dające cały *ornament lub części do składania z nich pewnych całości (np. krótkie laseczki i małe łuki do komponowania plecionek), figuralne, a także z monogramami lub napisami. W XV w. byl zwyczaj umieszczania na esowatych wstęgach imion świętych, nazw klasztorów, w których oprawa powstała, nazwisk introligatorów. Poszczególne ornamenty ryte były bez obramowań (rozeta kwiatowa, lilia heraldyczna, liście dekoracyjne itp.) lub w obramowaniach (kolistych, owalnych, kwadratowych, rombowych). Tłoki we wczesnym średniowieczu były, jak się wydaje, ryte przez żłobiących płytki dla emalierów, później robili je złotnicy, wyrzynacze pieczęci (np. w Polsce w 1547 tłoki superekslibrisowe dla bibl. Zygmunta Augusta wykonali Jan złotnik i Kilian rytownik), rytownicy dla mennic lub też specjalne pracownie. Artyści mieli wpływ na rysunek tłoków, wydając *wzorniki.
T.i. głowicowy w kształcie stopy z kulistą "główką" służył do wytłaczania konturów ornamentu liściowego. Rysunek liścia uzupełniano żyłkami za pomocą rylca, uzyskując tak głęboki relief, że dekoracja ta dorównuje
TŁOKI INTROLIGATORSKIE
pięknością ledersznytowi (*Oprawa nacinana). Tłok ten pojawił się w drugiej poł. XV w. na oprawach węg., czes. i płd.-niem. Należy do bardzo rzadkich. Na 22 800 *opraw gotyckich tylko 194 miały (wg Kyrissa) dekorację tłokiem głowicowym.
Punca, stempel metalowy używany w introligator-stwie do wytłaczania zewnętrznej strony skóry, dający w efekcie powierzchnię chropowatą jako tło dekoracji oprawy. Istnieje kilka rodzajów punc: perłowa, posiadająca wgłębienie półkoliste, używana do tworzenia matowego, groszkowanego tła dla gładkich ornamentów oprawy, odbijana jedna obok drugiej wzdłuż konturów dekoracji; ziarnista, używana do dekoracji oprawy, w kształcie pierścionka lub kółeczka z punkcikami w środku; z literami do składania napisów, każda na osobnym tłoku, z cyframi.
Fileta, tłok stosowany od XVII w., wynaleziony prawdopodobnie przez P. Gaillarda. Ma łukowaty kształt z wyrytym na powierzchni wzorem ciągłym do wytłaczania pasów dekoracyjnych (linie pełne lub punktowane, arabeski itp.) do zdobienia *bordiur. F. musi być odciśnięta tyle razy, ile tego wymaga długość pasa. Nadaje się do tłoczenia złotem.
Radełko introligatorskie, tłok cylindryczny obracający się na widełkach. Ornament wyryty na obwodzie walca tworzy na skórze oprawy powtarzający się wzór. Radełko pojawiło się w 1469 (na oprawie J.*Richenbacha), grawerowano na nim różne motywy dekoracyjne. Ozdabiano nimi bordiury, spotyka się też (najczęściej w Niemczech) wytłoczone obok siebie to samo radełko wypełniające całą powierzchnię *zwierciadła oprawy. Radełka figuralne pojawiają się ok. 1520, ulubione na terenie Niemiec, częste w innych krajach Europy środkowej, prawie nie spotykane (z wyjątkiem głów w medalionach wśród arabesek) we Francji i Włoszech, gdzie oprawy zachowały swój ornamentalny charakter. Radełka wizerunkowe na oprawach XVI w., mniej lub więcej portretowo traktowane, przedstawiają postaci z mitologii, alegoryczne, świętych, reformatorów, filozofów oraz wizerunki żyjących władców. Do tej ostatniej kategorii należą w Polsce serie wizerunków rodziny Jagiellonów (*Radełka jagiellońskie). Przy końcu XV w. pojawia się wielki tłok *pla-kieta, tak pozytywna, jak i negatywna, przeznaczona do wytłaczania w centrum zwierciadła lub jako jedyna dekoracja opraw małych formatów, lub też do wytłaczania części dekoracji, np. układu wstęgowego, który był później wypełniany drobnymi tłokami. Tak na radełkach, jak i na plakietach występują daty i monogramy rytowników, projektodawców tłoków lub introligatorów, dla których były sporządzone. W pierwszej poł. XVI w. pojawiły się we Francji *azures, T.i. szrafirowane (zakreskowanie poziome); w drugiej poł. tego wieku T.i. z drobniutkimi spi-
2341
2342
TŁOKI PUNKTOWANE
ralami i wiotkimi gałązkami do wytłaczania złotem, nazwane w XIX w. a la fanfarę (*Oprawa a ła fanfarę); w pierwszej poł. XVII w., również we Francji, *tłoki punktowane (cały ornament wykonany nie linią ciągłą, lecz punktami), też do tłoczenia złotem, i T.i. wachlarzowe (*Eventail). Ok. poł. XVIII w, rozpowszechniły się, zwłaszcza we Francji, T.i. koronkowe (*Oprawa koronkowa), precyzyjnie rytowane drobne wzory, dające możliwości wielu kombinacji kompozycyjnych. Wąskie koroneczki do ozdoby brzegów bordiur były stosowane już w XVII i na pocz. XVIII w., wytłaczano je jednak radełkiejn lub fileta, a nie komponowano z poszczególnych małych tłoków. Do narzędzi używanych przez introligatorów należy jeszcze rylec, przyrząd metalowy o ostrej krawędzi, służący do rycia wzorów w licu skóry, i stry-chulec, do wytłaczania linii, zależnie od wyrytego na nim podziału pojedynczych lub wielokrotnych; nie nadaje się on do tłoczenia złotem, do czego używane są radełko lub fileta.
Zob. tab. 45.
Zob. też Introligator, Ornamentyka oprawy, Tłoczenie.
A. Chmiel: Z dawnych opraw introligatorskich. "Exlibris" 1917. - A. Chmiel: Inwentarz introligatora. "Silva Rerum" 1928.
TŁOKI PUNKTOWANE (fr. pointille), drobne tłoki ornamentalne, których linie utworzone są z punktów ściśle obok siebie ułożonych. Tłoki te, np. ornamenty wiciowe wolutowo ukształtowane, z listeczkami konturowymi (w przeciwieństwie do tłoków stosowanych w *op-rawach a la fanfarę, gdzie listki są pełne), są wynalazkiem introligatorów fr., pracujących dla Ludwika XIII. Poczynają się one pojawiać na oprawach od ok. 1620, służą do dekoracji zwanej filigranową (*Filigran 2). Z Francji moda na T.p. przeszła do innych krajów. Motywy filigranowe występują często obok wachlarza (*Eventail) i motywów wstęgowych (^Plecionka), służących do ujmowania w medaliony i obramowania różnego kształtu pół wypełnianych przy pomocy T.p. Do mistrzostwa doprowadzili technikę operowania T.p. *Le Gascon i F. *Badier.
Zob. też Tłoki introligatorskie.
TŁUCZKIEWICZ Jan Antoni (zm. 1754), introligator i księgarz. Był starszym cechu introligatorów w Warszawie, a co najmniej od 1725 zajmował się także księgarstwem, utrzymując stosunki handlowe z drukarstwem gdańskim. Kolportował głównie dzieła wydawane w Warszawie. Jego księgarnia była czynna prawdopodobnie do 1754.
TŁUMACZENIE (przekład), *dokument piśmienniczy odtworzony z dowolnego języka w innym; również
czynność, zasady i sposób oddawania treści sformułowanych w pewnym języku w innym. T. autoryzowane, wykonane za zgodą autora oryginału, przeważnie przez niego zatwierdzone, czasami również przejrzane, gdy autor orientuje się w języku przekładu. W tym wypadku tłumacz jest pełnomocnikiem autora w kontaktach z wydawnictwem w sprawach dotyczących sposobu odtworzenia oryginału. T. nieautoryzowane, dokonane w warunkach uniemożliwiających lub wykluczających autoryzację (np. po śmierci autora) ew. dokonane bezprawnie, bez wiedzy i zgody autora oryginału. Pojęcie autoryzacji nie ma zastosowania przy dokumentach anonimowych oraz tekstach typu prasowego, o ile nie wchodzi w grę zasada *"wszelkich praw zastrzeżonych". Ś T. dosłowne, wiernie, werbalnie oddające tekst pierwowzoru. T. wolne, odtwarzające przede wszystkim problematykę i idee dzieła bez wiernego odwzorowania tekstu oryginału. Ś T. pośrednie, przekład z przekładu. T. jest wspólnym dziełem autora i tłumacza i podlega ochronie przewidzianej w *prawie autorskim.
Dzieje. T. znane były już w starożytności; najdawniejsze z nich to dwu- lub kilkujęzyczne zapisy lub napisy monumentalne, prawne i administracyjne, z kolei zaś, np. w starożytnym Pvzymie, łacińskie wersje dzieł greckich (m. in. Liwiusza Andronika Odyseja). Najliczniej reprezentowane były przekłady *Biblii w językach narodowych, ukazujące się do czasów współczesnych. Średniowiecze korzystało z filozofów greckich w T. łacińskich, naukowa i filozoficzna myśl arabska znana była w Europie z przekładów greckich i łacińskich. T. legend, żywotów, opowieści, traktatów i pieśni towarzyszyły początkom wielu literatur europejskich w językach narodowych. Z biegiem czasu wielkie arcydzieła i pomniki piśmiennictwa starożytnego, średniowiecznego i nowożytnego oraz dzieła filozoficzne i naukowe zostały przyswojone poszczególnym narodom w ich językach ojczystych. T., wyszedłszy od dosłownego, poprzez parafrazę i T. wolne stało się w ciągu ostatnich lat stu pięćdziesięciu sztuką tłumaczenia, w której najwyższą ocenę zyskują przekłady łączące w harmonijną całość treściowy i artystyczny walor oryginału, charakter języka przekładu oraz narodową tradycję literacką piśmiennictwa reprezentowanego przez tłumacza. W kulturze współczesnej i współczesnym ruchu wydawniczym T. odgrywają poważną rolę, gdyż wraz z rozwojem piśmiennictwa rośnie liczba T. (w 1961 40000 tytułów w skali światowej, ok. 10% ogólnej liczby wydanych książek); skraca się również okres od chwili ukazania się książki w języku oryginału do czasu wydania jej przekładu; średnia w krajach kapitalistycznych wynosi poniżej 2 łat, zwłaszcza dla nowości beletrystycznych. Przy dziełach wybitnych dochodzi często do porozumienia między wydawcami różnych krajów o równoczesnym wydaniu
2343
2344
Tłumaczenia wydane w roku 1961
TŁUMACZENIE
Tabela 1
Ogółem Przekłady (liczba książek) z języka: W procentach (ogólna liczba przekładów = 100)
Kraj Książek Udział angiel- rosyj- francu- niemiec- Lit. Geografia, Historia Inne dziedziny huma- Nauki ścisłe Technika.
w% skiego skiego skiego kiego piękna pamiętniki nistyki. Nauki sto-
Administracja sowane
gółem 40000 100 11234 4930 4287 3096 54,8 8,5 24,0 12,7
raje socjalistyczne 12000 30 1236 4043 686 774 50,6 5,3 24,7 19,4
raje pozostałe 28000 70 9998 887 3601 2322 56,6 9,8 23,8 9,8
L. ZSRR 4666 11,7 494 2105 163 251 53,1 5 23,6 18,3
2. NRF 2735 6,8 1511 S6 571 2 68,5 7,1 20,2 4,2
i. Czechosłowacja 1897 4,7 114 447 77 141 43,7 6,6 25,8 23,9
k Francja 1681 4,2 881 73 58 214 62,0 10,9 1.7,5 9,6
>. Hiszpania 1518 3,8 638 23 384 255 46,6 9,2 29 15,2
). Holandia 1416 3,5 795 18 182 272 66,7 113 15,9 6,1
7. Stany Zjedno-
czone A.P. 1318 3,3 4 158 425 292 34,4 15,1 35,1 15,4
i Włochy 1209 3,0 523 35 316 161 49,4 14,6 26,7 9,3
?. Szwecja 1107 2,8 680 22 76 113 71,7 9,5 11,2 7,6
). Jugosławia 1062 2,7 192 140 139 93 53,6 6,3 30,0 10,1
L. Belgia 915 2,3 496 8 121 167 60,9 6,1 22,7 10,3
1. Szwajcaria 899 2,2 432 21 165 93 56,5 5,8 32,4 5,3
5. Portugalia 799 2,0 196 8 160 35 81,5 4,5 11,9 2,1
i Indie 767 1,9 268 32 31 29 50,1 11,3 32,5 6,1
>. Japonia 754 1,9 432 66 101 109 38,0 7,0 38,9 16,1
5. Norwegia 741 1,9 565 5 19 31 76,2 12,4 6,2 5,2
7. Rumunia 735 1,8 35 329 26 33 49,0 2,4 25,2 23,4
i. Wielka Bryt. 717 1,8 5 83 249 160 19,9 8,6 54,0 17,6
>. Polska 704 1,8 157 184 84 69 47,3 7,8 24,3 20,6
3. Dania 699 1,8 354 12 69 77 68,5 14,9 9,4 7,2
1. Izrael 683 1,7 266 145 36 37 44,5 8,2 25,6 21,7
2. Bułgaria 638 1,6 21 363 17 34 36,7 2,7 29,3 31,3
3. Finlandia 594 1,5 322 14 42 58 69,0 7,7 15,5 7,8
i. NRD 569 1,4 50 273 43 12 58,0 5,4 21,1 15,5
). Węgry 457 1,1 65 107 65 84 65,4 6,1 16,0 12,5
ś. Meksyk 447 1,1 278 4 33 21 33,1 11,0 33,1 22,8
7. Brazylia 444 1,1 217 19 125 36 40,1 10,1 36,0 13,8
ine 9828 24,6 1243 150 510 217 55,8 9,3 23,8 11,1
' tym
ine socjalistyczne 1272 3,2 108 104 72 54 50,2 5,1 24,9 19,8
ozostałe kraje 8557 21,4 1135 46 438 163 56,6 9,8 23,7 9,9
książki w kilku językach. Dzieła ilustrowane lub o dużej części składu matematycznego drukuje czasem jeden drukarz dla różnych edycji językowych. Zalecaniem dzieł zasługujących na przekład zajmują się *agencje autorskie i działy rozpowszechniania praw autorskich za granicą wszystkich większych domów wydawniczych. Przedstawiciele takich firm uczestniczą w tym celu w imprezach międzynarodowych targach księgarskich, wystawach książek, zjazdach, konferencjach naukowych itp. Wydawcy przesyłają sobie również wzajemnie egzemplarze książek do wglądu i przyznają przed zawarciem umowy
*opcję (prawo pierwszeństwa) na czas niezbędny dla lektury dzieła (zwykle 3 miesiące). Ilość T. wydawanych na całym świecie w 1961 ilustruje tablela, oparta na międzynarodowej statystyce przekładów przeprowadzonej przez *UNESCO. W niektórych krajach znaczną liczbę T. wydaje się na potrzeby mniejszości narodowych lub obywateli różnych narodowości, np. 2/3 tłumaczeń w ZSRR stanowią przekłady literatury jednego narodu na język innego lub innych narodów Związku Radzieckiego. W krajach małych, w których nie do pomyślenia jest ukończenie szkoły wyższej, a nawet średniej bez znakomitego opano-
2345
2346
TŁUMACZENIE
wania co najmniej jednego języka światowego, znikoma jest liczba tłumaczeń, zwłaszcza książek naukowych. Najniższe wskaźniki przekładów nauk ścisłych, 5-8%, ma dlatego na przykład Finlandia, Dania, Norwegia, Szwajcaria, Szwecja, Holandia, Jugosławia. Duża stosunkowo jest liczba T. w Hiszpanii i Portugalii, gdzie eksport książek w języku hiszp. do Ameryki Południowej opiera się głównie w braku autorów krajowych na przekładach literatury zagranicznej. Udział beletrystyki w produkcji T. w krajach socjalistycznych i niesocjalistycznych jest w przybliżeniu jednakowy (50,6% i 56,6%), natomiast różnice między poszczególnymi krajami są ogromne; od najniższego w świecie udziału T. beletrystyki w Wielkiej Brytanii (19,9%) do najwyższego w Portugalii (81,5%). Na ogólną liczbę 5072 T. dzieł nauk ścisłych i stosowanych
2328, tzn. prawie połowa (45,5%) ukazała się w krajach socjalistycznych i stanowi prawie 1/5 wydanych w tych krajach T. Udział tej literatury w przekładach krajów pozostałych jest o połowę mniejszy (9,8%).
Polska. W dwudziestoleciu 1944-1964 ukazało się 18771 dzieł tłumaczonych z języków obcych. Najwięcej przekładano z j. ros. i in. języków ZSRR 8840 (47%) w nakładzie 136000000 egz. (52%). Większość T. stanowią broszury wydawane masowo w 1.1951-1955. Z radzieckiej literatury pięknej w 1965 ukazały się 72 książki w nakładzie 2100000 egz. T. z języka ang. stanowiły w ub. dwudziestoleciu 14% ogółu T. (2682 książki) i 16% nakładu (42000000 egz.). Najwięcej T. z ang. opublikowano w 1964, bo 261 książek w 2000000 egz. Z j. fr. ukazały się w dwudziestoleciu 1723 przekłady (9%) w 24000000 egz. (9%), z j. niem.
Tabela
Literatura piękna w Polsce w r. 1965 (ze szczególnym uwzględnieniem przekładów)
Kraj pochodzenia oryginału A. Liczba wydanych książek
Dla dorosłych Dla dzieci i młodzieży
Ogółem Powieść Nowele. Opowiadania Poezje Dramaty Inne Ogółem W tym dla dzieci
Ogółem 821 374 141 170 22 114 253 148
Polska 615 253 110 142 14 96 196 129
w tym nowości 384 119 75 121 1 68 114 76
Inne kraje 206 121 31 28 8 18 57 29
w tym nowości 145 95 21 16 1 12 33 13
ZSRR 49 25 11 9 4 23 13
Stany Zjedn. A.P. 32 22 7 1 2 6
Francja 28 14 5 1 8 5 3
W. Brytania 23 13 2 3 3 1 8
NRD, NRF 15 11 1 2 2 4 2
Inne kraje socjalistyczne 21 Kraj pochodzenia oryginału B. Nakłady wydanych książek (w min egz.)
w tym; CSRS 6
Węgry 5 Dla dorosłych Dla dzieci i młodzieży
Bułgaria 4 Ogółem Powieści Nowele. Opowiadania Inne
Jugosławia 3
ChRL 2 13,8
Rumunia 1 Ogółem 13,6 6,5 4,5 2,6
Grecja 5 w tym nowości 7 2,8 3,2 1 6,6
Włochy 5 Polska 10,5 4,7 3,8 2 11,4
Przekłady z języka żydowskiego 5 w tym nowości 5,3 1,6 2,8 0,9 5,7
Austria 3 Inne kraje 3,1 1,8 0,7 0,6 2,4
Meksyk 3 w tym nowości 1,7 1,2 0,4 0,1 0,9
Szwajcaria 3
Szwecja 3
Turcja 3
Nie wymienione 8
2347
2348
TŁUMACZENIE
1672 (9%) w 18600000 egz. (7%). W zakresie literatury pięknej w 1. 1944-1965 wydano 8314 T. w nakładzie 170000000 egz., w tym przekłady dzieł 46 pisarzy zagranicznych w łącznym nakładzie 46400000 egz. Z autorów ros. najwyższe nakłady miały utwory M. Gorkiego (113 wydań w 2300000 egz.) i L. Tołstoja (88 wyd. i 1900000 egz.); z literatury amer. J. Londona (79 wyd. i 2100000 egz.) ij. Curwooda (43 wyd. i 1700000 egz.); z pisarzy ang. K. Dickensa (83 wyd. i 1800000 egz.) i J. Galsworthy'ego (40 wyd. i 736000 egz.); z literatury fr. J. Verne'a (64 wyd. i 2600000 egz.) i Balzaka (107 wyd. i 1800000 egz.). T. dzieł autorów poi. na języki obce ukazują się nakładem wydawców krajowych i zagranicznych. Liczba książek tłumaczonych w kraju na języki obce stałe wzrasta: w dwudziestoleciu 1944-1965 od średnio 40-50 książek rocznie w pierwszym dziesięcioleciu do 100 w 1. 1956-1960 i 150-180 w następnym pięcioleciu. W 1964 wydano 178 T., w tym m. in. 26 książek z zakresu literatury pięknej, 44 z zakresu socjologii, ekonomii i statystyki, 24 pedagogiczne, 16 z zakresu nauk mate-matyczno-przyrodniczych, 28 technicznych. 67 książek przełożono na j. ang., 33 na fr., 27 na ros., 21 na niem., 9 na hiszp. Dużą grupę stanowią również książki wydawane w Polsce w językach obcych (w 1964 442 tytuły). Częściowo są to prace naukowe pisane przez autorów poi. od razu w języku obcym. T. dzieł autorów poi. za granicą jest szczególnie częste w krajach socjalistycznych. Najwięcej T. sutorów poi. ukazuje się w ZSRR; w 1.1918-1965 wydano ponad 1000 książek z zakresu literatury pięknej ok. 150 poi. autorów w nakładzie ok. 40000000 egz. Liczne są również przekłady książek naukowych i bele-trystyki autorów poi. w in. krajach socjalistycznych, zwłaszcza w Czechosłowacji i Jugosławii. W krajach pozostałych T. poi. książek naukowych ograniczają się do dzieł najwybitniejszych uczonych, głównie z zakresu matematyki i fizyki, ekonomii i językoznawstwa. Największą popularnością cieszy się niezmiennie Sienkiewicz wydawany po wojnie w przekładzie na 43 języki świata (głównie Quo vadis?, wydane ponad 150 razy). Ostatnie lata przynoszą wzrost zainteresowania współczesną literaturą poi. w NRF (ok. 20 T. rocznie), we Francji (10-15) i w Anglii (ok. 20 naukowych i 5 beletrystycznych rocznie).
J. Wilgat: Literatura polska w świecie. Bibliografia przekładów 1945-1961. 1965.
Rejestracja T. Przekłady ^wydawnictw zwartych na całym świecie rejestruje międzynarodowa bibliografia T. ze wszystkich dziedzin (łącznie z beletrystyką) "Index Translationum", wydawana periodycznie za 1932-1940 przez Międzynarodowy Instytut Współpracy Intelektualnej (Institut International de Cooperation Intellectuelle), od 1948 jako rocznik przez UNESCO (t. 18 za 1965 wykazuje ponad 36000 T. z 70 krajów, z ok. 100 języków).
Zagadnieniem T. w skali międzynarodowej zajmuje się także założona w 1953 przy pomocy UNESCO Międzynarodowa Federacja Tłumaczy (Federation Internationale des Traducteurs FIT), której organem jest kwartalnik "Babel. Revue internationale de la traduction" (od 1955). "W ^dokumentacji problem udostępniania wartościowego piśmiennictwa naukowego niezależnie od kraju i języka wywołuje potrzebę dokonywania T., zwłaszcza z języków mniej znanych. Oblicza się, że przynajmniej 50% piśmiennictwa światowego jest publikowane w językach niedostępnych dla więcej niż połowy uczonych na świecie. W coraz większej liczbie krajów tworzą się centralne ośrodki krajowe, które prowadzą ewidencję T. (zwłaszcza niepublikowanych), ogłaszają wykazy T., gromadzą i udostępniają teksty T. (w postaci *fotokopii i *mikrofilmów) oraz rejestrują tłumaczy. Rozwiniętą działalność w tym zakresie prowadzi się np. w Stanach Zjednoczonych w dwóch głównych ośrodkach: przy Stów. Bibliotek Specjalnych w Chicago (T. z placówek nieurzędowych) oraz przy Departamencie Stanu (T. z placówek urzędowych). Charakterystyczną cechą działalności przekładowej w Stanach Zjednoczonych jest tłumaczenie w różnych instytutach specjalistycznych czasop. obcojęzycznych w całości (cover-to-cover translation); w 1965 ok. 180 czasop., głównie w j. ros. (w j. poi. 11 tytułów). Inną formą działalności są porozumienia zawierane przez National Science Foundation z innymi krajami (np. Izraelem i Jugosławią) w celu dokonywania T. w tych krajach najwartościowszych prac naukowych. M. in. porozumienie takie zawarto w 1959 z *Centralnym Instytutem Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej (CIINTE) w Polsce. W 1960--1965 wydano ok. 500 pozycji takich przekładów, m. in. tłumaczy się w całości lub w wyborze ok. 10 czasop., np. "Epidemiological Review", "Polish Endocrinology". Koordynacja wykracza niekiedy poza granice jednego kraju, np. w Anglii *ASLIB prowadzi ewidencję i publikuje wykaz T. dokonywanych w krajach Wspólnoty Brytyjskiej. Międzynarodową instytucją jest utworzony w 1960 Europejski Ośrodek Tłumaczeń (European Trans-lations Centre ETC) w Delft (Holandia), który gromadzi i udostępnia nadsyłane przez ośrodki krajowe T., głównie z języków mało dostępnych (słowiańskie, wschodnioeuropejskie oraz japoński i chiński). Zbiory ETC w 1964 wynosiły 34000 T. Członkami ETC jest 14 krajów zachodnioeuropejskich, nadto Stany Zjednoczone i Kanada. W krajach socjalistycznych centralna rejestracja T. jest prowadzona przez instytuty dokumentacji i informacji (najaktywniejszy ruch tłumaczeń w NRD i w Czechosłowacji). W Polsce centralną ewidencję T. prowadzi CIINTE, ogłaszając na tej podstawie kwartalny "Biuletyn Tłumaczeń. Wykaz T. wykonanych przez ośrodki informacji naukowo-technicznej i eko-
2349
2350
TŁUMACZENIE MASZYNOWE
nomicznej" (od 1954; pierwotnie półrocznik pt. "Wykaz Tłumaczeń Wykonanych przez Ośrodki Dokumentacji..."). W1966 "Biuletyn" zarejestrował ponad 1000 poz.
Zob. też Edition en regard.
J.E. Holmstrom: Scientific and technkal translating and other aspects of the language problems. 1957 Unesco. G. Reinhardt: Die Okonomie der Ubersetzung. "Nachr. f. Dok." 1959 H. 1. W.C. Hanson: The foreign language barrier in ścierne and techno-logy. 1962. G.A. Hamel: The european translations centre. "Unesco Buli. for. Libr." 1964 nr 2.
TŁUMACZENIE MASZYNOWE, zautomatyzowany proces przekładu z jednego języka na drugi. Stale rosnąca liczba prac naukowych, ukazujących się w językach mało rozpowszechnionych, i brak tłumaczy specjalistów doprowadziły do wykorzystania w przekładach maszyn matematycznych. Przy rozwiązywaniu problemu T.m. konieczny jest współudział językoznawców, matematyków i elektroników. Umożliwienie maszynie pracy nad "odczytaniem" tekstu wymaga przeprowadzenia badań nad logicznymi elementami języka, oparcia jego analizy na metodach matematycznych, a także zgłębienie zagadnień składni i semantyki. Z drugiej strony muszą być rozwiązane problemy techniczne dotyczące pojemności i operatywności pamięci maszyny przeznaczonej do tłumaczenia, jak też procesu samego odczytywania znaków graficznych tekstu i zamiany ich na kod maszynowy. Słownik, którym operuje maszyna, może być jeden, uniwersalny, może się też składać z wielu małych słowników dla określonych dziedzin (np. dla przekładów tekstów z matematyki stosowanej wystarczy słownik zawierający ok. 2500 wyrazów); zastosowanie małego słownika ułatwia maszynie analizowanie tłumaczonego tekstu ze względu na wyeliminowanie w wielkim stopniu wieloznaczności wyrażeń. Skuteczność T.m. jest też uzależniona od uściślenia pojęć i ujednolicenia terminologii w pracach naukowych.
Dzieje. Pierwszy projekt maszyny, która mogłaby przetłumaczyć i wydrukować przełożony tekst, opatentował w ZSRR w 1933 P.P. Trojanskij. Praktycznie problemem T.m. zajęto się po drugiej wojnie światowej. W 1950 pojawiła się pierwsza praca na ten temat, w 1952 Massachusetts Institute of Technology (MIT) zorganizował pierwszą konferencję językoznawców i elektroników poświęconą T.m. Pierwszą udaną próbę T.m. wykonano w Stanach Zjednoczonych w 1954 (eksperyment przeprowadzony przez koncern International Business Machines z udziałem specjalistów z Uniwersytetu Georgetown); przy zastosowaniu maszyny typu IBM 701, słownika o pojemności 250 wyrazów i sześciu reguł gramatycznych przetłumaczono kilka zdań z j. ros. na j. ang. W tymże roku pojawiło się pierwsze czasop. "Mechanical Translations", wyd. przez MIT. Odtąd prace nad T.m. stawały się coraz
bardziej intensywne, głównie w Stanach Zjednoczonych, ZSRR i Anglii, na mniejszą skalę we Francji, Włoszech, Japonii, ChRL i in. krajach. W ZSRR zagadnieniem T.m. zajęto się już w 1954; w 1955 rozpoczęto w Akademii Nauk ZSRR pierwsze próby tłumaczenia z j. ang. na j. ros. przy użyciu maszyny elektronicznej BESM (tekst z dziedziny matematyki, słownik o pojemności 1000 wyrazów). W 1956 zorganizowano w Stanach Zjednoczonych pierwszą międzynarodową konferencję. W ZSRR utworzono w 1959 Instytut Lingwistyki Stosowanej w Moskwie, publikujący od tegoż roku czasop. "Maszinnyj Pieriewod i Prikładnaja Lingwistika", we Francji w 1959 Ś Asso-ciation pour 1'Etude de la Traduction Automatique et de la Linguistique Appliquee (AT AL A), wydające od 1960 czasop. "La Traduction Automatique". Głównym kierunkiem zainteresowsnia jest przekład z j. ang. na ros. i odwrotnie, również przekłady z j. i na j. jap., chiński i in. Mimo że osiągnięte rezultaty nie są całkowicie zadowalające i choć istnieją jeszcze liczne nie rozwiązane problemy (największe trudności przedstawia sprawa składni), został dokonany niewątpliwie przełom. Dotychczasowe badania i doświadczenia udowodniły, że T.m. jest możliwe: maszyna może dokonać (bez wstępnej redakcji i końcowej rewizji) tłumaczenia zadowalającego pod względem zrozumiałości (bez pretensji literackich). Pełne rozwiązanie problemu T.m. jest uzależnione także od opłacalności jego stosowania.
A. Bukowski: O maszynowym tłumaczeniu tekstów. "Znak" 1963 nr 112. G. Mounin: La Machinę a traduire. 1964. I.A. Mielczuk, R.D. Rawicz: Awtomaticzeskij pieriewod. 1949-1963. Kritiko-bibliograficzeskij sprawocznik. 1967.
TMK zob. TOWARZYSTWO MIŁOŚNIKÓW KSIĄŻKI W KRAKOWIE.
TOBOŁKA Zdenek Vaclav (1874-1951), czes. bibliotekarz, docent księgoznawstwa na Uniwersytecie Karola w Pradze, autor wielu prac bibliotekarskich, m. in. Dejiny ćeskoslovenskeho knihtisku v dobę nejstarsi (Praha 1930); Prwidla popisu pwotisku (Praha 1930); Kniha, jcji vznik, vfvoj a rozbor (Praha 1949). W 1918 zorganizował bibl. Parlamentu w Pradze, w 1920-1927 prowadził kursy bibliotekarskie. T. redagował wiele czasop. fachowych, m. in. pierwsze czasop. bibliotekarskie w Czechosłowacji "Ćeske Knihovnictvi" (od 1902). Opracował zasady *katalogu przedmiotowego na potrzeby bibl. czechosłowackich, zredagował podręcznik Ćeskosbvenske knihovnictv{ (Praha 1925). Zainicjował i do śmierci redagował *biblio grafie czeskich i słowackich starych druków Knihopis cesk'islovenskjcb tisku (cz. 1, Praha 1925).
Z.V. Tobołka. "Biul. Bibl. Publ. m. st. Warszawy" 1932/33 nr 7/8.
2351
2352
TOMICKI
TOŁSTOJ WYDANIA ILUSTROWANE
dzieł pisarza były szeroko rozpowszechniane, szczególnie w 1. 30-tych naszego stulecia, flustr. do epopei Wojna i pokój stworzył za życia T. w 1. 1866-1867 zaprzyjaźniony z nim i korzystający z jego wskazówek Michaił Byszyłow (1821-1870). Praca ta nie została wydana, gdyż pożar zniszczył większość rys. Na uwagę zasługuje twórczość
Ilustracja Ewgenija Łansere do powieści Kozacy, 1937
Leonida Pasternaka (1862-1945), który ilustrował również Wojnę_ i pokój oraz wykonał interesujący, o dużej -wymowie społecznej cykl rys. do powieści Zmartwychwstanie. Wybitną pozycję stanowią ilustr. Ewgenija Łansere (1875--1946), który kilkakrotnie nawracał do tych samych powieści: Kozacy (wyd. w 1937 osiem ilustr. barwnych; następnie w 1940) i Hadżi Murat (wyd. w 1916 70 ilustr., tusz, akw., ol.; w 1936 17 ilustr., tusz, 'akw., gwasz; dalsze wyd. w 1937 i 1941). Jego rys. przepełnione poetyckim nastrojem powstały w oparciu o drobiazgowe studia i obserwacje z natury. W 1. 1951-1954 Anatolij Kokorin wykonał ilustr. do Opowiadań sewastopolskich. W sugestywny sposób przedstawił epizody wojny krym-
skiej i heroiczny nastrój owych dni. Wybitne dzieło wielki cykl ilustr. do Wojny i pokoju stworzył D. Szma-rinow.
L.N.T. Illustracii sowietskich chudożnikow k proizwiedienijam L.N. Tołstogo. 1960.
TOM, jednostka zastosowanego przez autora lub wydawcę podziału większego objętościowo dzieła, często wydania zbiorowego, encyklopedii itp. T. może dzielić się na *części lub odwrotnie, kilka tomów mieści się w jednej części. O rozbiciu na T. decyduje bądź treść dzieła (podział wg problemów, okresów historycznych itp.), bądź objętość arkuszowa (np. w słownikach i encyklopediach r.*echa-niczny podział wg haseł ułożonych w porządku alfabetycznym). Po wydrukowaniu wydania wielotomowego zachodzi nieraz potrzeba uzupełnienia całości T. dodatkowym, uzupełniającym (*Suplement, *Addenda). T. może identyfikować się z *woluminem (jednostka introligatorska) bądź dzielić się na woluminy, bądź też kilka T. wchodzi do jednego woluminu. W opisie bibliograficznym i opisie katalogowym przy dziele wielotomowym podaje się ilość T. i ilość Śwoluminów (jeżeli jest inna niż T.), które mogą być przyjęte za jednostkę statystyczną. W księgarstwie tylko w wyjątkowych wypadkach można z wydań wielotomowych nabywać T. pojedyncze, zwłaszcza gdy komplety tych wydawnictw zostały już wyczerpane.
Zob. też Jednotomowiec.
TOMICKI Piotr (1464-1535), bp krakowski, podkan-clerzy wielki koronny, miłośnik i zbieracz m. in. iluminowanych kodeksów rękopiśmiennych, bibliofil. Staranne wykształcenie humanistyczne (filozofia, prawo), wyniesione ze szkół krajowych i zagranicznych, otworzyło T. drogę do najwyższych godności państwowych i kościelnych, stwarzając zarazem korzystne warunki do realizacji jego ambitnych i wszechstronnych zamierzeń kulturalnych. Zabiegał o wydawanie poprawnych tekstów liturgicznych (m. in. u J. *Hallera). Zgromadził cenną i zasobną bibl. humanistyczną, obliczaną na 250-300 (Et. Barycz), lub nawet 400-500 (L. Hajdukiewicz) dzieł rękopiśmiennych i drukowanych. Znaczną część tego zbioru stanowiły dedykowane T. dzieła jego licznych przyjaciół i współpracowników. Na zlecenie T. powstało wiele luksusowych rpsów liturgicznych. Ich iluminowaniem zajmowali się m. in.: krakowski iluminator i malarz S. *Samostrzelnik, cysters z Mogiły, który zdobił dla T. mszał w 1516 (nie zachowany), Evangelistarium w 1. 1533-34, Pontyfikat wielkoczwartko-wy (Archiwum Kapitulne na Wawelu, nr 36 i 33), J. Długosza Vitae archiepiscoporum Poloniae (Biblioteka Narodowa, Cim. 5) i dokumenty wystawiane przez kancelarię; oraz Piotr *Postawa z Proszowic, który wykonał dla T. dwa rpsy, legowane Andrzejowi Krzyckiemu. Biblioteka T.
2353
2354
TOMOFAN
odegrała niepoślednią rolę w procesie przeszczepiania kultury Renesansu na grunt polski.
H. Barycz: Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu. 1935. L. Hajdukiewicz: Księgozbiór i zainteresowania bibliofilskie P.T na tle jego działalności kulturalnej. 1961.
TOMOFAN zob. PAPIER Celofan.
TONOWANIE, osadzanie się farby na niedrukują-cych elementach *formy drukowej. Powodem tonowania w *druku płaskim może być niewłaściwe przygotowanie formy, nieodpowiednia farba, chemiczne oddziaływanie papieru na formę, lub też niewłaściwy stosunek cylindra tłoczącego do cylindra formowego. W *druku wklęsłym przyczyną tonowania może być zła praca *rakla, który przepuszcza farbę, pozostawiając ją na niedrukujących partiach formy.
TORA (hebr. = nauka, prawo), czyli Pięcioksiąg Mojżeszów}': 1. Pierwsze pięć ksiąg *Biblii powiązane w jedną całość i przypisywane Mojżeszowi. W skład T. wchodzą księgi: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri i Deuterenomium. Zawierają legendarny opis dziejów świata oraz mity, legendy i opowieści o po wstaniu narodu izraelskiego i jego dziejach do śmierci Mojżesza. T. jest także zbiorem praw, nakazów religijnych i moralno-etycz-nych obowiązujących wyznawców religii żyd. Część poetycka T. zawiera staroizraelskie pieśni epickie lub ich
Fragment Tory
fragmenty. Wg nowoczesnej krytyki biblijnej T. wchłonęła prototypy ksiąg i fragm. utworów, które powstały w okresie XI-IV w. p.n.e. Analiza treści i stylu oraz ujawnionych sprzeczności części narracyjnej i prawnej T. wskazuje na wielokrotne redagowanie jej ksiąg. Ostatecznej redakcji T. dokonali kapłani i tzw. soferim (pisarze) w IV w. p.n.e., podporządkowując jej układ panującej wówczas w Judei teokracji i moralizującej historiografii
proroków. Najstarsze fragmenty tpsów T. pochodzą ze znalezisk qumrańskich i z Massady (Jordania, Izrael) z w. I p.n.e.-II n.e. Po raz pierwszy wydrukowano hebrajski tekst T. w Niemczech w 1482, natomiast w Polsce w Lublinie w 1577. 2. Inaczej rodały, zwój pergaminowy z napisanym na nim ręcznie tekstem T., odczytywany podczas zbiorowych modłów Żydów w domach modlitwy.
TORUŃ
Biblioteki. Pierwsza w T. bibl. gimnazjalna, przekształcona następnie w *Książnicę Miejską im. Kopernika, obecnie Uczy ok. 180000 wol. druków zwartych, ponad 27000 wol. czasop., ponad 22000 starych druków i ponad 672 rpsy. W 1945 wraz z utworzeniem Uniwersytetu powstała Biblioteka Główna, posiadająca ponad 495000 wol. druków zwartych, ponad 143000 wol. czasop., 50000 starych druków i ok. 1400 rpsów, pokaźny zbiór kartograficzny oraz muzykalia. Wojewódzka Biblioteka Publiczna liczy ponad 140000 wol., Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka ok. 25000 wol. druków zwartych i ponad 2500 wol. czasop. Zob. też Biblioteki szkolne.
Drukarstwo. Pierwsza drukarnia S. *Worffschauffla (Reissa), powstała tu w 1568 przy organizującej się szkole protestanckiej, z powodu trudności finansowych przestała działać już w następnym roku. Nowy warsztat, zorganizowany w 1581 przez M. *Neringa, dzięki opiece burmistrza Henryka Strobanda szybko umocnił swą pozycję i dał początek stałemu drukarstwu. W 1587 przejął go A. *Kote-niusz, pod którego kierownictwem (do 1608) oficyna przeżywała okres rozkwitu, realizując zamówienia nie tylko miejscowe, lecz również zborów pruskich i wielkopolskich. W 1600 umieszczona została w lokalu przy ul. Błotnej, w którym pozostawała do 1829. Gdy Nering i Kote-niusz byli właścicielami oficyny, ich następcy uzależniali się coraz bardziej od władz miejskich i gimnazjalnych, aż wreszcie za czasów F. *Schnellboltza stracili całkowicie prawa własnościowe. W XVII w. drukarnię prowadzili: August *Ferber (1609-1621), Henryk Friese (1621-1623), Franciszek *Schnellboltz i wdowa, M. *Karnall, Jan Coep-selius (1667-1679), Chrystian Bekk (1680-1690), Jan Bal-tazar Bresler (1690-1699). W XVII w., gdy wypadki polityczne i związane z nimi klęski żywiołowe wpłynęły hamująco na rozwój oficyny, poważną dla niej konkurencją stały się dobrze wyposażone warsztaty Gdańska, które przejęły prymat w produkcji książki różnowierczej. Po ustąpieniu Breslera do 1705 drukarnia działała anonimowo; następnie prowadzili ją: Jan Konrad Riiger 1705-1708, rzutki księgarz J.Ch. *Laurer, J.L. *Nicolai, Teofil Ehren-fried Watzold(1745-1749), Jan Krzysztof Jungmann(1750-1759), Chrystian Fryderyk Kuntzen (1759-1761), Paweł Marek Bergmann (1762-1778), Karol Bogumił Gebhard
2355
2356
TORUŃ
(1778-1789), Jan Adam Kimmel (1789-1806). W XVIII w. T. znalazł się w kręgu ożywionych badań naukowych, dzięki czemu wzrosła produkcja wydawnicza. Oficyna tłoczyła publikacje z zakresu nauk matematycznych, przyrodniczych, historycznych, wydawała czasop. naukowe (m. in. "Das Gelehrte Preussen", 1722-1724; "Thornische Nachrichten von gelehrten Sachen", 1762-1766; "Thornische historischc Nachrichten...", 1787-1892, przekształcone na "Wochentłiche Thornische Nachrichten und Anzeigen"). W XIX w. T. był najruchliwszym ośrodkiem drukarskim na Pomorzu Gdańskim (1876 Ś siedem drukarń). W 1830 powstała drukarnia Wilhelma Teodora Lohde, którą w 1842 kupił księgarz Ernest Lambeck, wydając w 1. 1845-1896 kilkaset poi. książek i kalendarzy. W 1. 1845-1852 drukarnia Gustawa Adolfa Preussa: Księ-gotlocznia Polsko-Ludowa, tłoczyła m. in. wiele prac dostarczonych przez J.W. *Prejsa. Punktem zwrotnym dla drukarstwa toruńskiego było zał. w 1866 drukarni J. *Busz-czyńskiego wraz z "Gazetą Toruńską" (1867-1921). Z oficyny tej, stojącej na wysokim poziomie technicznym, wychodziły poezje, dramaty, powieści i czasop. W 1887, po śmierci właściciela, drukarnię i wydawnictwo przejął syn Sylwester, który w 1902 sprzedał wydawnictwo czasop. Janowi Brejskiemu, specjalizując się odtąd w wydawaniu książek do nabożeństwa, śpiewników kościelnych oraz elementarz)'. W 1. trzydziestych XX w. oficynę prowadził wnuk Józefa Buszczyńskiego, również Sylwester. Po pierwszej wojnie światowej wT. powstały: w 1920 Drukarnia Toruńska Tow. Akc. (powstała z wykupionych przez koncern poznański dwóch niem. drukarń gazetowych: "Thorner Zeitung" i zakładu braci Dombrowskich), wydająca "Słowo Pomorskie" z dodatkiem "Mestwina"; w tym samym roku Ś Spółdzielcza Drukarnia Robotnicza, zorganizowana przez działaczy Zjednoczenia Zawodowego Polskiego i Narodowej Partii Robotniczej (zlikwidowana w 1939); w 1921 Pomorska Drukarnia Rolnicza, która w 1935 upadła na skutek represji finansowych, następnie zaś wykupiona na przetargu publicznym przez byłych pracowników i uruchomiona pod nazwą Drukarnia Józef Karol Kuszel Zrzeszenie b. Pracowników Pom. Druk. Roln. Ś pracowała do 1939; tajna drukarnia komunistyczna, żywotna zwłaszcza w 1. 1935-1936, oraz drukarnia wojskowa (D.O.K.VTII). Nadto w 1920 powstał Toruński Zakład Chromolitograficzny, zał. przez Edwarda i Józefa Stefanowiczów, istniejący do 1939. Artysta grafik Felicjan Szczęsny Kowarski założył Zakład Graficzny "Sztuka", przejęty później przez Pomorską Drukarnię Rolniczą. Współpracownikiem "Sztuki" był artysta grafik Zygfryd Gardzielewski, twórca tzw. *antykwy toruńskiej. W 1935 Jan Kra-jewski i Ostojewski uruchomili zakład pod nazwą Grafika Toruńska, istniejący do wybuchu wojny. Z za-
rejestrowanyca w T. w 30-tych 1. 11 drukarń, posiadających 92 maszyny i zatrudniających 197 osób, po drugiej wojnie światowej ocalały tylko dwie: Buszczyńskich i Drukarnia Toruńska. W 1945 uruchomiono trzy nowe: Drukarnię Toruńską pod Zarządem Państwowym, Toruńskie Zakłady Graficzne oraz Drukarnię "Westfal" (połączoną później z Zakładami Graficznymi). Drukarnia Toruńska w 1952 przeszła pod zarząd Centralnego Przemysłu Graficznego, zaś Toruńskie Zakłady Graficzne i Toruńska Drukarnia Dziełowa w 1964 zostały połączone pod nazwą Zakłady Graficzne w Toruniu. Zakłady wydają co roku 320 tytułów o łącznym nakładzie ok. 920 000 egz. dla 17 wydawnictw. Drukują także książki w językach obcych: ang., bułg., niem. i ros.
Drukarze. T.4. 1962. 150 lat Zakładów Graficznych w Bydgoszczy na tle dziejów drukarstwa pomorskiego. 1964. 40 lat działalności Htografów i chemigrafów w Bydgoszczy i Toruniu. 1965.
flustratorstwo. Pierwsze książki ilustrowane techniką drzeworytniczą pojawiły się w T. w drugiej poł. XVI w. Ilość ich nasiliła się znacznie w 1. 1580-1620, do czego w dużym stopniu przyczynili się drukarze: M. *Nering, A. *Koteniusz i A. *Ferber. Wprowadzony w drugiej poł. XVII w. *miedzioryt, dzięki inicjatywie wydawcy. J.Ch. *Laurera na przełomie wieków stał się techniką równie popularną, jak *drzeworyt. Głównymi ilustratorami w tym czasie byli: S. Opite, M. Lang, F. Edel i in. W1.1758-1767 uwidoczniło się dążenie do ilustr. racjonalistycznej, wykonywanej głównie *akwafortą, często ręcznie kolorowaną. W związku z rozwojem kolekcjonerstwa rozwinęła się twórczość *ekslibrisów, wykonywanych przez grupę szty-charzy pod kierownictwem J.G. Willamoviusa i A.Ch. Dit-tmanna. Po zastoju trwającym przez cały XIX w. w obecnym stuleciu działalność ilustratorską rozpoczęli artyści zgrupowani przy toruńskich warsztatach litograficznych (*Litografia). Po 1945 ilustratorstwo owocnie kontynuują: Toruńska Drukarnia Dziełowa (Z. Gardzielewski) i Toruńskie Zakłady Graficzne (J. Gruszka). Powstałą w 1945 Katedrą Grafiki Wydziału Sztuk Pięknych przy Uniwersytecie M. Kopernika kierował J. Hoppen przy współpracy E. *Kuczyńskiego, twórcy ekslibrisów, ilustratora dzieł Mickiewicza i licznych powieści. Uczniowie toruńskiej szkoły graficznej, W. Jakubowski, R. Krzywka i in., należą do światowej czołówki twórców ekslibrisu.
I. Voise-Mackiewicz: Barokowe zdobnictwo druków toruńskich. 1957.
Księgarstwo. Handel książką w T., o którym z okresu średniowiecza dochowały się tylko skąpe wzmianki, nabrał znaczenia dopiero w czasie reformacji na skutek zainteresowania książką protestancką, którą w XVI w. sprzedawali tacy introligatorzy-bibliopole, jak Stanisław Rej-man, M. *Jencz, Krzysztof Grossjohann, Samuel Genter, JanPlescher oraz pierwsi drukarze-bibliopole: M.*Nering,
2357
EWoK 76
2358
e96l :S98l
09CZ
"'pkoi inswuduij a\utsii
Ś(9)2 -ą q p j
piuzod Bjzsazjd '3uoz zszid 3iud3}SBU EuozpEA\oad 'b -iUA\BpAA\ buuij oSsf -uip[SM3joi3[ urezJE^iup j rapspireijj
Z3Zjd AUEAVOUEIUt {EJSOZ 0LSI M. ŚipAUS3Z3J;odsA\ "EU 3IU3ZE.IAY aznp O|JBA\AA\ 3JOJ5[ ''AY3Zjp TUIAUZ3IJ 3UOiqopZO
'(63Sl) ^n3\i sdiuvij3 opizp isaf ifojodoad p
Pesbz Sn|paAV [3UEA\opnqz ppiopzs feraioj 'eij
'uj [" peu A\prpnis oSsf uisjEjjnzs^ "j-ay nsussatrai
j VlipmU0)OA3lłdAjJ Z 3pAJOA\aZip BU AUEA\OJOZA\
'"snjd uou" Azpwap t Azbav pjiqzoj z auozojz }Eul3|qui3
'p[SIE3[tup 5(EUZ 0ż3f ISEIUiOJBf^ UttifStlAJEJO^ {EZDEUZO 3A\S 33BIJ -IJ3A.mn B|p UJ3JOZA\ 3K A
1 idejS 'auuoj tJzsuij p[3izp "X PF ui apEittjoj a\ [_ic\ a\ siog; nQ EUomtg n p
spotn v\ b es 3TOA\zEtt oż3A\oinjEnnui
EA^JSJEjEUI 3ldAJ A\ TUXE}3ZJ3TA\Z I IUJEpEA\O 'lUtE}ELA\3J Z Ut3JU3lUEUJO I B^fUOpZD B5[3A5oS Z S3Jtt?ljiP S3Ml'
zszid -pA.AV X.pż SEZopod 'anbpUEj e bs 3ubavzbti
-UES3U3J njAlS JA. A13TUIAS. I D[S3}OjS 'AJnipJOq J E5{ZSpUEJJ[
nui lUAUEpEU nfe^iMAzid j^ ea\5[ajub oSsm zszid
Z aptIO3[SOp A{EA\OZTUOUIJEtJ 'tJDBJmUO3[ AV aUEtlOłfji^ Oż3p[SO{A\ nSXIBS3U3I UUOJ T njiCj -OJBJDUt JSBIUtEZ n)A!OA\3ZJp T5[lUtp3} altI3ZpEA\OjdAi Z3Zld UlOpZid XlIA\O3{jE3 3UO EIA\OUBJS UHEJSIWIAY I Ul3AV)3lUqopZ UŁ(a\ż '3{J UIAUIBZ3 ETI lUlEJBfsrin X TUtX.UZ3]UOJ5[3lnj3JE TWlEniEA\0UIEiqO 3UOiqopZO 'S9M3lftp S3MVJ Oosf (^SSSED 3d nV" 3I*U3IUA\BpjCA\ lUAUSE^AS. 3A\ Z3J OAVOps5Z3
P B) ss^ROD^ sp 'S n 3]s %AVAZB5[n 2251; po "a
I ZJE3[tUp 'Z nZAJE,J AV {BJBIZp 8TST PO "S
raiu a\ X.jizpnqo i[3.izsoj^. s
sp usaf) rasjBSjja^ tusiiBsf z 3is sp
3p 3ż3Jjoq a\ njozojij -joid ^
siqjo snim 3Q rpyą Ezsrnuodułoj : ulsjuouuno^ sp sspf z
A3EjdjodsA\ Azjd Opizp 3A\S 3ZSAU3ld BTOSJ^ -f n {EpAAV
Z.OSI A 'oSsAyosUESstisj n}AJ0A\3Zjp oSąp^snsuBjj pptAYBis .4zsf3itqiqX.M.fEU 'jEiSodA) t JoiEiisrrp 'zjB5[njp 'bda\ep
A"SOX
IJ3Allq3jpO TJ333 BpBISod 3TU -AV XX T XIX 3IUqOpOc[ -łfStAYOpOJS ipAtlUt A\Eido po OAVO|AJS
3is razoi ara 'BA\ouiiUESi3d [srasSzofEU '-ja. HAX B5[sitnjoj
EAVEldo 'EJSOTUI3ZJ ptlZsAjSAJJE TpU3AVUI I TliUATpOl Op
3ts AjtiiAzsAzid ara 3jb '-a\ nAX P nniiuojL a\
-rtreSjo oSaf 1 oSsppjoiESjjcuitii
Op AV tpATIUI
8091 A 3niB}SM.o,j
BTAVZ Z 3lS
Jp J {A\ p[li;ZS JAJS Bżt[U
ipBA\.B.ido t[3iCjoj5[3ra eu 3is jAzdeuzez
d
po,j '(
EJSod AV [bllJStinaOJ 3IA\Bjdo EU 3IS A|ItIZ3OpTA\n
oż3p[sjnqsSnE biueuzajw. AYojuspjCsAp A.-wAjd^ '(^Btj z piAVEQ zejo ut3ZAzrs[ z snzsf 3paizQ 'du) AwpjEjd^ i (m
-3żUEM-3 U33J31Z3 IUIEJ3JJlod Z -{rt7CX 'łOTEZnUI Z
-OJEp -du) E3[ppEJ 3AVOSUES3U3J
33SpTUI -A\ Jy\X ipAl-0L '\ /&. 'UI3p[SIMZEU I UI3IU3ITOI Z
Oż3A\o83jSA\ E5JOp^. EDBJEMAZn 'BJSąspEfJ^. 'J^f E1UAYO3
-Bid ui3Uioizod iu:^[osAa\ 3ts EjmzcuAAY 'sizp op 3ts ajea
-OU3BZ AJOA\}AAV 1J3A.JO35[ ''A\ y^X A\O}B)ZSJEA\ d
HsId tJ3EAVBldo BU nfEZSAAYZ AV JSsf O} ZIU
Bzspnu3zsqo (ezdaavzez "a\ IAX "ZDod z 1 A
f
Z OU3OUI AUOJodsSZ 'tUlBZ3tM.ZY
-ES ZEJO (eTUEQ 'BT
33Tllt3I]\J TJ3IUp3IS
-Aja 'ppjsjoutod AM.Eido dXj m fóf '-1 op ntutuoj m
IZSI3ZS JBUIA\ZOJ Z3ItIA\OJ IZd E 'f
p
EZ3IUA\BpAAS. 3SOUJE{E[Zp 'X !
AJEJSAUjd
OSOUJEJElzp
So^j "3 uisjod e
I I3JS O,J
P ? 3f 3Iud3jSBU B 'U3J
IUIEU(OA\ AZp3lUI
i[ 33id "X m. o{
5 IJEA\OnUA}UO3[ (8Z8l)
UAS
^ -f miwjiup a\ <(E3[sunJtox
po Aioią ^ j
-od 998 X A pppipżUEA\3 i fapjorjojBif psoupn^ Ejp tjdau
-OZDEUZ3Zld ''|od -f A\ 2pZEIS5[ njS ~S[O 'JA XIX B3UO3[ Op 3lS
opzE^n ut3pE{5[BU oSaf 3[33quiE']; issuig zJE^jnjp ozjje) om -cBjsbu b 'zjeS3is^{ 0>8X d {EUiA\zoa e 'api^o-j 'X'M. z-tEspap
SL8X A\ JBAVO5[}EZ3odBZ 3J0J5J ''jod npnj Ejp 3UOZ3EXIZ3Zld EAV|3IUAVEpAA\ A|IA\OUE}S AZEpSZlds }OIUip3Zjd 'A\ XIX AV
[Itn[33ZSA\odzOJ U3J
aoiqzoi azsa\j3I(J -n3[sBj5 t nzjouio,j eu 3is uu^ojsf 'Bzsntufojjy A{BtlopUB5[ -pd 'ui ui
Oż3UOIA\AZO UISJOTlUpaZld "A\ HAX E3UOJ[ Op
PO 'Ul t Ja^ojY uostJEf pnuiBg 'majsusnEfj ^j
: 3ZJEż3lS^ Itnll lUBJ TJEpiZp 3TUS3Z3OtIA\O~g 'SSSJO^ CbjEO JA I 3JE 'nZJOUlO,J EU O5f|A} 3TU JEUjCjSEZ 'Jod 3[3ZBIS5[ AAVOpE{5[EU
'isjnE^^. "H3'[' Z.89I '
Op 3Iud3}SETt BUOIS3XU3Zjd)
nj JAziOAno iu)\ y^ Śm i
TOWARZYSTWO BIBLIOFILÓW POLSKICH
TOULOUSE-LAUTREC Henri de (Henri Ray-monde de Toulouse-Lautrec-Monfa, 1864-1901), fr. malarz, rysownik i grafik, mistrz barwnej litografii, inicjator nowoczesnej sztuki plakatowej. Studiował u Bonnata, pozostawał pod wpływem Degasa i barwnych drzeworytów japońskich. Związany blisko z ówczesną bohemą, był kronikarzem paryskiego fin de siecle'u. Pozostawił ponad 300 litografii. W1881 ilustrował nowelę Cocotte Devismesa; jego albumy Le Cafe concert (1893) i Yvette Guilbert (1894) zyskały światową sławę. W 1898 wykonał 10 ilustr. do książki G. Clemenceau Au pied de Sinai, w 1899 do J. Re-narda Histoires naturelles. Dłuższy czas współpracował z pismem "Figaro Illustre".
H. Perruchot: La vie de T.L. 1958. J. Cleaver: A history ofgraphic art. 1963.
TOURNES Jean (1504-1564), drukarz, nakładca i księgarz lyonski, zwolennik reformacji. Ok. 1540 osiedlił się w Lyonie i tam rozpoczął samodzielną działalność drukarską. W 1547 założył spółkę z Wilhelmem Gazeau; w 1549 uzyskał tytuł drukarza królewskiego. Druki jego odznaczały się poprawnością opracowania i piękną formą zewnętrzną. Współpracowali z nim tacy ilustratorzy, jak Reverdy i B. Salomon. Sygnet drukarski T. przedstawiał dwa węże oplatające się wokół dewizy "Quot tibi fieri non vis, alteri ne feceris". Najważniejsze druki wydane przez niego to dzieła Petrarki (1545), Dantego (1547), Witru-wiusza (1552) i kronika Froissarta (1559-1561). Jego syn Jean II (1539-1615) początkowo drukował w Lyonie, w 1585 przeniósł się jednak do Genewy; wydał m. in. pisma Pctroniusza.
A. Cartier: Bibliogr. des (ditions des de T., imprimeurs... T. 1-2. 1938.
TOWARZYSTWA zob. ORGANIZACJE.
TOWARZYSTWO BIBLIOFILÓW POLSKICH W WARSZAWIE, pierwsze w Polsce tow. bibliofilskie, odegrało poważną rolę w rozwoju bibliofilstwa poi. w okresie międzywojennym. TBP powstało w 1921 z inicjatywy M. *Rulikowskiego (pierwszy prezes), K. *Reychmana, A. *Półtawskiego i in. Działalność TBP, najaktywniejsza w pierwszym dziesięcioleciu jego istnienia, przejawiała się przede wszystkim w organizowaniu licznych odczytów, dyskusji i wystaw bibliofilskich, publikowaniu wydawnictw bibliofilskich (wysokimi walorami estetycznymi odznaczały się druki tłoczone przez członka TBP Z. *Łazarskiego) oraz reprezentowaniu poi. ruchu bibliofilskiego za granicą (m. in. ożywione kontakty z *Polskim Tow. Przyjaciół Książki w Paryżu). W ramach TBP od 1924 działało Tow. Miłośników Ekslibrisów, założone przez K. Reychmana, Z. *Rabską, E. *Chwa-
Wl. LSKI
1 XVI LICYTACJA
BIBLJOF1LSKA
:. ,..,..
Iliiiiifiii liiiEipiB liiłlif filtisii a limwli.
JESiDERATA
2S84St
Karta tytułowa "Wiadomości Bibliofilskich" 1933 nr 1
lewika i in. W 1926 TBP było gospodarzem II Zjazdu Bibliofilów Polskich. Od 1931 pod patronatem TBP odbywały się liczne *aukcje bibliofilskie, których katalogi ogłaszano w wydawanym przez TBP czasop. "Wiadomości Bibliofilskie" (1932-1934). Zahamowanie działalności TBP nastąpiło na początku lat trzydziestych w wyniku kryzysu gospodarczego w kraju. Przejawem wzmożenia się aktywności TBP na krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej było podjęcie w 1938 próby wydawania nowego czasop. bibliofilskiego "Miesięcznik Graficzny". Liczba członków TBP, ograniczona początkowo do stałej ilości 44, zwiększała się od 1928 i w 1938 wynosiła 106. Zasłużonymi działaczami TBP byli m. in. S. *Demby, S. *Rygiel, Leopold Wellisz oraz S.P. *Koczorowski, jego wieloletni prezes. Działalność TBP od 1958 kontynuuje Tow. Przyjaciół Książki w Warszawie.
2361
2362
TOWARZYSTWO BIBLIOTEK POWSZECHNYCH
TOWARZYSTWO BIBLIOTEK POWSZECHNYCH W WARSZAWIE, zał. w 1922 w celu unifikacji warszawskich bibl. oświatowych, złączyło w jeden organizm: *Tow. Czytelń m. Warszawy, *Wydział Czytelń Warszawskiego Tow. Dobroczynności, Filię Tow. Biblioteki Publicznej (dawną Bibl. Kolejową) z wzorowo dobranym księgozbiorem (15766 woł.). Od 1930 nosiło nazwę Tow. Bibliotek Publicznych. W skład Zarządu weszli przedstawiciele złączonych instytucji. Dyrektorem i sekretarzem zarządu była Maria Gorzechowska, długoletnim zaś prezesem Karol Zawodzki. Przy rozmieszczaniu placówek szczególnie uwzględniano dzielnice robotnicze. Praca w bibl. i księgozbiory stały na wysokim poziomie. Już w 1922 Tow. wydało Katalog podstawowy książek dla bibliotek powszechnych, oprać, przez M. Gorzechowska ij. Ostro-męcką. Instytucja oparta na ofiarności społecznej oraz dotacjach miasta i rządu nie miała trwałych warunków rozwoju. W 1935 TBP przekazało swoje placówki (25 bibl., 113792 tomy) *Bibliotece Publicznej m.st. Warszawy.
W. Dąbrowska: Tow. Bibliotek Powszechnych w Warszawie 1928. Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. 1961.
TOWARZYSTWO BIBLIOTEK PUBLICZNYCH zob. TOWARZYSTWO BIBLIOTEK POWSZECHNYCH W WARSZAWIE.
TOWARZYSTWO BIBLIOTEKI PUBLICZNEJ W WARSZAWIE, którego statut zatwierdzono w 1906, miało za cel kontynuowanie zamierzeń *Zaluskich i *Ko-misji Edukacji Narodowej przez stworzenie nowoczesnej bibl. naukowej, powszechnie dostępnej. Założycielami Tow. byli: S. Krzemiński, Samuel Dickstein, Władysław Smoleński, S. *Michalski, Ludwik Krzywicki, S. *Lesz-czyński, Stefan Żeromski. Otwartą przez TBP *Bibliote-ką Publiczną kierował bezpośrednio Komitet Zarządzający przy pomocy Komisji Bibliotecznej, w skład której wchodzili: S. *Demby, Ludwik Krzywicki, S. *Kętrzyński, I. Bendetson, Antoni Osuchowski, H. Kondratowicz, H. Korwin Krakowski. Tow. rozwiązało się w 1928, z chwilą stworzenia *Biblioteki Narodowej i po przekazaniu miastu *Biblioteki Publicznej.
TOWARZYSTWO CZYTELNI LUDOWYCH,
organizacja społeczna na terenie zaboru pruskiego, było kontynuacją dawnego *Tow. Oświaty Ludowej w Poznaniu. Zorganizowane w 1889, miało na celu umacnianie poczucia narodowego poprzez żywe słowo i książkę. W założeniu TCL brało udział wielu księgarzy, m. in.J. Chociszewski, T. Daszkiewicz, J. *Leitgeber,J.K. *Żupań-ski. Sieć czytelni (wypożyczalni), podzielona na powiaty, obejmowała teren W. Księstwa Poznańskiego, Śląsk, Mazury i Warmię oraz Pomorze Gdańskie. Delegaci powia-
towi, podlegający Dyrekcji, organizowali przy pomocy subdelegata pracę z bibliotekarzami; kolektorzy zbierali składki na utrzymanie bibl. "Komisja Krytyczna" oceniała książki i wydawała katalogi. Do 1906 TCL założyło 1913 bibl., z których 28% upadło wskutek braku wykwalifikowanego personelu. Rocznie zakładano 75 do 80 bibl., głównie na wsi i w małych miasteczkach. W 1894 TCL posiadało w Poznaniu 12 bibl. miejskich, a przed pierwszą wojną światową 1022 w Wielkopolsce i 663 na pozostałych ziemiach. W okresie międzywojennym TCL działało na obszarze trzech zachodnich województw. Od 1928 istniały oprócz Dyrekcji w Poznaniu Sekretariaty: dla Pomorza w Grudziądzu i dla Śląska w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów). W 1936 organizacja liczyła 357 kół, 342 bibl. stałe i 1309 ruchomych. Organem TCL był wydawany od 1906 kwartalnik "Czytelnia Ludowa", przekształcony w 1910 na "Przegląd Oświatowy" (ukazywał się do 1939). TCL opierało się głównie w swej działalności na ziemiaństwie i inteligencji, a bibl. utrzymywały się z filantropii. Niewielkie i ubogie w treści księgozbiory nie zaspokajały potrzeb czytelników. Działalność TCL, skierowana przeciw akcji germanizacyjnej szkół i urzędów pruskich w okresie zaborów, spełniała postępową rolę. Po drugiej wojnie światowej TCL nie wznowiło działalności.
W. Jakóbczyk: Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w. T. 2. 1959.
TOWARZYSTWO CZYTELŃ m. WARSZAWY, zał. w 1906 z inicjatywy Zarządu Wydziału Czytelń Warszawskiego Tow. Dobroczynności przez S. ^Leszczyńskiego, Ludwika Krzywickiego, S. *Michal-skiego jako równolegle działająca, samoistna instytucja, wprowadzało nowe metody pracy: współdziałanie z aktywem czytelniczym oraz kierowanie czytelnictwem przez wydawanie od 1907 katalogów zalecających (Katalog informacyjny, opracowany pod red. wybitnych specjalistów, i Katalog minimalny książek dla dzieci i młodzieży, 1918). Brak stałej podstawy materialnej paraliżował działalność TC, które w 1923 rozwiązano, przekazując siedem bibl. (33392 wol.) *Tow. Bibliotek Powszechnych.
TOWARZYSTWO MIŁOŚNIKÓW KSIĄŻKI W KRAKOWIE (TMK) było najtrwalszym i najaktywniejszym z poi. tow. bibliofilskich w okresie międzywojennym. Powstało w 1922 z inicjatywy historyka Michała Janika (1874-1948), K. *Piekarskiego, Aleksandra *Birken-majera i in. Główny kierunek swojej działalności szerzenie zamiłowań bibliofilskich w społeczeństwie TMK realizowało poprzez publikowanie wzorowych wydawnictw bibliofilskich (m. in. czasop. bibliofilskie "Ex Libris" i "Silva Rerum"), organizowanie wystaw pięknej
2363
2364
TOWARZYSTWO OŚWIATY ROLNICZEJ
Ekslibris Tow. Miłośników Książki w Krakowie
książki, liczne odczyty, dyskusje, aukcje bibliofilskie itp. W 1. 1922-1938 staraniem TMK ukazało się u Anczyca (*Anczycowie), w *Drukarni Muzeum Przemysłowego, Z. *Łazarskiego i in. 168 publikacji bibliofilskich; w okresie rym TMK zorganizowało 18 wystaw, 256 odczytów oraz 27 wycieczek do większych bibl. w kraju. Od 1924 w ramach TMK ożywioną działalność prowadziło Koło Miłośników Ekslibrisu, założone i kierowane przez Tadeusza Żerańskiego. Zasługą TMK było zwołanie I Zjazdu bibliofilów poi. (Kraków 1925). TMK posiadało doborową bibl. księgoznawczą, w której znajdowało się m. in. wiele wydawnictw w artystycznych oprawach A. *Semkowicza, R. *Jahody-Żółtowskiego i Bonawentury Lenarta (przede wszystkim z darów F. *Biesiadeckiego). Liczba członków TMK wzrastała z 50 (1923) do 75 (1925) i 134 (1938). Po drugiej wojnie światowej TMK wznowiło działalność, ale nie zdołało już osiągnąć dawniejszej prężności organizacyjnej i przestało istnieć w 1. 50-tych. Wieloletnim i ostatnim jego prezesem oraz najbardziej zasłużonym działaczem był Kazimierz Witkiewicz.
TOWARZYSTWO OŚWIATY LUDOWEJ powstało w Galicji. Lwowskie w 1867, krakowskie w 1881. Głównym celem była praca dla ludu na wsi, zakładanie
bezpłatnych wypożyczalni książek i pism, popieranie wyd. ludowych. W 1890 istniało ok. 570 czytelni (wypożyczalni). Były to małe biblioteczki (po ok. 170 wol.). W końcu XIX w. TOL krakowskie, bardziej aktywne, liczyło 733 wypożyczalnie, lwowskie 373. Z inicjatyw}' TOL wydano oprać, przez J. Bałabana Przewodnik dla zakładających biblioteki i czytelnie naukowe. Wydawano też katalogi. Organizacja miała charakter filantropijny i konserwatywny. Po pierwszej wojnie światowej nie wznowiła działalności. W 1. 1872-1879 niezależnie od galicyjskiego istniało również TOL w Poznaniu. Założone z inicjatywy liberałów poznańskich, współdziałało z duchowieństwem dopiero w ostatnich latach. Posiadało cztery wydziały: administracyjny, literacki (łącznie z Komisją Oceny Książek), ochronek i kolportażu. W pierwszym roku działalności założono 32 bibl., w 1873 centralna składnica w Poznaniu liczyła 4000 wol. TOL pomagało również w zakładaniu bibL towarzystw przemysłowych i kółek rolniczych. Jego działalność zawieszono w 1879 ze względu na ducha opozycji wobec Prus. Bibl. pozostałe w terenie przejęło *Tow. Czytelni Ludowych.
K. Wojciechowski: Oświata ludowa w Królestwie Poi. i Galicji. 1954.
TOWARZYSTWO OŚWIATY ROLNICZEJ początkowo jako Księgarnia Rolnicza w Warszawie, założona w formie spółki z ogr. odp. w lutym 1920. Zmiany nazwy dokonano w 1928. Założycielami TOR byli wybitni fachowcy i działacze w dziedzinie gospodaistwa wiejskiego, m. in. J. Lutosławski, L. Turczynowicz, S. Biedr2ycki oraz Władysław Sawicki, który był dyrektorem, członkiem zarządu i naczelnym redaktorem przez cały czas istnienia spółki. Jednym z założycieli i przez pewien okres członkiem zarządu był Zygmunt Arct, a firma M. Arct udzielała znacznej pomocy przy organizowaniu i w pierwszych latach działalności spółki. Głównymi zadaniami TOR były: działalność wydawnicza, księgarsko-kolporterska i propagandowo-oświatowa w zakresie wszystkich dziedzin gospodarstwa wiejskiego, rolnictwa, hodowli zwierząt, ogrodnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i działów pokrewnych. Bibliografia wydanych przez TOR książek i broszur w 1. 1920-1939 obejmuje ponad 750 tyt., m. in. serie: Encyklopedia Gospodarstwa Wiejskiego, Praktyczne Podręczniki Rolnictwa i Nauk Pokrewnych, Biblioteka Rolnika Wzorowego, Groszowa Biblioteczka Rolnicza. TOR wydawało również kilka czasop. rolniczych oraz dwa pisma poświęcone bibliografii, informacji i propagandzie literatury rolniczej: "Miesięcznik Książki Rolniczej", zawierający informacje o nowościach wydawniczych i komunikaty bieżące o literaturze rolniczej, oraz kwartalnik "Piśmiennictwo Rolnicze", obejmujący pełną bibliografię i re-
2365
2366
TOWARZYSTWO SZKOŁY LUDOWEJ
cenzje. Od 1929 Tow. posiadało dużą księgarnię asortymentową wydawnictw rolniczych polskich i obcych przy ul. Mazowieckiej 10, specjalny dział prenumerat krajowych i zagranicznych czasop. i dział hurtowy książek rolniczych. TOR wydało wiele katalogów wydawniczych i asortymentowych ze swej specjalności; prowadziło też "w różnych formach akcje propagandowo-reklamowe dla upowszechnienia czytelnictwa literatury rolniczej, m. in. zorganizowało specjalny kolportaż tych wydawnictw. W okresie okupacji hitlerowskiej TOR ograniczyło swą działalność tylko do prowadzenia księgarni asortymentowej, która podczas powstania w 1944 uległa spaleniu. Po wojnie Tow. nie wznowiło już swej działalności.
TOWARZYSTWO SZKOŁY LUDOWEJ, zał. w Krakowie z inicjatywy Adama Asnyka w 1891, głosiło hasło: "przez oświatę do wolności". Celem jego było organizowanie szkół i walka z analfabetyzmem przez zakładanie czytelń i wypożyczalni książek we wsiach i miasteczkach oraz prowadzenie akcji odczytowej. Organizacja była decentralistyczna każde koło miało autonomię. Działalnością obejmowało tereny: Galicji, Śląska, Moraw i Bukowiny. Liczba wypożyczalni wzrosła z pięciu w 1892 do 2520 w 1913. Najaktywniejsze były wypożyczalnie krakowskie. Po pierwszej wojnie światowej, która zniszczyła 80% księgozbiorów, TSL wzno-
wiło działalność. W 1928 posiadało 1134 bibl. stałych i 908 ruchomych o księgozbiorze liczącym ok. 500000 wol. Komisja kwalifikacyjna przy Zarządzie Głównym śledziła ruch wydawniczy, oceniała przydatność książek i publikowała katalogi odrębne dla bibl. miejskich, wiejskich i szkolnych. Od 1901 wydawano miesięcznik (później dwutygodnik) "Przewodnik Oświatowy", a od 1908 "Kalendarz TSL". Prace administracyjne wykonywano bezpłatnie. Bibl. utrzymywane z funduszów społecznych były zaopatrywane przez Centralną Składnicę w Krakowie. Mimo ubogich księgozbiorów bibl. TSL były bardzo popularne w Galicji, odgrywały dużą rolę w krzewieniu kultury czytelniczej. TSL istniało do 1939.
K. Wojciechowski: Oświata ludowa w Królestwie Poi. i Galicji. 1954.
TOWARZYSTWO WYDAWNICZE "IGNIS" zob. FISZER Ludwik jun.
TRADE SALES, licytacja książek przez nakładców w Anglii i w USA, której celem było przyspieszenie obrotów kapitału. Początki T.s. sięgają w. XVII, a rozkwit przypada na w. XVIII. Były one publiczną licytacją odbywającą się zwykle po upływie czterech do sześciu miesięcy od wyd. książki. Później T.s. urządzano także zaraz po wyd. książki. Od nakładcy, który zbywał swe książki poniżej ceny netto, licytowali wyłącznie księgarze. Początkowo
Sin >intxrs vo feffl
Macieja z Miechowa Traktat o obu Sarmacjach. Karty z pierwszego wydania łacińskiego i niemieckiego.
2367
2368
TRANSLITERACJA
każdy nakładca organizował T.s. osobno, później organizowano je też wspólnie. Książki zakupione na T.s., jako tzw. Secondhand books, miały cenę zniżoną. Na wzór Anglii T.s. powstały także od 1802 w USA, w Filadelfii i Bostonie; później odbywały się na zmianę w Nowym Jorku, Filadelfii i Cincianati regularnie w marcu i wrześniu. Dużą rolę na amer. T.s. odgrywały książki importowane. Od poł. XIX w. T.s. straciły swoje znaczenie, a w latach siedemdziesiątych XIX w. zanikły, zastąpione przez ^antykwariat współczesny zajmujący się kupnem i sprzedażą pozostałości nakładów.
TRAKTAT (łac. tractatus, tractatio = zajmowanie się czymś), dawna nazwa rozprawy naukowej o charakterze syntetycznym, obejmującej całokształt omawianego zagadnienia ze stanowiska ówczesnego stanu wiedzy i podstawowego, indywidualnego poglądu autora, z refleksją filozoficzną. T. odpowiada dziś *monografia (wzbogacona o współczesny *aparat naukowy), T. zaś nazywa się niekiedy indywidualny, oryginalny wykład systemu filozoficznego lub zespołu poglądów filozoficznych (np. T. Kotarbińskiego Traktat o dobrej robocie).
TRANSKRYPCJA (łac. transscriptio = przepisywanie), system przenoszenia drogą zapisu za pomocą odpowiednich liter alfabetu i znaków specjalnych przybliżonego brzmienia głosek, utrwalonego systemem znaków literowych należących do innej pisowni tego samego języka lub do alfabetu innego języka. Istnieją różne sposoby T. T. fonetyczna stosowana przez językoznawców przy cytowaniu tekstów językowych i gwarowych używa bardzo skomplikowanego systemu znaków literowych i diakrytycznych celem oddania najbardziej subtelnych różnic fonetycznych wymowy indywidualnej czy grupowej (dialekty). Dla T. tekstów zapisanych alfabetem niełacińskim (cyrylica, grażdanka i in.) opracowano zasady odmienne dla każdego alfabetu i w ramach alfabetu dla każdego posługującego się nim języka (j. ros., białoruski, ukraiński itp.). Stosowane w edytorstwie tekstów staropolskich zasady T. zmieniają się w zależności od tego, czy mamy do czynienia z tekstem historycznym (nieliterackim) czy literackim lub też czy publikowany tekst ma służyć poznawczym względnie badawczym celom historycznym, czy raczej historyczno literackim i językowym; w ramach edycji literackich w zależności od poziomu przygotowania ich adresata i z edycjami ściśle naukowymi, popularnonaukowymi i popularnymi, szkolnymi. W T. tekstów historycznych (nieliterackich), gdzie istota rzeczy polega na wiernym przekazaniu samej myśli, a nie cech językowo-stylistycz-nych, obowiązuje zasada modernizacji pisowni, przy czym jednak istnieją przepisy, które regulują sposób tej modernizacji w szczegółach, w zasadzie podobny dla tekstów nau-
kowych i popularnych (Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, Wrocław 1953). W ^edytorstwie naukowym i literackich tekstów staropolskich T. jest: jednym z trzech równoległych *przekazów tekstowych (obok fototypii i *transliteracji) przy publikowaniu poi. zabytków średniowiecznych; jednym z dwóch równoległych przekazów (obok fototypii) w edycjach tekstów poi. z XVI w. (a niekiedy i z XVII w.); zazwyczaj jedyną formą przekazu tekstów późniejszych, po wiek XX (w niektórych tekstach XVII w. zamiast T. stosuje się fototypię). Założenie, że celem T. w edytorstwie staropolskich tekstów literackich jest umiarkowane zbliżenie tekstu do pisowni zrozumiałej dla dzisiejszego czytelnika, a zatem w miarę zmodernizowanej, przy równoczesnym zachowaniu cech językowych zabytku, jego form słowotwórczych i f leksyjnych, pozostawia w zasadzie edytorowi możliwość indywidualnego traktowania odrębności językowych zabytku, a tym samym stosowania nieznacznych odchyleń T. różnych tekstów. Istnieją jednak przepisy w tym zakresie, opracowane przez Instytut Badań Literackich, Zasady wydawania tekstów staropolskich (Wrocław 1955), które zawierają m. in. zestawiony szczegółowo (choć z pewnością jeszcze nie zamknięty ostatecznie i dopuszczający indywidualne odchylenia) system T. tekstów według podziału na zabytki średniowieczne (do ok. 1520) i teksty od XVI do poł. XVIII w.; nadto Zasady przewidują różnice w T. w zależności od poziomu opracowania (ściśle naukowego, popularnonaukowego czy popularnego, szkolnego). Wzorem dla nie ustalonego ostatecznie systemu T. tekstów od drugiej poł. XVIII do XX w. jest T. zastosowana w wielkich edycjach krytycznych i zbiorowych, opracowanych przez wybitnych edytorów. W bibliografii i dokumentacji T. stosuje się według przepisów podanych w Słowniku ortograficznym S. Jodłowskiego i W. Taszyckiego.
TRANSLITERACJA, system zapisu polegający na zastąpieniu liter jednego alfabetu literami innego alfabetu (języka), przy czym każdej literze wzoru odpowiada jeden znak literowy alfabetu drugiego. T. zachowuje bez zmiany
Znak Transliteracja Znak Transliteracja Znak Transliteracja Znak Transliteracja
A, a a I, i ( C, c i t, -b w
B, 6 b a, t i T, T t U, u y
B, B V K, s k y U b, fc ' (kratka tuj ŁPOMraf po
r, r 9 UłMM)
A> A d JT, x 1 1 ŚB, i i
E, e e M, M m X, x ch 9, 3 i lub ?
E e t H, H n n;, ii e K), B j
JK, x L 0, o 0 H, i i H, a ja
3, 3 z n, u P DI, m i 6, e /
H, i i P. P t DL m u V, v y
Transliteracja alfabetu rosyjskiego
2369
2370
TRANSPORT I ŁĄCZNOŚĆ W BIBLIOTECE
system interpunkcji oryginału. T. stosuje *edytor, gdy chce w sposób możliwie najbardziej -wierny udostępnić do badań naukowych tekst obcojęzyczny (zasady T. podaje Polska Norma PN-59/N-01201 Przepisy bibliograficzne. Transliteracja alfabetów cyrylickich), napisany w alfabecie niełacińskim (np. grażdanka itp.) lub tekst napisany wprawdzie w tym samym języku, lecz pochodzący z odległych czasów, kiedy pisownia była odmienna lub nie ustalona. W naukowych edycjach tekstów historycznych z okresu średniowiecza T. ma zastosowanie tylko wyjątkowo (do druku w tekście transkrybowanym pojedynczych wyrazów, których poprawne odczytanie z oryginału mogłoby być sporne). W edycjach filologicznych tekstów średniowiecznych (tj. na najwyższym poziomie naukowym) T. jest jedną z trzech postaci *przekazu tekstowego (obok fototypii i *transkrypcji). Zasady T. tekstów średniowiecznych i tekstów staropolskich do poł. XVIII w. zebrane zostały w opublikowanych przez Instytut Badań Literackich Zasadach wydawania tekstów staropolskich (Wrocław 1955).
TRANSPORT I ŁĄCZNOŚĆ W BIBLIOTECE,
urządzenia i środki techniczne umożliwiające przenoszenie obiektów bibliotecznych w obrębie gmachu oraz zapewniające łączność zewnętrzną i wewnętrzną. Do prostych środków transportu należą powszechnie stosowane wózki biblioteczne. Rozwiązania konstrukcyjne wózków są różne, zawsze jednak postuluje się, aby były trwałe, lekkie, zwrotne, cichobieżne oraz by wymiary ich były dostosowane do wielkości kabin dźwigów, znajdujących się w bibl. Półki wózka często składają się z dwóch płaszczyzn ustawionych do siebie pod niewielkim kątem, dla zabezpieczenia książek przed spadaniem. Do transportu pionowego służą dźwigi osobowe, osobowo-towarowe i książkowe. Wielkość kabin i nośność dźwigów książkowych jest zależna od wielkości obiektów bibliotecznych, które tymi dźwigami mają być przewożone. Przewody pneumatyczne (poczta pneumatyczna) służą przede wszystkim do przesyłania zamówień z czytelni i *wypożyczalni do *magazynu. Umieszczone w cylindrze zamówienie przebiega z prędkością ok. 8 m/sek. Pocztę pneumatyczną stosuje się rzadko do transportu książek (*Library of Con-gress). Do tego celu służy tzw. pater noster, urządzenie mechaniczne, gdzie siłą napędową jest energia elektryczna. Może on biec w kierunku pionowym albo poziomym, albo łączyć oba kierunki. Do liny lub łańcucha o obwodzie zamkniętym przytwierdzone są w różnych odstępach pojemniki, do których wkłada się bezpośrednio lub w odpowiednich skrzynkach książki przeznaczone do transportu. Wyładowywanie odbywa się automatycznie, w określonym miejscu. W wielkich bibliotekach stosowane są również transportery taśmowe, biegnące w jednym
kierunku. Przy odpowiedniej organizacji pracy i warunkach lokalowych mogą one znaleźć zastosowanie w działach opracowania zbiorów lub też w określonych punktach magazynu. Najbardziej rozpowszechnionym środkiem łączności zewnętrznej i wewnętrznej każdej bibl. jest telefon. Ilość aparatów telefonicznych zależy od wielkości, zadań i organizacji bibl. Postuluje się, aby każda komórka organizacyjna posiadała własny aparat; jest niezbędny w działach informacji i *udostępniania. Szczególnie ważne jest zapewnienie środków dogodnej i szybkiej łączności pomiędzy magazynem a czytelniami i wypożyczalnią. W nowoczesnych bibl. stosuje się coraz częściej łączenie telefonu z mikrofonami. Teleautograf umożliwia przekazywanie do ustalonych punktów odbioru informacji w formie utrwalonej. Aparatura odbiorcza zapisuje automatycznie otrzymane przekazy, przy czym jeden nadajnik może być połączony z wieloma punktami odbioru. System ten znajduje zastosowanie szczególnie przy bezpośrednim przekazywaniu do magazynu *sygnatur zamawianych książek. O zrealizowaniu zamówienia szybko i bezgłośnie informuje czytelnika odpowiednia sygnalizacja świetlna. Informację taką otrzymuje czytelnik przez oświetlenie na widocznej tablicy numeru jego miejsca w *czytelni lub też przez uruchomienie sygnału świetlnego (i dźwiękowego), zainstalowanego przy jego stole. Dalekopis służy do przekazywania i odbioru informacji pomiędzy bibliotekami włączonymi do sieci dalekopisowej. Tekst nadany i tekst odebrany są identyczne i utrwalone na piśmie. Dokładność, szybkość, odbiór automatyczny są podstawowymi zaletami dalekopisu, uzasadniającymi coraz szersze wprowadzanie go do *informa-cyjnej służby bibliotekarskiej. Telewizja w obwodzie zamkniętym jest obecnie w stanie prób i doświadczeń w wielkich bibl. amer. Znajduje ona zastosowanie w przekazywaniu informacji katalogowych i tekstowych, zwłaszcza w przypadku połączenia jej ze zdalnie kierowanym manipulatorem kart. Wskazane urządzenia, stanowiąc techniczne wyposażenie bibl., decydują o jej nowoczesności i mechanizacji pracy bibliotecznej.
Zob. też Pomieszczenia biblioteczne, Sprzęt biblioteczny.
H. Sawoniak: Nowoczesne techniczne wyposażenie bibliotek. W: Budownictwo biblioteczne. 1964.
TRANSPOZYCJA, w dziedzinie twórczości pisarskiej przekształcenie jednej formy słownej na inną, np. utworu prozą na wierszowany lub na odwrót.
TRASSLER Josef Georg (1759-1813), drukarz i nakładca austr. Posiadał oficynę w Brnie i filię w Opawie. W 1796 przeniósł się do Krakowa, gdzie drukował wydawnictwa szkolne i rządowe. W 1. 1797-1809 wydawał
2371
2372
"Krakauer Zeitung" wraz z dodatkiem "Intelligenzblatt" oraz od 1803 kalendarz pt. Poseł Galicji Zachodniej. W 1809 sprzedał drukarnię Franciszkowi Gertnerowi, a księgarnię J.J.F. *Friedleinowi i powrócił do Brna. Zajmował się także produkcją kart do gry, miedziorytów i odlewaniem czcionek. Oficynę odziedziczył syn, Jan Baptysta, który w 1837 przekazał ją swemu siostrzeńcowi, Rudolfowi Rohrerowi.
A.Mayer: Wiens Buchdruckergeschichte. 1887. J.Pachoń-ski: Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1750-1815.1962.
TRATTNER: 1. Johann Thomas (1717-1798), wybitny drukarz i księgarz wiedeński. Od 1739 przez dziewięć lat pracował w sławnej drukarni Johanna Petera van Ghelena. W 1748 usamodzielnił się, wykupił drukarnię Johanna Jakoba Jahna od jego teściowej Marie E. Schilgen, rozbudował ją i rozpoczął pięćdziesięcioletni okres aktywnej działalności drukarskiej. W 1749 został drukarzem uniwersyteckim, w 1754 zaś przejął po zmarłym Ghelenie funkcję drukarza dworu cesarskiego z prawem wydawania druków urzędowych. Uzyskawszy liczne przywileje, stał się w krótkim czasie najwybitniejszym przedstawicielem swego zawodu w Wiedniu i całej monarchii austro-węgierskiej. Jego drukarnia wiedeńska posiadała 32 prasy. W miastach takich, jak Peszt, Triest, Innsbruck, Linz i Agram, uruchamiał filie drukarskie, tłocząc dzieła oryginalne i przekłady, pierwodruki i wznowienia, w j. wszystkich narodowości wchodzących w skład monarchii: niem., wł., czes., poi. i in., a ponadto w j. łac. i fr. Dzieła te obejmowały wszystkie dziedziny ówczesnego piśmiennictwa, od kalendarzy, podręczników szkolnych, druków urzędowych i gazet poczynając, na literaturze naukowej i pięknej kończąc. T. wydawał m. in. prace bibliograficzne M. *Denisa: Einleitung in die Buecherkunde (1777-1796), Nachłrag zu Wiens Buchdrucker-Geschichte (1793) i Suf-jragium pro Johanne de Spira Venetiarum typographo (1794). Uprawiał też na wielką skalę przedruki nielegalne. Równolegle prowadził działalność księgarską. Już w 1751 został księgarzem, nadwornym. Oprócz księgarni w Wiedniu zorganizował 26 składów księgarskich, m. in. we Frankfurcie n. M., Innsbrucku, Lipsku, Brnie, Ołomuńcu, Pradze, Peszcie, Preszburgu, Agramie, Trieście, Lwowie i Warszawie. W Wiedniu uruchomił także odlewnie czcionek, sztycharnie i introligatornie. W 1767 założył papiernię, a w 1768 drugą. W ten sposób skupił w swoich rękach wszystkie działy pracy, związane z produkcją i kolportażem książek. W uznaniu zasług dla rozwoju kultury otrzymał w 1764 szlachectwo cesarstwa rzymsko-niem., w 1790 zaś szlachectwo węg. Po pierwszej nobilitacji używał uszlachconej formy nazwiska: "Von Trat-tnern" lub "de Trattnern". Jego syn Joseph Anton (zm. 1779) był również drukarzem i księgarzem.
TRAWESTACJA
2. Johann Thomas (1776- po 1805), syn Josepha Antona, w 1793 pracował w firmie dziadka, po którym sukcesję objął formalnie w 1802, ale już po trzech latach sprzedał firmę jej dotychczasowemu kierownikowi Jo-sefowi Georgowi Uberreuterowi. 3. Jan Tomasz (ok. 1740 pocz. XIX w.) był spokrewniony z seniorem rodu o tych samych imionach. Wskazuje na to fakt, że podobnie jak tamten używał nazwiska w formie uszlachconej. Nie było to jednak pokrewieństwo z linii prostej. Początkowo przebywał w Wiedniu, gdzie zajmował się sztycharstwem. Z 1. 1767-1775 znane są jego sztychy z podobiznami Ferdynanda IV, króla Sycylii, Piotra Leopolda, arcyksięcia austr. (późniejszego cesarza Leopolda II) oraz księżniczki Józefy Marii (późniejszej żony cesarza Józefa II). W poł. 1783 przybył do Warszawy, gdzie 10 X jako tutejszy kupiec, rekomendowany przez Jana Dekerta, seniora konfraterni kupieckiej, przyjął prawo miejskie Starej Warszawy. W listopadzie 1783 założył w Warszawie tzw. Księgarnię Wiedeńską, która była filią domu księgarskiego wybitnego imiennika w Wiedniu. Mieściła się ona w pałacu Wołbromskich przy ul. Senatorskiej 460 i posiadała na składzie dzieła obcojęzyczne, sprowadzane głównie z Wiednia, oraz polskie, z oficyn drukarskich Warszawy, wśród nich m.in. pozycje wybitnych pisarzy poi. i zachodnioeuropejskiego Oświecenia. W 1. 1783-1787 T. wydawał katalogi księgarskie po niem., fr. i łac, świadczące o ambitnej działalności filii warszawskiej. Ogłosił także sporo anonsów księgarskich w prasie warszawskiej. Jego księgarnia była czynna jeszcze w czasach Sejmu Czteroletniego, ale nie wykazywała już szczególnej aktywności. Została zlikwidowana w połowie 1792, w okresie przewrotu targowickiego. Późniejsza działalność T. nie jest znana.
C.Wurzbach: Biographisches Lexicon des Kaiserthums Oester~ reich. 1882 t. 46. A. Mayer: Wiens Buchdruckergeschichte. 1887 Bd. 2. "Gazeta Warszawska" 1783-1792, "Gazeta Narodowa i Obca" 1792 (ogłoszenia księgarskie). Album Civile Civitatis Antiąuae Varsaviae, AGAD, Warszawa-Ekonomiczne, 749 (akt przyjęcia prawa miejskiego).
TRAUTZ Georg (zm. 1879), artysta-introligator, rodem z Niemiec, w 1830 osiadł na stałe w Paryżu. Od 1840 pracował u swego teścia A. *Bauzonneta (firma "Bau-zonnet-Trautz"), od 1851 prowadził warsztat samodzielnie. Był przedstawicielem historyzującej szkoły J. *Thouvenina. Sam sporządzał *tłoki wedle starych wzorów. Jego solidne, niełatwo otwierające się oprawy były wysoko cenione i poszukiwane. Tworzył około 200 opraw rocznie.
TRAWESTACJA (wł. travestire = przebierać się), zabieg pisarski zmierzający do ośmieszającego przekształcenia znanej wypowiedzi, urywku dzieła lub całego utworu wiadomego autora za pomocą skarykaturowania cech
i 2373
2374
TRAWIARNIA
języka i stylu oryginału lub zastosowania form wypowiedzi nie odpowiadających poważnej treści wzoru. Terminem T. określa się też osobny humorystyczny rodzaj literacki, będący wynikiem przedstawionego zabiegu.
TRAWIARNIA, wydzielona część *chemigrafii wyposażona w urządzenia do *trawienia kwasami wszelkiego rodzaju *klisz drukarskich.
TRAWIENIE, proces pogłębiania elementów nie-drukujących *formy drukowej kwasami lub innymi chemikaliami, bądź też za pomocą elektrolizacji. Przy sporządzaniu *klisz najczęściej stosowane jest T. chemiczne, w którym proces pogłębienia elementów niedrukujących oparty jest na reakcji metalu z kwasem azotowym, wodnym roztworem chlorku żelaza lub kwasem fluorowodorowym (f luoroforta); rzadko bywa używany kwas solny. T. chemiczne odbywa się przez zanurzenie płyty chronionej werniksem w roztworze kwasów umieszczonych w szklanych, porcelanowych lub winidurowych kuwetach; może odbywać się także w specjalnie do tego celu przeznaczonych maszynach (T. maszynowe). Trawić chemicznie można zarówno klisze kreskowe, jak i siatkowe. Jednym z rodzajów T. chemicznego jest T. jednostopniowe oparte na wykorzystaniu specjalnych roztworów protekcyjnych, gwarantujących otrzymanie elementów drukujących w jednym cyklu produkcyjnym, bez potrzeby stosowania kilku trawień. T. elektrolityczne odbywa się w wannie galwanicznej (*Galwanizowanie) pod działaniem prądu przepuszczanego przez elektrolit. Płytę cynkową lub miedzianą ze skopiowanym i odpowiednio zabezpieczonym rysunkiem zawiesza się na anodzie (stąd często spotykana nazwa: trawienie anodowe) w wannie galwanicznej. W czasie przepływu prądu przez roztwór z miejsc niedrukujących (nie zabezpieczonych) metal przechodzi do roztworu, tj. następuje proces identyczny w skutkach z normalnym procesem T. chemicznego. T. na kamieniu litograficznym przeprowadza się w celu utworzenia trwałych elementów niedrukujących. Do T. na kamieniu używa się kwasu azotowego w roztworze gumy arabskiej lub dekstryny.
Zob. też Metalotypia, Otrawianie, Trawiarnia, Wykrywanie.
TRAWIONE (MOKRE) TECHNIKI GRAFICZNE, określenie wszystkich technik artystycznych wykonywanych przy użyciu kwasu *akwaforta, *akwatinta, *odprysk, *kredkowy sposób, cynkografia artystyczna (*Chemigrafia).
TRAWIONKA, chemiczno-mechaniczna metoda wykonywania podkładek *klisz półtonowych.
T. kredowa. Surowcami są: folia kredowana spe" cjalny papier kredowany w różnych gatunkach, zaopa~ trzony w jedno- lub dwustronną warstwę kredy, roztwór chlorku wapnia albo nadchlorek sodu oraz mocna czarna farba specjalna do trawionek. Za pomocą tej farby wyko-
Maszyna do trawienia ,,Lithotex"
nuje się odbitkę kliszy przeznaczonej do podłożenia na folii kredowej, którą wkłada się do kąpieli w ługu. Warstwa kredy zostaje rozpuszczona w miejscach nic chronionych farbą odbitki na folii, proporcjonalnie do ilości znajdującej się w danym miejscu farby, i powstaje w ten sposób na folii relief o wypukłościach odpowiadających wartościom tonalnym obrazu. Po wytrawieniu folii, wypłukaniu jej i wysuszeniu nakleja się T. kredową na arkuszu podkładki na cylindrze lub płycie dociskowej, tak że kontury jej muszą się pokrywać z odbiciem ilustracji na arkuszu podkładki.
T. proszkowa. Metoda polega na tym, że za pomocą odpowiednich proszków zostaje utworzony wypukły relief na odbitce kliszy półtonowej, w którym ciemniejsze partie obrazu przyjmują Święcej proszku niż jasne. Odbitkę wykonuje się za pomocą specjalnej farby pigmentowej na specjalnym papierze. Potem rozrzuca się na obrazie proszek za pomocą delikatnego pędzla. Zależnie od różnych ilości farby, znajdujących się na miejscach obrazu
2375
2376
TRĘBICKI
0 różnych odcieniach, pozostaje na odbitce proszek w warstewce o rozmaitej grubości. Po usunięciu nadmiaru proszku przysypuje się odbitkę innym proszkiem, który wypełnia pory powstałe w warstwie pierwszego proszku. Przy nakładaniu drugiego proszku czyści się cienkim pędzlem jasne partie obrazu. Po usunięciu zbywającego drugiego proszku w metodzie "Marzio" kładzie się arkusze przetłuszczonego papieru dla związania warstwy proszkowej, a w metodzie "Primaton" stapia się proszek nad ogniem. Po zakończeniu procesu T. proszkową przykleja się na zasadniczym arkuszu *obciągu.
Zob. też Podkładanie P. ilustracji.
TREBNIK, książka liturgiczna bizantyńsko-słow., zawierająca porządek udzielania sakramentów, sakramenta-liów, błogosławieństw i teksty różnych modlitw.
T. duży (od dwu do pięciu części) w cz. pierwszej zawiera: porządek udzielania sakramentów, poświęceń
1 błogosławieństw rezerwowanych dla bpa oraz ceremonii żałobnych (występujących czasem w cz. drugiej). Następne części T. zawierają: modlitwy i błogosławieństwa na różne okazje roku liturgicznego, w potrzebach prywatnych i publicznych, *miesacesłow, czasem alfabetyczny spis imion. T. mały kijowski (1649) umieszcza w *aneksach formuły przyjmowania innowierców, a T. rzymski (1945--1953) modlitwy błagalne z różnymi prokimenami i *perykopami ewangelicznymi. Odpowiednikiem T. w liturgii rzymskiej jest *rytuał rzymski.
T. mały jest wyborem częściej używanych tekstów zaczerpniętych z T. dużego.
T. uzupełniający zawiera porządek błogosławieństw związanych głównie z poświęceniem świątyni i przedmiotów użytku sakralnego.
TREBST Hans (1895-1935), bibliotekarz niem. Od 1928 pracował w Bibliotece Krajowej w Dreźnie, w 1934 objął w tymże mieście kierownictwo Biblioteki Wyższej Szkoły Technicznej. Przedmiotem zainteresowania T. były katalogi i katalogowanie, zwłaszcza rzeczowe. Jest autorem pracy o analitycznym katalogu rzeczowym, wiążącym elementy katalogu przedmiotowego z systematycznym; szczególną uwagę zwrócił w swym studium na metodyczną stronę budowy katalogu (Studien zu einer analytischen Sachkatalogisierung, Leipzig 1931). Jako przewodniczący komitetu katalogowania rzeczowego opracował studium o katalogach większych bibliotek niem.: Die Kataloge der grosseren Bibliotheken des deutschen Sprachgebietes. Ergebnisse einer Umfrage des Ausschusses fur Sachkatalogisierung vom 1. Sept. 1933 (Berlin 1935).
TRECESIUS Andrzej zob. TRZECEESKI Andrzej.
TRECHSEL Joaunes z Moguncji, drukarz, rysownik czcionek i giser lyoński. Drukował w 1. 1488-1498, prze-jąwszy warsztat po Nicolasie Philippi. Od 1492 zatrudniał w swojej oficynie w charakterze korektora wybitnego humanistę i drukarza J. *Badego, późniejszego zięcia, którego kilka prac opublikował. Większość produkcji oficyny T. stanowiły dzieła z zakresu teologii, homiletyki i medycyny. Wybitnym osiągnięciem wydawniczym T. były bogato ilustrowane Comoediae Terencjusza (1493), jedna z najpiękniejszych książek fr. XV w.
C. Claudin: Histoire de 1'imprimerie en France au XVe et XFfe s. T. 4. 1914. A. Martin: Le Liure illustre en France au XVe s. 1931.
TREŚĆ w sensie bibliologicznym, zespół składników wyobrażeniowych i pojęciowych mieszczących się w znaczeniowej *zawartości dzieła lub jego części, odwzorowy-wany w świadomości czytelnika lub słuchacza. W rozumieniu potocznym T. oznacza sens ideowy i zawartość fabularną dzieła w odróżnieniu od jego cech formalnych (kompozycja, język i styl).
TRETER: 1. Tomasz (1550-1610), duchowny, sekretarz kardynała Hozjusza, Stefana Batorego oraz Anny Jagiellonki. Uczony, pisarz i rytownik, ilustrator-dyletant. Położył wielkie zasługi na polu polskiego rytownictwa ilustr. Umieścił swoje miedzioryty w dziełach: In Quinti Horatii Flacii... Poemata... Index (1575), Typus Ecclesiae Catholicae, Christus crucifixus, Roma Sancta (1573-1575), Vita et miracula S. Patris Benedicti (1580), Theatrum virtutum Stanislai Hosii (1588), Regum Poloniae Icones, czyli Orzeł Tretera (1591), Stephanus primus Dei Gratia Rex Poloniae wiersz łac, Vitae Episcoporum Posnaniensium Długosza (1604). 2. Błażej (daty życia nieznane), bratanek Tomasza, z którym współpracował i wykonał ryc. do następujących dzieł: T. Treter, Sacratissimi Corporis Christi historia et miracula (Braniewo 1609), Szczerbie, Promptuarium statutorum et constit. Regni Poloniae (Braniewo 1604) oraz Symbolica vitae Christi meditatio (Braniewo 1612).
Thieme-Becker XXXIII. E. Rastawiecki: Słownik mala-rzów polskich. T. 3. 1857. E. Rastawieckł: Słownik rytowników polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych. 1886. Drukarze. T. 4. 1962.
TRĘBICKI Władysław (1806-1861), bibliograf i bibliofil. Opracował kartkową nie wydaną *bibliografię z zakresu historii literatury poi. Ogłaszał artykuły w "Bibliotece Warszawskiej", m. in. w 1841 pozytywną ocenę dzieła A. *Jochera Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk. Zgromadził kilkutysięczny księgozbiór złożony z dzieł poi. i Polski dotyczących. W 1847 T. zakupił zbiór rękopisów i druków pozostałych po Michale Bobrowskim.
2377
2378
TRIADA FARB
Po 1861 bibl. T. przeszła na własność Biblioteki Ordynacji Zamojskiej w Warszawie.
TRIADA FARB. Teoretycznie biorąc każdy oryginał barwny można byłoby odtworzyć trzema farbami żółcienia, czerwienią i błękitem pod warunkiem, że ich charakterystyka spektralna byłaby zbliżona do charakterystyki tzw. idealnych farb i że byłyby one przezroczyste. Ponieważ takich farb nie udało się jeszcze wyprodukować, w praktyce korzysta się z zestawów farb połączonych w tzw. triady, z których wybiera się zestaw najodpowiedniejszy do reprodukowanego oryginału. Asortyment farb do trój- i czterobarwnego druku powinien składać się przynajmniej z dwu żółtych, trzech czerwonych trzech niebieskich, które łączy się w odpowiednie triady. W druku trójbarwnym stosuje się farby mniej czyste w kolorycie niż farby do druku czterobarwnego, co ułatwia wydobycie cieni i zwiększenie plastyki, oczywiście kosztem czystości odcieni w światłach. Czerń w druku trójbarwnym otrzymujemy przez nakładanie na siebie żółcieni, czerwieni i błękitu. W druku czterobarwnym, wprowadzając dodatkową farbę czarną, należy stosować normalne farby o najwyższej czystości. Zob. też Skala barw.
TRICESIUS Andrzej zob. TRZECIESKI Andrzej.
TRINITY COLLEGE LIBRARY zob. WIELKA BRYTANIA Biblioteki.
TRIOD CWIETNAJA, książka liturgiczna bizan-tyńsko-słow., zawierająca porządek Służby Bożej jako codziennej oficjalnej modlitwy Kościoła, dla świąt ruchomych cyklu tygodniowego przypadających w okresie wielkanocnym. Liturgiczny porządek T.c. odnosi się do okresu zaczynającego się Wielkanocą, a kończącego się niedzielą Wszystkich Świętych (pierwsza niedziela po Zesł. Ducha Św.). Niektóre wydania T.c. rozpoczynają się formularzem soboty św. Łazarza (np. wyd. lwowskie z 1642 i 1730 oraz poczajowskie z 1746 i 1768).
T.c. notnago pienia zawiera opracowanie nutowe wybranych z T.c. tekstów pieśni dla świąt i dni tygodnia.
TRIOD POSTNAJA, książka liturgiczna bizan-tyńsko-słow., zawierająca porządek Służby Bożej jako codziennej oficjalnej modlitwy Kościoła, dla świąt ruchomych cyklu tygodniowego przypadających w okresie Przedpościa i Wielkiego Postu. Liturgiczny porządek T.p. odnosi się do niedziel Przedpościa (począwszy od niedzieli Celnika i Faryzeusza) i do dni powszednich (począwszy od soboty Mięsopustnej). Okres liturgiczny zawarty w T.p. kończy się Wielkim Tygodniem. Niektóre
Karta tytułowa z Triod cwietnaja
wydania T.p. kończą się formularzem piątku szóstego-tygodnia Wielkiego Postu (np. wyd. kijowskie z 1646, lwowskie z 1717 i osiemnastowieczne wydania poczajowskie). Na końcu książki umieszczany bywa *Synaksar.
T.p. notnago pienia zawiera opracowanie nutowe wybranych z T.p. tekstów pieśni dla świąt i dni tygodnia.
TRIPLEX zob. TEKTURA (dwustronnie kryta).
TRITHEMIUS (Heidenberg) Johannes (1462-1516), niem. teolog, historyk i bibliograf. Jako opat klasztoru benedyktynów w Sponheim zreorganizował bibl. klasztorną, znacznie ją powiększając. Z licznych jego dzieł charakter biobibliograficzny mają: Liber de scriptoribus ecclesiasticis (Basel 1494); Catalogus illustrium virorum Germaniam...
2379
2380
TRYLOGIA
exornantium (Mainz 1495); Carmelitana bibliotheca sive... carmelitanae religionis scriptorum et eorum operum catalogus (Firenze 1593, wyd. pośmiertne w oprać. red. Pierre de Lichta). Z dzieł tych największe znaczenie miało pierwsze księga o pisarzach kościelnych. Zawarł w niej T. w układzie chronologicznym informacje o 963 autorach i ich dziełach (ok. 9000), przeważnie rękopiśmiennych. Na końcu księgi dał indeks alfabetyczny imion autorów.
Th. Besterman: Lej Dibuts de la bibliographie mithodiąue. 1950. P. Lehman n: Merkwiirdigkeiten des Abtes J.T. 1961. "Sitzungsber. der Bayer. Akad. der Wiss. Philos.-Hist. Kl." H. 2.
TRNKA Bartos (zm. 1533), introligator i malarz, kapłan i kaznodzieja czes. w kościele Św. Wita w Czeskim Krumłowie. W 1. 1495-1533 prowadził własną introliga-tornię. Używał *tłoka z cierniową koroną w czteroliściu gotyckim z inicjałami B.T. Sam wyrzynal tłoki, złocił oprawy i malował *brzegi książek.
P. Hamanova: Z dlfin kniźni vazby. 1959.
TROJANOWSKI Edward (1873-1930), malarz dekorator, grafik książkowy, krytyk artystyczny. Studiował w Akademii Petersburskiej, Monachium i Academie Julien w Paryżu. Od 1901 przebywał w Krakowie, od ok. 1905 w Warszawie. Uprawiał w szerokim zakresie grafikę i zdobnictwo książkowe, opierając się głównie na motywach ludowych. Był jednym z wspólzałożycieli Tow. Polska Sztuka Stosowana, wchodził w skład redakcji jego wydawnictwa, projektował ozdoby książkowe.
TROPARIUM (gr. i łac), biega łac. śpiewu liturgicznego, zawierająca zbiór tropów. Znane od IX-XVI w. tropy polegały na wzbogaceniu melodii gregoriańskich, zwłaszcza w śpiewie Kyrie eleison, a stopniowo również na wzbogaceniu i uzupełnieniu ich treści. Głównymi ośrodkami tropowania były St Gallen i Limoges, ale tropy rozpowszechniły się szybko poza Rzymem. Tropem litanijnym był hymn Bogurodzica, w pierwotnym brzmieniu zapewne z X-XI w.
J. Chailley: Histoire musicale du Moyen Age. 1950. Ś J. Wo-ronczak: Tropy i sekwencje w literaturze poi. do poi. XVI w. "Pam. Liter." 1952.
TROSCHEL Adolf Henryk Ferdynand (zm. 1813), księgarz gdański. W 1. 1792-1810 T. był właścicielem księgarni przy ul. Szerokiej, miał kontakty również z drukarzami spoza Gdańska, np. z Kanterowską oficyną (*Kanterowie) w Kwidzynie. T. pełnił ponadto funkcję pośrednika w rozprowadzaniu kalendarzy ("Calender--Faktor") na Prusy Zachodnie. Znane są jego katalogi księgarskie.
TROY-TYPE zob. PISMO GOTYCKIE.
TRÓJNÓŻ zob. MASZYNY INTROLIGATORSKIE.
TRUBAR (Truber) Primoz (1508-1586), wydawca i tłum. piśmiennictwa reformacyjnego na j. południowo-słow., działający w Niemczech, dokąd schronił się po opuszczeniu Lubiany. W 1547 przybył do Norymbergi, potem osiadł w Tiibingen i korzystając z opieki księcia Krzysztofa Wirtemberskiego, rozpoczął działalność przekładową, której owocem był m. in. Nowy Testament i Psałterz w j. słoweńskim. W 1561 Trubar został kierownikiem założonej przez H. *Ungnada von Sonneck drukarni w Urach k. Tiibingen, wyposażonej w czcionki cyry-lickie i głagolickie. W ciągu czterolecia 1561-1564 wyszło z niej 28 druków, m. in. książki serbsko-chorw. i słoweńskie. Po zlikwidowaniu ośrodka w Urach T. pozostał w Niemczech, oddając się pracy przekładowej. Działalność jego miała znaczenie nie tylko dla rozwoju reformacji wśród płd. Słowian, ale i dla ich narodowego piśmiennictwa.
L. Plav5ić: Srpske śtamparije od krają XV do sredine XIX. 1959.
TRUCHMIENSKIJ Afanasij (XVII w.), ros. rytownik. Wiadomości o jego życiu i działalności są bardzo skąpe. Pracował przy Zbrojowni na Kremlu w drugiej poł. XVII w. Wykonywał, w doskonale przez siebie opanowanej technice miedziorytu, wszystkie prace ilustracyjne Sz. *Uszakowa. Przypuszcza się, że wydany na przełomie XVII i XVIII w. Synodyk był rytowany na miedzi przy udziale T. W jego pracach dają się zaobserwować tendencje realistyczne oraz korzystanie z motywów włoskiego Odrodzenia.
TRUTOWSKIJ Konstantin (1826-1893), ros. malarz realista, ilustrator. Ilustrował dzieła poetów i pisarzy ros. i ukr., jak Puszkin, M. Lerrnontow, M. Gogol, T. Szew-czenko, M. Wowczok i in. Jednym z najwybitniejszych osiągnięć są jego ilustr. do bajek Kryłowa (1864). Tematy tych utworów w nowej interpretacji T. posłużyły jako pretekst do ukazania istniejących stosunków obyczajowo-społecznych. Są to pierwsze tego typu ilustracje-satyry. Rys. przeznaczone do reprodukcji i w technice drzeworytu wykonywał T. piórem.
A. Artiuchowa: K.O.T. 1929.
TRYLOGIA (gr.), pierwotnie nazwa trzech tragedii gr. jednego autora, związanych z sobą tematycznie wedle następstwa treściowego legendy lub mitu, tworzących jednolite widowisko teatralne. T. uzupełniona tzw. dramatem satyrowym tworzyła tetralogię (np. Ajschylosa Oresteja: Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy oraz dramat satyryczny Proteusz). Literacka tradycja T. weszła do dra-
2381
2382
TRYPTYK
matu europejskiego i jest żywa aż do naszych czasów (Strindberg, R. Rolland, O'Neill). W czasach nowożytnych kompozycyjna zasada T. została przejęta przez epikę, szczególnie zaś przez powieść, i ukształtowała zbudowany z trzech utworów cykl powieściowy, np. H. Sienkiewicza lub Reymonta (Rok 1794).
TRYPTYK (tryptych) zob. DYPTYK (dyptych).
TRZASKA, EVERT i MICHALSKI. Księgarnia Wydawnicza S.A. w Warszawie (1920-1963), jedna z najpoważniejszych firm księgarskich i wydawniczych Polski międzywojennej. Założycielami firmy byli dwaj wytrawni księgarze, Władysław Trzaska (zm. 1964) i Jan Michalski, przy finansowej pomocy przemysłowca Józefa Ludwika Everta. Ożywioną działalność wydawniczą T.E.M. rozpoczęła w 1922, przez dwa pierwsze lata swego istnienia umacniając się na rynku jedynie jako duża księgarnia z asortymentem książek poi. i zagranicznych. Dużą rolę odegrał tu reprezentacyjny lokal księgarni w gmachu Hotelu Europejskiego przy ul. Krakowskie Przedmieście 13. Zakres działalności wydawniczej firmy obejmował m. in. medycynę, technikę, sztukę, geografię, samouczki i słowniki do nauki języków obcych oraz leksykony i encyklopedie. Od 1924 redakcję wielkich dzieł zbiorowych T.E.M. objął S. *Lam. Ważniejsze wydawnictwa Księgarni T.E.M. okresu międzywojennego to: Podręczny słownik geograficzny (2 tomy, 1500 stron druku, 30000 nazw, 100 map), Ilustrowana encyklopedia T.E.M. (5 tomów + suplement, 110000 haseł, 3000 ilustr.), Polska, jej dzieje i kultura (3 tomy, 2170 stron, 6500 ilustr; dzieło to uzyskało Grand Prix w 1937 na Światowej Wystawie w Paryżu), Leksykon ilustrowany (w 1 tomie, 4200 ilustr.), Encyklopedia powszechna dla wszystkich A-Z (w 1 tomie), Encyklopedia powszechna (w 2 tomach), Encyklopedia XX wieku, Encyklopedia staropolska (w 2 tomach), Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych, Słownik ortograficzny, Słowniki: polsko-angiel-ski, -francuski, -niemiecki i odwrotnie, samouczki języków obcych: 1000 słów po angielsku, 1000 słów po francusku, 1000 słów po niemiecku oraz 1000 słów po hiszpańsku, wielkie dzieła zbiorowe, jak Wielka historia powszechna (6 tomów), Wielka wojna (2 tomy), Wielka literatura powszechna (7 tomów), Wielka geografia powszechna (11 tomów) i in. Nakładem firmy T.E.M. ukazały się ponadto ciekawe serie wydawnicze, jak Biblioteka Podróżnicza (18 tomów),
Sygnet wydawniczy firmy
Biblioteka Wiedzy (48 tomów), zapoczątkowana tuż przed wojną Biblioteka Dnia Dzisiejszego (3 tomy), Biblioteka Automobilisty (11. tomów), Biblioteka Fotograficzna (7 tomów). Na wyróżnienie zasługują również duże monografie, jak F. Kopery Dzieje malarstwa w Polsce (3 tomy), J.S. Bystronia Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, praca zbiorowa pod red. J. Czekanowskiego Człowiek, jego rasy i życie. Firma wydała również ilustrowane przewodniki po Warszawie w j. ang., fr. i niem. Katalog na 1939 znajdujących się w sprzedaży tytułów wydawniczych obejmował 420 pozycji. Druk większości tych luksusowych wydawnictw, przeważnie na pięknym papierze "mirkowskim" z *Jeziorny, 'wykonany został pizez najlepszą poi. drukarnię okresu międzywojennegoDrukarnię Narodową w Krakowie. Realizacja tak dużej, jak na warunki przedwojenne, ilości pomnikowych i kosztownych wydawnictw T.E.M. była możliwa dzięki nowatorskim metodom zarówno produkcji, jak i sprzedaży tych dzieł: wielotomowe, bogato ilustrowane dzieła zbiorowe czy encyklopedie były wydawane częściami w formie regularnie ukazujących się zeszytów, sprzedawanych bądź w prenumeracie, bądź na raty za pośrednictwem kilkuset rozsianych po całym kraju akwizytorów. O rozmiarach tej formy spizedaży świadczy fakt, że wojenne straty firmy z powodu nic zapłaconych rat wyniosły około 5000000 zł. Stały personel T.E.M. w 1939 liczył 128 osób. Wojna prawie doszczętnie zniszczyła firmę. W wyniku bombardowania Warszawy w 1939 spłonęły magazyny gotowych książek i arkuszy *in crudo przy ul. Wareckiej 12 i 14. Wyrzucona z Hotelu Europejskiego firma przeniosła się na tyły pałacu Staszica przy ul. Nowy Świat 72. W okresie okupacji firma T.E.M. subsydiowała tajne nauczanie, popierała naukowców, skupowała rpsy z myślą o akcji wydawniczej w okresie powojennym. W czasie powstania warszawskiego zniszczona została reszta dobytku księgarni T.E.M. Ofiarą powstania i ostatniej wojny padli również pracownicy firmy, jak współwłaściciel księgarni Jan Michalski oraz jego syn Czesław, kierownik działu zagranicznego Jerzy Herdan, pracownik działu poi. S. Woźniak, najstarszy woźny ks^g-garni A. Piasecki oraz bratanek Władysława, Henryk Trzaska. W 1945 Władysław Trzaska już bez wspólników (J.L. Evert wycofał się ze spółki jeszcze w 1937) reaktywował Księgarnię T.E.M. w odbudowanym lokalu swojego domu przy ul. Marszałkowskiej 51. T.E.M. zmienił wówczas status prawny ze spółki akcyjnej na spółkę z ogr. odpow. Dzięki wytężonej pracy ocalałej z zawieruchy wojennej małej, ale doborowej garstki dawnych pracowników firma stała się wkrótce dużą księgarnią asortymentową (poi. i zagraniczną). T.E.M. rozwijała również ożywioną działalność wydawniczą, podejmując takie serie, jak Biblioteka Autorów Polskich, Biblioteka Autorów Francuskich, Biblioteka Kultury, Biblioteka Meandra,
2383
2384
Biblioteka Szkoły Głównej Handlowej, oraz encyklopedyczne techniczne dzieła zbiorowe, jak Podręcznik inżynierii, Podręcznik budowlany i Podręcznik inżyniera elektryka (ukazujące się również zeszytami). Po wojnie dział wydawniczy T.E.M. prowadzili: w zakresie literatury pięknej pisarka Halina Auderska, literaturę techniczną i naukową córka właściciela Hanna Kalinowska oraz Filip Trzaska. W ostatnich 10 latach swego istnienia działalność firmy T.E.M. sprowadzała się tylko do dodruków swoich tytułów wydawniczych oraz do prowadzenia antykwariatu księgarskiego. Kurczeniu się działalności towarzyszyły kolejne zmiany lokalu księgarni: z Marszałkowskiej 51 na Bracką 20, potępi na Szpitalną 4 i na Piękną 39. W 1963, po 64 latach pracy w księgarstwie, głównego założyciela firmy Władysława Trzaskę przeniesiono na emeryturę dla zasłużonych.
TRZECIESKI (Trzycieski, Tricesius, Trecesius) Andrzej młodszy (ok. 1530-1584), poeta nowołaciński, działacz reformacyjny, bibliotekarz króla Zygmunta Augusta, bibliofil. Należał do wybitniejszych umysłów swojej epoki. Po śmierci ojca, Andrzeja (zm. 1547), przejął jego troskę o pomnażanie biblioteki królewskiej; odbył w celu powiększenia jej zbiorów wiele podróży zagranicznych. Najświeższymi nowościami uzupełniał też założoną przez ojca piękną bibl. prywatną, której oddziaływanie objęło szeroki krąg postępowych intelektualistów poi. XVI w. W epigramatach De Iusti Ludovici Dęci i etfi-liorutn eius bibliotheca oraz De laudibus terrae Siradiensis et praedara Io. Christoporini bibliotheca {Carmina, Warszawa 1958) wychwalał bibliofilstwo *Decj uszów i kasztelana sieradzkiego Jana Krzysztoporskiego (zjn. 1585).
J. Krókowski: A.T., poeta-humanista i działacz reformacyjny. 1954.
TSCHERNING: 1. Dawid (ok. 1610-ok. 1694), rytownik, ilustrator, wydawca i antykwariusz. Ur. w Bolesławcu na Dolnym Śląsku, przebywał kolejno w Szwajcarii, w Strasburgu (u Jakoba van der Heydena zdobył zawód sztycharza). W 1. 1641-1643 czynny jako ilustrator w Grazu, następnie we Wrocławiu (1644), gdzie wyd. własnym nakładem podręcznik poprawnego rys. Reiss-Buechlein Jacob von der Heyden, ilustrowany 30 miedziorytami. W 1645 w czasie pobytu w Krakowie nawiązał stosunki z miejscowymi oficynami wydawniczymi, rozwinął ożywioną działalność ilustratorską i stał się jednym z najpopularniejszych ilustratorów w Polsce (np. karty tyt. do dzieł Samuela Twardowskiego Władysław IV, Leszno 1649; Szymona Okolskiego Orbis Polonus, b.r.; Jacka Liberiusza Gospodarz Nieba y Ziemi, Kraków 1650). W tym czasie zaopatrywał też w ryc. wydawnictwa śląskie (podręcznik liternictwa Wilhelma Schwarza Deutsche u. lateinische
TURCJA
Fundamental-Schriften, Wrocław 1658, 59 miedzior.). Ok. 1658 T. przeniósł się do Brzegu, gdzie założył własną pracownię. Nawiązał kontakty z dworem Piastów śląskich, dla nich też dostarczał ryciny portretowe do różnych druków, np. do Drzewa genealogicznego Piastów śląskich (1674-1676). 2. Jan (1652-1732), syn Dawida, sztycharz ilustrator, ur. w Krakowie, kształcił się w warsztacie ojca w Brzegu. Przebywał we Wrocławiu, w Królewcu (1684), Ołomuńcu (1685), Ratyzbonie. Czynny w Brzegu. Ryciny jego to postacie i sceny hagiograficzne, portret}', karty tyt., ekslibrisy, odznaczające się wysokim poziomem technicznym, stylistycznie nawiązują do ilustratorstwa fr.-holend. Spośród ilustr. wykonanych techniką miedzio-rytniczą wyróżniają się portrety ostatniego Piasta śląskiego Jerzego Wilhelma (1676) i Bogusława Bojanowskiego (1691) oraz karta tyt. do dzieła Michała Chwałkowskiego Regni Poloniae ius publicum (Regiomonti 1684). J.T. kontynuował współpracę nawiązaną przez ojca z wydawcami poi. (Częstochowa, Gdańsk, Warszawa, Królewiec).
A. Więcek: Dawid i Jan Tscherningowie oraz ich ryc. o poi. tematyce. "Biul. Hist. Sztuki" 1956 nr 4. A. Więcek: Grafika śląska XVII i XVIII w. 1961.
TUGRA zob. MONOGRAM.
TUNEZJA zob. AFRYKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
TURCJA. Na ogólną liczbę ludności 31880000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, specjalnych 65, powszechnych 431. Wydano w 1966: książek 5442 tyt., w tym przekładów 660; czasopism 1890 tyt., w tym gazet 714.
Bibliofilstwo. Od XV w. bibliofilskie tradycje *islamu kontynuowano w T. głównie na dworach panujących. Mecenas kultury i nauki sułtan Mehmed II Fatih (Zdobywca, 1432-1481) założył bibl. w sułtańskim pałacu Topkapi w Stambule; przekazał też pewną liczbę rpsów meczetom Eyyuba i Fatih, zbudowanym za jego panowania. Miłośnikiem książek był sułtan Ahnied III (1673--1736), który wzniósł pięć bibl. w różnych dzielnicach Stambułu. Bibliofilami byli też liczni wezyrowie, m. in. Ali Pasa Hekimoglu (1689-1758), Amca-zade Hiiseyin Pasa (1644 (0-17O2), Kara Mustafa Pasa Merzifonlu (1634--1683), Kopriilii-zade Fazil Ahmed Pasa (1635-1676). Posiadali oni duże księgozbiory, włączone potem częściowo do bibl. Fatih, która stała się podstawą Biblioteki Narodowej. Poważnym bibliofilem był uczony, poeta, historiograf Esad Effendi Muhammed (1789-1848). Zgromadzona przez niego bibl., licząca ponad 4000 dzieł naukowych, weszła później w skład bibl. Siileymaniye. Do wybitnych
2385
2386
TURCJA
bibliofilów XIX w. należeli mężowie stanu: Mehmed Sa'id Pertev Pasa (1785-1837), fundator bibl. w Skutari (azjatycka dzielnica Stambułu), oraz Resid Pasa Mustafa (1800-1858). Ich zbiory znalazły się później w bibl. Fatih. Największym bibliofilem przełomu XIX i XX w. był historyk i orientalista Ali Emiri (1857-1924). Ofiarował on swój 15-tysięczny księgozbiór do użytku publicznego. Z jego inicjatywy powstała w Stambule Biblioteka Narodowa zw. Fatih. W skład licznych bibl. tureckich weszły zbiory prywatne bibliofilów. Np. założona w XVIII w. bibl. Murat Molła obejmuje 6 prywatnych zbiorów, 3. bibl. Suleymaniye przy meczecie wzniesionym przez Sulejmana Wspaniałego 30 prywatnych kolekcji. Liczby te świadczą o dużym rozwoju zbieractwa książek na terenie Turcji.
Bibliografia. W XVII w. Katip Czelebi opracował pierwszą bibliogr. tur.: Kastal-zunun 'an asami ul-Kutub wal-funun zawierającą 14501 tyt. dzieł wydanych w j. arabskim, perskim i tureckim oraz informacje o 9512 autorach. Bibliogr. ta miała kilka wydań (1858, 1941-1943), uzupełnień (1945-1947) i przekładów (w XVII w. na j. fr., w XIX na j. łac.). W 1928 wprowadzono w T. alfabet lac. Zał. w 1946 w Ankarze Biblioteka Narodowa prowadzi główne prace bibliogr., m. in. bibliogr. druków z 1. 1729--1928. Ustawa o ^egzemplarzu obowiązkowym (1934) umożliwiła Ministerstwu Oświaty wyd. w 1. 1934-1953 "Tiirkiye Bibliyografyasi", bieżącej bibliogr. narodowej
0 różnej częstotliwości. Pod tym samym tyt. wydrukowano dwie *komasacje za 1.1928-1938 (t. 1-2, 1939) oraz za 1. 1939-1948 (t. 1-3, 1957-1964). Instytut Bibliograficzny, powstały w 1952 przy Bibliotece Narodowej, opracowuje *katalog centralny czasop. i dzieł zagranicznych oraz wydaje od 1952 kwartalną bibliogr. zawartości czasop. "Tiirkiye Makalerer Bibliyografyasi". W 1955 Instytut Bibliograficzny przejął też obowiązek publikowania wspomnianej poprzednio ogólnej bibliogr. narodowej. Z bibliogr. specjalnych należy przede wszystkim wymienić dzieło Erver Koray'a Tiirkiye Tarih Yayinlan Bihliyograjyasi 1729-1950 (Bibliografia tureckich publikacji historycznych) z 1952.
A.Ch. Rafikow: Bibliograficzeskije ukazatieli i pieczatnyje katalogi Tunii. "Sow. Bibliogr." 1961 wyp. 1.
Biblioteki. Podobnie jak w całym świecie *islamu pierwsze bibl. powstawały przy meczetach i klasztorach, z kolei tworzono je w pałacach sułtanów i dostojników państwowych. Najstarszą, częściowo zachowaną do dziś, jest bibl. w Stambule (w pałacu Topkapi) zał. w drugiej poł. XV w. przez sułtana Mehmeda II, który połączył w całość 17 bibl. pałacowych, a część zbiorów przekazał meczetom Eyyuba
1 Fatih. W 1719 sułtan Ahmed III wzniósł budynek bibl. na podwórzu pałacu Topkapi, a na bibliotekarza powołał poetę Nedima. Księgozbiór meczetu Fatih, po-
siadający wiele cennych rpsów, powiększany przez kilka wieków zbiorami sułtanów, wezyrów, mężów stanu i uczonych, stał się zaczątkiem Biblioteki Narodowej (13000 rpsów arabskich, perskich i tureckich) zał. w 1918 przez historyka i bibliofila Ali Emiri. W XVII w. powstała w Stambule bibl. Koprulii Kiitiiphanesi, zał. przez W. Wezyra, bogata w rpsy ogromnej wartości. W XVIII wiek sięgają bibl.: przy meczecie Aya Sofya, Suleymaniye (wzniesiona przez sułtana Sulejmana Wspaniałego), Velied-din (włączona w 1882 do bibl. publicznej przy meczecie Bayezid) i wiele in. Bibliotekarstwo nowożytne, powstałe w XIX w., rozwinęło się zwłaszcza po drugiej wojnie światowej. W 1946 powstała z zasobów bibliotek Domów Ludowych Biblioteka Narodowa (Milli Kutuphane) w Ankarze, na której czele stanął jeden z pionierów nowoczesnego bibliotekarstwa tureckiego, Aduan Otuken. Liczy ona ponad 200000 wol., posiada *egzemplarz obowiązkowy, od 1955 jest ośrodkiem bibliogr. prowadzącym bieżącą bibliogr. narodową oraz ośrodkiem szkoleniowym. Prócz bibl. uniwersyteckich w Stambule i Ankarze placówkami naukowymi są bibl. tow. naukowych oraz Biblioteka Parlamentu, przy szkołach wyższych liczne bibl. wydziałowe. Bibl. naukowe są z reguły prezencyjne ^Biblioteki prezencyjne). Bibliotekarstwo powszechne jest dopiero w zawiązku. Większe bibl. publiczne znajdują się w Ankarze, Stambule, Brussie i in. miastach. We wsiach i miasteczkach działają bibl. domów ludowych i świetlic, których księgozbiory liczą 1000-5000 wol. W 1955 na Uniwersytecie w Ankarze w oparciu o wzory amerykańskie zorganizowano szkołę bibliotekarską.
L. Thompson: Awaking library conciousness in the Middle East. "Libr. Quart." 1954 nr 2. Repertoire des bibliotheques de Turquie. 1957.
Drukarstwo. Już od pocz. XVI w. pracowały w Konstantynopolu drukarnie: hebrajska, armeńska i grecka, ale tur., tłoczącą arabskimi czcionkami, ziłożył dopiero w 1727 węg. poturczeniec *Ibrahim Effendi, zw. Muteferrika, korzystający z pomocy wielkiego wezyra Ibrahima Damad i sekretarza sułtańskiego Said EffendTego. Muteferrika był równocześnie drukarzem, tłumaczem i rysownikiem. Oprócz 17 dzieł wydrukował też mapy mórz Marmara i Czarnego oraz Persji i Egiptu. Po jego śmierci w 1745 wegetowała oficyna jeszcze kilkadziesiąt lat, aż sułtan Abd-Ul-Hamid I polecił zorganizować drukarnię państwową w 1784. W 1831 zaczęły w Konstantynopolu wychodzić pierwsze czasopisma tureckie, a drukarstwo rozszerzyło się na miasta prowincjonalne, np. Brussę. Natomiast po proklamowaniu republiki wydano w 1928 ustawę prawną nakazującą drukowanie wyłącznie czcionkami łacińskimi, co wydatnie przyspieszyło rozwój tureckiego drukarstwa.
F. Babinger: Stambuler Buchwesen im 18 Jhrh. 1919. H.W. Duda: Das Druckwesen in der Tiirkei. "Gutenberg-Jhrb."
2387
2388
TYPOGRAFIA
1935. A. v. Simonffy: Ibrahim Miiteferrika, Bahnbrecker desBu-chdrucks der Tiirkei. 1944. Publishers'International year book. 1962.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Powstanie republiki w 1923 i wprowadzenie z inicjatywy Mustaphy Ke-mala alfabetu łac. (zamiast arabskiego) wpłynęło na upowszechnienie oświaty i rozwój księgarstwa. Szybko wzrastała produkcja książek. Gdy w 1928 wydano 53 tyt., to w 1929 już 396 tyt., a w 1934 ponad 1400.tyt.; w tymże roku wychodziło 185 czasop. i 126 gazet. Obok istniejących już księgarń, przekształcających się w tym czasie w duże firmy wydawniczo-księgarskie, powstawało wiele nowych placówek w Stambule i w in.t miastach. Do największych wydawnictw należały: Kanaat Kufiiphanesi, Devlet Mathaasi oraz Tefeyynz Kiifiiphanesi (Księgarnia Postępowa). W 1950 było czynnych 212 wydawnictw, które wydały łącznie 2150 tyt. Głównym ośrodkiem ruchu wydawniczego jest Stambuł, następnie Ankara i Izmir. W 1962 liczba wyd. tyt. wynosiła 5426, w tym najwięcej z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych i prawa (1636), literatury pięknej (937), nauk stosowanych, techniki, medycyny, rolnictwa (920). Tłumaczeń było 599, w tym 197 z j. ang. T. importuje książki głównie ze Stanów Zjednoczonych, Egiptu, Wielkiej Brytanii i Francji. Eksport książek, wynoszący ok. 5% importu, kieruje się przede wszystkim do Grecji.
Zob. też Iluminatorstwo, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Zjazdy, konferencje, kongresy.
TUREK Wiktor (1910-1963), bibliotekarz i bibliograf, założyciel i dyrektor Instytutu Polskiego w Kanadzie. T. był organizatorem i kierownikiem działu słowiańskiego Bibl. Uniwersyteckiej w Toronto oraz organizatorem ^biblioteki Instytutu Polskiego. Jest autorem podstawowej bibliogr. Polonica Canadiana. Bibliografia polskich druków kanadyjskich za lata 1948-1957 (Toronto 1958) oraz monografii i bibliografii poi. prasy w Kanadzie The Polish--language press In Canada. Its history and bibliographical list (Toronto 1962), będącej najlepszą z dotychczas wydanych monografii prasy polonijnej.
W. Chojnicki: W.T. "Roczniki Bibl." 1965 z. 3/4.
TURNER Joseph Mallord William (1775-1851), ang. malarz i rytownik, jeden z najznakomitszych pejzażystów XIX w. Staloryty wg rysunków T. ukazały się m. in. w: Whitakera History of Richmondshire (1823), Rivers of England (1824), Samuela Rogersa Poems (1829,1834).
TUZAR Slavoboj (1885-1950), grafik, liternik i typo-graf czes. Ukończył Szkołę Przemysłu Artystycznego i Akademię w Pradze. Był dyrektorem Drukarni "Melan-trich" i Drukarni Przemysłowej, autorem nowych rodzajów pisma drukarskiego i plakatowego, opracowywał
szatę graficzną książek. Ozdobił drzeworytami satyrę staroczeską Podkoni a zak.
TYFLOGRAFIA (gr. tyflos = niewidomy, grafo = piszę), wiedza o *piśmie i technikach *druku dla niewidomych.
TYGIEL zob. MASZYNY TYPOGRAFICZNE.
TYGODNIK zob. CZĘSTOTLIWOŚĆ WYCHODZENIA CZASOPISMA.
TYLKO Roman (1888-1942), właściciel drukarni. W 18 r. życia wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Był wspólnikiem drukarni w Milwaukee (ok. 1913-1919), która wydawała prace dla Polonii. Wróciwszy do Polski prowadził w Łodzi drukarnię od 1926 do wybuchu drugiej wojny światowej, współpracując m. in. z wydawcą Karolem Neumullerem i Kołem Polonistów. Drukował większość publikacji łódzkich z 1.1937-1939, miesięczniki "Głos Nauczyciela Łodzi" (19351937) i "Kultura Łodzi" (1938). Za udział w konspiracji stracony przez hitlerowców.
TYNKTURA, mieszanka terpentyny, czarnej farby litograficznej (*Litografia), wosku, talku, asfaltu i oleju.
TYPOGRAF: 1. Maszyna do odlewu wierszy (ŚMaszyny zecerskie) wynaleziona w 1888 przez Rogersa i Brighta. Znalazła szerokie zastosowanie po pierwszej wojnie światowej. *Matryca T. składa się z dwóch części: górnej stalowej, służącej do przeprowadzenia jej po pręcie kierunkowym, oraz dolnej mosiężnej, z oczkami do pisma normalnego i kursywy lub półgrubego. Do wyjustowania wierszy służy pierścień klinowy. Po naciśnięciu na przycisk klawiatury matryce opuszczają swe miejsce zawieszenia i przesuwają się po prętach do * wierszo wnika. Następuje tam wyrównanie wiersza złożonego z matryc i pierścieni klinowych. *Forma odlewnicza i *kocioł dochodzą do wiersza, następuje odlew. Matryce przez pochylenie (najczęściej ręczne) magazynów wracają do swych miejsc zawieszenia po tych samych prętach, po których spadały. Jest to wadą T. Istnieje szereg modeli T., np. A, B, VA, VB. Szerokość odlewnego wiersza 4-30 cycer, zaś *stopień pisma 6-14 punktów. 2. Zob. Drukarz.
TYPOGRAFIA: 1. Często stosowana nazwa Śdrukarni. 2. W szerszym znaczeniu pod mianem T. rozumie się wykonywanie druków metodą *druku wypukłego; pod nazwą tą rozumie się również druk drzeworytów i autotypii. W ściślejszym znaczeniu jest to rodzaj zdobienia druku, książki, czasop. itd. Jest to więc czynność artystyczna związana z wykonaniem druków. T. dosto-
2389
EWoK 77
2390
TYPOGRAWIURA
sowywala się zawsze do kierunków artystycznych, panujących w danym okresie, głównie opierając się na zasadach architektury i jej formach wypowiadania się. Do T. należ)' także pismo drukarskie (typograficzne); jego ukształtowanie jest przedmiotem pracy artysty-grafika i rytownika stempli.
TYPOGRAWIURA, wykonywanie na potrzeby *autotypii różnego rodzaju płyt, obramowań itp.
TYPOLITOGRAFIA, przenoszenie przygotowanych do *druku wypukłego rysunków, tekstu itp. za pośrednictwem papieru przedrukowego na *karnień litograficzny lub płytę metalową. Metoda ta przy wykonywaniu małych nakładów jest tańsza i szybsza aniżeli druk wypukły i nadaje się również do prac wielobarwnych.
TYPORADIOGRAFIA, wykorzystanie promieni rentgena do *powielania druków. Na warstwę 50-100 arkuszy odpowiednio spreparowanego papieru nakłada się przeznaczony do powielania dokument lub druk wykonany nieprzenikliwą dla światła farbą i następnie naświetla.
TYSIEWICZ Jan (właśc. Niewiarowicz Władysław, 1815-1891), malarz, miniaturzysta i ilustrator. Pochodził z Litwy, studia artystyczne odbył w Wiedniu. W 1851 w Paryżu uzyskał zgodę A. Mickiewicza na wydanie własnym nakładem ilustrowanej edycji Konrada Wallen-roda i Grażyny. Książka ta, zawierająca 100 czarno-białych drzeworytów na ogół wg rys. T., ukazała się w Paryżu w 1851. Niewielka liczba egz. zawierała drzeworyty, własnoręcznie przez T. kolorowane. Była to pierwsza ilustrowana edycja utworów Mickiewicza. T. zmarł w Mont-morency, zapisawszy swe zbiory, książki i kwoty pieniężne *Zakładowi im. Ossolińskich we Lwowie.
A. Semkowicz: Wydania dziel Adama Mickiewicza... 1926.
TYSZKDEWICZ Samuel (1889-1954), wydawca, drukarz, introligator, bibliofil. Ukończył paryską Ecole Pratiąue d'Electricite Industrielle. W 1928 założył we Florencji rękodzielniczą oficynę, znaną później jako "Stam-peria Polacca" lub "Tyszkiewicziana Typographia". Wydawał druki wyłącznie bibliofilskie, w nakładach 100-300 egz., na czerpanym papierze, z filigranami, ilustr. drzeworytami, światłodrukami bądź oryginalnymi akwarelami, w artystycznych oprawach, często pergaminowych. Na każdym z nich widnieje sygnet, tj. podwójnoramienny krzyż, wyrastający z serca, w którym widnieją litery SMT (Samuel, Maryla Tyszkiewiczowie, a po rozwodzie od 1935 Magister Samuel Typographus) nad herbem Leliwa lub lilia florencka. W 1939 T. przekazał prawo własności oficyny swej drugiej żonie Yittorii Lenzi, a sam wstąpił
MISTRZA SAMUELA TYPOGRAFA
POSŁANIE
DO PRZYJACIÓŁ PIgKNEJ
DO MIŁOŚNIKÓW UR Y U POLSKIE]
U TYSZK1EW1CZA
ANNO DOMiNł MCMXXXVB
W JEGO FŁORENCKIEJ OFICYNIE
Karta tytułowa wydawnictwa Tyszkiewiczów, 1937
ochotniczo do armii poi. we Francji. W latach 1940-1949 działała okresowo w Nicei mała drukarnia jako filia oficyny florenckiej, drukująca prawie wyłącznie poezje poi. poetów emigracyjnych. Oficyna florencka wznowiła działalność w 1946. Do 1954 T. wykonał 49 kolejno numerowanych druków; wiele ukazało się też poza numeracją. M. in. wydał dwie własne prace: Fiorenza (1925) i Przewodnik po Włoszech (1939). Drukował również dla Smith College w USA oraz dyplomy dla Uniwersytetu we Florencji. W 1937 na Powszechnej Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu T. otrzymał Grand Prix. Opublikował: Oficyna florencka i Bibliofilstwo włoskie ("Bibliofil Polski" 1933), Oficyna i dodatek Dzieje oficyny T. ("Biuletyn Polskiego Tow. Przyjaciół Książki w Paryżu" 1946 nr 2/4), Dzieje oficyny T. na chronologicznym Katalogu zbudowane (Firenze 1954).
Zob. też Drukarstwo polsku- za granicą.
S.T., artysta-typograf. 1962.
TYSZKOWSKI Kazimierz (1894-1940), bibliotekarz, bibliograf, historyk. W 1. 1913-1940 pracował w *Zakła-
2391
2392
TYTUŁ DZIEŁA
dzie Narodowym im. Ossolińskich. Dążąc do wzbogacenia i udostępnienia zbiorów wznowił w 1925 wymianę publikacji, zainicjował Tow. Przyjaciół Ossolineum, zapoczątkował *katalog systematyczny, stworzył dział informacji, przygotował do druku Inwentarz rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (1926-1938) oraz kartkowy indeks do niego, publikował artykuły o zbiorach. Był ekspertem w Polskiej Komisji Rewindykacyjnej w Moskwie. Opracowywał i redagował bibliogr., głównie historyczne. Był czynnym członkiem i działaczem w ruchu bibliofilskim.
K. lepszy: K.T. "Kwart. Hist." 1939/45 z. 3/4.
TYTŁO zob. CYRYLICA, CYFRY C. cyry-lickie.
TYTULATURA, zespół napisów umieszczonych na *dokumencie i ułatwiających jego identyfikację. Są to: dane o autorze i jego współpracownikach, *tytuł z dodatkami, określenie kolejności wydania, *adres wydawniczy, oznaczenie *formy wydawniczej. Informacje te znajdują się na *karcie tytułowej lub w tytule nagłówkowym oraz niekiedy w *metryczce wydawniczej, na okładce, w spisie treści, w przedmowie itd.
TYTUŁ DZIEŁA, nazwa dzieła skomponowana i wprowadzona (*Intytulacja) przez autora lub sfingowana (zmyślona, nadana przez *edytora, *bibliotekarza lub bibliografa). ^ starożytności *zwój rękopiśmienny posiadał doklejony na końcu skrawek papirusu lub pergaminu, zwany po gr. sillybos, po lac. titulus, czyli index, na którym wypisywano krótki T. utworu. W kodeksie średniowiecznym T. umieszczano na początku lub na końcu tekstu, często w formułkach "Incipit...", "Explicit..." Tego rodzaju tytuły posiadały także pierwsze *inkunabuły. W poi. XV w. T. po raz pierwszy został użyty w *kolofonie, a następnie, na przełomie wieków, na *karcie tytułowej i na *oprawie. Pisany byl ręcznie na kartce chronionej rogową szybką i przyklejany na przedniej ściance okładki. W XVI w. wprowadzono T. na *grzbiecie książki (pierwszy raz w Bazylei przez introligatora M.W. Frobego, później także na oprawach w Paryżu). Tylko w nielicznych przypadkach T. znajdował się na *brzegu książki, pisany ręcznie lub cyzelowany (oprawy z Wiirzburga).
W książce współczesnej T. przyjął różne formy i nazwy. Na zewnętrznych ściankach książki umieszcza się T. introligatorskie: na okładce T. okładkowy, drukowany farbą, tłoczony folią, bądź bez farby czy folii jako T. ślepy, a na grzbiecie książki T. grzbietowy, zazwyczaj złocony, przyklejony na kawałku skóry (zw. szyldzikiem) między *zwięzami, tłoczony oddzielnymi
czcionkami introligatorskimi albo z gotowego składu drukarskiego, lub z kliszy mosiężnej. Przy oprawie maszynowej złocenie T. na grzbiecie odbywa się wraz ze złoceniem na ściankach. T. grzbietowy jest równoległy do grzbietu i czyta się go od dołu do góry, przy książkach grubszych prostopadły. Na pierwszej stronie książki umieszcza się przeważnie T. wstępny, zwany także T. ochronnym, przedtytułem, bastardowym T. lub szmuctytu-łem. Podaje on tylko nazwę książki, pełną lub skróconą. Na drugiej stronicy książki umieszcza się, szczególnie w wydawnictwach wielotomowych lub seryjnych, T. zbiorowy, podający nazwę całego wydawnictwa albo nazwę serii, tytuł i numer tomu, nazwisko redaktora, sygnet instytucji wydawniczej, jej nazwę, rok i miejsce wydania. Nazywa się go także T. nadrzędnym, T. seryjnym lub kontrty tułem. Na stronicy trzeciej (jeśli książka posiada także T. ochronny) mieści się T. główny zawierający poza pełną nazwą dzieła nazwisko autora ew. tłumacza, kolejny numer tomu, często ilość rycin lub map, kolejność wydania, sygnet i nazwę instytucji wydawniczej, miejsce i rok wydania. T. główny może być uzupełniony T. dodatkowym, zwanym też podtytułem, objaśniającym treść T. głównego. T. zawierający wszystkie elementy T. głównego nazywa się T. pełnym. Jeśli książka wchodzi w skład wydawnictwa wielotomowego lub seryjnego, T. główny może nosić nazwę T. tomowego, T. odrębnego lub T. jednostkowego. T. główny podany także w innym języku na oddzielnej karcie nazywa się T. podwójnym. T. główny w wydawnictwach ciągłych może być w czasie wydawania poszczególnych tomów, numerów czy zeszytów przekształcony lub uzupełniony T. dodatkowym. T. taki zwie się T. zmienionym (np. dawniej "Sobótka", obecnie "Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka"). W dziełach zbiorowych i w periodykach, gdzie występuje wielu autorów, powtarza się na początku każdej rozprawy, niezależnie od jej T., skrócony T. książki lub czasop., zwany T. wewnętrznym lub śródtytułem. Wydawnictwa zeszytowe mają na okładce T. zeszytowy, który po wyjściu ostatniego zeszytu bywa zamieniony na T. pełny, drukowany na oddzielnych stronach, przeznaczonych do wstawienia na początku publikacji. W *cytatach bibliograficznych często powtarzające się długie T. dzieł otrzymują T. konwencjonalny, np. Estreicher, co oznacza Bibliografię polską Estreichera. W *opi-sach katalogowych i w *opisach bibliograficznych dzieł, które nie posiadają T. (przeważnie rpsy), wprowadza się T. sztuczny, czyli sfingowany. T. główny może być niekiedy T. wieloznacznym, jeśli nie posiada T. dodatkowego (np. Potop). Z różnych względów, przeważnie politycznych, wydawano czasami książki o T. fałszywych. Np. dzieło Józefa Pawlikowskiego Myśli polityczne dla Polski (1789) przedrukowano nielegalnie pt. Przy datek do
2393
2394
TYTUŁY CZASO PISM
uwag nad życiem Jana Zamoyskiego pod myśl nad stanem Polski; w XIXw. studium o wyższości ustroju socjalistycznego nad kapitalistycznym wyszło pt. Precz z socjalistami; w okresie okupacji hitlerowskiej wiele książek na tematy polityczne wychodziło pod T. z dziedziny gospodarki rolnej itp. (np. O hodowli bydła). W książkach drukowanych metodą typograficzną składa się T. główny czcionkami, w książkach, w których druk typograficzny uzupełniony został reprodukcjami offsetowymi albo które w całości wydrukowano techniką offsetową (np. w wielu książkach dla dzieci), umieszcza się, także offsetem drukowany, T. obrazkowy. W *starych drukach umieszczano często T. na tle ryciny (T. rycinowy albo *frontispis). W pracach zbiorowych lub seryjnych na trzeciej stronicy (w górnej jej części) drukuje się niekiedy także nadtytuł, zawierający T. zbiorowy dzieła. Nadtytuł bywa wówczas składany większą czcionką niż T. tomu. Na czwartej lub drugiej (jeśli nie ma T. ochronnego) stronicy, zawierającej *metrykę książki, przytacza się przy dziełach tłumaczonych z języków obcych T. oryginalny dzieła. W *ży-wych paginach, w *normach arkuszy i na grzbiecie książki stosuje się T. skrócony, podający tylko najistotniejszą część T. głównego. Nie sprecyzowany T. dzieła nie ukończonego jeszcze przez twórcę nazywa się T. roboczym. Tę nazwę nadają również książce w czasie druku pracownicy instytucji wydawniczej lub drukarni. Zob. tab. 46. Zob. też Anepigraf, Tytuły czasopism.
TYTUŁY CZASOPISM zamieszczane są zwykle w górnej części pierwszej strony; ulegały one przemianom wraz z rozwojem prasy. Najstarszym *tytułem w Polsce jest "Merkuriusz Polski Ordynaryjny", którego pierwszy numer ukazał się 3 I 1661 w Krakowie. Tytuł ten przejęli pijarzy wydając "Merkuriusz Historyczny i Polityczny"
(1736-1738). Jednym z najpopularniejszych tytułów był "Kurier", który wprowadzili pijarzy w 1. 1729-1799 ("Kurier Polski") i jezuici w 1. 1759-1831 ("Kurier Litewski"). Często pojawia się ten tytuł w prasie XIX i XX w. Tytuł *gazeta przyszedł do Polski z Włoch, gdzie gazettą nazwano pieniądz, którym płacono za czasop. W Polsce z tym tytułem spotykamy się w 1774, gdy pijarzy zaczęli wydawać tygodnik "Gazeta Warszawska"; wielokrotnie spotykamy go w XIX i XX w. Powodzenie zyskał także tytuł "Dziennik" (np. "Dziennik Warszawski", "Dziennik Wileński", "Dziennik Popularny"). W tytułach prasy XIX-wiecznej spotykamy również często terminy "Pamiętnik", "Biblioteka", "Wiadomości", "Tygodnik", "Przegląd". W dobie obecnej występują następujące tytuły dzienników: "Trybuna", "Głos", "Express", "Goniec", "Słowo", jak również wspomniana wyżej "Gazeta", "Dziennik" i "Kurier".
Zob. też Nagłówek, "Monitor", Stopka czasopisma.
TYZENHAUZ Antoni (1733-1785), starosta grodzieński i podskarbi W.Ks.Lit., inicjator zał. w 1775 w Grodnie Drukami Nadwornej JKM, zwanej również Skarbową. Oficyna utrzymywana była zapewne z pieniędzy skarbowych, T. własnym nazwiskiem druków nie firmował. Po bankructwie poijskarbiego (1780) oficyny nie zlikwidowano. W 1. 1788-1792 zarządzał nią drukarz hebr. Baruch Romm (*Drukarnie żydowskie w Polsce). Prócz druków urzędowo-politycznych, które stanowiły główną część produkcji oficyny, ukazały się tu takie utwory literackie I. Krasickiego, F. Karpińskiego, Molie-ra i in. W końcu 1. 90-tych oficynę przeniesiono do Wilna. Przejęta przez misjonarzy jako diecezjalna, działała do poł. XIX w.
Drukarze. T. 5.1959.
.
u
UDOSTĘPNIANIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH, organizowanie *czytelnictwa i obsługa *czytelni-ków w bibl. U.z.b. znane było już w starożytności, przy czym z zasobów bibl. korzystano wówczas niemal wyłącznie na miejscu. W średniowieczu przeważał typ bibl. udostępniającej swe zbiory zamkniętym kręgom czytelników. Odrodzenie, a następnie Oświecenie przyniosły szersze uwzględnienie potrzeb czytelnika, ale zasadnicze zmiany nastąpiły dopiero w XIX w. W budynkach bibliotecznych zaczęto organizować osobne lektoria (*Czytelnie), coraz częściej wypożyczano książki poza bibl., powstawały dostępne dla wszystkich *bibl. powszechne. Demokratyzacja społeczeństw w XX w., gwałtowny wzrost zbiorów bibl. oraz wzmożony napływ czytelników spowodowały, że U.z.b. wysunęło się na czoło prac bibliotecznych. Bibl. współczesne gromadzą i opracowują zbiory przede wszystkim w celu ich udostępnienia. Zagadnienia związane z U.z.b. obejmują: poznawanie potrzeb czytelniczych środowisk społecznych; pozyskiwanie czytelników; wdrażanie ich w umiejętność korzystania ze zbiorów; propagandę czytelnictwa i kierowanie nim (*Pedagogika biblioteczna); sprawne dostarcz?nie użytkownikom żądanych książek i in. dokumentów bibl.; w szerokim ujęciu także informacyjną służbę biblioteczną. U.z.b. zależnie od zadań i funkcji bibl. przybiera różne formy. *Biblioteki prezen-cyjne udostępniają zbiory tylko na miejscu, w czytelniach, inne prowadzą wypożyczanie zbiorów tylko na zewnątrz (*Wypożyczalnia); najczęściej łączy się obie te formy. Bibl. udostępnia przede wszystkim własne zbiory, w razie potrzeby sprowadza żądane obiekty z in. bibl. tak krajowych, jak i zagranicznych (* Wypożyczalnia międzybiblioteczna). Udostępnianie obejmuje zarówno dzieła oryginalne, jak ich reprodukcje (mikrofilmy, fotokopie itp.). Prace związane z U.z.b. są z reguły organizacyjnie wyodrębnione w osobne agendy bibl., z różnym zakresem działania. W prostej strukturze organizacyjnej oddział U.z.b. występuje obok cddz. *groniadzenia i opracowania; przy bardziej zróżnicowanej organizacji tworzy się w ramach oddziałów U.z.b. mniejsze jednostki (sekcje, referaty, stanowiska pracy itp.). W obrębie sieci miejskich
*bibl. powszechnych obok odpowiednich działów w centralach również filie pełnią funkcje placówek U.z.b. W sieci *bibl. uniwersyteckich, obok komórek U.z.b. w bibl. głównej, istnieją czytelnie w bibl. zakładowych, czasem placówki w domach studenckich oraz agendy w punktach konsultacyjnych dla zaocznie studiujących. Podstawą prawną określającą stosunek między bibl. a czytelnikiem jest regulamin biblioteczny. Znany już w średniowieczu, regulamin współczesny określa, komu przysługuje prawo do korzystania z bibl., ustala godziny otwarcia agend bibliotecznych, podaje formalności, jakich należy dopełnić przy zapisie, określa sposoby zamawiania książek, ich liczbę i okres wypożyczenia, sankcje w przypadku zagubienia lub uszkodzenia książek, ograniczenia w udostępnianiu pewnych kategorii zbiorów itp. Treść regulaminu zależy od typu i zadań bibl. Np. biblioteki powszechne dostępne są dla wszystkich, przeważa w nich wypożyczanie na zewnątrz; biblioteki naukowe mają ograniczoną liczbę użytkowników, a korzystanie z nich jest raczej prezercyjne. Obowiązkiem bibl. jest jak najsprawniejsze udostępnianie zbiorów i stworzenie dogodnych Śwarunków i form korzystania z zasobów. W tym zakresie widoczne są pewne tendencje, które idą w kierunku rozszerzenia prawa do korzystania ze zbiorów każdej bibl. na wszystkich obywateli; zniesienia wszelkich opłat za korzystanie z nich; ograniczenia do minimum formalności związanych z wypożyczaniem zasobów; przedłużenia godzin otwarcia czytelń, ich specjalizacji i zaopatrzenia w najlepiej dobrane *księgozbiory pedręczne oraz wyposażenia zgodnie z najnowszymi osiągnięciami technicznymi. Dąży się również do natychmiastowego realizowania zamówień składanych przez czytelników, ^mechanizacji prac związanych z ich obsługą, tworzenia przy lektoriach magazynów często wykorzystywanych zbiorów, a przy wypożyczalniach wielcegzernplarzo-wych zasobów podręczników oraz zastępowania dzieł fotorepredukcją w przypadku niemożności wypożyczenia oryginału. Kładzie się nacisk na zacieśnienie współpracy bibliotekarza z czytelnikiem, przejście od udostępniania biernego do aktywnego, cd obsługi tylko technicznej do
2397
2398
UFFENBACH
informacyjnej itp. Sprawne i efektywne U.z.b. jest w ocenie czytelników najlepszym sprawdzianem dobrej działalności bibl.
Zob. też: Wolny dostęp do półek, Zbiory specjalne.
M. Manteufflowa: Udostępnianie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. H. Kunze: Grundziige der Bibliothekslehre. 1966.
UFFENBACH Zacharias Konrad von (1683-1734), bibliofil niem. W bibl. U. znajdował się ni. in. zbiór 35000 listów z XVI i XVII w. w 198 tomach oraz ok. 2000 rpsów. U. posiadał też liczne druki i dokumenty do historii rodzinnego miasta Frankfurtu n. M. Zbiory U. przeszły do archiwum we Frankfurcie oraz do bibl. miejskiej w Hamburgu (obecnie Biblioteka Państwowa i Uniwersytecka). U. był autorem dzieła Merkwurdige Reisen durch Niedersachsen, Holland und Engelland (t. 1-3, Frankfurt-Leipzig 1753-1754), będącego cennym źródłem do historii bibł.
UKŁAD (w drukarstwie) zob. SKŁAD.
UKŁAD *BIBLIOGRAFII, podział materiału zawartego w bibliografii na określone grupy wg ustalonych zasad.
U.b. zasadniczy, podział materiału w zrębie głównym bibliografii na grupy ułożone w określonej kolejności (działy i poddziały, okresy chronologiczne, hasła alfabetyczne itd.). U. abecadłowy, uszeregowanie haseł w kolejności abecadła. U. abecadłowy obejmuje nast. układy: alfabetyczny, klasowy, krzyżowy, przedmiotowy i tytułowy. U. alfabetyczny, uporządkowanie opisów według abecadłowej kolejności kaseł autorskich bądź tytułowych dla prac anonimowych lub zbiorowych. U. chronologiczny, szeregowanie opisów wg dat opublikowania *dokumentów, czyli wg chronologii wydawniczej; wg dat powstania dokumentów, czyli wg chronologii piśmienniczej; wg dat biograficznych autorów; wg chronologii przedmiotowej, czyli wg okresów chronologicznych, których dotyczy treść uwzględnionych w bibliogr. dokumentów. U. działowy, grupowanie całego materiału w niewielką liczbę działów, zasadniczo bez dalszych podziałów. U. dziesiętny, odmiana systematycznego, w której poszczególne działy i poddziały mają oznaczenia cyfrowe wg zasady podziału dziesiętnego (np. wg symboli *klasyfikacji dziesiętnej). U. geograficzny, uporządkowanie materiału wg większych jednostek geograficznych (np. wg krajów lub regionów). U. językowy, ułożenie materiałów wg języków prac zarejestrowanych w bibliogr. U. klasowy, uporządkowanie opisów wg abecadłowej kolejności nazw dziedzin i dyscyplin (klas). U. krzyżowy, połączenie
w jednym szeregu kilku układów abecadłowych, najczęściej układu przedmiotowego z alfabetycznym. Przy łączeniu dwu układów otrzymujemy U. krzyżowy podwójny, przy łączeniu trzech układów otrzymujemy U. krzyżowy potrójny (np. łączący w jednym szeregu układ alfabetyczny, przedmiotowy i tytułowy). U. przedmiotowy, uszeregowanie opisów wg abecadłowej kolejności haseł przedmiotowych (tzn. oznaczających poszczególne przedmioty i zagadnienia). U. rzeczowy, uporządkowanie materiału wg kryteriów treściowych; należą tu układy porządkujące materiał wg kolejności logicznej grup rzeczowych (układ działowy i systematyczny), wg kolejności abecadłowej (układ klasowy i przedmiotowy) oraz wg chronologii przedmiotowej. U. systematyczny, podział działów pierwszego stopnia na poddziały drugiego i ewentualnie dalszych stopni (stąd mówimy o układzie systematycznym dwustopniowym, trzystopniowym, wielostopniowym) ; kolejność działów i poddziałów jest wynikiem logicznego podziału całości tematyki dziedziny lub zagadnienia będącego przedmiotem bibliogr. U. topograficzny, uporządkowanie materiału wg abecadłowej kolejności nazw miejscowości. U. typograficzny, uporządkowanie materiału wg nazw drukarń. U. tytułowy, ułożenie wszystkich opisów wg abecadłowej kolejności tytułów. U. według form wydawniczych lub piśmienniczych, podział dokumentów wg ich formy wydawniczej (np. książki i artykuły) lub piśmienniczej (np. rodzaje literackie).
U.b. wewnętrzny, czyli ^szeregowanie opisów w obrębie grup układu zasadniczego. Szeregowanie alfabetyczne, wg kolejności haseł autorskich bądź tytułowych w braku autorskich. Szeregowanie chronologiczne, wg chronologii wydawniczej, czyli wg dat opublikowania dokumentów (spotyka się także odwrotnie chronologiczne, tj. rozpoczynając od pozycji wydanych ostatnio, a kończąc na najdawniej wydanych); wg chronologii przedmiotowej, tj. wg dat, których dotyczy treść dokumentów. Szeregowanie logiczne, wg kryteriów wynikających z treści dokumentu i oceny jego wartości (porządkuje się materiał, poczynając od zagadnień ogólnych i przechodząc do bardziej szczegółowych, od pozycji ważniejszych do mniej ważnych, od prac naukowych do prac popularnych). Szeregowanie przedmiotowe, skupianie (w obrębie grupy zasadniczej) pozycji dotyczących poszczególnych przedmiotów, będących tematem opisywanych dokumentów; nazwy przedmiotów wyróżnione graficznie w opisach (najczęściej przez spacjowanie druk rozstrzelony) są uszeregowane w abecadłowej kolejności. Szeregowanie według form wydawniczych lub piśmienniczych, podział opisów (w obrębie grupy zasadniczej) wg ich formy wydawniczej (np. książki i artykuły) lub piśmienniczej (np. rodzaje literackie).
2399
2400
UMOWA WYDAWNICZA
Uzupełnieniem układu zrębu głównego bibliografii są *indeksy, które materiał zarejestrowany w bibliogr. wykazują w układzie zasadniczo odmiennym od układu zrębu głównego.
H. Sawoniak: Układ bibliografii. Redagowanie bibliografii. W: Metodyka bibliograficzna.1963.
UKŁAD GRAFICZNY, rozmieszczenie poszczególnych elementów drukujących na kolumnie książki lub czasop. Na estetykę U.g. wpływa harmonijne powiązanie formatu papieru z powierzchnią zadrukowaną, umiejętnie dobrana do treści wielkość (stopień) i krój czcionek oraz tło i barwa samego druku. Rozmieszczenie napisów na kolumnie jest dokonywane zgodnie z przyjętym za podstawę stylem lub typem U.g., wśród których wyróżniamy:
U. asymetryczny, historycznie najmłodsza grupa; pochodzi z okresu konstruktywizmu dwudziestych lat XX stulecia, kiedy typografia szukała nowych, atrakcyjniejszych rozwiązań graficznych. W U. asymetrycznym odstępuje się od środkowej osi symetrii płaszczyzn, szeregi tekstu grupuje się dowolnie, z zachowaniem jednak równowagi całości. W praktyce ilość tekstu zamieszczonego po jednej stronie płaszczyzny odpowiada ilości tekstu lub wielkości plamy barwnej po jej drugiej stronie, przy czym długości wierszy mogą być różne dla obu stron.
U. blokowy polega na zamykaniu każdej grupy wierszy w prostokącie, a więc wszystkie wiersze danej grupy są przeważnie równej długości. Ponadto góra i dół, np. kolumny tytułowej, powinny być zamknięte wierszami jednakowej długości. U. blokowy wykształcił się na przełomie XIX i XX w. i znalazł szerokie zastosowanie w kompozycji graficznej karty tytułowej i akcydensów; wprowadzono ponadto zasadę jednolitego kroju czcionki dla całego układu.
U. dowolny, zwany również swobodnym lub kompozycyjnym, nie podlega żadnym sztywnym regułom, byłe był dość przejrzysty i czytelny. Napisy mogą być ułożone w różnych kierunkach (poziomo, skośnie, pionowo itd.).
U. osiowy, zwany również symetrycznym, jest najstarszym typem kompozycji typograficznej, w którym osią symetrii dla poszczególnych wierszy jest pionowa oś symetrii kolumny.
Zob. też Wcięcie, Na osi, Na rozkładowej kolumnie, Układ graficzny czasopisma.
UKŁAD GRAFICZNY CZASOPISMA, sposób rozmieszczenia materiału *czasopisma zaplanowany przez redakcję na *makiecie, a wykonany ściśle wg wskazówek przez drukarnię. Na U.g.cz. składa się dobór kroju i wielkości pisma, budowa tytułów przy pomocy czcionki ręcz-
nej, zróżnicowanie tekstu, wprowadzenie różnych szerokości *łamów, rozmieszczenie ilustr. na *kolumnie. U.g.cz. wyznacza materiałom informacyjnym i publicystycznym właściwe pod względem merytorycznym i graficznym miejsce i proporcje.
M. Kafel: Zasady techniki drukarskiej oraz układu graficznego gazety i książki. 1952. S. Peters: Redagowanie książki, gazety i czasopisma. 1957.
ULICZKA zob. ZECERNIA.
ULLSTEIN A.G., wydawnictwo wraz z drukarnią, zał. w 1877 w Berlinie przez Leopolda U. (1826-1899); od 1921 znajdowało się, jako spółka akcyjna, w posiadaniu rodziny U. Początkowo działało ono wyłącznie jako wydawnictwo prasowe i w tym charakterze zyskało przodującą w Niemczech pozycję; od początku XX w. zaczęło publikować także książki beletrystyczne, popularnonaukowe i in. w masowych tanich wydaniach (głównie literatura kryminalna i rozrywkowa przystosowana do gustów niewybrednego czytelnika). W 1933 rodzina U. została wywłaszczona, wydawnictwo stało się instrumentem propagandy hitlerowskiej; w 1952 wróciło do dawnych posiadaczy. W skład firmy wchodzi obecnie kilka wydawnictw specjalnych.
ULOTKA zob. DRUK ULOTNY.
ULRYCH Mateusz (zm. ok. 1598), księgarz w Poznaniu i Łęczycy. Jako bibliopola przyjął poznańskie prawo miejskie w 1579. Działał w Poznaniu do 1580. Z tego okresu pozostały jedynie wiadomości mówiące o jego kontaktach z M. *Neringiem, od którego odkupił część książek, gdy ten opuszczał Poznań, i z J. *Patruusem II, któremu był winien za książki. Od 1582 występował jako bibliopola łęczycki. Utrzymywał jednak nadal kontakt z Poznaniem, gdzie w 1591 kupił książki po zmarłym K. Patruusie. W 1592 nabył od wnuka J. Patruusa II, Stefana Żabińskiego, książki, które ten dostał zapewne w spadku po dziadku. W 1598 wymieniony jako nieżyjący.
M. Wojciechowska: Z dziejów książki w Poznaniu w XVI w. 1927.
UMBILICUS, drążek z drzewa lub kości słoniowej, służący w starożytności do nawijania *zwoju papirusowego lub pergaminowego. Jego zagięte końce (cornua) wystawały nieco poza zwój. U. nie był umocowany i przed rozpoczęciem czytania wyjmowało się go ze środka zwoju.
UMOWA WYDAWNICZA, dwustronny dobrowolny akt prawny, zawarty (najczęściej w formie pisem-
2401
2402
UNCJAŁA
nej) między autorem a wydawcą, na którego autor przenosi prawo wydania swego dzieła drukiem lub w innej formie poligraficznej. Tekst U.w. ma obecnie w Polsce charakter stały; podstawą jest umowa wzorcowa, stanowiąca załącznik nr 3 do rozporządzenia Rady Ministrów z 11 VI 1955 ("Dziennik Ustaw" z 11 VIII 1955, nr 32, poz. 190). U.w. ustala wszelkie prawa i obowiązki autora i wydawcy, a mianowicie: charakter i przeznaczenie dzieła łącznie z jego tytułem i objętością oraz termin dostarczenia (w wypadku umowy ze spadkobiercą określa dzieło będące jej przedmiotem), techniczną postać skryptu (obecnie 2-3 egz. maszynopisu o maksymalnie 5 poprawkach na stronicy), wysokość i zasady wypłaty *honorarium autorskiego oraz wysokość nakładu. U.w. przewiduje również: obowiązek jednej korekty ze strony autora, zastrzeżenie o wielkości korekty (do 3% kosztów *składu bez obciążania autora), termin zakończenia druku dzieła do dwu lat z ew. rokiem dodatkowym, prawne i finansowe gwarancje na wypadek odstąpienia od umowy jednej ze stron, prawo pierwszeństwa wydawcy do wznowienia oraz warunki prawnego regulowania sporów między obu stronami przez właściwe sądy w siedzibie wydawcy. Umowa taka wolna jest od podatku od nabycia praw majątkowych. Odrębne wzorcowe U.w. obowiązują autorów podręczników i tłumaczy. Interpretację czynności wydawniczo--redakcyjnych, warunki zawierania na nie umowy oraz sposób honorowania zawiera zarządzenie Min. Kultury i Sztuki z 15 III 1963 ("Monitor Polski" z 24IV 1963, nr 33, poz. 170).
Zob. też List umowny.
UNCJAŁA zob. PISMO GRECKIE, PISMO ŁACIŃSKIE KLASYCZNE, PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE.
UNESCO, skrót nazwy ang.: United Nations Educa-tional, Scientific and Cultural Organization, tj. Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury, utworzona w 1946 (statut uchwalony w 1945), dąży do utrwalenia pokoju światowego przez rozwijanie współpracy międzynarodowej we wszystkich dziedzinach życia umysłowego, w tym również w zakresie bibliotekarstwa, *bibliografii i *dokumentacji. Jednym z głównych zadań U. w tej dziedzinie jest popieranie rozwoju bibl., przede wszystkim powszechnych. U. organizuje lub pomaga organizować bibl., zwłaszcza w słabiej rozwiniętych krajach Ameryki Południowej, Azji i Afryki (założyło np. wzorcowe *biblioteki powszechne w Indiach i Kolumbii, *bibl. narodowe w Birmie i na Kubie), urządza kursy i seminaria (np. na temat bibl. narodowych, Wiedeń 1958; bibl. powszechnych w krajach arabskich, Bejrut 1959; *bibliotek szkolnych, Bogota 1961), publikuje pod-
ręczniki (np. seria "Manuels a 1'usage des bibliotheques publiques"). Dążąc do powszechnego udostępnienia dóbr kulturalnych gromadzonych przez bibl. U. zajmuje się sprawami międzynarodowej wymiany wydawnictw (opublikowało w kilku wydaniach Manuel des echanges interna-tionaux de publications, opracowało w 1958 r. i wprowadziło w życie dwie konwencje międzynarodowe), interesuje się sprawą wypożyczania międzynarodowego i związanym z tym zagadnieniem *katalogów centralnych, sprawą organizacji krajowych centralnych ośrodków informacji bibliograficznej. U. podjęło również akcję zabezpieczenia drogą reprodukcji cennych zespołów dokumentów w krajach Ameryki Południowej, Afryki i Azji tworząc w tym celu ruchomą stację mikrofilmową. W zakresie organizacji służby bibliograficzno-dokurnenta-cyjnej U. opracowało przede wszystkim wzorzec bibliografii narodowej bieżącej jako zespołu spisów rejestrujących różne typy dokumentów (konferencja w Paryżu, 1950), postulując jej prowadzenie i doskonalenie we wszystkich krajach. W związku z tym U. pomagało organizować centralne ośrodki bibliogr. (np. w Turcji, Urugwaju, Meksyku, Indiach) lub współdziałało przy tworzeniu bibliogr. wspólnej dla krajów sąsiednich (np. "Bibliografia de America Latina"). U. zajęło się również sprawą organizacji bibliografii specjalnych i ich koordynacji. Zwołana w 1949 r. w Paryżu z inicjatywy U. międzynarodowa konferencja w sprawie *bibliografii analitycznych w zakresie nauk ścisłych i stosowanych uchwaliła wnioski dotyczące współpracy przy sporządzaniu tych bibliogr. w skali krajowej i międzynarodowej. Dzięki pomocy U. utworzone zostały w różnych krajach ośrodki dokumentacji naukowej (np. w Meksyku, Urugwaju, Indiach, Egipcie).W dziedzinie nauk społecznych U. zainicjowało międzynarodowe *bi-bliografie bieżące antropologii społecznej i kulturalnej, ekonomii, nauk politycznych i socjologii. U. wydaje międzynarodową bibliogr. przekładów ("Index Translatio-num"), serię podręczników bibliograficznych ("Manuels bibliographiques de 1'UNESCO"), sprawozdania z postępów służby bibliograficznej [Les servkes bibliographiques dans le monde). U. dąży do normalizacji metod i narzędzi pracy bibliograficzno-dokumentacyjnej, współpracując w tym zakresie z *Międzynarodową Organizacją Normalizacyjną (ISO). Z inicjatywy U. został opracowany tzw. "kodeks dobrych obyczajów" dotyczący publikowania prac naukowych (Code du bon usage en matiere de publications scienti-fiąues). U. interesuje się również zagadnieniami *statystyki wydawniczej, *reprografii oraz *prawa autorskiego (inicjatywa opracowania nowej konwencji 1952, wydawanie czasop. "Unesco Copyright Bulletin"). Działalność U. w zakresie bibliogr. i dokumentacji koordynuje Komitet Doradczy do Spraw Bibliografii, Dokumentacji i Terminologii, publikujący dwumiesięcznik "BiUiographie, Docu-
2403
2404
UNGLER
mentation, Terminologie". Z Komitetem współpracują konoisje bibliograficzne narodowe (m. in. komisja poi. przy *Stowarzyszeniu Bibliotekarzy Polskich). U. współpracuje z ^Międzynarodową Federacją Stowarzyszeń Bibliotekarzy i ^Międzynarodową Federacją Dokumentacji, subwencjonując wydawnictwa i inne akcje podejmowane przez te organizacje. U. działa poprzez pozarządowe organizacje międzynarodowe, zwoływanie konferencji, wysyłanie ekspertów dla organizowania pracy w krajach członkowskich, seminaria szkoleniowe oraz przyznawanie stypendiów pracownikom różnych krajów. Informacje o działalności U. w omawianym zakresie podaje dwumiesięcznik "Bulletin de 1'UNESCO a 1'Intention des Biblio-theąues" (wydawany również w j. ang., hiszp. i ros.). U. ma dorobek wydawniczy sięgający do 1968 ponad 4000 wydawnictw zwartych i ciągłych, własnych bądź wydawanych przez instytucje, którym U. patronuje. U. prowadzi działalność wydawniczą dla krajów rozwijających się. Opracowany w 1. 1965-1966 plan rozwoju produkcji wydawniczej w Azji i Afryce ma się przyczynić do ożywienia współpracy na tym polu, ułatwienia wzajemnego zrozumienia między narodami oraz rozwoju ekonomicznego i społecznego tych krajów. W związku z tym U. zaleca organizowanie własnego przemysłu wydawniczego, tj. tworzenie instytucji wydawniczych, bazy poligraficznej, zaopatrzenie w papier produkcji krajowej aż po wprowadzenie *prawa autorskiego i akcji tłumaczeń. Pomocne w tym będą krajowe rady książki, instytuty do spraw podręczników, biura tłumaczeń. Akcja wydawania książek dla rosnących kręgów czytelniczych w Azji (z ośrodkiem w Karaczi) powinna dać wszystkim krajom w ich językach narodowych podstawowy zestaw książek popularnonaukowych oraz związanych z ich kulturą i literaturą. Należy też zadbać o jak najszersze rozprowadzanie książek, także na wsi, rozbudowując w tym celu sieć bibliotek szkolnych i powszechnych, aby ugruntować potrzeby czytelnicze użytkowników świeżo pozyskanych dla książki. Specjalne konferencje badają realizację tego programu w Azji, Afryce i krajach arabskich.
M. Prokopowicz: Działalnoil Unesco w dziedzinie bibliotekarstwa, bibliogr. i dokumentacji. "Prz. Bibl." 1957 nr 1. What is Unesco. 1960. Catalogue giniral des publications de V Unesco et des publications parus sous les auspices de V Unesco 1946-1959. 1962, Suppl. 1960-1963. Des livres pour les pays en voie de divelop-pement. Asie, Afriąue. 1965. La Contribution de I'Unesco au develop-pement des centres de documentation scientifique et techniąue. "Buli. de 1'Unesco a l'Intention des Bibl." 1965 nr 1-2 i odb. Ving-tieme anniversaire de l'Unesco. "Buli. de 1'Unesco a 1'Intention des Bibl." 1966 nr 5.
UNGER: 1. Johann Friedrich (1753-1804), drukarz, wydawca i drzeworytnik w Berlinie, drukarnię założył w 1780, a w 1791 odlewnię czcionek. Drukował antykwą Didotów, w 1794 zaś zaprojektował wespół z Jo-
hannem Christophem Gubitzem i J.G.E. *Breitkopfem nowy rodzaj fraktury, która jako "fraktura U." została wprowadzona na nowo przez C.E. *Poeschela. Od 1788 był drukarzem Akademii Berlińskiej, a od 1800 profesorem sztuki drzeworytniczej. Ogłosił m. in. pierwsze wydania Goethego, Schillera i Szekspira. U. prowadził także antykwariat. Po jego śmierci drukarnię przejęła wdowa, a w 1820 przedsiębiorstwo przeszło na własność firmy Trowitzsch u. Sohn. 2. Józef (1817-1874), starszy Zgromadzenia Drukarzy Warszawskich 1847-1854, drukarz, nakładca, współwłaściciel księgarni w Warszawie. Praktykę drukarską odbył u A. *Gałęzowskiego. W 1841 kupił od T. Wyżewskiego małą drukarnię; ok. 1853 były już w niej cztery maszyny pospieszne. Zatrudniał 60 osób, później sprowadził maszynę parową, założył odlewnię czcionek i jedną z pierwszych w Warszawie drzeworytnię. Drukował nakłady G. *Senewalda, G. *Gebethnera i in. Własnym sumptem wydał 113 pozycji. Założył i wydawał także czasop. "Szkice i Obrazki" (tylko 12 nr w 1858), "Kalendarz Warszawski Popularno-Naukowy" od 1845, "Tygodnik Ilustrowany" od 1 X 1859, "Wędrowiec" od 19 II 1863. W 1872 wraz z Władysławem Banarskim założył księgarnię i skład nut muzycznych. 3. Gracjan Jeżyński (1853-1911), wychowanek Józefa, adoptowany przez niego, zmienił nazwisko Jeżyński na U. Wydawca, drukarz, księgarz, przedsiębiorca handlowy w Warszawie. Praktykował w drukarni przybranego ojca i J.I. Kraszewskiego w Dreźnie. Po śmierci Józefa działał dalej pod jego firmą. W 1. 1874-1884, tj. do chwili sprzedania drukarni "Braciom Jeżyńskim", ukazało się 51 pozycji jego nakładem, a 197 drukiem. Wydawał czasop.: "Józefa Ungra Kalendarz Warszawski" do 1911; "Wędrowiec" do 111878, "Tygodnik Ilustrowany" do 111883, "Biesiada Literacka" 1876-1882, "Romans i Powieść" 1880/81-1882, "Gwiazda" 1881-1882. Po sprzedaniu w 1877 księgarni U. i Banarskiego otworzył w Petersburgu jedyną wyłącznie poi. księgarnię. Od ok. 1892 prowadził Biuro Ogłoszeń i Dzienników.
E. Crous: Die Schriftengiessereien in Berlin von Thurneysser bis U. 1928.
UNGLER: 1. Florian z Bawarii (zm. 1536), drukarz krakowski. W 1. 1510-1516 prowadził tzw. pierwszą drukarnię, której współwłaścicielem był przez pewien czas (VIII 1513 - poł. 1514) W. *Lern. Z okresu współpracy obu drukarzy pochodzi pierwsza znana książka w j. poi. Hortulus anitnae (Raj duszny) w opracowaniu Biernata z Lublina (1513). W 1516 wskutek trudności ekonomicznych U. wraz z całym wyposażeniem swojej drukarni przeszedł do oficyny J. *Hallera, gdzie do VII 1520 pełnił funkcję technicznego kierownika zakładu. W 1. 1521-1536 prowadził nowy własny warsztat, tzw. drugą drukarnię,
2405
2406
UNGNAD
vr
Sygnet Unglera: Św. Florian gasi pożar
którą po jego śmierci przejęła żona. U. pozostawał w bliskich stosunkach ze środowiskiem krakowskich humanistów, ale jego produkcja wydawnicza obejmowała zarówno literaturę renesansową, jak też rodzaje piśmiennictwa typowe dla średniowiecza. Spod pras U. wyszły pierwsze mapy Korony i W. Ks. Lit. opracowane przez Bernarda Wapowskiego (1526). U. kładł duży nacisk na zdobnictwo książki (np. obficie ilustrowany zielnik Falimirzapt. O ziołach i mocy ich, 1534). Należał do drukarzy propagatorów piśmiennictwa w j. poi. i w tej dziedzinie położył największe zasługi. 2. Helena (zm. 1551), wdowa po Florianie. Prowadziła oficynę w 1. 1536-1551, korzystając z pomocy drukarzy-fachowców: Stanisława z Zakliczyna (1538-1539),
J. *Helicza (1539-1540), Grzegorza z Przeworska (1544-1546), a w końcowym okresie zapewne M. *Wirzbięty. Do znakomitszych osiągnięć oficyny wdowy U. należała bogato ilustrowana Kronika Marcina Bielskiego (1551). Zasób typograficzny tłoczni unglerowskiej parokrotnie odnawiany przez właścicieli przejęła po śmierci Heleny drukarnia Dziedziców Marka *Szarfenberga.
K. Piekarski: Pierwsza drukarnia Floriana Unglera 1510-1516. 1926. K. Piekarski: Miscellanea bibliograficzne. "Prz. Bibl." 1930. A. Kawecka-Gryczowa: Drukarstwo poi. w dobie Odrodzenia. W: Bibliografia literatury poi. okresu Odrodzenia. 1954. Polonia typographica saeculi sedecimi. Z. 3. 1959; Z. 5. 1964; Z. 6. 1966; Z. 7. 1970.
UNGNAD Hans von Sonneck (1493-1564), właściciel reformacyjnej drukarni w posiadłości wirtemberskiego księcia Krzysztofa, w Amadenhoff koło Urachu, zał. ok. 1561 w związku z działalnością Chorwata P. *Trubara. Na dziełach składanych głagolicą, cyrylicą i łacinką jako miejsce druku figurowało Tiibingen. W 1561 w typografii pracowali dwaj drukarze prawosławni z Bośni: Matija Popowić i Jowan Malaszewac. Po śmierci U. i w wyniku zmian wprowadzonych po soborze trydenckim (1563) protestancka drukarnia serbsko-chorw. w Urachu przestała działać. W 1619 cesarz niem. Ferdynand II polecił przeniesienie jej (ok. 1620/1621) do Grazu, skąd przeszła do Rijeki i działała tam do 1626. Tego roku warsztat przejęła *Tipografia delia Congregazione di Propaganda Fide w Rzymie.
UNIKAT (łac. unicus = jedyny), jedyny zachowany egzemplarz albo dzieło wytłoczone w jednym egzemplarzu (inne wraz z korektowymi odbitkami zostały celowo zniszczone); egzemplarz przyozdobiony ręcznie albo odmiennym sposobem, co różni go od innych egzemplarzy z tego samego nakładu; także egzempłarz ze specjalnymi dodatkami (autografem autora, oryginalnymi rysunkami etc), przez zbieraczy dawniejszej epoki nazywany terminem fr. exemplaire enrichi.
UNITED NATIONS EDUCATIONAL, SCIEN-TIFIC AND CULTURAL ORGANIZATION zob. UNESCO.
UNITED TYPOTHETAE OF AMERICA (UTA), organizacja zrzeszająca właścicieli drukarń amerykańskich i kanadyjskich, założona w 1887 w Chicago dla przeciwstawienia się Międzynarodowej Unii Typografów (International Typographical Union) w jej żądaniach skrócenia dnia roboczego w drukarstwie z 10 na 9 godzin. Obecną siedzibą tej silnej organizacji jest Baltimore. Dzieli się na 20 dystryktów i 16 komitetów, obejmujących całe Stany Zjednoczone i Kanadę. UTA dąży do stałego podnoszenia rentowności zakładów poligraficznych poprzez wspólne rozwiązywanie problemów produkcyjnych oraz coroczne publikowanie wyników ekonomicznych i wartości produkcji towarowej przedsiębiorstw członkowskich.
UNTVERSAL COPYRIGHT CONVENTION,
ochrona prawna -w dziedzinie twórczości literackiej, naukowej i artystycznej, zapoczątkowana w końcu XIX w. konwencjami z 1886 (w Bernie, *Konwencja Berneńska) i z 1899 (w Montevideo). Obejmowała grupy państw lub kontynenty (np. konwencja z Montevideo rozciągała się niemal na cały obszar Ameryki Południowej), nie oznaczając jednak powszechności ochrony. Dążenie do powszechnej ochrony prawnej ma realizować U.C.C., powszechna konwencja o *prawie autorskim z 1952, uchwalona z inicjatywy *UNESCO na konferencji w Genewie w 1952, w której uczestniczyły delegacje 50 państw. Spośród nich 36 państw podpisało konwencję. Do 1965 do U.C.C. przystąpiło 49 państw. Podstawową zasadą konwencji jest 25-letni (jako minimalny) okres trwania autorskich praw majątkowych po śmierci autora. Polska do U.C.C. nie przystąpiła.
Zob. też Copyright, Wszelkie prawa zastrzeżone.
UNIWERSALNA KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA zob. KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA.
UNIWERSAŁ (łac. universalis = powszechny), w dawnej Polsce uroczysta odezwa króla albo jego zastępcy
2407
2408
do narodu, *dokument ogłaszany urzędowo przez starostów "ziemi i powiatów. U. zwoływały sejmy albo podawały do wiadomości specjalnie ważne zarządzenia obowiązujące w całym kraju, np. zwołanie pospolitego ruszenia. Znany jest powszechnie U. połaniecki, akt wydany 7 V 1794 przez Kościuszkę jako naczelnika władz powstańczych, zawierający postanowienia prawne wobec chłopów pańszczyźnianych.
Zob. też Dokument rękopiśmienny.
UNOTYPIA, wykonywanie oryginalnych *form do Mruku wypukłego bezpośrednio przez rysownika na ziarnowanej płycie kredką litograficzną. Gotowy na płycie rysunek wytrawia się podobnie jak *klisze do druku wypukłego.
UPDIKE Daniel Berkeley (1860-1941), drukarz ajner. i historyk drukarstwa. W 1. 1880-1893 pracował dla wydawców bostońskich Houghton, Mifflin and Comp., od 1891 w swojej drukarni *Riverside Press w Cambridge. W 1893 założył w Bostonie sławną oficynę *Merrymount Press. Jako typograf U. uznany był za odnowiciela sztuki drukarskiej w Stanach Zjednoczonych A.P. Wl. 1910-1917 był wykładowcą techniki drukarstwa w Harvard Univer-sity. Rezultatem tych wykładów było powstanie podstawowego do dziś podręcznika w zakresie historii druku Prinłing types, their history, form and use (1922, do 1952 5 wydań). Inne dzieła: In the days work (eseje o zawodzie drukarza, 1924), Some aspects qf printing old and itew (1941).
P. Beilenson: 17., American printer ani his Merrymount Press. 1947. R. Nash: Notes on the Rwerside Press ani D.B.U. "Guten-berg-Jhrb." 1960.
UPHAGEN Jan (1731-1802), patrycjusz i rajca miejski, zasłużony dla kultury Gdańska, miłośnik nauk i bibliofil. Niezwykle cenną i zasobną w polonica bibl. znacznie pomnożył nabyciem części słynnego księgozbioru gdańskiej rodziny Rosenbergów. Biblioteka Upha-gena, licząca ok. 15000 tomów (w tym 240 rękopisów i kilkadziesiąt inkunabułów), włączona została w 1879 do zbiorów Biblioteki Miejskiej w Gdańsku (dziś Gdańska Biblioteka PAN) jako odrębna jednostka proweniencyjna.
URBANOWSKI Antoni (ok. 1770-1842), ziemianin, bibliofil. Przez całe życie gromadził książki systematycznie i celowo. Do bibl. swojej w Horodźcu (pow. łucki) włączył m. in. najcenniejsze dzielą z księgozbioru bibliofila i numizmatyka Krzysztofa U. oraz bibl. Teodora U. z Cepcewicz na Polesiu. W 1835 księgozbiór horodziecki liczył ok. 13000 t.,w tym wiele dzieł rzadkich i cennych (jn. in. rpsy iluminowane). Pod względem wartości księgozbiór U. porównywany był do bibl.
URZĄDZENIE ZASILAJĄCE
T. *Czackiego. Po śmierci właściciela bibl. horodziecka przeszła na własność Edwarda Starzyńskiego, wnuka Krzysztofa U.; po 1862 przewieziona została do Zahiniec (pow. latyczowski) i włączona do zbiorów rodziny Sta-rzyńskich.
URRABIETA Y VIERGE Daniel (1851-1904), paryski rysownik, ilustrator, malarz hiszpańskiego pochodzenia znany pod nazwiskiem D. Vierge. Syn i uczeń rysownika i litografa Vincentego oraz uczeń Carlo de Haes. Od 1864 studiował w Madryckiej Akademii u Federico de Madrazo. W 1869 przybył do Paryża, gdzie ilustrował czasop. "Monde fllustre", "La Vie Modernę", "Revue Dlustree", "Illustracion Espaiiola y Americana" i "Dlustration". Zdobył miano jednego z najwybitniejszych ilustratorów tego czasu. Ilustrował liczne powieści, szczególnie W. Hugo (częściowo lub całkowicie ilustr. przez U.: L'Annie terrible, 1874 i 1879, Les travailleurs de la mer, 1876, L'Homme qui rit, 1877, Quatre vingt--treize, 1877, Les Miserables, 1822, i Notre Damę de Paris, 1882). W jego wczesnych ilustr. widać wpływ Edmonda Morina, później osiągnął całkowitą samodzielność. Do najwybitniejszych jego prac należą ilustr. do fr. tłum. Quevedo y Villegasa Don Pablo de Segouia (Paryż 1882, 2 wyd. 1892, 3 wyd. 1901). Ponadto ilustrował wyd. Cervantesa Don Quijote (New York 1896, Paryż 1910). Jego dziełem mistrzowskim są ilustr. do J. Micheleta Histoire de France i Histoire de la rivolution franc. (1876 i wyd. następne, 26 tomów zawierających ok. tysiąca jego rys.). Według rysunków U. klocki cięło kilku drzeworytników, m. in. Clement Bellenger i Alfred Louis Martin.
D. Bland: A history of book illustmtion. 1958. A. Bćraldi: Les Graueurs iu XIXs. 1889.
URUGWAJ zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Bibliografia, Biblioteki, Dokumentacja, Księgarstwo i ruch wydawniczy.
URZĄDZENIE HADEGO zob. MASZYNY ZECERSKIE.
URZĄDZENIE ZASILAJĄCE, jedna z części sitowej *maszyny papierniczej składająca się z wyrównywacza strumienia masy (skrzyni wlewowej), którego zadaniem jest przejęcie strumienia masy papierniczej z *sortowników i rozszerzenie go do szerokości maszyny papierniczej, oraz z wlewu, wprowadzającego masę papierniczą na *sito maszyny papierniczej z równomierną szybkością i równomiernym stężeniem. Obecnie są w użyciu następujące rodzaje wlewów: linijkowy, naporowy, ciśnieniowy, wlew do spilśniania ciśnieniowego, wlew dodatkowy.
2409
2410
URZĘDOWY "WYKAZ DRUKÓW
URZĘDOWY WYKAZ DRUKÓW zob. "PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY".
USA zob. STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI PÓŁNOCNEJ.
USHER J. (1648-1726), pierwszy wydawca amer.; był jednocześnie asortymentystą. Książki, które drukowano dla niego, nosiły napis Printed for U. Trudnił się on także importem książek ang. i ich sprzedażą w Cambridge i Bostonie; doprowadził księgarstwo do wysokiego poziomu.
USTAW zob. CYRYLICA.
USTAW CERKOWNYJ, książka liturgiczna bizan-tyńsko-słow., ustalająca zmienne części Służby Bożej każdego dnia i jego godzin. Dyrektywy zawarte w U.c. dotyczą używania formularzy zmiennych, mieszczących się w: *oktoichu, *minei, *triodi postnej, *triodi cwietnej, *czasosłowie i *służebniku. U.c. dzieli się zwykle na trzy części, ale zdarzają się wyd. o innym podziale. Nadto u-mieszczane są: ^kalendarz świąt nieruchomych, paschalis lub indikcjon oraz lunnik. U.c. wydawany z przeznaczeniem na każdy rok osobno jest zarazem przewodnikiem i bieżącym kalendarzem liturgicznym. Odpowiednikiem U.c. w liturgii rzymskiej jest Ordo divini officii.
USTAWIENIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH, rozmieszczenie zbiorów w *magazynach bibl. wg określonych zasad, mające na celu zarówno szybkie i dogodne ich ^udostępnienie, jak i zapewnienie im najlepszych warunków przechowania. Liczne systemy U.z.b. podzielić można na: rzeczowe, grupujące dzieła wg ich treści, i formalne, porządkujące wg cech formalnych (nr *inwentarza, formatu, alfabetu).
U.z.b. rzeczowe uważa się za najstarsze i najbardziej naturalne. Jest ono dogodne dla udostępniania i instruktyw-ne dla *gromadzenia zbiorów, wymaga jednak dużych rezerw miejsca na pólkach magazynu, stałego przesuwania książek oraz pracochłonnych melioracji. Znane są różne rodzaje U. rzeczowego. U. systematyczne, oparte o bardzo zróżnicowane schematy klasyfikacyjne oraz
0 *katalog systematyczny danej bibl. jako jednoczesny katalog topograficzny, obowiązywały niemal powszechnie do pocz. XX w. W mniejszych bibl. powszechnych
1 specjalnych stosuje się głównie U. wg systemu *Klasyfi-kacji dziesiętnej, przy czym poddziały -w magazynie są mniej szczegółowe niż w katalogu, a ustawienie w ich obrębie z reguły alfabetyczne. Przy ustawieniu systematyczno-alfabetycznym znak miejsca w bibl. radzieckich i amer. składa się z symbolu i znaku autorskiego, ustalonego na
podstawie tablic Ch. *Cuttera (*Ketteryzacja zbiorów). U. działowe ogranicza podziały do niewielkiej liczby obszernych grup piśmiennictwa, w obrębie których porządkowanie jest alfabetyczne albo wg numeru inwentarzowego. U. tematyczne polega na skupieniu na półkach piśmiennictwa wg określonych zagadnień.
Przy U.z.b. formalnym najczęściej spotyka się inwentarzowe, czyli wg numerus currens, tzn. wg kolejności zapisu dzieł do księgi inwentarzowej, przy czym numer *inwentarza jest ^sygnaturą dzieła. Jest to system ułatwiający planowanie zagospodarowania magazynu, oszczędny w wykorzystaniu miejsca, dogodny dla *skon-trum. Rozprasza jednak wydawnictwa o podobnej treści oraz różne tomy i wydania dzieła. U. formatowe pozwala na maksymalne wyzyskanie miejsca przez podział zbiorów wg *formatów bibliotecznych. Procentowy stosunek poszczególnych formatów powinien się kształtować następująco: pierwszy ok. 35%, drugi ok. 50%, trzeci ok. 15%, czwarty jest w książkach b. rzadki. Ustawienie formatowe stosuje się w połączeniu z U. inwentarzowym-Numerus currens z formatem jawnym (podanym przy sygnaturze na karcie katalogowej), z odrębną numeracją pozycji każdego formatu, rezerwuje górne półki dla formatu I, środkowe dla II, dolne dla III, ewent. IV. Przy formacie utajonym rezerwuje się niewielkie grupy numerów dla poszczególnych formatów, nie wprowadza się jednak do sygnatury symbolu formatu. U. alfabetyczne porządkuje księgozbiór wg nazwisk autorów. U. chronologiczne skupia dzieła wg lat ich wydania. U. sztywne wyznacza każdemu dziełu stałe miejsce w sali, na regale i półce.
H. Walterowa: Inwentarz i przechowywanie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. G. Leyh: Aufstellung u. Signa-turen. W: Handbuch (ter Bibliothekswissenschaft. Bd. 2. 1961.
USTAWODAWSTWO BIBLIOTECZNE zob. PRAWO BIBLIOTECZNE.
USZAKOW Simon (1626-1686), malarz ros. i teoretyk sztuki, rysownik, rytownik i ilustrator, jeden z czołowych przedstawicieli tendencji realistycznych. Jego nowatorskie poszukiwania twórcze szły w kierunku obserwacji natury i odejścia od dotychczas obowiązujących kanonów sztuki religijnej. Stworzył (1680-1683) szereg kompozycji, przeważnie *frontispisy do dzieł Simeona Połockiego Psałterz wierszcnvany, Powieść o Warłaamie i do zbiorów jego kazań. Wykonał ilustrowany podręcznik (nie zachowany) dla malarzy pt. Abecadło sztuki. W swej pracy ilustracyjnej sięgał do wzorów epoki Odrodzenia.
A.A. Sidorow: Driewnierusskaja kniżnaja grawiura. 1951.
UTRUDNIENIA przy składaniu, występowanie wszelkich innych tekstów poza składem gładkim, tzw.
2411
2412
UŻYTEK
solutem (*Skład), oraz innych cech maszynopisu wpływających na powolniejsze i mniej wydajne wykonywanie składu drukarskiego. Drukarnia jest uprawniona do pobierania dodatkowych opłat za skład w zależności od występujących U. Np. U. stwarza nieczytelny rękopis, zbyt duża ilość poprawek na stronie maszynopisu, skład mieszany (z kursywą, półgrubym lub spacją), występowanie znaków chemicznych, formuł matematycznych lub fizycznych, skrótów, wyrazów w obcych językach, kapitalików itd. U. te są wyspecyfikowane w tzw. indeksie utrudnień w *cenniku robót drukarskich i stanowią podstawę obliczania należności za skład drukarski. Zob. też Pisma drukarskie.
UTWÓR BIBLIOGRAFICZNY (w metodyce bibliograficznej potocznie: utwór), jednostka bibliograficzna (*Bibliografia 2) odpowiadająca ^dokumentowi samoistnemu pod względem piśmienniczym, ale niesamoistnemu pod 'względem wydawniczym, np. artykuł w czasopiśmie, rozprawa w dziele zbiorowym.
UVACHROMIA, sposób wykonywania kolorowych przezroczy z oryginałów wielobarwnych. Przebieg procesu jest następujący: z reprodukowanego obrazu wykonuje się najpierw na kliszach panchromatycznych przez filtry trzy wyciągi negatywowe dla koloru żółtego, czerwonego i niebieskiego. Następnie z wyciągów tych sporządza się trzy *diapozytywy i zabarwia sieje w odpowiedni sposób na kolor żółty, czerwony i niebieski. Zabarwione diapozytywy montuje się jeden na drugim i w przezroczu
otrzymuje się wielobarwny obraz bardzo zbliżony do oryginału. Otrzymane w powyższy sposób przezrocza służyć mogą do wykonywania kompletów form wielobarwnych dla *druku dowolną techniką.
UZIEMBŁO Henryk (1879-1949), malarz, krytyk, grafik książkowy. Odbył studia artystyczne w Kunstge-werbeschule w Wiedniu, w Akademii Krakowskiej, w Paryżu, Rjzymie, Florencji i Anglii. Po pierwszej wojnie światowej zajmował się pracą pedagogiczną w Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Krakowie. U. był członkiem tow. Polska Sztuka Stosowana. Do "Materiałów" wydawanych przez to tow. projektował oprawę graficzną, opartą na motywach ludowych. Wraz z Fryderykiem Pautschem i K. *Sichulskim wydawał w Krakowie pismo satyryczne "Liberum Veto". Zajmował się typografią: był kierownikiem artystycznym drukarni W. *Teodorczuka w Krakowie, wykonując jednocześnie afisze, ilustracje i zdobiąc książki. Współpracował z redakcją "Poradnika Graficznego", tłoczonego w drukarni W. Teodorczuka. Ponadto projektował szereg *winiet i okładki do czasop. "Maski".
L. Grajewski: Bibliogr. ilustracji. 1933.
UZUPEŁNIANIE ZBIORÓW DZENIE ZBIORÓW.
zob. GROMA-
UŻYTEK, ilość pojedynczych sztuk druków jednakowego formatu (kartek), jaką uzyskuje się z jednego *arkusza papieru, np. z papieru o formacie 70x100 cm można uzyskać 16 użytków w formacie 17,5 x 25 cm.
V
VACAT zob. STRONA.
VADEMECUM (łac. = idź ze mną), wydawnictwo o charakterze informatora (^Wydawnictwa informacyjne), zazwyczaj niewielkiego formatu, zawierające najczęściej wiadomości niezbędne przy wykonywaniu określonego zawodu lub pracy. Np. T. Wierzbowskiego Vademecum. Podręcznik do studiów archiwalnych, 1926.
VAN GELDEN, Holender, właściciel papierni. W założonej w poł. XIX w. wytwórni wyrabiał ceniony przez artystów i wydawców czysto szmaciany *papier czerpany, zaopatrzony w *znak wodny podający pełne brzmienie nazwiska. Syn założyciela czerpalni, kontynuując tradycyjną produkcję, wprowadził nowy znak wodny: V.G.-Zonen albo lilie w terbie z literami VGZ.
VARI-TYPER, nazwa maszyny pisząco-składają-cej skonstruowana na zasadzie zwykłej maszyny do pisania o wymiennej "szczęce" umożliwiającej pisanie pismem czcionkopodobnym o dowolnym kroju i alfabecie. Odbitki tekstowe napisane na maszynie V. przygotowuje się do dalszej reprodukcji fotomechanicznej. Długość wszystkich wierszy można zachować jednakową, ale należy pisać dwukrotnie: w czasie pierwszego pisania maszyna oblicza automatycznie potrzebne do otrzymania długości żądanego wiersza odstępy między słowami, po raz drugi przepisuje się już z odpowiednimi odstępami. Maszyny V. umożliwiają szybkie wykonanie składów w warunkach biurowych bez korzystania z pośrednictwa drukarni. V. w połączeniu z urządzeniem do druku elektrostatycznego (*Kserografia) stanowi podstawowe wyposażenie w zakresie tzw. *małej poligrafii.
VARIA (łac), rzeczy różne, teksty (rękopisy lub druki) różnorodnej treści i charakteru, literackie i użytkowe, biblioteczne i archiwalne, rażeni wydane lub łącznie przechowywane; część publikacji książkowej lub w czasopiśmie, dział w bibliografii dodawany niekiedy przez niektórych bibliografów dla pozycji, z którymi mają trud-
ności w zaklasyfikowaniu. Wydana przez Instytut Bibliograficzny Metodyka bibliogr. wyraźnie formułuje (na s. 188) zalecenie negatywne: "nie powinno się tworzyć działu Varia".
VAVASSORE Giovanni Andrea, księgarz, drukarz i rysownik wł. Działał w Wenecji po 1515. Jego najważniejsze dzieło to Opera nova contemplativa, będące naśladowaniem *Bibłii pauperum. Zamieszczone tam drzeworyty wykazują bardzo silny wpływ drzeworytnictwa niderl. i wł. oraz obrazów *Diirera. V. wydał również szereg druków z wzorami do haftu.
A. Lotz: Bibliographie der Moaelbiicher. 1933.
VENTRIS Michael (1922-1956), paleograf i architekt ang., jego matka była Polką z pochodzenia. Zajmował się z zamiłowaniem nauką wielu języków. Wcześnie zainteresował się starożytnymi *pismami kreteńskimi, dotąd nie odczytanymi. Przy stosowaniu metody statystycznej, jak do rozwiązywania nowoczesnych szyfrów, udało mu się prawidłowo odczytać w 1952 *pismo linearne B. Przy współpracy filologa klasycznego Johna Chadwicka zidentyfikował język tych zapisów jako starogrecki dialekt mykeński spokrewniony z arkadyjskim i cypryjskim.
M. Ventris, J. Chadwick: Documents in Mycennean Greek. 1956. J. Chadwick: Odczytanie piana linearnego B. 1964.
VERARD: 1. Antoine, znakomity wydawca i ilustrator paryski (1485-1513), z zawodu kaligraf i minia-turzysta, posiadał zapewne własny warsztat drzeworytni-czy, przejął także w 1493 wyposażenie drukarni J. *Dupre. Nie miał, jak się zdaje, własnej tłoczni, zlecał natomiast wykonywanie swych wydawnictw drukarzom paryskim, m. in. J. Dupre i P. *Le Rouge. Uzyskał przywilej księgarski uniwersytetu paryskiego (1506) oraz królewski (1507). V. wydawał niemal wyłącznie książki w j. fr. Znaczną część jego produkcji stanowiły modlitewniki, tzw. Livres d'heures (najwybitniejsze z nich Grandes heures lub Heures royales, 1488), dzieła o tematyce związanej z historią Francji (np. Les Chroniques de France, 1493; egzem-
2415
2416
YOLLARD
plarz dla Karola VIII zdobiło 951 miniatur), a także romanse rycerskie. Wydania V. odznaczały się bogatą szatą ilustr., stanowiąc szczytowe osiągnięcie drukarstwa i mi-niatorstwa fr. XV w. 2. Barthelemy, syn Antoine'a, drukował w Paryżu w 1. 1513-1527.
C. Claudin: Uistrire de 1'imprimerie en France au XV' et XVI' s. T. 2. 1901. R. Brun: U Lwre francais. 1949.
VERNIS MOU zob. MIĘKKI WERNIKS.
VERSO zob. KARTA.
VERTE zob. NA ODWROCIE.
VETTER (Strejc) Daniel (1592-1663), duchowny Jed-noty czesko-morawskiej, drukarz, pisarz. Po studiach i podróżach, w czasie których dotarł do Islandii, osiadł w *Lesz-nie i objął kierownictwo *Drukarni Jednoty w 1632, którą prowadził do końca kwietnia 1656. Postawił ją na dość wysokim poziomie, m. in. zaopatrzył w pisma poi. Zasłynął jako autor dzieła Islandia albo krótkie opisanie wyspy Islandii (Leszno 1638) tłum- na kilka języków. Ocalałą z pożaru w czasie najazdu szwedzkiego oficynę (zapewne tylko jej część) przewiózł do Brzegu.
A. Kawecka-Gryczowa: Leszno > ośrodek wydawniczy Jednoty. W: Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 1964. M. Bec-kovL: Tiskarna Jednoty Bratski v LeM. "Slavia Occidentalis" 1964.
VEYL Sebald zob. HOL Szwajpolt.
VIERGE Daniel zob. URRABIETA Y VIER-GE Daniel.
VILLA DEI Aleksander de zob. DOCTRINALE.
VnXARD DE HONNECOURT, architekt fr. okresu wczesnego gotyku, pochodzący z Pikardii. 'Ok. 1190 przebywał w Vaucelles, Cambrai, Laon, Reims, Meaux, Chartres i Lozannie; odbył także podróż na Węgry; ok. 1257 pracował zapewne przy budowie kolegiaty w St Quentin. Pozostawił szkicownik, powstały ok. 1230-1235, słynne kompendium średniowiecznej wiedzy
0 architekturze (Paryż, Bibliotheque Nationale, Ms. fr. 19093). 33 zachowane pergaminowe karty szkicownika pokryte są kreślonymi piórkiem rysunkami. Są to detale architektoniczne i konstrukcyjne, plany, elewacje i ich fragm. (w rozdziałach Maconnerie i Charpenterie), postacie świętych i alegoryczne, studia figur ludzkich, zwierząt
1 owadów (w rozdziale Livre de portraiture), rysowanych z pamięci lub z natury bądź kreślonych jako schematyczne, wpisane w figury geometryczne wzory proporcji. Szkice te zaopatrzył V. w objaśnienia, adresowane do uczniów i współpracowników: "W książce tej można znaleźć dobrą
radę o wielkiej sztuce murowania i konstrukcji, znajdziecie też tu sztukę rysowania i jej podstawy, tak jak tego dyscyplina geometrii uczy".
M. Łodyńska-Kosińska: Architektoniczna "sdentia" gotyku. Szkice z zakresu teorii architektury w średniowieczu. 1964.
VINCENTE Don (zm. 1836), zakonnik hiszp., biblio-fił-maniak. Przywłaszczył książki z bibl. klasztoru Poblet koło Tarragony i jako antykwariusz sprzedawał je w Barcelonie. W 1836 zamordował podczas aukcji kilka osób, aby zdobyć książkę L. Palmarta Furs e ordinations fetes por los ghriosos reys deAragon (Valencia 1482). W tym samym roku V. został osądzony i stracony.
VITA(łac; żywot), utwór biograficzny, dający opis życia wybitnej osobistości świeckiej (władcy) bądź duchownej (najczęściej świętego). Jeden z najpowszechniejszych w średniowieczu gatunków literackich. Wśród żywotów osób świeckich najwybitniejszym dziełem jest Vita Caroli Magni Einharda (LX w.).
Zob. też Apokryf, Biogram, Hagiografia.
VITELLIUS Erazm zob. CIOŁEK Erazm.
VOGEL (zwany Ptaszek) Zygmunt (1764-1826), rysownik, malarz, architekt, rytownik i litograf. Uczeń architekta G.K. Deybla i F. Naxa, kształcił się w malarni Bac-ciarellego na Zamku Warszawskim. W 1807 został profesorem rysunków w Liceum Warszawskim, w 1817 profesorem rysunków i perspektywy na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego. V., gabinetowy rysownik Stanisława Augusta, wykonywał od 1787 z polecenia króla widoki miejscowości w Polsce, miasta, zamki, ruiny. Malował ponadto widoki rezydencji magnackich dla ich ówczesnych właścicieli. W 1806 podjął zamierzone na wielką skalę wydawnictwo pt. Zbiór widoków siawniejszych pamiątek narodowych, dedykowane przez artystę Towarzystwu Przyjaciół Nauk. Ukazało się dwadzieścia widoków, wyd. w 1806 i 1807, rytowanych w przeważającej większości przez J.Z. *Freya. Jedna z ryc, Widok kościoła Św. Anny w Wilnie, była rytowana w 1807 przez V. z rys. Smuglewicza. Widok Świątyni Sybilli w Puławach rytował J.G. Schumann.
VOLLARD Ambroise (1865-1939), handlarz obrazów w Paryżu. Był on kluczową postacią dla ilustr. fr. w pierwszych latach XX w. Pasją jego było wydawanie ilustrowanych przez najwybitniejszych artystów książek, tzw. livres de peintres, do których sam dobierał papier i czcionki. Często też pod naciskiem opinii bibliofilów stosował drzeworyt. Z V. wiąże się imponujący rozwój ilustr., będącej odbiciem klimatu dzieła i jego ozdobą,
2417
2418
YOLUMEN
a nie tylko tłumaczeniem tekstu. Wydawnictwem pięknej książki zajął się z amatorstwa, -współpracując z utalentowanymi młodymi malarzami, którym pozostawiał zupełną swobodę w interpretacji tekstu i wyborze technik ilustracyjnych. Już w 1895 wydał zbiór litografii *Tou-louse-Lautreca, *Bonnarda i Vallottona, a potem kolejno Parallelcment Verlaine'a (1900), Dafnis et Chloi (1902 z ilustr. E. Bonnarda), Imitation de Jisus Christ (1903), Sagesse Verlaine'a (1911, ilustrowane przez Maurice De-nisa), Ronsarda Les Amours (1915), dzieła Villona (1918), Les Fleurs du mai Baudelaire'a, ii. przez Bernarda (1916), Jardin de supplices Mirbeau (z ilustr. Rodina), Balzaka Chef-d'oeuvre inconu (1931), Buffona Histoire naturelle (1937, z ilustr. Picassa), La Maison Tellier Maupassanta (1933) i Mitnes des courtisanes Lukiana w tłum. Pierre Louysa (1935, ilustrowane monotypiami Degasa reprodukowanymi oryginalną grafiką), Bacchante et Centaure Maurice de Guerina (z ilustr. K.X. Roussela), Flauberta La Tentation de saint Antoine (1938, z ilustr. Odilon Redona), Riincama-tion du Pere Ubu (1932), Ciraue de 1'hoile filante i Passion Andre Suaresa (z ilustr. Georges Rouaulta), Gogola Ames mortes, Lafontaine'a Fables (1930) i Biblię (ilustrowaną przez Chagalla). Wiele wydawnictw V. miało ryciny lub rysunki Renoira, Bonnarda, Rouaulta, Segonzaca, Deraina (piękne litografie do Contes Lafontaine'a i miedzioryty rylcem do Satiricon Petroniusza). W 1937 V. ogłosił swoje sławne Soupenirs d'une marchand de tableaux, które pozostaną cennym źródłem do historii malarstwa naszych czasów. Wspomnienia te ukazały się również w j. poi.
VOLUMEN zob. WOLUMEN.
VOLUMINA LEGUM (łac; tomy praw), nazwa przyjęta w XVIII w. dla drukowanego zbioru wszystkich konstytucji sejmów poi. Konstytucje sejmowe wpisywano po zakończeniu sejmu początkowo do ksiąg kanclerskich, później do Metryki koronnej (do ksiąg zwanych Libri in-scriptionum, od XVII w. do osobnej serii ksiąg), ponadto oblatowano je w *księgach grodzkich miejscowości, w których odbywały się sejmy, a także po rozesłaniu tekstów przez kancelarię królewską Ś w księgach grodzkich poszczególnych ziem i województw. Drukiem ukazały się po raz pierwszy konstytucje sejmów z 1. 1496-1505 w Statucie Łaskiego w 1506, a konstytucje z 1. 1507-1523 w wydaniu z 1524. Były to publikacje urzędowe, chociaż nie pozbawione błędów i opuszczeń. Późniejsze konstytucje sejmowe drukowano w zbiorach o charakterze prywatnym. Ostatnim zbiorem było wydanie z 1637; od tego czasu ukazywały się tylko konstytucje poszczególnych sejmów jako osobne druki Śwspółczesne. Niektóre konstytucje umieszczano także w różnych *kompendiach wraz z innymi tekstami prawnymi lub publikowano
tzw. inwentarze konstytucji ze streszczeniami wybranych ustaw i wskazówkami, gdzie można znaleźć pełne ich teksty. W rezultacie już w XVIII w. nie było łatwo zgromadzić całości tych podstawowych tekstów ustawodawczych. Z inicjatywy J.A. *Załuskiego, referendarza w.kor., pijar Stanisław Konarski podjął nowe zbiorowe wyd. Śwszystkich konstytucji, zwane później popularnie V.l. Pierwszy t. wytłoczono w *drukarni pijarów w Warszawie w 1732, a do 1739 wydano sześć t. obejmujących wszystkie konstytucje sejmowe od początku aż do sejmu 1736 włącznie. Nie było to wyd. krytyczne, zawierało wiele błędów i opuszczeń, ale odegrało dużą rolę w upowszechnieniu znajomości prawa w XVIII w. W 1782 pijarzy wydali siódmy i ósmy t. V.l., zawierające konstytucje sejmów z 1. 1764-1780. V.l. były wyd. prywatnym, dopiero dekret Fryderyka Augusta dla Ks. Warszawskiego z 10 X 1809 nadał im moc urzędową, którą zachowały również w Królestwie Polskim. Nowe wyd. V.l. opublikował w Petersburgu 1859-1860 Józefat Ohryzko. W 1889 Komisja Prawnicza Akademii Umiejętności uzupełniła wydawnictwo t. dziewiątym zawierającym konstytucje sejmów z 1. 1782-1792. Konstytucje ostatniego sejmu grodzieńskiego z 1793 zostały wydane jako t. dziesiąty w 1952 (w oprać. Z. Kaczmarczyka). W podjętym przez O. Bal-zera wydawnictwie Corpus iuris Polonia przedrukowano w opracowaniu krytycznym konstytucje z 1. 1506-1526.
W. Konopczyński: Chronologia sejmów poi. 1493-1793. 1948. K. Budzyk: Bibliografia konstytucji sejmowych XVII w. w Polsce. 1952.
VOSSISCHE BUCHHANDLUNG, wydawnictwo berlińskie, zał. w 1748 przez Christiana Friedricha Vossa jun. (1722-1795), który włączył doń również wydawnictwa swego ojca w Poczdamie i swego teścia J.A. *Riidigera w Berlinie (1751). Publikował dzieła wybitnych autorów niem. Oświecenia (Lessinga, króla Fryderyka II) i wydawał poczytne pismo "Vossische Zeitung". Firma odgrywała ważną rolę w ówczesnym ruchu wydawniczym Berlina. Obok Ph.E. *Reicha V. był współtwórcą pierwszego niem. stów. wydawców, którego działalność skierowana była głównie przeciw przedrukom nielegalnym. Po jego śmierci wydawnictwo często zmieniało właścicieli; istniało do 1930.
Die V. B. in Berlin 1693-1903. 1903.
VOSTRE Simon (zm. 1521), paryski nakładca. Wsławił się wydawaniem pięknie zdobionych Livres d'heures, publikowanych przy współpracy Philippa Pigoucheta i in. drukarzy paryskich. V. był jednym z pierwszych wydawców, którzy zastosowali w swoich drukach zdobnictwo renesansowe.
R. Brun: Le Lwre francais. 1948.
2419
2420
VOULLIEME Ernst (1862-1930), bibliotekarz, inku-nabulista, bibliograf, zaczął swą karierę w Bonn, po czym pracował (1896-1927) w Pruskiej Bibliotece Państwowej w Berlinie. V. był badaczem druków XV w. i autorem szeregu publikacji z tego zakresu. Pierwsze jego prace drukowane: Die Inkunabeln der Kgl. Univ. Bibliothek zu Bonn (1894) i Der Buchdruck Kdlns bis zum Ende des 15. Jhdts. (1903) zapewniły mu udział w pracach komisji przygotowującej Gesamtkatalog der Wiegendrucke (1904). Tu współpracował przy próbnych publikacjach tejże komisji: Nachtrdge zu Hain (1910) oraz Einblattdrucke des 15. Jahr-hunderts (1914). Pozostałe ważniejsze prace: Die Inkunabeln der Kr1. Bibliothek und anderen Berliner Sammlungen. Ein In-ventar ^1906), Die Inkunabeln der bffentl. Bibl. und der kleine-ren Biichersammlungen der Stadt Trier (1910), Die deutschen Drucker des 15. Jahrhunderts (1916, 2 wyd. 1922). Liczne tablice V. ukazały się w "Veroffentlichungen der Gesell-schaft fur Typenkunde" i stanowią materiał, na którym oparł się H. *Haebler w swym Typenrepertorium (1905--1924).
VUKOVIĆ
E. von Rath: V. als Inkunabelforscher. 1922. MJ. Husung: E.V. "Zentralbl. f. Bibliothekswesen" 1931.
VUKOVIĆ Boźidar (1460 lub 1470-1540), wojewoda Czarnogóry (Jugosławia), drukarz. Zał. drukarnię tłoczącą cyrylicą w j. serbo-chorw. w Wenecji. Prowadził ją w 1. 1519-1538. Po śmierci V. oficynę przejął syn Vincenco, który wznawiał wydania ojca do 1561. Następnie drukarnia przeszła w obce ręce. Od 1556 drukował w niej Jaków z Kamiennej Brzęki (być może występujący również pod imieniem Jaków Krajkow z Sofii). W 1. 1569-1570 typografia należała do Jerolima Zaguro-vicia z Kotoru. W bliżej nie określonym czasie oficyna stała się własnością drukarzy weneckich Antonio Ram-pazetta oraz Bortholomeusa i Marcusa Ginammi. Druki cyrylickie tych oficyn ukazywały się w 1. 1597-1638 (?).
D. Medaković: Grafika srpskich śtampanich knjiga XV-XVIIv. 1958. L. Plavsić: Srpske Uamprarije od krają XV do sredine XIX v. 1959.
EWoK 78
w
W DRUKU (w drukarni, w składaniu), ogólnie przyjęta formuła stwierdzająca, że dane dzieło już się drukuje (^Drukowanie) i wkrótce znajdzie się w sprzedaży księgarskiej.
WAASBERGE JANSSON van zob. WAESBER-GE JANSSON van.
WACHLARZ NA OPRAWIE zob. EVENTAIL.
WADĄG
Papiernie. W 1715 J.A. Hempel założył w W. pierwszą na Warmii papiernię. Jego syn Józef założył drugą w Osetniku (1735), zaś w 1762 przejął zakład po ojcu. Obie papiernie pracowały głównie na potrzeby Królewca i na eksport do Polski w jej dawnych granicach. W 1803 produkowano w nich dziesięć gatunków papieru. W 1806 sześciu zatrudnionych w nich czeladników wytworzyło 1600 ryz papieru. W 1843 J.J. Hempel sprzedał papiernię korporacji powiatowej w Olsztynie, która utrzymywała ją jeszcze przez przeszło 20 lat.
Zob. też Papiernie w Polsce.
WADY ODBITEK DRUKARSKICH, powstające w czasie druku, spowodowane są przez złe *nakładanie arkuszy, nadmiar farby na *forrnie drukowej albo niedostateczną jej ilość, przez późniejsze *odbijanie druków itd. Często również powstają W.o.d. przez wykonywanie druków na pofalowanym, nierówno satynowanym albo silnie pylącym *papierze, który przeszkadza bezbłędnemu przebiegowi procesu *drukowania i nie daje drukarzowi możności uzyskania właściwej odbitki. Inną kategorię W.o.d. stanowią poprawnie wprawdzie wydrukowane odbitki, ale na naddartym, porwanym lub zaplarnionym papierze. Wadliwy papier często jest wynikiem niedostatecznego przesortowania przez fabrykę, mechanicznego uszkodzenia w czasie transportu oraz złego lub niewłaściwego opakowania. Wadliwe odbitki mogą także powstać z powodu jednocaesnego przepuszczenia dwu arkuszy papieru; spodni arkusz będzie wówczas po jednej stronie nie
zadrukowany i powstanie tzw. koszulka. Zdarza się także, że arkusz nie zostanie nałożony na cylinder *maszyny drukującej ; -wtedy forma odbije się na *obciągu cylindra i na paru następnych arkuszach druk będzie odbity jednocześnie po dwu stronach arkusza: mocniej na górze od formy, słabiej pod spodem od odbitki na obciągu. Mogą zachodzić inne jeszcze przyczyny W.o.d., jak: brudzenie odbitek drukowanych na maszynach z zatrzymującym się cylindrem, powstałe przez pozostawienie śladów nitek, na których zostały wprowadzone arkusze po druku do urządzenia odbierającego; sadzenie farby, tj. zbieranie się i narastanie farby na wałkach, powodujące, że odbitki tekstu i klisz mają wygląd zachlapanych i nieczystych; wreszcie murzenie spowodowane wadliwym biegiem maszyny, dające odbitki o nieostrym wyglądzie, z charakterystycznym jakby cieniem dokoła czcionek.
WAESBERGE JANSSON van (Waasberge Jansson van, Waesberghe Janssoon van), rodzina pochodzenia ho-lend.-brabanckiego znana z działalności drukarsko-wyda-wniczo-księgarskiej, występująca jako dom de Janssoons van Waesberge. Szeroko zakrojona działalność tego przedsiębiorstwa obejmowała Rotterdam, Utrecht, Bredę, Amsterdam (główna siedziba), Sztokholm, Uppsalę, Toruń, Gdańsk. W Gdańsku reprezentanci firmy występowali jako wydawcy i księgarze od drugiej poł. w. XVII do drugiej poł. w. XVIII. Księgarnia pozostawała w rękach rodziny do roku 1767, a może 1768.-Egidius (Aegidius, Gillis), nakładca i księgarz w Gdańsku. Posiadał obywatelstwo gdańskie, jak wskazują podpisy: "civis et bibliopola Geda-nensis" 1679, "Diener und Biirger" 1684. W 1. 80-tych w. XVII firmuje sam (1685, 1701) lub z Janem (prawdopodobnie bratem) jn. in. znane dzieło R. Curickegj Der Stadt Dantzig historische Beschreibung (1686-1688), gdzie jako miejsce wydania figuruje Amsterdam i Gdańsk, co wyraźnie wskazuje na ścisły związek między rozgałęzioną rodziną. W 1679 wydał Catalogus variorum librorum officinae Aegidii... Jan (zjn. 1714), księgarz gdański, księgarnię prowadził samodzielnie (prawdopodobnie od 1705). Po jego śmierci księgarnię przy ul. Długiej naprzeciw Ratusza pro-
2423
2424
WALLBAUM
wadziła wdowa Maria Elżbieta Koomen (Comen), w późniejszych latach przy współudziale syna Jana Antoniego. Za Jana Antoniego (1713-1776) w 1768 księgarnia ostatecznie została zlikwidowana.
WAGENBIEHLEROWIE, rodzina papierników: 1. Karol (176ŚM820), papiernik w Zalesiu k. Ostrzeszowa, w 1. 1806-1815 dzierżawił czerpalnię w Koch-lowie n. Wartą w dobrach Krzeczów, należących do Psar-skich. Następnie dzierżawca wieczysty papierni w Or-chowie n. Grabią w dobrach łaskich. 2. Jan, syn, do swojej wczesnej śmierci w 1820 prowadził po ojcu papiernię kochlowską. 3. Beniamin, drugi syn, w 1831 był czeladnikiem w Siedlewie n. Czarną Sulejowską. 4. Krystian Fryderyk i 5. Karol młodszy występowali jako czeladnicy lub jako majstrowie w papierniach w Koch-lowie, Jarzębiu n. Wartą i w Lubcu n. Pilsią.
WAGNERSCHE UNIVERSITATSBUCHHAN-DLUNG, wydawnictwo austr. działające w Inns-brucku; zal. w 1668 przez Michaela Wagnera, pozostawało w rękach rodziny do 1801, następnie przeszło w posiadanie Schumacherów. Ma ono w swym dorobku literaturę naukową, religijną oraz liczne czasop.
WALDSEEMULLER Martin (pseud. Hilacomilus a. Hylacomilus, 1470-1518), kartograf niem. czynny w St Die w Lotaryngii i w Strasburgu. Wykonał dwie wielkie mapy świata zachowane dziś w unikalnych egzemplarzach (1507 i żeglarska 1516), mapę Europy (1511) oraz nowe mapy do wyd. Geografii *Ptolemeusza (1513). W dziele Cosmographiae introductio (1507) zaproponował W. nazwanie Nowego Świata Ameryką na cześć Amerigo Vespucciego. Nazwę Ameryki umieścił też na swej mapie z 1507.
WALENTY Z PILZNA, mylnie nazywany Lisem, introligator, iluminator, student Akademii Krakowskiej (1474) i magister (1480). Iluminował i oprawiał książki kolegom i profesorom. W artystycznej kompo2ycji tych opraw uwidoczniły się zwiastuny Renesansu wł., przyjmującego wzory islamskie: podział prostokątnego *zwier-ciadła na wieloboczne pola opasane taśmowym iwyciskami Unijnymi, wzory centryczne w postaci dużej rozety komponowanej z luków i łuczków, liści o kroju jeszcze gotyckim i listków z monogramem IHS lub małą rozetą w pośrodku; naroża wypełnione islamską plecionką, a w *bor-diurach kolejne wyciski *tłoka z literą S oraz półkolistej filety w połączeniu z rozetkami i Ustkami. Grzbiet był również zdobiony. Krzyżowanie się wzorów islamskich z ustępującymi na plan dalszy motywami gotyckimi sta-
nowi specyficzną cechę opraw W. Warsztat dysponował obfitym zasobem tłoków, z których najbardziej charakterystyczny był prostokątny tłok dwuwyrazowy: "Liber signatus", jako zapowiedź radełka. Sposób łączenia *bloku książkowego z oprawą za pomocą *zwięzów z białych pasków skóry, przechodzących przez rowki do wnętrza deski i tam kołkowanych, jest mimo okazałości ksiąg lżejszy od współczesnej mu oprawy J. *Jeżowskiego. Jedna z ksiąg oprawionych przez W. nosi jego autograf wraz z wyjaśnieniem, że pracę swą wykonał w krakowskiej bursie "Jeruzalem" w 1480. Oprawy W. zachowały się w *Bibliotece Jagiellońskiej.
WALIA zob. WIELKA BRYTANIA Biblioteki, Papiernictwo.
WALKIEWICZ Władysław (1833-1900), rysownik i htograf. Uczeń Warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych w 1. 1848-1852. W. pracował kolejno w zakładzie Uto-graficznym M. *Fajansa i A. Pecqa. W 1870 założył przy ul. Chmielnej w Warszawie własny zakład litograficzny, który prowadził przez osiem lat. W warsztacie Fajansa uczestniczył w opracowywaniu portretów do popularnego wydawnictwa Wizerunki polskie, u Pecqa Utografował m. in. portrety królów poi. ze szkiców A. *Lessera oraz podobizny bpów i arcbpów gnieźnieńskich z obrazów olejnych galerii łowickiej, jak również ilustr. do Cmentarza Powązkowskiego K.W. Wójcickiego. Portrety osób współczesnych Utografował często wprost z natury.
Thieme-Becker XXXV.
WALLAUHeinrich(1852-1925),niem.drukarz, historyk i teoretyk drukarstwa. Odziedziczoną po ojcu, Friedri-chu Karlu, drukarnię w Moguncji przekształcił (1875-1895) w nowoczesny zakład typograficzny. Wydawał dzieła naukowe, artystyczne, barwne reprodukcje oraz druki akcy-densowe. W poszukiwaniu nowych form druku i pisma był przedstawicielem tzw. Monachijskiego Renesansu, stylu nawiązującego do starych, XVI-wiecznych wzorów. Dbał o estetykę i jednolity charakter wszystkich elementów druku. Używał najlepszych farb i papierów. Pierwszy zastosował w druku fotografię. Wynalazł sposób odbijania starych napisów rzymskich (rodzaj stereotypii). Po zlikwidowaniu przedsiębiorstwa (1897) działał jako rzeczoznawca i doradca artystyczny Drukarni Państwowej i firmy F.v. Zabern. Opublikował kilka prac dotyczących estetyki, techniki i historii druku. M. in. jako pierwszy wyjaśnił technikę druku dwubarwnych inicjałów w Psałterzu *Fusta i *Schoffera z 1457.
A. Meiner: Der Drucker H.W. "Gutenberg-Jhrb." 1937.
WALLBAUM zob. ANTYKWA.
2425
'
2426
WAMPUM
WAMPUM zob. PISMO Znaki symboliczne.
WANTUŁA Jan (1877-1953), chłop-hutnik z Ustronia koło Cieszyna, samouk, propagator czytelnictwa i bibliofil. Opublikował ok. 360 artykułów o tematyce spo-łeczno-oświatowej i historycznej, m. in. odkrywczą pracę
0 bibliofilu śląskim J. *Gaydzicy Najdawniejszy chłopski ekslibris polski (Warszawa 1935 i w zbiorze szkiców Książki
1 ludzie, Kraków 1956). Posiadał doborową bibl., którą interesowało się wielu naukowców poi. ze względu na unikalne druki śląskie. Pokaźną część zbiorów W. stanowiły dary zaprzyjaźnionych z nim pisarzy poi., m. in. Juliana Ochorowicza i Gustawa Morcinka.
K.L. Koniński: Księgozbiór robotnika. "Silva Rerum" 1931 nr 1/6. G. Morcinek: J.W. 1959.
WAPO WSKl Bernard (zm. 1535), sekretarz Zygmunta Starego, pierwszy znany kartograf poi. Brał udział w opracowaniu nowożytnej mapy Polski w rzymskim wydaniu *Ptolemeusza z 1507-1508. W 1526 wydał w Krakowie u F. *Unglera mapę szczegółową Polski w po-działce ok. 1:1000000 oraz mapę Europy środkowej i wschodniej. Znane są one jedynie z fragmentów odkrytych przez K. *Piekarskiego w 1932, które przepadły wprawdzie podczas drugiej wojny światowej, ale pozostały ich reprodukcje fotograficzne. Inne prace kartograficzne W. nie zachowały się, np. mapa Europy północnej, którą opracował w 1533. Mapy W. wywarły wielki wpływ na kartografię zachodnioeuropejską, były dla niej wzorem aż po w. XVII.
K. Buczek: Dzieje kartografii poi. od XV do XVIII w. 1963.
WARIANT (odmiana tekstu; łac. varius = odmienny), zastosowanie innego słowa, zwrotu lub wyrażenia, uznanych przez autora za lepsze od użytych poprzednio, skreślonych w *autografie (*maszynopisie). W *edytor-stwie naukowym każdy wynotowany w *aparacie krytycznym szczegół ukształtowania tekstu, odmienny od odpowiadającej mu *lekcji w tekście przyjętym za podstawę edycji krytycznej. Gdy podstawą edycji jest autograf, wariantem jest każdy przez autora przekreślony lub nie przekreślony, lecz zaniechany rzut wcześniejszy większych fragmentów tekstu czy pojedynczych wyrazów, a nawet ich nie dokończonych części, które uszeregowane w kolejności powstawania ilustrują w zestawieniu z ostatecznym brzmieniem tekstu proces ewolucji pomysłu twórczego. W przypadku istnienia obok podstawowego innych przekazów tekstu (inne autografy, *kopie, *wydania autoryzowane lub nie) W. wynotowane są w aparacie krytycznym jako odmienne lekcje tamtych przekazów, z wyjątkiem niewątpliwych błędów zecerskich lub oczywistych
omyłek pisarskich (w autografach lub kopiach). Niekiedy dla zadokumentowania indywidualnych cech wymowy autora i związanych z tym manier pisowni lub dla uzasadnienia ulubionego przez autora podziału syntaktycznego tekstu uwzględnia się też niektóre W. pisowni i ważniejsze W. interpunkcyjne. W zależności od tego, czy kolejne etapy zmian autorskich w tekście dotyczą tylko odmiennej stylizacji wyrazowej (w zakresie jednego lub kilku wyrazów), a sens wypowiedzi czy poetyckiej frazy pozostaje ten sam, czy też ewolucji i przekształceniu ulega sam pomysł, a tym samym całkowicie odmienna staje się jego realizacja słowna, odróżniamy w terminologii edytorskiej dwa typy W.: stylistyczny i redakcyjny (*Redakcja). W druku W. jest odmianą wprowadzoną do tekstu lub *składu w części *nakładu, przed lub w trakcie odbijania egzemplarzy należących do tego samego wydania. W. zachodzą często w *starych drukach, ponieważ ich ręczny, powolny sposób wytwarzania umożliwiał wprowadzenie zmian. W. mogą być autorskie: usunięcie lub zmiana przedmów, dedykacji albo ich adresatów, niektórych partii tekstu, wprowadzenie dodatków etc.; wydawnicze: dodrukowanie nowej karty tytułowej do starego nakładu, ew. dodatków (ang. issue, Estreicherowskie "wydanie tytułowe"); drukarskie: dodrukowanie z nowego składu brakujących *arkuszy, rozsypanych form, wprowadzenie *korekty itp. Specjalną odmianę W. stanowi *skład oboczny. W. termin używany w szczególności w bibliografii starych druków. Zob. też Wersja.
WARSZAWA
Biblioteki. Losy i charakter miasta stołecznego zdecydowały o specyfice dziejów bibl. warszawskich. Z jednej strony cechowały je nowoczesność i dynamika rozwoju, z drugiej Ś częste kataklizmy zmuszające do odbudowy od podstaw. Miasto, szybko rozwijające się w końcu XVI w. jako centralny ośrodek administracyjny, kulturalny i gospodarczy, pozbawione było tradycji średniowiecznych bibl. klasztornych i szkolnych. Podstawą jego zasobów bibliotecznych stały się księgozbiory prywatne, zwłaszcza dworskie i mieszczańskie. Znane są np. zbiory zgromadzone przez Stanisława Baryczkę (zm. 1651) i jego bratanka, również Stanisława (zm. 1682), podarowane w 1647 dominikanom i stanowiące trzon ich bibl., która w 1730 liczyła ponad 3000 wol. W XVII w. powstały również inne *bibl. klasztorne (np.pijarów, 1642). Podczas rabunku W. w 1655 Szwedzi wywieźli bogate zbiory Bibl. Zamkowej, gromadzonej przez Zygmunta III i "Władysława IV, oraz Bibl. Ujazdowskiej ks. Karola Ferdynanda. Splądrowane zostały wówczas m.in. księgozbiory Ossolińskich, bpa K.F. Czartoryskiego, XVI-wieczny zbiór S. Fogelwedera oraz bibl. klasztoru kamedułów
2427
2428
Św. Anny i kolegium jezuickiego. Z tego do W. wróciło w 1682 tylko 150 pozycji z bibl. zygmuntowskiej, które wzbogaciły księgozbiór Jana III w Wilanowie. W okresie Oświecenia wspaniałe kolekcje zgromadzili: Stanisław August Poniatowski, S. Kostka i I. Potoccy, I. *Krasicki, Kajetan Kwiatkowski, Aleksander Sapieha i in. Bibl. narodową stała się *Bibl. Załuskich, udostępniona publiczności od 1747. Po śmierci J.A. Załuskiego (1774) do czasu konfiskaty i wywiezienia zbiorów do Petersburga w 1795 została przejęta przez *Komisję Edukacji Narodowej jako "Bibl. Rzeczypospolitej". Kolejną próbą organizacji bibl. narodowej była założona przez F. *Łubieńskie-go w 1810 biblioteka przy Sądzie Apelacyjnym, której zbiory w 1817 przeszły do Biblioteki Uniwersyteckiej. Cenny księgozbiór posiadała Bibl. Banku Polskiego (1828-1885). Od pocz. XIX w. przy licznie powstających instytucjach i tow. naukowych zakładano też bibl. (m. in. Bibl. Królewskiego Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk, 1803; Bibl. Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, 1817; Bibl. Tow. Lekarskiego Warszawskiego, 1821). Rozwój ich zahamowała klęska powstania listopadowego i wywiezienie licznych zbiorów do Rosji w 1. 1832-1834. Tym większą rolę odgrywały wówczas bogate zasoby *bibliotek fundacyjnych: ordynacji Zamojskiej (od 1804), Przeździeckich (od 1841) czy Krasińskich (od 1844) oraz liczne księgozbiory prywatne. Duże znaczenie dla rozwoju czytelnictwa i popularyzacji wiedzy miały zakładane od 1861 bezpłatne czytelnie Warszawskiego Tow. Dobroczynności oraz Czytelnia Naukowa (1890), których zbiory przejęła później zał. w 1907 *Bibl. Publiczna m. st. Warszawy. Następstwem ożywienia ruchu naukowego w W. po 1905 było m. in. powstanie nowych bibl.: Wydziału Rolniczego Tow. Kursów Naukowych (1906, obecnie SGGW), Szkoły Głównej Handlowej (1906, obecnie SGPiS), Tow. Naukowego Warszawskiego (1908, obecnie *Bibl. PAN). Powrót W. po 1918 do roli stolicy spowodował szybki rozwój istniejących bibl. naukowych i powszechnych oraz powstawanie wielu nowych placówek, głównie przy centralnych urzędach i ministerstwach, to w. naukowych, społecznych i religijnych, uczelniach, instytutach naukowych i muzeach. Takimi były np. Bibl. Muzeum Narodowego (zapoczątkowana w 1862 przy Muzeum Miejskim), Bibl. Politechniki Warszawskiej (1915, tradycjami sięgająca 1891), Bibl. Głównego Urzędu Statystycznego (1918), Centralna Bibl. Wojskowa (1919), bibl. instytutów: Francuskiego, Włoskiego, Węgierskiego i Duńskiego, Muzeum Przyrodniczego (1919), Bibl. Sejmowa (1920). Najważniejszym wydarzeniem było powołanie w 1928 *Bibl. Narodowej. Wojna i okupacja hitlerowska zupełnie zdezorganizowały bibl. warszawskie. We wrześniu 1939 całkowicie zniszczone zostały zbiory CBW i Bibl. Przeździeckich, inne bibl. poniosły poważne
WARSZAWA
straty spotęgowane później grabieżami prowadzonymi planowo przez władze okupacyjne. Od 1940 warsz. bib]. państwowe zostały uzależnione od Głównego Zarządu Bibliotek przy generalnym gubernatorze. W 1941 utworzono tzw. Bibl. Państwową (Staatsbibliothek) składającą się z trzech oddziałów: zbiorów poi. w Bibl. Narodowej, obcojęzycznych w Bibl. Uniw. Warsz. i zbiorów specjalnych. Mimo silnego nadzoru poi. personel wszystkich oddziałów obok oficjalnych akcji prowadził nielegalne prace nad zabezpieczaniem, ewidencjonowaniem i udostępnianiem zbiorów czytelnikom poi. W tym czasie odegrały dużą rolę liczne i bogate zbiory prywatne. Te biblioteki, które nie podlegały bezpośredniemu zarządowi komisarycznemu, jakkolwiek bardzo ograniczone w swej działalności i grabione, uległy jednak mniejszym translokacjom. zbiorów i dezorganizacji. Największe straty poniosły księgozbiory warszawskie podczas niszczenia miasta po upadku powstania w październiku 1944. Okuparxi spalili m. in. zbiory różnych bibl. warszawskich zgrcmsdzone w Bibl. Krasińskich, magazyny Bibl. Zamoyskich i Bibl. Publicznej. Zniszczono i zdewastowano większość budynków bibliotecznych, zbiory wywożono w głąb Rzeszy, skąd częściowo tylko wróciły po wojnie do W. Mimo olbrzymich strat i zniszczeń wkrótce po[ wyzwoleniu bibl. warszawskie podjęły działalność porządkową i usługową. Reaktywowano znaczną większość bibl. istniejących przed wojną, jednocześnie powstawały i powstają nowe placówki. Obecnie W. stanowi jeden z największych ośrodków bibliotecznych w kraju. Rozbudowano zwłaszcza bibl. naukowe, szczególnie medyczne, ekonomiczne i techniczne. W końcu 1965 w W. działało 1067 placówek (nie licząc bibl. fachowych przy zakładach pracy oraz organizacji politycznych i społecznych) dysponujących łącznic ponsd 13000000 wol. Składa się na to: 131 publicznych bibl. powszechnych (Bibl. Publiczna m. st. Warszawy Główna i 129 filii oraz Bibl. Stołecznego Domu Kultury); 144 bibl. instytucji naukowych (w tym: Biblioteka Narodowa, 47 PAN, 13 szkół wyższych, 60 instytutów naukowo-badaw-czych, 4 Ś tow. naukowych, 7 muzeów, 5 archiwów, Centralna Bibl. Rolnicza, Bibl. NOT, GUS, Bibl. Pedagogiczna, Bibl. Sejmowa); 456 bibl. szkolnych; 23 Ś placówek opieki pozaszkolnej; 252 związków zawodowych; 26 stowarzyszeń; 12 prywatnych wypożyczalni dochodowych oraz 23 bibl. parafialne. Wśród bibl. instytutów naukowych na wyróżnienie zasługuje Bibl. Główna Instytutu Zoologicznego PAN (największy księgozbiór biologiczny w Polsce), powstała w 1954 z dawnej Bibl. Muzeum Przyrodniczego. Stan jej zbiorów w 1960 wynosił 157338 wol., w tym wydawnictw zwartych wraz z odbitkami 84466 wol. (1082 stare druki do 1800 r. oraz szereg rzadkich dzieł z XIX w. stanowiących podstawę badań taksonomicznych), wydawnictw ciągłych
2429
2430
WARSZAWA
67679. Posiada oddziały w Poznaniu i Górkach Wschodnich.
K.A. Swierkowski: Przewodnik po bibl. warszawskich. 1926. Ś A. Lewak: Bibl. Warszawy podczas wojny. "Rocz. Warszawski" 1961 z. 2.
Drukarstwo. W XVI w. W. nie posiadała jeszcze własnej drukarni, a kilka druków, które ukazały się tu w 1. 1578-1581, pochodziło z tzw. drukarni "latającej" Mikołaja Szarfenbergera (*Szarfenbergowie), której kierownikiem byl W. *ŁapczyAski. Przez dłuższy czas nawet takie okoliczności jak to, że w W. odbywały się walne sejmy i elekcje oraz że od 1595 została ona stolicą, nie stały się bodźcem do założenia drukarni. Zapewne drukarze krakowscy bronili swych uprawnień typogra-fów "urzędowych". Pierwszą stałą oficynę z prawami drukarni "urzędowej" założył w 1624 przybyły z Poznania J. *Rossowski. W 1. 16341635 prowadziła ją wdowa Katarzyna, następnie prz;jął Jan Trelpiński (1635--1647). Warsztat ten uległ prawie całkowitemu zniszczeniu podczas pożaru, zapewne w czasie oblężenia W. przez Szwedów. W 1643 nową drukarnię, również z prawami "urzędowej", założył Piotr Elert, dworzanin i muzyk królewski. Firmę, oi 1652 prowadzoną p:zez wdowę Elżbietę, zlikwidowano w 1682. Część jej nabyli pijarzy, którzy w tym samym jeszcze roku uruchomili własny warsztat (^Drukarnia pijarów), część zaś K.F. *Schreiber, który utrzymał firmj przez dziesięć lat (1632-1692), a następnie odprzedał ją tymże pijarom. Oficyna ta, uprzywilejowana i do 1735 posiadająca w W. wyjątkową pozycję, specjalizowała się w wydawaniu druków urzędowych centralnych władz Rzeczypospolitej. W 1716 Michał Puzyna, pisarz litewski, zakupił drukarnię w Gdańsku i ofiarował ją kolegium jezuickiemu w W. W ten sposób powstała w stolicy druga, konkurencyjna (na tle rywalizacji obu zakonów dochodziło do ostrych sporów) oficyna (^Drukarnia jezuitów), która początkowo tłoczyła druki przeważnie treści religijnej na wewnętrzny użytek zakonu, natomiast szersze pole działania uzyskała w okresie panowania sprzyjającego jezuitom Augusta III. W 1773 została przemianowana na Drukarnię Nadworną JKMci, a jej dyrektorem został dotychczasowy prefekt, ks. F. *Bo-homolec, po którego śmierci (1784) przybrała tytuł i funkcję drukarni *Komisji Edukacji Narodowej (zlikwidowana przez władze pruskie w 1797). W 1756 znakomity uczony i edytor W. *Mitzler de Kolof założył w W. drukarnię, w której tłoczył czasop. oraz dzieła dawnych i współczesnych pisarzy poi. i obcych. Jej działalność wiąże się ściśle z p ocz. oświeceniowego ruchu umysłowego w Polsce. W 1763 Mitzler przekazał oficynę Korpusowi Kadetów w W., zatrzymując w swoich rękach jej kierowai-ctwo. Po jego śmierci (1778) przeszła w posiadanie Korpusu
2431
i działała do 1794, kierowana od 1784 przez P. *Dufoura. W 1775 Dufour założył własną drukarnię, jedną z najlepiej zorganizowanych i wyposażonych w Polsce XVIII w., niezwykb zasłużoną dla rozwoju kultury poi. Oświecenia. Po jego śmierci drukarnię prowadził Tomasz Lebrun (1797-1804). Podobne znaczenie posiadała oficyna najwybitniejszego księgarza i wydawcy epoki, M. *Grółla, działająca pod jego firmą w 1.1778-1795, natomiast pod firmą Jana Chrystiana Bogumiła Ragoczego w okresie późniejszym. W1.1772-1776 istniała w Warszawie drukarnia muzyczna J. *Engla, muzyka i kompozytora. W 1781 rozpoczęła działalność *drukarnia misjonarzy, specjalizująca się w wydawaniu literatury religijnej, czynna do czasów powstania styczniowego. Przy Loterii Genueńskiej Komisji Skarbu Koronnego funkcjonowała drukarnia S. *Bacciga-lupiego, z której w 1. 1784-1792 wychodziły druki urzędowe i kilka utworów literackich. Dalsze firmy drukarskie powstawały w okresie Sejmu Czteroletniego. Jan Potocki, uczony, orientalista i podróżnik, założył w 1788 Drukarnię Wolną, w której tłoczono głównie publicystykę sejmową i pisma założyciela. Kierownikiem drukarni, istniejącej do 1794, był Antoni Czarniawski. W 1789 powstała Drukarnia Nowa P. *Zawadzkiego, która największą aktywność wykazała w czasie Sejmu Czteroletniego, publikując przede wszystkim dzieła i utwory publicystyczne. W 1. 1796-1803 prowadziła ją wdowa Magdalena. W okresie powstania kościuszkowskiego czynna była prasa sztycharska Jabłońskiego. Prócz wymienionych działały też n2 terenie stolicy liczne tłocznie o mniejszych osiągnięciach wydawniczych. Do takich należała np. drukarnia ks. Karola Milinowskiego (1793-1796), w 1796 odkupiona przez Hipolita Wyżcwskiego, prowadzona następnie (wraz z wydawnictwem) przez jego syna, Stanisława, w 1841 sprzedana J. *Ungerowi. Istniał ponadto szereg małych drukarń, zakładanych przez wydawców i redaktorów czasop. i gazet. Zmieniały one często właścicieli, zakres ich pracy był z reguły bardzo wąski; poza periodykami tylko sporadycznie tłoczyły druki innego typu, ich istnienie zaś uwarunkowane było dążeniem wydawców do obniżki kosztów druku periodyków i do zapewnienia im regularności ukazywania się. Drukarnie takie posiadali: T. *Podlecki, Wojciech Krompt (1791-1793), ks. J. *Mejer, Tadeusz Włodek (1794), Antoni Lesznowski (1794-1795). W 1802 T. *Mostowski, wojewoda mazowiecki, minister, działacz oświatowy, założył we własnym pałacu dużą drukarnię, sprowadzając z Paryża i Lipska *prasy drukarskie, papier, *czcionki. Z zapoczątkowanego przezeń w 1. 1803-1805 cyklu Wybór Pisarzy Polskich ukazało się ogółem 27 tomów. Ponadto wydał 20 t. Wyboru Romansów i Powieści oraz 12 t. Wyboru Podróży. Wymienione edycje pisarzy poi. odznaczały się pięknością druku i papieru. W 1812
2432
WARSZAWA
Mostowski sprzedał drukarnię Onufremu Łątkiewiczowi; dalszymi jej właścicielami byli: Julian Kaczanowski, Chmielewski, następnie spółka Jaworski, Orgelbrand i Unger. W 1809 powstała, zał. przez F. *Łubieńskiego, drukarnia "Rządowa", mieszcząca się w klasztorze karmelitów na Lesznie. Czcionki sprowadzono z Grodna. Przez jakiś czas w połączeniu z nią pozostawała zał. w 1811 drukarnia Bentkowskiego. W 1811 przy ul. Żabiej powstała pierwsza w W. hebr. drukarnia Hirsza Nossonowicza. W 1.1819-1821 współpracował z nią jako wspólnik Awigdor Legensohn, który następnie prowadził własną drukarnię do 1852, później do 1872 jego syn Joel. Nossonowicz natomiast działał nadal sam, potem jego syn Natan, pod zmienionym nazwiskiem Schriftgisera. Małą drukarnię, związaną w swej działalności z firmą księgarską J. *Zawadzki i J. *Węcki, założył w 1815 Józef Wawrzyniec Krasiński. W rok potem na Starym Mieście powstała drukarnia i księgarnia Józefa Pukszty, popularnego wydawcy kalendarzy astronomiczno-gospodarczych. W 1. 1818-1821 działała drukarnia poety i publicysty B. *Kicińskiego, w której tłoczono szereg pism literackich i politycznych, m. in. "Kuriera Warszawskiego". Drukarnię tę kupił w 1821 Ludwik Adam Dmuszewski, przenosząc ją do nowego domu przy ul. Wierzbowej. Kontynuował on wydawanie "Kuriera", którego na prasie ręcznej tłoczono 300 egz. na godzinę. W 1848 właścicielem drukarni został Karol Kucz. W 1819 drukarz, księgarz i nakładca Natan *Gliicksberg założył drukarnię przy Krakowskim Przedmieściu, połączoną ok. 1827 z *odlewnią czcionek. Wydawano tu m. in. dzieła Bogusławskiego, Niemcewicza, Krasickiego, Moliera, Goethego i in. oraz czasop.: "Pamiętnik Warszawski", "Ćwiczenia Naukowe", "Gazetę Literacką". Drukarnia, jedna z najlepszych w ówczesnej W., posiadała łac. i gr. didotowskie (*Didot) pisma piękną kursywę, liczne f loresy i ozdoby. W 1823 przeszła na własność Komisji Rządowej Wyznań i Ośw. Publ. z przeznaczeniem drukowania książek elementarnych. Część drukarni Gliicksberga kupił w 1831 prawnik Damazy Dzierożyński celem wydawania "Tygodnika Polskiego". W następnych latach drukarnia zmieniała właścicieli. Jeden z nich, Ludwik Lesznowski, w 1866 sprzedał posesję przy ul. Świętojerskiej i przeniósł się do byłego pałacu Potkańskich na ul. Długą 557. Znanym warszawskim drukarzem był J. *Jaworski, któremu Zgromadzenie Drukarzy powierzyło w 1863 prowadzenie dawnej drukarni Signora Baccigalupi Menagetto. W tymże roku Jaworski sprzedał ją redakcji "Dziennika Warszawskiego" i wyjechał za granicę. Po powrocie w 1864 r. założył nową drukarnię, która stała się przodującą w W., wykonując wszelkie trudniejsze prace, jak listy zastawne, akcje, obligacje itp. Po śmierci Jaworskiego w 1875 drukarnia przeszła na własność dyspozytora drukarni "Gazety
Warszawskiej" Michała Ziemkiewicza, później wdowy po nim. Celem wydawania tanich książek elementarnych
1 rozpowszechniania dzieł religijnych w 1824 została zorganizowana drukarnia Komisji Rządowej WRiOP, której zarząd powierzono w 1825 Adamowi Chłędowsk
2433
2434
WARSZAWA
ną z Lipska, sprowadził specjalistów oraz otworzył drzewo-rytnię, która stała się szkołą dla stołecznych specjalistów. "Tygodnik", ukazujący się od 1 października 1859, w 1878 osiągnął nakład 6500 egz. Drukarnia Ungera wydawała przez 20 lat cieszący się dużą popularnością "Kalendarz Warszawski", wychodzący w kilkunastu tysiącach egz. Prócz drukarni Unger prowadził odlewnię czcionek, *introligatornię, *stereotypownic oraz księgarnię w Rosji. Po jego śmierci zakład przejął G. Unger. W 1843 powstała dobrze zorganizowana drukarnia S.J. *Strąbskiego, posiadająca czcionki poi., ros. i niem. Strąbski zatrudniał przeszło 80 osób. Wydawnictwa jego stały na wysokim poziomie, wyd. z gustem i smakiem na wzór edycji zagranicznych. W 1855 drukarnia przeszła w ręce braci Hindemmithów, którzy tłoczyli w niej niem. gazetę "Warschauer Zeitung". W 1862 kupił ją od nich Lie-feld, a w 1863 nabył J. *Cotty. Właścicielem dużego zakładu typograficznego, mieszczącego oddzielnie drukarnie poi. i hebr., gisernię, stereotypownic, introliga-tornię oraz księgarnię był S. Orgelbrand (od 1844). Drukarnia Orgelbranda (*Orgelbrandowie) posiadała 42 maszyny, w tym cztery prasy do gładzenia papieru, jedną maszynę parową, pięć pospiesznych pras drukarskich Koeniga i Bauera, cztery prasy ręczne i in.; dysponowała 44000000 czcionek różnego gatunku oraz 436 rodzajami alfabetu. Zatrudnionych w niej było 100 pracowników oraz 30 w introligatorni. Gisernia odlewała dziennie po 15000 czcionek. Wielkim sukcesem Orgelbranda było wydanie 28-tomowej encyklopedii, w której opracowaniu brało udział 181 pisarzy. Przez 30 lat Orgelbrand wydał własnym nakładem 278 różnych dzieł. Po jego śmierci zakład prowadzili synowie Hipolit i Mieczysław, którzy zakład powiększyli, a zarząd powierzyli L. Filipeckiemu. W 1892 nabyli, pierwszą w Polsce, służącą do odlewu czcionek maszynę Fauchego z Paryża. W 1897 zakład otrzymał nazwę Tow. Akcyjne Odlewni Czcionek i Drukarni S. Orgelbranda Synów. W 1903 nastąpił największy rozkwit zakładu, posiadającego wówczas 60 maszyn i zatrudniającego 400 pracowników. W 1. 1860-1895 działała drukarnia Ch. Keltera (potem prowadzili ją sukcesorzy), posiadająca litografię i stereotypownię, pośpieszne prasy drukarskie, ozdobne czcionki poi., ros., niem., gr., hebr. i in. W 1868 otworzył drukarnię dawny wspólnik Keltera, Goldman, wydający początkowo w j. hebr. książki o treści religijnej, teologicznej, później świeckie. Zał. w 1860 przez Maciejewskiego drukarnię nabył w 1870 Jan Noskowski, który otworzył pierwszą szkołę zecerek. Następny właściciel drukarni, Piotr Noskowski, zastosował parę do poruszania maszyn. Od 1882 przy pomocy warszawskiego pedagoga Perzyńskiego wydawał "Dziennik dla Wszystkich", przeznaczony dla szerokich mas drobnomieszczańskich i rzemieślniczych. Wśród wielu mniejszych zakładów na-
leży wymienić drukarnie: Karola Kucza (1865-1878), S.J. *Sikorskiego (1871), A. *Wiślickicgo (1872), Kazimierza Zalewskiego oraz Burzyńskiego, w której zastosowano jedną z pierwszych w świecie pośpieszną *maszynę rotacyjną drukującą 10000 egz. na godz. (maszyna zakupiona w 1903 u Koeniga i Bauera w Norymberdze drukowała już 40000 egz. na godz.). Na pocz. XX w. drukarnie pod względem technicznym stały na niskim poziomie. Jedynie trzy dzienniki drukowano na maszynach rotacyjnych, umożliwiających kilkanaście tysięcy nakładu, natomiast większość pism odbijano na *maszynach płaskich, mogących wykonać najwyżej tysiąc egz. na godzinę. W miarę postępu kapitalizmu coraz szybszy rozwój techniki drukarskiej zmuszał do zastępowania maszyn cylindrowych rotacyjnymi celem zwiększenia nakładów. "Kurier Poranny" uruchomił w 1903 nową podwójną maszynę z motorem elektrycznym, tłoczącą 28000 arkuszy na godzinę, natomiast w drukarni Sikorskiego odbijano na maszynie rotacyjnej "Gazetę Polską" i "Wędrowca". Rozwijały się, liczne już w XIX w., małe drukarenki, których byt opierał się na realizacji drobnych okolicznościowych zamówień. Do większych zakładów należały, znane już w ubiegłym stuleciu, drukarnie Orgelbranda i Noskowskiego oraz kilka innych, jak: J.K. *Kowalewskiego, J. Sikorskiego, J. Cotty'ego, S. *Niemiry, F. Nasierowskiego, P. Laskauera (*Babicki i Laskauer). Zał. w 1897 Zakłady Graficzne B. *Wierzbi-ckiego i Sp. posiadały działy: *chemigrafii, *litografii, *offsetu i *typografii. W 1900 połączono z własną drukarnią księgarnię M. *Arcta, przeniesioną do W. z Lublina w 1887. Przedsiębiorstwo to wydawało podręczniki szkolne, książki pedagogiczne, słowniki, arcydzieła literatury poł. i obcej. W 1918 zakład Orgelbrandów kupili Eugeniusz i Kazimierz *Koziańscy, którzy prowadzili go pod nazwą Zakłady Graficzne, zniszczone następnie całkowicie w czasie wojny. W okresie międzywojennym W. była centrum przemysłu poligraficznego w Polsce (36,3% ogółu zatrudnionych w drukarstwie w 1937). W 1930 z czynnych w kraju 30 małych offsetowych jmszyn arkuszowych typu Man połowa znajdowała się w W. Posiadały je drukarnie: W. *Główczewski 1, J. Hurwicz 3, Zakłady Graficzne Koziańskich 1, Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych S.A. 3, Szkoła Przemysłu Graficznego 1, Tow. Technografów S.A. 4, B. Wierzbicki i Sp. 1, Wojskowy Instytut Geograficzny 1. Obok prywatnych istniały również drukarnie państwowe, takie jak Drukarnia Akcydenso-wa, Drukarnia Skarbowa, Drukarnia Wojskowego Instytutu Kartograficznego, Drukarnia Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych. Po drugiej wojnie światowej w W. ocalało zaledwie kilkanaście drukarń. W tej sytuacji, aby sprostać nowym zadaniom wydawniczym, drukarstwo musiało przejść ewolucję do dobrze wyposażonego przemysłu poligraficznego o zmodernizowanej bazie
2435
2436
WARSZAWA
technicznej. Od 1946 nastąpiła likwidacja małych zakładów. Pierwszą inwestycją w Planie Sześcioletnim był *Dom Słowa Polskiego, w 1950 powstała *Drukar-nia im. Rewolucji Październikowej, w 1960 zatrudniająca 1120 pracowników. Prócz wymienionych działają w W.: Drukarnia Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej "Prasa" (obsługuje KC PZPR, ZMS, ZMW; 228 pracowników w 1967), Zakłady Drukarskie i Wklęsłodrukowe "Prasa" (500 pracowników w 1967; tygodniowy jednorazowy nakład 6500000 egz.), drukarnie: "Tamka" (630 pracowników w 1967; miesięcznie 130 czasop.), PUPiK "Ruch", "Loretańska", Kolejowa (160 pracowników w 1967), Min. Obrony Narodowej, Polskiej Akademii Nauk, Skarbowa.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Handlem książką zajmowali się początkowo oprócz drukarzy i księgarzy także introligatorzy. Taki stan rzeczy trwał przez wieki, a zwłaszcza we wczesnych dziejach księg. warsz. Nawet pod koniec XVI w., gdy w nowej stolicy państwa (od 1596) i siedzibie sejmów wzrastał od czasu do czasu ruch, nie starczało klientów dla paru księgarzy, toteż od XVI do XVIII w. toczyła się ostra walka konkurencyjna między introligatorami i księgarzami. Już w 1555 działało w W. dwóch bibliopolów (wiadomość z korespondencji Hozju-sza). Do księgarzy znanych z nazwiska w XVI w. należą: Eliasz Genez (zm. 1579) oraz Jan Gierasz (ok. 1579-1581). Ok. 1579 przeniósł się z Krakowa księgarz P. *Fabricius, uzyskując od władz miejskich specjalny przywilej na przeciąg 12 lat (1586). Wplątał się on w zatarg z introligatorem Janem Modzelewskim, zakończony w 1598 wyd. przywileju królewskiego, zezwalającego na istnienie w W. dwóch stałych księgarń. Inni księgarze mogli sprzedawać książki tylko podczas sejmów i jarmarków. Na zasadzie królewskich przywilejów działały następnie "biblioteki": Marcina Rylinga (zm. 1626), wdowy Modzelewskiej, wdowy Fa-briciusowej, Grzegorza Filipowicza i in. Od 1624 działający stale drukarze, J. *Rossowski, JanTrelpiński, a w szczególności obdarzony wieloma łaskami królewskimi Piotr Elert i in., sprzedawali także własne nakłady, a zapewne i cudze. Z ok. poł. XVII w. pochodzi wiadomość o księgarzach Janie Szerszeniewiczu i Melchiorze Wolskim. Miejscowi sprzedawcy natrafili zapewne na większe trudności, gdy J. *Forster z Gdańska uzyskał 30 VI 1634 przywilej na handel wydawnictwami w całej Polsce, a więc i w W. Taki sam serwitoriat przypadł w udziale Eliaszowi Schroderowi w 1660. W W. natomiast działała na zasadzie dawnych przywilejów księgarnia Michała Minicha (akt z 15 VI1672). W 1685 drukarz K.F. *Schreiber otworzył *bibliopolejL. Handel jednak nie był zbyt ożywiony, gdyż warunki polityczne i wewnętrzne w drugiej poł. stulecia nie sprzyjały rozwojowi kultury, a zatem i obrotowi książką. Również w XVIII w., kiedy drukarstwo warszawskie, dystansując
krakowskie, zajęło czołowe miejsce w kraju, poszczególni jego przedstawiciele byli zarazem w mniejszym czy większym stopniu zawodowymi księgarzami. W pierwszej poł. XVIII w. coraz liczniejsza grupa introligatorów oprawiała księgi na zamówienie magnatów i bogatych mieszczan; z biegiem czasu na marginesie swego zasadniczego zawodu spełniali oni również rolę księgarzy, a niejednokrotnie rola ta przeobrażała się w ich główne lub nawet wyłączne zajęcie. Temu procesowi usilnie przeciwstawiali się coraz liczniejsi zawodowi księgarze, posiadający serwitoriaty i przywileje królewskie. W czasach Augusta III księgarstwo stawało się coraz popularniejsze, było opłacalne i coraz bardziej wyodrębniało się z zespołu zawodów związanych z książką. Najwybitniejszymi księgarzami w czasach saskich i początkach czasów stanisławowskich byli: Jan Domański, Baltazar Grabow-ski, S. *Karasiński, Maciej Krokoszyński, Ludwik Lipiński, K. *Różycki, Dominik Siarkowski, Stanisław Stawiriski, P.A. *Tarski i J. *Tłuczkiewicz. Już pod koniec panowania Augusta II zaczęli napływać do W. księgarze obcego pochodzenia, których ilość wzrosła w czasach Augusta III, a osiągnęła niespotykane rozmiary w epoce stanisławowskiej. Przeważnie byli to Niemcy, głównie z Saksonii, Włosi i Francuzi, dysponujący bogatymi doświadczeniami księgarskimi krajów, z których się wywodzili, wkrótce więc dzięki rozwijanej energii i pomysłowości potrafili zapewnić sobie wysoką pozycję zawodową i materialną wśród miejscowych handlarzy ksiąg. Szybko aklimatyzu-jąc się na terenie W., wprowadzali do stolicy w coraz szerszym zakresie dzieła zachodnioeuropejskich pisarzy okresu Oświecenia, usprawniali organizację księgarstwa, nawiązywali kontakty z prowincjonalnymi ośrodkami drukarskimi i księgarskimi kraju, stosując przy tym nowoczesną reklamę księgarską w postaci katalogów i coraz liczniej publikowanych anonsów w prasie. Spośród nich rekrutowali się najwybitniejsi nakładcy, którzy stawali się mieszczańskimi mecenasami kultury poi. Zorientowani dobrze w osiągnięciach literatury zachodnioeuropejskiej, organizowali przekłady najcenniejszych jej utworów na j. poi., by udostępniać je wzrastającej masie czytelników. Listę księgarzy obcego pochodzenia w W. otwiera Krzysztof Bogumił *Nicolai, działający w latach 1730--1770, najwybitniejszy przedstawiciel swego zawodu w czasach Augusta m. W późniejszym okresie wyróżnili się: M. *Groll, Jan August *Poser i J.L. *Koch, najwybitniejsi księgarze, nakładcy i wydawcy w drugiej poł. XVIII w. W 1. 1783-1792 posiadał w W. filię księgarską drukarz i księgarz austr. J.T. *Trattner. Znaczną rolę odegrali także F.Ch. *Netto i F. *Pfaff, który rozpoczął swą działalność w 1788 i kontynuował ją jeszcze w czasach Królestwa Kongresowego. Pod koniec stulecia przebywało na terenie W. sporo księgarzy -włoskiego po-
2437
2438
WARSZAWA
chodzenia, jak J. *Romano, W. *Bussano, L. *Fietta i Karol Scapini (1794). Mniej liczni byli księgarze pochodzenia francuskiego, których najznamienitszymi przedstawicielami byli bracia *Gay. Spośród nielicznej grupy księgarzy narodowości poi. w czasach stanisławowskich i po-rozbiorowych najwybitniejszą rolę odegrał M. *Szczepań-ski, prowadzący doskonale zaopatrzony magazyn od 1779 aż do 1. 20-tych XIX w. Po utracie niepodległości nastąpiła stagnacja życia umysłowego, która spowodowała znaczny spadek produkcji wydawniczej, co odbiło się również ujemnie na księgarstwie. Dopiero po 1815 ożywiło się zainteresowanie książką w związku z założeniem Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk (1800) oraz Uniwersytetu Warszawskiego (1817). Zaczęły powstawać nowe księgarnie. Tak np. J. Zawadzki z Wilna w celu utrzymania kontaktów z W. założył ze wspólnikiem księgarnię pod firmą J- *Zawadzki i J. *Węcki; ożywioną działalność wydawniczą i księgarską prowadził N. *Gliicksberg. Obok nich pracowały księgarnie *Merzbacha, *Senewalda, Szczepańskicj, Puksztowej, Ciechanowskiego i *Nowole-ckiego. Księgarze warszawscy nawiązywali kontakty handlowe z in. dzielnicami Polski, a szczególnie penetrowali rynek w Poznańskiem i na Ukrainie, gdzie nie docierali księgarze z Wilna i Krakowa. Po upadku p:>wstania listopadowego wskutek ograniczenia swobód nastąpił zastój W ruchu księgarskim, zlikwidowano część drukarń i księgarń. Emigracja inteligencji wpłynęła na zmianę struktury pstrzeb i ograniczenie możliwości zbytu. Handel księgarski zaczął się stopniowo dźwigać z upadku w drugiej poł. stulecia. S. *Orgelbrand z małej księgarni rozwinął w tym czasie przedsiębiorstwo wydawnicze i drukarnię. Powstały nowe księgarnie: *Gebethnera i Wolffa (1857), E. *Wen-dego (1858), M. *Arcta (1887), który przeniósł do W. swoją księgarnię z Lublina. J. *Mortkowicz, od 1903 współwłaściciel księgarni G. *Centnerszwera i Ski, od 1912 prowadził księgarnię pod własną firmą. W 1900 W. liczyła 30 księgarń i 40 antykwariatów, w 1913 było łącznie ok. 100 placówek. Najpoważniejszą rolę odgrywały księgarnie wydwniczae, prowadzące równolegle z działalnością wydawniczą sprzedaż swoich nakładów, *asortyment, często skład główny lub półhurt innych wydawców. Księgarnie asortymentowe z dużym wysiłkiem starały się wydawać własnym nakładem książki, aby wzmocnić swoją pozycję i stać się z czasem wydawniczymi. W 1908 powstał w W. Związek Księgarzy Polskich, łączący wydawców i księgarzy. W odrodzonym państwie obok kontynuujących działalność dawnych firm (M. Arct, Gebethner i Wolff, J. Mortkowicz, E. Wende) powstały nowe, jak: Księgarnia Rolnicza, Główna Księgarnia Wojskowa, *Instytut Wyd. "Biblioteka Polska", Spółka akc. Związku Nauczycielstwa Polskiego "Nasza Księgarnia", Księgarnia *Trzaska, Evert i Michalski, *Spółdzielnia Księgarska "Książka"
rozprowadzająca literaturę marksistowską i postępową literaturę lewicową (w 1. 1931-1937 działała pjd nazwą "Tom"). Szerszą działalność w zakresie hurtu prowadzili Gebethner i Wolff oraz *Dom Książki Polskiej (1921); rozwijał się również handel antykwaryczny (głównie na ul. Świętokrzyskiej). Większe zamiejscowe firmy wyd. zakładały w W. swoje oddziały i filie księgarń (*Książnica--Atlas, *Zakład Narodowy im. Ossolińskich, *Drukarnia i Księgarnia Św. Wojciecha). W okresie kryzysu wiele księgarń asortymentowych zbankrutowało. Na tle trudności zbytu i walki o interesy zaznaczył się rozdźwięk między księgarstwem wydawniczym i asortymentowym, doprowadzając do powstania odrębnych organizacji zawodowych wydawców i księgarzy. Niektóre z wymienionych księgarń utrzymały się i w okresie okupacji, odgrywając dużą rolę w upowszechnianiu książek tępionych przez okupanta oraz prasy konspiracyjnej. Działająca w 1. 1940-1944 tajna komisja Tymczasowej Rady Księgarskiej opracowała plany szkolenia zawodowego, organizacji i form pracy księgarskiej oraz ratowania książek przed zagładą. Po wyzwoleniu W. w 1945 na ruinach pojawiły się wózki z książkami, szybko wznowiły działalność dawne firmy: Gebethner i Wolff, Trzaska, Evert i Michalski, M. Arct, L. *Fiszcr. Powstało Świele nowych księgarń, przeważnie spółki paru księgarzy, xn. in. "Oficyna Księgarska" P. Hniedziewicza i sp. Obok asortymentu nowej produkcji księgarnie prowadziły oraz podejmowały inicjatywy wydawnicze. Powstały również pierwsze księgarnie wydawnictw państwowych i spółdzielczych: "Czytelnik", "Wiedza", "Książka", PZWS, PIW. W 1950 utworzono PP *Dom Książki, które jednoczy wszystkie księgarnie państwowe i spółdzielcze oraz tjrzejmuje niektóre księgarnie prywatne. Obok licznych księgarń ogólnoasortymentowych w W. działają obecnie księgarnie wszystkich specjalizacji, w tym Główna Księgarnia Naukowa, Główna Księgarnia Techniczna i Główna Księgarnia Rolnicza. W 1966 sieć Domu Książki liczyła 86 księgarń, z czego 14 specjalistycznych, ponadto 3 księgarnie *Klubu Międzynarodowej Prasy i Książki "Ruch". Sprzedaż książek naukowych i importowanych prowadzi Ośrodek Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych, Wzorcownia PAN, Ossolineum, PWN. Warszawa jest również ważnym ośrodkiem hurtu księgarskiego prowadzonego przez PP *Składnica Księgarska (centrala, ekspozytura, magazyny, Księgarski ośrodek informacji bibliograficznej). Począwszy od 1947 co roku w maju, w czasie Dni Oświaty, Książki i Prasy, organizowany jest w W. kiermasz, który stal się wzorem dla podobnych imprez w innych miastach. Od 1959 odbywają się coroczne Międzynarodowe Targi Książki. Dom Książki organizuje w Klubie Księgarza spotkania z pisarzami. Sieć księgarska Domu Książki jest systematycznie modernizowana, czego wyrazem było istnienie 12 księgarń samoobsługowych i 31
2439
2440
WATTENBACH
półsajnoobsługowych w 1966. "W. jest siedzibą central przedsiębiorstw księgarskich: Centrali Księgarstwa Dom Książki, PP Składnica Księgarska, CHZ Ars Polona. W okresie powojennym większość wydawnictw skupiła się w W. Ożywioną działalność rozwijają wydawnictwa obejmujące szerszy zakres piśmiennictwa naukowego i literatury pięknej bądź instytucje wydawnicze o charakterze wyspecjalizowanym. Wymienić należy m. in.: *Państwowy Instytut Wydawniczy, *Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ^Państwowe Wydawnictwo Popularnonaukowe "Wiedza Powszechna", *Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik", *Instytut Wydawniczy "Nasza Księgarnia", *Instytut Wydawniczy "Pax", *Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, *Państwowe Wydawnictwo "Iskry", ^Spółdzielnia Wydawnicza "Książka i Wiedza", *Wydawnictwo MON, *Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, *Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, *Wydawnictwa Naukowo-Tech-niczne, *Wydawnictwo Prawnicze, *Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
A. Wejnert: Wiadomości o księgarniach najdawniejszych iv W. 1572-1598. "Bibl. Warsz." 1871 t. 4. A. Kraushar: Miscellanea historyczne V. Księgarze warsz. i sprawy ich z introligatorami. 1906.
Oprawy. Najwcześniejsze wzmianki źródłowe o introligatorach w 1528 nie określiły ani nie utożsamiły ich produkcji. Dopiero w XVII w. znany jest księgozbiór Stanisława Baryczki (zm. 1682) oprawiony w jasny pergamin z herbowym *superekslibrisem złoconym, który zapisał dominikanom warszawskim. Z tego wieku znana jest również oprawa, prawdopodobnie warszawska, typu wachlarzowego (*Eventail), osłaniająca dyplom nobilitacyjny Hieronima Pinocciego z 1662. W drugiej poł. XVIII w. piękne oprawy koronkowe wykonywali introligatorzy *Kiliman, Sti-chel i I.J. Stosnowski dla bibl. królewskiej i skromniejsze dla bibl. Szkoły Rycerskiej oraz Ignacego Potockiego (charakterystyczna oprawa w jasnożółtą skórę z wyzłoconym superekslibrisem, tego rodzaju co skromniejsze królewskie). Rozkwit oprawy warszawskiej przyniósł w. XIX, ściślej 1. 1815-1830. Jej poziom górował nad wytworami Berlina, Wiednia i Petersburga, ustępując jedynie Paryżów. W pierwszych 1. Królestwa Kongresowego panował jeszcze styl empire z charakterystycznym pustym *zwierciadłeni ujętym w wąską *bordiurę o wzorach klasycystycznych, później naturalistycznych, tłoczonych w złocie, z *grzbie-tem bogato zdobionym. Materiałem był safian żywej barwy o podłużnym groszkowaniu. Około 1823 w dekoracji pojawiły się (obok złoceń) wyciski na ślepo, radelka (*Tłoki introligatorskie) otrzymały ornament stylizowany, a technika wykonania osiągnęła jeszcze wyższy poziom. Ten szczytowy okres rozwoju introligatorstwo zawdzięczało dwom warsztatom, z których jeden pozostawał w łączności
z Drukarnią Wojskową (oprawy dla W.Ks. Konstantego), a drugim była tzw. introligatornia *Gliicksberga. Jeszcze parę lat po powstaniu listopadowym, w 1. 40-tych, oprawiano pięknie w stylu romantycznym (*Oprawa Prae-mium scholasticum), ale powoli nadchodził regres rękodzieła. Odrodzenie nastąpiło dopiero w XX w. (F.J.*Ra-dziszewski, J. *Recmanik, B. Lenart i in.).
A. Birkenmajer: Fragm. belwederskiej bibl. W. Ks. Konstantego Pawłowicza w moim księgozbiorze. ,,Silva Rerum" 1930. A. Birkesmajer: Z introligatorstwa warszawskiego. "Rzeczy Piękne" 1931.
Papiernie. Jako ośrodek produkcji papierniczej W. nie odgrywa poważniejszej roli. Pierwszy dokument dotyczący budowy młyna papierniczego nad rzeczką Dmą w okolicy dzisiejszych Powązek nosi datę 1524. Budowę finansował kanonik warszawski, pleban piaseczyński ks. Stanisław Szymborski, produkcję zapoczątkował w 1534 papiernik wrocławski Burchard Haller (do 1545). Następnym użytkownikiem młyna papierniczego był Krzysztof Prausnicz, w 1620 dzierżawcą został mieszczanin warszawski Jakub Szlichtyng. W 1659 papiernia była przedmiotem sporu między Czernickimi a Izbicką. Dotychczas nie zidentyfikowano żadnych papierów z niej pochodzących. W 1. 20-tych XIX w. uruchomiono w Marymoncie pod W. dwie następne papiernie podległe wspólnemu kierownictwu Aleksego Auzilly'ego: rządową, w której wyrabiano papier welinowy, i prywatną produkującą różne rodzaje tektur i papier obiciowy. Następne wytwórnie, powstałe w okresie zaborów, posiadały urządzenia do produkcji ciągłej. Były to: fabryka papieru przy więzieniu mokotowskim i fabryka tektury do wyrobu papy dachowej przy ul. Belwederskiej. Jedyna istniejąca obecnie w W. Państwowa Wytwórnia Papierów Wartościowych powstała w okresie międzywojennym.
J. Ptaśnik: Papiernie w Polsce XVI w. 1920. W. Budka: Wykaz fabryk w Królestwie Poi. "Prz. Papier." 1956. K. Sarnec-ki: Z dziejów papiernictwa warszawskiego. "Prz. Papier." 1957. Ś K. Sarnecki: Papier, na jakim tłoczono szesnastowieczne druki warszawskie. "Prz. Papier." 1961.
WARSZEWICKI Krzysztof (1543-1603), dyplomata i pisarz polityczny, niesłusznie traktowany przez niektórych badaczy jako pierwszy bibliograf poi. Jego dzieło Reges, saneti, bellatores, scriptores Poloni (Roma 1601) jest pierwszym drukowanym wykazem 130 wybitnych osobistości poi., ze skąpymi danymi bibliograficznymi; przy 8 pisarzach (na 30 cytowanych) W. podaje niedokładne tytuły ich dzieł.
WATTENBACH Ernst Christian Wilhelm (1819--1897), historyk niem., kolejno archiwista we Wrocławiu (1855), prof. uniwersytetu w Heidelbergu (1862) i Berlinie (1873). Był autorem podstawowych do dziś dzieł z zakresu
2441
2442
WAWRZYNIEC Z KLATOV
*paleografii: Anleitung in die lałeinische Palaeographie (1869) oraz Das Schriftwesen des Mittelalters (1871), w którym zebrał wszystkie źródłowe wiadomości dotyczące sposobu i techniki pisania w średniowieczu. Do głównych dzieł W. należy też Deutschlands Geschichtsquelkn des Mittelalters (1858).
WAWRZYNIEC Z KLATOV zob. LAURIN Z KLATOV.
WĄSOWIE, rodzina papierników: 1. Tomasz odbudował w 1564 spaloną papiernię lubelską swego teścia Jana Fajfra, którą następnie prowadził. 2. Adam, syn Tomasza, używający nazwiska Wąsowicz (zm. 1617), odziedziczył z kolei rodzinną papiernię. 3. Michał (zm. ok. 1655), ostatni papiernik z tego rodu. 4. Jakub, papiernik w 1595 w Żuradzie n. Babą w czerpalni miejskiej Olkusza.
WCIĘCIE, w drukarstwie złożenie z odstępem od brzegu pierwszego wiersza dla zaznaczenia nowego ustępu albo pewnej ilości wierszy dla wyróżnienia zawartego w nich tekstu.
Zob. też Akapit, Bez wcięcia.
WECHEL, rodzina niem. nakładców i drukarzy. W Paryżu od ok. 1520 działał Christian W., a od 1554 jego syn Andreas (zm. 1581), który w 1572 opuścił Francję i przeniósł się do Frankfurtu n. M., gdzie rozwinął bardzo żywą działalność. Pracę jego kontynuowali zięciowie: Jean Aubry (od 1596 w Bazylei, zm. 1600/1601) i Claude de Marne (od 1602 w Hanau, zm. 1610) jako "Następcy Wechela". Firma istniała do 1629.
WEDEL Daniel Ludwik (1730-1822), księgarz i nakładca. Znany od 1761 w Gdańsku jako bibliopola. W 1780 kupił od spadkobierców T.J. *Schreibera oficynę Rady Miasta (Drukarnia uprzywilejowana Stanów Miasta), zał. jeszcze w XVI w. przez F. *Rhodego. Przeniósłją z ul. Rzeź-nickiej na ul. Piwną, gdzie istniała do 1945 jako najstarsza część zasobów drukarni "Danziger Neueste Nachrichten". W 1793 otrzymała tytuł "Hofbuchdruckerey".
Drukarze. T. 4.
WEGNER Rudolf (zm. 1942), księgarz, nakładca. W 1901 wspólnie z Zygmuntem Rychlińskim nabył łódzką filię księgarni *Gebethnera i Wolffa i prowadził ją do 1905. Następnie we Lwowie zmodernizował drukarnię i introligatornię *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. W 1917 wszedł do spółki udziałowej Wydawnictwo Polskie we Lwowie, po zakończeniu pierwszej wojny świa-
towej został jej właścicielem i dyrektorem, przeniósł firmę do Poznania. Wydawał kilka serii w bogatej i oryginalnej szacie graficznej: Biblioteka Laureatów Nobla przy współpracy m. in. L. Staffa i S. Wasylewskiego, Biblioteka Autorów Polskich, Świat Podróży i Przygód, Cuda Polski, Dzieła Zbiorowe Pisarz)' Polskich (M. Ro-dziewiczówny, J. Weyssenhoffa, F.A. Ossendowskiego i S. Wasylewskiego), Monografie Wielkich Postaci i Okresów Dziejowych. W. był również udziałowcem Drukarni "Concordia" w Poznaniu, w której drukował większość swych wyd. Hitlerowcy po zajęciu Poznania w 1939 zniszczyli zapasy wydawnictw i archiwum Wydawnictwa Polskiego.
WEIDMANNSCHE BUCHHANDLUNG, niem. firma wydawniczo-księgarska zał. w 1680 we Frankfurcie n.M. przez Moritza Georga Weidmanna (1658-1693), w roku następnym przeniesiona do Lipska, gdzie stała się jednym z wielkich wydawnictw. Jako księgarz W. prowadził handel wymienny m. in. z Warszawą, gdzie miał stałe przedstawicielstwo. W XVIII w. firma pod kierownictwem Moritza Georga jun. (1686-1743), J.L. *Gleditscha i Ph.E. *Reicha publikowała wybitnych współczesnych autorów niem- i europejskich (a także polonica) i utrzymywała stałe stosunki księgarskie z wieloma krajami Europy. Z księgarni wyodrębnił się antykwariat. W 1822 firmę zakupił G.A. *Reimer, a w 1854 przeniesiona została do Berlina, gdzie działa obecnie.
E. Vollert: Die W. Buchhandlung 1680-1930. 1930.
WEIGEL, rodzina niem. wydawców i antykwa-riuszy: 1. Rudolf (1804-1867), syn wydawcy, antykwa-riusza i bibliofila, Johanna Augusta Gottloba (1773-1846); założył w 1831 w Lipsku antykwariat artystyczny i wydawnictwo. Antykwariat zaliczał się do najznaczniej-szych w Europie; dysponował szczególnie dużymi zbiorami dawnych miedziorytów. W. ogłosił szereg prac z historii sztuki, m. in. (opierając się na zbiorach ojca) Holzschnitte beriihmter Meister (1851-1857). 2. Theodor Oswald (1812-1881), brat Rudolfa; działał w Lipsku. W 1839 przejął, a następnie znacznie rozwinął ojcowski antykwariat, księgarnię komisową i wydawnictwo, które pod jego kierownictwem specjalizowało się m. in. w filologii klasycznej i historii sztuki. W., zapalony bibliofil, pomnażał zbiory swego ojca i na ich podstawie opracował wraz z A. Sestermannem Die Anfange der Druckcrkunst in Bild und Schrift (1866). Antykwariat po jego śmierci pozostał w rodzinie pn. Oswald W. i wyspecjalizował się w botanice i zoologii.
WEIS: 1. Jean-Martin (1738- po 1807s), grafik alzacki. Syn grafika tych samych imion, uczył się pod kie-
2443
2444
WEST
rankiem J.J. Willego w Paryżu. Od 1760 pracował stale w Strasburgu, wykonując w miedziorycie i akwaforcie sztychy okładkowe i ilustracje książkowe, herby, dyplomy itd. Szczególnie zasłużony jako wybitny ekslibrisista, twórca licznych, bardzo lekkich i swobodnych znaków książkowych, w których zaznacza się ewolucja stylistyczna od rokoka do klasycyzmu. Wśród prac wybija się grupa *ekslibrisów wykonanych dla Polaków, m. in. takie arcydzieła, jak znak Teofili Sapieżyny i Kajetana Węgierskiego. Dla W.L. Teppera poza ekslibrisem wykonał też ilustrację (herb Polski) do jego tezy doktorskiej. 2. Emil Rudolf (1875-1942), malarz, grafik. Od 1907 prof. Akad. w Berlinie. Twórca wielu pism czcionkowych nazwanych jego imieniem, np. fraktury W. (1914), antykwy W. (1928), gotyku okrągłego W. (1938) i innych.
T. Przypfcowski: J.M.W. rytownik sztrasburski XVIII w. i jego prace dla Polaków, "Spraw. PAU" 1949 nr 10.
WEISS Jakub (w. XVII), księgarz, nakładca gdański. Został wpisany do ksiąg miejskich Gdańska jako bibliopola w 1649. Bardzo czynny i obrotny, utrzymywał przez krótki czas kontakt z of icyną drukarską wdowy po J. *Rhetem i D.F. Rhetego, redagując i wydając wspólnie w 1656/57 czasop. "Polnische Novellen"; finansował również poważne dzieła naukowe, np. J. Nixdorffa, tłoczone u F.K. Rhetego, lub polemiczne u J.F. Grafego. Działał jeszcze w 1675.
WELIN zob. PAPIER P. welinowy.
WENDE Edward (1830-1916), księgarz i wydawca. W 1858 wspólnie z F. *Hoesickiem założył w Warszawie księgarnię asortymentową znaną później pod firmą E. Wen-de i Spółka. Księgarnia, prowadzona w sposób nowoczesny, znana była z szybkiej i rzetelnej obsługi odbiorców warszawskich i prowincjonalnych. Asortyment obejmował duży wybór książek poi., fr., niem. i ang., ponadto nuty, mapy, atlasy itp. Główną dziedzinę sprzedaży stanowiła całość krajowej produkcji wydawniczej, ze szczególnym uwzględnieniem literatury naukowej. W tym celu księgarnia W. prowadziła ożywione kontakty z wydawcami i drukarniami galicyjskimi oraz zajmowała się dostawą książek zagranicznych zakazanych przez cenzurę carskiej Rosji. W 1873 W. razem z innymi wydawcami i księgarzami warszawskimi założył *Spółkę Wydawniczą Księgarzy w Warszawie. Prócz szerokiej działalności handlowej księgarnia W. prowadziła również w mniejszym zakresie działalność wydawniczą, której dorobek obejmował ok. 3000 poz., głównie dzieł naukowych. Po 40 1. działalności W. przekazał w 1898 księgarnię synowi Romanowi oraz swym długoletnim pracownikom T. Hiżowi i A. Tur-
kułowi, który spłaciwszy w 1906 Rjpmanowi W. jego udział prowadził księgarnię pod dawną firmą do czasu sprzedania jej w 1912 L. *Fiszerowi. Księgarnia pod firmą E. Wende działała do likwidacji w 1928.
WENECJANOW Aleksiej (1780-1847), malarz ros., nowator w zakresie tematyki związanej z życiem i pracą ludu wiejskiego oraz metody twórczej opartej na obserwacjach z natury. Był inicjatorem (1807) pierwszego w Rosji satyryczno-humorystycznego pisma ilustrowanego "Żurnał Karrikatur". Wydarzenia z okresu wojny z Napoleonem w 1812 dały artyście pretekst do wykonania 7 karykatur Francuzów, które ukazały się w formie oddzielnych arkuszy. W pracy ilustracyjnej W. posługiwał się techniką akwaforty.
A.N. Sawinow: A.G.W. 1955.
WENEZUELA zob. AMERYKA ŁACIŃSKA Bibliografia, Biblioteki, Drukarstwo, Księgarstwo i ruch Śwydawniczy.
WERNIKS zob. AKWAFORTA. WERSALIKI zob. PISMA DRUKARSKIE.
WERSJA, inne ujęcie tekstowe części lub całości utworu dokonane przez autora. 1. Odmienna *redakcja autorska fragmentu lub całości utworu lub *dzieła. ŚŚ 2. Inna relacja o tym samym wydarzeniu lub odmienne opracowanie tekstowe tego samego tematu.
Zob. też Wariant.
WEST Feliks (1846-1945), księgarz, nakładca, właściciel drukarni w Brodach. W1882 kupił od Jana Rosenheima księgarnię, w 1888 również drukarnię. Firmę unowocześnił i rozwinął. Wydawał literaturę piękną, specjalizując się w tekstach literackich dla młodzieży szkolnej, wydał także wiele dzieł naukowych z zakresu historii, krytyki literackiej i teologii. Podjął wydawanie kilku serii: Arcydzieła Pisarzy Polskich i Obcych (przy współpracy m. in. P. *Chmielowskiego, W. *Hahna, J. Kallenbacha), Nasi Wielcy Pisarze (zapoczątkowaną Pismami A. Mickiewicza w 7 tomach, które miały 5 wydań), Biblioteka Pisarzy Nowoczesnych i in. Ogłaszał katalogi asortymentowe, antykwaryczne i nakładowe. W 1904 wspólnikiem firmy został syn Feliks Jan (1880-1929), w 1907 drugi syn Wilhelm Antoni (1884-1920). W. wycofał się z firmy w 1914, pozostawiając prowadzenie jej całkowicie synom. Po śmierci Wilhelma Antoniego powrócił do działalności księgarskiej, po śmierci drugiego syna Feliksa Jana prowadził firmę sam do upaństwowienia w 1939.
2445
2446
WESTERMANN
WESTERMANN Georg, wydawnictwo i zakłady drukarskie -w Brunszwiku, założone w 1838 przez Georga W. (1810-1879), od 1908 będące w posiadaniu spółki; posiada kilka filii w NRF. Oprócz beletrystyki i literatury młodzieżowej publikuje ono dzieła z zakresu pedagogiki, historii, geografii, kartografii oraz podręczniki, pomoce szkolne i czasop.
WĘCKI Józef (zm. ok. 1850), księgarz, drukarz i nakładca warszawski. W 1807-1810 zarządzał Drukarnią Akademicką J.* Zawadzkiego w Wilnie. W 1810 założył w Warszawie filię księgarni wileńskiej pod firmą Zawadzki i W. Firma W. połączyła działalność handlową z drukarsko-wydawniczą. Zasłużyła się wydaniem Historii literatury polskiej F. Bentkowskiego (1814), Opisu starożytnej Polski T. Świeckiego (1816) oraz "Pamiętnika Warszawskiego" (1815-1822). W 1817 wraz z tytułem uprzywilejowanego księgarza i typografa dworu Królestwa Polskiego W. otrzymał prawo druku podręczników i wydał szereg dzieł wybitnych uczonych: Lelewela, Groddecka, Śniadeckich i in. W. obok techniki miedziorytowej stosował mało dotąd znaną ^litografię i jako jeden z pierwszych zaczął płacić honoraria autorskie. Oprócz wymiany krajowej utrzymywał związki handlowe z księgarzami paryskimi i wiedeńskimi. Firma W. istniała do 1858; odegrała ważną rolę w rozpowszechnianiu piśmiennictwa poi. i utrzymywaniu łączności kulturalnej między Warszawą a Wilnem.
WĘGRY. Na ogólną liczbę ludności ok. 10179000 ilość bibliotek w 1966: narodowa 1, szkół wyższych razem z zakładowymi 687, szkolnych 6601, specjalnych 932, powszechnych 7250. Wydano w 1966: książek 5301 tyt., w tym przekładów 949; czasopism 690 tyt., w tym gazet 81.
Bibliofilstwo. Rozwinęło się w XV w. pod wpływem humanizmu. Kontakty z uczonymi i bibliofilami włoskimi utrzymywał król Maciej Korwin (1458-1490); rpsy z jego bibl. były zdobione przez wybitnych mistrzów: braci Del Favilla, Cherico i in. Jednocześnie w całych W. zapanowała moda zbierania książek; księgozbiory posiadali J. Pannonius (1434-1472), D. Kalmancsehi (zm. 1503) i in. Zbiory o charakterze narodowym zaczęły powstawać od XVIII w.; mieli je m. in. S. Teleki (1739--1822), M. Esterhazy (1765-1833), F. *Szechćnyi, bracia *Apponyi. Przeważała w nich literatura węg. i piśmiennictwo z zakresu historii W. Większość księgozbiorów prywatnych przeszła do bibl. publicznych, głównie do Muzeum Narodowego w Budapeszcie. W okresie międzywojennym powstały na W. pierwsze tow. bibliofilskie (1921, 1937).
E. Hoffmann: Regi magyar bibliofilek. 1932.
Bibliografia. Za pierwszą bibliogr. narodową uważana jest praca I. Sandora Magyar kdnypeshdz a magyar ko-nyueknek kinyomtatdsok szerint való rovid emlitesuk (Gyor 1803), wykazująca książki za 1. 1533-1800. Rozwój bibliogr. retrospektywnej nastąpił w drugiej poł. XIX w. K. Szabó przy współpracy A. Hellebranta opracował Regi magyar konyvtdr (t. 1-4, Budapest 1879-1898), obejmującą druki węg. i obcojęzyczne wydane na W. oraz hungarica zagraniczne do 1711. Uzupełnienia wydał H. Sztripszky [Adalekok Szabó Kdroly Regi magyar kdny-vtdr cimii munkdjdnak. Bibliographia hungarica vctus. Addi-tiones et emendationes, 1472-1711, Budapest 1912). Kontynuację opracował G. Petrik (Magyarorszdg bibliograf i dja. Bibliographia Hungariae, 1712-1860, t. 1-4, Budapest 1888-1892). L. 1860-1920 obejmuje w pięciu odcinkach bibliogr. "Magyar K6nyveszet", opracowana kolejno przez G. Petri-ka, S. Kiszlingsteina i I. Barcza, a wyd. w okresie 1885-1939. Wydano także zestawienie za okres 1936-1941 (Budapest 1939-1944). Bieżąca bibliogr. narodowa w 1. 1941-1944 była wyd. przez Węgierski Instytut Socjo-graficzny Uniwersytetu w Pecs pt. "Magyar Nemzeti Bibliografia". Od 1946 Biblioteka Narodowa im. Sze-chenyiego (Orszagos Szechenyi Konyvtar) publikuje bibliogr. narodową składającą się z: bibliogr. druków zwartych "Magyar Nemzeti Bibliografia. Bibliographia Hungarica" (obecnie dwutygodnik); bibliogr. zawartości czasop. "Magyar Folyóiratok Repertóriuma. Repertorium Bibliographicum Periodicorum Hungaricorum" (miesięcznik); bibliogr. czasop. "Magyar Hirlapok es Folyóiratok Jegyzeke. Index Periodicorum Hungaricorum", ukazujący się jako rocznik od 1958; bibliogr. bibliografii "A Magyar Bibliografia Bibliografiaja. Bibliographia Bi-bliographiarum Hungaricarum" wyd. za 1. 1956-1957, 1958-1960 i 1961-1964. *Komasację bibliogr. czasop. opracowali B. Dezsenyi, Z. Falvy, J. Fajer (A magyar sajtó biblio-grafidja 1945-1954, Budapest 1956).
P. Belley: Ungarn. W.: Die Bibliograplńe in den europiiischen Landem der Volksdemokratie. 1960.
Biblioteki. W drugiej poł. XV w. król Maciej Korwin (1458-1490) założył w Budzie, ówczesnej stolicy W., bibl. (Bibliotheca Corviniana),liczącą ok. 3000 wol., czyniąc z niej ważny ośrodek kultury węg. Podczas 150-letniej okupacji tur. bibl. rozproszyła się, do dnia dzisiejszego z pierwotnego księgozbiotu dochowało się zaledwie ok. 170 wol., z czego 32 rpsy przechowuje Biblioteka Narodowa im. Szechenyiego w Budapeszcie. F. *Szechć-nyi w 1. 1802-1807 przekazał narodowi swój księgozbiór (ok. 12000 dziel drukowanych, kilkaset rpsów, sztychów i map), tworząc fundament Biblioteki Narodowej. Sam spoiządził alfabetyczny *katalog drukowany Biblioteki. Dalsze dary oraz rozporządzenie o *egzemplarzu obowiązkowym przyczyniły się do szybkiego wzrostu
2447
2448
WĘGRY
zbiorów, które obecnie liczą 1679 000 wol. Głównym zadaniem Biblioteki Narodowej jest gromadzenie całości piśmiennictwa węg. i dotyczącego W., inne dzieła gromadzi się tylko w wyborze. Biblioteka opracowuje bibliogr. druków wyd. na W., publikuje spisy wydawnictw nadchodzących z zagranicy, prowadzi międzynarodową wymianę książek, rozprowadza *dublety, organizuje i prowadzi szkolenie bibliotekarzy, a także zajmuje się teorią i metodyką bibliotekarstwa. Posiada 165000 wol. czasop., 1200000 wol. druków zwartych, 70000 muzy-kaliów, w tym 9000 rpsów, 100000 map, blisko 2000000 pozycji ikonograficznych i tyleż mikrofilmów, ok. 340000 rpsów (jest to jeden z największych zbiorów w skali światowej) i ok. 17000 starych druków, w tym liczne *cimelia. Libliotece Narodowej podlegają: powstała przed 1745 bibl. w Keszthely (ponad 70000 wol.), zapoczątkowana w XIII w. w byłym klasztorze cystersów bibl. w Zirc (40000 wol. książek, 10000 czasopism i tyleż plakatów i druków ulotnych) i sięgająca początkami XIV w. bibl. w byłym klasztorze franciszkanów w Gyongyos (20000 wol., w tym stare druki, rękopisy, cimelia). Inne bibl. to: Biblioteka Akademii Nauk w Budapeszcie, zał. w 1826 w oparciu o księgozbiór Józsefa Teleki, dostępna publicznie od 1844. Posiada bogate zbiory książek i rpsów, m. in. słynną kolekcję orientalną, specjalizuje się -w zagranicznej literaturze naukowej, w 1960 zbiory jej wynosiły 850000 wol. Miejska Biblioteka im. Erwina Szabó w Budapeszcie, zał. w 1902, stanowi centralę sieci publicznych bibl. Budapesztu; wg danych z 1960 posiada 606000 wol., w tym bogaty zbiór budapestianów; Biblioteka Uniwersytetu im- Lorand Eotvos w Budapeszcie posiada bogate zasoby złożone z kilku starszych księgozbiorów. Zaczątkiem jej był zbiór kolegium jezuickiego w Nagyszombat z XVI w., przekształcony w 1635, z chwilą powstania uniwersytetu, w księgozbiór uniwersytecki. W 1777 bibl. przeniesiono do Budy, a w 1784 do Pesztu. Posiada ona wiele zabytkowych druków i rpsów, xn. in. 11 kodeksów ze zbiorów króla Macieja Korwina; w 1955 liczyła 940000 wol. Biblioteka Uniwersytetu im. Lajosa Kossutha w Debreczynie została zał. wraz z uniwersytetem w 1916; w 1955 zbiory jej wynosiły 472000 wol. książek, 43000 czasop., 194000 druków ulotnych. Bibliotekę Uniwersytetu w Pecs założył bp Gyorgy Klimo w 1774; od 1924 jest bibl. uczelnianą. Wg danych z 1955 zbiory jej wynoszą ponad 250000 wol. Biblioteka Uniwersytetu w Szeged powstała w 1921, w 1955 liczyła 370000 wol. Poza tym W. posiadają liczne i dobrze zorganizowane bibl. specjalne i powszechne. W 1958 było ich 4360 z łącznym księgozbiorem ok. 5000000 wol. Najwięcej poloników poza Biblioteką Narodową im. Szechenyiego posiadają Biblio-
teka Uniwersytetu w Budapeszcie i Biblioteka Węgierskiej Akademii Nauk.
B. Varjas: The deuelopment of librarianship in Hungary. 1945-1956. 1956. M. Kovacs: Lwres et bibl. en Hongarie... "Libri" 1961 nr 1. Hungarian library directory. Vol. 1, 2. 1965.
Dokumentacja. W 1947 staraniem Węgierskiego Związku Techników i Inżynierów powstał w Budapeszcie Ośrodek Dokumentacyjny, w 1948 podporządkowany Urzędowi Patentowemu, w 1949 dołączony do Centralnej Biblioteki Technicznej (późniejszej Państwowej Biblioteki Technicznej). W 1. 1949-1950 działała przejściowo Państwowa Centrala Dokumentacyjna (Orszagos Dokumentaciós Kozpont), mająca prowadzić centralną koordynację. Do prowadzenia właściwej działalności dokumentacyjnej powołano w tym czasie oprócz wspomnianego ośrodka w dziedzinie techniki także ośrodki dla rolnictwa, medycyny i gospodarki, później także dla prawa i literatury. Placówki te zostały wkrótce przyłączone do odpowiadających ich dziedzinom bibl. specjalnych (ośrodki dla medycyny i gospodarki, podporządkowane Akademii Nauk, zachowały charakter samodzielny). Powiązanie działalności ośrodków dokumentacyjnych z bibl. specjalnymi jest rysem charakterystycznym organizacji dokumentacji na W. W 1957 jako komórkę koordynacyjną powołano Państwowy Komitet Dokumentacji (Orszagos Dokumentaciós Bizottsag), będący członkiem narodowym FID. Jego sekretariat jest agendą Państwowej Biblioteki Technicznej i Centrali Dokumentacyjnej (Orszagos Miiszaki Konyvtar es Dokumentaciós Kozpont OMK DK), która spełnia funkcje centralnego ośrodka dokumentacji naukowo-tech-nicznej. OMK DK posiada ponad 2700 tytułów czasop., 200000 wol. biążek i 5500000 patentów. Podstawowym jej wydawnictwem jest opracowywana przy współudziale 400 fachowców z 60 instytutów miesięczna bibliogr. analityczna czasop. technicznych "Miiszaki Lapszemle" (od 1949); nadto wydaje: miesięcznik "Przeglądy Tematyczne", kwartalnik "Informacja Techniczna i Ekonomiczna", poradniki bibliograficzne na różnych poziomach; kwartalne bibliogr. analityczne dla zagranicy (od 1949); "Hungarian Technical Abstracts", "Zentralblatt der Un-garischen Technik" oraz "Obzor Wiengierskoj Tiechni-czeskoj Litieratury"; wydaje też od 1955 karty dokumentacyjne. OMK DK prowadzi służbę przekładową (rocznie ponad 1200 pozycji własnych przekładów oraz centralną ewidencję tłumaczeń) i służbę reprograficzną (*R.epro-grafia). Zajmuje się także działalnością metodyczną i szkoleniową. Organem naukowym OMK DK jest czasop. "Tudomanyos es Miiszaki Tajekoztatas" (od 1954). Sieć dokumentacji naukowo-technicznej obejmuje również ośrodki branżowe w bibl. wiodących, zorganizowanych w kilku resortach przemysłowych, oraz w bibl. zakładowych. Z innych placówek wyróżnia się ośrodek dokumen-
2449
2450
WĘGRY
tacji rolniczej, utworzony w 1949, związany z Państwową Biblioteką Rolniczą w Budapeszcie (Orszagos Mezo-gazdasagi Konyvtar es Dokumentaciós Kozpont). Publikuje on przeglądy bibliograficzne, wybraną bibliografię analityczną piśmiennictwa zagranicznego, bibliografię analityczną w j. angielskim, rosyjskim i niemieckim dla zagranicy oraz prowadzi na szeroką skalę działalność przekładową.
L. Janszky: Entwicklung u. Stand der Dokumentation in Ungarn. "Nachrichten f. Dok." 1958 H. 3. D. Gajewski: Siei dokumentacji i informacji naukowo-technicznej w krajach socjalistycznych. 1963. T. Csorba: Oirodki dokumentacji i źródła informacji naukowej na Węgrzech. 1967.
Drukarstwo. Pierwszą drukarnię węg. założył w Budzie w 1472 Andreas *Hess. W 1. 1477-1480 drukował w Pozsony (Preszburgu, obecnie Bratysława) lub w jej pobliżu nie znany dotąd drukarz, posługujący się czcionkami Macieja z Moraw, typografa działającego w Neapolu. Od 1526, kiedy znaczną część kraju zajęli Turcy, publikacje węg. ukazywały się głównie w Krakowie i w Wiedniu. Pierwszy tekst w j. węg. został włączony do Rudimenta grammatices K. Hegendorfa, wytłoczonych w 1527 przez H. *Wietora w Krakowie. Pierwsza książka po węgiersku (Listy św. Pawła) wyszła tamże w 1533. Poza tym w Siedmiogrodzie, nie zajętym przez Turków, mogło się rozwijać drukarstwo węg. W 1535 reformator Jan Mon-terus założył oficynę w Braszowie, a w 1539 możnowładca Tomasz Nadasdy w Sdrvar-Ujszigel, dzięki czemu w dwa lata później wytłoczono tu Nowy Testament, pierwszą książkę wydrukowaną w j. węg. na węg. ziemi. Kolejne drukarnie powstały w Koloszwar (1550), Magyaróvar (1558) i Debreczynie (1563), gdzie pracował Rafał *Skrze-tuski-Hoffhalter, zanim nie przeniósł się w 1565 do Nagy-varad, a stąd w 1567 do Gyulaiehervar. W Debreczynie dwukrotnie podejmował pracę jego syn Rudolf (1577--1584 i 1586-1590). Istniały oficyny też w innych miastach, stanowiąc często oręż w walkach religijnych. Tak np. w 1578 w Nagyszombat założył drukarnię bp Nidos Telegdi, a ogółem w XVI w. działało na W. ponad 30 oficyn. Pod koniec XVII w. drukarstwo węg. w związku z walkami wolnościowymi przeżywało okres rozkwitu. Największą wydajnością odznaczyły się w tym czasie oficyna Brewera w Lewoczy oraz Drukarnia Uniwersytecka w Nagyszombat (ta ostatnia, przeniesiona w 1777 do Budy, doszła do największego rozkwitu w 1. 40-tych XIX w.). W 1688 Quirinus Heyll założył w Budzie drukarnię, która przekształcona następnie w firmę Lan-derer i Heckenas zasłynęła z druku ulotek rewolucyjnych w 1848. Dobrą sławą cieszyły się w XVIII i XIX w. powstała w Peszcie oficyna Macieja Trattnera oraz drukarnie Szymona Piotra Webera w Pozsony i Komarom. Na przełomie XIX i XX w. drukarstwo węg. znajdowało się w upadku. Jedynym drukarzem zasługującym na
uwagę był działający od drugiego dziesięciolecia XX w. Imre Kner z Gyom, wydawca wielu książek o wysokiej wartości artystycznej. Po 1945 małe rzemieślnicze druka-renki, znamienne dla okresu międzywojennego, zaczęły się przekształcać w nowoczesne zakłady przemysłowe. Szczególnie wysoko rozwinięto technikę offsetową dla barwnej ilustracji artystycznej oraz stworzono własną czcionkę wzorowaną na *antykwie drukarza Tórfalusiego z XVIII w. W 1960 dla 16 wydawnictw państwowych pracowały 43 drukarnie, z których największe ześrodko-wane są w Budapeszcie. Do najwybitniejszych należą następujące zakłady poligraficzne: w stolicy Akademiai, Athenaeum, Egyetemi, Franklin, Globus, Kossuth, Offset, Peznjegy, Revai, Zrinyi; natomiast na prowincji: Sze-gedi Varosi, Pesci Szikra, Debreceni Alfóldi, Kekcske-meti, Gyomai.
K. Benda, K. Iringi: A nigyszaz e"ves debreceni nyonda (1561-1961). 1961. G. Borsa: Die Buchdrucker des XV u. XVI Jhrts in Ungarn. "Bibl. Wissenschaft" 1965.
Ilustratorstwo. Rozwój ilustracji książki na W. nastąpił dopiero w poł. XIX w. Najwybitniejszym ilustratorem tego czasu był Michael von Zichy (ur. 1827), którego prace, humanistyczne w treści (zagadnienia socjalne), przedstawione są w stylu romantycznym. Ilustrował on dzieła narodowej literatury w ozdobnych wydaniach. Dopiero z chwilą wprowadzenia *drzeworytu przez Viktora Olgyai po 1900 i założeniu Tow. Węgierskich Grafików nastąpił żywy rozwój ilustratorstwa i dążność do harmonijnego związania elementów typograficznych z ilustracją i zdobnictwem, w którym dominowały cechy *ornamentu ludowego i orientalnego. Jednocześnie wystąpiły tendencje stylowe od ekspresjonizmu poprzez surrealizm do ilustracji bezprzedmiotowej. Wśród wielu znanych ilustratorów tego okresu, jak Józef Diveky, Edjnund Danko, Gustav von Vegh, Ladiiriv Reiter, Desiderius von Fay, najwybitniejszy był Ludwig Kozmas, z zawodu architekt, który wywarł szczególny wpływ na ilustratorstwo węg. przez jasną budowę stronicy i dekoracyjny układ linii. Do wyników o znaczeniu międzynarodowym doszedł Paul C. Molnar w czarno-białych drzew. Podobnymi środkami posługują się: B. Koloman, G. Szabo, J. Meynhart, F. Berdos i G. Buday. Z generacji najmłodszej czynni są: Sandor Ernyei ilustrator Dickensa, posługujący się malarskimi pociągnięciami pędzla, oraz Janosz Kass wybitny ilustrator Don Kichota (1953), S. Lag;rlof, Nib Holgerson utcaja (1958) i S. Petofi, Heldjanoss (1958).
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Podobnie jak drukarstwo w XV w. pozostawało pod przemożnym wpływem Wenecji, Wiednia, Krakowa i Norymbergi. O znaczeniu księgarstwa węg. można mówić dopiero od czasu zrzucenia jarzma tur. w drugiej poł. XVIII w. Najwybitniejszym księgarzem tego okresu był działający w Braty-
2451
2452
z*:
WĘGRY
sławie (od 1768) Johann Georg Weigandt. W XIX w. handel książką rozwijał się niesłychanie szybko. W 1842 było na W. 30, a w 1859 już 102 księgarzy. W drugiej poł. stulecia najbardziej znanym księgarzem i antykwa-riuszem był Petrik Geza (1845-1925), założyciel periodyku "Corvina", organu Związku Wydawców i Księgarzy. Prawdziwa rewolucja kulturalna i umasowienie książki (z jednoczesną wybitną poprawą szaty graficznej) dokonały się dopiero po drugiej wojnie światowej. O ile w 1938 wydano 2438 tyt. książek, to w 1965 liczba ich wyniosła 4525 tyt.: z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych i prawniczych 348, z literatury pięknej, literaturoznaw-stwa i sztuki 1321 oraz z nauk stosowanych, medycyny, techniki i rolnictwa 1348. W porównaniu z okresem przedwojennym wzrosły szczególnie wydania książek naukowych i technicznych (w 1938 513 tyt., w 1961 1608 tyt.) oraz podręczników (w 1938 1800000 egz., obecnie 10000000-12000000 egz.). W 1962 z ogólnej liczby 719 tłumaczeń 156 było z j. ros. Aktualnie działa na W. 18 specjalistycznych państwowych wydawnictw, wszystkie z siedzibą w Budapeszcie. Najważniejsze to: Wydawnictwo Węgierskiej Akademii Nauk (Akademiai Kiadó), które poza pracami Akademii wydaje słowniki, encyklopedie, wydawnictwa naukowe (szczególnie medyczne) w j. obcych, wznowienia fototypiczne i czasop.; Wydawnictwo książek w j. obcych "Corvina" (Corvina Idegennyelvii K6nyvkiadó) publikujące węg. literaturę piękną i popularnonaukową w j. obcych, Wydawnictwo "Europa" (Europa Konyvkiadó) publikujące obcą literaturę piękną w j. węg. Liczne są niniejsze specjalizowane instytucje wydawnicze: medyczne, rolnicze, młodzieżowe, muzyczne i in. Rozpowszechnianiem książek zajmują się trzy przedsiębiorstwa: w większych miastach i zakładach pracy Państwowe Przedsiębiorstwo Kolportażu (Allami K6nyvterjeszto Vallalat), w miastach pow. i na wsi Przedsiębiorstwo Kolportażu Spółdzielczości Rolniczej (Fold-muvesszovetkezeti Konyvterjeszto Vallalat) oraz Państwowe Przedsiębiorstwo "Książka Węgierska" (Magyar Konyv), któremu na terenie całego kraju podlegają wszystkie kioski, bibliobusy i liczna rzesza kolporterów. Niezależnie od tego kilka wydawnictw (przeważnie specjalistycznych) dysponuje własnym kolportażem. W 1962 na terenie W. było 320 księgarń, z czego 131 podlegało spółdzielczości rolniczej. Eksportem książek (głównie do ZSRR, Czechosłowacji, Rumunii i Jugosławii), podobnie jak i importem, zajmuje się przedsiębiorstwo "Kultura" z siedzibą w Budapeszcie. Znaczny wzrost zainteresowania książką węg. związany jest z rozwojem wydawnictw obcojęzycznych na W. (powstała w 1955 "Corvina" oraz obcojęzyczne publikacje i wznowienia fototypiczne Akademiai Kiadó). Podejmuje się wspólne inicjatywy wydawnicze z firmami zagranicznymi, w tej
2453
EWoK 79
liczbie z poi. (m. in. Ossolineum, PZWLek., "Sport i Turystyka"). Dużym powodzeniem cieszy się na W. literatura poi., wyd. często w tanich i masowych seriach (np. Tania Biblioteka w 30-tysięcznym nakładzie), popularni są nasi klasycy (w 1. 1945-1962 trzykrotnie wydano Chłopów W. Reymonta). Od 1928 organizowane są w maju Dni Książki (LJnnepi K6nyvhet). Wystawa książki węgierskiej w Warszawie. 1962.
Oprawy. Najstarsze zabytki wykonane techniką złotniczą sięgają XIII w. Należy do nich zdobiona rzeźbioną tabliczką z kości słoniowej oprawa modlitewnika św. Elżbiety (zni. 1231), córki króla Andrzeja II, i z 1380 złotnicza oprawa Ewangeliarza z Nyitry. W XV w. stawały się coraz powszechniejsze oprawy ze skóry, zwłaszcza w ośrodkach miejskich i w klasztorach. W 1377 w Csukard koło Bratysławy pojawi się pierwszy znany z imienia introligator: Henricus Stephani de Westphalia. Z tego okresu pochodzą *oprawy nacinane z Sopron (Ódenburg) i z Pozsony (Bratysława). Znaczną część opraw nacinanych wykonał introligator salzburski Ulrich Schreier, który kilka lat przebywał w Bratysławie. Zachowały się również oprawy z dekoracją tłokiem głowicowym. Ale większość stanowią, jak wszędzie, oprawy wytłaczane. W ornamentyce *tłoków dominują motywy roślinne, rzadziej występują zwierzęce. Schemat dekoracyjny *zwierciadła tworzą najczęściej pola rombowe (*Rombowy wzór) lub motyw *owocu granatu. Ten typ opraw posiadali pierwsi humaniści-bibliofile: Janos Vitez, Janus Pannonius i Gyorgy Hanto. W ostatnim dwudziestoleciu XV w. pojawiły się *oprawy renesansowe, w większości jako rękodzieła zakonników: franciszkanów (w Gy-ongyos zachowały się do XX w. stare narzędzia introligatorskie), dominikanów, paulinów i kartuzów. W1. 1468-1490 w odległym od Budy klasztorze w Lovold (Varoslod) "Frater Matthaeus" wykonał oprawy w stylu przejściowym od gotyku do renesansu. W klasztorach oprawiano książki dla humanistów, bibliofilów, a nawet dla króla. Np. u dominikanów w Budzie powstały ślepo tłoczone (tłokiem Egidus) oprawy dla króla Macieja. Rozkwit wspaniałych opraw węgierskich przypadł na drugą poł. XV w. Jedną z najsławniejszych w Europie stała się w tym czasie bibl. Macieja Korwina (1458-1490), tzw. *Corvi-niana. Identyczne kompozycje jak na oprawach Corvi-nianów, lecz wykonane innymi tłokami reprezentują oprawy dla króla Władysława Jagiellończyka (1490-1516) w pierwszych latach jego panowaniS. Długi szereg skromniejszych, ślepo tłoczonych lub częściowo złoconych i malowanych opraw w stylu Korwina powstał w różnych warsztatach aż po 1520. Współcześnie styl Korwina szerzył się również w Polsce (np. na oprawie z 1512 w Krakowskim Archiwum występuje tłok z herbem Macieja), a nieco później (w 1.20-tych stulecia) w Czechach i na Mo-
2454
WĘZŁY NA SZNURZE
rawach. W tym okresie zaczęły pojawiać się na oprawie węg. radełka i *plakiety w stylu niem. renesansu i, coraz powszechniej stosowane, utrzymały się do XVII w. Po klęsce pod Mohaczem (w 1526) życic kulturalne kraju przesunęło się na krańce zachodnich i północnych Węgier (dziś Słowacja i Siedmiogród). Tam, z dala od stolicy zajętej przez Turków, rozwijała się narodowa sztuka i kwitło introligatorstwo pod rządami Gabora Bethlena i Jerzego Rakoczego. Jednym z introligatorów Rakoczego był Jakub Effmurdt z Legnicy, który w swej wędrówce zawodowej odwiedził w 1621 również Kraków. Koniec XVI i pocz. XVII w. przyniosły szereg artystycznych opraw złotniczych sporządzanych przez złotników siedmiogrodzkich. Jedną z najpiękniejszych tego rodzaju jest Biblia Jerzego Rakoczego z 1632. *Oprawa a la fanfarę, spotykana na W. przed 1620, ustąpiła miejsca dekoracji wachlarzowej. Rozkwit stylu *eventail widać na oprawach tzw. Apaffi i Bornemissza pod koniec wieku, jak również na wytworach introligatorskich Debreczyna, Sopronia, Bratysławy i Nagyszombat (Tyrnawy). Po uwolnieniu kraju od Turków (1683) rzemiosło introligatorskie rozwijało się w całym kraju. W XVIII w. do najważniejszych ośrodków należały Tyrnawa i Debreczyn. Zwłaszcza Debreczyn wyróżnił się barwnymi i złoconymi *oprawami pergaminowymi, do dziś zachowanymi. Ten typ oprawy rozpowszechnił się w całym kraju. Wiek XIX przyniósł *oprawy w stylu empire w odmianach oraz wzorowane na stylach historycznych. Koniec XIX w. i pocz. XX w. zaznaczyły się na oprawach interesującą kompozycją w stylu secesji.
Zob. też Czasopisma zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
fi.Sz. Koroknay: Die BHnddmckeinbmide in der Bibliotheca Coruina... 1965. Acta Historiae Artium. T. XI. Ś I. Schunke: Zur Frage der ungarischen Fruhrenaissanceinhande. "Gutenberg-Jhrb." 1965.
WĘZŁY NA SZNURZE zob. PISMO Znaki symboliczne.
WIĄZKA, w *archiwum lub zbiorze rpsów paczka luźnych papierów, związanych razem, czasem ujętych w okładki.
"WIEDZA POWSZECHNA" zob. PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO POPULARNONAUKOWE "WIEDZA POWSZECHNA".
WIELKA BRYTANIA. Na ogólną liczbę ludności 54774000 ilość bibliotek w 1965: narodowe 3, szkół wyższych różnych typów 478, szkolnych 18199, spe-
cjalnych 1177. Wydano w 1966: książek 29564 tyt., w tym przekładów 752; czasopism 6016 tyt., w tym gazet 1329.
Bibliofilstwo. Zapoczątkował je w XIV w. R. de *Bury, autor traktatu bibliofilskiego Philobibhn. W XV w. pod wpływem humanizmu zbierali książki królowie Henryk VII (1458-1509) i Henryk VHI (1491-1547). W epoce elżbietańskiej zaczęto świadomie gromadzić stare i cenne książki, w wyniku czego powstały liczne kolekcje bibliofilskie, -w których na wzór zbieractwa fr. zwracały uwagę piękne bibliofilskie oprawy. Dużą rolę w tym ruchu odegrała działalność Elżbietań-skiego Tow. Antykwariuszy (Elizabethan Society of Anti-quaries), powstałego w 1. ok. 1585-1608. W XVII w. duże bibl. zebrali: T. *Bodley, R. *Cotton, R. Burton (1577-1640), T. *Arundel, S. *Pcpys. W XVIII w. zbieractwo dorównywało już fr. i obejmowało ^inkunabuły, aldyny (*Ałd), estieny (*Estienne), druki ang., pochodzące głównie z oficyny W. *Caxtona, oraz wydania dzieł Szekspira. Znaczniejszymi bibliofilami tego okresu byli: H. *Sloane, Robert i Edward *Harley, J. *Roxburghe, E. *Malone. W 1812 podczas *aukcji księgozbioru Rox-burghe'a został utworzony pierwszy ang. klub bibliofilów: Roxburghe Club. Od pocz. XIX w. Londyn stał się obok Paryża miejscem międzynarodowych bibliofilskich aukcji książkowych, np. w *antykwariatach firm *Sotheby & Co., B. *Quaritcha, *Maggs Bros. Do największych bibliofilów pocz. XIX w. należeli: G. *Spen-cer, R. *Heber i T. *Dibdin. W końcu XIX w. większość prywatnych zbiorów książek trafiła do bibl. publicznych, znaczna zaś część została zakupiona przez bibliofilów amer. i wywieziona za ocean. W 1. 90-tych XIX w. znaczny wpływ na ożywienie bibliofilstwa miało odnowienie sztuki drukarskiej z inicjatywy *Morrisa. Bibliofile ang. interesowali się szczególnie wydaniami dzieł Szekspira m. in. pierwszymi czterema edycjami in folio (*Format bibliogr.) z 1.1623,1632,1664,1685 i in., drukami Caxtona (istnieje ich dzisiaj ok. 560) i inną dawną literaturą ang. Obok Roxburghe Club istnieje w W.B. wiele tow. bibliofilskich, mających najczęściej ograniczoną liczbę członków i wydających druki bibliofilskie, głównie przedruki starych i rzadkich dzieł. Wiele tow. specjalizuje się w zbieraniu i badaniu określonego typu piśmiennictwa, np. *Hakluyt Society zajmuje się opisami podróży i odkryć geograficznych. Ukazują się liczne czasop. bibliofilskie, np. "The Book-Collector's Quarterly".
C. Elton, M. Elton: The great book-collectors. 1893. W. Fletcher: English book collectors. 1902. J. Adcock: The booklover's Landon. 1913. S. Ricci de: English collectors ofbooks and manuscripts {1530-1930). 1930.
Bibliografia. Za pierwszego autora bibliogr. narodowej jest uważany John Leland, którego dzieło, napisane
2455
2456
WIELKA BRYTANIA
ok. 1545, zostało wyd. dopiero w 1709. Rolę pierwszych publikowanych bibliogr. spełniały katalogi księgarskie, które już w XVI w. wydawali J. *Bale i A. *Maunsell, w XVII w. Robert Clavel, następnie zaś WiUiam i Robert Bentowie, którzy na przełomie XVIII i XIX w. wydawali "London Catalogue" obejmujący pięciolecia z okresu 1700-1855. Wykaz piśmiennictwa ang. do 1700 obejmują dwa katalogi centralne: A.W. Pollard, G.R. Redgrave, A short-title catalcgue of books printed in England, Scotland and Ireland and of English books frinted abroad 1475-1640 (London 1926) oraz D. Wing, Short-title catalogue of books printed in England, Scotland, Ireland, Wales and British America and of English books printed in other countries, 1641-1700 (t. 1-3, New Yoik 1945-1951). Produkcję piśmienniczą do poł. XIX w. obejmują dwie bibliogr. retrospektywne : R. Watt, Bibliotheca Britannica or a generał Index to British and foreign literaturę (t. 1-4, Edinburgh 1824) oraz W.T. Lowndes, The bibliographer's manuał of English literaturę, containing an account of rare, curious and useful books published in or relating to Great-Britain and Ireland from the imention ofprinting... (t. 1-11, London 1857-1864). W 1837 S. Low zaczął wydawać bieżąco tygodniowe wykazy nowości księgarskich pt. "Publisher's Circular" (od 1959 przekształcony na miesięcznik "British Books"), które stały się podstawą do wydawania od 1838 rocznej bibliogr. bieżącej "English Catalogue of Books" (ECB). Bibliogr. ta posiada wieloletnie *komasacje, z których pierwsza, wyd. w 1864, objęła materiał za 1. 1835-1863; ponadto opublikowano tom uzupełniający za 1. 1801-1836 (R.A. Peddie, Q. Waddington, The English catalogue of books issued in the United Kingdom of Great Britain and Ireland, 1801-1836, London 1914), dzięki czemu ECB objęła całe piśmiennictwo XIX w. Druga bibliogr. bieżąca księgarska jest wyd. od 1924 przez firmę J- Whitaker and Sons jako kwartalnik pt. "Whitaker's Cumulative Book List" w oparciu o tygodnik "The Bookseller" (1958) i miesięcznik "Current Literaturę" (1959), również z kilkuletnimi ^kumulacjami. "The British National Bibliogra-phy" bibliografia bieżąca ogólna, jest wydawana od 1950 przez Radę Brytyjskiej Bibliografii Narodowej (The Council of the British National Bibliography) jako tygodnik z kumulacjami kwartalnymi i rocznymi oraz z pięcioletnimi komasacjami. Od 1957 jest uzupełniana przez "British Catalogue of Musie" bibliogr. bieżącą wydawnictw muzycznych, wyd. trzy razy do roku, przy czym zeszyt trzeci zawiera materiał roczny. Całość produkcji wydawnictw urzędowych jest rejestrowana od 1922 w miesięczniku "Monthly List of Government Publica-tions", którego roczne komasacje ukazujące się pt. "Catalogue of Governrnent Publications" są uzupełniane pięcioletnimi komasacjami *indeksów rocznych pt. "Consolidated Index to Goyernrnent Publications". Najstarsze
bieżące spisy czasop. wyd. na użytek księgarski: od 1846 "Newspaper Press Directory and Advertiser's Guide" oraz od 1877 "Willing's Press Guide" (do 1898 pt. "May'& British and Irish Press Guide"). W 1962 ukazała się bibliogr. czasop. przeznaczona na użytek bibliotekarzy (M. Toase, Guide to current British periodicals), która wykazuje około 3800 tyt. czasop. bieżących wychodzących na terenie W. B. i w płn. Irlandii. Bibliografia zawartości czasopism wydawanych przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy ukazuje się od 1915 (z przerwą w 1. 1923-1925) pt. "Su-bject Index to Periodicals", który w 1962 został rozdzielony na dwie serie: "British Humanities Łidex" (kwartalnik z roczną komasacją) oraz "British Technology Index" (miesięcznik z roczną komasacją).
L.H. Linder: The rise of current complete national bibliography. 1959.J. Keckówna: O metodzie współczesnej bibliografii angielskiej. 1965.
Biblioteki. Najstarsze, zakładane przy klasztorach i kościołach, sięgają pocz. VI w. (łona, Bangor). Pierwsze fundacje były dziełem mnichów irlandzkich. Niebawem zaznaczyła się działalność misyjna Rzymu. Zał. w 596 klasztor w Canterbury stał się za czasów arcybpa Teodora i przeora Hadriana (VII w.) ważnym ogniskiem kultury, posiadającym dwie bibl.: katedralną i klasztorną. Z biegiem lat powstały dalsze bibl. klasztorne i kościelne w Lin-disfarne (635), w Wearmouth (674), w Jarrow (681), w York, którego bibl. opisał *Alkuin (VIII w.), i in. Najazdy Normanów spowodowały upadek kultury. Ożywienie przyniosły wieki następne, zwłaszcza od czasów reformy klasztornej przeprowadzonej przez Dunstana (zm. 988). Szereg klasztorów, z których wiele posiadało bibl. i *skryptoria, założyli benedyktyni. W X w. zasłynął Winchester, później St. Albans, Peterborough. Powstawanie bibl. świeckich łączy się z organizowaniem uniwersytetów (Oxford XIII w., Cambridge XTV w.). Zakładano je najpierw przy college'ach (np. Merton-College w Oxfordzie, Peterhouse-College w Cambridge). Uniwersytet w Oxfordzie otrzymał bibl. w XIV w. dzięki T. Cob-hajnowi. Założenie bibl. w Cambridge nastąpiło z pocz. XV w. Bibl. szkockich uniwersytetów (St. Andrew, Glas-gow, Aberdeen, Edynburg) powstały w XV-XVI w. W XVI stuleciu powstała również w Dublinie Biblioteka Kolegium im. Św. Trójcy (Trinity College Library). Okres humanizmu przyniósł, jak wszędzie w Europie, rozwój bibl. prywatnych oraz rozkwit kolekcjonerstwa wśród członków rodzin królewskich i arystokracji. W okresie reformacji (XVI w.) wiele bibl. zostało zniszczonych bądź rozproszonych, dopiero w okresie elżbietańskim udało się zebtać i uratować znaczną część zbiorów. Duże zasoby rpsów średniowiecznych znalazły się w Oxfordzie, Cambridge, Lambeth oraz weszły w skład prywatnych kolekcji. Wieki XVII i XVIII przyniosły szereg ważnych wydarzeń.
2457
2458
WIELKA BRYTANIA
Zniszczona w poł. XVI w. Biblioteka Uniwersytetu w Oxfordzie została na nowo zał. przez T. *Bodleya i otwarta w 1602 jako instytucja publiczna, zwana powszechnie Bodleiana. W 1605 wydano drukiem katalog. W 1610 uzyskała prawo do otrzymywania od Stationer's Company (*Organizacje Księgarstwo) druków wydawanych w kraju; cenny nabytek stanowił dar rpsów greckich i orientalnych, zebranych przez J. *Seldena. W 1701 liczyła ok. 25000 t. i należała do najbogatszych bibl. W.B. Odrodzenie Biblio teki Uniwersyteckiej w Cambridge nastąpiło w XVIII w. W obu uniwersytetach rozwijały się pomyślnie bibl. college'ów. Duże znaczenie osiągnęły -w tych czasach bibl. prywatne zebrane przez wybitnych nieraz kolekcjonerów, jak: *Cotton, *Harley, Camden, Cardigan, Derby, Carlisle, Somers i in. W XVII w. powstało w Anglii wiele bibl. parafialnych, przeznaczonych przede wszystkim do użytku duchowieństwa (Gran-tham 1598, Langley Mirish 1623 i in.). W Szkocji wiele bibl. tego rodzaju założono w XVIII w. W XVII w. pojawiły się też pierwsze bibl. miejskie (Bristol, Leicester, Coventry, Norwich, Manchester i in.). Popularnością cieszyły się w XVIII w. bibl. subskrypcyjne (np. w Liver-poolu 1758, w Leeds, Bristolu) i wypożyczalnie dochodowe, szczególnie rozpowszechnione w miejscowościach wypoczynkowych. Spośród bibl. subskrypcyjnych zasługuje na uwagę London Library, zał. w 1841, istniejąca do dziś. Wśród dochodowych szczególnie popularne były wypożyczalnie zakładane przez E. Mudiego. Epokowym wydarzeniem było zał. w 1753 Biblioteki Muzeum Brytyjskiego (*British Museum). W *Irlandii powstały w tym czasie istniejące do dziś bibl.: Marsha (Marsh's Library), pierwsza bibl. publiczna w kraju; Królewskiego Towarzystwa w Dublinie (Royal Dublin Society Library), zał. w 1731; Irlandzkiej Akademii Królewskiej (Royal Irish Academy), zał. w 1785; Królewskiej Szkoły Prawniczej (King's Inns), zał. w 1787; Szkoły im. Św. Patryka (St. Patrick's College Library), zał. w 1795, i in. W XVIU-XIX w. nastąpił w W.B. wzrost czytelnictwa, które objęło szersze warstwy społeczeństwa; znamienne było zwłaszcza rozszerzanie się czytelnictwa wśród kobiet. W pocz. XIX w. zaczęto organizować przy instytutach mech Ulicznych bibl. przeznaczone dla czytelników klas pracujących. Ok. poi. XIX w. istniało ich w W.B. ponad 700, lecz w miarę rozwoju bibl. powszechnych traciły one, podobnie jak i subskrypcyjne, na znaczeniu. Podstawę do rozwoju bibl. powszechnych w Anglii i Walii stworzył akt prawny z 1850; kilka lat później zarządzenia w tym zakresie zostały wydane w Irlandii i Szkocji. Rozwój bibl. powszechnych, początkowo słaby, pod koniec XIX i na pocz. XX w. przybrał na sile, do czego wydatnie przyczyniała się pomoc finansowa A. Car-negiego, a później utworzonej przez niego fundacji
(Carnegie United Kingdom Trust 1914). W tym czasie powstało też wiele dalszych bibl. uniwersyteckich: w Londynie (1838), w Belfast, Corku, Galway (1849), Manchesterze (1851), Leeds (1874), Bristolu (1876), Liverpoolu (1881), Birmingham (1900), Sheffield (1905), Dublinie (1903) oraz naukowych specjalnych, jak Biblioteka Królewskiego Tow. Medycznego (Royal Society of Medicine Library), zał. 1805; Biblioteka Tow. Geograficznego (Geograpłucal Society Library), zał. 1830; Biblioteka Muzeum Wiktorii i Alberta (Library of the Victotia and Albert Museum), zał. 1837; Biblioteka Urzędu Patentowego (Patent Office Library), zał. 1855; Biblioteka Muzeum Przyrodniczego (Nauk Ścisłych) (Science Museum Library), zał. 1883, i in. W 1877 w Irlandii została zał. Biblioteka Narodowa (National Library of Ireland). Pocz. XIX w. byl też okresem świetności bibliofilstwa ang. i powstawania cennych bibl. prywatnych. Do największych należał zbiór G.J. *Spencera, który pod koniec stulecia wszedł w skład bibl. fundacyjnej w Manchesterze. W 1877 powołano do życia Stowarzyszenie Bibliotekarzy (Library Association), które odegrało niemałą rolę w konsolidacji życia kulturalnego. Innym ważnym stów. jest powstałe w 1924 Association of Spscial Libraries and Information Bureaux, skupiające pracowników bibl. specjalnych. Na pocz. XX w. powstały dwie bibl. narodowe: Biblioteka Narodowa Walii (National Library of Wales) w Aberystwyth, zał. 1907, oraz Biblioteka Narodowa Szkocji (National Library of Scotland) w Edynburgu, zał. w 1925 na zrębie dawnej Biblioteki Prawniczej (Advocates Library). Obydwie otrzymują *egzemplarz obowiązkowy druków. Po pierwszej wojnie światowej nastąpił rozwój bibl. hrabstw, do czego bodźcem stał się akt prawny z 1919. Organizatorami pracy w poszczególnych hrabstwach są bibl. centralne, które rozprowadzają książki do placówek bibliotecznych, często przy północy bibliobusów. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat poczyniono w W.B. znaczne postępy na polu współpracy międzybibliotecznej: zorganizowano sieć bibliotek regionalnych z zał. w 1916 Centralną Biblioteką Narodową (National Central Library) jako ośrodkiem koordynacyjnym i informacyjnym na czele. Celem tego przedsięwzięcia, skupiającego głównie bibl. powszechne, jest przede wszystkim współpraca w zakresie wypożyczania międzybibliotecznego, oparta na *katalogach centralnych; ostatnio nawiązano także współpracę w zakresie gromadzenia zbiorów brytyjskich. Wypożyczanie międzybiblioteczne ułatwiają drukowane centralne katalogi cza-sop., znajdujących się w bibl. W.B., zwłaszcza wydany niedawno British union catalogue of periodicals (wol. 1-4, London 1955-1958). Dla usprawnienia informacji i wypożyczania wydawnictw i dokumentów z zakresu techniki założono w 1961 w Boston Spa Narodową Bibliotekę
2459
2460
WIELKA BRYTANIA
Nauk Ścisłych i Technicznych (National Lending Library for Science and Technology). Ś Zob. tab. 8(6).
Medieval lilraries oj Great Britain. A list oj surviving books. Ed. by N.R. Ker. 1941. W.A. Munford: Penny ratę. Aspects oj Britishpublic library history 1850-1950. 1951. A. Predeek: Die englischen bibliotheken seit der Rejormation. W.: Handbuch der Biblio-thekswissenschajt. Bd. 3 T. 2. 1953. R. Irwin: The origins oj theEnglish library. 1958. L.R. Mc Colvin: Libraries in Britain. 1961. Ś Aslib directory. A guide to sources oj injormation in Great Britain and Jreland. Ed. by M. Alinan. Vol. 1, 2. 1957. The libraries oJLondon. Ed. by R. Iiwin acd R. Stavcley. 1961. W.L. Saunders: Lilrarianship in Britain today. 1967.
Dokumentacja. Wyodrębnienie tej problematyki w W.B. datuje się cd 1924, kiedy powstało Stów. Bibliotek Specjalnych i Biur Informacyjnych (Asscciation of Special Libraries and Information Bureaux *ASLIB). W 1927 utworzono Brytyjskie Stów. dla Bibliografii Międzynarodowej (British Society for International Bibliography BSIB), które było narodowym członkiem FID do 1949, kiedy połączyło się z ASLIB, reprezentującym odtąd W.B. w FID. BSIB przyczyniło się m. in. do propagowania Uniwersalnej *Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD), przygotowując wspólnie z ASLIB jej sng. wydanie (początek publikacji 1943). Ważnym wydarzeniem było zorganizowanie przez Royal Society w 1948 Konferencji dotyczącej informacji naukowej (Scientific Information Ccnference), na której z udziałem dokumentalistów i naukowców omó-wicno zasadnicze problemy dokumentacji i która wywarła duży wpływ na dalszy jej rozwój w W.B. Służba doku-mentacyjno-informacyjna nie dysponuje wyodrębnionymi ośrodkami, ale instytucje i stew. naukowe oraz większe zakłady przemysłowe mają bibl. specjalne uprawiające działalność informacyjną ("Informator" ASLIB z 1957 wykazuje 32C0 takich ośrodków). Korzystając niekiedy z subsydiów rządowych, prowadzą one działalność w różnym zakresie na różnych odcinkach (m. in. ukazuje się ok. 130 biblicgr. analitycznych). Poza ASLIB istnieje kilka instytucji spełniających funkcje centralne: Komitet Doradczy do Spraw Polityki w Nauce (Advisory Council on Scientific Policy), mający za zadanie m. in. opracowywanie projektów doskonalenia organizacji i działalności informacyjnej. Do 1965 ważną rolę cdgrywał Wydział Badań Naukowych i Przemysłowych (Departament of Scientific and Industrial Research Ś DSIR), który rozdzielał kwerendy do cdpowiednrcb placówek, informował o wynikach badań we własnej sieci oraz prowadził prace badawcze nad metc darni rozpowszechniania inferrnacji. Z jego inicjatywy utworzono kilka regionalnych ośrcdkćw informacji technicznej. W 1965 DSIR został rozwiązany, jego zadania dotyczące popierania rozwoju informacji w dziedzinie nauk ścisłych i techniki przejął nowy Urząd do Spraw Informacji Naukowej i Technicznej (Office for Scientific and Technical Inforjnaticn). Biuro Norm (British Standards Institution) zajmuje się normalizacją
i publikowaniem angielskich, wydań UKD. Instytut Naukowych Pracowników Informacji (Institute of Information Scientists), utworzony w 1958, jest organizacją zawodową, której zadaniena jest pednoszenie rangi zawedu, ustalanie wymagań kwalifikacyjnych (poprzez kursy i egzaminy zawedewe). Rada do Spraw Mikrofotografii i Reprografii (Council for Microphotcgraphy and Docu-ment Reprcducticn), powstała w 1961, zajmuje się koordynacją poczynań w zakresie *reprografii, informacją (dwa wydania informatora o ośrodkach reprografii), poradnictwem, inicjowaniem i prowadzeniem badań rnetod i urządzeń. Kształcenie pracowników służty informacyjnej cdbywa się drcgą różnych kursów i jest uwzględniane w programach szkól bibliotekarskich.
L. Wilson: Der gegenwartige Stand und die Entwicklungstenden-zen der Injertnationsdienste im VereinigUn Konigrcich... "Nachrichten f. Dok." 1963. H.l. E. Jakubowska: Ośrodki dok. i inj. naukowej w Wielkiej Brytanii. 1964. Ś Special library and injormation ser-vices in the United Kingdom. Ed. J. Burkett. 1965.
Drukarstwo. Zostało zapoczątkowane przez Williama *Caxtcna, który w 1476 założył w Westminster (obecnie Londyn) pierwszą oficynę. Pierwszym wytłoczonym w niej drukiem był List odpustowy (1476), pierwszą datowaną książką The dictes and sayings of the phibsophers (1477). Nazwisko następcy Caxtona, Wynkyna de Worde, zaczęło się pojawiać na diukach cd 1493 (drukarnia jego*, przeniesiona ok. 1500 do Londynu, pracowała do 1534). W 1478 nieznany drukarz, prawdopodobnie Thecdoric Rocd, zainstalował w Oxfordzie prasy drukarskie, działające przez osiem lat (pierwszy druk: Expositio saneti Ieronimi in Sytn-bolum Apostclcrum z mylną datą 1468= 1478). W 1. 1479--1480 w opactwie St. Albans ukazało się kilka druków podpisanych przez nieznanego "nauczyciela z St. Albans". W Lcndynie w 1480 założył oficynę Jchn Lettcu (przypuszczalnie pcchcdzący z Litwy), po nim warsztat objął William de Machlinia (ok. 1482-1492), a następnie R. *Pynson. W XV w. działali nadto w Lcndynie dwaj inni drukarze: Julian Notary (1498-1520) i John Barbier. Cd XVI w. drukarstwo ang. skupiało się głównie w Londynie na słynnej ul. drukarzy Fleet Street. Najlepszym fachowcem w drugiej ćwierci wieku był drukarz królewski T. *Berthelet, w drugiej poł. stulecia najżywszą działalność rozwijał John Day (1546-1584), którego druki osiągnęły w owym c;asie najwyższy poziom. W 1557 została wydana karta przywilejów cechu księgarzy i drukarzy, Stationers' Company (*Organizacje Księgarstwo), której celem było rozciągnięcie nad produkcją wydawniczą kontroli państwowej. Stała się ona czynnikiem hamującym rozwój drukarstwa. Dekret Izby Gwiaździstej z 1586 ograniczał powstawanie oficyn do Londynu i dwóch uniwersytetów Oxford i Cambridge (wcześniej działały już drukarnie w York, Abingtcn, Tavistock, St. Albans, Ips-wich, Canterbury i Norwich); po dekrecie drukarstwo ang.
2461
2462
WIELKA BRYTANIA
Śczęściowo zeszło w podziemie (najsławniejszą z nielegalnych drukarń była tzw. *Marprelate Press). Drukarstwo w Szkocji zainicjowali Walter Chepman i Andrew Myl-lar w Edynburgu (1507), w *Irlandii Humprey Powell w Dublinie (1550). Na pocz. XVII w. wzrosło znaczenie cechu londyńskiego, a wydany nowy dekret Izby Gwiaździstej (1637) zaostrzył sytuację, ograniczając liczbę drukarń do 20, a odlewni do 4 i wprowadzając zakaz importu. W pierwszej poł. stulecia poza uprzywilejowanymi drukarzami królewskimi Robertem Barkerem, J. *Billem i Johnem Nortonem wybijała się oficyna W. i I. *Jaggardów, pierwszych wydawców Szekspira (1623). Na tle ogólnego niskiego poziomu drukarstwa wyróżniały się jedynie oficyny uniwersyteckie Cambridge i Oxford, dbające o szatę zewnętrzną swych druków. Najwybitniejszym londyńskim typografem drugiej poi. XVII w. był T. *Roycroft, wydawca biblii wielojęzycznej, tzw. Polyglotty londyńskiej (1654-1657); największą oficynę prowadził Jamss Fletcher. W 1695 zniesiono ograniczenia i od tego czasu zaczął się ponowny powolny rozkwit drukarstwa. Do pierwszej poł. XVIII w. poza Oxfordem, który miał własną odlewnię, drukarze ang. sprowadzali czcionki holend. Wydarzeniem stało się zastosowanie w 1726 pism Williama *Caslona (odlewnia Caslonów miała powodzenie do końca wieku) w oficynie Williamów ojca i syna *Bowyerów. Na drugą poł. stulecia przypadła nowatorska działalność J. *Baskerville'a, twórcy *czcionek i typografa. Wybitnymi drukarzami tego okresu byli T. *Bensley i W. *Bul-mer. Pocz. XIX w. przyniósł wynalazek ręcznej żelaznej prasy Ch. *Stanhope'a, a następnie zastosowanie pras pospiesznych F.*Kosniga w*Drukarni "Timesa" (28 XI1814). W 1846 w tejże drukarni została uruchomiona maszyna rotacyjna, skonstruowana przez Applegatha, która poprawiona i udoskonalona stała się prototypem obecnie pracujących maszyn rotacyjnych. Druki na najwyższym poziomie wypuszczała oficyna Chiswick Press, zał. w 1811 przez]Charlesa Whittinghama. Duże znaczenie miała także firma Eyre and Spottiswoode. Na przełomie XIX i XX w. w drukarstwie ang. odegrały poważną rolę, wywierające wpływ także na drukarstwo światowe, oficyny prywatne. Artyści graficy, literaci i pisarze starali się wznowić piękno książki przez nawrót do tradycji druku XV i XVI w., drukując przez siebie ciętymi i odlanymi czcionkami na ręcznych prasach, czerpanych papierach lub pergaminie, stosując oryginalne zdobnictwo cięte w drzewie. Do najwybitniejszych należały drukarnie: Kelmscott Press Williama *Morrisa, Doves Press Williama *Cobden Sandersona i *Ashendene Press Johna Hornby. W 1896 Tolbert Lanston skonstruował maszynę do składania, zwaną *monotypem, na której w trzy lata potem złożono pierwszą książkę The tenor ani the boy S. Granda. W 1923 kierownicze stanowisko w fabryce monotypów (Monotype
Corporation Ltd.) objął Stanley Morrison, teoretyk sztuki drukarskiej, który fabrykę wzbogacił w matryce monotypowe, cięte wg wzorów najwybitniejszych drukarzy i rytowników czcionek od XV do XVIII w. W rytowni-ctwie nowych krojów czcionek (*Krój pisma druk.) wyróżnił się E. *Gill (ur. 1882), rytownik grotesku "Gili", antykwy "Perpetua" i in. Do najwybitniejszych obecnie pracujących drukarń należą: *Cambridge University Press (zał. 1582), *Oxford University Press (zał. 1585), Camelot Press (London), Unwin Brothers (London), Western Printing Services (Bristol), Percy Lund Hum-phries & Co (Bradford), Shenwal Press (Hertford), Clarke & Sherwell (Northampton), Jarrold & Sons (Norwich), W.S. Cowell (Ipswich). Inne liczne drukarnie, zatrudniające w sumie ok. 80000 pracowników, w ogromnej większości są wyposażone w nowoczesne maszyny, pozwalające na stosowanie najwyższych osiągnięć techniki drukarskiej. Oddzielną grupę stanowią drukarnie połączone z wydawnictwami prasowymi. Najpoważniejszymi wydawnictwami gazetowymi są: "The Times", "Daily Telegraph", "Daily Express" i komunistyczny "Morning Star" (dawniej "Daily Worker").
E.G. Duff: A century ofthe English book trade 1457-1557. 1905. i A dietionary of printers and booksellers in Englani 1557-1640. Ed. R.B. McKerrow. 1910. H.R. Plomer: A Dietionary of the printers in England 1668-1725. 1922. C. Clair: A history of printing in Britain. 1965. H.R. Plomer, G.H. Bushnell, E.R.. Mc Dix: A dietionary of the printers and booksellers in England 1726-1775. 1932. F.A. Mumby: Publishing and bookselling. 1956. P.M. Handover: Printing in London. 1960.
Ilostratorstwo. Do poł. XVII w. do W. B. sprowadzano ilustr. z kontynentu, zamawiano je u artystów obcych lub naśladowano ich. W XV w. W. *Caxton ilustrował swe druki surowymi drzeworytami wzorowanymi na kontynentalnych. Boccaccia De casibus uirorum illustrium, wyd. 1494 (w przekładzie Lydegate'a), ozdobił drzew, kopiowanymi z paryskiego wyd. J. *Dupre. W XVI w. liczne pisma reformatorskie polemiczne, jak i przekłady Biblii, z powodu długotrwałych zmian kierunków wyznaniowych były drukowane w Zurychu: około 1535 Co ferdale English Bibie oraz w 1539 Cranmera The Great Bibie ozdobione są kartami tytułowymi przypisywanymi H. *Holbeinowi. W XVII w. miedziorytnicze ilustr. pozostawały pod wpływem A.v.Dy-cka, który narzucił swój styl ang. portrecistom. Działali tu również artyści obcy, jak C. Passę Hogenberg i W. *Hollar. Wśród naśladowców Passe'a z pocz. wieku występuje Re-nald Elstrake (1571-1625), ilustrator Roberta Glowera No-biliłas politica et cimlis (1608) i Waltera Raleigha History of the world (1614). Jeszcze w XVIII w. działał w Anglii i cieszył się wielkim powodzeniem Francuz H.F. *Gra-velot, którego grafika wywarła znaczny wpływ na styl miejscowych rysowników i sztycharzy. Samodzielne ilu-stratorstwo ang. pojawiło się dopiero w drugiej połowie
2463
2464
WIELKA BRYTANIA
XVII w., gdy oryginalnym blaskiem zabłysło nazwisko rysownika i sztycharza Francisa Barlowe'a (1626-1702), który odznaczył się ilustrowanym wydaniem Ezopa (1666), zawierającym ok. stu rysunków utrzymanych w nie spotykanym dotąd, specyficznym ang. klimacie. Znaczna ilość jego prac wyszła spod rylca W. *Hollara, Czecha osiadłego w Anglii, którego sztychy ozdobiły większość współczesnych publikacji. Najważniejszą jednak dla ilustracji
XVIII w. postacią był malarz W. *Hogarth. Jego cykl rycin, opatrzony tekstem, stanowił swego rodzaju gatunek "opowieści w obrazkach" (Kariera kurtyzany 1732, Modne małżeństwo 1745 i in.), nowość w owym czasie, chętnie przyjętą przez publiczność. Aktualna tematyka, satyryczno-moralizatorski ton, znakomita charakterystyka postaci oto główne rysy Hogarthowskich edycji rycin, w których trzeba by szukać początków późniejszego bujnego rozwoju satyry i karykatury. W XVII w. przyjętym środkiem wypowiedzi graficznej był ryt na miedzi, następne stulecie przystosowało do potrzeb książki bardziej zróżnicowane techniki, zwłaszcza ^mezzotintę i technikę punktowaną (Francesco Bartolozzi z Florencji, 1727--1815, działający w Londynie od 1764). *Akwatinta zdobyła szersze zastosowanie na przełomie XVIII i XIX w., odbitki akwatintowe bywały często ręcznie kolorowane tak np. postępował T. *Rowlandson, piewca malowniczej scenerii ang. wsi i miasta. Specjalne zasługi dla rozwoju ang. książki ilustr. położył Rudolf *Ackermann (1764--1834), wydawca i protektor ilustratorów i grafików. Jego nakładem ukazał się Rowlandsona i Pugina Micro-cosm ofLondon (1808-1810), on również wydał A.Ch. *Pu-gina A history of the Uniuersity of Oxford (1814), monumentalne dzieło, ukazujące gotycką architekturę starego Oxfordu i otwierające niejako okres historycyzmu przyszłej epoki wiktoriańskiej. Stojąca na przełomie stuleci twórczość W. *Blake'a, poety, malarza i sztycharza, jest szczególnym przykładem artysty-wizjo-nera, samotnika bez uczniów, następców, publiczności i popularności. Książki swe (Songs of innocence 1789, Gates of paradise 1793, ferusałem 1818 i in.) wykonywał sam: był autorem tekstu, rysownikiem, sztycharzem, introligatorem; ilustr. kolorował ręcznie. Posługiwał się przy tym własną metodą graficzną, traktując *miedzioryt jako druk wypukły. Sztuka Blake'a, imaginacyjna, wizyjna, trudna, nie odbiła s,ię na stylu i technice ilustr. współczesnej, znacznie natomiast większy oddźwięk w przyszłości miała twórczość T. *Bewicka, drzeworytnika z Newcastle. On to wpłynął na renesans *drzeworytu, traktowanego jednak w odmienny sposób niż dawniej: technika jego polegała na cieciu rylcem klocka bukszpanu nie wzdłuż włókien drzewa, lecz poprzecznie. Doszedłszy w swym rzemiośle do nie spotykanego mistrzostwa, osiągał Bewick w czarno--białej odbitce efekty niemal malarskie. Jego specjalnością
były miniaturowe winietki, przerywniki i ozdobniki, rozsypane bogato na kartach książek, z których największą sławą cieszyły się A generał history of quadrupeds (1790) i History of british birds (1797). Zapoczątkował też umieszczanie na karcie tytułowej książki nazwiska ilustratora, co stało się odtąd powszechnym zwyczajem. Sztuka Bewicka znalazła oddźwięk nie tylko w Anglii, ale także na kontynencie oraz w Ameryce. Technikami reprodukcyjnymi najczęściej używanymi w 1. 30-tych XIX w. były *staloryt i *litografia. Staloryt chętnie stosowano w *almanachach. Posługiwał się nim W.M. *Turner, czego wyrazem są winietki wg jego rysunku, zdobiące Poetns Samuela Rogersa (1834). Litografia została po raz pierwszy zastosowana w ilustr. ang. w 1807. Odtąd, szczególnie w 1. 20-tych i 30-tych stulecia, niezliczone książki, zwłaszcza topograficzne, były zdobione tą metodą. Opatentowany we Francji wynalazek chromolito-grafii znalazł w W.B. zwolennika w osobie O. *Jonesa, architekta, który szukał źródeł inspiracji w średniowiecznym *iluminatorstwie, czerpiąc stamtąd wzory, będące później na długo elementarną podstawą ornamentyki książkowej. Jego Gratnmar of design i Gram-mar of ornament (1856), wydane w chromolitografii, stanowią szczyt twórczości w tym zakresie. Odrodzenie gotyku i ugruntowanie stylu neogotyckiego w architekturze i zdobnictwie, wspomagane stosowaniem chromolitografii, powołały do życia typ ozdobnej książki "iluminowanej", charakteryzującej się bogatą dekoracją kolo-rystyczno-ornamentacyjną, inspirowaną średniowiecznymi rpsami iluminowanymi. Ok. 1850 staloryt, litografia i chromolitografia poczęły ustępować miejsca drzeworytowi, który stopniowo opanował rynek wydawniczy. Nim to nastąpiło, jeden z najwybitniejszych ilustratorów wcze-snowiktoriańskich, G. *Cruikshank, posługiwał się przeważnie *akwafortą. Zasłynął on szczególnie dzięki ilustr. do ang. przekładu Baśni braci Grimm (1824-1826), a najwybitniejszym jego dziełem są akwaforty do dzieł Dickensa, zwłaszcza Ołwera Twista (1838). Z nazwiskiem Dickensa związany również na zawsze jest Phiz (pseudonim H.K. *Browne'a), ilustrator Klubu Pickwicka (1837). Większość drzeworytów czarno-białych, publikowanych m w książkach i czasop. 1. 60-tych i 70-tych, wyszła z pracowni zasłużonej firmy Braci Dalziel. Byli to przedsiębiorcy zatrudniający cały zastęp ksylografów, wykonujących drzeworyty dla większości rysowników i wydawców ang. George (1815-1902) i Edward (1817-1905) Dalziel byli zresztą sami wprawnymi drzeworytnikami; przedsiębiorstwo ich finansowało poza tym szereg większych publikacji: zamawiali u artystów rysunki na własne ryzyko, oddziaływając bardzo silnie na charakter i poziom grafiki reprodukcyjnej tych czasów. Okres 1. 60-tych, zwany The Sbcties, był szczytowy w historii ang. drze-
2465
2466
WIELKA BRYTANIA
worytu reprodukcyjnego: bujny rozkwit dziennikarstwa, a zwłaszcza powstanie wielu popularnych magazynów i tygodników ilustr. wywołało wielki pc-pyt na tanią ilustr., jaką właśnie był drzeworyt. Największe zasługi położył tu niewątpliwie zał. w 1841 tygodnik satyryczny "Punch". Wielką popularnością cieszyły się tygodniki: "Once a Week", "Good Words", "The Cornhill Magazine" i "The Graphic", przy czym dwa ostatnie przyczyniły się szczególnie do podniesienia poziomu zarówno ilustracji, jak i grafiki. Do grupy rysowni-ków-ilustratorów, których kariera przez wiele lat związana była z "Punchem", należeli: John *Leech, cieszący się wielkim powodzeniem dzięki uprawianej ulubionej wśród Anglików tematyce jeździeckiej i myśliwskiej; J. *Gil-bert, jeden z najpłodniejszych artystów sztuki czarno-białej (większość wydawnictw 1. 50-tych zawiera jego rysunki, jednak za szczytowe osiągnięcie uważał on 800 ilustr. wykonanych do Dzieł Szekspira, 1856-1858); najlepszy rysownik tej grupy, świetny humorysta, zaopatrujący swe rysunki we własne teksty satyryczne. Charles *Keene ("Punch" zamieścił nie mniej niż 3000 jego rysunków), oraz artysta, którego popularność dotrwała do naszych dni, również płodny karykaturzysta "Puncha", John Tenniel, znany dziś przede wszystkim jako autor ilustr. do Alicji w krainie czarów (1866) Lewisa Carrolla. Książka ta stanowi najlepszy przykład całkowitego zespolenia autora i rysownika, rysunki bowiem pozostają w ścisłej harmonii z tekstem, uzupełniają się nawzajem, tak że trudno jest sobie wyobrazić tekst Carrolla bez rysunków Tenniela. Odmienny styl reprezentowała grupa prerafaelitów, z których najciekawszymi indywidualnościami w dziedzinie ilustr. byli: Dante Gabriel Rossetti, J. E. *Millais i A. *Hughes. Pierwszym ich wystąpieniem były reprodukowane w drzeworytach rysunki, zdobiące mały, dziś rzadki zbiorek poezji Williama Allinghama The musie master (1855). Książka ta była kamieniem milowym, odgraniczającym dwie epoki i dwa odmienne stanowiska w stosunku do książki i tekstu. Grupa prerafaelitów kładła nacisk głównie na poetycką interpretację tekstu i Ś w pewnej mierze na układ strony. Rossetti, obdarzony doskonałym poczuciem stylu i wizją poetycką, nie był jednak zbyt płodny jako ilustrator. Płodniejszy od niego Millais, ilustrator dzieł Trollope'a, a formalnie łączony zazwyczaj z grupą prerafaelitów, należy jeszcze raczej do starej szkoły tradycjonalnych narratorów. Hughes jako ilustrator czuł się najlepiej na terenie książki dziecinnej. Jego rysunki, jakkolwiek posiadają często niedostatki techniczne, wprowadzają widza w odmienny, nierealny, pełen nieokreślonego czaru świat snu czy urojenia. Książka dla dzieci była dziedziną roz-krzewiającą się szczególnie żywo w okresie wiktoriańskim. Do niedawna jedyną jej funkcją była edukacja
i moralne wychowanie, stąd też ilustr. grała rolę drugorzędną, była prymitywna i surowa, a uprawiali ją (wyłączywszy oczywiście działalność Bewicka) przeważnie gra-ficy-rzemieślnicy. W1. 1840-1870 zarówno treść, jak i wygląd książki przeznaczonej dla dziecka uległy zasadniczej zmianie: sukces Bewicka,* a później Cruikshanka na polu ilustr. dziecinnej miał wielkie znaczenie dla ujawnienia wagi tej dziedziny twórczości. Zapoczątkowany przez nich zawód ilustratorów literatury dziecięcej rozkwitł w pełni w 1. 60-tych i 70-tych, w dużej mierze dzięki działalności drzeworytnika, a zarazem przedsiębiorcy wydawniczo-drukarskiego Edmunda Evansa (1826-1905), który stosowane dotąd ręczne kolorowanie ilustracji zastąpił metodą kolorowego, odbijanego z szeregu klocków drzeworytu. Książki wydawane przez Evansa stały na wysokim poziomie artystycznym i technicznym, umia) on poza tym zapewnić sobie współpracę wybitnych rysowników. Był szczególnie związany z Myles Birket-Fosterem, później zaś wylansował trzech tak ważnych dla ilustr. epoki późnowiktoriańskiej artystów, jak K. *Greenaway, R. *Caldecott i W. *Crane. Birket-Foster, malarz raczej niż ilustrator, był autorem rysunków utrzymanych w tradycyjnym stylu, niezmiennie ukazujących ang. sielankowy pejzaż wiejski. Książki ilustrowane przez niego były bardzo popularne, co w następstwie zmusiło artystę do powtarzania się i obniżania jakości własnej sztuki. Z drukarni Evansa wyszło też wydawnictwo przynoszące zaszczyt zarówno drukarzowi, jak i artyście, który je zilustrował: książka dla dzieci Infairy land Williama Allinghama (1870), w której barwne, wykonane w drzeworytach ilustr. były dziełem R. *Doyle'a, dawnego satyryka i karykaturzysty "Puncha". Książka ta, jak i inne prace Doyle'a, jest przykładem świetnego stylu, żywej fantazji i dowcipu oraz wytwornego, subtelnego poczucia koloru. Ok. 1865 Evans, walcząc z zalewem rynku tanimi, o niskim poziomie artystycznym książkami dla dzieci, wciągnął do współpracy młodego wówczas Waltera Crane, malarza z grupy prerafaelitów, który zapoczątkował cykl tzw. toy-books, książeczek obrazkowych dla małych dzieci. Crane komponował dekoracje książek, od okładki począwszy, na układzie tekstu kończąc, traktując obie strony otwartej, rozłożonej książki jako jedną plastyczną całość. Książki jego, z których większość nie przekraczała ceny jednego szylinga, zdobyły publiczność i ustaliły niejako wysoki standard dla tego typu publikacji. Na tak uformowany rynek wkroczył inny protegowany Evansa, Caldecott, którego rysunki były bardziej tradycjonalne, układ ich nie był dekoracyjny, korzeniami tkwiły jednak w specyficznym ang. klimacie rymów dziecięcych, myślistwa i sielanki Świejskiej. Trzecią osobą popieraną przez Evansa była Kate Greenaway, autorka pełnych uroku rysunków do własnych tekstów, a choć wiersze jej nie są wysoko
2467
2468
WIELKA BRYTANIA
cenione, rysunki posiadają do dziś świeżość i Śwdzięk staro-świeckości. Ostatnie 20-lecie XIX w. było okresem wydoskonalenia metody mechanicznej reprodukcji, która miała zastąpić stosowany dotychczas drzeworyt, coraz mniej użyteczny do masowej produkcji. Metody takiej dostarczyła fotochemigrafia, a wprowadzenie jej do powszechnego użycia stało się początkiem kompletnej rewolucji w *grafice i *typografii. Oszczędność czasu i kosztu, prawie pełna dokładność w odtworzeniu rysunku, możność obycia się bez pośrednictwa grafika rzemieślnika oto główne jej zalety. Zmechanizowanie techniki reprodukcyjnej doprowadziło z kolei do ogromnego nasilenia liczby czasop. ilustr. i książek. Szczególne zasługi przypisać należy kilku magazynom ("Hobby Horse", "The Yellow Book", "The Savoy", "The Dial" i in.) utrzymanym na wyjątkowo wysokim poziomie typograficznym i artystycznym, publikującym prace wybitnych artystów sztuki czarno-białej, a zwłaszcza A.V. *Beardsleya, jednego z pierwszych artystów dostosowujących się do nowej techniki reprodukcyjnej i tworzących dla niej z pełnym zrozumieniem jej możliwości. Sztuka jego odtwarzała w specyficzny i niepowtarzalny sposób atmosferę fin-de-siecle'u. Przeciwieństwem niejako postawy Beardsleya była działalność W. *Morrisa, który twórczość swą traktował przede wszystkim jako wyraz protestu przeciw postępującejjego zdaniem degradacji sztuki, wypieranej przez bezduszną maszynę. W 1890 założył i prowadził do śmierci słynną Kelmscott Press własną drukarnię książek, odbijanych na prasie ręcznej. Publikacje jego charakteryzowały się niezwykłą dbałością tak o stronę artystyczną, jak i techniczną. Jako do źródeł inspiracji Morris sięgał do XV w., epoki, gdy książka była dziełem sztuki wypracowanym w całości przez ręce ludzkie. Zarówno pasjonujący eksperyment Morrisa, jak i jego wybitna osobowość wywarły ogromny wpływ na styl typograficzny, edytorski i na samą grafikę tego czasu, i to nie tylko w W.B., lecz i na kontynencie europejskim i amerykańskim. Inicjatywę Kelmscott Press podjęło wiele prywatnych drukarni, opracowujących przeważnie bibliofilskie edycje ilustrowanych książek. Do najważniejszych zaliczają się: Vale Press (1896-1903) Ch. *Pvickettsa oraz Eragny Press (1894-1914) Luciena *Pissarra, z których wyszły niezwykle starannie opracowane rzadkie edycje utworów literackich, zdobione ilustr., wykonywanymi przez Rickettsa, Charlesa Shan-nona, Luciena Pissarra i in., przy czym artyści posługiwali się drzeworytem czarno-białym lub (w przypadku Pissarra) wielobarwnym. Ruch "prywatnych drukarń" okazał się niezmiernie pożyteczny dla podniesienia poziomu drukarstwa i przeniesienia na teren masowego edytorstwa zasad "pięknej książki". Wydawcy, idąc za modą drukarską epoki, potrafili narzucić rynkowi wydawniczemu
cykle tanich masowych edycji klasyków, starannie opracowane graficznie i typograficznie. Początek obecnego stulecia wprowadził na stałe procesy fotochemiczne do książki, a wśród najpopularniejszych ilustratorów tego czasu wymienić można A. *Rackhama, twórcę rysunków do Piotrusia Pana Barriego (1906), oraz działającego w Anglii Francuza E. *Dulaca, znanego m. in. dzięki ilustr. do Baśni z 1001 nocy (1907) i Bajek Andersena (1916). W dziedzinie książki dla maiych dzieci znane jest nazwisko Beatrix Potter (1866-1943), autorki całkowicie przez siebie skomponowanych książeczek, ozdobionych reprodukcjami akwarel o tematyce zwierzęcej. L. 20-te naszego stulecia stały się widownią szybkiego rozwoju ilustr., a szczególnie powrotu drzeworytu czarno-białego. Przykładem tego była twórczość E. *Gilla, który przyczynił się szczególnie do odrodzenia w nowoczesnej formie drzeworytu, wiążąc go ściśle z układem strony druku i kształtem czcionki własnego projektu. Osobną pozycję zajmuje twórczość E. Gordona Craiga (ur. 1872), znakomitego scenografa, którego drzewo-rytnicze ilustr. do Hamleta (1928) są wręcz nowatorskie w dążeniu do uzyskania subtelnych szarości na równi z czerniami i w dbałości o całość układu druku. Kontynuacją tego ruchu była twórczość na polu ilustt. drzewo-rytniczej Erica Raviliousa (1903-1942) i Gwendolen Raverat (ur. 1885). Interesująca jest sztuka Paula Nasha (1889-1946), którego ilustr. zerwały z realizmem, posługując się zrazu symbolizmem, by z czasem przejść do abstrakcji. Ostatnia wojna przerwała świetnie rozwijający się talent Rexa Whistlera (1905-1944), malarza i ilustratora, z wielkim wyczuciem smaku, stylu i konstrukcji inspirującego się sztuką rokoka.
M.C. Salaman: British book illustration. 1923. D. Bland: A history of book illustration. 1958. Modern book design. 1958. R. McLean: Vidorian book design and colour printing.1963.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Handel książką rękopiśmienną w W.B. istniał już w średniowieczu, ustabilizowany w 1403 założeniem *Stationers' Company (*Organizacje). Książka stała się przedmiotem handlu od czasu wprowadzenia druku przez *Caxtona (1477). W XV-XVII w. księgarstwo ściśle połączone było z drukarstwem; później nastąpiło stopniowe jego wyodrębnienie, aż do wyraźnego podziału na wydawnictwa i księgarnie w XIX w. Bardzo wcześnie w porównaniu z innymi krajami unormowano kwestię *prawa autorskiego pierwszym w świecie aktem wyd. w 1709 przez królową Annę (Copyright Act). Cechą charakterystyczną księgarstwa brytyjskiego jest jego silna koncentracja w Londynie, gdzie jeszcze przed wprowadzeniem druku działali *stacjo-nariusze. Po zmiennych kolejach losu w ciągu kilku wieków wspaniały rozkwit osiągnęło księgarstwo londyńskie w drugiej poł. XIX w., w okresie wzrostu zna-
2469
2470
WIELKA BRYTANIA
czenia W.B. w polityce, gospodarce i kulturze. Częstą formą handlu księgarskiego w XIX w. były licytacje (*Trade Sales), zaś na przełomie wieko w rozwinął się handel antykwaryczny, tak że wkrótce antykwariaty londyńskie (Bohn, *Maggs Bros., *Quaritch) osiągnęły sławę światową i uczyniły z Londynu centrum międzynarodowego handlu starą książką. W 1830 było już w Londynie 830 księgarni, wiele wypożyczalni, tow. czytelniczych itp. W 1866 miało tu swą siedzibę 70% wydawców ang. i koncentrowało się 84% produkcji wydawniczej. Londyn stał się ośrodkiem handlu księgarskiego nie tylko dla W.B., lecz także dla wielu krajów Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Od 1837 głównym składem londyńskim dla księgarstwa prowincjonalnego i zamorskiego była do 1948 firma Simpkin, Marshall Ltd. Ostatnio w związku ze schyłkiem Imperium Brytyjskiego ta rola Londynu maleje. Z działających obecnie w W.B. ok. 2000 wydawnictw do największych należą: George Allen and Unwin Ltd. w Londynie (literatura piękna, biografie, ekonomia, pedagogika, historia, filozofia, religia, socjologia, nauki mate-matyczno-przyrodnicze, książki "kieszonkowe"); *Oxford University Press; *Cambridge University Press; Pergamon Press Ltd. w Oxfordzie (m. in. atomistyka, aeronautyka, matematyka, fizyka, chemia, nauki przyrodnicze, medycyna, przemysł, ekonomia, statystyka). Wydaje zamierzoną na tysiąc tomów "Library of Science and Technologie" wyłącznie autorów ang. W1.1960-1965 wydawca 10-12 przekładów rocznie książek naukowych poi. we wspólnych wydaniach z PWN, WNT, PWE (O. Lange, T. Kotarbiński, J. Groszkowski, W. Nowacki i in.). Posiada filie w Nowym Jorku, Frankfurcie, Paryżu, Bombaju; Encyclo-paedia Britannica najstarsze wydawnictwo encyklopedyczne (co roku nowa edycja 24-tomowej encyklopedii i "Rocznik", stanowiący przegląd wydarzeń bieżących), oraz londyńskie wydawnictwa: William Heinemann Ltd., Longmans, Green and Co. Ltd. i Chapman and Hali Ltd. Od 1935 ukazują się w W.B. tanie książki kieszonkowe (pocket books) i edycje broszurowane, głównie wznowienia drogich podręczników akademickich i książek naukowych (paperbacks). Specjalizuje się w nich zwłaszcza firma *Penguin Book Ltd. w Harmondsworth. Wielu wydawców posiada filie zagraniczne: w Australii, Nowej Zelandii, Indiach, Afryce Południowej i in. krajach. Prace autorów polskich wydają m. in. Weidenfeld a. Nicolson Ltd., G. Allen a. Unwin Ltd. (K. Brandys), W. Heinemann Ltd. (J. Dobraczyński, J. Wernerowa). W 1965 wydano w W.B. 26358 tyt., w tym najwięcej z dziedziny literatury pięknej (3877), literatury dla dzieci i młodzieży (2484), podręczników (1869), polityki i ekonomii (1559), religii i religioznawstwa (1227) oraz historii (1073). Z ogólnej liczby 6303 księgarni (zatrudniających ok. 30 tys. osób) w 1961 ok. 500, tzw. chartered booksellers, pro-
wadzi odpowiednio szeroki asortyment (co najmniej 2000 tyt.) oraz służbę informacyjno-bibliograficzną, dokonuje 75% sprzedaży wszystkich książek na rynku krajowym, posiada specjalne przywileje, dotyczące m. in. terminów dostaw i kredytów oraz wysokości rabatów. Mniejsze księgarnie w Londynie oraz niemal wszystkie na prowincji poza książkami prowadzą także sprzedaż innych artykułów. Przy księgarniach istnieją często wypożyczalnie, wszędzie regułą jest wolny dostęp do półek, często stosowana jest sprzedaż wysyłkowa. Do największych firm księgarskich należą Wand G. Foyle Ltd. w Londynie oraz B.H. *Blackwelł Ltd. w Oxfordzie. Pośrednictwem pomiędzy księgarzami a wydawcami zajmują się: przedsiębiorstwo Booksellers Cleaving House oraz duże firmy asortymentowe. Bardzo popularne w W.B. są kluby czytelnicze, których członkowie otrzymują książki po cenie zniżonej (ok. 30 klubów zrzeszających ok. 500 tys. osób). Ceny stale od 1901, ustalone przez wydawców bez prawa udzielania rabatu, ostatnio podlegają ustawie antykartelowej i mogą być przez księgarzy obniżane. Eksport kieruje się głównie do krajów o powszechnej znajomości j. ang., jak USA, Kanada, Południowa Afryka, Australia, Nowa Zelandia, Indie, Pakistan i Japonia. Importuje się przede wszystkim z USA i Francji. Eksportem zajmuje się m. in. tow. akc. International Book Service. Publikacje polskie importują m. in. Collet's Holdings Ltd.
H. Aldis: The book trade 1557-1625. 1909. H. Aldis: Book produaion and distribution 1625-1800. 1914. M. Plant: The English booktrade... 2ed. 1965. F. Sanders, S. Unwin: British book trade organisation. 1939. S. Taubert: Grundriss des Buch-handels in aller Wek. 1953. The book world today. 1957. Pu-blishers' International Year Book. 1962. How to obtain British books. Aguide for booksellers. 1964.
Oprawy. Najstarsza oprawa łączy się z działalnością misyjną klasztorów na Wyspach Brytyjskich. Pierwszy znany z imienia introligator Dageus (zm. 587) był mnichem i pochodził z Irlandii. W Szkocji pierwszy wspomniany introligator jest z 1432. W Stonyhorst College zachowała się najstarsza w Europie *oprawa nacinana z VII w., osłaniająca Ewatigeliarz św.Jana (Loubier, a za nim Lexikon Kirchnera, podają mylnie okres X-XII w.). W XII--XIII w. księgi rękopiśmienne używane w ośrodkach miejskich, w szkołach katedralnych i uniwersytetach (Durham, Winchester, Oxford, London) otrzymywały *oprawy romańskie. Ich charakterystyczne *tłoki introligatorskie pochodzenia fr. utrzymały się np. w Oxfordzie jeszcze w XV w. Przez cały w. XV stosowano prawie wyłącznie małe tłoki. Dopiero pod koniec XV w. wprowadzono na wzór Francji i Niderlandów dwudzielne *plakiety, często z inicjałami i monogramami introligatorów. Radełko weszło w użycie dopiero w XVI w. i stało się jednym z podstawowych elementów dekoracji oprawy.
2471
2472
Do ulubionych motywów należały odbicia herbów ang., lilii, róż Tudorów, *owocu granatu, bram zamku itp. Pierwsi drukarze W. *Caxton i R. *Pynson byli zarazem introligatorami. Pierwszy znany z imienia introligator szkocki, Patricius Lowes, sygnował w 1. 1480-1495 swoje oprawy (*Oprawa sygnowana). Przed 1529-1530 nie znano tu tłoczenia złotem. Dopiero T. *Berthelet, nadworny introligator królewski i nie znane bliżej inne współczesne warsztaty królów ang. stosowały złocone tłoki w stylu weneckich aldynów (*Ald). Oprawy dla bibliofila Thomasa Wottona dorównywały grolierowskim. Typowe dla ówczesnych opraw ang. były deski dębowe o brzegach zewnętrznych płasko ściętych, pokryte najczęściej brunatną skórą. *Zapięcie bloku książki biegło od przodu do tyłu. Okucia na oprawach skórzanych trafiały się rzadko. W XVI w. zdarzało się usztywnienie *makulaturą. Okres elżbietański przyniósł rozkwit wykwintnych *opraw haftowanych, szczególnie ulubionych w Anglii, a także w Szkocji, oraz *opraw aksamitnych ze srebrnymi lub pozłacanymi okuciami. W klasztorze Little Gidding pod kierunkiem artystycznym Mikołaja Ferrar powstała w 1. 1592-1637 oryginalna grupa opraw zdobionych częściowo haftem, a częściowo charakterystycznymi tłokami złoconymi. Pomimo nawiązania do fr. stylu pointille (*Tłoki punktowane) oprawa ang. drugiej poł. XVII w. jest przede wszystkim wyrazem oryginalnej twórczości rodzimej. Powstały nowe style: *Cottage, All-over Style (dominujący motyw bieguna kołyski, tzw. drawer handle stamp) i Rec-tangular Style (b. wąskie ^zwierciadło z prostokątnymi *bordiurami), przypisywane introligatorowi S. *Mearne, który wynalazł również tzw. przesuwane obcięcie (*Brzegi książki). W XVIII w. Rectangular Style rozwinął się w dekorację *Harleian Style. Pod koniec XVIII w. oprawa ang. zajęła przodujące miejsce w Europie i wpływem swym sięgnęła na kontynent, gdzie oddziałała m. in. na oprawę fr. R. *Payne tworzył oprawy niezrównane w elegancji i technicznym wykonaniu w stylu klasycystycznym. Według typu opraw Payne'a pracowali J.E. Baumgarten i Ch.S. Kalthoeber dla londyńskiego bibliofila W. *Beck-forda i in. Introligator J. *Edwards wsławił się przejrzystymi, ilustrowanymi oprawami pergaminowymi. On i John Whitacker zapoczątkowali styl etruski, zwany także angielskim, oparty na motywach dekoracyjnych waz etruskich. Z czasem styl ten przejął również inne wzory ze świata antycznego (*Oprawa w stylu empire). Wiek XVII, a zwłaszcza XVIII, był okresem rozkwitu introliga-torstwa irlandzkiego. Oryginalny styl rodzimy uzewnętrznił się w serii artystycznych opraw irlandzkich diariuszy sejmowych z 1.1600-1800. W XIX w. naśladowcami historycznych stylów w W.B. byli Charles Lewis, F. *Bedford, Charles Hering, John Clarke, Robert Riviere i Joseph Zaehnsdorf. Wpływ W. *Morrisa, rzecznika artystycznej
WIELKA BRYTANIA
formy książki, objął również introligatorstwo i wyraził się w pracach T.J. *Cobden-Sandersona i jego uczniów: D. *Cockerella i S.T. *Prideaux. Nowy kierunek artystyczny zrywał z imitacją stylów historycznych, a dążył do samodzielnej kompozycji oprawy uzależnionej od treści dzieła. Zapoczątkowana dzięki działalności Roxburghe Club broszura bibliofilska w półpłótnie lub półskórku przeszła kilka faz rozwojowych (*Oprawa tymczasowa, *Oprawa nakładowa), rozpowszechniła się w całej W.B. i in. krajach, naśladowana zwłaszcza w Ameryce jako tzw. broszura ang.
E.P. Goldschmidt: Gothic and renaissance bookbindings. 1928. W.S. Mitchell: A history oj Scottish bookbinding 1432 to 1650.1955. D. Miner: The history oj bookbinding 525 1950 A.D. 1957.
Papiernictwo. Pierwszym ang. papiernikiem, a zarazem założycielem pierwszej papierni na terenie W.B. w 1490 w Hertford był londyński bławatnik John Tatę. Początkowo papiernictwo rozwijało się słabo. Ożywienie w tym zakresie nastąpiło dopiero w drugiej poł. XVI w. w związku z napływem uchodźców z kontynentu. W 1588 J. Spilman, jubiler Elżbiety I, założył papiernię w Dartford, sprowadziwszy fachowców z Niemiec. Z 1610 pochodzi najstarsza z papierni pracujących do dziś w Wookey Hole w Walii. W związku z wielką epidemią, która nawiedziła W.B. w 1636/1637, wydano nakaz zamknięcia wszystkich papierni w obawie przed przenoszeniem zarazy przez szmaty używane do wyrobu papieru. Ponowny rozwój papiernictwa nastąpił w końcu XVII w., a w 1739 na terenie Anglii i Walii pracowało już 600 kadzi papierniczych. W 1770 J. Whatman eksportował po raz pierwszy papier z W.B. do Holandii. Do rozwoju papiernictwa w XVTH w. przyczynili się znacznie uchodźcy religijni z kontynentu. Z tych czasów czynnych jest do obecnej chwili jeszcze sześć papierni. W.B. w pierwszej poł. XIX w. jest kolebką rozwoju maszyny papierniczej (*Didot, Gamble, Fourdrinier, Dickinson, Brown, Donkin, który w 1.1803-1851 zbudował 191 maszyn papierniczych). Ok. 1950 pracowało w Anglii, Walii, Szkocji i Irlandii 415 papierni. Obecnie w W.B. zużycie papieru oraz tektury łącznie wynosi 120 kg na głowę. Czynnych jest 220 fabryk papieru i tektury (w płd. i środkowej Anglii oraz w Szkocji w okręgu Edynburg-Glasgow). Mimo bardzo ograniczonej bazy surowcowej i konieczności importowania wielkich ilości celulozy, ścieru i papierówki W.B. zajmuje w produkcji papieru i tektury czwarte miejsce w świecie po USA, Kanadzie i Japonii, a pierwsze w Europie, wyprzedzając nieco NRF. Również pod względem zużycia zajmuje czwarte miejsce po USA, Kanadzie i Szwecji. Produkcja papieru i tektury wynosi 4474500 ton, eksport 173200 ton. Importuje się 2674300 ton papierniczych mas celulozowych, a celulozy na przerób chemiczny
2473
2474
WIENGIEROW
342600 ton. Zużycie makulatury wynosi 1537200 ton. Wyroby przemysłu celulozowo-papierniczego W.B. są na najwyższym poziomie. Po drugiej wojnie światowej rozwinął się potężny przemysł budowy nowoczesnych maszyn papierniczych, z których kilka zakupiła również Polska (Ostrołęka, Kostrzyn i Świecie). W W.B. obowiązują ang. *formaty papieru i tektury, znacznie odbiegające od znormalizowanych.
Zob. też Iluminatorstwo, Czasopisma zawodowe, Czasopiśmiennictwo, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
WIENGIEROW Siernion Afanasjewicz (1855-1920), ros. historyk literatury i bibliograf. Najważniejsze prace bibliograficzne: Kritiko-bibliograficzeskij słowar russkich pi-satielej i uczenych (t. 1-6, Petersburg 1889-1904); Russkije knigi (t. 1-3, Petersburg 1897-1898), Istoczniki słowarja russkich pisatielej (t. 1-4, Petersburg 1900-1917). Dzieła te, zakrojone na wielką skalę, nie były doprowadzone do końca; pozostały jednak cenne kartoteki bibliograficzne. W. był redaktorem i wydawcą najlepszych pozycji z literatury ros. i światowej, z jego inicjatywy powstała w Leningradzie w 1917 Rossijskaja Kniżnaja Pałata.
A.G. Kalentjewa: Wlublennyj w Htieraturu. Oczerk żizni i diejatielnosti S.A.W. 1964.
WIERCZYŃSKI VRTEL Stefan (1886-1963), bibliograf, bibliotekarz, historyk literatury. Ukończył studia filologiczne na Uniwersytecie Lwowskim, w 1915 uzyskał doktorat. W 1. 1919-1920 pracował w Bibliotece Jagiellońskiej, w 1920-1927 w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie; w 1923 habilitował się na podstawie pracy Bibliografia, jej istota, przedmiot i początki (Lwów 1923). W 1. 1927-1937 był dyrektorem Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, w 1937-1947 (z przerwą wojenną) Biblioteki Narodowej w Warszawie, w 1948-1950 w Bibl. Uniw. w Poznaniu. W 1. 1949-1960 kierował katedrą Historii Literatur Zachodniosłowiańskich na Uniwersytecie Poznańskim. Położył duże zasługi na polu *bibliografii w Polsce. Był autorem prac z zakresu bibliogr. literatury poi. i regionalnej, historii, teorii (Teoria bibliografii w zarysie, Wrocław 1951) i organizacji bibliogr. Przez szereg lat wykładał bibliogr. na uniwersytetach Lwowskim i Poznańskim. Od 1948 kierował w Poznaniu Pracownią Bibliograficzną Instytutu Badań Literackich PAN, wydającą Polską bibliografię literacką. Działał praktycznie i teoretycznie na polu bibliotekarstwa. W 1. 1928-1937 był przewodniczącym Koła Poznańskiego, w 1. 1933-1939 Rady Związku Bibliotekarzy Polskich. Pisał na temat *egzem-plarza obowiązkowego w Polsce, czasopism, historii bibl. itp. W zakresie historii literatury był edytorem zabytków piśmiennictwa; zajmował się głównie poi. literaturą
średniowieczną oraz polono-bohemistyką, należąc do najlepszych znawców tej dziedziny w Polsce.
B. Świderski: S.V.-W. "Roczniki Bibl." 1963 z. 1/2. M. Ambros: S.V.-W. jako bibliograf. "Prz. Bibl." 1964 z. 1/2.
WIERSZ, szereg liter, wyrazów lub znaków złożonych w rzędzie obok siebie z *matcriału zecerskiego na szerokość określoną w *miarach drukarskich. W. może składać się z pojedynczych czcionek lub znsków (przy *składzie ręcznym lub monotypowym) albo stanowić odlaną w jednym kawałku sztabkę metalu ze złożonymi literami (skład linotypowy). Grubość W. odpowiada stopniowi *czcionek, z których został on złożony lub odlany. Szerokość W. równa się szerokości *kolumny w układzie jednołamowym lub może być mniejsza przy kolumnie dwu- lub wielołamowej.
W. akapitowy, rozpoczynający nowy ustęp (*akapit) tekstu. Jest on zwykle wcięty (odsunięty od marginesu) na 1, l1/2 lub 2 firtty (*Materiał zecerski).
W. końcowy, ostatni, niepełny W. ustępu tekstu. Jeśli rozpoczyna nową kolumnę, nazywa się *bękartem. Pozostawienie go na nowej kolumnie jest dużym wykroczeniem przeciw zasadom *łamania.
W. wychodni, końcowy W. ustępu.
W. w czasopiśmie, złożony najczęściej czcionką petitową lub kolonelową, rzadziej większą borgisową lub garmondową (*Stopień pisma). Szerokość W. zależna jest od szerokości *łamu w czasop., którą określa się *miarą drukarską zwaną cycerem (np. łam dziesięciocycerowy = 4,5 cm). Honoraria za materiał prasowy oblicza się często na podstawie ilości zamieszczonych W. Celem ożywienia kolumny czasop. stosuje się różne szerokości W.
WIERSZOWNIK (w drukarstwie potocznie zwany winkielakiem), przyrząd do ręcznego składania (*Skład) wierszy z *materiału zecerskiego. Składa się z wąskiej, prostokątnej płytki metalowej, mającej podłużną ściankę boczną, ścianki poprzecznej nieruchomej (tzw. oporu) i drugiej ścianki poprzecznej ruchomej z zanikiem do ustawiania w odpowiednim miejscu, zależnie od szerokości składanych wierszy.
W. introligatorski, przyrząd mosiężny, umocowany w drewnianym trzonku, służący do składania i umocowania między dwiema ściankami czcionek przeznaczonych do ręcznego tłoczenia napisu na okładce (*Pismo introligatorskie). Przyrząd ten wraz ze złożonymi i ulokowanymi w nim czcionkami rozgrzewa się w płomieniu przed wykonaniem tłoczenia.
WIERZBICKI Bolesław (ok. 1870-1923), technik, właściciel drukarni. W 1897 założył w Warszawie pierwszą w b. Kongresówce, a jedną z pierwszych na terenach całej
2476
WILANOWSKI
Polski wytwórnię klisz drukarskich, przekształconą wkrótce w Zakłady Graficzne B. Wierzbicki i S-ka w nowo wybudowanym gmachu przy ul. Chmielnej 61. W 1. międzywojennych zakład posiadał działy: drukarnię typograficzną, litografię, offsetownię, światlodrukarnię i foto-chemigrafię; wyspecjalizował się w drukach ilustracyjnych i reklamowych oraz w reprodukcjach kolorowych. W. był czynnym członkiem Zgromadzenia Drukarzy i jednym z założycieli Tow. Zakupów dla Przemysłu Graficznego Sp. Akc. (1922). Po śmierci W. zakład prowadził do 1944 zięć Ignacy Suchodolski. Budynek drukarni, mocno uszkodzony w czasie powstania warszawskiego, został po wojnie rozebrany. Czcionki i matryce linotypowe drukarni, wywiezione przez okupanta, odnalezione zostały w Nysie i oddane Drukarni Nyskiej.
WIERZBIĘTA Maciej zob. WIRZBIĘTA Maciej.
WffiRZBOWSKI Teodor (1853-1923), historyk literatury poi., bibliograf, archiwista, od 1889 prof. historii literatury poi. w Uniwersytecie Warszawskim, od 1897 naczelnik Archiwum Głównego w Warszawie. Wcześnie wyrobił sobie zdanie o metodzie *opisu bibliograficznego, czemu dał -wyraz w krytycznej recenzji Bibliografii polskiej K. *Estreichera w "Przeglądzie Bibliograficzno-Archeolo-gicznym" (1882). W swej Bibliographia Polonica XV ac XVI ss. (t. 1-3, Warszawa 1889-1894) zastosował po raz pierwszy w Polsce dokładny opis bibliograficzny z zachowaniem właściwości dawnej typografii i ortografii. Wydawał Bibliotekę Zapomnianych Poetów i Prozaików Polskich XVI-XVIII w. (t. 1-25, 1886-1908) oraz Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego (t. 1-2, Warszawa 1900-1904). Byl też autorem niezastąpionego, aż do czasów powojennych, b. przydatnego w pracy bibliotecznej i archiwalnej przewodnika w dziedzinie chronologii i innych nauk pomocniczych historii pt. Vademecum 1908, 1926.
WEETOR Hieronim (Biittner, Philovallensis, Dolia-rius; ok. 1480-1546 lub 1547), drukarz, księgarz, nakładca, introligator z Lubomierza na Śląsku. W 1497 zapisał się na Akademię Krak., w 1499 został bakałarzem. Sztuki drukarskiej uczył się zapewne u J. *Hallera. W 1510 zaczął drukować w Wiedniu wspólnie z J. *Singreniusem, nakładcami zaś byli bracia Leonhard i Lucas *Alantsee. Spółka ta trwała do grudnia 1514, kiedy to obaj wspólnicy usamodzielnili się. Druki wie-
Sygnet drukarski dedskie W" cechuJe wysoki
Hieronima Wietora poziom estetyczny, co cenili
niezmiernie liczni jego przyjaciele znani współcześnie humaniści. W okresie swej działalności wiedeńskiej W. utrzymywał żywe kontakty ze środowiskiem krakowskim, stąd w jego drukach liczne dedykacje dla Polaków. Pod koniec 1517 przeniósł się do Krakowa, a w roku następnym podjął żywą i szerpko zakrojoną działalność drukar-sko-wydawniczą. Oficyną wiedeńską kierował przez zastępców, a w 1531 przekazał ją synowi Florianowi. Prawdopodobnie ok. 1527 otrzymał tytuł królewskiego drukarza urzędowego, choć na druku tytuł ten pojawił się dopiero w 1535. Wydawanie druków urzędowych, konstytucji, było źródłem dość pokaźnych dochodów. W. był typowym drukarzem Renesansu. Tłoczył dzieła autorów starożytnych i humanistycznych, propagując szeroko nowe prądy Odrodzenia. Spod jego pras Śwychodziły w Polsce dzieła Erazma z Rotterdamu. Ogromne zasługi położył W. dla rozwoju literatury w j. poi., drukując podręczniki do nauki j. narodowego, słowniki, gramatyki, epistolo-grafie itp. Pierwsze książki wj. węg. wyszły również z jego drukarni. Wygląd zewnętrzny druków W. jest staranny i estetyczny. Drukarz dysponował kilkoma rodzajami czcionek, sprowadził do Polski antykwę *Jensona i kursywę *Manutiusa, był twórcą pierwszej w Polsce oryginalnej czcionki, kursywy dużego stopnia, wyciętej po 1520. Zasób drzew, w jego drukach jest b. bogaty, na wysokim poziomie artystycznym, często pochodzenia obcego (np. drzeworytów H. *Schauffeleina użył w Żywocie Pana Jezu Krysta B. Opecia). *Sygnet W. przedstawiał bożka Ter-minusa. Ogólna ilość wydrukowanych przez W. dzieł wynosi przeszło 500. Po śmierci W. drukarnię prowadziła nadal żona Barbara (zm. 1569 lub 1570), która wyszła za mąż za swego czeladnika *Łazarza Andrysowica (1550) i zapisała mu cały majątek. Fałszywie oskarżona przez Łazarza o kradzież, dostała się do więzienia. Pod firmą Barbary W. ukazało się oprócz wznowień dawnych pozycji ponad 20 nowych tytułów.
WIKTORYN (zm. 1543), skryptor i *iluminator, bakałarz teologii, dominikanin; związany z klasztorami w Krakowie i Bochni, gdzie zmarł. Zachowały się dwa sygnowane *graduały: dominikanów krakowskich z 1536 (trzech iluminatorów) i ksieni norbertanek krakowskich Anny Grabowskiej z 1527 (zdobiony przez iluminatora wawelskiego collectarium nr 57).
L. Lepszy: Miniaturzyści dominikańscy. "Rocz. Krakowski" 1926. Katalog wystawy "Sztuka w Krakowie". 1964 poz. 107, 115.
WILANOWSKI Cezary (1846-1893), księgarz, bibliograf i numizmatyk. Jego Gabinet Księgarsko-Antykwarski w Warszawie (ul. Bracka 7) intensywną działalność rozwinął w 1. 1883-1891. Księgarnia W. posiadała na składzie
2477
2478
WILDER
rpsy, inkunabuły, druki starosłow., poi. klasyków w pierwszych wyd. z XVI, XVII i XVIII w., współczesne dzieła literackie, zbiory monet i grafikę. Zakres działalności Gabinetu był b. rozległy: wyprzedaż książek, prenumerata czasop., konserwacja inkunabułów. W 1884 ukazały się w Warszawie trzy katalogi księgarni W.: Katalog druków polskich, Katalog panegiryków i kazań z dedykacjami, Katalog monet polskich [numizmatów). W 1. 1881-1882 W. wydawał i redagował jedno z poważniejszych ówczesnych czasop. "Przegląd Bibliograficzno-Archeologiczny", poświęcone bibliogr., archeologii, numizmatyce, heraldyce, historii, sztuce i literaturze. W. opracowywał tu stale Bibliografię bieżącą oraz Bibliografią naszej prasy.
WILDER Hieronim (1876-1941), współzałożyciel i współwłaścisiel Antykwariatu Polskiego (zał. 1906) wWar-szawie, który po 1918 przeszedł na jego wyłączną własność jako Polski Antykwariat Naukowy (czynny do 1932). Prowadził też działalność wydawniczą. Opublikował katalogi nr 1-20 (1906-1914), nr 21-26 (1925-1930) przy współudziale M. *Rulikowskiego. W. napisał szereg prac z zakresu bibliologii, m. in.: Polskie archiwa, biblioteki, muzea, zbiory i zbieracze ("Rocznik Naukowo-Literacko-Arty-styczny < encyklopedyczny> na rok 1905"), Grafika. Drzeworyt, miedzioryt, litografia. Wskazówki dla bibliotekarzy i miłośników sztuki (1922).
WILHELM, introligator. Działał pod koniec XVI i na pocz. XVII w. w Krakowie. Oprawy W. mocno związane z *blokiem książki, usztywnione deską, pokryte brunatną skórą, mają ustalony szablon dekoracyjny. Środek *zwier-ciadla zdobi *plakieta w stylu rozkwitłego baroku (Madonna z Dzieciątkiem na sierpie księżyca w wieńcu róż, w dwóch wariantach) lub (rzadziej stosowane) dwie owalne plakiety arabeskowe. "W narożnikach *kartusze wypełnia *ornament arabeskowy lub postacie czterech Ewangelistów i ich symbole. Wśród wielu *tłoków (wici kwiatowe i owocowe, jnedalioniki głów męskich przeplatane ornamentem liściastym oraz portrety apostołów) na uwagę zasługuje nie datowane *radełko jagiellońskie z portretami królowej Bony, Zygmunta Augusta, Katarzyny i Zygmunta ni. W. oprawiał książki dla bibl. Akademii w 1.1593-1623 i sam zaopatrywał je w *okucia metalowe oraz łańcuszki (*Liber catenatus).
J. Zathey, A. Lewicka-Kamińska, L. Hajdu-kiewicz: Historia Biblioteki Jagiellońskiej. T. 1. 1966.
WILK Wyrwiński Wilhelm zob. WYRWIŃSKI Wilhelm Wilk.
WILKIERZ (z niem. Willkiir = samowola, samorząd), uchwala rady miejskiej stanowiąca prawo w danym
mieście. *Dokumenty rękopiśmienne W. miejskich są źródłem poznania ustroju miast. W Polsce samorząd miejski powstał wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej ok. poł. XIII w. przy zakładaniu nowych miast lub nadawaniu dawnym prawa zw. magdeburskim. W XIV i XV w. wzorowano ustrój samorządowy miast wielkopolskich na ustroju Środy Śląskiej (prawo średzkie), a pomorskich i mazowieckich na ustroju Chełmna (prawo chełmińskie).
WINGLER Andrzej zob. WINKLER Andrzej.
WINIARZOWEE, rodzina księgarz}', drukarzy i wydawców lwowskich: 1. Adolf, drukarz i księgarz, w 1848 założył drukarnię, którą odstąpił bratu. 2. Edward starszy (1812-1892), brat Adolfa, księgarz, drukarz i wydawca, jeden z czołowych przedstawicieli drukarstwa galicyjskiego XIX w., od 1840 właściciel księgarni i wypożyczalni książek, założyciel pierwszego we Lwowie gabinetu rycin, od 1848 właściciel drukarni. Główny wydawca komedii A. Fredry, wydawał i drukował czasop.: "Świt", "Dzwonek", "Nowiny", "Gmina", "Kalendarz Powszechny Galicyjski". W 1. 1875-1889 dzierżawił drukarnię Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. 3. Edward" młodszy (1837-1863), syn Edwarda starszego, księgarz, zginął w powstaniu styczniowym. 4. Karol (1847--1912), syn Edwarda starszego, drukarz, w 1892 przejął kierownictwo drukarni we Lwowie, wówczas już jednej z mniejszych. Po jego śmierci drukarnię prowadził J. Kozak, a następnie, w 1918 objął ją *Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo.
WINEDUR, twarde tworzywo sztuczne, powstałe z polichlorku winylu; ze względu na dobre własności mechaniczne i chemiczne stosowane w *poligraf ii do wykonywania *stereotypów, a także do wyrobu maszyn do trawienia, kuwet fotograficznych i, przewodów odprowadzających kwasy.
WINIETA, ozdoba książki lub rpsu, wzięła nazwę od wici winnej, pierwotnie często stosowanej jako jeden z jej motywów roślinnych. W. może być utworzona przez *ornament, ilustracje okolone ornamentem lub też dekoracyjnie ujęte sceny figuralne. Wieloraka rola W. w zdobnictwie książki ukształtowała kilka jej rodzajów jak: bordiura, frontispis, przerywnik, en tete, finalik i cul-de-lampe. *Bordiura zwana W. ramkową, okala kolumnę rpsu lub druku. *Frontispis, zwany W. tytułową, jest to zdobiona *karta tytułowa lub strona przedtytułowa. En tete, winietka w nagłówku, prostokątna lub owalna, wypełniona ornamentem lub obrazkiem, może zawierać tytuł rozdziału. Przerywnik wy-
2479
2480
WISŁOCKI
pełnia wąski prostokąt między kolumnami druku, tworzy' albo ciągły ornament, albo szereguje odrębne elementy zdobnicze. Finalik, winietka na końcu książki lub rozdziału, najczęściej trójkąt wierzchołkiem w dół skierowany, wypełniony ornamentem, elementem figuralnym, nawet sceną. Cul-de-lampe, najprostsza i najdrobniejsza forma finalika, kształtem przypomina wspornik (występ w murze podtrzymujący sklepienie), od którego pochodzi jego nazwa. Zob. tab. 47.
WINKIELAK zob. WIERSZOWNIK.
WINKLER (Wingler) Andrzej (1498-1575), drukarz i wydawca wrocławski, pedagog. Wykształcenie humanistyczne i stopień bakałarza uzyskał w Akademii Krakowskiej w 1519. Dla potrzeb szkoły przy kościele Św. Elżbiety we Wrocławiu, której był rektorem, urządził drukarnię w 1538, otrzymując od rady miejskiej dotacje oraz przywilej na wyłączne drukowanie i sprzedaż podręczników szkolnych. W. wydał wiele dzieł z zakresu literatury humanistycznej i pierwszy we Wrocławiu zastosował kursywę A. *Manutiusa. Z oficyny W. wyszło 68 druków. W 1552 drukarnię zakupił K. Szarfenberg (*Szarfenbergowie). W. trudnił się nadal do 1566 księgarstwem i występował w obronie interesów księgarzy zawodowych.
M. Burbianka: A.W. drukarz wrocławski XVI w. "Roczniki Bibl." 1960 z. 3-4.
WINTER Carl, księgarnia i wydawnictwo uniwersyteckie w Heidelbergu, założone w 1822 przez Christiana Friedricha (1773-1858), a następnie prowadzone przez jego potomków. Rodzina W. rozwinęła wydawnictwo, specjalizując je szczególnie w filozofii, filologii, historii i naukach przyrodniczych. W 1. 1822-1954 wyszły tu 4443 tytuły.
Verlagskatalog 1822-1954.1955.
WINTERBURGER Hans (ok. 1460-1519), właściwe nazwisko nieznane, drugi z kolei drukarz wiedeński, a pierwszy, który się jako wiedeński impresor podpisywał. W 1. 1492-1519 wytłoczył ok. 160 druków. W XV w. zasób jego drukarni był bardzo skromny i umożliwiał produkcję jedynie drobnych broszur; później wykonywał większe zamówienia, m. in. piękne mszały i inne druki liturgiczne. Jego produkcja nosi ślady wpływów humanizmu włoskiego.
A. Mayer: Wiens Buchdruckergeschichte. Bd. 1. 1883. G. Borsa: Beitrdge zur Bibliogr. der Drucke von J.W. "Das Antiąuariat" XII 1956, XVI 1962.
WIRZBIĘTA (Wierzbięta): 1. Maciej (1523-1605), wybitny drukarz i księgarz krakowski. Do końca życia
gorliwy wyznawca kalwinizmu, w 1571 senior zboru krakowskiego. Drukarstwa uczył się prawdopodobnie w oficynie *Unglera, w 1554 zakupił -w Brześciu prasy od wdowy po B. *Wojewódce. Pierwsze znane druki W. datowane są z 1557. W 1565 W. otrzymał przywilej "typo-grafa JKM". Z 53-letniej działalności oficyny znamy dziś ok. 150 druków o łącznej objętości ok. 3700 arkuszy, z czego ok. 80% w j. poi. W. znany jest przede wszystkim jako drukarz większości utworów Mikołaja Reja, choć
Sygnet drukarski Macieja Wirzbięty
wysoki poziom oficyny skłaniał do korzystania z niej również i katolików (Kochanowskiego, Górnickiego, Modrzewskiego). Dużą część produkcji stanowiła literatura wyznaniowa: rozprawy teologiczne, polemiki, konfesje, postylle, psałterze, kancjonały. Stronę finansową tłoczni podbudowywał W. wydawnictwami popularnymi, jak prognostyki, podręczniki gospodarskie, powieści. Sam W. również tłumaczył z łac. dziełko H.K. Agrippy O ślachetności a zacnoiti płci niewieściej (1575). Druki W. otrzymywały staranną szatę graficzną, znamy trzy odmiany jego *sygnetu drukarskiego. 2. Paweł (zm. 1610), syn Macieja, kierował oficyną po śmierci ojca. Ostatni datowany druk ukazał się w 1609, dalsze dzieje drukarni nie są znane. Wydawnictwa W. od 1603 znajdowały się w indeksach ksiąg zakazanych, przypuszcza się, że już pod koniec działalności drukarni duża część produkcji musiała ukazywać się anonimowo.
A. Kawecka-Gryczowa: Drukarstwo poi w dobie Odrodzenia. W: Bibliografia lit. poi. okresu Odrodzenia. 1954.
WISŁOCKI: 1. Władysław (1841-1900), bibliotekarz, historyk, wydawca. Pracował jako kustosz *Biblio-
2481
2482
WISZNIEWSKI
teki Jagiellońskiej. Ogłosił: Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego (Kraków 1877-1881), Incuna-bula typographica Bibliothecae Uniuersitatis Cracoviensis (Kraków 1900). Założył i przez 22 1. redagował "Przewodnik Bibliograficzny" (1878-1900). W 1882 wprowadził do tego pisma Kronikę, notującą najważniejsze informacje z zakresu księgoznawstwa i bibliogr. Był też historiografem Uniwersytetu Jagiellońskiego. 2. Władysław Tadeusz (1887-1941), slawista, bibliotekarz, bibliograf. Od 1907 pracował w Bibliotece *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, od 1920 jako kustosz. Wiele starań włożył w uzyskanie dla Bibl. *egzemplarza obowiązkowego w zakresie czasop. Jako bibliograf największe zasługi położył przy prowadzeniu najpełniejszej wówczas bieżącej rejestracji piśmiennictwa poi., jakim był "Przewodnik Bibliograficzny" (założony w 1877 przez stryja, Władysława W.). Opracował i wydał 1. 1920, 1921; zebrał materiały do 1. 1922, 1923. W 1. 1924-1928 kontynuował pracę jako naczelny redaktor drugiej serii "Przewodnika" wyd. przez Ossolineum. Po przejęciu w 1929 rejestracji przez "Urzędowy Wykaz Druków" redagował trzecią serię "Przewodnika" jako organ Związku Księgarzy. Z innych prac bibliogr. W. należy wymienić: Bibliografię bibliofilstwa i bibliografii polskiej za 1. 1914-1920, 1921-1922 ("Exlibris") i 1928 (Dod. do "Przeglądu Bibliotecznego"), Bibliografię prac Aleksandra Briicknera (Kraków 1928), Druki komunistyczne polskie wydane w ZSRR (Lwów 1925) oraz Tajne druki Zakładu Ossolińskich (1935). Redagował również "Ruch Słowiański". W rpsie pozostawił oprócz "Przewodnika" Bibliografię Śląska i Spis treści "Czasopisma Księgozbioru Ossolińskich" i "Biblioteki Ossolińskich". Zgromadził własną bibliotekę, głównie dzieła słowianoznawcze i bibliologiczne.
S. Wierczyński: W.T.W. "Pam. Liter." 1946 z. 3/4.
WISZNIEWSKI Michał (1794-1865), filozof, historyk literatury, od 1830 prof. filozofii, następnie historii powszechnej Uniwersytetu Jagiellońskiego; w 1. 1836-1839 dyrektor szkół wydziałowych Rzeczypospolitej Krakowskiej. Wydał Pomniki historii i literatury polskiej (Kraków 1835-1837). Głównym jego dziełem jest Historia literatury polskiej (t. 1-10, Kraków 1840-1857; t. 8 wyd. przez K. Macewicza, t. 9-10 przez T. Że-brawskiego), która miała objąć całość dziejów literatury polskiej, doprowadzona jest jednak tylko do poł. XVII w. Dzieło stoi na pograniczu historii literatury i kultur)' a ^bibliografii (od t. 7 staje się bibliografią krytyczną). Wiszniewski dążył do kompletności przy rejestracji dorobku pisarzy i poszczególnych wydań, stosując dokładny *opis bibliograficzny.
H. Barycz: M.W. niedoszły bibliotekarz. "Roczniki Bibl." 1964 z. 1/2.
WIŚLICKI Adam (1836-1913), publicysta, pisarz, wydawca warszawski. W 1. 1866-1905 był redaktorem i wydawcą "Przeglądu Tygodniowego", dla którego prenumeratorów wydał Podręczną encyklopedię powszechną (1872-1875) oraz 50-tomową biblioteczkę, zawierającą wiele cennych prac naukowych. Napisał i przetłumaczył wiele prac o charakterze popularnym. Duży majątek zapisał na rozbudowę bibl. publicznych.
WITTYG Wiktor (1857-1921), archeolog, heraldyk i numizmatyk poi., bibliofil i zbieracz *ekslibrisów. Jego dzieło Ekslibrisy bibliotek polskich (cz. 1-2, Warszawa 1903-1907) było pierwszą w Polsce poważniejszą pracą z tego zakresu. Posiadał w Warszawie zasobną bibl. histo-ryczno-heraldyczną oraz zbiór ekslibrisów, odkupiony w 1920 przez K. *Reychmana za pośrednictwem Antykwariatu Naukowego H. *Wildera w Warszawie.
WKLEJKA, pojedyncza kartka, zadrukowana jedno-lub dwustronnie na papierze tekstowym lub innym (np. na kredzie lub kartonie), zawierająca ilustrację, mapę, tabelę, wykres lub tp. W. jest równa albo większa od formatu stronicy, przyklejona do książki lub czasop. w grzbiecie *arkusza.
WKŁADKA, luźna karta włożona do książki lub czasop., zawierająca prospekt, ilustrację, zakładkę, mapkę, *errata itp. Niekiedy W. jest umieszczona na końcu książki pod *opaską lub w *kieszeni przyklejonej od wewnątrz do tylnej ścianki okładki.
WKŁADKA BIBLIOGRAFICZNA, jedna lub więcej osobnych kart zadrukowanych jednostronnie, dołączonych przez wydawcę do zeszytu czasop. lub do tomu *wydawnictwa zbiorowego, zawierająca opisy bibliograficzne (najczęściej adnotowane) prac, które są zamieszczone w danym wydawnictwie. Wkładce jest poświęcona poi. norma PN/N-09004 Przepisy bibliograficzne. Wkładka bibliograficzna. Przykłady stosowania W.: czasopisma "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" (od 1964), "Drogownictwo"; z zagranicznych kwartalniki "Revue Internationale de Documentation" i "Nach-richten fur Dokumentation".
WŁAMYWANIE ILUSTRACJI, rozmieszczenie przez metrampaża w czasie *łamania książki klisz ilustracji na *kolumnach tekstu. Ponieważ przy zbyt małych kliszach i dużym *formacie książki umieszczenie ich
2483
2484
WŁASNOŚCI PAPIERU
w pełnym świetle kolumny byłoby nieestetyczne i nie-oszczędne (niepotrzebnie powiększałoby objętość książki), stosuje się obłamywanie klisz tekstem. W tym celu odpowiednią ilość wierszy tekstu kolumny na przestrzeni, jaką zajmie klisza, składa się na mniejszą szerokość. Ze względów technicznych przy obłamywaniu stosuje się pewne minimalne szerokości wierszy, które wynoszą: przy składzie petitem 2 kwadraty, garmondem 2,5 kwadratu, cycerem 3 kwadraty (*Stopień pisma). Składanie na węższe formaty stwarza trudności przy dzieleniu wyrazów. Oprócz klisz ilustracji obłamuje się również drobne tabele, tytuliki w *okienkach itp. Dzięki obłamaniu uzyskuje się, niezależnie od oszczędności miejsca, znaczne urozmaicenie *układu graficznego kolumny.
WŁASNOŚCI PAPIERU
W. chemiczne w ścisłym rozumieniu tego pojęcia nie są istotne dla większości rodzajów papieru i tylko bardzo rzadko bada się w papierze zawartość takich pierwiastków, jak żelazo, ołów czy arsen. Powszechnie natomiast oznacza się zawartość niepalnych substancji nieorganicznych przez spalanie papieru i prażenie pozostałości w wysokiej temperaturze (600-900 C). Otrzymany wynik, wyrażony w procentach wagowych, nazywa się zawartością popiołu (lub wypełniacza) w papierze. Do W. chemicznych zalicza się również pH wyciągu wodnego papieru, stanowiące miarę kwasowości czy alkaliczności papieru. Analiza mikroskopowa papieru, mająca na celu określenie zawartości poszczególnych rodzajów półproduktów włóknistych w papierze, nie jest właściwie chemicznym badaniem, ale umownie zalicza się do tej grupy własności. Starzenie się papieru oceniane metodami fizycznymi, a objawiające się żółknieniem papieru oraz obniżeniem niektórych własności wytrzymałościowych, jest spowodowane zmianami chemicznymi zachodzącymi w papierze w czasie, zwłaszcza pod wpływem światła słonecznego. Papiery bezdrzewne wykazują większą trwałość (mniejsze starzenie się) niż papiery drzewne. Najwolniej starzeją się papiery z półmasy szmacianej.
W. higroskopijne przejawiają się w podatności na przyjmowanie wody (^Klimatyzowanie papieru), a papier zawsze zawiera pewną ilość wilgoci. Zawartość wilgoci w papierze oznacza się przez wysuszenie papieru w 105C i podaje w procentach wagowych papieru bezwzględnie suchego; dla większości papierów zawiera się ona w granicach 4-10%. Stopień zaklejenia papieru jest miarą uzyskanego efektu zaklejenia, tj. zmniejszenia higroskopij-ności papieru, i określa odporność papieru na przenikanie roztworów wodnych, najczęściej atramentu. Stopień zaklejenia papierów drukowych, z wyjątkiem offsetowego, bada się nie za pomocą roztworów wodnych, lecz oleju. Do takich sposobów należy oznaczanie zaklejenia metodą
kropli oleju, polegające na pomiarze czasu przenikania oleju na drugą stronę, lub też oznaczenie chłonności drukowej na aparacie do badania drukowności (*Drukowność papieru). Ś Deformacja liniowa papieru lub odkształcenie liniowe, czy stateczność wymiarowa charakteryzuje skłonność papieru do odkształceń pod wpływem zmian wilgotności powietrza lub też bezpośredniego nawilżania. Jest ona własnością wybitnie anizotropową, wykazującą kilkakrotnie większe wartości w kierunku poprzecznym niż podłużnym. Deformację liniową papieru określa się wielkością skurczu wywołanego klimatyzowaniem papieru w wilgotności niższej od znormalizowanej (65%) lub wielkością wydłużenia wywołanego zwiększeniem wilgotności otoczenia; podaje sieje w procentach długości papieru, mierzonej przy wilgotności względnej powietrza 65%. Deformacja liniowa papieru ma duże znaczenie przy wielobarwnym druku offsetowym; mała jej wartość jest niezbędnym warunkiem pasowania kolorów. Skłonność papieru do falowania jest ściśle związana z deformacją liniową i występuje przy znacznych różnicach grubości i dużej dwustron-ności papieru. Jest szczególnie wyraźna w papierach cienkich o zwartej strukturze i bardzo szkodliwa w papierach drukowych, gdyż powoduje tzw. ścinanie na maszynie drukarskiej.
W. optyczne mają duże znaczenie dla wszystkich papierów drukowych, gdyż wpływają na wygląd estetyczny i czytelność druku. Przez wydawców i drukarzy są ciągle jeszcze oceniane subiektywnie, dlatego przemysł papierniczy dąży do wprowadzania poprzez normy polskie i branżowe obiektywnych metod oceny przynajmniej niektórych W. optycznych. Najważniejszymi W. optycznymi są: białość papieru charakteryzująca zachowanie się papieru wobec padającego nań światła. Pomiary białości papieru polegają na porównaniu zdolności odbijania światła badanego papieru ze zdolnością odbijania tzw. ciała idealnie białego. W praktyce porównanie przeprowadza się z wzorcem różniącym się od ciała idealnie białego (z tlenkiem magnezu lub siarczanem baru). Oznaczenia wykonuje się na ref lektometrze (u nas leukometrze Zeissa) zaopatrzonym w fotokomórkę, najczęściej przy filtrze niebieskim; wynik podaje się w procentach. Białość drukowych papierów bezdrzewnych wynosi 70-80%, drzewnych 60-70%. Tak oznaczana białość nie uwzględnia odcienia papieru, dlatego właściwszą nazwą tej cechy jest jasność, termin używany często w językach obcych. Białość względnie jasność jest cechą papieru wpływającą decydująco na wygląd otrzymanego na nim zadrukowania; żółtość papieru określa ilościowo nasilenie odcienia żółtego, który występuje w większości papierów do druku. Żółtość papieru oblicza się z pomiarów odbicia światła niebieskiego, zielonego i czerwonego. Żółty odcień papieru można całkowicie usunąć przez dodanie barwników fluoryzujących, tzw.
2485
EWoK 80
2486
WŁASNOŚCI PAPIERU
wybielaczy optycznych; nieprzeźroczystość papieru stanowi bardzo istotną własność papierów drukowych, charakteryzuje ich opór wobec przenikania światła. Pomiary nieprzeźroczystości wykonuje się na tych samych aparatach, co pomiary białości, mierząc odbicie światła od papieru na podkładce czarnej i na podkładce białej. Stosunek wyników tych pomiarów, wyrażony w procentach, jest miarą nieprzeźroczystości. Wysoka nieprzeźroczystość jest niezbędna przy druku dwustronnym, gdyż zapobiega prześwitywaniu, które zmniejsza czytelność druku. Nieprzeźroczystość zależy od innych własności papieru; wzrasta przy podwyższaniu gramatury, a maleje ze wzrostem białości. Dlatego bez stosowania drogich surowców trudno jest otrzymać bezdrzewne papiery o wysokiej białości i nieprzeźroczystości, a równocześnie niskiej gramaturze; połysk papieru oznacza zdolność odbijania obrazu przez powierzchnię papieru. Nie ma dotąd ogólnie przyjętej definicji połysku i jednolitej metody jego oznaczania. Najczęściej mierzy się kontrast jasności podczas zmiany kąta obserwacji. Duży połysk papierów drukowych jest korzystny dla efektownego wyglądu druku, ale zmniejsza czytelność tekstu.
W. powierzchniowe mają szczególne znaczenie dla papierów drukowych, gdyż od nich zależy jakość otrzymanych odbitek. Warunki formowania papieru na maszynie powodują znaczną dwustronność papieru, tj. różnice własności (gładkości, barwy, zaklejenia) pomiędzy stroną (powierzchnią) górną i sitową papieru. - Najważniejszą W. powierzchniową papieru jest gładkość, której pomiar jest bardzo trudny. Istnieje szereg metod oceny gładkości papieru; obejmują one mikroskopowe badania profilu powierzchni, zastosowanie przepływu powietrza pomiędzy papierem a bardzo gładką płytką gumową, metody optyczne i drukarskie. Zgodność między wynikami uzyskanymi za pomocą różnych metod jest słaba. Najczęściej stosowanym u nas sposobem oznaczania gładkości papieru jest oparty na przepływie powietrza pomiar na aparacie Bekka. Dla papierów drukowych propaguje się oznaczanie gładkości drukowej (*Drukowność papieru). Zależnie od stopnia gładkości powierzchni rozróżnia się papiery matowe, maszynowo-gładkie i satynowane. Do W. powierzchniowej papieru zalicza się stopień zaklejenia (*Zaklejanie papieru) i odporność na zrywanie powierzchni.
W. strukturalno-wymiarowe obejmują cechy bezpośrednio związane z kształtem oraz ciężarem arkuszy czy zwojów papieru. Spośród trzech wymiarów przestrzennych najistotniejsza dla papieru jest grubość, gdyż wywiera wpływ na własności optyczne, mechaniczne i wiele cech specjalnych papieru. Wyraża się ją w mikronach lub milimetrach, mierzy przystosowanymi do tego celu grubo-ściomierzami. Ś*Gramatura jest powszechnie w Europie
stosowanym sposobem określania ciężaru jednostkowego wytworów papierniczych; wyraża się ją w gramach na metr kwadratowy. Ś Ciężar objętościowy lub gęstość pozorna, czyli stosunek gramatury do grubości, jest miarą zwartości struktury papieru. Innym sposobem wyrażania tej zwartości jest porowatość papieru, wyrażająca procentowy udział objętości powietrza (porów) w całkowitej objętości arkusza papieru czy tektury, lub pulchność, określana grubością pewnej liczby arkuszy papieru pod znormalizowanym ciśnieniem. Cecha ta jest ważna dla papierów drukowych. Istnieją specjalne rodzaje papieru bardzo pulchnego na wydawnictwa o dużej objętości, od których wymaga się równocześnie niskiego ciężaru. Przeźrocze papieru jest cechą strukturalną charakteryzującą rozkład włókien w pilśni papierniczej; ocenia się je wizualnie w świetle przechodzącym. Mówi się, że przeźrocze jest równomierne lub dobre, gdy struktura włóknista jest słabo widoczna, zaś nierównomierne, chmurzaste lub po prostu złe, gdy widać w papierze nierównomierny rozkład włókien lub ich skupiska. Równomierne przeźrocze jest niezbędnym warunkiem przydatności papieru do druku ilustracji półtonowych. Ściśliwość papieru charakteryzuje sprężystość objętościową papieru; określa się ją stosunkiem gładkości papieru mierzonej na aparacie Bekka przy różnym obciążeniu. Ściśliwość wpływa na jakość większości papierów drukowych.
W. wytrzymałościowe charakteryzują w sposób umowny zachowanie się papieru, na który działają siły. Opracowano i znormalizowano metody oznaczania szeregu W. wytrzymałościowych, zależnie od kierunku i szybkości działania siły. Zarówno warunki pracy maszyny papierniczej, jak i włóknisty charakter podstawowych surowców papierniczych powodują dwukierunkowość (anizotropię) własności papieru, objawiającą się znacznymi różnicami pomiędzy odpornością papieru na działanie sił, mierzoną w kierunku podłużnym i poprzecznym papieru. W. wytrzymałościowe, chociaż oznaczane w większości laboratoriów, dla *papierów drukowych nie mają większego znaczenia, gdyż nie wpływają na jakość otrzymanego zadrukowania; tylko przy druku na szybkobieżnych *maszy-nach rotacyjnych mają wpływ na przebieg procesu drukowania. Wyjątek stanowi odporność na zrywanie powierzchni papieru, własność istotna dla papieru offsetowego. Najczęściej badanymi w laboratoriach papierniczych W. wytrzymałościowymi są: obciążenie zrywające, tj. wyrażona w kg siła potrzebna do rozerwania papieru, oznaczane przez zrywanie paska papieru o znormalizowanej szerokości na specjalnym dynainojnetrze; samo-zerwalność, wyrażona w m lub km minimalna długość paska papieru (o dowolnej równej szerokości), zawieszonego pionowo na jednym końcu, przy której pasek ten zerwie się pod -wpływem własnego ciężaru. Samozerwal-
2487
2488
WŁOCHY
ność jest wyrażoną w inny sposób wytrzymałością papieru na działanie sił rozrywających; rozciągliwość, czyli wyrażone w procentach wydłużenie w chwili rozerwania; odporność na przepuklenie, nazywana w praktyce przepukleniem, charakteryzuje zachowanie się papieru pod działaniem sił prostopadłych do jego powierzchni. Mierzy się ją ciśnieniem przepuklającym gazu lub cieczy, działającym jednostronnie na membranę i powodującym pęknięcie papieru; opór przedarcia (lub przedarcie), określający wielkość siły potrzebnej do wykonania pracy przedarcia wstępnie nadciętej próbki; ilość podwójnych Zgięć, którą wytrzymuje papier zginany i jednocześnie rozciągany w znormalizowanych warunkach; odporność na zrywanie powierzchni (*Drukowność papieru).
Zob. też Badanie papieru, Wypełnianie papieru.
E. Szwarcsztajn: Technologia papieru. 1963.
WŁOCHY. Na ogólną liczbę ludności 51859000 ilość bibliotek w 1966: narodowych 8, szkół wyższych 1123, specjalnych 550, powszechnych 48C0 (16041000 wol). Wydano w 1962: książek 7401 tyt., w tym przekładów 2010; czasopism w 1963: 6195 tyt., w tym dzienników 92.
Bibliofilstwo. Już w XIV w. osiągnęło bardzo wysoki poziom rozwoju. Ośrodkiem bibliofilstwa w okresie Renesansu była Florencja, gdzie działali Petrarca, *Poggio Bracciolini, Vespasiano da *Bisticci, Medyceusze (*Medici Lorenzo de'). Bibliofilami byli książęta, np. Federico da *Montefeltro z Urbino, który zebrał znakomitą bibl. renesansową, książę d'Este z Ferrary, oraz duchowni: kardynał *Bessarion, którego zbiory dały podstawy Miejskiej Bibliotece Św. Marka, papieże: *Mikołaj V uważany za założyciela Biblioteki Watykańskiej, Pius II (1405--1464), Paweł IV (1476-1559). W XVI-XVII w. kardynałowie F. *Borrorneo, A. *Rocca i G. Casanata (1620-1700) stworzyli wielkie biblioteki publiczne; wybitniejszymi bibliofilami tego okresu byli G.V. *Pi-nelli i A. *Magliabechi. W XVIII w. bibliofilstwo skoncentrowało się na zbieraniu piśmiennictwa narodowego, dzieł Dantego, Petrarki, Boccaccia, Tassa. Jednocześnie dzięki Bcdoniernu nastąpił renesans sztuki książkowej. W 1923 powstało w Mediolanie towarzystwo bibliofilów Gli Amatori del Libro. Od 1899 we Florencji ukazuje się czasop. "Bibliofilia", wydawane przez znany antykwariat *Olschkiego, a ostatnio przez R. Ridolfiego.
Bibliografia. A.P. Pagliaini przy współudziale A. Pli-nio opracował narodową bibliogr. retrospektywną Cata-logo generale delia lihreria italiana (Milano 1901-1940), rejestrującą piśmiennictwo za 1. 1847-1899 i uzupełnioną czterema dodatkami, obejmującymi okresy dziesięcioletnie od
1900 do 1940. Bibliogr. bieżąca za 1. 1807-1870 była podawana w czasop.: "Giornale Bibliografico Universale" (1807-1811), "Bibliografia Italiana" (1835-1846, 1870--1886), "Bibliografia d'Italia" (1867-1869). Oficjalna bieżąca bibliografia narodowa jest wydana przez Bibliotekę Narodową we Florencji od 1886 pt. "Bollettino delie pubblicazioni italiane"; cd 1958 ukazuje się przy współpracy Narodowego Ośrodka Centralnego Katalogu Bibliotek Włoskich i Informacji Bibliograficznej (Cen-tro Nazionale per ii Catalogo Unico delie Biblioteche Italiane e per le Informazioni Biblio graf iche) i nosi tytuł "Bibliografia Nazionale Italiana". Wydawnictwa pominięte w bibliografii narodowej są rejestrowane w "Pubblicazioni non dcscritte nella Bibliografia Nazionale Italiana". G. Ottino i G. Fumagalli opracowali bibliografię bibliografii (Bibliotheca bibliographka italica, t. 1-2, 1889-1895) oraz suplementy za 1. 1895-1900 (t. 1-4). Bibliogr. bibliografii za 1. 1921-1946 opracował G. Avanzi (La bibliografia italiana, wyd. 2, 1946). Bieżącą bibliogr. bibliografii pt. "Italia bibliographica" wydaje od 1952 firma Sansoni we Florencji.
L.N. Malcles: Les Sources du travail bibliographique. T. 1. 1950.
Biblioteki. Zaczątkiem były bibl. klasztorne, biskupie, później także możnowładcze (m. in. w miejscowościach Vivarium, Monte Cassino, Bobbio, Vercelli, We-rona i in.). U schyłku średniowiecza były one zaniedbane. Humanizm i Renesans obudziły zamiłowanie do ksiąg, których ilość dzięki ogromnemu popytowi i wynalazkowi druku szybko wzrastała. Porządkowano i scalano bibl. klasztorne, powstawały zbiory możnowładców, z których zrodziły się pierwsze bibl. publiczne, jak San Marco i Lau-renziana we Florencji. Niemal wszystkie starsze bibl. wł. wywodzą się z księgozbiorów humanistycznych, gromadzących zasoby o charakterze regionalnym. Posiadaczami znacznych zbiorów byli wybitni humaniści. Francesco Petrarca (1304-1374) w czasie licznych podróży po Italii i Francji wyszukiwał w bibl. prywatnych i klasztornych rpsy antyczne; m. in. w Liege odkrył dwie mowy Cyce-rona, a w Weronie listy do Attyka; sam przepisywał rpsy, dbając o poprawność tekstu i ozdobność pisma; z księgozbioru, który darował Wenecji, nie dochował się żaden egzemplarz. N. *Niccoli (1364-1437) odziedziczony majątek zużył na zakup księgozbioru składającego się z kodeksów gr. i łac, z których wiele sam skopiował; księgozbiór przeznaczył na bibl. publiczną, którą w 1444 Kuźma Medyceusz powiększył własnymi zbiorami, m. in. należącymi kiedyś do *Boccaccia; opracował katalog rpsów. Kuźma Medyceusz (1389-1464) bogaty księgozbiór oddał do użytku publicznego; stał się on zawiązkiem Biblioteki Mediceo-Laurenziany (w jej skład weszły zbiory Biblioteki San Marco). Obecnie W. posiadają dwie bibl. narodowe
2489
2490
WŁOCHY
centralne (Rzym, Florencja) i siedem regionalnych, kilkanaście uniwersyteckich oraz zakładowych, nadto różnych instytucji naukowych i tow. oraz liczne miejskie (civiche) i oświatowe (populari). Istnieje także podział bibl. na państwowe i kościelne; do tych ostatnich należą m. in. Vati-cana i Ambrosiana. Biblioteca Ambrosiana w Mediolanie, nazwana tak od patrona miasta św. Ambrożego, została zał. przez kard. Fryderyka Boromeusza (*Borro-meo Federico) i udostępniona w 1609. Zasobna szczególnie w rpsy, należy do najcenniejszych bibl. wł. i światowych. Związani z nią byli wybitni bibliotekarze i uczeni, jak: Antonio Olgiati i Lodovico Muratori, Angelo Mai(odkryw-ca tekstów antycznych i *palimpsestów) oraz Achilles Ratti, późniejszy papież Pius XI. Zbiory jej cenne są dla badań literackich, religioznawczych, historycznych i orientalnych. Zespół uczonych, tzw. Collegio dei Dottori, prowadzi tu badania specjalistyczne. Bibl. liczy ponad 600000 wol. druków, 3000 *inkunabułów i 35000 rpsów. Biblioteca Angelica w Rzymie, nazwana od założyciela bpa A. *Rocca, w 1614 była pierwszą w Rzymie bibl. publiczną. Zbiory jej powiększyły dary bibliotekarza watykańskiego Luca Holsteniusa i kard. Norisa oraz (w 1761) zakup bogatego księgozbioru kard. Domenika Passionei. Posiada cenne kodeksy, stare druki oraz *autografy. Liczy ponad 153000 wol. druków, 1041 inkunabułów i 2664 wol. rpsów. *Bibliotheca Apostolica Vaticana (Biblioteka Palatina), powstała w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, była otoczona szczególną opieką papieży w okresie humanizmu i Renesansu, przede wszystkim *Mikołaja V (1447-1455), który uważany jest za jej założyciela. Z jego inicjatywy zgromadzono wiele cennych kodeksów pochodzących z Grecji i Wschodu. W końcu XV w. zyskała sławę światową. Za Sykstusa IV (1474-1484) uporządkowano jej organizację, wzbogacono cennymi nabytkami, podzielono na cztery oddziały (wspólny, łac-gr., tajny i papieski), na szeroką skalę zaczęto udostępniać zbiory. W 1623 wcielono do niej bibl. heidelberską, tzw. Palatina, zagarniętą przez *Maksymi-liana I, elektora bawarskiego, i darowaną Grzegorzowi XV. W następnych wiekach bibl. wzbogaciły liczne dary i legaty. Modernizację technicWą zawdzięcza pap. Piusowi XI. Jako bibl. uniwersalna zasobna jest w materiały do studiów kościelnych i humanistycznych. Z bibl. złączone jest muzeum i szkoła bibliotekoznawstwa. Liczy ponad 900000 wol. druków, 8000 inkunabułów, 62000 rpsów. Wśród zbiorów posiada materiały dotyczące historii stosunków polsko-watykańskich. Biblioteca Marucelliana we Florencji, zał. na przełomie XVII/XVIII w. przez Fran-cesca Marucellego, została wzbogacona jego zapisem majątkowym. Otwarta dla publiczności w 1752. Posiada bogaty zbiór korespondencji z XVIII i XIX w., rpsy z X i XII w., inkunabuły sprzed 1476, zbiór rycin i rysunków
zXV-XVIII w., egzemplarz słynnego atlasu Lafrevy'ego, kolekcję librett i tekstów muzycznych, słynne Marę Magnum oraz monumentalną bibliogr. Marucellego (111 t.). Bibl. otrzymuje ^egzemplarz obowiązkowy regionalny, liczy ponad 350000 wol. druków, 484 inkunabuły, ponad 2130 rpsów. Biblioteca Mediceo-Laurenziana we Florencji, zał. przez Kuźmę Medyceusza w XV w., powiększona przez spadkobierców, po upadku Medyceuszów przeszła do klasztoru San Marco we Florencji. W 1508 zakupiona przez pap. Leona X została przeniesiona do Rzymu, w 1522 wróciła do Florencji, do gmachu przy klasztorze San Lorenzo. W 1571 udostępniono ją publiczności. Wzbogacona darami i nabytkami skasowanych klasztorów, doszła do rozkwitu w XVIII i XIX w. Specjalnością jej są rpsy, druki służą tylko jako pomoc przy ich badaniu. Liczy ponad 46800 wol. druków, 4245 inkunabułów i ponad 10200 rpsów. Biblioteca Nazionale Centrale (dawniej Magliabechiana) we Florencji powstała w 1747 z księgozbioru bibliotekarza i erudyty A. *Magliabechi. W ciągu XVIII w. dary i bibl. pokłasztorne powiększyły jej zbiory. W XIX w. otrzymała egzemplarz obowiązkowy, w 1861 włączono do niej księgozbiór arcyks. Ferdynanda III, również zwany Biblioteca Palatina Seconda, z 3000 rpsów i 90000 druków. Od 1886 redaguje "Bollettino delie publicazioni italiane" (urzędowy wykaz druków). Liczy ponad 2950670 wol. druków, 3660inkunabułów,24075 rpsów. Biblioteca Nazionale Centrale |Vittorio Emanuele II w Rzymie, zał. ok. 1873, publiczną stała się w 1876. Zawiązkiem jej były księgozbiory zniesionych kongregacji religijnych i klasztorów, z których najcenniejsza jest tzw. Biblioteca Maior kolegium jezuickiego (50000 wol., głównie dotyczących kontrreformacji). W 1917 wyłączono zbiory dotyczące okresu walki o wyzwolenie narodowe (Risorgimento), tworząc z nich osobną bibl. Ubytek ten powetowały dary i zakupy dzieł z XVIII i XIX w., książki chińskie i japońskie, zbiory z zakresu prawa administracyjnego, medycyny i handlu. Bibl. otrzymuje egzemplarz obowiązkowy. Posiada 2000000 wol. druków, 1876 inkunabułów, 5667 rpsów. Z innych bibl. narodowych o charakterze regionalnym najbogatsze są: Biblioteca Nazionale Marciana w Wenecji, nazwana tak od patrona miasta św. Marka. Powstała w 1468 ze zbioru rpsów greckich i łacińskich, przekazanego miastu przez kard. Basiliosa Bessariona (z bibl. darowanej Wenecji przez Petrarkę nic nie zostało). Wj XVI w. architekt Jacoppo Sansovino zbudował jej gmach zw. Libreria Vecchia. W XVI-XVIII w. zbiory powiększyły dary oraz książki pokłasztorne. Biblioteka, mieszcząca się przez pewien czas w pałacu Dożów, w 1904 została przeniesiona do pałacu "delia Zecca" (mennica). Posiada 654000 wol. druków, 2863 inkunabuły, 12341 rpsów. Biblioteca Nazionale w Neapolu (dawniej Bor-
2491
2492
WŁOCHY
bonica), powstała ok. 1734, publiczna od 1804. Otrzymuje egzemplarz obowiązkowy regionalny, posiada kolekcję Biblii, papirusów i rzadkie druki rodziny *Elzevierów. Liczy ponad 1382416 tomów, 4544 inkunabuły, 10931 rpsów, 1785 papirusów herkulańskich. Placówką specjalną, jedyną tego rodzaju na świecie, jest Instytut Patologii Książki w Rzymie, którego celem jest badanie zagadnień dotyczących istoty genezy i zmian materiałów piśmiennych i drukowanych, opraw, płynów drukarskich i pisarskich, śledzenie czynników biologicznych i fizycznych szkodliwych dla tychże materiałów oraz walka z nimi. Zajmuje się także restauracją i reprodukcją materiałów rękopiśmiennych i książkowych. Posiada działy: bibliologiczny, biologiczny, chemiczny, fizyczny i technologiczny, a także bibl. mającą charakter konsultacyjny w związku z badaniami nad patologią papieru i książki. Zob. tab. 8(8).
G. Mazzoni: Awiamento allo studio critko delie lettere italiane. 1923. C. Frati: Dizionario bio-bibliografico dei bibliotecari italiani dal sec. XIVal XIX. 1933. A. Galio: II R. Istituto di patologia del libro in Roma. 1943. Ś V. Rossi: Storia delia letteratura italiana. 1946. "Archeion" 1948 z. 18. "Prz. Bibliot." 1949. Encidopedia Cattolica. Vol. 8. 1952. U. Renda, P. Operti: Dizionario storico delie letteratura italiana. Annuario delie Biblio-teche Italiane. 1-3.1956-1959.
Dokumentacja. Instytucją centralną jest Narodowy Ośrodek Dokumentacji Naukowo-Technicznej (Centro Nazionale di Documentazione Scientifico-Tecnica CNDST) przy Radzie Narodowej dla Badań Naukowych (Consiglio Nazionale delie Ricerche). Celem Ośrodka, który od 1939 jest krajowym członkiem FID, jest popieranie rozwoju służby dokumentacyjno-informacyjnej i bibl. specjalnych. Poza działami usługowymi (informacje, *reprografia, tłumaczenia) CNDST prowadzi centralny katalog czasop. naukowych i technicznych znajdujących się w bibl. wł. Wydawnictwa CNDST: czasop. "Notę di Bibliografia e di Documentazione Scientifica" (od 1955), opracowania w serii Manuali di Bibliografia e di Documentazione Scientifica oraz różne informatory i bibliogr. Poza CNDST istnieją liczne ośrodki przy instytutach, urzędach i wielkich zakładach przemysłowych. Pewne funkcje ogólne spełnia utworzona w 1956 Komisja do Koordynacji Programów Informacji i Dokumentacji Naukowo-Technicznej (Ccmmissione di Coordinamento dei Pro-grammi di Informazione e Documentazione Scientifico-Tecnica), do której zadań należy: działalność szkolenia (kursy) i metodyczna oraz koordynacja współpracy różnych ośrodków; m. in. Komisja współpracowała przy organizowaniu Międzynarodowego Kongresu Dokumentacji i Informacji Naukowo-Technicznej w Rzymie w 1964. Od 1962 wydaje dwumiesięcznik "Bollettino di Documentazione e Informazione Scientifico-Tecnica". Szkoleniem dokumentalistów zajmuje się Szkoła Techniki Dokumentacyjnej przy Uniwersytecie w Rzymie.
La documentazione in Italia. 1952. B. Balbis: Panorama delia doc. scientifica e tecnica in Italia. ,,Note di Bibliogr. e di Doc. Scientifica" 1960. Guida delie biblioteche sdentifiche e tecniche e dei centri di documentazione italiani. 1965.
Drukarstwo. Zapoczątkowali je w 1464 dwaj drukarze niem. C. *Sweynheym i A. *Pannartz, tłocząc w Subiaco w klasztorze benedyktynów gramatykę *Donata, Cycero-na De oratore i kilka innych druków czcionką pozostającą pod silnym wpływem pisma humanistycznego. W 1467 przenieśli warsztat do Rzymu, gdzie drukowali do 1473, wydając ok. 50 druków, głównie klasyków łac. W tym samym czasie działał w Rzymie drukarz niem. Ulrich Han z Ingolstadtu, który w 1467 wytłoczył pierwszy w W. druk ilustrowany Meditationes de vita Christi Turrecrematy. Do końca XV w. powstało w Rzymie ok. 40 drukarń prowadzonych przez drukarzy niem. (Stephan Plannck, Jo-hann Besicken) i wł. (Joannes Ph. deLignamine zMessyny). Głównym ośrodkiem wydawniczym w XV w. (największym w ówczesnej Europie) była Wenecja, gdzie pierwszymi drukarzami byli Johannes (1469) i Vendelinus (1470) de Spira. Sławą przewyższał Wendelina N. *Jenson, twórca pięknej antykwy, który pozostawił po sobie ok. 150 druków, m. in. Sonety Petrarki (1470), pierwszą datowaną książkę w j. wł., i dzieła wielu klasyków rzymskich; w druku Officium B.M. Yirginis (1474) po raz pierwszy wprowadził format 16. W Wenecji drukował też Chri-stoph Waldarfer z Ratyzbony, którego dziełem jest pierwsze wydanie Decamerone Boccaccia (1471), jednego z najcenniejszych druków XV w. Tamże E. *Ratdolt z Augsburga zapoczątkował zdobnictwo książki, wprowadzając ozdobne inicjały i ramki drzeworytowe (*Drzeworyt). W XV w. tłoczyło w Wenecji ponad 150 drukarń, które od 1480 prowadzili przede wszystkim Włosi, jak Klemens z Padwy, Bartolomeo Blavi, Bartolomeo Zani, Boneto Locatelli, G. ij. de *Gregori, Torresanus de Asula, z którego drukarni wyszło jedno z pierwszych dzieł odbitych *głagolicą, i in. Powstały również poważne firmy wydawnicze współpracujące z drukarniami (Octavianus Scotus). Drukarstwo weneckie osiągnęło najwyższy poziom i sławę światową w drukach A. *Manutiusa, najwybitniejszego drukarza z przełomu XV i XVI w. Po Rzymie i Wenecji poczesne miejsce w rozwoju drukarstwa zajął Mediolan, gdzie od 1471 do końca XV w. tłoczyło ponad 30 drukarzy, głównie Włochów, m. in. Pamfilo Castaldi, Antonio Zarotto, Dionisio Paravisino drukarz pierwszej książki w j. gr.: Gramatyki Lascarisa (1476), i kilku cudzoziemców Leonhard Pachel i Ulrich Scinzenzeler. Pierwszym drukarzem w Neapolu był Sixtus Riessinger (1471-1479), a w latach 1475-1491 drukował Mateusz Moravus z Ołomuńca, u którego pracował *Stanisław Polak. Istniały tu również dwie drukarnie hebr.: Joshua Solomona i Józefa de Gunzenhausena. We Florencji działalność drukarską zapoczątkował w 1471 złotnik Bernardo Cennini wyda-
2493
2494
WŁOCHY
niem Wergiłiusza, ponadto znane były drukarnie Nicola di Lorenzo, Antonia Miscomini, B. de *Libri oraz prowadzona przez zakonnice z klasztoru Gian. Jacoppo di Ripoli, gdzie prócz masowo drukowanych ulotnych druków dewocyjnych były tłoczone utwory literatury wł. i tekstów klasyków. Drukarstwo florenckie cechowała przede wszystkim dbałość o książkę pięknie ilustrowaną. Liczni drukarze działali również w ośrodkach uniwersyteckich: w Padwie, a głównie w Bolonii, gdzie Andrea di Portilia zapoczątkował druk dzieł prawniczych i gdzie istniało parę drukarń hebr. W XV w. w 73 miastach wł. istniało ok. 500 drukarń, które wytłoczyły 42% całej produkcji drukarskiej tego czasu. W pierwszej poł. XVI w. sztuka drukarska osiągnęła najwyższy poziom artystyczny. W dalszym ciągu przodującą rolę odgrywała Wenecja, gdzie obok kilku drukarzy poprzedniego stulecia, przede wszystkim Manutiusa i jego następców, tłoczyli także Paganino Paganini, który w 1518 wydrukował pierwsze wydanie Koranu czcionkami arab., Melchior Sessa, G. *Giolito de Ferrari twórca czcionek muzycznych, Holender Daniel Bomberg, drukujący w j. hebr., i wreszcie L. *Giunta księgarz, drukarz i wydawca. We Florencji najsławniejsze warsztaty należały do Filippa i Giacomo Giuntów oraz Laurentiusa Torrentina, drukarza księcia Kuźmy I Medyceusza. W Rzymie, gdzie po 1527 zaznaczył się koniec działalności drukarzy związanych z humanizmem, na uwagę zasługiwał warsztat A. *Blado. Za przykładem Manutiusów i in. drukarzy XV w. zmniejszał się powoli druk klasyków starożytnych na korzyść literatury rodzimej w j. narodowym. Rozszerzył się również znacznie zakres tematyczny: prócz literatury pięknej oraz druków polemicznych z okresu reformacji i kontrreformacji tłoczono coraz więcej dzieł z dziedziny medycyny, astronomii, botaniki, architektury itp. W XVII w., będącym okresem upadku sztuki drukarskiej, ważną rolę odegrała jedynie *Tipografia delia Congregazione di Propaganda Fide w Rzymie, zał. w 1626. Dopiero w XVIII w. ponownie drukarstwo wł. rozbłysnęło takimi nazwiskami, jak w Wenecji Almoro Albrizzi, który wydał Jerozolimę wyzwoloną Tassa z ^miedziorytami Piazetty (1745), A. *Zatta drukarz pięknie ilustrowanych książek, Rimo-dini Bassauo, Giuseppe Comino w Padwie, a przede wszystkim jeden z najwybitniejszych drukarzy czasów nowożytnych G. *Bodoni w Parmie. Postęp techniczny w dziedzinie drukarstwa w XIX w. spowodował masową produkcję książki, zmniejszając rolę drukarzy, a wysuwając na pierwszy plan pracę wydawców. Głównymi ośrodkami wydawniczymi były: Mediolan, Turyn i Florencja, których rola jeszcze bardziej wzrosła po zjednoczeniu W. Wiek XX nie przyniósł istotnych zmian prócz próby stworzenia nowej czcionki o charakterze wł. W tej dziedzinie wielkie zasługi położyli: Rafael Bertieri (twórca pisma zwanego
Alfabeto Ruano), Cesare Ratta, założyciel szkoły drukarskiej, oraz długoletni jej kierownik Immanuele Gui-dastri.
W.D. Orcutt: The book in Italy during the XVth and XVIth etn-tury. 1923. Ś E. Pastorello: Bibliografia storico analitica deWarte delia stampa in Venezia. 1933. P. Trevisani: Storia delia stampa. 1953. F. Barberi: II libro a stampa. W: Notizit introduttwe e sussidi bibliografia. T. 1. 1958. Ś A. Serra-Zanetti: L'arte delia stampa in Bologna nel primo ventenio del Cinauecento. 1959.
Ilustratorstwo. Ilustracje w drukowanych książkach wł. pojawiły się dopiero w drugiej poł. XIV w. Masowo produkowane w Niemczech i Niderlandach *książki ksy-lograficzne, ozdabiane licznymi *drzew o rytami, były tu rzadkością (do nielicznych wydawnictw tego rodzaju należały małe przewodniki po Rzymie Mirabilia Romae). Rolę dominującą w ilustr. wł. odgrywały aż po XVI w. *miniatury, a ich piękny rysunek i kolorystyka sprawiały, że początkowo nie mogły z nimi rywalizować żadne ilustr. drukowane. Bardzo długo nawet obok drukowanego tekstu występowały ręcznie malowane bordiury (np. Życie Francesca Sforzy, 1490). Najwcześniejsze ilustr. wykonane były techniką drzeworytu. Niektóre z nich również kolorowano ręcznie, ale w przeciwieństwie np. do ilustr. niem. kolor nie był tu późniejszym przypadkowym dodatkiem; drzeworyt wł., najczęściej konturowy, był specjalnie opracowany do tego celu. Za pierwszą ilustrowaną książkę włoską jest uważana R.F. Vegetiusa De re militari (1472), gdyż we wcześniej wydanej Turrecrematy Meditationes (1467) ryciny, choć nawiązujące do fresków rzymskich, były prawdopodobnie wykonane przez Niemca. Drzeworyty w De re militari mają ścisły związek z miniaturami rpsu tego dzieła i odznaczają się dobrym poziomem artystycznym. Inną wyróżniającą się książką tego okresu jest Ezop (1484), gdzie ciekawe ryciny zostały ujęte w ozdobne *bordiury odbijane z oddzielnego klocka, tak że można je było używać do różnych ilustracji. Prawie równocześnie z drzeworytem pojawił się we wł. ilustr. *mie-dzioryt, jakkolwiek przez cały XVI w. występował o wiele rzadziej od drzeworytu i dopiero w XVIII stuleciu wyparł go całkowicie z ilustracji. Miedzioryty ilustracyjne były zwykle odbijane na oddzielnych stronach, które następnie wklejano przy oprawianiu książki. Pierwszymi tłoczonymi na terenie W. książkami z ilustr. miedziorytowymi były wyd. we Florencji dzieła: Bettiniego Monte Santo di Dio (1477) oraz Dantego La Dwina Commedia (1481), obie z ilustr. Baldiniego, wzorującego się na Botticelłim. Wszystkie te wczesne miedzioryty były niestety bardzo źle odbijane (tą samą metodą co drzeworyty), co uniemożliwia dziś ich właściwą ocenę. W latach 1490-1510 w dziedzinie ilustracji książkowej wybijały się głównie Wenecja i Florencja. Książki florenckie, mniejsze i tańsze, miały mniej ilustracji niż wydawnictwa weneckie, lecz odznaczały się bardzo starannym układem graficznym; ilustra-
2495
2496
cje często ujmowano w ozdobne ramki izolujące je od tekstu (np. Calandriego Arithmetka, 1495 z delikatnymi konturowymi drzeworytami niewielkich rozmiarów lub Paciniego Epistolae et Euangelia, 1495 Ś z przeszło stu ilustr.). W książkach weneckich ilustracji, grającej większą rolę, często był podporządkowany tekst. Rzadziej też niż gdzie indziej używano tu tych samych rycin do ilustrowania różnych tekstów. W omawianym okresie trudno jest związać jakieś ilustr. książkowe z nazwiskami znanych malarzy. Pewne z nich noszą ślady wpływu sztuki Tycjana (Złota legenda Voragine'a, 1513), w drugim wydaniu Kethama Fasciculus medicinae (1499) dodano cztery drzeworyty konturowe, przypisywane G. Belliniemu, do Metamorfoz Owidiusza (1487) ilustr. być może wykonał B. Montagna, są to jednak tylko hipotezy. Ze sztuką Belli-niego wydają się mieć pewne . związki również piękne ilustracje do sławnej Hypnerotomachia Poliphyli (1499). Książka ta (jedna z dwóch książek ilustrowanych wyd. przez Aldusa *Manutiusa) miała szereg wydań fr. i ang., a z -występującym w niej zagadnieniem ^emblematów wiąże się książka Alciatiego Emblemata (1531), która zapoczątkowała rozwój tego typu wydawnictw, trwający przeszło 200 lat. Zasadnicze zmiany stylowe, jakie przyniósł XVI w., przejęła od Florencji Wenecja. Konturowy rysunek drzeworytu, który osiągnął szczyt doskonałości w Hypnerotomachia Poliphili, ustąpił miejsca drzeworytowi cieniowanemu przy pomocy równoległych kresek. Inną nowością był drzeworyt o białej kresce na czarnym tle. Metoda wykonywania tych drzeworytów, zbliżona do rycia na płycie miedzianej, używana jest do dziś od czasów T. *Bewicka; we wczesnych ilustr. pojawiała się głównie we Florencji. Przykładem może być Frezziego Quatriregio (1508) z starannie cieniowanymi drzeworytami -jedna z pierwszych książek, w której wiele uwagi poświęcono rozmieszczeniu ilustr. na stronicy (najczęściej po dwie na sąsiednich stronicach u dołu). W pierwszej poł. stulecia nastąpił ogromny wzrost produkcji książek iłustr. przy jednoczesnym obniżeniu ich poziomu tak pod względem typograficznym, jak i ilustracyjnym. Graficy ilustratorzy wykazywali tendencję do niewolniczego naśladowania i powtarzania dostarczonych sobie wzorów, co można obserwować np. w stałym pogarszaniu się ilustr. do kolejnych wydań Boskiej Komedii Dantego. Do rozwoju ilustr. książkowej przyczyniali się w tym czasie znani wydawcy i drukarze. Tak np. *Giolito z Wenecji zainicjował zwyczaj ozdabiania książek inicjałami zawierającymi całe sceny, bordiurami i ilustr. bardziej swobodnymi technicznie (Scandianese, I quattro libri delia Caccia, 1556, czy 28 wydań Ariosta Orlando Furioso), zaś Aldus wprowadził ważną wówczas innowację: mały format książki, co nie pozostało bez wpływu na drzeworyt ilustracyjny. W pierwszych
WŁOCHY
latach XVI w. pojawiły się pierwsze *frontispisy rytowa-ne, m. in. portretowe, przedstawiające podobiznę autora. Początkowo rzadkie (Thomas Aquinas, Purifka delia Con-scientia, 1512, lub Aretin, Stanze in lode di madonna Angela Sirena, 1537), zyskały popularność od poł. stulecia. Przykładem stosowania motywu architektonicznego w dekoracji frontispisu, co następnie stało się prawie regułą, jest ilustrowana miedziorytami książka Labacca Libro apparte-nente a I'architettura (1552). Pod koniec XVI w. coraz częściej W ilustr. książkowej stosowano miedzioryty. Wprawdzie konieczność ich oddzielnego odbijania podnosiła koszty wydawnictwa, ale jednocześnie umożliwiała wprowadzenie dużych ilustr. czasem na dwie strony, lub nawet składanych kilkakrotnie co przy drzeworytach, odbijanych razem z tekstem, było ze względów technicznych niemożliwe. W drugiej poł. XVI i pierwszej poł. XVII w. najlepsze osiągnięcia miała ilustr. wł. w reprezentacyjnych książkach naukowych Z dziedziny architektury, anatomii i kostiumologii, jak np. sławna anatomia Vesaliusa De hu-mani corporis fabrica z ilustr. J. S. van Calcara, ucznia Tycjana (wiele wydań), Speculum Romanae Magnificentiae Lafreriego (1548-1568) z rytowanymi widokami zabytków Pvzymu, czy wreszcie wspaniałe dzieło Vecellia Degli abiti antichi e moderni z ponad 400 ilustr. Również wznawiane nieustannie wydania Owidiusza, Dantego i Tassa znajdowały ilustratorów wśród najlepszych grafików XVI i XVII w., jak G. Franco, O Fialetti, A. Tempesta. Obok drzeworytu i miedziorytu w ilustracji książkowej XVII w. pojawiła się *akwaforta, stosowana często przez najwybitniejszego grafika tego okresu S. *Della Bella. Pięknym przykładem jego sztuki są ilustr. do książek Cavalcantiego Eseauie del Serenissimo Principe Francesco (1634) i Le Nozze degli Dei (1637). W XVIII w. ilustra-torstwo wł. pozostawało pod silnym wpływem Francji. Najmniej ulegające tym wpływom i najpiękniejsze książki ilustr. pochodzą z Wenecji, gdzie wykształcił się specjalny typ iłustr. otoczonej bordiurą składającą się z winietek. Tego rodzaju dekoracja wymagała większego formatu książki niż ogólnie w tym stuleciu stosowany. Przykładem tego sposobu dekoracji jest wydanie Albriz-ziego Gerusaleme liberata Tassa (1745), w którym każda ilustr. zajmuje całą stronę, a pełne wdzięku sceny ujęte są w ramy z elementów kwiatcwych. Znanymi ilustratorami tego czasu byli: G.B. Piazzetta, G. Tiepolo, G. Crespi, G. Zocchi oraz P.A. Novelli, który w Orlando furioso Ariosta epizody łączone w poprzednich wydaniach w jednej ilustr. - przeniósł na bordiurę otaczającą główną scenę. Książki wydawane przez wybitnego ty-pografa włoskiego G.B. *Bodoniego, doskonałe pod względem typograficznym, nie odznaczały się niczym szczególnym w sposobie ilustrowania. Do piękniejszych należą: Epithalamia (1775) z rycinami Cagnoniego
2497
2498
WŁOCHY
i Volpata i Sckerzi poetici e pittorici De Rossiego (1795) z pełnymi prostoty konturowymi ilustr. wg rysunków
F. Rosaspina. W drugiej poŁ XVIII w. ukazały się prace
G. i F. Piranesich: serie świetnych akwafort na tematy architektoniczne, przedstawiające głównie zabytki starożytnego Rzymu. Albumy te należą do czołowych pozycji w historii grafiki wł. Przez cały wiek XIX ilustracja wł. nie mogła się uwolnić od obcych wpływów: początkowo francuskich, potem niemieckich i wreszcie anglosaskich. Na pocz. wieku panowały jeszcze silne tradycje wydawnictw Bodoniego, co jest widoczne np. w książkach Virgil (1819), z miedziorytami V. Camuccini, lub Divina Commedia (1817-1819), ilustrowana przez L. Ademollo i F. Nenci. Najpopularniejszym ilustratorem tego okresu był B. Pinelli, rzymski rytownik, najlepiej znany ze swego dzieła Raccolta di Costumi (1809). Najpopularniejsza wł. książka dla dzieci Pinocchio, która miała ogromny wpływ na literaturę dziecięcą, zwłaszcza w Ameryce, była ilustrowana niezliczoną ilość razy (najlepsze ilustr. E. Mazzan-tiego w wyd. z 1883). W XX w. ilustracja wł. zaczęła odzyskiwać indywidualność przytłumioną poprzednio przez obce wpływy, choć nie bez zahamowań spowodowanych niechęcią wydawców do produkcji książek z oryginalnymi ilustr. Zastój ten zaczęły przełamywać głównie oficyny prywatne, z których największe znaczenie ma Officina Bodoni w Weronie, kierowana przez G. Mardersteiga. Podejmuje ona bardzo różnorodne wydawnictwa, często wykonując ilustr. na ręcznych prasach (część nakładu). Dominującą techniką jest obecnie *litografia, czasem kolorowana ręcznie (F. de Pi-sis, L. Castiglioni). We współczesnej ilustracji wł. występują również ręcznie kolorowane akwaforty lub rzadziej drzeworyt (Wergiliusza Georgiki, 1952, z drzeworytami B. Bramantiego). Ogólnie biorąc ilustracja wł. w XX w., mniej awangardowa i nowatorska niż w innych krajach, ma raczej charakter konserwatywny. Do nielicznych ilustratorów wyłamujących się z klasycznej tradycji należą m. in.: F. Clerici (ilustr. do J.B. Marina, Parigi 1615, 1952), R. Vespignani (Battistiniego Agnolo Morto, 1947) i F. Gentilini (ilustr. do Przemiany Kafki, 1953).
W. D. Orcutt: The book in Itały during the 15th and I6th cen-turies. 1928. E.C. Pirani: II Libro illustrato Italiano: secoli XV1I-XVIII. 1956. D. Bland: A history oj book illustration. 1958. C. Santoro: I tesori delia Trivulziana. Storia del libro dał secolo VIII al secolo XVIII. 1962.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Handel książką w W., rozwijający się pomyślnie już w starożytności, przeżył okres upadku we wczesnym średniowieczu, gdy produkcją książki (rękopiśmiennej) zajmowały się klasztory. Jego odrodzenie, przypadające na XII i XIII w., wiązało się z powstaniem w Bolonii i Padwie uniwersytetów. Na ich usługach pozostawali *stacjonariusze, którzy organizowali
kopiowanie ksiąg, a jednocześnie mieli prawo sprzedawać i nabywać niektóre rodzaje rpsów. W średniowiecznym handlu rpsami dużą rolę odegrała Wenecja, następnie ważnymi ośrodkami stały się: Florencja, gdzie w XV w. działał znany księgarz Vespasiano da *Bisticci, oraz Mediolan, gdzie w poł. stulecia pracowało co najmniej 40 kopistów i szczególnie znani byli księgarze Melchior (ok. 1452) i Paolo Soardo (1470-1480). Renesans stał się okresem żywego rozwoju księgarstwa, koncentrującego się wówczas w Wenecji (w związku z intensywną działalnością drukarzy weneckich A. *Manutiusa i L. *Giunty), Florencji i Rzymie. Kupcy weneccy handlowali książkami z Anglią, Niderlandami, Francją i Niemcami. Ponowny długotrwały upadek nastąpił w XVII w., pomyślnie rozwijał się jedynie handel antykwaryczny dzięki dużej ilości cennych rpsów znajdujących się na terenie W. Krótki okres ożywienia w drugiej poł. XVIII w. związany był z działalnością G. *Bodoniego, odnowiciela wł. sztuki drukarskiej. Dopiero w drugiej poł. XIX stulecia rozwijające się pomyślnie drukarstwo oraz powstające stowarzyszenia drukarzy, księgarzy i wydawców (pierwsze założył w 1869 księgarz z Turynu Giuseppe Pomba) wpłynęły na ożywienie ruchu księgarskiego w całych W. Międzynarodowy spis wydawców z 1962 rejestruje 1118 firm wł., z których 375 (wybitniejsze) należy do Stowarzyszenia Wydawców Włoskich' (Associazione Italiana Editori AIE), a 44 do Włoskiego Stowarzyszenia Wydawców Nut (Associazione Italiana degli Editori di Musica). Tylko kilka z nich sięga tradycją XVIII w. Ruch wydawniczy i księgarstwo, obok Rzymu, skupiają się głównie w miastach pln., jak Mediolan, Florencja, Turyn, Genua, Bolonia, Bergamo, Triest i Wenecja. Większymi ośrodkami są też Neapol i Bari. Firma mediolańska Arnoldo Mondadori i II Saggiatore, znana pod nazwą Wydawnictwa *Mondadori, należy do największych w Europie. Inne znaczniejsze wydawnictwa wł. to: Valentino *Bompiani & Co. (Mediolan), Giullio Einaudi (Turyn) i Giangiacomo Feltrinelli (Mediolan) firmy typu uniwersalnego, należą do najpoważniejszych w Europie wydawców książek "kieszonkowych". Feltrinelli jest również wydawcą dzieł marksistowskich i cennych wznowień fotooffsetowych czasop. i druków socjalistycznych przygotowywanych w instytucie jego imienia. Firmy te są także wydawcami dzieł autorów poi. (m. in. L. Infeld, B. Suchodolski). Wydawnictwo Komunistycznej Partii Włoch Editori Riuniti (Rzym), z siecią księgarń Rinascita, wydaje literaturę piękną i społecz-no-polityczną, zwłaszcza z ekonomii. Z literatury poi. ukazały się Ekonomia polityczna O. Langego i około dziesięciu innych prac naukowych. Istituto delia Enciclo-pedia Italiana (Rzym), wydawnictwo ufundowane w 1925 przez Giovanniego Treccani (1877-1961), wydało m. in. Enciclopedia Italiana w 41 tomach. W encyklopediach
2499
2500
WŁOCHY
specjalizują się też wydawnictwa mediolańskie: France-sco Vallardi, zał. w drugiej poł. XIX w., od 1962 wydawca Grandę encichpedia Vałlardi, Ulrico *Hoepli, Aldo Gar-zanti i Ceschina. Prócz tego działają liczne firmy specjalizujące się w wydawnictwach artystycznych, muzycznych (Ricordi), kieszonkowych, naukowych itd. Z około 4000 działających w W. księgarń aż 90% coraz bardziej przerzuca się na szerszy wybór zyskownych w sprzedaży artykułów, nie mających nic wspólnego z książką, wskutek czego wzrastają trudności w sprzedaży bieżącej produkcji wydawniczej. Wyjścia szuka się w przerzuceniu sprzedaży, zwłaszcza książek wysokonakładowych, do kiosków gazetowych oraz do placówek zorganizowanych na dworcach kolejowych. Tą ostatnią akcją zajmuje się wyspecjalizowane przedsiębiorstwo Servizi Accesori Ferroviani (rozporządzające przeszło 700 kioskami i 90 biblio wozami), którego działalność obejmuje przeszło 250 dworców. Znaczniejsze firmy wydawnicze posiadają własne księgarnie, często w kilku miastach. Są też wspólne przedstawicielstwa większej ilości firm, np. Messagerie Italiane, prowadzące m. in. sprzedaż wydawnictw zagranicznych obok innych firm, jak: L.G. Powell. Presso Ufficio Consulenze Com-merciali (Mediolan), Inter-Orbis (Mediolan), Interconair System (Genua), La Nuova Italia (Florencja), The Lion Bookshop (Rzym), "Dedalo" Libreria Internazionale (Rzym). Książki poi. importują G.C. Sansoni (Florencja) i Export-Import Comjnissionaria Libri e Riviste (Rzym). Eksport książek wł. kieruje się głównie do Francji, USA, Wielkiej Brytanii, Brazylii i Szwajcarii. Import, wynoszący ok. połowy wartości eksportu, pochodzi przede wszystkim z Francji, Szwajcarii, USA i W. Brytanii. Od pocz. XX w. do chwili obecnej książki wł., zwłaszcza wydawnictwa ozdobne i encyklopedie, zajmują jedno z czołowych miejsc w świecie. Produkcja wydawnicza w 1962 wynosiła 7401 tyt., w tym 2574 z zakresu literatury i nauki o literaturze, 1206 z nauk społeczno-ekono-micznych i prawniczych oraz 760 z geografii, biografii i historii. Z ogólnej liczby 1388 tłumaczeń 603 były z j. angielskiego.
Oltanta anni di vita associatiua degli editori ilaliani. 1950. The book market in Italy. 1951. Mostra ie\ libro italiano. 1965.
Oprawy. W. są krajem o najstarszej w Europie tradycji w rzemiośle introligatorskim (*Dyptyki). Ok. 540 *Kasjodor (Cassiodorus), założyciel klasztoru w Vi-varium, zobowiązał tamtejszych mnichów do oprawy swoich rpsów. Najstarsza *oprawa luksusowa z VII w. była własnością królowej longobardzkiej Theodelindy, która ofiarowała ją klasztorowi w Monza pod Mediolanem. Na tej i in. oprawach złotniczych wł. uzewnętrznił się wpływ bizantyjskiej sztuki zdobniczej. Zastosowanie w introli-gatorstwie sztuk plastycznych dało ciekawe efekty malarskie na drewnianych okładzinach ksiąg rachunkowych
w Sienie w 1. 1258-1689 (*Oprawa malowana), a także na aksamitnych księgach liturgicznych ozdabianych Okuciami, grawerowanymi przez wybitnych rzeźbiarzy (Mediolan, Florencja). Od 1442 (zajęcie Neapolu przez Aragonów) technika i motywy zdobnicze introligatorstwa islamskiego zaczęły przenikać z Hiszpanii na Półwysep Apeniński. Przeniesione do Neapolu i wkrótce do Wenecji rpsy muzułmańskie, oprawione i złocone, natchnęły wybitnych drukarzy tych miast do zastosowania ich winiet do kompozycji typograficznej (Aldus *Manutius i jego syn Paulus). Introligatorzy z kolei kopiowali te winiety dla swoich narzędzi zdobniczych. *Tłoki te nazwano "kwiatami Alda" lub "weneckimi". Najstarsze oprawy wł., skórzane, były usztywniane deską, sciosaną od strony wewnętrznej, zdobione małymi tłokami na ślepo (rozety, lilie) i zamykane na cztery klamry idące od przodu do tyłu. Wpływ islamu zaznaczył się na oprawie wł. odbiciami motywu sznura, *plecionki z litery S, małego kółka, krzyżyka itp. W 1. 70-tych pojawiło się tłoczenie złotem, ograniczone początkowo do małych, podwójnych kółeczek; dotychczasową deskę zastąpiono usztywnieniem z *maku-latury, a zamiast klamer wprowadzono wiązania skórzane lub jedwabne. Neapol, Florencja, Wenecja, Mediolan, Rzym i Bolonia stały się głównymi ośrodkami *oprawy renesansowej, prawdziwych arcydzieł sztuki stosowanej. Materiał doborowej jakości (kolorowy maroquin) zdobiono dekoracją odciskaną z misternie krojonych tłoków mau-reskowych, arabeskowych, kół i ćwierćkół, łuków, płomieni, listków i rozet, medalionów, kamei, główek anielskich, postaci Madonny, Fortuny itp. Obok wytwornych w swej skromnej dekoracji *aldynów, arabeskowo-kolistych opraw Giunty, kameowych papieskich (*Farnese) powstały na pocz. XVI w. oprawy dla J. *Groliera najpierw medalionowe, przechodzące następnie w ornament wstęgowy ręcznie barwiony i złocony. Umiejętności swoje zawdzięczali rzemieślnicy wł. biegłym w swym zawodzie introligatorom obcym, licznie przybywającym wówczas z Bizancjum i Bliskiego Wschodu (*Oprawa grecka), a także z Hiszpanii i Francji. Ale już pod koniec XVI w. wystąpiły objawy zastoju. Naśladowano nowe style nadchodzące z Francji (w XVII i XVIII w. *eventail i *oprawy w stylu rococo). Książki użytkowe oprawiano w miękki pergamin i zapinano na pętelkę. W XVIII w. G. *Bodoni oprawiał swoje druki w kartonaż, najczęściej pomarańczowy (*Oprawa tymczasowa). Historyzujący styl XIX w. czerpał wzory z tradycji introligatorskiej nie zawsze uczciwie (*Fałszowanie opraw). Nowoczesna oprawa wł. odzwierciedla tendencje panujące w sztuce, m. in. symbolizm (Bertoni, Giannini) i ekspresjonizm (Pio Co-lombo). Współczesna wł. *oprawa nakładowa jest najczęściej zjednobarwnego płótna, a główną jej ozdobę stanowi artystyczna *obwoluta papierowa.
2501
2502
WŁOCŁAWEK
G. Giannini: II legatore di Hbri. 1951. Ś T. de Marinis: La rilegatura artistka in Italia mi secoli XV e XVI. T. 1-4. 1960.
Papiernictwo. W historii papiernictwa specjalne miejsce przypada "W. Mimo że w pobliskim świecie arab. sztuka wyrobu papieru znana była już od drugiej poł. VIII w., a sam papier jako materiał do pisania przenikał do Europy od IX i X w., to jednak stałe wojny i napięte stosunki z Arabami utrudniały wymianę niezbędnych doświadczeń technicznych w tym zakresie. Tym się pewnie tłumaczy, że dopiero w 1278 powstał w Europie, na wschód od podbitej wówczas przez Arabów Hiszpanii, pierwszy młyn papierniczy w m. Fabriano k. Ankony. Najstarszy arkusz papieru z tej papierni, dochowany do naszych czasów, pochodzi z 1292, a sama papiernia produkuje do dzisiaj piękny papier czerpany, kontynuując przez blisko 600 lat swe chlubne tradycje. Papiernictwo rozwijało się bardzo szybko; w okolicy Fabriano powstało niebawem ok. 40 papierni, dalsze budowano koło Padwy, Bolonii, Genui i innych północnych miast wł. W. eksportowały papier na całą Europę, podwyższając stale jego jakość. Im też zawdzięcza papiernictwo trzy doniosłe wynalazki: wprowadzenie wielotłukowej stępy do rozwłókniania masy papierniczej, poruszanej siłą wodną (stąd narwą młyn papierniczy); zastosowanie powierzchniowego klejenia papieru klejem zwierzęcym; wprowadzenie znaku wodnego. Dopiero w blisko sto lat później powstały pierwsze papiernie poza Półwyspem Apenińskim w 1338 w Troyes we Francji i w 1390 koło Norym-bergi w Niemczech. Aż do chwili powstania nowoczesnego przemysłu celulozowo-papierniczego W. stale przodowały w Europie pod względem ilości i jakości wyrabianego papieru. Obecnie zużycie papieru i tektury łącznie wynosi 43,5 kg na głowę przy produkcji 2040700 ton i eksporcie 90500 ton. Produkcja mas włóknistych wynosi 572300 ton, a ich import 889000 ton. Dynamikę rozwoju przemysłu papierniczego obrazuje zestawienie liczbowe: w 1938 479000 ton, w 1955 813000 ton, a w 1964 2040700 ton. Produkcja wysokiej jakości papierów odpowiada najstarszym europejskim tradycjom papierniczym. Brak lasów spowodował intensywną hodowlę topoli, która stanowi blisko 56% całej masy drewna zużywanego przez wł. przemysł celulozowo-papierniczy.
Zob. też Iluminatorstwo, Czasopisma zawodowe, Czasopismiennictwo, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
WŁOCŁAWEK
Drukarstwo. Powstało i rozwijało się tu od poł. XIX w. Pierwszy zakład typograficzny założył w 1850 Teodor Buchholtz, następnie powstały drukarnie: Ludwika Rosińskiego (istniejąca do 1895) i Hermana Neu-mana (1868), który sprowadził maszyny z Berlina. Jego
następca, syn Izydor Jerzy, w okresie międzywojennym wraz ze swym wspólnikiem Wacławem Tomaszewskim prowadził firmę pod nazwą Zakłady Graficzne we Włocławku. Czwartą drukarnię w W. uruchomił Stefan Błędowski, odsprzedając ją w 1910 braciom Piotrowskim, pod których zarządem stała się jedną z większych w mieście. W 1918 wyłącznym jej właścicielem został Stefan Piotrowski. W 1875 powstała drukarnia i ^litografia Mar-kusa Wołkowicza, pracująca głównie na potrzeby rządu ros. (zniszczona przez Niemców w czasie pierwszej wojny światowej). W XX w. powstały dalsze drukarnie: Diecezjalna (1906) wraz z księgarnią i introligatornią, zał. z inicjatywy kapituły katedralnej z zasobów poniem. drukarni w Bytomiu (w 1926 zatrudniała 53 pracowników), pracująca głównie na potrzeby Kościoła, oraz Lassotów, zał. w 1907 w Nieszawie, następnie przeniesiona do W. Obydwie drukarnie przetrwały drugą wojnę światową i zostały przejęte przez Włocławskie Zakłady Przemysłu Terenowego. Drukarnia Przemysłu Terenowego w 1960 zatrudniała 38 pracowników.
Księgarstwo. Pierwszą księgarnię w W. założył w 1868 przy własnej oficynie drukarskiej Herman Neu-man. W 1906 przy kapitule katedralnej powstała Księgarnia Powszechna i Drukarnia Diecezjalna, zaś w okresie międzywojennym jeszcze trzy inne: Księgarnia Kujawska Z. Arentowicza, Księgarnia J. Kozińskiego i Księgarnia Szkolna. Wszystkie cztery były czynne do 1939. W1. 1945--1949 istniały w W. księgarnie: Dobrowolskiego, B. Ko-łeckiego "Odrodzenie", M. Stanielewicza Księgarnia Szkolna, E. Broniarskiej Sprzedaż Książek "Uczeń", J. Kozińskiego Księgarnia Polska, Z. Żychlińskiego Księgarnia "Świt", Księgarnia Powszechna Drukarnia Archidiecezjalna, Księgarnia "Pochodnia" Sp. z o.o., z których cztery przejął w 1950 Dom Książki. Po drugiej wojnie światowej czynnych jest pięć księgarń Domu Książki.
WOJCIECHOWSKI Kazimierz (ur. 1869- i), drukarz, księgarz i wydawca. Pracował w Lipsku, Dreźnie i Berlinie, gdzie ok. 1889 wydawał pismo polityczne "Prawda". W 1892 roku założył w Brodnicy przy Małym Rynku własną drukarnię wraz z księgarnią, która istniała do 1939. Wydawał ilustr. tygodnik humorystyczny "Ćwik" (1893-1895), a następnie "Ćwik. Wesoły Kalendarz na Przestępny Rok..." (1896). Był drukarzem i nakładcą "Gazety Brodnickiej" (1899), "Podręcznika Domowego. Katolickiego Kalendarza Polskiego na Rok Pański 1909", a w 1922 redaktorem "Ziemi Michałowskiej" (dawniej "Gazety Brodnickiej"), organu dla brodnickiego i sąsiednich powiatów (1922-1939). Wydawał ponadto po-wiastki dla ludu, senniki i modlitewniki. W 1. międzywojennych drukarnię prowadził syn Mieczysław.
Bihliogr. czasopism pomorskich. Województwo bydgoskie. 1960.
2504
WOLRABOWIE
WOJEWÓDKA Bernard (zm. 1554), literat i drukarz związany z ruchem reformacyjnym, tłum. pism różno-wierczych na j. poi. Początkowo działał w Krakowie, gdzie prawdopodobnie uczył się sztuki drukarskiej. W 1553 zaproszony przez Mikołaja Radziwiłła Czarnego osiadł w Brześciu Litewskijn i założył drukarnię, wydając własne prace przekładowe w 1. 1553-1554 (trzy druki). Jest autorem Algorytmu, to jest nauki liczby po polsku (1553) oraz tłumaczem trzech psalmów.
Drukarze. T. 5. 1959.
WOJSKOWY INSTYTUT GEOGRAFICZNY,
zorganizowany po pierwszej wojnie światowej w Warszawie, wydał (1918-1939) wiele *map Polski i obszarów sąsiednich. Początkowo były to przeróbki map państw zaborczych, potem mapy oryginalne. Do najważniejszych wydawnictw z terenu Polski należą: mapa "szczegółowa" (1:25000); "taktyczna" (1:100000, reprodukowana w czasie drugiej wojny przez Niemców); "operacyjna" (1:300000); "przeglądowa" (1:500000) i "milionówka" (związana z Międzynarodową Mapą Świata). Metodą fotogrametryczną opracowano mapy Tatr oraz Pienin (1:20000) i okolice Rabki (1:10000). Organem W.I.G. były "Wiadomości Służby Geograficznej". Reaktywowany w 1945 w ramach Służby Topograficznej Ludowego Wojska Polskiego, prowadzi w szerokich rozmiarach prace wydawnicze w zakresie kartografii. W sprzedaży księgarskiej ukazał się m. in. Atlas świata, wyd. w 1. 1962-1968 w nakł. 200 tys. egz.
WOLANT zob. DRUK ULOTNY.
WOLFF Mawrikij Osipowicz (1825-1883), jeden z najbardziej znanych księgarzy i wydawców ros. Pochodził z Warszawy. W 1848 przyjechał do Petersburga. Początkowo pracował u *Isakowa; w 1853 zał. własną księgarnię, nawiązując jednocześnie stosunki handlowe z wydawcami z Niemiec, Anglii i Francji. Jego księgarnie w Petersburgu i zał. później w Moskwie i Warszawie (-wspólnie z *Gebe-thnerem) należały do najlepszych zarówno pod względem zaopatrzenia w książki, jak i wzorowej organizacji oraz doboru pracowników. W. zajmował się jednocześnie działalnością wydawniczą; ogólny jego dorobek w tej dziedzinie (za 65 1.) wynosił ponad 5000 tytułów w 20000000 egz. Większość z nich wyszła z jego drukarni, zał. w 1856. Oprócz książek W. wydawał czasop.: "Dookoła Świata" (1861-1869), "Zagranicznyj Wiestnik" (1863), "Now", "Nowy Świat", "Serdeczne Słowo". Po jego śmierci przedsiębiorstwo przeszło na własność synów, którzy prowadzili je aż do rewolucji w 1917.
WOLNSKI Józef (zm. 1747), księgarz, introligator w Poznaniu. Przybył tu z Tarnowa w 1715. W cechu introligatorskim pełnił funkcję starszego w 1. 1718-1725, 1727-1728. Był jednym Z potwierdzających "Artykuły bractwa złączonego introligatorskiego..." z 1732. Jako bibliopola występował od 1726. Uzyskał przywilej (obla-towany 19 XI 1732), zezwalający mu na handel książkami oraz uprawianie introligatorstwa. Nawiązał kontakty handlowe m. in. z Gdańskiem, skąd sprowadzał brewiarze, z Toruniem, Warszawą i Grudziądzem. Z samej księgarni, jaką posiadał w Poznaniu, dochód miał niewielki. Już w 1. 1717-1719 utrzymywał kontakt z drukarnią Akademii Lubrańskiego. Jego kosztem opuściło prasy tej oficyny w 1727 wyd. 2 książki A. Kołudzkiego Tron ojczysty..., które opatrzył własną dedykacją, skierowaną do Jana Antoniego Radomickiego, wojewody inowrocławskiego, generała wielkopolskiego. Nieco później, bo ok. 1735, przybył do Poznania brat Józefa Wojciech (zm. 1767), również księgarz i introligator. Tradycję zawodu przejął przybyły do Poznania ok. 1790 bratanek obydwu wyżej wspomnianych, Antoni.
WOLNY DOSTĘP DO PÓŁEK, zezwolenie czytelnikom na bezpośredni dostęp i korzystanie z materiałów bibliotecznych, stojących w magazynie lub w *księgo-zbiorze podręcznym. W.d.d.p. wprowadzony został po raz pierwszy w krajach anglosaskich pod koniec XIX w.; stosowany przede wszystkim przy księgozbiorach podręcznych, znacznie rzadziej w magazynach. System ten wymaga rzeczowego *ustawienia księgozbioru. Przeciwnicy twierdzą, że utrudnia on kierowanie *czytelnikiem, pozwala na niekontrolowane wypożyczanie książek, dezorganizuje porządek ustawienia książek na półkach, wymaga obszerniejszych pomieszczeń itp. Zwolennicy podkreślają, że wyzwala samodzielność czytelnika, podnosi kulturę obcowania z książką, oszczędza pracę bibliotekarza itp. W.d.d.p. rozpowszechnia się coraz bardziej, co świadczy, że przeważają jego strony dodatnie.
G. Bellaiengh: Le librę acces aux rayons dans les bibliotheąues. 1955. Wolny dostęp do półek w bibl. 1962.
WOLRABOWIE, rodzina drukarzy: 1. Nikolaus, drukarz niem., w 1536 uruchomił w Lipsku drukarnię o katolickiej orientacji. Z nastaniem reformacji popadł w kłopoty, zmienił wyznanie i w 1541 wydał Biblię luterską. Zrujnowany, przeniósł się w 1547 na trzy lata do Frankfurtu n. O. W 1550 wydał jeden druk w Kostrzyniu n. O., w 1. 1553-1554 kilka dzieł w Dreźnie. Ok. 1555 był pierwszym drukarzem w Budziszynie. 2. Jan I (zm. 1591), wnuk Nikolausa, drukarz w Poznaniu 1578-1591. Pochodził z Budziszyna. Początkowo uruchomił oficynę
2505
2506
WOLSKI DUNIN
Sygnet drukarski Jana Wolraba
w samym Poznaniu, później przeniósł ją na Ostrów Tumski. W ciągu 14 lat wydał 104 druki w ok. 1600 arkuszach. 3. B arbara (zm. 1598), wdowa po Janie I, przeniosła drukarnię do starego budynku szkoły katedralnej; wydała 37 druków. Do 1602 warsztat pozostawał w rękach dziedziców, a jego kierownikiem technicznym był m. in. w 1601 W. *Gedelius. W1602 nastąpił podział spuścizny Jana I pomiędzy synów: Marcina i Jana II. 4. Marcin (1590-po 1636) nie był drukarzem, ale jako właściciel tłoczni (1603--1609) sygnował druki swoim nazwiskiem. Oficyną, która znajdowała się w gmachu Akademii Lubrańskiego, kierował wtedy stryj Michał. Prasy Marcina odbiły ok. 17 druków. 5. Jan II (1538-1629), syn Jana I, po przejęciu części ojcowskiej oficyny przybył do Kalisza i tam uruchomił (1603--1605) pierwszą drukarnię w tym mieście, tłocząc ok. 6 druków. Powrócił do Poznania (1606?-1629) i tu objął w posiadanie oficynę Marcina, podpisując od 1610 druki swoim imieniem. Do 1629 wydał 146 pozycji. Po jego śmierci prasy wolrabowskie odbiły do 1636 cztery druki, z tych dwa (z 1636) z adresem "In Officina Ioannis Wolrabi". Był to trzeci z kolei Jan, ostatni z Wol-rabów, od którego w 1636 oficyna przeszła w ręce "W. *Re-gulusa.
Słownik biogr. pracowników książki poi. 1958, zesz. próbny. J. Benzing: Die Buchdrucker des 16. u. U.Jhdts im deutschen Sprach-gebiet. 1963.
WOLSKI DUNIN Piotr (1531-1590), bp płocki, dyplomata, bibliofil. Podróże dyplomatyczne do Włoch i Hiszpanii oraz kontakty z tamtejszymi bibliofilami (m. in. z U. *Aldrovandim) pozwoliły mu zebrać ciekawy, liczący ponad 1000 woluminów, księgozbiór, któr; po jego śmierci przeszedł do *Biblioteki Jagiellońskiej i (mniejsza część) do bibl. katedralnej w Płocku. Książki, oprawiane najczęściej w pergamin na wzór wł.-hiszp., zaopatrywał w *superekslibris lub *ekslibris.
H. Barycz, W. Budka, K. Piekarski: Biblioteka P.W. bpa plockiegc. 1-3. "Silva Rerum" 1928.
WOLSKI Zygmunt (1862-1931), nauczyciel, bibliotekarz, bibliofil. Zamiłowanie do zbieractwa książek ugruntował i rozwinął pracując (1886-1902) jako pomocnik bibliotekarza w Bibliotece Ordynacji Krasińskich (*Biblioteki fundacyjne). Znany był ze znakomitej orien-
tacji na rynku księgarsko-antykwarycznym i z wielkiej gorliwości w poszukiwaniu upragnionych książek. Pierwszą swą kolekcję (ok. 20000 druków, rpsy, autografy, ryciny, *eksłibrisy i in.) przekazał w 1910 *Tow. Biblioteki Publicznej w Warszawie, które zobowiązało się oznaczyć ekslibrisami i wyodrębnić zbiór W., a z ciekawszych okazów utworzyć zalążek przyszłego muzeum bibliofilstwa; żaden z tych warunków nie został jednak dopełniony. Po pierwszej wojnie światowej W. zgromadził drugi księgozbiór (ok. 3000 dzieł), którego znaczną część zapisał testamentem bibl. gimnazjalnej w Białej.
WOLTER WYDANIA ILUSTROWANE, stanowiły przedmiot dużego zainteresowania autora. Korespondował w tych sprawach z wydawcami i grafikami. Jako najlepsze oceniał ilustr. Ch. *Eisena do Hemiady i rys. J. M. *Moreau (Le jeune) do dzieł zbiorowych. Najwybitniejsze prace ilustrowane i główni graf icy ilustratorzy jego dzieł to: F. *Boucher, La Mćrope francaise, 1744; J. *Dupłessi-Bertaux, La Pucelle d'Orleans, 1780; Ch. Eisen, La Henriade, 1770; H. F. *Gravelot, Collection complete des oeuvres, 1768, La Henriade, 1728, La Pucelle d'Orleans, 1762; D. *Chodowiecki, Candid, 1778; C.P. Marillier, La Pucelle d'OrUans, 1795; Ch. *Monnet, Romans et contes, 1778, La Pucelle d'OrUans, 1795; N.A. Monsiau, La Pucelle d"Orleans, 1795; J.M. Moreau, La Henriade, 1789, La Pucelle d'Orleans, 1789, Oeurres completes, 1784-1789; B. *Pi-cart, Elements de la philosophie de Newton, 1788, wg jego rys. rytował J. van der *Schley. Do dziewiętnastowiecznych wyd. dzieł zbiorowych W. ilustr. wykonali: Lefevre, Blanchard, F. Rops, Hopwood, Chasselat. W 1822-1827 wydano La Henriade z ilustr. M.H. Verneta. Istnieją również odrębne wydania ilustr. wg J.M. Moreau (Le jeune), M.A. Desenne, M.M. Deveria i Chasselat. Współcześni ilustratorzy najwięcej uwagi poświęcili wyd. Candida. We Francji ilustrowali go P. Klee, 1911-1912, A. Clave, 1948; w Niemczech Werner Klemke, 1958; w Danii Ungerman, Arne, 1941-1943, a w Polsce A. Uniechowski.
WOLUMEN (wolumin, lac. volumen = zwój) oznaczał początkowo *zwój papirusowy lub pergaminowy, używany w starożytności jako jedyna forma *książki. Później nazywano tak część dzieła wyodrębnioną z całości przez oddzielną oprawę lub grupę rpsów zszytą razem i oprawną w karton. W książce drukowanej W. nazywa się jednostkę introligatorską, utworzoną mechanicznie przez *oprawę *bloku książki, niezależną od treści dzieła ani rozbicia go na *tomy czy *części. W. może zawierać jedno dzieło lub tom, bądź więcej niż jedno współoprawnych dzieł (*Klo-cek), bądź też powstaje przez podział dzieła czy tomu na kilka oprawnych jednostek.
2507
2508
WOODBURY zob. DRUK WOODBURY.
WOS.EGZEK, przy *oprawach książek rurka z papieru przyklejona wzdłuż grzbietu książki jedną stroną do bloku książkowego, drugą do *okładki. Służy do wzmocnienia oprawy.
Zob. też Introligatorstwo.
WORFFSCHAUFFEL (R.eiss) Stanisław, drukarz w Toruniu 1568-1569. Przy pomocy Jakuba Hubnera, kupca i ławnika toruńskiego, oraz Erazma Glicznera uruchomił pierwszą drukarnię w Toruniu, spod której pras wyszło 6 druków. Nie wywiązawszy się z długów zaciągniętych u Glicznera, zmuszony był oddać mu urządzenie tłoczni, którą ten przeniósł do Grodziska. W. był także introligatorem.
Drukarze. T. 4.1962.
WÓJCIK: 1. Karol ojciec (1857-1932), introligator-artysta. Po nauce u M. *Żenczykowskiego w Krakowie od 1880 we własnej pracowni wykonywał *oprawy nakładowe dla księgarni Gustawa *Gebethnera oraz artystyczne (m. in. luksusowe mszały), za które zdobył odznaczenia na Wystawie Krajowej we Lwowie (1894), na konkursie Muzeum Techn.-Przemysłowego w Krakowie (1908) i in. Był starszym cechu (1897-1902) i jego członkiem honorowym (1925). 2. Karol syn (1897- ok. 1939), introliga-łor-artysti. Praktykował w Krakowie w zakładzie ojca, P. Grzywy i T. Bielczyka w Muzeum Techn.-Przemysło-wym, studiując równocześnie na Uniwersytecie Jagiellońskim historię sztuki. Wykonał m. in. kilka luksusowych opraw wg własnych projektów. Po śmierci ojca kierował jego pracownią.
WROCŁAW
Biblioteki. Najwcześniejszą z istniejących obecnie na terenie W. jest Biblioteka Kapitulna, wywodząca się ze średniowiecznego księgozbioru przykatedralnego, która w końcu XV w. liczyła ok. 400 wol., zaś w pocz. XVII w. . ok. 2500 wol. Zniszczona przez wojska szwedzkie w 1632, została zmodernizowana na przełomie XIX/XX w. i zawiera obecnie dzieła z zakresu teologii, prawa kanonicznego i historii, zwłaszcza Śląska. Liczy 165072 wol., w tym 743 rpsy, 614 inkunabułów, 25742 druki XVI-XVIII w. Z bibl. szkół wyższych oprócz Uniwersyteckiej ^Biblioteki uniwersyteckie)działają: Bibl. Politechniki, zał. w 1946, w 1964 licząca 117650 wol., Bibl. Akademii Medycznej (83350 wol.), powstała w 1946 jako Bibl. Wydziału Lekarskiego, Bibl. Wyższej Szkoły Ekonomicznej (139968 wol.), zał. w 1947, oraz Bibł. Wyższej Szkoły Rolniczej, powstała w 1952 i licząca 70207 wol. Biblioteką typu
WROCŁAW
ogólnego jest Bibl. *Zakł. Nar. im. Ossolińskich. Bibl. Muzeum Śląskiego, zał. w 1945, o księgozbiorze z zakresu sztuki, muzealnictwa i konserwacji zabytków, liczy 36631 wol. Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, zał. w 1946, liczy 44520 wol.; podlega jej Pedagogiczna Biblioteka m. Wrocławia i 26 bibl. powiatowych o łącznym księgozbiorze 117651 wol. Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. T. Mikulskiego, powstała przez połączenie w 1959 Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Miejskiej Biblioteki Publicznej (obie zał. w 1947), liczy 85123 wol. Pięć dzielnicowych bibl. publicznych, którym podlega 56 filii, 5 oddziałów dziecięcych i 28 punktów bibliotecznych, posiada księgozbiory liczące łącznie 315307 wol. (dane z 1963).
Drukarstwo. Najstarszą drukarnią wrocławską była oficyna K. *Elyana pracująca w 1. 1475-1483. Z pocz. XVI w. przeniósł się do W. z Ołomuńca K. *Baumgarten, który tłoczył tu druki w 1. 1503-1507, aby następnie przenieść się do Frankfurtu n. O. Pierwszą stałą drukarnią był warsztat A. *Dyona (1518 - po 1531), propagatora lutera-nizmu. Po nim oficyną kierowała wdowa. Podobnego typu drukarzem był K. *Lybisch, który założył drukarnię w 1522 i tłoczył w niej nawet wtedy, gdy nową oficynę założył rektor szkoły przy kościele Św. Elżbiety, A. *Win-kler (1538-1552). Z lat tych zachowało się 67 zidentyfikowanych produktów typograficznych Winklera. Następnie oficyna jego przeszła w ręce K. *Szarfenberga, który pierwsze druki wytłoczył dopiero w 1554. Po nagłej jego śmierci w 1576 drukarnię prowadził przez dziesięć lat syn Jan, a później wdowa po nim Magdalena, która w 1589 wyszła ponownie za mąż za swego faktora Jerzego Bau-manna (1590-1607). Ten rozbudował drukarnię i urządził własną gisernię. Jerzy Baumann syn uczył się drukarstwa u M. *Schneidra (Sartoriusa), a później w oficynach holenderskich. Ojcowską drukarnią kierował przez 32 lata (1618-1650) i pierwszy w W. próbował drukować czasop. "Wochentliche Zeitungen". Nagła śmierć oddała oficynę w ręce jego spadkobierców, a drogą dalszego dziedziczenia znalazła się ona w 1729 w posiadaniu rodziny Grassów. W 1. 1798-1799 początkowo wspornikiem, a później właścicielem oficyny został jej faktor Jan August Barth, który zreorganizował drukarnię, powiększył ilość pras do ośmiu, założył nową gisernię, pracownię miedzio-rytniczą i zainstalował pierwszą na Śląsku prasę do druku nut. Od 1802 firma występująca pod nazwą *Grass Barth drukowała dzieła monumentalne, a także w licznych wydaniach książki poi. Ta wywodząca się od Winklera "miejska" drukarnia nie cały czas była jedyną w W. Z inicjatywy bpa Franciszka Ludwika ks. Pfalz-Neu-burskiego powstała w 1699 na Wyspie Tumskiej drukarnia biskupia, w której Andrzej Franciszek Pega, były drukarz kłodzki, tłoczył katolickie druki religijne. Między oficyną
2509
2510
WROCŁAW
biskupią i kłodzką istniała łączność, gdyż następcy Pegi, jego zięć Kasper Rudolf Miiller oraz Karol Fryderyk Hilsen, kierowali naprzód oficyną kłodzką. W 1743 drukarnię przejął Jan Franciszek Kreutzer, a w pocz. XIX w. Antoni Scholtz. W tym czasie nazwa oficyny z Książęco--Biskupiej Drukarni Nadwornej została zmieniona na Kreutzer-Scholtische Druckerey. W 1726 jezuici założyli przy uniwersytecie trzecią drukarnię, podlegającą wyznaczanym zakonnikom, ale prowadzoną przez fachowych faktorów. Zagarnięcie Śląska przez Fryderyka II spowodowało podporządkowanie oficyny cenzurze magistratu, niemniej nawet po kasacie zakonu kierowali nią eks-jezuici, tzw. petrynowie. Posiadając trzy prasy, tłoczyła dzieła różnojęzyczne, wśród nich też poważne dzieła poi. W 1804 uniwersytet wydzierżawił oficynę Janowi Augustowi Barthowi i w ten sposób powstała firma Stadt- und Uni-versitatsbuchdruckerey. U schyłku XVIII w. uzyskał W. jeszcze czwartą drukarnię, zał. w 1793 przez J.B. *Korna. Zarówno on, jak i jego dziadek Jan Jakub oraz ojciec Wilhelm Bogumił, słynni księgarze i wydawcy wrocławscy, utrzymywali bliskie stosunki z wybitnymi Polakami, jak: Janocki, bp Załuski, Bandtkie i Lelewel, inspirującymi ich poczynania w zakresie poi. publikacji, których w 1. 1793-1822 wydali ponad dwieście. Drukarnia Komów, posiadająca z pocz. XIX w. dziewięć pras, wygrała spór z Barthem o drukowanie czasop. "Schlesische Zeitung". Przedsiębiorstwo Kornów przetrwało aż do 1945, w którym uległo zupełnemu zniszczeniu podczas oblężenia miasta. Wśród powstałych po wyzwoleniu W. zakładów drukarskich największymi były: Drukarnia "Wiedzy", Państwowe Zakłady Nr 2 i Drukarnia Uniwersytecka. Obecnie pracuje 13 drukarń, z których najważniejsze są: Naukowa, Dziełowa, Wrocławska Drukarnia Kartograficzna, Zakłady Graficzne RSW "Prasa", Spółdzielnia Introligatorsko-Poligraficzna "Introdruk", Zakład Graficzny "Ruch" oraz Wrocławska Drukarnia Akcydensowa.
B. Kocowski: Zarys dziejów drukarstwa na D. Śląsku. "Sobótka" 1947. T. Mikulski: Drukarstwo na D. Śląsku. "Prz. Zach." 1947.
Księgarstwo i ruch Śwydawniczy. W XIV i XV w.
znani byli na terenie W. Śwędrowni handlarze rpsami. Pierwszym osiadłym księgarzem był J. Kirchberg (diuga poK XV w.), utrzymujący stosunki handlowe z Krakowem. Na pocz. XVI w. D. Monner, najwybitniejszy księgarz okresu przcdreformacyjnego, utrzymywał kontakty handlowe nie tylko z miastami niem., ale i z Polską. Pierwszym księgarzem nakładcą był F. *Klo-sze, wydawca Statuta synodalia et provincialia, przeznaczonych nie tylko dla diecezji wrocławskiej, lecz i dla prowincji gnieźnieńskiej, poznańskiej, krakowskiej; na sprzedaż ich w Polsce uzyskał przywilej Zygmun-
ta I. W poł. XVI w. znani byli księgarze G. Pausejob i A. *Winkler, księgarzami nakładcami byli A. Wolcke i J. Eyring, wydawca dzieł z historii Śląska. Do wybitniejszych księgarzy i wydawców w XVII w., notowanych na *targach księgarskich w Lipsku, należeli: J. *Perfert, D. Albrecht, D. Mueller, W.J. Dresseler, E. Felgiebel oraz J. *Jonisch i G. *Seydel, którzy wydawali pierwsze czasop. na Śląsku. W XVIII w. istniały trzy wielkie firmy księgarsko-wydawnicze: J.J. *Korn, *Grass, Barth & Comp., F.E.C. Leuckart. Pierwsza poł. XIX w. była okresem żywego rozwoju księgarstwa wrocławskiego. Czołowymi jego przedstawicielami w tym czasie byli: E. Tre-wendt, później Trewendt et Garnier, J. Max, U. Kern, F. *Hirt (ścisłe kontakty z Polską), Z. *Schletter (wydawnictwo czysto poi.), G.P. Aderholz, W.B. Korn i jego syn J.B. Korn (wydawali więcej pozycji poi., niż w owym czasie wyszło w całej Polsce), w późniejszym okresie F. Goerlich, K. Cocli, S. Schottenlaender, L. Priebatsch (podręczniki szkolne dla Śląska i krajów słowiańskich, filia w Rydze). W drugiej poł. XIX w. nastąpiło pewne zahamowanie ruchu wydawniczego. Po pierwszej wojnie światowej księgarstwo wrocławskie przeżyło wraz z niem. wielki kryzys, potem stało się jednym z poważniejszych ośrodków wydawniczych w Niemczech. Najwięcej księgarń było w W. przed pierwszą wojną: 109 w 1910, gdy w 1939 tylko 82. Z księgarstwem wrocławskim związane są dzieje książki poi. nie tylko na Śląsku pierwszy druk poi. wyszedł właśnie spod prasy wrocławskiej, a pierwsi księgarze mieli ścisłe powiązania z Polską. Książki poi. wychodziły już w XVII i XVIII w., najliczniej w pierwszej poł. XIX w. Po r. 1945 rozwinęła się w W. sieć księgarska, obejmująca także księgarnie specjalne oraz związane z rozbudowaną bazą poligraficzną placówki wydawnicze. W 1946 wznowiła tu swą działalność lwowska *Książnica--Atlas, od której wydawanie map i atlasów przejęło w 1951 *Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych (jego wydział produkcyjny pozostał w W.). W 1947 zostało reaktywowane w W. Wydawnictwo *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Istnieje tu również oddział ^Państwowego Wydawnictwa Naukowego.
M. Burbianka: Zarys dziejów handlu księgarskiego we Wrocławiu do polowy XVII w. "Sobótka" R. 4: 1949.
Oprawy. Najstarsza zachowana pochodzi z 1306. Czerwona, niezdobiona skóra na desce, ochraniająca ko-piariusz przywilejów miejskich, nie różni się w stylu od innych współczesnych opraw środkowoeuropejskich. Oryginalną grupę tworzą dopiero oprawy książek (z bibl. Baltazara Ungerotena, patrycjusza wrocławskiego w 1. 1427-1438) w barwioną skórę cielęcą, usztywnioną Makulaturą z wiązaniami na sposób wł., zdobioną ślepym ornamentem z napisem "helf got, wan got wil..." W XV w. (*Oprawa z inskrypcją) powstało na Śląsku
2512
wiele artystycznych *opraw nacinanych, wykonywanych w klasztorach i kolegiatach (u cystersów w Rudzie, augustianów w Zielonej Górze, w Głogowie i in.). Na niektórych oprawach zdobionych pojedynczymi ślepymi *tłokami zaznaczyły się już w drugiej poł. XV w. wpływy rzemiosła islamskiego, idące przez Budapeszt i Kraków. Oprawa W. stała się w pewnym sensie odbiciem zmian polityczno-ustrojowych i kulturalnych, którym ulegał wówczas Śląsk, działały też wzory opraw przywożonych wprost z Włoch przez humanistów śląskich. Próbę zastosowania motywów islamskich (tłok w kształcie punktowanej laseczki) widać na grupie opraw proweniencji dominikanów wrocławskich, uderzająco podobnych w kompozycji i rysunku do wytworów introligatora Macieja, czynnego ok. 1475 w Wiedniu. W 1. 80-tych XV w. introligator dominikanów zamiast średniowiecznego wzoru *owocu granatu wprowadził na oprawy renesansową kompozycję geometryczną z powtarzających się ośmiokątów. Z Budapesztu, Krakowa i Wiednia przyjął W. negatywne, złocone *tłoki, radełka i *plakiety oraz wzory kompozycyjne w postaci kolistego medalionu, ćwierćkół w narożach *zwierciadła, łuków itp. Sporadycznie trafiają się tu oprawy usztywnione makulaturą z wiązaniami na sposób wł. (dla B. Ungerotena, M. *Czepla). Bliskie stosunki z Lipskiem, Wittenbergą i Pragą uzewnętrzniły się na oprawie wrocławskiej odbiciami pozytywnych narzędzi, obniżonym (wedle zwyczaju czes.) zwierciadłem, zwartym *grzbietem i wystającymi *zwięzami. Przyjmując kulturalne wartości i wzory sąsiadów, W. stworzył w pierwszej poł. XVI w. własny styl oprawy. Uwidocznił się on w częstszym niż gdzie indziej stosowaniu (już od drugiej poł. XV w.) tłoków, radełek i plakiet z herbami miasta (orła poi., lwa czes., głowy św. Jana i litery W) oraz w upodobaniu do obfitych napisów na oprawie. Ten typ reprezentują oprawy dla Jana Hessa (zm. 1547), wrocławskiego reformatora i bibliofila, które w większości wykonał introligator H.B. Wśród narzędzi tego warsztatu do osobliwości należy satyryczne radełko z mono*gramem rytownika CMB i datą 1540, przedstawiające karykatury przeciwników Lutra: papieża Leona X jako lwa, dr Jana Ecka jako wieprza, dr Szymona Lemniusa jako psa na łańcuchu, dr Tomasza Murnerajako kota 7 myszą w pysku i dr Hieronima Emsera jako kozła. W drugiej poł. XVI w. ustalił się w W. typ niem. *oprawy renesansowej, pokrytej przeważnie żółtą skórą świńską, zdobioną gęstym rysunkiem ze ślepych odbić radełek i złoconych lub barwionych plakiet. Styl ten utrzymał się przez wiek XVII, tracąc stopniowo cechy odróżniające oprawę W. od innych środkowoeuropejskich. Introligatorzy W. zorganizowani w cechu od 1564 wędrowali dość licznie na naukę do Krakowa, a z kolei krakowscy terminowali u mistrzów wrocławskich. Wzory i wytwory intro-
WRÓBLEWSKI
ligatorstwa krakowskiego znajdowały licznych nabywców wśród bibliofilów wrocławskich (Jan Krause, C.F. Neander, Jan P-Jion).
M. Burbianka: Studia nad oprawami wrocławskimi. 1955. A. Lewicka-Kamińska: Z dziejów introligatorstwa wrocławskiego. "Prz. Bibl." 1959.
Papiernie. Powstała tu przed 1490 czerpalnia działała bez większych przerw aż do XIX w. Pierwszym znanym z nazwiska papiernikiem w W. był Jan Haunolt. Zniszczona przez pożar w 1523 papiernia została odbudowana na koszt miasta i wykupiona na podstawie układu z 1526 przez S. *Stempfera starszego, po którego śmierci zakład prowadziła wdowa, Benigna, a następnie jej kolejni mężowie Mikołaj Eger i J. *Fetscher starszy. Z późniejszych papierników W. zasługuje na -wymienienie przede wszystkim Daniel Bogumił Miiller, dzierżawiący papiernię w 1. 1763-1805. W 1762 papiernia stała się znów własnością miejską. Produkcja jej nie była zbyt wysoka, np. w 1769 wyprodukowano tu 720 ryz papieru. Znaki wodne przedstawiały herb miasta lub częściej jego poszczególne elementy, jak litera W lub głowa św. Jana Ewangelisty. Po pożarze z 1840 papierni nie odbudowano.
WRONIECKI Jan (1890-1948), grafik. Studia artystyczne odbywał w Berlinie. Od 1910 pracował w Poznaniu w dziedzinie grafiki artystycznej i użytkowej, pierwotnie z grupą skupioną wokół czasop. "Zdrój", ilustrując w duchu ekspresjonizmu wiele jego numerów. Brał udział w pracach grup "Buntu" i "Świtu". Ilustrował liczne książki wychodzące w Poznaniu, zwłaszcza dla wydawnictwa "Ostoja", robił projekty okładek i plakatów. Wykonał kilka tek graficznych, np. z Górnego Śląska. Poza działalnością w dziedzinie ilustratorstwa i grafiki użytkowej główną zasługą W. było wychowanie wielu grafików, najpierw w Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych, a od 1945 w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu.
WRONOWSKI Stanisław (1733-1839), radca trybunału szlacheckiego we Lwowie, miłośnik i popularyzator teatru, bibliofil. W ciągu długiego i niezwykle pracowitego życia zgromadził imponujący zasobnością zbiór ponad 30000 druków i rpsów. Swoje książki przekazał kilku publicznym instytucjom lwowskim; szczególnie cenny zespół druków obcych XVI i XVII w. (ok. 6000 dzieł) przypadł w udziale Bibliotece *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
WRÓBLEWSKI Tadeusz (1858-1925), adwokat, bibliofil, twórca bibl. naukowej im. Wróblewskich w Wilnie. Pozyskał cenne kolekcje uczonych i zbieraczy, m. in. Józefa Bielińskiego (w tym cenzurowane autografy dzieł
2513
2514
WSPÓŁAUTOR
wyd. u J. *Zawadzkiego w Wilnie w XIX w.), gen. Józefa Weyssenhoffa (mapy z 1. 1808-1831, teatralia), zbiory masońskie, materiały archiwalne i muzealia. Przeważały vilniana i lithuanica, dokumentujące m. in. dzieje Uniwersytetu Wileńskiego. Pragnąc stworzyć bibl. publiczną zał. w 1912 Towarzystwo Biblioteki Publicznej im. Eustachego i Emilii Wróblewskich i przekazał mu swoje zbiory; w 1922 zmieniono nazwę na Towarzystwo Pomocy Naukowej im. E. i E. Wróblewskich. Właściwe przejęcie zbiorów nastąpiło w 1926 po śmierci W., jako depozyt wieczysty pod opieką państwa, związany na stałe z Wilnem. Zbiory liczyły wówczas ok. 99000 druków, 27705 rpsów i archiwaliów, 1670 map, 349 jednostek kolekcji masońskiej oraz 14580 innych obiektów. W jego spuściźnie rękopiśmiennej pozostało kilka opracowań bibliogr. Bibl. W. weszła w skład Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk.
H. Drege: Śp. T.W. jako założyciel Bibl. im. E. i E.Wróblew-skich. "Ateneum Wileńskie" 1926 z. 10/11. Odb.
WSPÓŁAUTOR zob. AUTORSTWO.
WSPÓŁCZESNE MASOWE WYDAWNICTWA SPOŁECZNO-POLITYCZNE w Polsce to literatura, której zadaniem jest upowszechnienie podstawowych założeń ideologicznych marksizmu-leninizmu, popularyzacja polityki partii i państwa, głównych aktualnych problemów i zadań gospodarczych i politycznych. Obejmuje przede wszystkim podstawowe akty państwowe (np. łączny nakład Konstytucji PRL w 1. 1952-1968 ponad 2000000 egz.), dokumenty i uchwały partii politycznych, przede wszystkim PZPR (np. Statut PZPR łączny nakład w 1. 1948-1958 ponad 3000000 egz.; tezy KC PZPR na V zjazd Partii nakład w wydaniu książkowym 350000 egz., broszurowym 950000 egz.), przemówienia przywódców partyjnych i państwowych. W zakres tych wydawnictw wchodzi również literatura na potrzeby masowych akcji politycznych (np. wybory do Sejmu i rad narodowych) oraz masowego szkolenia i samokształcenia ideologicznego i politycznego. Masowe wydawnictwa społeczno-polityczne to książki łatwo dostępne, tanie, wydawane szybko, często w trybie tzw. błyskawicy, natychmiast dostarczane czytelnikowi, nie--kiedy w sposób zorganizowany. Zasięg ich pojęcia rozszerza się w miarę podnoszenia się poziomu wykształcenia ogólnego i politycznego społeczeństwa. Masowego charakteru nabiera szereg publikacji publicystycznych i popularnonaukowych (np. książki Z. Załuskiego), powstają specjalne serie wydawnicze o charakterze masowym (np. Biblioteka Wychowania Obywatelskiego czy Problemy, Polemiki, Dyskusje). Głównymi wydawnictwami najmującymi się publikowaniem masowej literatury spo-
łeczno-politycznej są: *Spóldzielnia Wydawnicza "Książka i Wiedza", *Państwowe Wydawnictwo Popularnonaukowe "Wiedza Powszechna", *Państwowe Wydawnictwo "Iskry", *Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, * Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, *Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne.
WSPÓŁPRACA BIBLIOTEK jako współdziałanie dwu lub więcej książnic celem osiągnięcia określonych rezultatów stanowi jeden z charakterystycznych rysów współczesnego *bibliotekarstwa. Rozwój W.b. jest spowodowany olbrzymim wzrostem światowej produkcji wydawniczej i rosnącym zapotrzebowaniem na usługi biblioteczne. Żadna, największa nawet bibl. nie jest dziś w stanie sprostać wszystkim zadaniom w zakresie gromadzenia, opracowania, ujawnienia treści, udostępniania zbiorów. Można natomiast wiele z tych zadań wykonać w ramach W.b. Koncepcja W.b. dojrzała w ciągu XIX w., lecz zalążków niektórych jej form można doszukiwać się już wcześniej. Głębsze zrozumienie, rozwój i rozpowszechnienie W.b. przypadły dopiero na w. XX. Ogólnym celem W.b. jest wzbogacenie zasobów bibl., ulepszenie pracy, zwiększenie efektywności działania na wszystkich polach przez uniknięcie zbędnego dublowania i niepotrzebnego krzyżowania się poczynań, a w konsekwencji utworzenie harmonijnie funkcjonującego systemu bibl., zdolnego do optymalnego zaspokojenia potrzeb użytkowników. Zależnie od przedmiotu uzgodnionej działalności W.b. przybiera różne formy. Może ona objąć: Zgromadzenie zbiorów (np. wymiana wydawnictw, specjalizacja bibl. itp.); ich *magazynowanie (np. *b. składowe); *opracowanie (np. kooperatywne *katalogowanie); sporządzanie *bibliogr. (np. współpraca przy International catalogue oj scientific literaturę, 1902-1919); tworzenie *katalogów centralnych (np. centralny katalog starych druków bibl. poi. w *Biblio-tece Narodowej w Warszawie lub bibl. amerykańskich w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie); wymianę ^informacji (np. Wykaz tematyczny ważniejszych zestawień bibliogr. wykonanych przez bibl. i instytuty naukowe, wyd. przez Bibliotekę Narodową); wypożyczanie międzybiblioteczne (prowadzone dawniej sporadycznie drogą dyplomatyczną) itp. W.b. może być prowadzona w skali lokalnej, regionalnej, krajowej lub międzynarodowej. Zależnie od charakteru i celu kooperacji ilość bibl. biorących w niej udział waha się zwykle w granicach od kilku do kilkudziesięciu. Realizacja planów W.b. wymaga istnienia organu koordynującego oraz zapewnienia środków finansowych, personalnych, prawnych itp. W praktyce W.b. może napotykać szereg trudności (brak koordynacji życia naukowego, zależność bibl. od różnych władz, momenty prestiżowe, nierównomierność ponoszonych ciężarów i osiąganych korzyści itp.). Plany W.b. wymagają okresowego
2515
2516
WSZECHZWIĄZKOWA IZBA KSIĄŻKI
badania ich racjonalności, ekonojniczności i efektywności. Rozwój W.b. kształtuje się odmiennie w różnych dziedzinach i w różnych krajach. Wysokiemu poziomowi bibliotekarstwa towarzyszy z reguły daleko posunięta W.b. Jej dalszy rozwój związany jest z pogłębiającą się specjalizacją bibl. i opracowaniem jak najbardziej racjonalnych i ekonomicznych metod współpracy.
Współpraca bibl. 1960. B. Świderski: Współpraca bibl. w zakresie gromadzenia zbiorów. 1964. Library cooperation. 1966.
WSTAWIANIE (w introligatorstwie) zob. ZAWIESZANIE.
WSTĘGA PAPIERU, postać papieru wyrabianego na maszynie papierniczej. W procesie wykończania W.p. może być pocięta na arkusze lub węższe pasma.
WSTĘP (przedmowa), napisany przez autora lub przez znawcę omawianego w książce tematu tekst, wprowadzający czytelnika, nieraz w sposób krytyczny, w treść książki oraz podający okoliczności jej powstania i zakres zadań. Umieszczany bywa na początku książki, przed *słowem wstępnym. Składa się go zazwyczaj inną niż całość książki czcionką, np. kursywą.
W. edytorski (filologiczny) jako nieodzowny składnik wyposażenia naukowego każdego wydania krytycznego, naukowego i popularnonaukowego (*Edytorstwo naukowe) zawiera: niezbędne informacje o źródle edycji (autograf, rękopiśmienna kopia czy wydanie), bibliograficzne zestawienie i bibliograficzny opis ^przekazów rękopiśmiennych (w wypadku istnienia kilku *autografów lub kopii oprócz ich opisu wykazanie różnic między nimi, ewentualnie ustalenie kolejności ich powstawania, wybór przekazu jako podstawy druku) oraz dotychczasowych wydań tekstu (gdy podstawą edycji jest druk opis konkretnego egzemplarza-podstawy wydania, bibliograficzny opis innych wydań); informację biograficzną o pisarzu (jeśli jest znany), pozwalającą na dokładniejsze określenie okoliczności i ewentualnej daty powstania utworu, wyjaśnienie zawartych w utworze realiów etc.; w wypadku gdy autor jest nieznany, argumentację historyczno-literacką w oparciu o analizę porównawczą fragmentów tekstowych z podobnie brzmiącymi tekstami utworów innych, wiadomego autorstwa, analizę filologiczną i językową utworu w celu wysnucia hipotezy o autorstwie lub tylko środowisku, z którego autor pochodzi; określenie indywidualnych cech i charakterystykę języka utworu; krytyczny przegląd dotychczasowej literatury naukowej dotyczącej publikowanego tekstu; wyczerpujące uwagi o metodach dokumentacji zastosowanych w edycji: uzasadnienie i objaśnienie sposobu notowania w aparacie krytycznym wszystkich wprowadzonych *emendacji i *koniektur do tekstu; informację o cha-
2517
EWoK 81
rakterystycznych cechach pisowni tekstu-podstawy wydania (kanonicznego) i wyjaśnienie zasad zastosowanych do jego przedruku (^transkrypcja, transliteracja, zasięg modernizacji pisowni), określenie typu i zasięgu komentarza; omówienie znaków specjalnych i symboli edytorskich, używanych zarówno w samym tekście, jak i w aparacie krytycznym i objaśnieniach, oraz wykaz stosowanych skrótów wyrazowych i bibliograficznych.
W. monograficzny, w edycjach z zakresu literatury pięknej zwany także historycznoliterackim, jest składnikiem wyposażenia naukowego edycji popularnonaukowych, przeznaczonych najczęściej dla młodzieży szkół wyższych i dla czytelników o średnim wykształceniu. W.m. ukazuje problematykę utworu i daje wprowadzenie do dalszych samodzielnych badań, wniosków i konkluzji. Autor W.m. omawia (w zależności od potrzeb, które nasuwa sam tekst) w różnym zakresie i wyborze: zagadnienia pochodzenia dzieła (czy wielu dzieł w edycjach zbiorowych), jego autorstwa, genezy wynikającej ze stosunków społecznych, politycznych, literackich, a także z osobistych przeżyć autora, które złożyły się na powstanie i znalazły odbicie w dziele; sprawę literackich powiązań i wpływów; zagadnienie języka i charakterystycznych cech stylu; podaje stan badań nad problematyką zawartą w dziele i nad samym dziełem; ukazuje recepcję dzieła przez współczesnych i późniejszych czytelników i badaczy (w formie wyczerpującego omówienia bądź w postaci bibliograficznego zestawienia tytułów prac). Częścią składową W.m., zwykle go zamykającą, jest W. edytorski, który w wydawnictwach tego typu otrzymuje postać uproszczonej noty edytorskiej, zawierającej niezbędne informacje o podstawie edycji, o wprowadzonych do tekstu poprawkach (i ich źródle), o sposobach przekazania samego tekstu (wyszczególnienie cech języka i pisowni przekazu, które edycja zachowuje), o rozmiarach i sposobie opracowania komentarza, o zastosowanych w edycji znakach specjalnych, symbolach i skrótach.
Zob. też Słowo wstępne.
WSZECHZWIĄZKOWA IZBA KSIĄŻKI
(Wsiesojuznaja Kniżnaja Pałata), ośrodek prac bibliograficznych w ZSRR. Powołana dekretem w 1920, nosiła nazwę Rosyjskiej Centralnej Izby Książki, a w 1. 1926-1935 Państwowej Centralnej Izby Książki RSFRR. Do ważniejszych zadań W.I.K. należy: gromadzenie *egzemplarza obowiązkowego z terenu ZSRR i przekazywanie go wybranym bibl.; rejestracja bibliograficzna bieżącego piśmiennictwa ZSRR i wydawanie bibliografii narodowych (państwowych) oraz bieżącej bibliografii; prowdzenie statystyki wydawnictw i publikowanie (od 1936) danych w roczniku "Pieczat' SSSR w... godu"; przechowywanie egzemplarza archiwalnego
2518
WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE
wszystkich wydawnictw opublikowanych w ZSRR; wydawanie na użytek biblioteki centralnie drukowanych *kart katalogowych; udzielanie pomocy nauko wo--metodycznej i kierowanie działalnością izb książki poszczególnych republik; prowadzenie prac w zakresie teorii, historii i metodyki bibliogr. oraz publikowanie rozpraw teoretycznych, pomocy metodycznych i in. wydawnictw, np. słowników księgoznawczych (*Księgo-znawstwo Słowniki), schematów klasyfikacyjnych (*Klasyfikacja) itp. Organem W.I.K. jest "Sowietskaja Bibliografija" (1933-1941, wznowiona w 1947).
Sorok let sowietskoj gosud. bibliogr. 1920-1960. 1960. A.N. Diejew: Izdatiehkaja diejatielnost' Wsiesojuznoj Kniżnoj Palaty. "Kniga". Sb. 6. 1962.
WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE, formuła wskazująca, że dane dzieło, utwór, materiał tekstowy lub reprodukcja typu ilustracyjnego jest przedmiotem *prawa autorskiego i że dalsze ich wydawnicze wykorzystanie wymaga zgody dysponującego tymi prawami (osoby lub wydawnictwa, wydawcy). Formuła ta ma szczególne zastosowanie przy materiałach typu prasowego, z reguły nie będących przedmiotem prawa autorskiego, w konkretnych zaś przypadkach obejmuje również fragmenty utworu oraz zabezpiecza przed wszelkimi przeróbkami i adaptacjami filmowymi, radiowymi i telewizyjnymi bez zgody właściciela praw autorskich. W odniesieniu do terenu Stanów Zjednoczonych funkcję tę spełnia *Copyright.
Zob. też All bights reserved, Konwencja Berneńska, Universal Copyright Convention.
WUJKASEN zob. PREJS Julian Walenty.
WULGATA: 1. Obecnie używany tekst *Biblii łac, zwanej W. od XIII w. 2. Oboczna nazwa *digestów części *Corpus iuris civilis.
WYBIĆ WIERSZ (dorobić, naciągnąć wiersz), w drukarstwie znaczy uzyskać dodatkowy *wiersz. Zdarza się w czasie *łarnania, że jest za mało wierszy na to, by wypełnić *kolumnę, a z następnej nie można przenieść żądanego wiersza, gdyż na to nie pozwalają zasady dobrego łamania; zachodzi wówczas konieczność W.w. Uzyskuje się to przez dopisanie odpowiedniego tekstu lub przez zwiększenie odstępów między wyrazami w kilku poprzednich wierszach, w wyniku czego końcówka ostatniego wiersza przechodzi do nowego, dodatkowo zrobionego, tzw. wiersza wychodniego.
Zob. też Zgubić wiersz.
WYBRZEŻE KOŚCI SŁONIOWEJ zob. AFRYKA. Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
WYCINKA, rodzaj podkładki *klisz półtonowych (siatkowych). *Podkładanie form ilustracyjnych (przede wszystkim z kliszami półtonowymi) różni się od podkładania form tekstowych tym, że przy ilustracjach zasadniczą rolę gra rozłożenie nacisku (tłoczenia) odpowiednio do jasnych, średnich i ciemnych partii obrazu. Przy druku kliszy siatkowej elementy odpowiadające ciemnym partiom obrazu powinny otrzymać tłoczenie silniejsze niż partie jasne, gdzie miejsca jasne między punktami są większe. Oprócz tego, jeżeli forma zawiera klisze siatkowe i tekst, to na klisze w czasie druku musi być wywierany większy nacisk. Podkładanie form ilustracyjnych składa się z wykonania tzw. podkładki wyrównawczej i W. dla rozłożenia siły nacisku na kliszę zależni od tonów obrazu. Najpierw występuje wyrównywanie kliszy, tzn. doprowadzenie w każdej części wysokości nabitej na deskę, naklejonej na podlew ołowiany lub ustawionej na podstawkach, kliszy do wysokości czcionki. Niższe miejsce kliszy podwyższa się przez podklejanie jej od spodu papierem lub kartonem. Podklejone klisze bada się za pomocą specjalnego czujnika, który wykazuje, czy ich wysokość jest właściwie i wszędzie wyrównana. Aby zrobić W., należy wykonać z kliszy cztery *odbitki. Po starannym rozpatrzeniu charakteru obrazu tworzy się trzy stopnie tonów. W tym celu z pierwszej odbitki wycina się najjaśniejsze miejsca, z drugiej te same elementy i szare partie obrazu. Z trzeciej odbitki wycina się wszystkie jasne, szare i ciemnoszare elementy, na czwartą natomiast odbitkę nakleja się, dokładnie pasując, pierwszą odbitkę (z wyciętymi najjaśniejszymi partiami obrazu), na nią drugą, a na drugą trzecią. W wyniku tego otrzymuje się relief mający największą grubość w miejscach odpowiadających ciemnym partiom obrazu, ze stopniowym zmniejszaniem się jej w częściach jaśniejszych. Po naklejeniu W. na *obciąg uzyskuje się rozmaity stopień tłoczenia; największy nacisk wywierany będzie w najciemniejszych partiach obrazu, co jest konieczne dla uzyskania odbitki o właściwym nasyceniu. Wykonanie W. wymaga od *maszynisty drukarskiego dużej umiejętności i poczucia wartości tonów w obrazie. W ostatnich czasach w przemyśle poligraficznym coraz częściej stosuje się podkładki mechaniczne kredowe lub proszkowe.
Zob. też Pod kład ante.
WYCZÓŁKOWSKI Leon (1852-1936), artysta malarz, grafik, profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Studiował w Szkole Rysunkowej Wojciecha *Gersona w Warszawie, w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium i w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. Uprawiał najpierw malarstwo sztalugowe, w 1902 zaczął interesować się *grafiką, początkowo* akwatintą, f luororytem, f luorotintą, wreszcie
2519
2520
WYDANIE
*litografią w różnych odmianach, jak litografia kredką, tuszem, litotinta, *kamienioryt, oraz techniką prószoną. W 1904 powstała pierwsza teka graficzna z czterema litografiami: "Portret Chełmońskiego", "Kościół Mariacki", "Chrystus wawelski" i "Orka na Ukrainie". Druga teka graficzna zawierała osiem krajobrazów w akwatincie. W 1907 powstała "Teka litewska" z 25 litografiami i algrafiami, w 1909 "Teka gdańska" z 20 litografiami, w 1910 "Teka huculska" z 28 litografiami, w 1912 "Teka ukraińska" z 19 rycinami lito- i algraficznymi. W 1912 powstało 18 jedno- i wielobarwnych litografii teki "Wawel", w 1915 Warszawskie Tow. Artystyczne wydało tekę W. "Kraków", zawierającą 11 litografii wykonanych kredką litograficzną lub piórkiem. Z tego okresu pochodzi siedem litografii wielobarwnych Starej Warszawy. W1916 powstała teka "Wspomnienia z Legionowa" z 19 litografiami, w czym trzy ryciny w litotincie. "Teka lubelska" z 1919 zawiera 17 litografii, w tym 8 wielobarwnych. W 1921 W. zaczął uprawiać kamienioryt. Techniką tą posługiwał się często w rycinach teki "Wrażenia z Białowieży", w pięciu litografiach teki "Gościeradz" oraz w licznych luźnych rycinach, jak "Dęby rogalińskie", "Stary suchar", "Okiść" i in. Ważna dla twórczości W. j est "Teka jubileuszowa kościoła Panny Marii" w Krakowie z 1926/1927 z ośmioma litografiami jedno- i wielobarwnymi- W Poznaniu wykonał W. osiem litografii "Wrażenia z Pomorza", stosując tu technikę przedruku. Przedrukiem nanoszonym na kamień litograficzny z rysunku wykonanego na papierze japońskim wykonał W. także kilka litografii z sadu i lasu w Gościeradzu. Największa ilość prac W. znajduje się w Muzeum Miejskim w Bydgoszczy.
LXV., Księga pamiątkowa wyi. w 80 rocznicę urodzin. 1932. D. Muszanka: Litografia LXV. 1958. K. Czarnooka: Półtora wieku graf iki poi 1962.
WYDANIE (edycja), zespół egzemplarzy druku odbitych z tego samego *składu drukarskiego w jednorazowym lub kilkakrotnym ^nakładzie. W. albumowe, najczęściej luksusowe, bogato ilustrowane, o specjalnym, często dużym formacie; W. aprobowane, zatwierdzone przez władze, przeznaczone dla określonego kręgu czytelników lub dla określonego celu; W. artystyczne, posiadające artystyczny układ graficzny, zawierające liczne reprodukcje dzieł sztuki itp.; W. autentyczne (oryginalne, pierwszej ręki, editio authentica), W. opublikowane w takiej postaci, jaką mu nadał autor; W. autoryzowane, druk (dzieło oryginalne, *tłumaczenie, *adaptacja), którego forma zewnętrzna i wewnętrzna została zatwierdzona przez autora (autoryzacja); W. bezprawne, W. zrealizowane bez zezwolenia właściciela *praw autorskich (*Przedruk); W. bibliofilskie, książka wydana na
dobrym gatunku papieru, w bezbłędnym, zwykle ręcznym składzie drukarskim, o starannie dobranym, harmonijnym układzie elementów typograficznych, wyposażona w ilustracje i zdobniki sporządzone szlachetną techniką graficzną (drzeworyt, miedzioryt itp.), zaopatrzona w gustowną, artystycznie wykonaną oprawę. Ukazuje się najczęściej w małej ilości z reguły numerowanych egzemplarzy, przeznaczonych dla członków tow. bibliofilskich, uczestników zjazdów itp. Odmianą W.b. jest W. luksusowe; W. dla młodzieży, tekst przystosowany do poziomu młodzieży; W. faksymilowane, odtwarzające wiernie wygląd pierwowzoru, tj. W. oryginalnego, sporządzone sposobem mechanicznym lub chemicznym; W. ilustrowane, opatrzone ilustracjami w tekście lub poza nim (np. *Gogol, *Krasicki, *Lermontow, *Mickie-wicz, ^Niemcewicz, *Owidiusz, *Puszkin, *Sienkie-wicz, *Tołstoj, *Wolter); W. jedyne, dzieło wydane jeden raz, nie posiadające wydań następnych; W. jubileuszowe, sporządzone z okazji jubileuszu osoby, instytucji, miejscowości itp.; W. kieszonkowe, książka o małym formacie; W. kompletne, pełne wydanie wszystkich dzieł danego autora; W. krytyczne, zaopatrzone w *apa-rat naukowo-krytyczny, z ustalonym tekstem podającym również jego odmiany; W. luksusowe charakteryzuje się m. in. tym, że odbite jest na specjalnym materiale (luksusowy papier, pergamin, jedwab itp.) ładną i czystą czcionką, z uwzględnieniem szerokich marginesów, z dodatkowymi planszami itp.; W. masowe, przeznaczone dla szerokiego kręgu czytelników, w dużym (przekraczającym 50000 egz.) *nakładzie, opatrzone przystępnie napisanym *wstę-pem i *przypisami; W. miniaturowe, druk wydany w bardzo małym formacie (wysokość poniżej 5 cm), często przedmiot kolekcjonerstwa bibliofilów; W. najnowsze (ostatnie), druk noszący najświeższą datę wydania; W. nieautoryzowane (nieautentyczne, editio spuria), sporządzone bez udziału autora dzieła; W. nieukończone, W., które nie obejmuje całości dzieła lub po którymi tomie, zeszycie, numerze przestaje wychodzić; W. niezmienione, tekst wydany bez zmian w stosunku do poprzedniego W.; W. nowe (dalsze, wznowione, reedycja), wznowienie W. poprzedniego; W. ostateczne (editio definitiva), najlepsze i najkompletniejsze, dokonane jeszcze za życia autora; W. pierwsze (*pierwodruk, *editio princeps), pierwsze W. książkowe dzieła; W. poprawione, W., w którym dokonano poprawek i uzupełnień w stosunku do W. poprzedniego; W. popularne, dzieło, którego tekst zestal dostosowany do poziomu i potrzeb szerokiej rzeszy czytelników; W. pośmiertne (editio posthuma), dzieło wydane po śmierci autora, niekiedy na podstawie spuścizny rękopiśmiennej; W. prywatne, dzieło, którego nakładcą jest zazwyczaj nie instytucja, lecz autor
2521
2522
WYDAWANIE
lub inna osoba prywatna, i przeznaczone do kolportażu prywatnego, poza siecią księgarską; W. przerobione, W. kolejne, w którym wprowadzono zmiany w stosunku do poprzedniego; W. stereotypowe, nowe wydanie dzieła dokonane nie z nowego składu, lecz ze *stereotypu poprzedniego wydania; W. szkolne, przystosowane do użytku młodzieży szkolnej, z odpowiednimi przypisami i objaśnieniami; W. tanie, przeznaczone do masowej rozprzedaży po niskiej cenie, najczęściej w dużym nakładzie; W. tytułowe, dzieło wydane z dawnego składu drukarskiego z nową kartą tytułową lub zaopatrzenie dawniej wydanej książki w nową kartę tytułową; W. wyczerpane (rozprzedane), określenie stosowane w ^księgarstwie przy informacji o książce, której na skutek wyprzedania całego nakładu nie ma już u wydawcy, w hurtowni i w księgarniach; W. zupełne (pełne), wydanie dzieł wszystkich jednego autora.
Zob. też Editio, Edition contrefaite, Edition en
REGAED.
S. Lam: Książka wytworna. 1922. B. Lenart: Piękna książka jako zespół czynników materialnych. 1928.
WYDAWANIE, przygotowanie dzieł w wydawnictwie (*Wydawnictwo instytucja) i ich publikowanie.
WYDAWCA zob. WYDAWNICTWO INSTYTUCJA.
WYDAWNICTWA ARTYSTYCZNE I FILMOWE, Warszawa, powstały w 1959. Wydają książki i czasop. z dziedziny sztuki i jej historii, filmu, teatru i fotografii. W zakresie filmu W.A. i F. kontynuują działalność Filmowej Agencji Wydawniczej (utworzonej w 1951), a w 1962 objęły jako redakcję samodzielną *Oficynę Wydawniczą "Auriga", A |") wzbogacając swoje publikacje albumowe V/\ / o dorobek i program tego zasłużonego 7 \\ warsztatu edytorskiego. Od 1962 wydają również reprodukcje barwne. W dziedzinie sztuki i jej historii W.A. iF. kontynuują pomnikowe dzieło podjęte w 1952 przez Instytut Sztuki PAN Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Wydają także eseje i rozprawy o sztuce autorów poi., zarówno klasyków poi. historii sztuki, jak i najwybitniejszych uczonych współczesnych. Dużym osiągnięciem edytorskim jest album Polska ilustracja książkowa, przedstawiający twórczość poi. grafików, oraz wznowienie dzieła J. Kłaczki Wieczory florenckie. Juliusz II (z reprodukcjami sztychów z epoki). W ramach samodzielnej redakcji "Auriga" kontynuowane są serie Mistrzowie i Dzieła, Wśród Swoich i Obcych oraz Klejnoty Sztuki Polskiej. Systematycznie
wzbogacany jest również katalog barwnych reprodukcji dzieł najwybitniejszych malarzy poi. W dziedzinie teatru W.A.iF. publikują prace poświęcone dramaturgii i teorii teatru, eseje i krytyki teatralne, opracowania monograficzne (w szczególności o teatrze w Polsce współczesnej), wypowiedzi i pamiętniki wybitnych ludzi teatru oraz periodyk "Almanach Sceny Polskiej" (od 1960, zawiera m. in. pełną dokumentację premier wszystkich teatrów w Polsce w okresie danego sezonu teatralnego) i serię Teorie Współczesnego Teatru (od 1964). Serię poi. krytyki teatralnej zapoczątkowały zebrane wypowiedzi S. Jaracza i K. Frycza o teatrze, w osobnych bibliofilskich wydaniach, jak również zbiory recenzji teatralnych. Teoria i historia filmu reprezentowane są dziełami najwybitniejszych autorów; publikowane są też systematycznie historie poszczególnych kinematografii narodowych, monografie szkół i kierunków ide-owo-artystycznych filmu współczesnego. W 1966 zapoczątkowano popularną bibliotekę X Muza (sylwetki najwybitniejszych twórców filmowych, przede wszystkim poi.). Szerokiej popularyzacji filmu służą wydawane okresowo albumy aktorskie. W dziale fotografii W.A.i F. publikują od 1960 rocznik "Almanach Fotografiki", zawierający reprodukcje najcenniejszych fotogramów roku wybranych przez Polski Związek Artystów Fotografików, oraz popularną serię Biblioteka Fotoajnatora. W.A.i F. wydają niemal wszystkie czasop. artystyczne ("Twórczość", "Biuletyn Historii Sztuki", "Polska Sztuka Ludowa", "Przegląd Artystyczny", "Dialog", "Pamiętnik Teatralny", "Teatr", "Teatr Lalek", "Film", "Kino", "Kinotechnik", "Muzyka", "Ruch Muzyczny"). Działa tu także jako samodzielna redakcja niewielkie wydawnictwo nut muzyki rozrywkowej "Synkopa". W 1970 W.A. i F. wydały 42 książki w nakładzie 447000 egz. oraz 181 czasop. w nakł. 8574000 egz.
WYDAWNICTWA GEOLOGICZNE, Warszawa, powołane do życia przez Radę Ministrów w 1953, wydają publikacje tekstowe i kartograficzne. Publikacje własne: miesięcznik "Przegląd geologiczny" (od 1953) oraz podręczniki i pomoce akademickie, podręczniki dla techników i szkół zasadniczych, literatura zawodowa i popularnonaukowa. Jako publikacje zlecone W.G. wydają dwa kwartalniki: "Kwartalnik Geologiczny" (od 1957 zlecany przez Instytut Geologiczny) i "Technika Poszukiwań" (od 1962 zlecany przez Ośrodek Badawczy Techniki Geologicznej) oraz książki naukowo-badawcze i na-ukowo-informacyjne Instytutu Geologicznego (m.in. Biuletyny, Prace, Prace specjalne, Bibliografia geologiczna Polski, wielotomowa Budowa geologiczna Polski), Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (Archiwum Mine-
2523
2524
WYDAWNICTWA NAUKOWO-TECHNICZNE
ralogiczne, Studia Geologica Polonica, Prace Muzeum Ziemi, Geologia Sudetica), Polskiej Akademii Nauk Oddział w Krakowie (Prace Geologiczne, Prace Mineralogiczne,), Państwowej Rady Górnictwa (Materiały z Prac Rady) i innych zleceniodawców. Mapy i atlasy geologiczne W.G. wydają głównie na zlecenie Instytutu Geologicznego. W.G. dysponują własnym zakładem poligraficznym (offset), specjalizującym się głównie w drukowaniu map. Do końca 1970 W.G. wydały ogółem ok. 980 biążek o łącznym nakładzie ok. 1 200 000 egz.
WYDAWNICTWA INFORMACYJNE (ang. refe-rence books), wydawnictwa zwarte lub ciągłe zawierające wiadomości z różnych dziedzin nauki i życia, w układzie umożliwiającym szybkie dotarcie do poszukiwanej informacji. Do W.i. należą *bibliografie, *encyklopedie, słowniki, wykazy osobowe, wykazy instytucji, spisy wykładów, poradniki/ przewodniki turystyczne, kalendarze, katalogi muzeów i wystaw, księgi adresowe, spisy telefonów, rozkłady jazdy itp. Zasady układu haseł w W.i. (wykazy osobowe, instytucyj) podaje norma PN-59/N-01165 Układ alfabetyczny informatorów. Wykaz W.i. znajduje się m. in. w ^bibliografiach bibliografij i W.i., np. L.N. Malcles, Les sources du travail bibliographique (t. 1-3, Geneve 1950--1958), CM. Winchell, Guide to reference books (wyd. 7, Chicago 1951; Suplementy 1-3, 1954-1960), Guide to reference materiał (London 1959, Suplement 1963).
Zob. też Księgozbiór podręczny.
H. Zasadowa: Wyd. informacyjne. "Aktualne Probl. Inf. i Dok." 1963 nr 6.
WYDAWNICTWA KOMUNIKACJI I ŁĄCZNOŚCI, Warszawa, utworzone przez Min. Komunikacji w 1949 pod nazwą Wydawnictwa Komunikacyjnego. Od 1951 podlegały Centralnemu '' żWtit Urzędowi Wydawnictw Prze-
mysłu Graficznego i Księgarstwa i przejęły (do 1957) Wydawnictwo Morskie w Gdańsku, przeniesione następnie do Gdyni. Obecna nazwa od 1961. W.K. i Ł. wydają książki, poradniki i podręczniki z zakresu transportu kolejo- wego, samochodowego, lotniczego, z zakresu dróg, mostów i łączności oraz czasopisma. Z dziedziny kolejnictwa najcenniejszymi pozycjami są: encyklopedie (kolejnictwa, 1964, i dróg kołowych, 1965), sześciojęzyczny Międzynarodowy słownik kołejowy oraz (wydane również w j. ang.) Kołeje linowe napowietrzne Z. Schneigerta. W dziale motoryzacji ukazały się: kilkakrotnie wznawiana encyklopedia Samochody od A-Z, w 150000 egz., rocznik Informator samochodówo-motocyklowy, popularne podręczniki w łącznym nakładzie ponad 1000000 egz. rocznie. W dziale
drogowym opracowywane są książki z zakresu budowy, utrzymania i eksploatacji dróg i mostów, materiałoznawstwa, maszyn drogowych oraz organizacji i bezpieczeństwa pracy. W dziale łączności wychodzą poradniki z zakresu aparatów radiowych i telewizyjnych (nakłady 100000 150000 egz. rocznie). We wszystkich działach W.K.i Ł. wydają podręczniki dla szkolnictwa zawodowego, szczególnie dla techników. Poza tym na zlecenie władz i instytucji naukowych (m. in. Państwowego Instytutu Hydro-Mete-orologicznego) W.K.i Ł. publikują prace naukowe, instrukcje, katalogi, plakaty, cenniki, rozkłady jazdy, książki telefoniczne i adresowe. W.K.i Ł. wydają także czasop. z dziedziny kolejnictwa (6 czasop.), motoryzacji (5), transportu (1), morskiej (1), łączności (3), meteorologii (1). Największe nakłady osiągają: tygodnik kolejowy "Sygnały", "Motor", "Skrzydlata Polska", "Morze", "Radioamator i krótkofalowiec". W 1970 W.K. iŁ. wydały 246 biążek w nakładzie 3568000 egz. oraz 18 czasop. w łącznym nakł. 17601000 egz.
Wyd. Komunikacyjne 1949-1959. 1959.
WYDAWNICTWA NAUKOWO-TECHNICZNE, Warszawa, powołane z inicjatywy Naczelnej Organizacji Technicznej (NOT) w 1949 pod nazwą Państwowe Wydawnictwa Techniczne. Zadaniem przedsiębiorstwa było scentralizowanie działalności wydawniczej w zakresie techniki, rozproszonej do tego czasu w licznych komórkach (m. in. Instytut Wydawniczy Stów. Inż. Mech. Polskich, Sekcja Wydawnicza Min. Przemysłu i Handlu, Komisja Wydawnicza Min. Górnictwa i Hutnictwa). Nazwa W.N.-T. od 1961. Do 1954 W.N.-T. wydawały książki techniczne z wszystkich dziedzin gospodarki z wyjątkiem komunikacji. Od 1954 niektóre specjalistyczne redakcje zostały wyodrębnione i przekształcone w oddzielne wydawnictwa: Wydawnictwo Górniczo-Hutnicze (w 1963 połączone z *Wydawm'ctwem "Śląsk"), "Budownictwo i Architektura" (w 1957 po połączeniu z Wydawnictwem "Sztuka" jako *Wydawnictwo "Arkady") oraz ^Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego. W.N.-T. pozostaje jednak nadal największym wydawnictwem z zakresu techniki i wydaje książki przeznaczone dla czytelników z różnym przygotowaniem zawodowym poczynając od książek dla niewykwalifikowanych robotników aż do dzieł naukowych dla wąskiego kręgu czytelników, z nast. dziedzin: budowa i konstrukcja maszyn, energetyka, elektrotechnika i elektroenergetyka, chemia i technologia chemiczna, elektronika, łączność, automatyka, matematyka, fizyka. W.N.-T. wydaje również, we własnym zakresie i we współpracy z wydawcami zagranicznymi, dzieła autorów poi. w przekładzie na języki obce. W pierwszych latach działalncść
2525
2526
WYDA WMCTWA NORMALIZACYJNE
W.N.-T. cechowała dążność do jak najszybszego wypełnienia luk tematycznych, dostarczenia podstawowej informacji technicznej dla nowych kadr wchodzących do pracy w przemyśle. Powstały liczne książki autorów poi. i obcych oraz serie wydawnicze charakterystyczne dla tego okresu, biblioteki dla różnych zawodów, biblioteki bardziej ogólne, ale też obliczone na czytelnika o małym przygotowaniu fachowym (ochrona pracy, racjonalizacja) i seria Btdę FachowcemŚnajszerzej rozpowszechniona, tania, ilustrowana, przeznaczona dla robotników rozpoczynających pracę w przemyśle bez przeszkolenia zawodowego. Ten typ wydawnictw, niezbędny i pożyteczny w okresie szybkiego uprzemysławiania w warunkach powojennych, stopniowo ustąpił miejsca nowemu rodzajowi wydawnictw, zakładających zawodowe wykształcenie robotnika, studia średnie i wyższe majstra, technika, personelu kierowniczego. Seria poradników dla inżynierów i techników różnych specjalności przekroczyła w 1965 r. 35 ryt., wielokrotnie wznawianych. Na oddzielną wzmiankę zasługuje pięciotomowy (wydany w siedemnastu woluminach) Poradnik techniczny Mechanik, praca zbiorowa setek autorów. Każdy wolumen stanowi oddzielną całość; wydawany i wznawiany w 1. 1950-1960 w różnych nakładach, był często jedyną pomocą dla biur projektowych, przemysłu i studentów. Jednym z zadań programowych W.N.-T. stało się wydawanie książek relacjonujących najnowsze osiągnięcia nauki i techniki, służące raczej doskonaleniu w zawodzie aniżeli opanowaniu umiejętności elementarnych. Po 1956 powstały serie wydawnicze odpowiadające nowym zadaniom: Nowa Technika (do 1970 90 tomów), Inżynieria Chemiczna (od 1957), Tworzywa Sztuczne (od 1957), Układy Tranzystorowe (od 1959), Elektronika (od 1958), Biblioteka Montera-Elektryka (od 1955), Biblioteka Organizatora Produkcji (od 1960), Automatyka (od 1965), Problemy i Metody Techniki (1963), Przetwarzanie Informacji i Maszyny Matematyczne (1969). Dla robotników wykwalifikowanych i mistrzów ukazuje się seria poradników (do 1970 21 tomów), np. Mały Poradnik Mechanika, który w 9 wydaniach osiągnął nakład prawie 300 000 egz. Dział podręczników dla średnich szkół technicznych został przekazany w 1962 do *Państwo-wych Wydawnictw Szkolnictwa Zawodowego, natomiast W.N.-T. publikują podręczniki dla szkół wyższych, zwłaszcza, z przedmiotów podstawowych dla kierunków: elektronika, elektryczność, budowa maszyn. Odrębny dział W.N.-T., zorganizowany w 1952 i nie mający tradycji w poi. ruchu wydawniczym, stanowią słowniki: dwujęzyczne ogólnotechniczne i branżowe (do 1970 9 słowników ros.-pol., 10 ang.-pol., 6 niem.-pol.), branżowe wielojęzyczne (do 1970 21). Znaczna część tych słowników znalazła szerokie możli-
wości eksportu. Zapowiedzią nowych zainteresowań W.N.-T. w tym zakresie jest wydany w nakładzie 100000 egz. w Bibliotece Powszechnej pierwszy w Polsce Ilustrowany słownik techniczny dla wszystkich. W 1967 ukazał się Encyklopedyczny słownik techniczny, w 1965 pierwszy tom (Chemia) Encyklopedii techniki (5 tomów do 1970). Od 1961 W.N.-T., we własnym zakresie lub we współpracy z wydawcami zagranicznymi, wydają rocznie 3-5 książek autorów poi. w językach obcych, głównie w j. ang. W 1970 W.N.-T. wydały 185 tytułów w nakładzie 1212000 egz.
Wyd. Naukowo-Techn. Katalog 1949-1964* 1964.
WYDAWNICTWA NORMALIZACYJNE, Warszawa, powstały w 1956. Do zadań ich należy wydawanie i rozpowszechnianie Polskich Norm, tj. dokumentów techniczno-prawnych, zbiorów norm, katalogów norm, broszur, książek i czasop. o tematyce normalizacyjnej. . W 1970 W.N. wydały 13 książek w nakładzie 52000 egz. oraz 1369 tytułów Polskich norm i norm branżowych w nakl. ok. 4350000 egz.
L. Cichocki, H. Najberg: 10 lat dz!a\alnok> Wyd. N. "Normalizacja" 1966 nr 11.
WYDAWNICTWA OŚWIATOWE, Warszawa, działające w ramach Spółdzielni Inwalidów, Nauczycieli i Emerytów "Wspólna Sprawa", istnieją od 1956. Działalnością swą służą przede wszystkim szkole i nauczycielstwu. Głównym działem produkcji są graficzne pomoce naukowe (m. in. również dla przedszkoli) oraz książki metodyczne dla nauczycieli. W. O. publikują także dwa czasop. "Mozaika" i "Mała Mozaika" wydawane w j. ang., fr., niem. i ros., stanowiące pomoc dla uczących się tych języków. Ś Łączny nakład obu czasop. w 19701436700 egz.
WYDAWNICTWA SPOŁECZNO-POLITYCZ-NE zob. WSPÓŁCZESNE MASOWE WYDAWNICTWA SPOŁECZNO-POLITYCZNE.
WYDAWNICTWA TAJNE zob. TAJNE WYDAWNICTWA.
WYDAWNICTWA URZĘDOWE, publikacje wydawane w imieniu administracji państwowej zawierające przepisy normatywne lub informacje o charakterze pub-liczno-prawnym. Do W.u. nie należą tzw. wydawnictwa oficjalne (sprawozdania, statuty i regulaminy różnych instytucji i stowarzyszeń) ani wydawnictwa z tekstem urzędo-
2527
2528
WYDAWNICTWA ZWARTE RUCHU OPORU
wym, ale ze -wstępem czy komentarzami autora, działającego jako osoba prywatna. W.u. bywają zwarte lub ciągłe (^Wydawnictwo), mają najczęściej postać czasop. wychodzących nieregularnie jako tzw. dzienniki ustaw, monitory, dzienniki urzędowe. W niektórych krajach wydaje się oddzielnie *bibliografie bieżące W.u., np. "Government Pubłications Monthly List" (Anglia), "Monthly Catalog of United States Government Pubłications" (Stany Zjednoczone). W Polsce W.u. są rejestrowane w wyborze w ogólnej bieżącej *bibliografii narodowej, "Przewodniku Bibliograficznym". Od czasu zawarcia w 1886 międzynarodowej konwencji w Brukseli W.u. podlegają specjalnym przepisom o międzynarodowej wymianie druków urzędowych. W grudniu 1958 w Paryżu Generalna Konferencja *UNESCO uchwaliła w tej sprawie nową konwencję.
M. Czarnowska: W sprawie wydawnictw urzędowych. "Prz. Bibliot." 1955 z. 3/4. Ś Śtude des bibłiographies courantes des pubłications officielles nationales. Guide sommaire et inventaire. Unesco 1958.
WYDAWNICTWA ZWARTE RUCHU OPORU W L. 1939-45. Spośród krajów, w których ukazywały się wydawnictwa konspiracyjne antyhitlerowskiego ruchu oporu, tylko w trzech opublikowano dotąd bibliografie konspiracyjnych druków łącznie z czasop. i ulotkami. Najlepiej opracowana i najbardziej kompletna jest bibliografia wydawnictw duńskiego ruchu oporu, obejmująca 538 tyt. czasop. oraz 468 broszur i książek (w tym 5 poloników). Wydano również niekompletną bibliografię wydawnictw ruchu oporu (tylko komunistycznych) w Jugosławii oraz we Włoszech, obejmującą 2357 czasop. i 2623 ulotek i odezw (w tym kilkadziesiąt broszur), wydawanych na partyzanckich terenach północnej części kraju od 25 VII 1943 do 25IV 1945. Ponadto istnieją opracowane już, choć nie wydane dotąd kompletne bibliografie wydawnictw komunistycznych w Austrii (1938--1945) i Niemczech (1933-1945). W Polsce bibliografia zwartych druków konspiracyjnych wydanych w 1. 1939-1945 jest obecnie w druku. W odróżnieniu od innych krajów okupowanych wydawnictwa te miały zakres znacznie szerszy, nie ograniczając się tylko do literatury politycznej, wojskowej czy dywersyjno-sabotażo-wej. Tedurka ich produkcji była bardzo różna. Zależnie od sytuacji drukowano je lub powielano (powielacz, hektograf, ozalid, technika fotograficzna itp.), odbijano sposobem cynkograficznym, litograficznym, a nawet ksy-lograficznym, wreszcie rozpowszechniano jako maszynopisy. Ukazywały się zarówno w drukarniach i powielarniach tajnych, jak i jawnych, a nawet więziennych, skrupulatnie kontrolowanych przez Niemców, czy wreszcie partyzanckich. Najczęściej maskowały swą treść fikcyjnymi kartami tytułowymi, okładkami i obwolutami.
Autorzy ukrywali się pod pseudonimami i kryptonimami, często podawano nawet fikcyjne adresy wydawnicze i daty roczne wydania. Ogólna liczba wydanych druków zwartych sięga 1500 tytułów w nakładach od kilku do 15000 egz. Rozprowadzaniem zajmowała się sieć organizacyjna oraz częściowo niektóre księgarnie, sprzedające tylko osobom zaufanym. Tematycznie polskie nielegalne wydawnictwa można podzielić na następujące działy i pod-działy, przy czym tytuły broszur względnie samych autorów podano tylko przykładowo. W dziedzinie literatury naukowej i popularnonaukowej obok wielu skryptów uczelnianych P. Biegańskiego, W. Biernawskiego, N. Gą-siorowskiej, A. Gieysztora, L. Niemojewskiego, E. Otto, W. Pogorzelskiego, H. Radlińskiej, K. Szczudłowskiego, K. Zarankiewicza i in. wydawano konspiracyjnie prace doktorskie, np. K. Kolańczyka Najdawniejsze polskie prawo spadkowe (1940), W. Sobocińskiego Pakta konwenta (1940) i in., oraz liczne prace popularnonaukowe, np. W. Bień-kowskiego Rewolucja majowa i powstanie kościuszkowskie oraz Sprawa narodowa ziem wschodnich, K. Maja Zarys dziejów chłopów w Polsce (1943), J. Morawskiego Rok 1918 (1943), Z. Wojciechowskiego Ziemie powracające t. 1-3 (1942-1943), Polska Niemcy (1943), A. Bigay-Mia-nowskiej Społeczeństwo polskie w twórczości Elizy Orzeszkowej (1944), Jadźwinga (B. Suchodolskiego) Skąd i dokąd idziemy (1944), Z. Libery Powstanie styczniowe (1944). Na literaturę oświatową, wydawaną konspiracyjnie przez Naszą Księgarnię i w podziemiu działające *Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych, składały się wydawnictwa informacyjne, programy i podręczniki szkolne, będące bądź przedrukami przedwojennych, bądź napisane już w okresie okupacji, jak np. K. Czertwana Historia powszechna (1942), Elementarz dla szkół miejskich i wiejskich (1943), M. Wysznackiej Opowiadania z naszej przeszłości (1943) i in. Ponadto wydawano lektury szkolne, np. My młodzi, Wybór poezji (1941), Wybór tekstów do ćwiczeń stylistycznych (1942), A. Mickiewicza Grażyna i Konrad Wallenrod. Znaczną ilość lektur szkolnych bez wiedzy zarządcy niemieckiego wydał *Gebethner i Wolff. W dziedzinie poezji obok zbiorów wierszy K.K. Ba-czyńskiego, T. Borowskiego, R. Bratnego, R.S. Dobro-wolskiego, T. Gajcego, Cz. Kubalika, J. Laua, S. Mar-czak-Oborskiego, A. Messinga, J. Przybosia, T. Róże-wicza, Z. Stroińskiego, J. Szewczyka, W. Szewczyka, J.K. Weintrauba, A. Włodka, J. Wójcickiej-Banachowej, T. Zelenaya i in. ukazywały się antologie, z których najważniejsze to: Antologia poezji współczesnej (1941), Duch wolny w pieśni (1942), Pieśń niepodległa (1942), Krwawe i zielone (1943), Słowo prawdziwe (1942 i 1943), Piosenka i wiersz w podziemnej Polsce (1943), Śpiew wojny (1944), Warszawa (1943), Werble wolności (1943), Wierne płomienie (1943), Podziemny śpiew (1944), Z otchłani (1944). Ponadto
2529
2530
WYDAWNICTWA ZWARTE RUCHU OPORU
z wcześniejszych poetów wydano z rękopisów W. Gomu-lickiego Pod znakiem syreny (1944), a z prozaików Pocałunek S. Żeromskiego (1944). Proza okresu okupacji miała w większości charakter reportażowy, o czym świadczą takie pozycje, jak M. Kann Na oczach świata (1942) i Świadectwo prawdzie (1943), Z. Bednorza Śląsk wierny ojczyźnie (1943), A. Maliszewskiego Warszawa i Warszawka w okresie przedpowstaniowym (1943), Na posterunku (1943), Żołnierska droga (1944), S. Dunina-Borkowskiego Polska karząca
(1943) i W ogniu (1944), A. Kamińskiego Kamienie na szaniec (1943-1944) i in., a ponadto w siedmiu wydaniach ukazał się bestseller A. Fiedlera Dywizjon 303, wydany przez konspiracyjne wydawnictwo "Załoga" (które opublikowało Krok za krokiem W. Churchilla). Z literatury dziecięcej wydano książeczki C.J. Centkiewicza, M. Ger-son-Dąbrowskiej, H. Grotowskiej, M. Kownackiej, J. Po-razińskiej, E. Szelburg-Zarembiny i in. Z przekładów literatury obcej obok antologii pt. Polska w poezji angielskiej
(1944) ukazały się zbiorki poezji J. Bunina, F.J. Desbillons, B. Pasternaka, R.L. Rilkego, S. Spendera i in., zaś z prozy A. Maurois Dlaczego Francja przegrała wojnę (1941) i J. Ma-ritaina Drogami Męski (1942). Szczególnie obfita była literatura polityczna i społeczna. Wszystkie ważniejsze organizacje podziemne wydawały swe deklaracje ideowe, np. Młot i Sierp (1941), Obóz Polski Walczącej (1942), Polska Partia Robotnicza (1943), Ruch Ludowy (1943), czy programy polityczne i manifesty, jak Manifest do ludów świata (1941), Materiały do programu Polski Ludowej (1942-1943), Manifest demokratycznych organizacji społeczno-politycznych i wojskowych w Polsce (1943), O co walczy naród polski (1944). Ukazywały się liczne wydawnictwa informacyjne: Co każdy winien wiedzieć, Do kobiet, Honor i ojczyzna (1943), Podpalacze świata (1943), Tragizm śmierci gen. Sikorskiego (1943), Wielka gra (1944), Z pierwszej linii frontu (1943),
0 wojnie imperialnej (1944); prace poświęcone martyrologii Polaków i Żydów: H. Krahelskiej Oświęcim (1940), Z. Kossak W piekle (1942), N. Zarembiny Obóz śmierci (1942), A. Trepińskiego Trzy tygodnie na Majdanku (1943), J. Wiernika Rok w Treblince (1944) i przyszłej granicy polsko-niemieckiej: Szaniec Bolesławów (1941), Granica z Niemcami (1943), Walka o właściwe granice (1943), Dziedzictwo Piastów (1944). Szereg wydawnictw poświęcono Niemcom i zagadnieniom międzynarodowym: W. Bień-kowskiego Czym jest hitleryzm (1940), Koniec trzeciej
1 ostatniej Rzeszy (1942), S. Brzosta O co toczy się wojna (1943), W. Lipińskiego Konfederacja polsko-cześka (1942), Polska i Anglia na tle przemian polityki międzynarodowej (1943), Polska Rosja (1943), Dzisiejsza Słowacja (1943), Bilans czterolecia 1939-1943, Niemcy w piątym roku wojny (1944), W.S. Szyrmy Europa środkowo-wschodnia (1943), Zarysy pokoju (1943), Życie polityczne Czechosłowacji (1944), Biała księga, Polska biała księga (1944). Przedmiot
licznych publikacji stanowiły zagadnienia społ.-polit. międzywojennej i przyszłej Polski. Pojawiły się liczne prace zajmujące się zagadnieniami chłopskimi: Z. Augu-styńskiego Chłopi a nowa Polska (1941), Chłopi maszerują (1944), J. Deca Chłopska droga (1943), Z. Zalęskiego Nasz wspólny dom (1943), J. Kwietnia Sprawa chłopska (1944) i in. Ze względów politycznych publikowano dla pokrzepienia serc przepowiednie o pomyślnym dla Polski zakończeniu wojny, jak Dwie przepowiednie, Losy Polski w przepowiedniach (1940), Przyszłość Polski w świetle przepowiedni (1941), Mówią wieki (1942), oraz wydawnictwa anegdotyczne i satyryczne, np. Anegdoty i dowcip wojenny (1943), K. Artyniewicza Szopka polityczna Czynu Młodych (1940), Szopka (1943) i in. Polityczny wydźwięk miały dywersyjne wydawnictwa tzw. akcji ,,N", m. in. Der grosste Liigner der Welt (1942), z cytatami mów Hitlera, ilustrowana broszura pt. Totaler Terror (1943) o zbrodniach niemieckich w Polsce czy Der Windmacher (1943). "Wśród W.z.r.o. najobficiej reprezentowana była literatura wojskowa, na której szkolono przeszło stutysięczną armię podziemną. Obok regulaminów, takich jak Regulamin artylerii (1943), Regulamin Gwardii Ludowej (1943), wychodziły liczne, wielokrotnie przedrukowywane instrukcje: Dywersja kolejowa na szlaku (1942), Instrukcja bojowa (1942), Instrukcja broni lotniczej (1943), Instrukcja Gwardii Ludowej, Instrukcja walk partyzanckich (1943), Podręcznik dowódcy plutonu strzeleckiego (kilka wydań), Zasady walki powstańczej (1943), Instrukcja o broni piechoty (1943), Dywersja telekomunikacyjna (1944) i in. Ponadto wychodziło wiele wydawnictw informacyjnych poświęconych wojsku, np. W. Lipińskiego Wojna polsko-niemiecka (1941), J. Ginsberta Rozwój sił zbrojnych w Polsce (1942), Siły zbrojne Trzeciej Rzeczypospolitej (1942), Psychologia dowodzenia (1944), ABC żołnierza polskiego, Administracja wojskowa (1943), Duch wojska polskiego (1943), J. Sosnowskiego Zarys psychologii żołnierza (1943), Wychowawcze zadania dowódcy (1944), Zagończyka Duch wojska (1943) i Polskie doświadczenia powstańcze (1944), Zasady postępowania przed sądami polowymi Ś oraz kampanii wrześniowej, m. in. E. Horaka Kampania wrześniowa w oświetleniu niemieckim (1941-1942), Edward Rydz (1943). Nie zapomniano również o śpiewnikach wojskowych. I tak ukazały się: Idzie żołnierz... (k. tyt.: St. Moniuszko: Śpiewnik domowy), Pieśni zbrojne (1943), Zbiór pieśni i wierszy dla partyzantów AL (1943), Partyzanckim szlakiem (1944), Pieśni Batalionów Chłopskich (1944), Pieśń oddziałów partyzanckich Zamojszczyzny (1944) i in. Oddzielną grupę wśród W.r.o. stanowiły wydawnictwa muzyczne, z których wymienić należy R. Modrzewia Sonatę na dwoje skrzypiec i fortepian (1940), S. Wiechowicza Żniwne preludium i Fugę na chór mieszany (1940), R. Padlew-skiego Kwartet smyczkowy nr 2 (1942), K. Regemaya Kwintet na klarnet, fagot, skrzypce, wiolonczelę i fortepian (1944)
2531
2532
WYDAWNICTWO-INSTYTUCJA
i in., oraz religijne, jak książeczka do nabożeństwa dla wywożonych na roboty do Niemiec pt. Z Chrystusem w &rogę_ życia (1943), zbiorki pieśni kościelnych przetłumaczone na łacinę wobec zakazu śpiewania ich na Pomorzu po polsku (Cantica i Pieśni kościelne 1940), encykliki Piusa XII oraz kilka wydawnictw poświęconych stanowisku tego papieża wobec wojny i sprawy polskiej. Również zamknięci w getcie warszawskim Żydzi prowadzili dość ożywioną działalność wydawniczą w języku hebrajskim i żydowskim, powielając m. in. Hamedina (Państwo 1940), Bafrajung (Wolność 1941), Akoł in der miobor (Głos na puszczy 1941-1942), I. Kacenelsona Jiow (Hiob) i Magen-Dawid (Gwiazda Dawida 1942).
Zob. też Drukarnie ruchu oporu w 1. 1939-45, Prasa ruchu oporu w 1. 1939-45, Tajne wydawnictwa.
J. Sawajner: W podziemiach tajnej drukami. 1947. Satyra w konspiracji 1939-1944. Wyd. 2. Zebr. i oprać. G. Załęski. 1958. W. Bartoszewski: Konspiracyjne varsaviana poetyckie 1939--1944. "Rocz. Warszawski" 1961 t. 2. S. Sierotwiński: Główne problemy badań nad poi. literaturą konspiracyjną w kraju (1939-1944). "Ruch Liter." 1961 nr 4/5. S. Sierotwiński: Materiały do literatury w podziemiu 1939-1944. "Zesz. Nauk. Uniw. Jagiellońskiego" Prace Hist.-liter. z. 4, Filologia z. 7 1961 nr 36. W. Bartoszewski: Polskie judaica literackie w publikacjach konspiracyjnych 1939-1944. "Twórczość" 1962 nr 9. Cz. Wycech: Z dziejów tajnej oiwiaty w I okupacji 1939-1944. 1963. S. Ma-lawski: Księgarskie konpiracje. 1966. Walka o oświatę, naukę i kulturę w 1. okupacji 1939-1944. Zebr. i oprać. S. Dobraniecki, W. Pokora. 1967. W. Deptuła: O wydawnictwach naukowo-techn. w czasie okupacji. "Za Wolność i Lud" 1968 nr 16.
WYDAWNICTWO, dokument samoistny piśmien-niczo i wydawniczo, tzn. stanowiący odrębną całość treściową i poligraficzną, np. dzieło jedno- lub wielotomowe, odbitka, pojedynczy tom W. seryjnego, czasop. W. anonimowe w tytulaturze nie ujawnia nazwy autora (*Anonim). Ś W. ciągłe ukazuje się częściami, w określonych lub nieokreślonych odstępach czasu; w zamierzeniu wydawniczym zakończenie jego nie jest przewidziane (choć w rzeczywistości może nastąpić). Należą tu: W. seryjne, W. periodyczne, W. zbiorowe. W. luźnokartkowe lub skoroszytowe składa się z oddzielnych kart włączonych do skoroszytu, co umożliwia wymianę kart o treści przestarzałej na karty o treści aktualnej. W. periodyczne jest W. ciągłym, ukazującym się w określonych odstępach czasu, z zasady pod tym samym tytułem, z kolejną numeracją poszczególnych części. Należą tu czasop. i gazety (*Periodyk). W. seryjne jest "W. ciągłym, w którym każdy tom stanowi samoistne piśmienniczo i wydawniczo dzieło odrębnego autora (lub kilku autorów), posiadające własny tytuł. Dzieła jednej serii są połączone wspólną nazwą lub powtarzającym się na każdym dziele znakiem graficznym, zazwyczaj jednakowym formatem, kolejną numeracją i przeważnie mają jednakową oprawę. W. zbiorowe jest W. ciągłym, ;kłada się z tomów opatrzo-
nych wspólnym tytułem i kolejną numeracją, ukazujących się w określonych odstępach czasu. Na tom składa się zazwyczaj kilka lub kilkanaście prac wydanych w osobnych zeszytach. Po zakończeniu tomu otrzymuje on kartę tytułową i spis treści. W. zbiorowe są z reguły publikowane przez instytucje naukowe. W. zeszytowe lub poszytowe jest W. zwartym, które ukazuje się stopniowo w postaci zeszytów składających się z jednego lub kilku arkuszy druku i nie tworzących całości wydawniczych. W. zwarte, dzieło jedno- lub wielotomowe, które ukazuje się w druku bądź od razu jako odrębna, zakończona całość, bądź też jego zakończenie jest z góry przez wydawcę przewidziane.
Zob. też Kontynuacja, Wydawnictwa urzędowe.
M. Kafel: Zarys techniki wydawniczej. 1955.
WYDAWNICTWO INSTYTUCJA (wydawca), przedsiębiorstwo państwowe, spółdzielcze, społeczne lub firma prywatna, wydająca książki. W., zazwyczaj specjalizowane w wydawaniu książek jednej lub kilku grup bibliograficznych, realizuje określoną politykę wydawniczą, bada istniejące potrzeby czytelnicze i możliwości budzenia nowych zainteresowań czytelniczych, współpracuje ze środowiskiem autorskim, często stwarza warunki ułatwiające powstanie dzieła, nabywa prawa wydawnicze. Po otrzymaniu maszynopisu organizuje ocenę jego przydatności dla czytelników z punktu widzenia artystycznego, naukowego i wychowawczego. Opracowuje maszynopis redakcyjnie, tworzy koncepcję edytorską książki, organizuje jej druk, a następnie reklamę i sprzedaż. W. ponosi całkowitą odpowiedzialność za realizację swojego programu wydawniczego. Przy wydawaniu dzieła współpracują ze sobą m. in. *redaktor, grafik, redaktor techniczny, *korektor. W krajach kapitalistycznych W. są w ogromnej większości firmy prywatne, natomiast w krajach socjalistycznych niemal wyłącznie przedsiębiorstwa państwowe lub spółdzielcze, realizujące socjalistyczną *politykę wydawniczą. Roczne i wieloletnie plany wszystkich W. w Polsce są koordynowane i zatwierdzane przez Min. Kultury i Sztuki, któremu podlega większość przedsiębiorstw. Pozostałe podlegają Polskiej Akademii Nauk oraz ministerstwom: Obrony Narodowej, Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, Komunikacji, Łączności, Zdrowia i Opieki Społecznej. W instytucjach wydawniczych istnieją dwa podstawowe piony organizacyjne: redakcyjny i produkcyjno-techniczny (*Redakcja wydawnictwa) oraz trzeci pion finansowo-administracyjny. W skład pionu redakcyjnego wchodzą zazwyczaj redaktor naczelny, jego zastępcy, *sekretarz wydawnictwa, poszczególne redakcje działowe, ewentualnie dział przygotowywania ilustracji i pracownia graficzna oraz biblioteka. Do zadań działu redakcyjnego należy opracowanie i realizacja programu
2533
2534
WYDAWNICTWO "ARKADY"
wydawniczego oraz planów rocznych i wieloletnich, współpraca ze środowiskiem autorskim, nabywanie praw wydawniczych, organizowanie oceny i opracowanie *ma-S2ynopisów redakcyjne i edytorskie. Pion produkcyjno--techniczny podlega zazwyczaj zastępcy dyrektora do spraw produkcji i składa się z działów: produkcji, redakcji technicznej, korekty, zaopatrzenia i inspektorów drukarskich, *kalkulacji i *planowania produkcji. Do zadań pionu należy opracowanie techniczne maszynopisów, korekta oraz współpraca z drukarniami. Do pionu fi-nansowo-administracyjnego należą takie działy, jak księgowość, planowanie, finansowy, handlowy. Działy te są więcej lub mniej rozbudowane, zależnie od wielkości przedsiębiorstwa. Na czele W. stoi dyrektor lub przewodniczący zarządu, z reguły pełniący również funkcje redaktora naczelnego. W Polsce jest ok. 40 przedsiębiorstw wydawniczych, a do najpoważniejszych należą: *Spółdzielnia Wydawnicza "Książka i Wiedza", *Ludo-wa Spółdzielnia Wydawnicza, *Wydawnictwo "Polonia", Zachodnia Agencja Prasowa, *Wydawnictwo Związkowe CRZZ, *Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik", *Pań-stwowy Instytut Wydawniczy, * Wydawnictwo Literackie, *Instytut Wydawniczy "Nasza Księgarnia", *Pań-stwowe Wydawnictwo "Iskry", *Biuro Wydawnicze "Ruch", *Zakład Narodowy im. Ossolińskich Ś Wydawnictwo, *Państwowe Wydawnictwo Naukowe, *Wy-dawnictwa Naukowo-Techniczne, *Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, *Wydawnictwo "Śląsk", *Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, *Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, *Państwowe Wydawnictwo Szkolnictwa Zawodowego, *Polskie Wydawnictwo Muzyczne, ^Państwowe Wydawnictwo Popularnonaukowe "Wiedza Powszechna", *Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, *Wydawnictwo "Arkady", *Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, *Instytut Wydawniczy "Pax", *Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, *Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, *"Pojezierze", *Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza "Prasa", *Społeczny Instytut Wydawniczy "Znak", *Wy-dawnictwa Artystyczne i Filmowe, *Wydawnictwa Geologiczne, ^Wydawnictwa Normalizacyjne, *Wydawni-ctwa Oświatowe, *Wydawnictwo Harcerskie, *Wy-dawnictwo Lubelskie, ^Wydawnictwo Łódzkie, *Wy-dawnictwo Morskie, *Wydawnictwo Poznańskie, * Wydawnictwo Prawnicze, *Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, ^Wydawnictwo "Sport i Turystyka". Istnieją również działy wydawnicze przy szkołach wyższych, towarzystwach i instytutach naukowych, instytucjach państwowych i organizacjach społecznych.
Zob. też Firma wydawnicza, Nakład, Produkcja wydawnicza. Cykl produkcyjny, Portfel wydawniczy, Rozpowszechnianie.
WYDAWNICTWO "ARKADY" (A.), Warszawa, utworzone w 1957 przez połączenie Wydawnictwa "Budownictwo i Architektura", które powstało w 1954 z wydzielonych z *Wydawnictw Naukowo-Tech-nicznych redakcji budownictwa i architektury, z Państwowym Wydawnictwem "Sztuka", istniejącym od 1953 (w 1. 1951-1953 działało jako Biuro Wydawnictw Artystycznych i Ludowych). A. wydają książki z zakresu: teorii i projektowania konstrukcji budowlanych, materiałów budowlanych, ich technologii i zastosowania, inżynierii lądowej, inżynierii wodnej, inżynierii sanitarnej, ekonomiki budownictwa, gospodarki komunalnej, urbanistyki i planowania przestrzennego, architektury oraz wiedzy
0 kulturze i sztukach plastycznych. Z zakresu inżynierii budowlanej, ekonomiki budownictwa i gospodarki komunalnej A. wydają poradniki dla robotników, majstrów, techników, inżynierów i ekonomistów, zatrudnionych w budownictwie, w radach narodowych i aparacie gospod, oraz podręczniki dla robotników, majstrów, studentów wyższych szkół techn., roln. i ekonom. Najważniejsze serie i biblioteczki oraz cykle tematyczne: Mechanika Budowli i Konstrukcje Budowlane (wielotomowy cykl, stale kontynuowany), Budownictwo Betonowe (wyd. pod kier. Komitetu Inżynierii PAN, 19-to-mowa, do 1970 ukazało się 15 wol.), Biblioteka Inżynierii i Budownictwa (rocznie 3-4 zeszyty o najnowszych poi. osiągnięciach statyczno-konstrukcyjnych; 25 zesz. do 1970), poradniki z zakresu robót budowlanych, biblioteka skryptów dla rzemieślników wiejskich (ok. 25 tytułów w kilku wydaniach każdy, ogółem ponad 500000 egz.), biblioteka pracownika cegielni, biblioteka pracownika huty szkła, seria Budujemy Sami (10 zesz. stale wznawianych). Z zakresu urbanistyki i architektury A. wydają książki techniczne dla architektów, projektantów, urbanistów i planistów przestrzennych oraz albumy (historia architektury i budowy miast, architektura krajobrazu itp.). Najcenniejsze pozycje albumowe to: seria Miasta Polskie (od 1952), seria małych monografii zespołów zabytkowych (od 1961) oraz Krajobrazy Polski, Architektura polska do połowy XIX w., Architektura drewniana w Polsce, Zamki śląskie, Architektura polska. W zakresie sztuk plastycznych działalność wydawnicza w 1. 1951-1965 dzieliła się na trzy okresy. Do 1953 (w ramach Biura Wyd. Artyst. i Ludowych) najczęściej stosowaną formą edytorską były pocztówki
1 zestawy barwnych i biało-czarnych reprodukcji łączonych w teki i publikacje okolicznościowe, związane z wielkimi wydarzeniami i rocznicami państwowymi i kulturalnymi, poradniki z zakresu estetyki dnia co-
2535
2536
WYDAWNICTWO HARCERSKIE
dziennego oraz kalendarze. W 1. 1953-1957 Wydawnictwo "Sztuka" wydało szereg pozycji książkowych i albumowych, monografii artystów poi. i obcych i opracowań problemowych, dotyczących malarstwa, rzeźby, grafiki, rysunku, sztuki ludowej, rzemiosła artystycznego, wzornictwa i fotografii, ponadto pozycje dotyczące historii kultury materialnej i umysłowej, literatury i teatru, muzyki. "Sztuka" współpracowała z Państwowym Instytutem Sztuki, Muzeami Narodowymi w Warszawie, Krakowie, Poznaniu i in. Najważniejszymi osiągnięciami tego okresu były: teki reprodukcji (m. in. *Andriolłego ilustracje do Pana Tadeusza), albumy historyczne, albumy monograficzne artystów poi. i obcych. Opracowano wówczas niektóre dyscypliny sztuki ludowej oraz sztuki użytkowej i wzornictwa. Kontynuowano katalogi zbiorowych i indywidualnych wystaw artystycznych oraz zbiorów muzealnych. W trzecim okresie, po 1957, przerwano wydawanie pocztówek (na rzecz *Biura Wydawniczego "Ruch"), kalendarzy, tek, jak również katalogów wystaw i zbiorów muzealnych. Natomiast wydano szereg podręczników, poradników i monografii oraz rozpoczęto prace nad syntetycznymi opracowaniami albumowymi. Wychodzić zaczęły albumy historyczne i problemowe, albumy artystów poi., dalsze małe monografie artystów poi. i obcych oraz poi. artystów współczesnych. W 1965 wydaniem albumu Gauguin rozpoczęto serię albumów twórców nowoczesnego malarstwa światowego. Opublikowano szereg wartościowych podręczników i poradników dla artystów zawodowych i amatorów oraz kontynuowano wydawanie poradników z zakresu sztuki użytkowej i wzornictwa. Rozpoczęto cykl małoformatowej biblioteczki zbieracza dzieł sztuki (monety poi., porcelana, meble). Wydano pierwsze tomy nowej serii monografii miast oraz szereg varsavianów. Podjęto serię Galeria Sztuki Polskiej opartą na zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie (do 1970 4 zeszyty). Poezję ilustrowaną prezentują A. m. in. nowymi wydaniami Pana Tadeusza oraz wyborem wierszy W. Broniewskiego. Oprócz wydawnictw własnych A. wydają publikacje zlecone i pomocnicze z zakresu budownictwa, architektury, gospodarki komunalnej, sztuki, oprać, przez resorty i instytuty nauk.--badawcze, muzea i stowarzyszenia. A. eksportują znaczne ilości swych publikacji w różnych formach: jako wydania poi. z wkładkami obcojęzycznymi, wersje obcojęzycznych albumów architektonicznych i artystycznych oraz obcojęzyczne wydania technicznych książek architektonicznych i budowlanych (np. B. Lewic-kiego Budynki mieszkalne z prefabrykatów wielkowymiarowych). A. wydają własne periodyki: "Architektura", organ Stów. Architektów Polskich, od 1947; "Cement, Wapno, Gips", wznowiony w 1946; "Fotografia", od
1953. W 1970 A. wydały 94 pozycje w nakł. ponad 750000 egz., w tym 53 książki budowlane, 30 książek i albumów architektonicznych i z zakresu sztuk plastycznych oraz 11 wydawnictw zleconych.
WYDAWNICTWO "BUDOWNICTWO I ARCHITEKTURA" zob. WYDAWNICTWO "ARKADY".
WYDAWNICTWO "CZASOPISMA TECHNICZNE" NACZELNEJ ORGANIZACJI TECHNICZNEJ, Warszawa, powstało jako przedsiębiorstwo państwowe w 1961 z istniejącego od 1949 przy Naczelnej Organizacji Technicznej (NOT) Wydawnictwa Czasopism Technicznych. W.Cz.T. NOT wydają czasop. branżowe z różnych dziedzin techniki, czasop. międzybranżowe, ogólnotechniczne i popularnotechniczne. Ponadto publikują materiały szkoleniowe, konferencyjne, katalogi techniczne itp. Dwumiesięcznik "Przegląd Polskiej Techniki" ukazuje się w czterech wersjach obcojęzycznych. Popularyzacji techniki służą trzy czasop.: dla młodzieży starszej "Horyzonty Techniki" (od 1948), dla młodzieży jnłodszej "Horyzonty Techniki dla Dzieci" (od 1957, od 1971 zmiana tyt. na "Kalejdoskop Techniki"; też wersja ros.) i ukazujące się nieregularnie czasop. dla dzieci przedszk. "ABC Techniki". Produkcja W.Cz.T. NOT wyniosła w 1970 67 czasop. w łącznym nakł. 8711000 egz.
Wyd. czasop. techn. Sprawozdanie za okres 1962-1966. 1967.
WYDAWNICTWO HARCERSKIE "HORYZONTY", Warszawa, powstało w 1958. Wydaje literaturę programowo-metodyczną, instruktażową i repertuarową przeznaczoną dla ZHP, a także dla ogółu dzieci i młodzieży do lat 16 literaturę społeczno-po-lityczną, wyjaśniającą problemy kraju i współczesnego świata, książki beletrystyczne podejmujące problematykę postaw ideowo-moralnych współczesnych nastolatków oraz literaturę kształtującą zainteresowania i dostarczającą wzorców spędzania wolnego czasu przez dzieci i dorastającą młodzież. W ciągu dziesięciu lat swojego istnienia W.H. wydało ponad 600 tyt. książkowych w globalnym nakładzie 15271000 egz. Szczególnym powodzeniem na rynku wydawniczym cieszy się wydawana przez W.H. seria opowiadań pt. Ważne Sprawy Dziewcząt i Chłopców, seria politechniczna przeznaczona dla młodych maj-sterkowiczów pt. Zrób to Sam, poradniki hobbystyczne z serii Mój Konik, foldery przynoszące pomysły
2537
2538
WYDAWNICTWO LITERACKIE
ciekawych zabaw i zajęć z serii Złota Błyskawica oraz bardzo poczytna wśród dzieci seria ksiąg-przy-gód pt. Tytus, Romek i Atomek. Nakładem W.H. ukazują się również programowo-metodyczne miesięczniki przeznaczone dla instruktorów harcerskich. Są to: "Zuchowe Wieści", "Harcerstwo" i "Propozycje".
WYDAWNICTWO LITERACKIE, Kraków, powstało w 1953. W.L. wydaje: Poi. literaturę współczesną, która wypełnia prawie trzecią część planów. Jest to produkcja literacka środowiska krakowskiego, ale sięga również po dzieła pisarzy środowiska stołecznego i in. W dziedzinie poezji obok prezentacji bieżącej twórczości poetów Wydawnictwo publikuje obszerne zbiory ukazujące retrospektywnie dorobek twórców: T. Różewicza, K.K. Baczyńskiego i wielu in. W W.L. wydał swe Myśli nieuczesane S.J. Lec. Przed powstaniem miesięcznika "Dialog" W.L. publikowało utwory dramatyczne, obecnie realizuje tylko wybory z wieloletniego dorobku dra-matopisarzy (m. in. J. Szaniawskiego, L.H. Morstina, J. Broszkiewicza). W zakresie prozy artystycznej stale współpracuje z W.L. wielu znanych pisarzy poi. Nakładem W.L. ukazało się pierwsze książkowe wydanie Pism rozproszonych M. Dąbrowskiej i Wybór pism publicystycznych K. Pruszyńskiego. Publikacje reportażowe W.L., z wyjątkiem książek J.J. Szczepańskiego, należą do tematycznej grupy reportażu krajowego. W krytyce literackiej obok tomów esejów znanych specjalistów znalazły się w W.L. także książki grupy młodych krytyków krakowskich. Poważny udział w planach W.L. mają wznowienia poi. literatury klasycznej: realistycznej literatury drugiej poł. XIX w., okresu Młodej Polski oraz dwudziestolecia międzywojennego. Wydawnictwo prowadzi wspólnie z *Pań-stwowym Instytutem Wydawniczym serię Biblioteka Studiów Literackich (pod red. H. Markiewicza), poświęconą publikowaniu rozproszonych w czasop. studiów historyczno- i teoretycznoliterackich. Ukazały się m. in. studia i szkice J. Krzyżanowskiego, S. Pigonia, K.W. Za-wodzińskiego. Osobną pozycję w serii stanowią tomy poświęcone teorii badań literackich w Polsce i za granicą. Poza serią W.L. wydaje monografie, opracowania i studia historycznoliterackie, m. in. Kalendarium życia i twórczości Stefana Żeromskiego S. Kasztelowicza i S. Eilego, "Wesele" Wyspiańskiego w oczach współczesnych A. Łempickiej, Główne problemy wiedzy o literaturze H. Markiewicza, Władysław Orkan S. Pigonia, książka o S. Przybyszew-skim S. Helsztyńskiego. Spośród ilustrowanych wydawnictw dla dzieci najwyższe nakłady osiągnęły książki K. Makuszyńskiego, K. Szpalskiego, M. Załuckiego i A. Świrszczyńskiej. Dział publikacji pamiętnikarskich
obok źródłowych przekazów fragmentów historii Krakowa i Galicji uwzględnia również historię najnowszą. Dominującym akcentem tego działu są tomy osobistych wspomnień twórców i artystów lub też poświęcone opisowi życia środowisk kulturalnych (Wspomnienia L. Solskiego, Niepospolici ludzie w swoim dniu powszednim A. Grzy-mały-Siedleckiego, Książka moich wspomnień]. Iwaszkiewi-cza, Pamiętniki H. Modrzejewskiej). Z publikacji popularyzujących historię W.L. wydało m. in. prace W. Łoziń-skiego, S. Wasylewskiego i wydawnictwa zbiorowe: Kraków. Studia nad rozwojem miasta, Szkice z dziejów ruchu komunistycznego w województwie krakowskim. Grupę tea-traliów wypełniają zbiory artykułów krytycznych i recenzji ze współczesnego życia teatralnego oraz opracowania z historii teatru, np. Wybór pism S. Koźmiana, Karoliny Targosz Teatr dworski Władysława IV, F. *Pającz-kowskiego Teatr lwowski pod dyrekcją Tadeusza Pawlikow-skiego. W dziale historii i teorii sztuk plastycznych W.L. zrealizowało pierwszą w Polsce Historię sztuki polskiej w zarysie (pod red. T. Dobrowolskiego i W. Tatarkie-wicza). W serii o niepisanej nazwie "Banachowskiej" obok kilkunastu prac A. Banacha poświęconych sztuce i zjawiskom życia obyczajowego (m. in. Nikifor, Ociepka, Hasior, Wędrówki po starej szufladzie, Portret wzorowego mężczyzny) wychodzą książki innych autorów popularyzujące sztukę, m. in. K. Wyki Tadeusz Makowski,]. Kwiatkowskiego Daniel Mróz. Kilka kolejnych wydań uzyskała Sztuka Krakowa T. Dobrowolskiego. Spośród publikacji teoretycznych najwybitniejszą pozycją jest Teoria widzenia W. Strzemiń-skiego. Osobną grupę stanowią książki o sztuce ludowej. Niemal wszystkim dziełom tematycznym towarzyszą w Wydawnictwie od kilku lat tłumaczenia literatury pięknej (m. in. Dzienniki i Listy do Mileny F. Kafki, Wybór poezji R.M. Rilkego), teatraliów (S. Obrazcowa Moja profesja), publikacji o sztuce (Kubiści G. Apollinaire'a), literatury wspomnieniowej (Wspomnienia handlarza obrazów
A. Vollarda, Statysta na dyplomatycznej scenie P. Schmidta). Wśród nielicznych publikacji albumowych najwyższe nakłady osiągnął album fotograficzny Krakowa H. Herma-nowicza, albumowa książka T. Kałkowskiego Tysiąc lat monety polskiej oraz albumowe wydanie Matki Courage
B. Brechta z ilustracjami T. Kulisiewicza (złoty medal na II Międzynarodowej Wystawie Sztuki Edytorskiej w Lipsku). Wydawnictwo realizuje publikacje na zlecenie instytucji kulturalnych Krakowa oraz organizacji spo-łeczno-politycznych woj. krakowskiego i rzeszowskiego. W 1970 W.L. wydało 111 książek w nakładzie 1155309 egz.
Biblią, publikacji Wyd. Liter. 1953-1962. 1963.
WYDAWNICTWO LUBELSKIE, Lublin, powołane 1961, kontynuuje działalność wydawniczą powstałej
2539
2540
WYDAWNICTWO MINISTERSTWA OBRONY NARODOWEJ
* ^ata wcze^n^eJ Lubelskiej Spółdzielni Wy- dawniczcjfc Szczególną uwagę W.L. zwraca na publikowanie prac z zakresu dziejów Lubelszczy- zny, postępowych tradycji ruchu rewolucyjne- go, historii obozu koncentracyjnego w Majdanku i historii walk wyzwoleńczych na Lu-belszczyinie w okresie okupacji hitlerowskiej. Nie pomija jednak i literatury pięknej: prozy, poezji, wspomnień literackich. W 1970 W.L. wydało 50 książek w nakładzie 718000 egz.
WYDAWNICTWO ŁÓDZKIE, Łódź, rozpoczęło działalność w 1957 w powiązaniu ze spółdzielnią introligatorską i poligraficzną "Poziom". W 1960 przekształcone przez Min. Kultury i Sztuki w przedsiębiorstwo państwowe. Wydaje książki z dziedziny literatury pięknej, społeczno-politycznej i popularnonaukowej ze szczególnym uwzględnieniem środowiska literackiego, problematyki i historii Łodzi oraz regionu. W 1958 W.Ł. ogłosiło ogólnopolski konkurs literacki na utwór prozaiczny, podejmując udaną próbę wyjścia poza krąg pisarzy i spraw regionu. Szczególne jednak zadanie W.Ł. to opieka nad twórczością pisarzy ze środowiska łódzkiego, zwłaszcza nad debiutami. Co roku ukazuje się 20-25 tomów prozy i poezji, w tym szereg debiutów. Wydawane są w tomach odrębnych, zbiorowych (5 debiutów w 1960), a od 1963 w almanachu ośrodka łódzkiego "Osnowa", ukazującym się w odstępach rocznych. W.Ł. wydaje od 1957 Bibliotekę Poetów, dla której znalazło interesującą formę edytorską: łączy tomiki w pudełku tekturowym obciągniętym płótnem (51 tomików ukazało się w 1. 1957-1965 w 6 szkatułkach, w odstępach 1-2-letnich), co znacznie ułatwia księgarzom sprzedaż kompletów, a nie pozbawia autorów możliwości prezentowania swych utworów w oddzielnych zeszytach. W tej samej formie edytorskiej ukazała się w 1962 Puszka satyry (6 tomików) i w 1965 Szkatułka kieleckiej grupy poetyckiej "Ponidzie". W serii Rzecz Poetycka pod red. S. Czernika ukazują się od 1958 eseje na temat warsztatu poetyckiego oraz antologie ilustrujące twórczość poetów lub poszczególne kierunki literackie (do 1965 5 książek). W pierwszych latach W.Ł. wydawało lekturę rozrywkową oraz książki dla młodzieży. Szczególnie -ważne są publikacje W.Ł. dotyczące historii ruchu robotniczego Łodzi (dzieje fabryk, organizacji rewolucyjnych) oraz okresu okupacji. W.Ł. wydaje z tej dziedziny zarówno monografie i dokumenty, jak i książki popularne (ok. 20 tytułów rocznie). W.Ł. publikuje również albumy fotograficzne, przewodniki turystyczne oraz we współpracy z miejscowymi instytucjami naukowymi i gospodarczymi wydawnictwa informacyjne o życiu gospodarczym
i kulturalnym regionu. W 1970 W.Ł. wydało 86 książek w nakładzie 689000 egz.
WYDAWNICTWO MINISTERSTWA OBRONY NARODOWEJ, Warszawa, utworzone w 1947 pod nazwą Wydawnictwo "Prasa Wojskowa" drogą połączenia w jednym przedsiębiorstwie Wydziału Wydawnictw Gł. Zarządu Politycznego W.P. z redakcjami dziennika "Polska Zbrojna" (obecnie "Żołnierz Wolności") i innymi czasop. wojskowymi oraz z drukarniami wojskowymi i Wojskową Agencją Fotograficzną. Powstały redakcje wydawnictw poli-tyczno-wojskowych, literatury pięknej i popularnonaukowej. W 1949 Wyd. "Prasa Wojskowa" zostało połączone Z Wojskowym Instytutem Naukowo-Wydawniczym w Łodzi. Powstałe pod obecną nazwą przedsiębiorstwo utworzyło odrębny dział publikacji fachowo-wojsko-wych. W 1953 czasop. wojskowe, drukarnie, dział kolportażu oraz Wojskowa Agencja Fotograficzna zostały wyodrębnione z W.M.O.N. i przekształcone w oddzielne przedsiębiorstwa. W.M.O.N. wydaje książki z nast. dziedzin: Historia wojska i wojskowości, w pierwszych latach obejmowała przekłady literatury radzieckiej. Od 1955 datuje się wzrost liczby prac autorów poi. (m. in. w związku z ożywieniem działalności Wojskowego Instytutu Historycznego), od 1955 ukazują się zeszyty serii Wypisy Źródłowe do Historii Polskiej Sztuki Wojennej, a z czasopism rocznik "Studia i Materiały do Historii Wojskowości". Pracom dyskusyjnym poświęcona jest seria historyczna Uwagi i Polemiki, wydawana od 1957 (1 broszura rocznie). L. 1961-1966 przyniosły liczne prace syntetyczne z historii najnowszej poi. i powszechnej (m. in. Wojna narodowowyzwoleńcza narodu polskiego 1939-1945). Ukazują się opracowania historyczne poszczególnych rodzajów broni i monografie jednostek wojska poi., najważniejszych wojen i bitew oraz walk partyzanckich. Obok prac autorów poi. wychodzą również tłumaczenia, głównie z literatury radzieckiej (ok. 20-25 książek rocznie). Pamiętniki i wspomnienia wojenne, w dużej mierze napisane w wyniku konkursów (np. seria utworzona w 1957 Dzieje II Wojny Światowej we Wspomnieniach). Rocznie ukazuje się 25-35 pozycji, w tym 4-5 przekładów. Literatura teoretyczna i fachowo--wojskowa (regulaminy, instrukcje, podręczniki dla szkół oficerskich i podoficerskich, plansze i in. materiały szkoleniowe). Szczególne znaczenie mają prace naukowe z zakresu psychologii, pedagogiki, ekonomiki, socjologii i techniki wojskowej, grupowane od 1957 w przeszło stu-tornowej Bibliotece Wiedzy Wojskowej i Bibliotece Polskiej Myśli Wojskowej (od 1965 połączonych w jedną
2541
2542
WYDAWNICTWO MORSKIE
serię). Znalazły się tu pisma wojskowe F. Engelsa, W.I. Lenina, F. Mehringa, dzieła C. Clausewitza, E. Ludendorffa i in. W 1960 powstał zespół redakcyjny trzytomowej encyklopedii wojskowej; charakter encyklopedyczny ma seria informatorów wojskowo-historycznych. Dział słowników wydaje podręczne wojskowe słowniki obcojęzyczne, słowniki terminologiczne oraz podręczniki do nauczania języków obcych w szkołach oficerskich. Wśród wydawnictw społeczno-politycznych główne miejsce zajmują publikacje szkoleniowe dla wojska oraz książki i broszury poświęcone aktualnym problemom politycznym Polski i świata (10-15 tomów rocznie). W 1. 1960-1964 ukazało się 7 broszur w serii popularnonaukowej O Naukowy Pogląd na Świat. Publikacje techniczne i techniczno-wojskowe dotyczą głównie atomistyki, automatyki, mechaniki, łączności, elektroniki, uzbrojenia (podręczniki akademickie i poradniki). Od 1960 ukazuje się 10-12 tomików rocznie Biblioteki Popularnej Wiedzy Technicznej (ze znakiem sowy). Z literatury pięknej ukazuje się 60-100 tomów rocznie (w 1965 3200000 egz., 24% łącznego nakładu beletrystyki). Jako wynik organizowanych przez W.M.O.N. konkursów literackich (w 1960 i 1962) wydano ok. 50 wyróżnionych utworów. W 1966 ukazały się pierwsze tomy nowej serii (ze znakiem mieczy grunwaldzkich), bogato ilustrowanych literackich reportaży historycznych o sławnych bitwach i operacjach wojskowych. Dla poborowych wydano w 1947-1952 kilkuset-tomową Bibliotekę Żołnierza. W 1957 zapoczątkowało W.M.O.N. popularną masową serię sensacyjnych opowiadań ze znakiem żółtego tygrysa pt. Druga Wojna Światowa. Bohaterowie, Operacje, Kulisy (16-24 tomików rocznie; w 1966 250000 egz. nakładu). W 1958 powstała również masowa seria Sensacje XX Wieku (5-6 tomów rocznie po 60000 egz.) i seria sensacji Labirynt (rocznie 4-6 powieści, głównie na temat walki z obcym wywiadem). W 1959-1961 wychodziła seria dla młodzieży Przygody i Podróże (następnie nazwana Szeroki Świat). Wydawnictwa graficzne W.M.O.N poświęcone są głównie historii oręża poi., Ludowemu Wojsku Polskiemu oraz braterstwu broni z armiami państw socjalistycznych. Albumy, foldery, plansze i plakaty typu szkoleniowego i propagandowego ukazują się również w językach obcych. W 1948-1953 we współpracy z właściwymi organizacjami prowadził W.M.O.N. szeroką działalność wydawniczą w zakresie książek sportowych, lotniczych, morskich oraz oświaty sanitarnej. W 1953 działy te przejęło ^Wydawnictwo "Sport i Turystyka" oraz *Państwowy Zakład Wyd. Lekarskich. W1970nakładem W.M.O.N. ukazało się 185 książek w nakładzie 7777600 egz.
WYDAWNICTWO MORSKIE, Gdynia, utwc-rzone w 1951 przez Min. Żeglugi pod nazwą Wyda-
wnictwa Morskie z siedzibą w Gdańsku. W 1952 przekształcone w Oddział Morski Wydawnictw Komunikacyjnych, wydawało książki fachowe dla gospodarki morskiej. Od 1957 podlega Min. Kultury i Sztuki jako wydawnictwo pełnoprofiłowe. Wydaje książki fachowe i naukowe z zakresu budownictwa i maszynoznawstwa okrętowego, elektrotechniki i elektroniki morskiej, nautyki i żeglugi, hydrotechniki, prawa morskiego, rybołówstwa morskiego, handlu i portów morskich oraz książki popularnonaukowe, upowszechniające zagadnienia techniki, biologii morza, wojen morskich, epizodów z poi. historii morskiej i światowych dziejów żeglugi. Poczytne serie Miniatur Morskich, Biblioteki "Morza", serie reportaży popularyzują zagadnienia morskie wśród szerokich rzesz czytelników, zwłaszcza młodzieży. Odrębny dział stanowi literatura społeczno-polityczna i regionalna, przedstawiająca przeszłość i teraźniejszość Pomorza Gdańskiego, zagadnienia niemieckie, okres drugiej wojny światowej, kształtowanie się władzy ludowej, dorobek gospodarczy i kulturalny tych ziem. W.M. wydaje również prace instytutów naukowych i organizacji społeczno-politycznych wybrzeża. W dziale literatury pięknej ukazują się powieści, opowiadania i poezje autorów zamieszkałych na terenie czterech województw pomorskich (gdańskiego, koszalińskiego, szczecińskiego i bydgoskiego), powieści i reportaże autorów z innych regionów, jeśli dotyczą one tematyki morskiej, tłumaczenia morskiej literatury obcej, a także prace historyczno- i krytyczno--literackie związane z problematyką morza i wybrzeża. W 1970 W.M. wydało 74 tytuły w nakł. 1048200 egz. i 13 nrów miesięcznika "Technika i Gospodarka Morska" w nakł. 20000 egz.
W. Jabłoński: Dorobek Wyd. Morsk'ege. "Gdański Rocz. Kult." 1964.
WYDAWNICTWO "POLONIA", Warszawa, powołane w 1954 w celu wydawania dla zagranicy książek i czasop. w językach obcych z zakresu literatury pięknej, ekonomii oraz wydawnictw informacyjnych
iL o Polsce. Wydawnictwo wchodzi w skład 11 RSW *"Prasa". Od 1967 zmieniło nazwę na Wydawnictwo Interpress i wraz z wydawnic-ruch- twem czasopism tworzy Polską Agencję Interpress. Najważniejsze czasop.: ilustr. miesięcznik "Polska" (wyd. w 8 językach), "Tygodnik Polski", miesięcznik społeczno-kulturalny "Polish Perspectives" i "Per-spectives Polonaises". W 1970 wydano 78 książek w nakł. 843500 egz. oraz 5 czasop. w łącznym nakł. 4046700 egz.
2543
2544
"WYDAWNICTWO "RÓJ"
WYDAWNICTWO POZNAŃSKIE, Poznań, powstało w 1956. Wydaje literaturę piękną oraz książki naukowe i popularnonaukowe z zakresu historii, socjologii, etnografii, ekonomii, dotyczące głównie dziejów i życia współczesnego Wielkopolski oraz ziem północno-zachod-nich (woj. szczecińskie, koszalińskie i zielonogórskie). Z historii najnowszej ukazują się publikacje dotyczące ruchu robotniczego i tradycji walk rewolucyjnych wsi i miast pierwszych lat powojennych. Odrębny dział to wydawnictwa o drugiej wojnie światowej i zagadnieniach niemcoznaw-czych. Literatura piękna stanowi 50% ogólnej produkcji i 75% nakładów. Szczególne zadanie widzi W.P. w opiece nad młodymi twórcami (do 1970 ukazało się ok. 100 debiutów poetyckich i prozaicznych). W.P. publikuje almanachy poetyckie (poznański, koszaliński, lubuski, bydgoski) i prozaiczne (lubuski i koszaliński) oraz arkusze poetyckie (szczecińskie i koszalińskie). Prozę poi. reprezentują utwory pisarzy z całej Polski, szczególnie jeśli dotyczą Ziem Zachodnich i problematyki niem., oraz pisarzy ze środowiska regionu. Ukazały się m. in. książki M. Choromańskiege, J. Iwaszkiewicza, K. Iłłakowiczówny, J. Korczaka, E. Pauk-szty. W.P. wydaje również przekłady literatury skandynawskiej (w serii Dzieła Pisarzy Skandynawskich i w serii antologii noweli poszczególnych krajów) oraz literatury niem., głównie współczesnych pisarzy NRJD, a w dziale książek o literaturze eseje. W 1970 W.P. wydało 104 książki w nakładzie 995840 egz.
W. Markiewicz, J. Ziolek: Wyd. Pozn. w Z. 1956-1966. "Rocz. Bibl. Nar." 1967.
WYDAWNICTWO PRAWNICZE, Warszawa, zorganizowane w 1952 przez Min. Sprawiedliwości. Wydaje teksty ustaw, komentarze, czasop. prawnicze oraz literaturę fachową przeznaczoną dla sędziów, prokuratorów, notariuszy, adwokatów, pracowników arbitrażu gospodarczego, pracowników rad narodowych, funkcjonariuszy M.O. itp. W 1970 W.P. wydało 80 książek w nakładzie 667300 egz. oraz 8 czasop. w nakł. 493000 egz.
WYDAWNICTWO PRZEMYSŁU LEKKIEGO I SPOŻYWCZEGO, Warszawa, zostało wyodrębnione z Państwowego Wydawnictwa Technicznego, od 1968 przejęte przez * Wydawnictwa Nauko wo-Techniczne). Wydawało książki i broszury autorów poi. i obcych oraz czasop. związane z potrzebami przemysłu spożywczego i skupu, przemysłu lekkiego (włókienniczy, skórzany, odzieżowy i in.), leśnictwa i przemysłu drzewnego i papierniczego, poligrafii, piekarnictwa i cukiernictwa oraz
gastronomii, przemysłu terenowego, spółdzielczości pracy i rzemiosła. Poza tym podręczniki akademickie i prace instytutów naukowo-badawczych. Do 1966 W.P.L.iS. wydawało podręczniki dla szkół zawodowych i techników z dziedziny przemysłu lekkiego i spożywczego; od 1967 produkcję tę przejęło *PaństwoweWydawnictwo Szkolnictwa Zawodowego. Ponadto wydawano książki z zakresu gospodarstwa domowego oraz in. książki powszechnego użytku. W.P.L. i S. wydawało również tłumaczenia z j. poi. na j. obce z przeznaczeniem na eksport oraz podejmowało usługi poligraficzne. Wydawnictwo opublikowało szereg prac z zakresu wiedzy o książce (m. in. M. Kafla Zarys techniki wydawniczej, E. Szwarcsztajna Technologia papieru, E. Bednarczuka Graficzny rozwój litery oraz cztero-języczny Słownik papierniczy). W.P.L. i S. wydawało także 7 czasop., m. in. dwumiesięcznik "Uroda" (w wersji poi. i niem.) oraz kwartalnik "Moda" (w wersji poi., niem. i bułg.). W 1966 wydano 100 książek w nakładzie 959700 egz. oraz 11 czasop. w nakł. ok. 1000000 egz.
WYDAWNICTWO "RÓJ", Warszawa, zostało zorganizowane przez Melchiora Wańkowicza, mającego w nim większość udziałów, oraz Mariana Kistera. Działalność wydawniczą zapoczątkowała, ukazująca się w wysokich nakładach 15 000-20 000 egz., popularna Biblioteka Historyczno-Geograficzna, której pierwszych dziewięć tomików wyszło w 1925. Ich tytuły stanowiły zapowiedź roli, jaką Biblioteka miała odegrać w przyszłości: Czarne msze (z cyklu Satanizm), Sułtan i niewolnice (cykl Słynni kochankowie), Pioruny i błyskawice Wschodu, Śmierć w purpurze itp. Z czasem Biblioteka rozrosła się do 20 cykli i kilkuset pozycji, a powodzenie tego przedsięwzięcia wydawniczego skłoniło właścicieli firmy do kontynuowania działalności i zorganizowania już normalnego przedsiębiorstwa. Rozwinęło się ono nadspodziewanie szybko, ujawniając zdolności handlowe przede wszystkim Mariana Kistera i jego żony Hanny, choć na kierunek działalności w dalszym ciągu poważnie oddziaływał Melchior Wań-kowicz. W 1928 katalog anonsował już 137 pozycji. Niewątpliwą zasługą R. było stworzenie serii Biblioteka XX Wieku, w której ukazały się utwory najwybitniejszych autorów obcych, tak zachodnich, jak i radzieckich. Z czasem do Biblioteki włączono również szereg pozycji polskich, jak np. Mateusz Bigda Kadena-Bandrowskiego. W tej serii i poza nią ukazały się nakładem wydawnictwa powieści takich pisarzy, jak Bernanos, Bierdiajew, Buck, Duhamel, Galsworthy, Martin du Gard, Gide, Górki, Haśek, Huxley, Kafka, Lawrence, Malaparte, Malraux, Proust, Mauriac, H. Mann, C. Lewis, Remarque, Russel, Sejfulina, Szołochow, Zweig i wielu innych. Przyczyniło
2545
2546
WYDAWNICTWO "SPORT I TURYSTYKA"
się ono także do spopularyzowania dorobku pisarzy polskich., w tym wielu młodych, prezentujących dopiero swe prace, jak Andrzejewski, Boguszewska, Burkę, Centkie-wicz, Gojawiczyńska, Górska, Krzywicka, Parnicki. Ze znanych już pisarzyjdrukowali w R. Boy-Żeleński, Kaden--Bandrowski, Irzykowski, Parandowski, Staff i in. Charakterystyczną cechą R. była niezmiernie szybka produkcja. Kalkulację opierano na niezbyt wielkiej ilości egzemplarzy, zaopatrując przede wszystkim wypożyczalnie i czytelnie. Po wycofaniu całego lub znacznej części włożonego kapitału obniżano ceny nieraz w sposób dra-_styczny: do 50, a nawet do 80%. Spowodowało to szybki rozrost wydawnictwa, co obrazuje przykładowo produkcja 1938: 360 pozycji nowości (60% to tłumaczenia) i 535 pozycji po cenach obniżonych. Wśród nowości znalazły się m. in.: nauka, krytyka i eseje (43 pozycje), publicystyka, polityka (14), monografie historyczne, pamiętniki (35), dzieła podróżnicze, reportaże (58), powieść i nowela, poezja polska (207), dzieła XX w. (76), historyczno-bio-graficzne dzieła przekładowe (26), dokumenty epoki (16), podróże i wyprawy (14). Tłumaczenia obejmowały 51 pozycji z literatury fr., 29 niem., 53 ang., 47 ros. i radź., 7 czes., 6 skand., 2 ukr., 2 węg., 3 wł., 3 żyd. Działalność R. miała też i ujemne strony: ciągłe obniżanie cen dezorganizowało rynek księgarski i dewaluowało wartość książki; ponadto niestaranna nieraz szata graficzna, pobieżna korekta i nie najlepszy poziom edytorski świadczyły o nazbyt wielkim pośpiechu i braku wykwalifikowanego zespołu redaktorskiego. "W czasie okupacji, po wyjeździe Kisterów i Wankowicza, kierownictwo R. objął znany księgarz i Śwydawca Józef Włodarski. Po objęciu wydawnictwa niemieckim zarządem przymusowym pewną ilość książek dzięki ofiarności Włodarskiego i dawnych pracowników wyniesiono z magazynów i zabezpieczono w innych wydawnictwach.
WYDAWNICTWO "SPORT I TURYSTYKA",
Warszawa, powstało w 1953 przez połączenie Spółdzielczego Instytutu Wydawniczego "Kraj" i Działu Wydawnictw Sportowych, *Wydawnictwa Ministerstwa Obrony Narodowej. Z książek sportowych S.iT. wydaje przede wszystkim prace z zakresu podstaw naukowych, wychowania fizycznego i sportu. Są to podręczniki dla wyższych uczelni W.F. oraz wydawnictwa encyklopedyczne i bibliografie. Podręczniki dotyczące sportu wyczynowego, przeznaczone dla trenerów i wykwalifikowanych instruktorów, traktują o całorocznym treningu, technice i taktyce poszczególnych dyscyplin sportu. Wydawnictwa dotyczące wychowania fizycznego dorosłych i starszej młodzieży wydaje W.S. i T. głównie w biblioteczce Tow. Krzewienia Kultury Fizycznej i serii Sport dla Ciebie.
W porozumieniu z Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego wydaje publikacje poświęcone sprawom sportu w szkole jako pomoc metodyczną dla nauczycieli. Odrębne porad-niki-samouczki wydaje się dla uczniów (Biblioteczka Szkolnego Koła Sportowego). W.S. i T. wydaje też bele-trystykę sportową, wspomnienia, reportaże i opowiadania sportowe, oraz prace obcych autorów, dotyczące w szczególności podstaw naukowych wychowania fiz. i sportu wyczynowego. W zakresie książek turystycznych podstawowym zadaniem W.S. i T. jest wydawanie przewodników. Pierwsze wydanie Przewodnika po Polsce ukazało się w 1963 i dało początek dalszym edycjom, również w j. obcych. Wydawnictwo publikuje przewodniki dla poszczególnych, województw, przewodniki po regionach turystycznych, przewodniki dla turystyki kwalifikowanej (wodne, narciarskie, kolarskie i taternickie), przewodniki po miastach, miasteczkach i ich okolicach oraz przewodniki po miejscowościach uzdrowiskowych i wczasowych (wydawane w oddzielnej biblioteczce). Szczególnym rodzajem przewodnika jest Przewodnik po upatńiętnionych miejscach walk i męczeństwa narodu polskiego
lata iirojny 1939-1945. Wydawane są również monografie i beletrystyka turystyczna, dotycząca zwłaszcza wypraw wysokogórskich, poradniki, informatory, regulaminy, skrypty szkoleniowe, związane z turystyką i krajoznawstwem. Ukazują się foldery i prospekty turystyczne wydawane w obcych językach, przeznaczone dla turystów zagranicznych. W 1966 W.S. iT. przystąpiło do wydawania przewodników po krajach obcych. Specjalny rodzaj książki sportowej i krajoznawczej to bogato ilustrowane albumy sportowe, zawierające obok tekstu poi. także teksty w obcych j.: ang., fr., niem. i fos.
W 1970 W.S. i T. wydało 62 książki w nakładzie 1543000 egz.
WYDAWNICTWO "SZTUKA" zob. WYDAWNICTWO "ARKADY".
WYDAWNICTWO "ŚLĄSK", Katowice, powstało w 1954 pod nazwą Wydawnictwo Górniczo-Hutnicze. W 1957 wydzielone jako oddzielne pizedsiębiorstwo "Śląsk", w 1963 znów połączone z Wydawnictwem Gór-niczo-Hutniczym. S. wydaje literaturę piękną (twórczość współczesna, głównie pisarzy śląskich, przekłady literatury niem. i czes.), książki dla młodzieży, wydawnictwa albumowe, poezję, literaturę społeczno-polityczną (reportaże), prace popularnonaukowe oraz naukowe obrazujące problematykę regionu (historia Śląska, etnografia, socjologia, problematyka niemcoznawcza), literaturę techniczną (książki i podręczniki z zakresu górnictwa i hutnictwa), czasop. techniczne ("Przegląd Górniczy"
2547
2548
3a
IAB. 45. TŁOKI INTROLIGATORSKIE
1. Stemple introligatorskie. 2. Wzory tłoczeń ornamentowych. 3. Krakowskie tłoki introligatorskie z XV w. (a, b, e). L Komplet linii prostych i łukowych. 5. Liniaki i filety liniowe
flncipit Opus i\eftitucionurfi VtiUfTttiumH. f\eł uetcntojData: fptałte JrranafcoDe jDlatea ono: fOii SPinotum&fuini gp Vetbif5&is całoie
TAB. 46. TYTUŁ DZIEŁA
1. W zwoju papirusowym na tytuliku. Ś 2. Incipit z tytułem w dziele Plateanusa Opus restitutionum. 3. Explicit z tytułem wrocławskiego druku Ełyana (ok. 1475). 4. W kolofonie mszału wrocławskiego z 1499. 5. Na karcie tytułowej. 6. Szesnastowieczny na przednim cięciu książki. 7. Introligatorski na oprawie nakładowej
q stra ecu a j$ p%u rufl oimfiflrpfi nó ptejetu ifti? ioulgćcic c jińrifli iUaa iqptu n>i pmittit; ffticuo t& mocecic t qua eras ąn bapetfat? ftiifti ^Di wvo iflra ricc no io2ieris f feriio tibi pici ria autosicdtc a ioulgctia tibi occfla? a Oo mto papa J3 ultip articiUo mottis tue |3jl. jotę pyta n fitri et fpufranfti* Jmcn
idt Opuma ofelTfoitu fcu mt" rogato
3^
planrur otuli- Hurairgo 0lo?ia ril
ip
rinmi nie ftatnus lapfo manii m* rigt ma prree tu trijamiis grtńii noftrofi Dirfge uirgo maria-
nfl oi&utanonc flme tulinram ttf lefle nKfltiflanrenfw oz&ina
natu-atJ &t lauiji rttjonair m pec P rrtfl ftljoJft t ttf^nęi ^biii jJHflfln
irfeo-rai-nonagifitttonafto.
ANTIPAS11
MAŁŻEŃSKIE
Trzema vciefoieti Historiami,
iako wdzięcznego finaku Cukrem,
ptawdlźiwey a fezerey Milosći
MaiżeriskJef Ś ZA PRAWIONE
f
kotu
. .,
DZIEJE KSIĄŻKI
WYKRYWANIE
"Wiadomości Górnicze", "Nafta", "Hutnik", "Rudy", "Koks", "Wiadomości Hutnicze"), prace wydawane na zlecenie instytucji naukowo-badawczych. Serie wydawnicze: Zasłużeni Ludzie Śląska (od 1957, ilustrowana, ze streszczeniami obcojęzycznymi, do 1965 15 tomików), Biblioteka Karola Miarki (od 1959, książki historyczne, popularne, do 1965 12 tytułów), Polska Ziemia Ludzie (od 1962, ilustrowana, przedstawiająca przeszłość i teraźniejszość, piękno i bogactwo głównych regionów kraju, do 1965 2 tytuły), Górnictwo (od 1949, wielotomowe dzieło o charakterze monograficznym, ujmujące zasadnicze zagadnienia z dziedziny górnictwa, do 1965 27 tomów, kilkakrotnie wznawianych), Biblioteczka Górnicza (od 1945, popularne broszury dla górników, pierwsze tego rodzaju wydawnictwo w Polsce, do 1965 62 pozycje i liczne wznowienia), Biblioteczka Naftowca (od 1953, popularne broszury dla robotników zatrudnionych w przemyśle naftowym, do 1965 25 tomików). Z okazji Tysiąclecia Państwa Polskiego wyszły obszerne monografie woj. katowickiego i woj. opolskiego. W 1970 wydano 111 tytułów w 1314000 egz. i 7 czasopism w 190000 egz.
Wyj. Śląsk. BWogr. 1954-1964. 1954.
WYDAWNICTWO ZAKŁADU NARODOWEGO IM. OSSOLIŃSKICH zob. ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH Wydawnictwo.
WYDAWNICTWO ZWIĄZKOWE CENTRALNEJ RADY ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH,
Warszawa, utworzone w 1950 z Wydziału Prasowego CRZZ. Wydaje książki o tematyce dostosowanej do różnych form działalności związkowej, publikacje organizacyjne oraz druki użytkowe. W pierwszym etapie swej działalności W.Z. pracowało wyłącznie na potrzeby ruchu związkowego, wchodząc na rynek księgarski dopiero od 1953. Ok. 30% produkcji stanowią druki organizacyjne na potrzeby wewnętrzne CRZZ i zarządów głównych związków zawodowych. W 1970 łączny nakład książek i czasopism wynosił 7287500 egz.
WYDZIAŁ CZYTELŃ WARSZAWSKIEGO TOWARZYSTWA DOBROCZYNNOŚCI powstał w 1891 z bezpłatnych czytelń, założonych w 1861 w ramach Tow. z inicjatywy Jana Tadeusza Lubomirskiego i Jana Gautiera. Liczba czytelń pod koniec XIX w. wzrosła do 23; odegrały one ogromną rolę w szerzeniu oświaty przez lat 60 wśród niezamożnej ludności Warszawy i cieszyły się poparciem najwybitniejszych współczesnych osobistości. Wśród ludzi kierujących Wydziałem najbardziej zasłu-
żyli się prezesi: A. *Suligowski (1892-1894) i S, Pszczyński (1894-1914), oraz długoletni sekretarz (1895-1924) S. *Michalski. Powołana w 1897 Komisja Katalogowa wprowadziła do Czytelń literaturę postępową i naukową, co spowodowało głośny zatarg z reakcyjnym zarządem WTD, z jego ówczesnym prezesem Michałem Radziwiłłem, wywołując ostrą polemikę w prasie obu obozów. Pierwsza wojna światowa zahamowała rozwój Czytelń. W 1924 Czytelnie WTD w liczbie 16 (65575 t.) zostały przejęte przez *Tow. Bibliotek Powszechnych w Warszawie.
WYKLEJKA (potocznie zwana przez drukarzy również forzacem), dwukartkowa składka przyklejona lub przyszywana do pierwszego i ostatniego arkusza książki w oprawie twardej. Zadaniem W. jest ochrona przed zniszczeniem zewnętrznych arkuszy książki i związanie bloku książkowego z okładką, często też wewnętrzne przyozdobienie ścianek okładki. Zewnętrzną stroną jednej kartki jest W. przyklejona w całości do wewnętrznej ścianki okładki, druga kartka przyklejona jest tylko brzegiem wzdłuż zła-mów do pierwszego lub ostatniego arkusza. Umocowanie W. może się odbywać w trojaki sposób przez tzw. nieza-wieszenie, wklejenie i wszycie. Niezawieszenie jest stosowane przy oprawach ręcznych. Wówczas W. jest załamana wzdłuż grzbietu i założona dokoła grzbietu przylegającego arkusza; tym złamem zostaje przyklejona do tego albo następnego arkusza i wraz z nim zeszyta. W. wklejaną stosuje się przy oprawach masowych; jest ona przyklejana brzeżkiem do przyległego arkusza i całą powierzchnią do wewnętrznej ścianki okładki. W. przyszywaną stosuje się dzisiaj tylko przy oprawach bibliofilskich, ciężkich książkach i przy oprawie ksiąg handlowych. Jest ona wszyta tak jak inne arkusze i dlatego musi być mocna w grzbiecie. Kosztowne W. są wykonywane z pergaminu, skóry albo jedwabiu (*Dublura).
Zob. też Zszywei.
WYKRES zob. DIAGRAM.
WYKROJNIK: 1. Narzędzie do wyciskania w skórze lub w innych materiałach okładki ornamentów, linii itp. 2. Narzędzie do wycinania w papierze, kartonie lub *tekturze odpowiednich wzorów na maszynach do *sztan-cowania (wykrawania).
WYKRYWANIE, pokrywanie ochronną farbą w procesie *trawienia partii obrazu w celu zabezpieczenia ich przed działaniem kwasu. Wykrywanie ułatwia rozjaśnianie niektórych części obrazu na *kliszy; zbyt ciemnych w stosunku do oryginału, przez zmniejszenie trawieniem wielkości punktów siatki. Wykrywanie przeprowa-
2549
EWoK 82
2550
WYMIANA BIBLIOTECZNA WYDAWNICTW
dza się kilkoma stadiami. W pierwszym stadium wykrywa się najciemniejsze miejsca kliszy, w drugim tony średnie itd.
WYMIANA BIBLIOTECZNA WYDAWNICTW zob. GROMADZENIE ZBIORÓW.
WYPEŁNIANIE PAPIERU polega na wprowadzeniu do *masy papierniczej białych pigmentów, zwanych wypełniaczami, które dodaje się w postaci suchej lub częściej Ś jako zawiesinę. Ilość dodawanego wypełniacza zależy od pożądanych właściwości papieru, rodzaju wypełniacza, rodzaju używanych półproduktów włóknistych i dodatków masowych, zatrzymania wypełniacza w papierze oraz warunków ekonomicznych. Zatrzymywanie wypełniaczy w papierze następuje w wyniku mechanicznego zatrzymania wskutek filtracji cząstek pigmentu przez utworzoną na sicie warstwę włóknistą i adsorpcji cząstek wypełniacza na powierzchni włókien. W.p. nadaje mu nie-przezroczystość, białość, miękkość, gładkość i połysk, lepszą chłonność farby drukarskiej, dobrą drukowność, większy ciężar objętościowy, lepszą przenikalność powietrza i chłonność cieczy. Ujemną stroną W.p. jest obniżanie własności wytrzymałościowych i stopnia zaklejenia. Do W.p. stosuje się wypełniacze naturalne (*kaolin, talk, kreda, gips) oraz sztuczne (siarczan barowy, węglan wapniowy strącany, biel tytanowa).
WYPISY, zbiór utworów literackich lub ich fragmentów, autorstwa wielu pisarzy, dobrany metodycznie, przeznaczony do celów dydaktycznych, przede wszystkim dla starszych klas szkół podstawowych i dla szkół średnich (dla młodszych klas szkół podstawowych są przeznaczone czytanki).
Zob. też Analecta, Antologia, Chrestomatia,
CoLLECTANEA, MlSCELLANEA, SlLVA RERUM.
- WYPOSAŻENIE KSIĄŻKI, wszystkie elementy tworzące zewnętrzną formę książki: papier, czcionki, układ kolumny na stronicy książki, tytuły, inicjały, ilustracje, zdobnictwo, oprawa i tłoczenia na niej, obwoluta. Zob. też Budowa książki.
WYPOŻYCZALNIA, komórka organizacyjna w bibł., zajmująca się wypożyczaniem książek do domu, a także *pomieszczenie biblioteczne, w którym odbywa się wypożyczanie. Ta forma *udostępniania zbiorów, znana już w starożytności i średniowieczu, rozpowszechniła się dopiero w drugiej połowie XIX w. Rozróżnia się W. miejscową (wypożyczanie indywidualne, bezpośrednie, na miejscu) oraz *W. międzybiblioteczną (wypożyczanie pośrednie, przez inną bibl.). Wypożyczane mogą być poszczególne dzieła, jak i komplety książek. Przepisy regulujące
wypożyczanie zawarte są w regulaminie W. Określają one, kto może korzystać z W., formalności, jakie należy załatwić przy zapisie, ilość wypożyczanych książek, termin zwrotu, sankcje w razie przetrzymania, zagubienia czy uszkodzenia książki itp. Przy zapisie do W. obowiązuje użytkownika wypełnienie tzw. deklaracji czytelnika
karty ewidencyjnej, zawierającej prócz danych osobowych zobowiązanie do przestrzegania regulaminu. Po zapisaniu się do W. czytelnik otrzymuje kartę biblioteczną, uprawniającą do korzystania z bibl. W *bibl. powszechnych po dokonanym zapisie wypełnia się kartę czytelnika Ś formularz stosowany dla kontroli lektury czytelnika. Zawiera ona oprócz danych osobowych także rubryki do wpisywania numeru inwentarzowego książki oraz daty jej wypożyczenia i zwrotu. Niektóre bibl. stosują analityczne karty czytelnika, które prócz wymienionych zawierają dodatkowe rubryki, wymieniające znak rzeczowy książki, autora i tytuł. Karty analityczne ułatwiają badanie ^czytelnictwa. Niektóre bibl. pobierają przy wpisie do W. kaucję biblioteczną określoną sumę pieniężną składaną przez czytelnika jako zastaw za wypożyczane książki. W sieci poi. bibl. państwowych kaucję biblioteczną stosuje się jedynie w przypadku, gdy czytelnik nie jest stałym mieszkańcem miasta lub nie pracuje na danym terenie. W celu kontrolowania poczytności książki stosuje się w wypożyczalniach bibl. powszechnych specjalny formularz biblioteczny, kartę książki. Zawiera ona: autora i tytuł dzieła oraz rubryki do wpisywania numeru karty czytelnika, daty wypożyczenia i zwrotu książki. W bibliotekach naukowych dowodem wypożyczenia książki jest podpisany przez czytelnika rewers biblioteczny. Najczęściej stosowane są rewersy znormalizowane, dwuczęściowe, umożliwiające podwójną kontrolę wypożyczeń: wg nazwisk czytelników i sygnatur książek. Przeciętny termin zwrotu książki w wypożyczalniach bibl. powszechnych wynosi dwa tygodnie; w bibl. naukowych
miesiąc. Na umotywowaną prośbę czytelnika może nastąpić prolongata, czyli przedłużenie terminu zwrotu książki. Po stwierdzeniu, że czytelnik przetrzymał książkę, następuje pisemne wezwanie do zwrotu książki (upomnienie, monit, urgens). Ma ono ustaloną formę i zawiera ostrzeżenie, że niezastosowanie się do upomnienia może spowodować wstrzymanie prawa korzystania z bibl. Wypożyczanie książek wymaga wielu manipulacji, jest pracochłonne, coraz silniejsze są więc dążenia do zmechanizowania rejestracji czytelników i wypożyczanych dzieł. Stosuje się tu różne sposoby, jak fotograficzny zapis, *karty dziurkowane itp.
WYPOŻYCZALNIA MIĘDZYBIBLIOTECZNA
komórka organizacyjna bibl., która prowadzi krajowe i międzynarodowe wypożyczanie międzybiblioteczne.
2551
2552
WYSPIAŃSKI
Podstawowymi warunkami sprawnego działania W.jn. są: regulamin, ustalający właściwe ramy organizacyjne i tryb wypożyczania, oraz dobrze zaplanowana sieć *kata-logów centralnych. W coraz większym stopniu korzysta się też z dalekopisów oraz aparatury do reprodukcji dokumentów. Krajowe wypożyczanie m. uzyskało podstawy prawne w drugiej poi. XIX w. Pierwszy w Europie regulamin otrzymały w 1885 Włochy. W Polsce podstawą działalności W.m. jest zarządzenie Min. Kultury i Sztuki z 23X111953. Międzynarodowe wypożyczanie m. odbywało się początkowo drogą dyplomatyczną. Inicjatywę usprawnienia i skodyfikowania zasad międzynarodowego wypożyczania podjęto na początku XX w. Po dłuższych pracach przygotowawczych, na sesji Międzynarodowego Komitetu Bibliotecznego w Warszawie w 1936, uchwalono regulamin, który stał się podstawą krajowych regulaminów wypożyczania międzynarodowego. W Polsce Zarządzenie Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 12 I 1939 ustalało tryb wypożyczania, przewidując utworzenie krajowej centrali wypożyczania międzynarodowego przy *Bibl. Narodowej w Warszawie. Nowy i obecnie obowiązujący regulamin międzynarodowego wypożyczania międzybibliotecznego uchwalono na zjeździe FIAB w Zagrzebiu w 1954.
M. Manteufflowa: Udostępnianie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956. H. Kunze: Grundziige der Bibliothekslehre 1966.
"WYRÓWNANIE KLISZY zob. WYCINKA.
WYRÓŻNIENIA W SKŁADZIE, odrębny sposób złożenia pojedynczych wyrazów, zdań lub całych ustępów tekstu w celu zwrócenia na nie uwagi. Najczęściej stosowane rodzaje wyróżnień: skład innym rodzajem czcionek (*Pisma drukarskie); skład (np. tytułów) innym krojem czcionek (*Krój pism); skład czcionkami innego stopnia (*Stopień pisma); stosowanie linii, ramek, ornamentów lub spacji (*Materiał zecerski); zmiana szerokości *łamu (składu wiersza).
WYRWIŃSKI Wilhelm Wilk (1887-1918), malarz, rysownik, ilustrator. W 1. 1910-1914 studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Uprawiał malarstwo oraz rysurek dekoracyjny. Dla pisma "Abdera" oraz (rzadziej) dla "Rzeczy Pięknych" wykonywał ilustr., winiety, zdotniki, ozdoby typograficzne zawsze bardzo indywidualne, antynaturałistyczne, szukające najprostszych form wypowiedzi i tworzące zbliżony nieco do secesji ornament. W. zaprojektował też okładkę do Swawolnych wierszyków Szanauta i kilka ekslibrisów, czarnych i barwnych.
P. Smolik: Grafika książkowa i exlibrisy W.W. 1925. P. Smolik: W.W. Artysta i jego twórczość. 1926.
WYSOCKI August (zm. 1871), adwokat, bibliofil. Posiadał we Lwowie księgozbiór liczący kilkanaście tysięcy tomów, przeważnie dzieł z zakresu poi. prawa, historii oraz literatury pięknej. Ze szczególnym upodobaniem gromadził poi. druki emigracyjne, trudno dostępne w Galicji przed 1848. Bibl. W. odegrała poważną rolę w życiu kulturalnym ówczesnego Lwowa.
WYSOKOŚĆ PISMA, długość słupka *czcionki od stopki do *cczka dającego odbitkę w druku. W.p. była różna, ponieważ początkowo każdy drukarz sam odlewał czcionki na potrzeby własnej oficyny. Pierwszym aktem normującym wysokość odlewanych czcionek było zarządzenie wydane we Francji w 1723, ustalające W.p. na 101/2 linii stopy paryskiej (co równało się późniejszym 63 *punktcm typograficznym systemu Didota). Jest to tzw. paryska W.p. Niemieckie odlewnie czcionek przyjęły w 1898 622/3 punktów typograficznych jako tzw. normalną W.p., obowiązującą do dziś prawie w całej Europie. Do czasu wprowadzenia wysokości normalnej i tzw. normalnego systemu miar typograficznych przeważała w Niemczech tzw. lipska W.p., według której czcionki miały wysokość równą 11 nonparelcm, tj. 66 punktom. Mniej powszechna była wysokość frankfurcka, wynosząca 68 punktów. W Rosji przyjęto jako zasadniczą wysekość lipską, zwiększoną o 3/4 punkta, co wynosiło razem C63/4 punktów typograficznych. Wysokość ta, zwana w Polsce petersburską, obowiązuje obecnie w Związku Radzieckim, mimo że kilka wielkich drukarni w Moskwie i w Leningradzie ma W.p. zbliżoną do normalnej.
Zob. też Stopień pisma.
WYSPIAŃSKI Stanisław (1869-1907), poeta, dramaturg, malarz, grafik, ilustrator, artysta książki, przez całe życie związany z Krakowem, w którym się urodził i umarł. Jako odnowiciel i reformator piękna w książce w zakresie układu typograficznego, ilustratorstwa i zdobnictwa, był W. na gruncie polskim kontynuatorem ogólnoeuropejskiego ruchu artystycznego zmierzającego do stworzenia nowego stylu w książce jako w dziele sztuka. Źródłem owego ruchu były teorie estetyczne i działalność angielskich prerafaelitów, głównie zaś ich późniejszych zwolenników, W. *Morrisa i W. *Crane'a. Szczególnie Morris zasłynął jako reformator w dziedzinie estetyki książki i wywarł wielki wpływ na tę dziedzinę twórczości w całej Europie. W następstwie studiów nad liternictwem średniowiecznych rękopisów, inkunabułów oraz czcionką renesansową stworzył on własny krój czcionki, zbliżony do weneckiej antykwy M. *Jensona i pisma gotyckiego Pe-tera *Schoffera i G. *Zainera. Zreformował on układ książki, zdobnictwo i ilustratorstwo. Nowatorami w tej
2553
2554
WYSTAWA BIBLIOTECZNA
Strona tytułowa "Życia" projektowana przez Stanisława Wyspiańskiego
dziedzinie byli podówczas w Anglii również W. Strang, W. Crane, A. *Hughes i in., w Niemczech Otto Eckmann, we Francji drukarz i bibliofil E. *Pelletan oraz mistrz sztuki zdobniczej i twórca nowego kroju czcionki, E. *Gras-set. W. w czasie pobytu w Paryżu w 1894 zapoznał się z pracami Grasseta. Rozpoczął swą działalność w zakresie zdobnictwa druków w 1898 przez objęcie kierownictwa artystycznego dwutygodnika "Życie" (red. S. Przybysze wski); praca ta, trwająca dwa lata, miała charakter systematyczny, gdyż już wcześniej "W. próbował prac zdobniczych przy wydawaniu własnych utworów (np. Legenda, 1897). W artystycznym wyposażeniu "Życia" stosował W. bogatą ornamentykę rysunkową w postaci motywów zwierzęcych, czasami zaś szkiców portretowych; niekiedy artysta wprowadzał ornamentykę linearną lub też transponował drzeworyty renesansowe (R. 3, zesz. 21-22). Osobną pozycję w pracy W. nad książką stanowi zdobnictwo wydań książkowych, kart tytułowych oraz typograficzne rozplanowanie kolumny druku: Poezje L. Rydla (1899, 1901), jubileuszowe wydanie
Wyboru poezji M. Konopnickiej (1903), Rocznik krakowski (1900) oraz wydania własnych utworów dramatycznych. Zdobnictwo poezji Rydla i Konopnickiej opiera się na rysunkach kwiatowych w układzie naturalnym i stylizowanym; kwiaty polne dominują tu jako motyw zasadniczy, od czasu do czasu pojawia się róża i irys. Wiele materiałów do tej tematyki zebrał W. podczas swych wiejskich wędrówek (1896-1897), o czym świadczy zachowany 54-kart-kowy brulion rysunkowy. Szczególnymi walorami odznaczają się komponowane przez W. karty tytułowe. Próczjasnej, logicznej kompozycji(liternictwo u góry i u dołu kolumny lub skoncentrowane tak, by powstawała wolna przestrzeń) *nadruku artysta stosował czarno-białe winiety ornamentowe lub czasami figuralne oraz barwne: okładka do Poezji L. Rydla (irysy), Akropolis (katedra i zamek wawelski), Noc listopadowa (park, pałac łazienkowski, teatr na wyspie). Winiety barwne do utworów artysty umieszczone są na oddzielnych naklejkach. Rozplanowaniu kolumny druku oraz funkcji czcionek poświęcał W. wiele uwagi, różnicując kroje i wielkości pisma drukarskiego oraz komponując kolumnę jako całość typograficzną. Dużym osiągnięciem artystycznym W. są ilustracje do I pieśni Iliady ("Tygodnik Ilustrowany" 1896, nr 45-47, oraz wyd. książkowe Lwów 1903) oraz ogólnie wiążące się z tym eposem i mitologią grecką. Ryciny te, utrzymane w tonie czarno-białym, są plastyczną stylizacją scen ze świata antycznego, w której stapiają się w harmonijną całość wyobrażenia starogreckie, elementy mykeńskie, orientalne oraz własna inwencja twórcy. W wydaniu z 1903 zamieszczono jedenaście ilustracji W.: "Gniew Pelidę ponosi", "Hermes wiedzie duchy bohaterów do głębin Hadesu", "Apollo-Łucznik", "Agamemnon powstaje na Achillesa i Menelausa", "Pallas i Achilles", "Thetis i Achilles", "Zeus i Thetis", "Jutrzenka, Helios, Hesperos, Phosphoros", "Jutrzenka", "Apollo i Melpomenę", "Apollo grający na lirze". W. współpracował z wybitnym drukarzem ówczesnym, W. *Teodorczukiem, i razem z nim przygotowywał projekt nowej czcionki polskiej. Śmierć artysty przeszkodziła realizacji tego zamierzenia. Towarzystwo Polskiej Sztuki Stosowanej, organizujące w 1905 wystawę drukarską, przyznało W. srebrny medal za zasługi na tym polu, czcząc w nim "artystę, który drukarstwo współczesne polskie pchnął na tory prawdziwej sztuki". E. Skierkowska: W. artysta książki. 1960.
WYSTAWA BIBLIOTECZNA, wystawienie na widok publiczny książek i in. dokumentów w celach informacyjnych, propagandowych, kształcących. Zależnie od przyjętego kryterium bibl. może urządzać różne W.: nowości wydawniczych, popularyzujące publikacje bieżąco wpływające do bibl.; okolicznościowe, nawiązujące do rocznic, jubileuszów; problemowe, obrazujące historię
2555
2556
WYZNACZANIE KSIĄŻEK
i stan określonej dziedziny wiedzy, kulturę narodu, regionu, epoki; okresowe; stałe itp.
Zob. też Reklama i propaganda księgarska.
Cz. Kozioi: Informacja zbiorowa. Propaganda książki. W: Bibliotekarstwo naukowe. 1956.
WYSTAWA KSIĄŻKI, specjalny pokaz książek z określonych dziedzin lub pokaz dorobku wydawnictwa, organizowany w celach propagandowych i reklamowych. Duże Śwystawy wymagają specjalnych urządzeń (stelaży) oraz, obok udziału wykonawców-grafików, konsultacji architektów itp. specjalistów. W.k. prezentuje produkcję wydawniczą jednego lub więcej krajów, wybranych działów bibliograficznych; mogą być W.k. regionalne. W.k. towarzyszy zazwyczaj jubileuszom wydawnictw, konkursom na najlepiej wydaną książkę, *targom itp. W.k. może być organizowana przez wydawcę lub grupę wydawnictw, przez bibl. lub przez *Dom Książki. Może też mieć charakter ogólnej imprezy kult. organizowanejfprzez wiele instytucji. W.k. stwarza właściwe warunki do'obejrzenia książek-eksponatów, daje pojęcie o dorobku*'pre-zentowanego zakresu wiedzy, a w połączeniu z atrakcyjną oprawą graficzną spełnia poważną rolę propagandową.
Zob. też Reklama i propaganda księgarska.
P. Breillat: Les Exhibitions temporaires dans les bibl. "Buli. de 1'UNESCO a l'Intention des Bibl." 1967.
Fragment jednej z wystaw organizowanych przez wrocławski Dom Książki
WYSYŁANIE I OPAKOWANIE KSIĄŻEK,
^ekspedycja książek, załatwianie i wysyłanie przesyłek
pocztowych i kolejowych (także in. środkami transportu) z książkami w odpowiednim opakowaniu. Szczegółowe przepisy określają paczki standardowe, w jakich obowiązana jest dostarczać książki i broszury każda drukarnia.
WYTŁACZANIE zob. TŁOCZENIE T. reliefowe.
WYWIAD PRASOWY, rodzaj ^materiału prasowego w postaci opisu rozmowy *dziennikarza z wybraną przez niego osobą. Ze względu na rodzaj wypowiedzi rozróżniamy W. informacyjny i fabularny (szkicujący); ze względu na treść W. kulturalny, teatralny, polityczny, społeczny, gospodarczy, sportowy.
WYWIAŁKOWSKI Jakub Żegota (1823-1896), drukarz, pisarz, działacz zawodowy. Uczył się drukarstwa w kraju i zagranicą.Po powrocie do Krakowa pracował w 1848-1849 w Drukarni Uniwersyteckiej i *Drukarni "Czasu". W 1860 otworzył własną drukarnię, ale z powodu szykan i więzienia (1864) za udział w powstaniu styczniowym musiał ją sprzedać (1870) i wrócić do pracy zecera. W 1874 przeniósł się do Warszawy. "Uczony drukarz", dbały o szkolenie młodzieży, napisał kilka prac: Wartko-tłocznie. Kraków 1858, Wzory pism czcionkami w Krakowie. Kraków 1860, Słowniczek wyrażeń w zawodzie czcionkar-stwa polskiego używanych i używać się mogących. Kraków 1865 i Warszawa 1881, Czdonkarnie istniejące w dzielnicach ziem polskich od pierwszych lał założenia aż do naszych czasów biegiem lat. Warszawa 1884.
WYWIĄZYWANIE KOLUMN, w drukarstwie opasanie sznurkiem *szpalt albo *kolumn *składu zecerskiego. *Materiał zecerski złożony w wiersze, a te z kolei sformowane w szpalty i kolumny są zabezpieczane przed rozsypaniem się za pcpiccą W.k. Przeprowadzanie korekty (wymiana błędnych liter, znaków, wyrazów lub wierszy), wykonanie odbitki kontrolnej i innych zabiegów zecerskich może się odbywać w wywiązanych kolumnach.
WYWIESZKA REKLAMOWA zob. REKLAMA I PROPAGANDA KSIĘGARSKA.
WYZNACZANIE KSIĄŻEK otrzymanych do sprzedaży polega na wpisaniu przez księgarza *ceny sprzedażnej, podanej na fakturze, na ustalonym miejscu na książce. W celach ewidencyjnych i kontrolnych pod ceną wpisuje się nr faktury i datę. W *antykwariacie W.k. odbywa się w identyczny sposób, z tą różnicą, że nie zawsze bezpośrednio na książce, lecz na specjalnych winietkach, wklejanych na trzecią stronę okładki. W Polsce ceny książek nowych są drukowane bądź na ostatniej stronie okładki, bądź na obwolucie i podawane są również w tzw. *metryce drukarskiej.
2557
2558
WYŻGA
WYŻGA Jan (1870-1940), introligator i konserwator. Terminował w Krakowie u K. Feduni i G. Czekajskiej, a po wędrówce czeladniczej (Węgry) pracował u R. *Jaho-dy. Od 1893 w Petersburgu wykonywał bogate oprawy, m. in. dla bibl. carskiej. Ok. 1922, znowu w Krakowie, pracował u Jahody i w Muzeum Przemysłowym, w końcu jako chałupnik wyspecjalizował się w trudnych renowacjach opraw i naprawach zniszczonych kart druków i rpsów, głównie dla *Biblioteki Jagiellońskiej.
WYŻYMAK, element części sitowej *maszyny papierniczej. W. może być wykonany jako prasa wyżyma-kowa lub jako walec ssący. Prasa wyżymakowa składa się z dwóch walców; dolny walec napędza sito, górny walec znajduje się nad dolnym, lecz nie w jednym pionie. Walec domy jest żeliwny z koszulką miedzianą lub brązową, albo z wykładziną z twardej gumy. Górny walec jest z żeliwa z koszulką miedzianą lub gumową. Jest on z reguły zaopatrzony w zewnętrzną koszulkę filcową, czyli tzw. manszon. Dla ułatwienia odprowadzenia wody stosuje się też górne walce z dziurkowanym płaszczem. W. ssący może mieć konstrukcję skrzynkową lub komórkową. Zadaniem W. jest dalsze odwodnienie *wstęgi papieru oraz zmiana kierunku biegu sita.
WZMIANKA (w czasopiśmie) zob. ARTYKUŁ. WZNOWIENIE zob. WYDANIE W. nowe.
WZORCOWNIA NOWOŚCI, w wydawnictwie i hurtowni wydzielone pomieszczenie, w którym na stelażach i półkach wystawiane są *nowości, orientujące księgarzy o bieżącej produkcji wydawniczej, będącej jeszcze w sprzedaży. Odpowiednikiem W.n. w księgarniach jest "półka nowoś:i", gdzie dla wygody odbiorców utrzymuje się po jednym egz. każdej otrzymanej nowości.
WZORNIK powstał dla praktycznych potrzeb rzemiosła w formie książkowej albo jako sztychy, wydawane pojedynczo lub w seriach. Zawartość W. zależna była od wydawcy i określana jego nazwiskiem, z wzorami najczęściej anonimowymi. Sztychy (kartony projektów, czasem związane tematycznie, np. serie naczyń, zbroi itp. względnie serie ornamentów, które oprócz funkcji artystycznej pełniły też często zadanie wzoru) wydawali autorzy (malarze, graficy, rzeźbiarze, złotnicy). Właściwe W. zaczęły się ukazywać w drugiej ćwierci -w. XVI, do poł. w . XVII wyszło ok. 100 pozycji, niektóre w kilku wyd. czasem niewiele się różniących lub znacznie rozszerzonych. Pierwsze W. podawały wzory o rozmaitym zastosowaniu: geometryczne dla haftu krzyżykowego, mogły służyć i tkactwu, *arabeski zaś oprócz haftu także grafice, malarstwu, intarsji
i złotnictwu. Zawartość W. uzupełniały ozdobne alfabety otaz wizerunki zwierząt. Rzadkością były W. z tekstem, najczęściej objaśnienie zastępowały wielowierszowe tytuły. Oprócz W. powstawały sztychy popularyzujące nowe formy (fragm. architektoniczne, naczynia, sprzęty) najpierw we Włoszech, wg rysunków A. Mmtegni, Zoan Andrea, A. Veneziano, N. da M)deni, Enea Vico, które wydali w Wenecji Zoppino (N. Aristotile), G. Tag-lienti, A. Paganino, G. Vavassore, M. P-igan, G. Bindoni, Alessi, F. Calepino, G. Ostaus, C. Vecellio i I.C. Parasole, nie licząc edycji anonimowych. Późniejsze od weneckich
Wzory koronkarskie Jacquesa Foilleta
z wyd. w 1598 r. Nouveaux pourtraits
de point coupi et dentellcs
W. wydano w Padwie, Bolonii i Rzymie. Niem. W. wydali J. Gastel (Zwickau),P..*Quentell (Kolonia), J. Schwar-zenberger, J. *Schonsperger i H. Steyner (Augsburg), Ch. *Egenolff, później S. Latomus (Frankfurt), B. Jobin (Strasburg), H. Sibmacher (Norymberga), H. Gross i A. Bretschneider (Lipsk). W Niemczech w pierwszej poł. XVI w. działało wielu sztychirzy objętych nazwą "klein-meistrów" (mistrzów małej sztuki, tj. rzemiosła artystycznego, oraz twórców małych kartonów) zgrupowanych w kilku ośrodkach, przede wszystkim w Norymberdze (A. *Diirer, A. Altdorfer, *Behimowic, A. Hirschvogel, G. Pencz, P. Flottner, V. *Solis), w Augsburgu (H. *Hol-bein, H. Brosamer, *Hopferowie), w Westfalii (H. Alde-grever) oraz w Kolonii. Na podstawie analogii z sygnowanymi sztychami tych mistrzów można im przypisać niektóre rysunki z W. Autorami W. fr. byli m. in. F. Pelle-grini, J. *Androuet, J. Cousin i F. Vinciolo (Paryż), P. de S. Lucie, A. Belin, J. Mayol, G. Ostaus (Lyon), J. Foillet (Montbeliard). Około poł. w. XVII W. zanikały, zastąpiły je coraz obfitsze serie sztychów z wzorami dla architektury, malarstwa, złotnictwa itd.
Pierwsze W. koronek, jak i same koronki, powstały w Wenecji, najpierw włączone do W. hiftów. Najwcześniejszym z nich był Giardinetto... (1542, 1551) M. Pagana
2559
2560
WZORNIK
Projekt koronkarski Cesare Vecellia z wyd. w 1591 r. Corona delie nobili et virtuose donnę
oraz jego La gloria... 1550, 1558), poświęcony wyłącznie koronkom. Najwyższą wartość artystyczną miał W. C. Ve-cellia Corona... w trzech częściach (1592) oraz Gioiello... (1594), mający naśladownictwa wśród wielkiej ilości wydań wł. XVI i XVII w. Wraz z przeniesieniem ośrodka wytwórczości koronek z Włoch do Francji Paryż stał się w końcu XVI w. ośrodkiem wydawniczym wzorów opartych na weneckich. Pierwszy W. Le Hvre... wg
D. da Sera przygotował J. Cousin (1584). W pierwszej poł. XVII w. po założeniu państwowych warsztatów koronkarskich (Alencon, Argentan) specjalni rysownicy komponowali wzory powielane oraz w formie katalogów dla odbiorców (od 1680 istniała już prawna ich ochrona). W Niemczech późno pojawiły się w W. koronki, np. w Norymberdze u H. Sibmachera (1597, 1602). Ang. wzory koronek wyd. w Londynie nie były na ogół oryginalne: New and singular patterness... (1591) był adaptacją Vinciola, A Schol-house... (1624), Herę followeth patterness... (1632), a The Needks... (1640) naśladowały Sibmachera.
W. meblarskie zob. Meblarskie wzorniki i traktaty ILUSTROWANE.
Złotnictwo XV w. dało pocz. całemu późniejszemu wzornictwu dzięki ryciu wzoru na metalu i odbijaniu go, pierwotnie dla użytku warsztatu, później zapewne i dla powielania. Większość wzorów dla złotnictwa mieściła się nie w W., lecz na pojedynczych kartach. Ich treścią był albo ornament, albo projekty przedmiotów złotych i srebrnych, laickich i liturgicznych. Przełom w. XV i XVI przyniósł rozwój wzornictwa nowych przedmiotów, naczyń, kandelabrów, opraw broni, bogatszej biżuterii. We Włoszech bardzo rozpowszechnione były dekoracje figuralne, widoczne na sztychach A. Veneziano, Z. Andrea,
E. Vico. W Niemczech na pocz. w. XVI wiele kartonów z wzorami dla złotnictwa z elementami zdobniczymi antycznymi, lecz z niemieckim piętnem, tworzyli wielcy
artyści i mali mistrzowie, ni. in. A. Altdorfer, A. Brosamer (naczynia),P. Flottner (dzbany i klejnoty), H. i B. Behamo-wie, Mistrz IB, szczególnie H. Aldegrever (naczynia, fragm. broni). Fr. twórcy wzorów około poł. w. XVI zostawali pod wpływem dekoratorów Fontainebleau. Oprócz mauresek F. Pellegrina i J. Androueta Mistrz GJ tworzył wzory pierścieni, klamer, pasów, broni. Dwie serie wzorów złotniczych Ducerceau'a (dzbany, wazy, kielichy, misy, łańcuchy i zawisszenia) oddziałały na Mistrza ACP, twórcę 80 sztychów. Wyłącznie dla złotnictwa sztychował P. Woeiriot (Lotaryngia). E. Delaune (Paryż, potem Strasburg) zostawił wyszukane ornamentalno-fi-guralne wzory klejnotów. Twórczość jego oddziałała na T. de *Bry (klejnoty, oprawy zegarków). We wzorach flandryjskich przodował A. *Collaert (klejnoty), zaś A. de Bruyn naśladował Delaune'a. Amsterdamskie projekty Le Błona (talerze, broń, zegary) lansowały ornament małżowinowy. Jedyny polski W. E. *Kamienia (Poznań 1552 i 1595) zawierał głównie klejnoty. W ostatniej ćwierci wieku weszło w modę puncowanie, wzrosła ilość W., zmieniły się typy oraz kształty naczyń i dekoracji. Ośrodkiem nowej mody "czarnego ornamentu" był na przełomie w. XVI i XVII Augsburg (sztychy D. Altstettera, D. Migno-ta, C. Saura, N. Drusse, N. Grundlera i in.). We wł. baroku brakowało szkół czy ośrodków; pojedynczy szty-charze wydawali W., np. J. Laurentiani (Rjjym 1632) z naczyniami srebrnymi, O. Scoppa (Neapol 1642) naczynia, zastawa, ozdoby, później G. Giardini (1714) Diseoni dwersi (srebro kościelne). Autorem wzorów klejnotów z modną wówczas oprawą diamentów był C. Ciampoli (An-kona). J. Grondoni wydał dwa wzorniki klejnotów w Brukseli (1715). Twórcami barokowych wzorów złotniczych w Holandii byli A. i P. van Vianen (Utrecht) oraz J. Lutma ich naczynia charakteryzowała bardzo ozdobna forma prawie bez ornamentu. Fr. wzornictwo barokowe przejęło z Augsburga modę *niella, choć stosowało też roślinny *ornament i późną groteskę (np. J- Hurtu i J. Tou-tin). Modę niella wyparła ozdobna oprawa diamentów uzupełniona strączkowymi liśćmi, później naturalistycznymi kwiatami (F. Lefebure, C. Rivard). Nadworny złotnik G. Legare wydał W. Zdobiona ręko- pierścieni i łańcuchów (1663). Nawrót jeść miecza wg do dekoracji z liścia akantu uwidocznił projektu sj" we wzoracn Francuzów poza kra-
Heinncha . _ " ,., .,,"i _
Aldegrevera Jem> nP" L- R-upert (Metz 1668), T. z pocz. XVI w. le Juge (1678), P. Bourdon (1703), S. Gri-
2561
2562
WZOROWY KSIĘGARZ
belin (Londyn 1704), J. Collan (Rotterdam 1702). Zaznaczyć należy, że wielcy dekoratorzy: J. Berain, J. *Le Pautre i D. Marot wywarli również duży wpływ na -wzory złotnicze. Barokowe wzory niem. o przewadze roślinnego ornamentu zaczęto tworzyć w Norymberdze (H. Raab, C. v. Brecht, P. Hauer, J. Heel). Augsburscy jnistrze nie pozostali w tyle, np. Ch. Schmidt. Oba jednak ośrodki uległy wpływowi francuskiego smaku (wić akantowa), który odbił się w seriach J. Reuttimanna (1676) oraz L. i J. Hek-kenauerów, we wzornikach A. Bichela i sztycharza J. Bo-denehra, natomiast w seriach A. Billera ukazał się ornament wstęgowy. Najbardziej dojrzałe wzory nie tylko w dziedzinie ornamentu, ale i form, i rodzajów przedmiotów ukazały się w zeszytach A. Drenntwetta (1647-1729). Tak w złotnictwie, jak i wzorach coraz wyraźniej rozgraniczały się gałęzie: biżuteria, naczynia i zastawy, oprawy i okucia ze
Projekt wisiora z ok. poł. XVII w. rys. przez Hansa Collaerta
srebra oraz ślusarka artystyczna. Oczywiście pierwsza dziedzina najbardziej związana była z dworami panujących. W Wiedniu wyszły serie projektów biżuterii F. Morisona (1693) z ornamentem roślinno-kwiatowym i wstęgowym, naśladowane przez J. Lorecka (Wiedeń), P. Schmidtmeyera i D. Baumana (Augsburg) oraz J. Herb-sta (Londyn 1710). Niem. naśladowca Beraina, P. Decker, wszechstronny dekorator, tworzył też wzory dla złotnictwa. Do ozdoby naczyń liturgicznych zastosował ornament wstęgowy w swym W. A. Gutwein (Augsburg 1729). Brak wzorników i stosunkowo nieliczne sztychy z okresu rokoka nie dają pojęcia o fr. złotnictwie tego czasu, choć i wszechstronni dekoratorzy (J. *Meissonnier, C. *Gillot) zostawili serie projektów (świeczniki, zastawy, oprawy). Właściwie jedyny fachowy W. wydał złotnik P. Germain (1748). Projekty ówczesne objęły też artystyczne kowalstwo i ludwisarstwo (L. Fordrin 1723 i J. Lamour). Rokoko obiegło świat nie dzięki wzorom, lecz artystom, którzy rozeszli się po całej Europie. Najwybitniejszemu z nich, F. Cuvillies (Monachium), zawdzięcza początek niem. rokoko. I tam, jak we Francji, wzory złotnicze tworzyli nie specjaliści, lecz uniwersalni dekoratorzy na peryferiach swej twórczości, np. F. Habermann (z Kłodzka), J. Nilson (Augsburg), J. Hoppenhaupt złotnicy wśród sztycharzy wzorów nieliczni (J. Baur, C. Eysler). Klasycyzm fr. we wzornictwie złotniczym reprezentował głównie J. Forty, a też Delafosse i H. Salembier, w projektach klejnotów J. Duflos, P. Moreau (1771). W końcu w. XVIII wygasa i zamiłowanie, i fantazja twórcza złotników, wzornictwo przechodzi w ręce wydawców bez polotu, w pocz. w. XIX do czasop., jak i wzory innych dziedzin rzemiosła artystycznego.
Zob. też Podlinnik.
P. Jessen: Der Ornamentstich. 1920. A. Lotz: Bibliographie der Modelbiicher. 1933.
WZOROWY KSIĘGARZ, odznaka trzystopniowa (złota, srebrna, brązowa) nadawana w Polsce przez Ministra Kultury i Sztuki pracownikom księgarskim i wydawniczym zatrudnionym w obrocie książką za wysoki stopień uspołecznienia i wybitne zasługi w pracy zawodowej i za jej organizację. Odznaka W. K. została ustanowiona uchwałą Prezydium Rządu z 10 IV 1954 (M. P. nr A-39, poz. 533), a jej regulamin zarządzeniem Min. Kultury i Sztuki z 4 III 1963 (M.P. nr 25 z 29 III 1963).
2564
ZABIELSKA Janina (1906-1962) z d. Rewkowska, bibliotekarz i bibliograf. Pracowała przed wojną w Bibliotece im. Wróblewskich w Wilnie, po wojnie była zastępcą kierownika Biblioteki Polskiej w Londynie. Ogłosiła cenną *bibliografię książek poi. i odnoszących się do Polski, wydanych za granicą od 1939, pt. Bihliography ofhooks in Polish or relating to Poland published outside Poland sińce September lst 1939 (t. 1 za 1939-1951, t. 2 za 1952-1957, Londyn 1953-1959). Zebrane materiały do t. 3, uzupełnione i opracowane przez Bibliotekę Polską w Londynie, obejmują okres 1958-1963 (Londyn 1966).
ZACIĄGANIE, łączenie wydrukowanych i zeszytych arkuszy w broszury z okładką miękką. Z. stosuje się również przy oprawianiu czasop. w oprawę miękką.
Zob. też Broszurowanie.
ZAKS zob. STOWARZYSZENIE AUTORÓW ZAIKS.
ZAINER: 1. Giinther z Reutlingen (zm. 1478), najstarszy drukarz augsburski. Początkowo był pisarzem w Strasburgu, drukarstwa nauczył się zapewne u J. *Men-telina. Pierwszym drukiem Z. były Meditationes św. Bonawentury (Augsburg 1468). Jako jeden z pierwszych na północ od Alp stosował Z. antykwę i dbał o drzeworytowe zdobnictwo swych druków. Pogląd, jakoby jego czcionkami tłoczono pierwsze druki krakowskie, obalił K. *Estreicher. Gdy w augsburskim klasztorze Św. Ulryka i Afry zorganizowano drukarnię, Z. został jej technicznym kierownikiem. 2. Johannes z Reutlingen, brat lub krewny Giinthera, był pierwszym drukarzem w Ulm. Najwcześniejszymi jego drukami z 1473 były niem. tłum. dzieł H. Steinhowela, Boccaccia i Petrarki. Publikacje swe ozdabiał licznymi drzeworytami. Zadłużony, sprzedał część drukarni, a w 1493 opuścił miasto. W 1. 1496-1523 znów działał w Ulm, ale już tylko jako księgarz.
E. Voullieme: Die deutschen Drucker d. 15. Jhdts. 1922. A. Schramm: Der Bilderschmuck der Friihdrucke. T. 1-5. 1923.
ZAKLEJANIE PAPIERU ma na celu nadanie mu odporności na przenikanie i rozlewanie różnych cieczy,
jak: woda, wodne zawiesiny koloidowe (np. atrament), olej i olejowe *farby drukarskie itp. Mocne Z.p. stosuje się do wyrobu *papierów do pisania, rysunkowych, offsetowych i litograficznych; słabe do wyrobu większości papierów drukowych, a także niektórych rodzajów papierów pakowych. Zupełnie nie klejone są papiery gazetowe i niektóre pakowe, a także kondensatorowe, kablowe, bibułki papierosowe oraz takie, od których wymaga się dobrej nasiąkliwości. Istnieją dwie podstawowe metody Z.p.: w masie oraz powierzchniowa. Z.p. w masie polega na wymieszaniu *masy papierniczej z odpowiednio przyrządzonym klejem, którego cząstki wskutek dodatku koagulanta, przeważnie siarczanu glinowego, osadzają się na włóknach. W procesie suszenia papieru klej ulega spiekaniu i utrwala się na powierzchni włókien, które stają się wskutek tego mniej zwilżalne. Do Z.p. w masie stosuje się kleje żywiczne, emulsje woskowe i żywiczno-woskowe, żywice silikonowe, syntetyczne produkty kondensacji kwasów żywicznych i bezwodnika maleinowego, emulsje bitumiczne i różne inne specjalne preparaty. Jako środków pomocniczych, poprawiających stopień Z.p., używa się skrobi, kleju zwierzęcego, karboksymetylocelulozy, kazeiny, szkła wodnego oraz różnych preparatów syntetycznych. Z.p. powierzchniowe polega na nałożeniu warstwy klejowej na powierzchnię uformowanej *wstęgi papieru. Do Z.p. powierzchniowego używa się głównie skrobi, kleju żywicznego, żelatyny, kazeiny, niektórych tworzyw sztucznych. Papier do zaklejania powierzchniowego powinien być niezbyt silnie zmielony i umiarkowanie zaklejony klejem żywicznym w masie. Z.p. powierzchniowe przeprowadza się w prasie zaklejającej.
ZAKŁAD INFORMACJI NAUKOWEJ BIBLIOTEKI NARODOWEJ zob. INFORMACYJNA SŁUŻBA BIBLIOTECZNA.
ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH
(ZNiO, Ossolineum) został powołany do życia przez J.M. *Ossolińskiego, historyka literatury i pisarza, który
2565
2566
ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH
zgromadzony w Wiedniu zbiór rzadkich rękopisów, druków, rycin i medali postanowił ofiarować narodowi poi. jako fundacyjną instytucję, będącą i bibl., gromadzącą materiały dotyczące spraw poi. i słów., i zakładem naukowym rozwijającym działalność badawczo-wydawniczą. Początkowo Ossoliński zamierzał zbiory swe ulokować w Zamościu przez połączenie ich z ordynacją zamojską, na co uzyskał zezwolenie cesarza Franciszka I; gdy jednak Zamość odpadł od Galicji, fundacja miała znaleźć pomieszczenie w Tarnowie. Ostatecznie wybór padł na Lwów, w którym fundator zakupił zniszczony gmach poklasztorny. W 1817 uzyskał pozwolenie cesarskie na stworzenie fundacji naukowej im. Ossolińskich, na której utrzymanie przeznaczył specjalnie wydzielone dochody ze swoich dóbr koło Mielca (Galicja). Fundator opracował szczegółowe przepisy, którymi Zakład miał się rządzić (tzw. Ustanowienie); ustanowił założenia i kierunek rozwoju fundacji, zalecał prowadzenie prac badawczych i wydawanie organu ZNiO we własnej drukarni, zawaro-wał całość i nienaruszalność zbiorów. W 1823 zawarł umowę z H. *Lubomirskim, mocą której zbiory muzeal-no-biblioteczne z Przeworska włączono jako depozyt do zbiorów Zakładu pod nazwą Muzeum Lubomirskich. Lu-bomirski i jego potomkowie zostali powołam na stanowisko kuratorów literackich Zakładu. Wiedeńskie zbiory Ossolińskiego przewieziono do Lwowa dopiero w 1827, po śmierci fundatora, po wstępnym zabezpieczeniu gmachu i równoczesnym rozpoczęciu remontu. Liczyły one wówczas 25402 druki, 708 tomów rpsów, 133 mapy, 551 medali, 1445 rycin, 962 portrety. Działalność ZNiO rozwijała się zasadniczo w dwóch kierunkach, jako biblioteki i wydawnictwa.
Biblioteka zajmowała czołowe miejsce wśród bibl. poi. pod względem posiadanych źródeł historycznych, starych druków, materiałów literackich (autografy) oraz czasop. poi. Zgodnie z wolą fundatora instytucja ta, mając spełniać funkcje instytutu naukowego, grupowała w gronie swych pracowników wybitnych przedstawicieli nauki i literatury, jakimi byli zarówno kolejni dyrektorzy (F. *Siarczyński, K. *Słotwiński, Adam Kłodziński, August Bielowski, W. *Kętrzyński, L. *Bernacki), jak i Antoni Małecki (zastępca kuratora) oraz pracownicy niższych szczebli (Józef Dzierzkowski, Karol Szajnocha, Mieczysław Roma-nowski, Aleksander Hirschberg, w czasach nowszych zaś Adam Fischer, Stanisław Łempicki, Juliusz Kleiner, Stanisław Wasylewski, Mieczysław Gębarowicz, Kazimierz *Tyszkowski, Stefan Inglot). Bibl. Ossolineum oraz formy działalności Zakładu miały szcze-
Dawna pieczątka Biblioteki ZNiO
Pieczątka
Biblioteki ZNiO
we Wrocławiu
gólne znaczenie w okresie zaborów, Ossolineum bowiem, gromadząc skarby kultury narodowej, promieniowało polskością i było kuźnicą poi. myśli naukowej i patriotycznej. Ważną pomocą w pracach naukowych Bibl. była wówczas drukarnia, czasopismo i wydawnictwo, rozwijające żywą działalność niemal od początku istnienia ZNiO. Zbiory Bibl. pomnażały się w pierwszym okresie (do 1850) przede wszystkim drogą licznych darów obywatelskich, w mniejszym stopniu zakupów. W okresach następnych zakupy były równorzędnym źródłem wzrostu zasobów bibliotecznych i muzealnych. Do ważniejszych ofiarodawców początkowego okresu należą: M. Worcellowa, H. *Lubomii-ski, J.G. Pawlikowski, E. Brodzki, J. W. Bąkowski, A. Rościszewski, S. *Wronowski, A. Wereszczyński, L. Starzeński. W 1844 Bibl. posiadała już 40000 dzieł. Najcenniejszym darem były przekazane po pierwszej wojnie światowej bogate zbiory G. i J.G. Pawlikow-skich (*Biblioteki rodowe) z Medyki (1921): 21503 druki, 4270 autografów, 242 dyplomy, 678 map i atlasów, 3688 numizmatów, 626 pieczęci, 24827 rycin. Dary i depozyty w postaci całych księgozbiorów płynęły nieprzerwanie aż do czasów ostatniej wojny. Zgodnie z charakterem i przeznaczeniem zbiorów ułożono je w odpowiednie działy biblioteczny i muzealny; w tym pierwszym wyodrębniono autografy i rpsy, w drugim zaś dział pamiątek historycznych, galerie obrazów, rycin ora7 monet i medali. Od samego początku czyniono starania
0 otwarcie czytelni. Po kilku próbach przerwanych zamknięciem zbiorów dla publiczności na zarządzenie władz austriackich w następstwie procesu dyr. Słotwiń-skiego za wydawanie druków nielegalnych (1834) czytelnię otwarto dopiero w 1848; ponadto uruchomiono specjalną czytelnię naukową (1871) oraz czytelnię dla młodzieży (1879). Nieustannie wzrastały zbiory; liczyły one: 1900 107000 druków, 4533 rpsy, 3013 autografów; 1938 307000 druków, 13500 rpsów, 7500 autografów, prócz rycin, dyploniów, monet, medali, atlasów, map i muzykaliów. W 1. 1939-1941 oraz 1944-1945 zbiory Bibl. pomnożone o zlikwidowane i opuszczone zbiory publiczne i prywatne, wchodziły w skład Akademii Nauk USRR. Okres okupacji hitlerowskiej (1941-1944) przyniósł Bibl. poważne straty. Zginęło wówczas kilku pracowników naukowych, okupanci wywieźli m. in. rysunki A. *Diirera oraz część cennych zbiorów specjalnych. Po wojnie rząd Związku Radzieckiego przekazał rządowi poi. główną część zbiorów ZNiO (1946). Liczyły one wówczas 42 606 starych druków, 167 737 druków XIX
1 XX w. oraz 6764 rpsy i autografy. ZNiO ulokowano
2567
2568
ZAKŁAD NARODOWY im. OSSOLIŃSKICH
we Wrocławiu, zbiory umieszczono w zabytkowym barokowym gmachu z końca XVII w. przy ul. Szewskiej 37. Tymczasową władzę zwierzchnią nad Zakładem objął zarząd reaktywowanego Tow. Przyjaciół Ossolineum (listopad 1946), którego inicjatorem i prezesem był Jerzy *Borejsza. W latach 1947-1953 Bibl. wraz z całym Zakładem podlegała bezpośrednio Prezydium Rady Ministrów. Naczelnym dyrektorem Zakładu został Antoni Knot. Organizatorem i dyrektorem Bibl. był F. *Pa-jączkowski, następnie przez krótki czas Karol *Badecki, po nim stanowisko to objął E. Szlapak, po jego zaś śmierci z powrotem F. Pajączkowski. W 1953 ZNiO wszedł w skład Polskiej Akademii Nauk; Bibl. została wyodrębniona w samodzielną instytucję (ZNiO Biblioteka PAN), a w 1947 otwarła czytelnię. Z biegiem czasu uruchomiono nowe działy: gromadzenia i uzupełniania, czasopism, rpsów, udostępniania (1947), starych druków, grafiki (1948), katalog systematyczny (1950), gabinet marksizmu-leni-nizmu, pracownię mikrofilmową, referat informacyjno--bibliograficzny (1951), gabinet numizmatyczno-sfragi-styczny (1955), Śwreszcie pracownię kartograficzną, dział dokumentów życia społecznego (1964) i prac edytorskich oraz pracownie: konserwatorską i introligatorską (1956--1961). Stan zbiorów na koniec 1970 w wielkościach łącznych wynosił 813 091 jednostek, w tym zbiorów specjalnych 336 323 (13824 rpsy, 2092 dyplomy, 75239 starych druków, 29793 dokumenty życia społ., 108338 graf., fotografii, ekslibrisów, 92931 numizmatów i pieczęci, 9938 kartogr., 4168 rolek filmowych), druków nowych 408946, czasop. 67822 pozycji. Bibl. Ossolineum jest książnicą naukową o charakterze humanistycznym, jedną z największych w Polsce. Gromadzi materiały związane z dawną i współczesną kulturą poi., z zagadnieniami słowianoznawczymi, z dziejami poi. ruchu robotniczego, z życiem Polonii na obczyźnie oraz współczesnym poi. życiem społecznym. Zbiór rpsów zawiera m. in. autografy najwybitniejszych pisarzy poi. (Pan Tadeusz A. Mickiewicza, autogr. J. Słowackiego, A. Fredry, H. Sienkiewicza) oraz bogate zasoby pamiętników i korespondencji. Bibl. prowadzi i ogłasza drukiem prace dokumentacyjne oparte na własnych zbiorach oraz dotyczące dziejów Ossolineum. Od 1951 wydaje biuletyn informacyjny "Ze Skarbca Kultury" oraz kontynuuje "Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich" (t. 1-6, Lwów-Wrocław 1927-1970), wreszcie ogłasza drukiem inwentarze i katalogi swych zbiorów specjalnych. Wydawnictwo początkowo było integralną częścią ZNiO. Wolą fundatora było wydawanie pisma pt. "Wiadomości o dziełach uczonych". Postanowienie to zaczęto realizować za dyrekcji F. Siarczyńskiego (1828) i kontynuowano w latach następnych, do 1869. Pismo zmieniało tytuł ("Czasopism Księgozbioru Publicznego im. Osso-
Sygnet Wydawnictwa
ZNiO we Wrocławiu
lińskich" 1828, "Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich" 1829-1830, "Czasopismo Naukowe od Zakładu Narodowego im. Ossolińskich wydawane" 1831-1834, "Biblioteka Naukowego Zakładu im. Ossolińskich" 1842-1844, wyd. 1846, 1847-1848, "Biblioteka Ossolińskich" 1862-1869); zmieniało również program redakcyiny, w różnym stopniu uwzględniając materiały naukowe z zakresu historii, kultury i literatury poi. oraz czysto literackie. W warunkach zaborczych ulegało zawieszaniu. Redaktorami byli każdorazowi dyrektorzy ZNiO (przez pewien czas pismo redagował W. Poi). Od początku istnienia ZNiO czyniono starania wokół otwarcia własnej drukarni i *litografii. Zamierzenie to zrealizowano dopiero w 1. 1830 (litografia) 1833 (drukarnia). Umożliwiło to rozpoczęcie żywszej działalności wydawniczej, równocześnie zaś dało pole do wydawniczej pracy konspiracyjnej. Z wiedzą i przy współpracy dyrektora ZNiO K. Słotwińskiego wytłoczono w drukarni Ossolineum 17 druków nielegalnych (1834), w tym A. Mickiewicza Do matki Polki, Redutę Ordona, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. W następstwie procesu skazano Słotwińskiego na osiem lat więzienia w Kufsteinie, drukarnię zaś i litografię zamknięto. Drukarnię otwarto po wielu latach w 1847. Dużym wydarzeniem naukowym była dokonana przez A. Bielowskiego reedycja Słownika języka polskiego S.B. Lindego (1852). Jako instytucja naukowa ZNiO kładł główny nacisk na wydawanie dzieł naukowych, przede wszystkim źródłowych; do najważniejszych należały w drugiej połowie XIX w.: Monumenta Poloniae historica (Pomniki dziejowe Polski, 1.1-3, 1864-1876) A. Bielowskiego, *Biblia królowej Zofii, żony Jagiełły, z kodeksu szaroszpa-tachiego (A. Małecki, 1871), Codex diplomaticus monasterii Tynecensis (W. Kętrzyński i S. Smolka, 1875). Publikacje te były wynikiem naukowej działalności ZNiO, natomiast szersza działalność wydawnicza Zakładu, obliczona na kręgi czytelników naukowo nie przygotowanych, rozpoczęła się znacznie wcześniej. Zainicjował ją kustosz Zakładu J. Szlachtowski w latach czterdziestych XIX w. Wydawał on pod znakiem Ossolineum książki użyteczne i tanie, jak podręczniki szkolne, książki dla dzieci oraz literaturę piękną (Fizykę Urbańskiego, Dzieje Polski J. Lelewela, dzieła Karpińskiego, Kraszewskiego, Dzierzkow-skiego, Szajnochy i in.). W pełni zorganizowana działalność wydawnicza ZNiO rozpoczęła się w 1878 za dyrekcji W. Kętrzyńskiego. Wówczas to spisano umowę między ZNiO a Dyrekcją Nakładu Książek Szkolnych w Wiedniu, mocą której Ossolineum uzyskało na lat 10 prawo wydawania książek dla szkół elementarnych w Galicji. Umowę
2569
2570
ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH
tę później przedłużono, dzięki czemu ZNiO stał się na wicie lat jedynym dostawcą starannie przygotowanych poi. podręczników szkolnych, na terenie b. zaboru austr. W programie wydawniczym ZNiO szczególne znaczenie miały elementarze oraz "książki do czytania i nauki języka polskiego dla szkół początkowych", ponadto zaś elementarz poi. dla dzieci niem. (szkół niem. na terenie Galicji). ZNiO zorganizował wydawnictwo jako komórkę wyodrębnioną, lecz podległą dyrekcji Zakładu; na czele wydawnictwa stał publicysta i poeta, autor popularnego Katechizmu polskiego dziecka, W. Bełza. Wydawniczą działalność ZNiO wznowiono po pierwszej wojnie światowej. W 1. 1919-1939 działalność tę prowadzono w wielu kierunkach, wydając prace naukowe, podręczniki szkolne i uniwersyteckie z różnych dziedzin wiedzy (z matematyką, prawem, medycyną i techniką włącznie) oraz literaturę piękną klasyczną i współczesną; przez pewien czas publikowano również książki dla dzieci i młodzieży. Przez szereg lat dyrektorem wydawnictwa był A. Tęczarowski, konsul-
___tantem naukowym zaś prof. S. Łempicki. Po ustąpieniu Tęczarowskiego wydawnictwem kierował A. *Lewak. Wydano *Psałterz floriański, Monumenta Poloniae typogra-phica, Historią sztuki, ogłaszano dzieła najwybitniejszych humanistów poi. (W. Bruchnalski, A. Bruckner, R. Ingarden, J. Kallenbach, J. Kleiner, T. Kotarbiński, E. Kucharski, S. Pigoń, W. Tatarkiewicz, K. Wojciechowski, S. Za-krzewski). Zainicjowano serie: Badania Literackie, Biblioteka Wschodnia, Biblioteka Wychowania Fizycznego i Nasza Biblioteka (prace popularne). Wśród autorów podręczników matematyki byli: W. Sierpiński i H. Steinhaus. Wielką popularność i rozgłos zdobyły podręczniki do nauki j. poi. i literatury poi. J. Balickiego i S. Maykowskiego (A. Bruckner, J. Kleiner, Z. Aleksandrowicz). Rozpoczęto edycje krytyczne dzieł J. Słowackiego i A. Fredry, od
__rodziny H. Sienkiewicza nabyto prawa do wyłącznego wydawania dzieł autora Krzyżaków, a po Krakowskiej Spółce Wydawn. przejęto serię Biblioteka Narodowa, publikującą krytycznie komentowane wydania arcydzieł literackich poi. i obcych (1932). Nad czystością tekstów czuwał K. Giebułtowski. Literaturę piękną reprezentowali: J. Ka-den-Bandrowski, W. Orkan, J. Parandowski, Z. Rabska, W. Sieroszewski, S. Wasylewski. Zawarto umowę z wdową po W.S. Reymoncie i zaczęto wydawać jego dzieła. Za pośrednictwem Polskiego Radia wiele tys. podręczników szkolnych przekazano bezpłatnie niezamożnej młodzieży. ZNiO posiadał wówczas trzy drukarnie; dochód z wydawnictwa przeznaczony był na utrzymanie Bibl. Po drugiej wojnie światowej wznowiono działalność wydawniczą ZNiO w 1946 najpierw w Krakowie, później zaś, zgodnie z postanowieniem prezydium Towarzystwa Przyjaciół Ossolineum, agendy wydawnictwa przeniesiono do Wrocławia (1947). Program wydawnictwa,
już wyłącznie humanistyczny, obejmował początkowo literaturoznawstwo i historię (teksty i monografie), z kolei zaś historię sztuki poi. i obcej. Szczególny nacisk położono na zagadnienia śląskie i Ziem Zachodnich. Rozpoczęto prace nad kontynuacją dzieł J. Słowackiego, rozwinięto edycję pamiętników i zbiorów epistolograficznych, wznowiono Bibliotekę Nsrcdcwą i Naszą Bibliotekę (lektury szkolne). Wydawnictwem kierował J. Pelc. W 1953 ZNiO został podzielony na dwie samodzielne instytucje podległe PAN Bibliotekę i Wydawnictwo (Zarządzenie nr 9 Prezesa Rady Ministrów z 27 VI1953). Wówczas pion wydawniczy ZNiO został wydawnictwem PAN pod względem merytorycznym podległym Wydziałowi I Nauk Społecznych. Plan wydawniczy (humanistyczny) dzielił się na dwie części: plan Wydziału I PAN, wydawnictw centralnych PAN i towarzystw naukowych oraz plan inicjatyw własnych. Poszerzeniu uległy dziedziny naukowe reprezentowane w planie; mieści się w nim: wiedza o literaturze, historia, nauki prawne i ekonomiczne, archeologia, kultura materialna, etnologia i etnografia, bibliologia, sztuka, pedagogika, psychologia, filozofia, socjologia, językoznawstwo, orienta-listyka, filologia klasyczna, neofilologia. W dziale inicjatyw własnych mieszczą się wydawnictwa seryjne i indywidualne: Książki o Książce (dzieje i miłośnictwo książki), Monografie Śląskie Ossolineum (prace naukowe), Wiedza o Ziemi Naszej (popularne prace śląskoznawcze), Śląsk w Zabytkach Sztuki (prace informacyjnc-przewod-nikowe) oraz encyklopedie i słowniki specjalne. Prócz serii ZNiO wydaje dwa cykle typu podręcznikowego: zarysy literatur światowych oraz dzieje państw i narodów. Publikacje indywidualne dotyczą podstawowych zagadnień historii, literatury, kultury i sztuki poi. (m. in. T. Bro-niewski, T. Dobrowolski, T. Kotarbiński, J. Krzyżanow-ski, S. Pigoń, B. Suchodolski, W. Tatarkiewicz). Wiele uwagi poświęca Ossolineum rozwojowi serii Biblioteka Narodowa, która znacznie rozszerzyła swą geografię literacką (prawie wszystkie literatury europejskie oraz niektóre pozaeuropejskie), a tematycznie objęła również poi. pisarzy i poetów międzywojennego dwudziestolecia. Kontynuuje się publikacje pamiętników dawnych i współczesnych (M. Bobrzyński, I. Domeyko, J. Ko-rolewicz-Waydowa, F. K. Prek, K. Sienkiewicz, S. Wasylewski) i epistoło graficzne (I. Krasicki, A. Naruszewicz, K. Opaliński, E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz, S. Trembecki). Nowością jest wprowadzenie do programu wydawniczego współczesnych pisarzy i poetów wrocławskich i śląskich. ZNiO prowadzi kooperację wydawniczą z zagranicznymi domami wydawniczymi (Węgry, Jugosławia, Anglia, Holandia), urządza własne wystawy krajowe i zagraniczne; posiada Oddziały w Krakowie, Warszawie i Gdańsku. W cyfrach produkcja wydawnicza ZNiO
2571
2572
ZALCSZTĄJNOWIE
przedstawia się nast.: 1946 2 tyt., 30 ark., 30000 egz.; 1950 61 tyt., 982 ark., 980000 egz.; 1953 114 tyt., 1482 ark., 938000 egz.; 1960 235 tyt., 3988 ark., 808000 egz.; 1970438 tyt., 7538 ark., 1101000 egz. Zob. tab. 7(4), 44(5).
W. Kętrzyński: Zakład Nar. im. Ossolińskich. 1894. A. Fischer: Zakład Nir. im. Ossolińskich. Zarys dziejów. 1927. P. Pajączkowski, J. Pelc: Sześć" lat pracy ZNiO we Wrocławiu, 1945-1952. "Roczn. ZNiO" T. 4 1953. Zakład imienia Ossolińskich 1827-1956. W dziesięciolecie działalności we Wrocławiu. 1956. K. Heintsch: Przewodnik po Bibl. Zakładu Nar. im. Ossolińskich we Wrocławiu. 1957. W. Jabłońska: Józef Maksymilian Ossoliński. 1957. J. Trzynadlowski: Zakład Nar. im. Ossolińskich 1817-1967. 1967. Z. Rzepa: Wstęp w: Dziennik czynnoid urzędowych... 1968.
ZAKŁAD OBROTU WYDAWNICTWAMI ARTYSTYCZNO-GRAFICZNYMI (ZOWAG)
w j Warszawie, instytucja w ramach Centrali Księgarstwa *Dom Książki. Ziklad prowadzi hurtową sprzedaż wydawnictw artystyczno-graficznych oraz Biuro Wydawnictw (kalendarze, bilety loterii książkowej, bony książkowe, druki informacyjno-reklamowe dla księgarń itp.).
ZAKŁAD POLIGRAFICZNY zob. DRUKARNIA.
ZAKŁAD WYDAWNICTW CENTRALI ROLNICZEJ SPÓŁDZIELNI "SAMOPOMOC CHŁOPSKA",
Warszawa, utworzony w 1956, wydaje książki, broszury i czasop. o tematyce związanej z działalnością ruchu spółdzielczego w Polsce. Zakład wydaje 2 tygodniki, 2 dwutygodniki, 10 miesięczników, 2 dwumiesięczniki oraz 7 czasop. ukazujących się rzadziej niż 6 razy w roku. W 1970 Zakład wydał 175 tytułów książkowych w nakł. 912000 egz. oraz 16 czasop. w łącznym nakł. 13985000 egz.
Sygnet
wydawniczy
Spółdzielni
"Samopomoc
Chłopska"
ZAKŁADKA: 1. Tasiemka lub wstążka przymocowana do górnej *kapitałki, wystająca poza dolny brzeg książki, służąca do zaznaczenia czytanej stronicy. Z. w formie luźnej i ozdobnej wyrabia się także z kartonu (niekiedy z tekstem reklamowym), skóry i tkanin. Przenosi się je z książki do książki. W średniowieczu Z. wyrabiano ze skóry albo ze sznurka konopnego. Wiele Z. łączono w główce przy pomocy luźno leżącej poprzeczki; było to ważne przede wszystkim w mszałach, które podczas nabożeństwa są otwierane w różnych miejscach. 2. Zagięcie *obwoluty.
ZAKŁADY GRAFICZNE IM. M. KASPRZAKA W POZNANIU zob. DRUKARNIA I KSIĘGARNIA ŚW. WOJCIECHA.
ZAKŁADY GRAFICZNE INSTYTUTU WYDAWNICZEGO "BIBLIOTEKA POLSKA" W BYDGOSZCZY zob. INSTYTUT WYDAWNICZY "BIBLIOTEKA POLSKA".
ZAKŁADY GRAFICZNE *PAŃSTWOWYCH ZAKŁADÓW WYDAWNICTW SZKOLNYCH W BYDGOSZCZY powstały dla druku podręczników szkolnych ze zdewastowanych w czasie wojny dawnych Zakładów Graficznych *Instytutu Wydawniczego "Biblioteka Polska". Począwszy od 1946 Z. rozbudowano i zaopatrzono w najnowocześniejsze maszyny do składu, automaty i prasy w *stereotypii, dwuobrotowe maszyny płaskie do druku, maszyny stopcylindrowe, pierwszą w Polsce maszynę arkuszowo-rotacyjną do druku z tworzywa sztucznego, nowoczesne aparaty reprodukcyjne w *chemigrafii, maszyny do trawienia i automat do kopiowania błon, a w dziale offsetowym maszyny dwuko-lorowe i jednokolorowe, jak i aparaty do przygotowalni. Rozbudowana też została i zaopatrzona w nowoczesne automatyczne maszyny introligatornia. Z.G. PZWS są stale unowocześniane, wprowadzają i wykorzystują najnowsze zdobycze w zakresie druku i produkcji podręczników szkolnych, szczególnie druku wielobarwnego na *offsetach, oraz zwiększenia ilości opraw sztywnych.
ZAKRES *BIBLIOGRAFII jest wyznaczony przez cechy treściowe zarejestrowanych w danej bibliogr. *dokumentów. Z.b. ogólny (pełny, nieograniczony) mają bibliogr., które rejestrują wydawnictwa nie biorąc pod uwagę ich treści, np. ^bibliografie narodowe, które dążą do rejestracji wszystkich wydawnictw: danego państwa (narodu) lub w danym języku; bibliogr. regionalne (lokalne) podmiotowe; bibliogr. dokumentów o określonej formie piśmienniczej lub wydawniczej (jak bibliografie pamiętników, podręczników itd.). Z.b. ograniczony (niepełny) mają bibliogr., w których materiał jest dobierany w zależności od przedmiotu (tematu) bibliogr.
ZAKRZEWSKI Władysław (1903-1944), malarz i grafik. Studiował malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, następnie w Paryżu. Początkowo malował pejzaże i widoki miast, następnie niemal całkowicie poświęcił się grafice (uczeń Jana Wojnarskiego w Krakowie). Uprawiał przede wszystkim miedzioryt i akwafortę, tworząc liczne widoki, a także pełne smaku ekslibrisy, ryte w miedzi i rysowane do reprodukcji.
ZALCSZTĄJNOWIE (Salzsteinowie), rodzina an-tykwariuszów. Gecel (1773-1841), antykwariusz warszawski. Od 1803 domokrążny sprzedawca książek, od 1818 właściciel znanego antykwariatu "Pod Łabędziem" przy
2573
2574
ZALESKI
ul. Mariensztat 2659. W następnych latach posiadał sklepy przy ul. Przechodniej 797 i Franciszkańskiej 1802. W 1838 założył księgarnię i czytelnię w Kielcach, powierzając dozór placówki Fajwlowi Blumenthalowi. Świetna znajomość dawnej i nowszej literatury poi. zostawała w sprzeczności z analfabetyzmem Z. Synowie Gecla Lejba i Jona Ber założyli antykwariaty przy ul. Ordynackiej 1313 i Marszałkowskiej 129. Syn Lejby Fajweł i synowie Jony Bera, Mordko, Icek i Josek, mieli antykwariaty w centrum Warszawy. Antykwariaty kierowane przez rodzinę Z. przetrwały do kwietnia 1940, po czym uległy likwidacji, a ich właściciele zginęli w warszawskim getcie.
ZALESKI: 1. Eronisław (1819-1880), pisarz, działacz społeczny, bibliotekarz, rytownik-ilustrator. Na zesłaniu w Orenburgu (1848-1856) Z. prowadził biblioteczkę wygnańców, ok. 1855 został kierownikiem miejscowej bibl. publicznej. Od 1870 do śmierci był dyrektorem *Biblioteki Polskiej w Paryżu; zasłużył się bardzo przy jej organizacji oraz pomnażaniu i opracowywaniu zbiorów. Uzdolniony akwaforcista-amator, wykonał m.in. okładkę do Żywili Mickiewicza (Paryż 1866) i Wieszczego oratorium Bohdana Zaleskiego (Poznań 1866). Wydał po fr. dwie duże publikacje z własnym tekstem i rycinami: Album stepów kirgizkich (Paryż 1865) i Album Ruysdaela (Paryż 1867). Twórczość artystyczną Z. cechował romantyzm, umiłowanie przyrody i nastrój melancholijny. Był on ostatnim z ilustratorów emigracji poi. XIX w. 2. Antoni (1824-1885), malarz, rysownik-ilustrator. Wykonał cykl ilustracji do Pamiętników Paska w "Albumie Wileńskim" (Paryż 1848-1858), kartę tyt. do b. Baki Uwag o śmierci niechybnej (Wilno 1855), ilustracje do Zachwycenia i Błogosławionej Lenartowicza, Pani Twar-dowskiej, Grażyny i Konrada Wallenroda Mickiewicza oraz Marii Malczewskiego (wydanych w 1. 60-tych w Poznaniu uJ. *Żupańskiego). Skomponował kartę ryt. i 2 rys. do K. Tyszkiewicza Wilija i jej brzegi (Drezno 1871). Jako współpracownik "Kłosów" i "Tygodnika Ilustrowanego" wl. 1867-1869 umieszczał w nich całe cykle rysunkowe (w 1872 także w "Wieńcu"). Wespół z W. Bar-tynowskim skatalogował jako wolontariusz zbiór rycin *Biblioteki Jagiellońskiej. Rysunki Z. odznaczały się umiejętną kompozycją, trafną charakterystyką osób, sentymentem i humorem. Tematyka ich była wyłącznie narodowa. Z. należał do pionierów ilustr. poi. XIX w.
ZALEWSKI Karol Edward zob. SALEWSKI Karol Edward.
ZALEWSKI Ludwik (1878-1952), doktor teologii, historyk kultury, pedagog, bibliotekarz Biblioteki Seminarium Duchownego Rzymsko-Katolickiego w Lu-
blinie, bibliofil i badacz dziejów książki poi. Był jednym z twórców i wieloletnim prezesem Lubelskiego Tow. Miłośników Książki oraz aktywnym działaczem i prezesem (1929-1930) Tow. Biblioteki Publicznej im. Hieronima *Łopacińskiego w Lublinie. Opublikował szereg prac z zakresu historii kultury i historii książki, wśród których najważniejsze: Biblioteka ks. ks. kanoników regu-ralnych laterańskich w Kraśniku (Lublin 1922), Biblioteka Seminarium Duchownego w Lublinie i biblioteki klasztorne w diecezji lubelskiej i podlaskiej (Warszawa 1926) oraz Z dziejów renesansu i baroku na Lubelszczyźnie (Lublin 1940). Zgromadził cenny księgozbiór prywatny, w którym znalazły się m. in. *kodeksy rękopiśmienne z bibl. klasztornej w Kraśniku oraz *inkunabuły i *pierwodruki dzieł teologicznych okresu reformacji. Bibl. Z. w 1953 włączyła do swych zbiorów *Bibl. Nar. w Warszawę. Ś.p. ks. drŁ.Z. "Roczniki Hum." 1953 z. 4.
ZAŁĄCZNIK, uzupełnienie ściśle związane z przeznaczeniem i treścią dzieła. Z. operuje zwykle innym systemem znaków oraz techniką poligraficzną (np. mapy lub wykresy do tekstu ew. tekst do map lub wykresów), najczęściej jest umieszczany pod opaską, w specjalnej kopercie albo wydany w oddzielnej broszurze.
Zob. też Addenda.
ZAŁUSKI: 1. Andrzej Stanisław (1695-1758), mecenas nauk, współtwórca *Biblioteki Załuskich. Ukończył studia prawnicze na uniwersytecie papieskim w Rzy-mie. W 1723 został bpem płockim, a w 1735 kanclerzem w. kor., przechodząc wkrótce na biskupstwo łuckie (1737), później chełmińskie (1739), a od 1746 krakowskie. Już w 1723 zamyślał o utworzeniu bibl. publicznej w Płocku, potem, popierając plany brata Józefa, zakupił w Warszawie kamienicę Daniłowiczowską (1736) i przystosował ją do celów bibliotecznych. Założył przy Bibl. gabinet matematyczno-przyrodniczy i obserwatorium astronomiczne. Pozyskał dla niej m. in. zbiory żólkiewskie Sobieskich. Finansował większość wydatków Bibl., w testamencie zapisał jej pałace Daniłowiczowski i Radziwiłłow-ski. 2. Józef Andrzej (1702-1774), bibliofil, bibliograf, współtwórca Biblioteki Załuskich. Studiował teologię w Paryżu (1720-1723); w 1728 został mianowany referendarzem w. kor. L. 1734-1742 spędził za granicą (Rzym i Luneville); od 1758 bp kijowski, w 1767-1773 z powodu wystąpienia przeciwko dysydentom na wygnaniu w Kałudze. Książki zaczął gromadzić mając 1. 15. W licznych podróżach zagranicznych (Niemcy, Holandia, Włochy) zapoznał się ze słynnymi bibl. oraz nawiązał kontakty z księgarniami, z których przez licznych agentów sprowadzał wiele książek. Już w 1732 ogłosił w Pro-gramma litterarium ad bibliophilos zamiar utworzenia w War-
2575
2576
ZANNONI
szawie ze zbiorów swoich i brata, Andrzeja Stanisława, *bibl. publicznej. Otwarta w 1747, liczyła ok. 200000 dzieł i miała charakter pierwszej w Polsce bibl. narodowej. Pragnąc zapewnić jej dalsze istnienie i możliwość rozwoju, Z. w 1761 przekazał ją w zarząd warszawskiemu kolegium jezuitów. Bogaty dorobek bibliogr. Z. w większości nie zachował się. Prowadzona przez niego Biblio-graphia Polona magna unwersalis była pierwszą próbą bibliogr. narodowej (Z. nie ogłosił jej drukiem). Inne ważniejsze prace: Anecdota Jablcnoviana; Bibliotheca poe-tanmi Polonorum (1752, 1754), Bibliographia Zalusciana... atmis 1763, 1764, 1765 et 1766 (zachowane w *Bibl. Nar. w Warszawie egz. spłonęły w czasie powstania 1944). P. Bańkowski: Biblioteka Publiczna Zatuskich i jej twórcy. 1959.
ZAMOŚĆ
Biblioteki (Zob. biblioteki szkolne B. Akademii Zamojskiej).
Drukarstwo. Pierwsza oficyna drukarska, podobnie jak Akademia powstała z inicjatywy J. *Zamoyskiego w 1593/1594, okazała się imprezą nieudaną i po rocznej działalności upadła. W trzy lata później S. *Szymonowic zorganizował nową oficynę, której technicznym wyposażeniem zajął się J. *Januszowski. Otoczona opieką hetmana, opatrzona przywilejem Klemensa VIII (29 X 1594), działała przy Akademii i do 1627 rozwijała się znakomicie, wydając wiele cennych publikacji. Dalsze losy warsztatu nie układały się jednak tak pomyślnie. Po zniszczeniu przez pożar w 1627 i odbudowaniu w 1634 nie powrócił już do dawnej świetności. W ciągu XVII i w pocz. XVIII w. produkcja i egzystencja warsztatu opierały się głównie na panegirykach i popularnych kalendarzach. Dopiero gdy w 1. 1736-1741 odnowiono zasób drukarni, stała się ona placówką rentowną. Utwory panegiryczne zaczęły ustępować miejsca rozprawom akademickim. W 1784 władze austr. na miejsce Akademii ustanowiły Liceum Królewskie. Oficyny nie zamknięto, lecz produkcja jej gwałtownie spadła, a w 1. 1793-1799 zupełnie ustała. Kilka publikacji ukazało się jeszcze w 1. 1800-1805 (?). Ogólna produkcja oficyny za cały okres jej istnienia przekroczyła 1000 pozycji. Z wielu znanych jej pracowników trwałej zapisali się: Marcin Łęski (1597-1616), Szymon Niziołkowic (1619-1624), A. *Lob, Andrzej Jastrzębski (1637-1661) i Maciej Nekowicz (1698-1717?), ostatni z typografów, który podpisywał druki. Znani w XVIII w. prefekci: K.K. Pod-ziomkiewicz (1747-1765?), M.O. Olgierd (1767-1771), S. Szpądrowski (1771-1775), W.M. Tepper (1775-1784) oraz prowizor drukarni A. Wątrobski (1771-1784). Obecnie działa w Z. drukarnia Przemyślu Terenowego.
Drukarze. T. 6. 1960.
ZAMOYSKI: 1. Jan (1542-1605), bibliofil, założyciel bibliotek i drukarni. Obok spraw państwowych
(kanclerz w. kor., hetman) zajmował się zbieraniem rpsów i druków. Owocem tego były dwie bibl. założone w Zamościu: prywatna (księgozbiór prawniczy i historyczny) oraz Bibl. Akademii Zamojskiej (*Biblioteki szkolne) o szerszym zakresie naukowym. W 1593 założył drukarnię ściśle związaną z Akademią, z kompletami pięknych czcionek poi., łac. i grec. Drukowano tu książki potrzebne Akademii oraz prace naukowe jej profesorów. Z. wysyłałje za pośrednictwem księgarzy również za granicę. 2. Stanisław (1775-1856), twórca Biblioteki Ordynacji Zamojskiej w "Warszawie. Objąwszy w 1800 ordynację zamojską podróżował wiele po Francji i Anglii nabywając cenne dzieła dla uzupełnienia księgozbioru rodzinnego. "W" 1811 przewiózł książki Z Zamościa do Warszawy i umieścił je w oficynie tzw. Pałacu Błękitnego. W 1815 sprowadził tu pozostałe księgozbiory Zamoyskich z Podzamcza (po ojcu) i z Klemensowa (swój), tworząc jednolitą Bibliotekę Ordynacji Zamojskiej (*Biblioteki fundacyjne). W 1820 wybudował przy pałacu specjalny gmach wg projektu architekta Lessla, do którego przeniesiono Bibl. Po upadku powstania 1831 wyjechał na emigrację, pozostawiwszy ordynację i Bibl. synowi Konstantemu. 3. Władysław (1853-1924), syn gen. Władysława, w 1880 objął po *Działyńskich dobra kórnickie wraz z *Bi-blioteką Kórnicką. Wzbogacił szczególnie zbiory muzealne. W 1889 został wysiedlony z Poznańskiego przez władze pruskie i odtąd, mieszkając stale w dobrach zakopiańskich, czuwał nad Bibl. przez swego pełnomocnika Z. *Celichow-skiego. Testamentem oddał Bibl. i cały swój majątek na własność narodowi, tworząc fundację Zakłady Kórnickie, zatwierdzoną ustawą sejmową w 1925.
ZAMÓWIENIE, w księgarstwie zlecenie ustne, pisemne itp. odbiorcy dostarczenia potrzebnej mu książki, jak również zlecenie *księgami, skierowane do hurtowni czy wydawcy na dostarczenie wymienionych książek bądź dla skompletowania składu księgarni, bądź też dla wykonania zlecenia klienta. W zamówieniu podaje się: ilość zamówionych egzemplarzy, autora, tytuł książki, tem, część, rodzaj oprawy.
Zob. też Książka zamówień, "Zapowiedzi Wydawnicze Arkusz Zamówień".
ZANDERS Johann Wilhelm, papiernik niem., w oparciu o starą (z 1602) czerpalnię Gohrsmuhle założył w 1829 wytwórnię w Bergisch Gładbach, znaną dzisiaj z wysokiej jakości wyrobów, głównie *papierów pergaminowych oraz wykwintnych listowych i drukowych, także i czysto szmacianych.
ZANNONI Giovanni Antonio Rjzzi (1736-1814), kartograf wł., wykonał i wydał (1772) wielką mapę Polski
2577
2578
ZAPAS
w formie atlasu, opracowaną na podstawie materiałów zebranych staraniem i kosztem wojewody nowogródzkiego Józefa Aleksandra Jabłonowskiego.
ZAPAS, *skład drukarski, który nie został wykorzystany w bieżącym numerze czasop. Na ogół wszystkie wydawnictwa periodyczne ukazują się w ustalonej z góry objętości i dlatego złożoną w zecerni nadwyżkę materiału redakcyjnego, która nie zmieściła się w danym numerze, zatrzymuje się jako zapas do numeru następnego.
Zob. też Redakcja czasopisma.
ZAPIĘCIE BLOKU KSIĄŻKI służyło do zabezpieczenia wnętrza przed kurzem i światłem. Szczelne zamknięcie książki zapobiegało również wyginaniu się zewnętrznych brzegów kart i przeciwdziałało kurczeniu się i marszczeniu kart pergaminowych. Najstarszym zapięciem, używanym przy kodeksach średniowiecznych, zwłaszcza
Zapięcie bloku książki
klasztornych, był długi rzemień zakończony metalową płytką, który, opasując księgę od dolnej okładziny, dochodził daleko na okładzinę górną i tu w środku, za pomocą wyciętego otworku w metalowej płytce (zwanej fibula), zaczepiał się o gwóźdź wystający ze środka okładziny. Ale najczęściej przy oprawie usztywnianej deską stosowano klamry (clausurae). Były one w całości z metalu lub składały się z pasków skórzanych (obejmujących tylko szerokość obcięcia kart) zakończonych metalowymi uchwytami i zapinkami. W Europie środkowej umieszczano na dłuższym brzegu okładzin zazwyczaj po dwie klamry, przy małych formatach po jednej, a wyjątkowo po trzy. Uchwyt znajdował się na dolnej, a zapinka na górnej okładzinie. Na południu Europy prócz klamer bocznych dodawano jeszcze po jednej na górnym i dolnym brzegu okładzin. Tam i we Francji klamry zamykały się odwrotnie: uchwyt był na górnej, a zapinka na dolnej okładzinie. Ten rodzaj zapięcia spotyka się również na niektórych *oprawach renesansowych poi. Zdarzały się oprawy zamykane na klucz, np. zamki ze szczerego złota, cyzelowane (przy Koranie arabskim z XII w.) lub skromniejsze metalowe (przy oprawach czes. w XV w.). Klamry całe z metalu, często artystycznie wykonane i bardzo ozdobne, stosowano przy oprawach kosztownych, a przy księgach liturgicznych i modlitewnikach utrzymały się nawet do dziś. Norym-
berga była głównym producentem klamer w XVI w. Odlewano je lub trybowano w metalu i często zdobiono *ornamentem. W Polsce na metalowych częściach klamer XV i XVI w. występuje ornament kwiatowy (róża, lilia) lub z pojedynczych liter, wyrazów i aktów strzelistych (np. m, u, Maria, Ave Maria). Do rzadkości należał ornament figuralny. Przy oprawie renesansowej i barokowej, usztywnianej tekturą, lub przy pergaminowej miejsce klamer zajęły jedwabne lub lniane wstążki, paseczki skórzane, a także sznurkowe wiązania. W Hiszpanii miękka pergaminowa oprawa w XVI i XVII wieku zapinała się na guziczek skórzany przy pomocy pętelki ze skręconego paska skórkowego. W XIX w. usuwano klamry i *okucia metalowe z wielu książek w bibl., aby stojące obok siebie woluminy nie uszkadzały się wzajemnie.
ZAPISKA DORSALNA (z łac. dorsum = grzbiet), notatka napisana na odwrotnej stronie *dokumentu, bądź współcześnie z jego wystawieniem (kancelaryjna), bądź też później (archiwalna), przeważnie w celu łatwiejszego jego zidentyfikowania bez odczytywania treści. Zawiera zwykle krótki *regest wystawionego dokumentu, nazwisko odbiorcy lub określenie przynależności tery tonalnej, niekiedy również uwagi o opłatach kancelaryjnych.
ZAPISKA WŁASNOŚCIOWA zob. ZNAK WŁASNOŚCIOWY KSIĄŻKI.
"ZAPOWEDZI WYDAWNICZE ARKUSZ ZAMÓWIEŃ", periodyk przeznaczony dla księgarzy, bibliotekarzy, oświatowców. Część pierwsza zawiera bieżący materiał informacyjny, nadesłany przez instytucje wydawnicze; podaje opis bibliograficzny i adnotacje o treści książek (dane o objętości, terminie wyd. i cenie są orientacyjne); część druga Arkusz Zamówień służy do składania *zamówień. Wychodzi od 1952; wydawcą jest *Składnica Księgarska Księgarski Ośrodek Bibliograficzny.
ZARZECKI Franciszek, księgarz. Założył w 1912 księgarnię w Wodzisławiu. Była to jedna z zasłużonych firm poi. na G. Śląsku. Po śmierci założyciela w czasie pierwszej wojny światowej firmę prowadził do 1939 brat Wiktor.
ZASEĘG*BIBLIOGRAFIIjest określony przez cechy wydawniczo -formalne dokumentów zarejestrowanych w danej bibliogr. Bibliogr. może mieć zasięg nieograniczony lub ograniczony. Z.b. chronologiczny jest wyznaczony przez graniczne daty wydania dokumentów uwzględnionych w bibliogr. Z.b. formalny może
2579
2580
& lUhitftcfata lenia* fdia,
ut Ahramides Aiatertiafota lcmbat-j\
M. Valent. Kleinwechterus.
Qvalłs rapacifcćtanąanu Cercs, Dum latrat agros Słrius ftifeL. Immittitur tećHs, & ampla..
tir, TABLE DES D I V I S 1 O N S. E
Rtcuul de dijfcrens Traiies partkttliers, mec /juelqes otirmges compkls Ó" jjftćmatiqut$ Jur tom k Droit Cmu>nique. Page 168,
Cmfullatioits. 171.
Repertoires du Droit Cattoniqtte. 171,
Meltmges ile pieces imprimea 011 mtmuferites, emetmant la Jurifpruttaice cano-ińjue, les ajjaires icelefmjiiquts de France, Us matihes Bentjkiaks, -ćrc. rajjhmblies par M." MoKEL DE THOISY, Lkulmant generał u Tttyts, er Cheyuher de fOriirt de $,' Michtl. 172.
Autres milanges de. pikes imprimiet mi manuferites, Jur le nieme fajet; rąffemklies par M.' LakceLot, Secritaire du Roi, de lAcatUmie da Belles-Lttms. 25)5. *
O Y A G E
D U
L E V A N:
I.
Mntree m Armenie. -Dfi"PLtst'dł Perfi". D^Efmiafim Metrofote des Armmkm. Singultrittz. de leursEglifis*
Ś E Pa"is ou je vas entrer n*a gueres LtL moins cćiibre auttefois qułi! eft peu confiieti prefentcmenf9 Qnoi ąayń ńt ceM decomreiun avec bien dTautres lieux, on peut dire nean iiioins que fon malfaeur particulier eft pius
UtHufti t>m$ ż m
l OIaf?$re(Be(kuKgrtmm
TAB. 47. WINIETA
1. Przerywnik. 2. En tetc. 3. Finalik. 4. Cul-de-lampe
TAB. 48. ZECERNIA
1. Sala linotypów. 2. Zecernia (skladalnia) monotypowa.
3. Nowocześnie urządzona zecernia z metalowymi regałami.
4. Narzędzia pracy zecera: a. miarka, b. wierszownik, c. szufelka do odstawiania układów, d. szufelka do łamania, e. pinceta
1
ZAWADZKI
być określony przez: formę wydawniczą dokumentów (*wydawnictwa zwarte, czasopisma, artykuły z czasopism, odbitki itd.) jest to zasięg wydawniczy; formę piśmienniczą dokumentów (pamiętniki, przekłady, podręczniki itd.), jest to zasięg piśmienniczy; typy uwzględnionych dokumentów (mapy, nuty, ryciny, rękopisy, patenty, normy, płyty gramofonowe itd.). Z.b. językowy jest wyznaczony przez język dokumentów zarejestrowanych w bibliogr. Z.b. terytorialny jest określony przez miejsce wydania dokumentów uwzględnianych w bibliogr.
ZATTA Antonio, właściciel odlewni, drukarz, wydawca i księgarz wenecki z drugiej poł. XVIII w. W 1797 został mianowany drukarzem miejskim. "Wydawnictwa jego z różnych dziedzin, jak księgi liturgiczne, dzieła filozoficzne i literackie, powieści i rozprawy naukowe, czasop. i żurnale mody, zaliczane są do wybitnych osiągnięć książki ilustrowanej. Spośród prac Z. wyróżniają się: Pamasso italiano (wol. 1-56,1784-1802), Operę teatrali Gol-doniego (wol. 1-44 z 400 winietami, 1788-1795) i Orlando furioso Ariosta z 1900 winietami P.A. Novellego. W 1794 Z. wydał wzornik zasobu swej odlewni.
P. Trevisani: Storia delia stampa. 1953.
ZAWADZKI: 1. Piotr (zm. 1796), giser, drukarz, nakładca i księgarz warszawski. Pieczętował się herbem Ostoja. Był uczniem gisera warszawskiego A. *Gieryka Podebrańskiego. W 1777 założył w Warszawie własną odlewnię czcionek, która w kilka lat później stała się najwybitniejszą w kiaju. Z. wydał w 1. 1780 i 1789 wzory czcionek. Odlewał różne gatunki antykwy i kursywy, czcionki hebr., gotyckie, nutowe i grażdankę. Nabywały je drukarnie warszawskie i liczne krajowe. Z początkiem 1789 uruchomił na Nowym Mieście także własną drukarnię, otrzymawszy od króla 4 VIII tegoż roku ^przywilej na jej otwarcie. Nosiła ona nazwę "Drukarni Nowej JKMci". Z. miał prawo tłoczyć w niej dzieła religijne i świeckie w różnych j. łącznie z hebr. Od poł. 1789 mieściła się przy ul. Piekarskiej 129, od kwietnia 1793 przy ul. Jezuickiej 71, zaś od stycznia 1796 przy Podwalu 501. Największą aktywność wykazała w okresie Sejmu Czteroletniego. Tłoczono w niej dwie gazety: "Gazetę Narodową i Obcą" oraz "Korespondenta Warszawskiego", dzieła naukowe, publicystykę, literaturę piękną, dzieła o treści religijnej, kalendarze i druki urzędowe. Do wybitniejszych autorów należeli m. in.: H. Kołłątaj, D.T. Krajewski, F. Makulski, W. Turski, W.W. Wielądek, P. Aigner i in. Wiele pozycji wydał Z. własnym nakładem, dla licznych rozpisywał *subskrypcję. Przy drukarni utrzymywał księgarnię sprzedając w niej przede wszystkim wydawnictwa własne, które reklamował w prasie warszawskiej. Po jego
2581
E WoK 83
TRYUMF
Brna tf. Miifięca Kwietnia
60392
w W A R S Z A W I E,
w Drakami Fxotsa
"Tryumf..." z portretem Kościuszki, tłoczony w drukarni P. Zawadzkiego. 1794
śmierci firmę prowadziła wdowa Magdalena do około 1808. 2. Józef (1778-1838), drukarz, wydawca, księgarz w Wilnie. W 1803 założył w Wilnie własną drukarnię, w 1805 objął w dzierżawę zaniedbaną drukarnię uniwersytecką. Dzięki pożyczce ks. A.K. Czartoryskiego sprowadził nowe maszyny drukarskie i czcionki różnych alfabetów, ściągnął fachowców i zorganizował nowoczesną drukarnię. Rozwijał własną inicjatywę jako wydawca, angażował autorów i edytorów, organizował cały proces przygotowania i wydania książek, wypłacał honoraria autorskie. Jako typograf uniwersytetu wydał ok. 400 książek, głównie podręczników oraz dzieł naukowych, m. in. Śniadeckich i Lelewela. Wydał pierwszy tom poezji Adama Mickiewicza oraz zorganizował i finansował prace nad pierwszą poi. bibliografią A. *Jochera Obraz
2582
ZAWARTOŚĆ
bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce (wyszła w druku po śmierci Z.). Formalnie od 1815, a faktycznie znacznie wcześniej przejął również prowadzenie księgarni uniwersyteckiej, łącząc funkcje typografa i księgarza uniwersyteckiego. Skompletował w księgarni pełny asortyment dzieł poi. i utrzymywał kontakty z księgarzami poi. we wszystkich zaborach, wydawał obszerne katalogi księgarskie (ok. 2500 tytułów), organizował sprzedaż podręczników i książek przez szkoły. Utrzymywał liczne kontakty handlowe z zagranicą (szczególnie z Paryżem i Lipskiem) i prowadził duży dział książek zagranicznych. W 1813 otworzył w Warszawie filię księgarni pod firmą J. Zawadzki i J. *Węcki (istniała do 1858). Księgarnia Z. w Wilnie była miejscem spotkań literatów i uczonych i odegrała dużą rolę w życiu kulturalnym miasta. Z. współpracował z liberalnym, postępowym środowiskiem profesorów i inteligencji wileńskiej. Prowadził rozległą korespondencję, m. in. z ks. A.K. Czartoryskim, w której formułował ogólne warunki rozwoju oświaty, czytelnictwa i produkcji wydawniczej. Jest domniemanym autorem Prawideł ogólnych dla powszechności księgarskiej w Królestwie Polskim ("Pamiętnik Warszawski" 1818). Książkę i czasopismo uważał za najważniejszy środek oświecenia i kształtowania opinii publicznej. Krytykował amatorską działalność autorską i wydawniczą, uważając, że księgarz-wydawca powinien być organizatorem produkcji i sprzedaży książek, a wszystkie prace powinni wykonywać przygotowani zawodowo pracownicy ("profesjonaliści") otrzymujący wynagrodzenie. Stworzył jedno z pierwszych w poi. ruchu wydawniczym przedsiębiorstwo wydawni-czo-księgarskie działające na zasadach kapitalistycznych, o trwałych podstawach finansowych. Wykształcił wielu wykwalifikowanych pracowników ruchu wydawniczego (autorów, redaktorów, korektorów, tłumaczy) oraz drukarzy. Na skutek intryg zwalczających się "partii" profesorskich księgarnia po 1822 zaczęła tracić uzyskaną pozycję na Uniwersytecie, a w 1827 T. *Gliicksberg zajął miejsce Z. Mimo to firma nie upadła, tylko zmieniła nieco profil wydawniczy, wydając więcej bele-trystyki, np. Powieki i romanse z dziel celniejszych pisa-rzów tłumaczone. Po śmierci założyciela firmę prowadzili synowie: Adam (zm. 1875) i Feliks (zarządzający księgarnią od 1857; zm. 1891). Posiadali oni również księgarnię w Kownie i Wornicach (stolicy diecezji żmudzkiej), czym zasłużyli się dla rozwoju piśmiennictwa litewskiego, którego większość do 1865 drukowana była nakładem firmy. Trzeci syn Józefa, również Józef (zm. 1885), był księgarzem i drukarzem Uniwersytetu Kijowskiego. W okresie stopniowego upadku życia umysłowego i naukowego po zamknięciu Uniwersytetu firma wydawała publikacje dotyczące historii regionalnej, etnografii i ludoznawstwa, powieści J.I. Kraszewskiego, w 1. 1849-1851 redagowane
przez niego "Athenaeum" oraz, przez wiele lat, "Wizerunki i roztrząsania naukowe" (60 tomów) spełniające rolę czasop. naukowego wobec zakazu cenzury na wydawanie czasop. Ok. 50% wydanych w Wilnie w 1. 1854-1864 książek ukazało się nakładem firmy, w tym w j. poi. 348 książek, w lit. 105, łac. 107, ros. 25. Po upadku powstania 1863 nastąpił zastój w wydawaniu książek poi., których ukazywało się najwyżej po parę rocznie. Sytuacja ta zmieniła się na lepsze dopiero po rewolucji 1905. Księgarnia i drukarnia nie odzyskały już jednak dawnej wybitnej roli w życiu kulturalnym, w okresie międzywojennym spełniając rolę wydawnictwa regionalnego. Firma przetrwała do 1940.
1. J. Prosnak: Kultura muzyczna XVIII w. 1955. J. Szcze-paniec: Towarzysze kunsztu drukarskiego w Warszawie drugiej poi. XVIII w. "Roczniki Bibliot." 1962 z. 3-4. 2. T. Sterzyński: Projekt organizacji księgarstwa polskiego z czasów Królestwa Kongresowego. 1930. T. Turkowski: Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi. Z archiwum drukami J.Z. w Wilnie z lat 1805-1865. T. 1-2. 1935. H. Oprawko, J. Szczepaniec: Materiały do działalności wydawniczej naczelnych władz powstańczych 1194 r. w Warszawie. "Ze Skarbca Kultury" 1965 z. 16.
ZAWARTOŚĆ, w znaczeniu bibliologicznym zespół wszystkich składników znaczeniowych dzieła łącznie ze sposobem ich ukształtowania, uporządkowania i podania. Ze stanowiska edytorskiego i bibliograficznego na Z. książki składają się: *wstęp, tekst podstawowy, *aparat krytyczny, *komentarz, *indeksy, *bibliografie, ilustracje, tablice, wykazy, mapy etc. Elementy te bywają wymieniane w *spisie rzeczy, nazywanym także spisem treści.
ZAWIESZANIE (wstawianie), ręczne lub maszynowe wklejanie *bloku książkowego w uprzednio wykonaną *okładkę twardą. Przy Z. *wyklejki zostają przyklejone do wewnętrznych ścianek okładki, ew. także *woreczek przykleja się od wewnątrz do grzbietu okładki.
ZBIERACTWO (kolekcjonerstwo) bibliofilskie lub biblioteczne, gromadzenie książek i pokrewnych im obiektów pozaksiążkowych, przebiegające według przemyślanych i z góry określonych kryteriów oceny i doboru. Kryteria kwalifikacyjne mogą być podyktowane względami merytorycznymi (treść dzieła, rodzaj i gatunek literacki, narodowość autora, czas powstania utworu, język tekstu itp.) lub względami formalnymi (np. materiał pisarski, technika powielania, zdobnictwo, oprawa, format). Pozaksiążkowymi obiektami Z. są często m. in. dzieła grafiki (*Ekslibris), reprodukcje malarstwa, mapy, wycinki z czasopism, płyty z nagraniami tekstowymi itp. Właściwie pojęte Z. wymaga rzetelnej znajomości piśmiennictwa, historii książki i jej techniki oraz umiejętności należytego przechowywania, konserwacji i opracowywania zbiorów.
2583
2584
ZBIORY GRAFICZNE
ZBIERANIE, ręcznie lub maszynowo wykonywane składanie *arkuszy sfalcowanych według ich kolejności, jako proces przygotowawczy do *szycia.
ZBIORNICA KSIĄŻEK, instytucja powstała w Polsce po drugiej wojnie światowej, której zadaniem było poszukiwanie książek opuszczonych, gromadzenie porzuconych i zabezpieczonych przez czynniki miejscowe. Książki zmagazynowane i posegregowane zgodnie z instrukcją Min. Oświaty Z.k. przekazywały bibl. i instytucjom upoważnionym do odbioru przez Min. Ostateczną organizację otrzymała Z.k. 1 II1947. Z. k. powstały w Gdańsku, Szczecinie, Poznaniu, Wrocławiu, Katowicach i Krakowie. Po kilku łatach działalności funkcje ich przejęła Z. Księgozbiorów Zabezpieczonych w Katowicach, która po dalszych pięciu latach została przekształcona na Dział Zbiorów Zabezpieczonych i Druków Zbędnych Biblioteki Narodowej, ulokowany w Bytomiu. Podobne Z.k. są znane również w in. krajach. We Francji np., utworzone w okresie Wielkiej Rewolucji na podstawie uchwały z 1789, przyjęły jako własność narodową ok. 8000000 t. z bibl. kościelnych i klasztornych oraz skonfiskowanych w 1792 bibl. emigrantów. Powstałe współcześnie z poi. na Węgrzech i w Niemieckiej Republice Demokratycznej, Z.k. systematycznie zaopatrują ze swych zasobów sieć bibl. naukowych w kraju.
ZBIORY GRAFICZNE. Zalążkiem wszystkich Z. państwowych, publicznych, narodowych były kolekcje prywatne, do w. XVIII wyłącznie panujących, dostojników świeckich, kościelnych oraz artystów. Poczynając od w. XIX wielkie kolekcje zaczęli gromadzić przede wszystkim potentaci finansowi, skromniejsze miłośnicy sztuki wywodzący się zwykle z kręgów inteligencji. Wiele tych Z. przeszło drogą legatów lub kupna na własność państwa. Za prekursora kolekcjonerów uważa się J. de *Berry, brata Karola V fr., który zgromadził pokaźny Z. rpsów ilumin. Jednym z pierwszych kolekcjonerów ryc. i książek ilustrowanych był *Franciszek I, założyciel Z. Luwru. W XVI i XVII w. do najwybitniejszych zbieraczy ryc. i rys. należeli m. in. Timoteo Viti, Giorgio Vasari, cesarz Rudolf II, Karol ang., *Krystyna szwedzka, kardynał Alessandro d'Este. Bogaty, liczący 123000 rys. i ryc, Z. znawcy i kolekcjonera Michela Le Marolles Abbe de Villeloin (1600-1681) stał się podstawą Z. *Bibliotheque Nationale. Wybitnymi kolekcjonerami o zdecydowanym kierunku zbieractwa byli artyści. Dopiero jednak w XVIII w. przybrało kolekcjonerstwo właściwą formę we Francji, Anglii, Niemczech, Rosji, we Włoszech i w Polsce. Powstały wielkie kolekcje królewskie i książęce oraz artystów. W XIX w. pasja kolekcjonerstwa objęła szersze warstwy społeczne prawie we wszystkich krajach
europejskich. Wśród zbieraczy wystąpiła specjalizacjar Hans Derschau kolekcjonował stare klocki drzeworytnicze, Ottokar Mascha dzieła nowoczesnych artystów fr. i plakaty, Stechow w Berlinie dzieła *Chodowieckiego, Edward Stiebel ^ekslibrisy; słynął Z. grafika i dyrektora muzeów we Francji Vivant-Denona (1747-1825) orar uczonego A. Firmin *Didota. W XX w. na całym świecie w większych bibl. i muzeach zostały wyodrębnione gabinety grafiki, wiele uwagi poświęcono ich organizacji i opracowaniu.
Austria: Do najbogatszych w Europie należy Z. Biblioteki Albertiny w Wiedniu. Początki swe zawdzięcza ks. Albertowi Kazimierzowi (1738-1822), synowi Augusta III, króla Polski, dla którego poseł austriacki w Wenecji zebrał w 1776 kolekcję dawnych wł. ryc. W okresie swych rządów w Niderlandach Albert powiększył Z. nabytkami na aukcjach rys. i ryc. *Basana, Crozata, d'Argen-ville'a, Ploos van Amstela i in. Najcenniejszą zdobyczą Alberta była nabyta w 1796 od cesarza Franciszka II kolekcja rys. *Diirera i Rafaela, pochodząca od *Maksy-miliana i Rudolfa II. Większość z nich znajduje się dziś w Muzeum w Bremie. Kolekcja stanowi Z. starannie dobrany i posiada oprócz rys. Durera rys. Rafaela, Leonarda da Vinci, Michała Anioła, Fra Bartholomea, P.S. *Barto-liego (Perrugina), Tycjana, van Eycka, Rembrandta, *Rubensa, van Dycka, Fragonarda, *Bouchera i in. Osobny dział stanowią wł., niem., holend. i fr. *miedzio-ryty XV i XVI w., ang. *mezzotinty i fr. barwne miedzioryty XVIII w. W 1919, po przejęciu Z. przez państwo, połączono je z ogromną kolekcją ryc. cesarskiej biblioteki dworskiej, zawierającą Z. ks. Eugeniusza Sabaudzkiego (507 tek), po śmierci właściciela zakupioną w 1738 przez cesarza Karola IV. Kolekcja ta została uporządkowana przez znanego kolekcjonera P.J. Mariette'a (1694-1774), a następnie przez A. *Bartscha, autora pionierskiego dzieła z zakresu grafiki XV-XVHI w.: Peintre-graveur (21 tomów 1803-1821).
Belgia: Museum Plantin-Moretusa w Antwerpii powstało w 1876 z inicjatywy F.H. Moretusa, potomka Jana Baltazara, który oprócz księgozbioru i archiwum wydawnictwa firmy Plantin-Moretus oraz wydawców A. *Manutiusa i *Elzeviera sprzedał miastu bogatą kolekcję rys. i ryc, służących jako ilustr. do wydawnictw. W 1875 włączono kolekcję E. Ter-Bruggena, obejmującą 5000 ryc. mistrzów antwerpskich oraz ryc. odnoszących się do historii i topografii miasta. Muzeum zawiera 30000 ryc, 1500 rys. i 2000 płyt miedzianych oraz 10000 klocków drzeworytniczych. W 1938 w muzeum pozostały ryc. i płyty jako dokumentacja działalności firmy wydawniczej, część druga, obejmująca nabytki późniejsze, została umieszczona w nowym budynku obok muzeum Plantina, w Stedelijk Prenten Cabinet. Z. te pozostają pod opieką
2585
2586
ZBIORY GRAFICZNE
Bestendig Dotatiefonds, zał. w 1906 tow. prywatnego, którego celem jest finansowe wspieranie Muzeum Plan-tina, Stedelijk Prenten Cabinet i Bibliothsque Municipale. Gabinet ryc. jest stale zasilany nowymi nabytkami i darami. Z. graficzny Biblioteki Królswskiej w Brukseli powstał w 1843 z połączenia zasobów bibliotecznych, ze Z. emigrantów i klasztorów, zdeponowanych w Bibliotece Komunalnej. Z. obejmuje ryc. flam. i obce, wiele z nich
0 charakterze dokumentalnym, jak sceny historyczne
1 portrety.
Czechosłowacja: Kolekcjonowanie Z. graficznych w Czechach datuje się od 1796, od chwili powstania ekskluzywnego Stowarzyszenia Patriotycznego Miłośników Sztuki w Pradze. Gromadzone Z. umieszczono od 1885 w budynku Rudolphinum, gdzie stale powiększały się dzięki staraniom Dobrovsky'ego i F. Sternberga-Man-derschielda o nowe ryc. i księgozbiory, m. in. bogatą kolekcję Adalberta von Lanna, zawierającą m. in. Z. Rem-brandta i grafiki niderl. oraz *Callota. Pierwszym kustoszem Z.g. był Vaclav Hanka. Obecnie Z. znajduje się w Galerii Narodowej. Do Z. wszedł również legat Józefa Koch-Kanka, złożony z 70030 ryc. i 400 inkunabułów ilustrowanych drzeworytami. W sumie gabinet posiada 145000 ryc. od XV w. (czes. i obcych) oraz kolekcję rys. W Rudolphinum znajduje się też Z. ryc. V. *Hollara z kolekcji Webera, stanowiący odrębny dział, Hollareum.
Francja: Cabinet des Estampes przy Bibliothcque Nationale w Paryżu należy do najbogatszych i najstarszych Z. świata. Obejmuje kolekcję 5030030 ryc, za-zapoczątkowaną przez kustosza Biblioteki Królewskiej JacquesaDupuy. Z inicjatywy *Colberta Ludwik XIV zakupił w 1667 kolekcję Abbe de Marolles zawierającą 123400 ryc. (komplet ryc. DLłrera, L.V. *Leyden, Marcan-tonia Raimondi, 240 ryc. Rembrandta, 764 ryc. Hollara, kolekcja markiza de Beringhen z 1731). Na rozbudowę Z. wpłynęło założenie tzw. Cabinet du Roi, dla którego na zamówienie królewskie pracowali najwybitniejsi gra-ficy. Uchwała z 31 stycznia 1689 o *egzemplarzu obowiązkowym dla Biblioteki Królewskiej rozszerzona została również na ryc. W 1720 gabinet ryc. został wyodrębniony z biblioteki; podczas rewolucji Z. jego udostępniono publiczności. Kasata zakonów spowodowała włączenie do Bibliotheque Nationale Z. m. in. opactwa St Germain des Pres i St Victor. W 1797 przeniesiono tu książki ilustrowane i ryc. rodziny królewskiej z Wersalu oraz kolekcje emigrantów i Z. zdobyte we Włoszech .i Niemczech. W 1807 gabinet liczył już półtora miliona ryc. podzielonych wg klasyfikacji Heineckena. Z pocz. XIX w. Z. znacznie wzrosły drogą zakupów i darów. W okresie kierowania gabinetem przez Francois Courboina (autora monumentalnego dzieła Histoire illustree de la grauure en France, 1923-1929) wpłynął legat Blondela: 54000 ryc,
przeważnie topograficznych. Zasługą następnego kierownika, P.A. Lemoisne'a, było rozpoczęcie publikacji Inven-taire du fonds francais. Wieloletni kustosz Z. (w 1. 1893-1943) Joseph Guibert ogłosił w 1926 historię kolekcji gabinetu pt. Le Cabinet des Estampes de la Bibliotheaue Nationale Histoire des collections. W 1939 ówczesny kierownik gabinetu, autor licznych prac z zakresu grafiki, Jean Laran (1876-1948), wydał Remarąues sur Vorganisation du Cabinet des Estampes, przepisy dotyczące urządzania i opracowywania Z. graficznych. W 1943 gabinet otrzymał dar Athsrtona Curtisa obejmujący 10000 nowoczesnej grafiki fr. i ang. Po oswobodzeniu Francji spod okupacji hitlerowskiej sprowadzono ewakuowane Z. z prowincji do odnowionego budynku. Gabinet wzbogacił się Z. Jules Lieure'a, obejmującymi dawne ryc. oraz rpsy jego nie wydanych prac z dziedziny grafiki fr. Chalcographie du Musee du Louvre została założona przez Ludwika XIV. Na polecenie króla rytowano ryc. z historii naturalnej wg gwaszów z daru Gastona, księcia orleańskiego, oraz plansze o treści wojskowsj Chevaliera de Beaulieu, jak i wiele miedziorytów dla Cabinet du Roi. Płyty tych wydawnictw stanowiły zalążek Chalcographie. W czasie rewolucji Z. płyt przeniesiony został do Muzeum w Luwrze. Ok. 1920 Z. liczył 10030 płyt, m. in. grafików fr., jak Edelinck, Nanteuil, *Audran, *Picart, Pesne, *Moreau, *Cochin, *Tardieu, Dasnoyer, Henniguel-Dupont, Huet, Gaillard, Bra^uemond, Flamsng i J. Waltner. Biblio-theque d'Arsenał posiada bardzo cenny Z. ryc. fr., głównie z XVII i XVIII w. Na terenie Paryża *Biblioteka Polska, powstała w 1833, posiada Z. graficzny z legatów Macieja Wodzińskiego, gen. Karola Kniaziewicza, Charle'a hr. de Montalembert. Przy podziale w 1931 dział grafiki obcej przywieziony zosta! do Krakowa i stanowi część Z. *Bibl. Polskiej Akademii Nauk, zaś dział poi. grafiki (8000 ryc.) pozostał jako polska placówka na miejscu.
Hiszpania: Biblioteca Nacional w Madrycie posiada dział grafiki zał. w 1867 wraz z nabyciem kolekcji V. Car-derera (1796-1880). Z. zawierający obecnie 100000 ryc. i 28030 rys. wzrastał dzięki legatom i nabytkom XIX i XX w.
NRD: Kupferstichkabinett w Dreźnie jest jednym z najbogatszych w Europie obok Z. paryskich i wiedeńskich. Obejmuje 500000 ryc. i rys. z XV-XX w., posiada również bogatą kolekcję drzeworytów jap. i ok. 2000 t. ilustrowanych książek. Powstanie swe (1720) zawdzięcza Augustowi Mocnemu, który powierzył opiekę nad Z. jednemu z najwybitniejszych znawców XVIII w., C.H. von Heineckenowi. W 1746 Z. obejmował 80000 ryc, wśród nich wł., niderl. i niem. z XV i XVI w., udostępnione od 1763, a w 1856 przeniesione z Zwingeru do Galerii Sempera. W 1860 Ludwik Gruner pozyskał dla gabinetu na aukcji zbiór Woodburna w Londynie. Po
.2587
2588
wojnie w 1946 udostępniono nowo powstały Z. pod nazwą Graphische Sammlungen, uzupełniony przez zwrócone w 1958 Z. z Kijowa i Moskwy w liczbie 180000. NRF: Staatliche Graphische Sammlung w Monachium wg inwentarza rezydencji książęcej w Monachium z 1595 posiadała znaczny zbiór rys. i grafiki oraz kolekcję książek ilustrowanych. Kolekcja zawiera również bogaty Z. inkunabułów niem. M.F. Ferchla. Z. monachijski jest jednym z najbogatszych Z. niem., liczy 3000 000 ryc, 20 000 rys. od XV do XX w., przeważnie artystów niem. Kup-ferstichkabinett w Berlinie jest najmłodszym niem. Z. ryc. Został zał. w 1831 w Altes Museum z inicjatywy Wilhelma Humboldta. Poszczególne działy Z. berlińskiego, już wcześniej nabyte, tworzyły część biblioteki królewskiej, np. po 1798 na własność króla pruskiego przeszła kolekcja bpa Śwarmińskiego I. *Kra-sickiego, złożona z 48 tek graficznych folio; Z. Krasickiego został rozdzielony pomiędzy poszczególne działy gabinetu, tak że nie można odtworzyć teraz jego pierwotnego stanu. Obecnie większość Z. posiada muzeum w Berlinie, gdzie znajduje się także duży Z. rys. Bot-ticellego do Boskiej komedii Dantego.
Włochy: Z. Galleria degli Uffizi Gabinetto dei Disegni e Stampe we Florencji jest najstarszym Z. rys. i ryc. Zawiera dzieła wszystkich szkół wł. oraz najwybitniejszych mistrzów niem. i niderl. Początki jego sięgają XVII w. W 1921 Z. rys. wynosił 50000, a ryc. 43000, z tego wymienić należy komplet ryc. Diirera, Rem-brandta, Cornelisa Corta, Lucasa van Leyden, miedzioryty ze szkoły Rubensa, akwaforty peintre graveurów holend., komplet ryc. Bartolozziego, ryc. fr. i wł. XVIII, XIX i XX w. Calcografia di Roma zal. została 1738 w Rzymie przez papieża Klemensa XII, który nabył Z. płyt miedzianych rodziny de Rossi. W poł. XIX w. nabyto wszystkie płyty paryskiej firmy Firmin *Didot, w której znajdował się komplet (1140) płyt Piranesiego. W 1871 Calcografia obejmująca 15000 płyt przeszła na rzecz państwa. Catalogo generale delie stampe delia Regia Calcografia di Roma z 1934 wymienia 20000 płyt.
Wielka Brytania: Już w XVII w. wybitnymi kolekcjonerami ryc. obok Karola I byli hr. *Arundel i ks. Buckingham. Jednym z pierwszych zbieraczy XVIII w. był J. *Sloane, którego bogata bibl., licząca 3000 rpsów i Z. ryc. przyrodniczych ofiarowanych w 1753, stanowi trzon ogromnych Z. *British Museum w Londynie. W XX w. Z. powiększył się darami i legatami (m. in. Maxa Rosenheima kolekcje ekslibrisów 1932). Z. ekslibrisów de Vynera legował w 1949 Cambell Doodson. Z. opracowali wybitni naukowcy: W. Alexander, W. Young Ottley (zm. 1836), Sydney Colvin (zm. 1884) i in. Victoria and Albert Museum, dział ryc. i rys. powstały w 1909 jako Department of Engraving, Illustration and
ZBIORY GRAFICZNE
Design (nazwa zmieniona od 1960 na The Department of Prints and Drawings) posiada 500000 ryc. oraz oryginalne rys. do ilustracji książek. Bogato reprezentowana jest nowoczesna grafika fr. od impresjonistów począwszy i Z. albumów ilustrowanych przez najwybitniejszych malarzy fr.: Picassa, Rouaulta, *Mattisse'a, *Braque'a, *Dufy'ego, Chagalla. Biblioteka Królewska w Wind-sorze jest jednym z najbogatszych Z. rys. i ryc., zawierającym Z. wł. (kardynała Albaniego i konsula Smitha w Wenecji). W 1823 Jerzy IV ofiarował narodowi większość najlepszych książek i ryc. z kolekcji królewskiej, tworzącej osobny dział w British Museum jako Kingslibrary.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej: Z. graficzne powstały w XIX w. z darów kolekcjonerów prywatnych. Museum of Fine Art Print Department w Bostonie jest najbardziej reprezentacyjnym Z., zał. w 1872 przez Charlesa Summera. Najlepiej reprezentowany jest dział ryc: Diirer, Marcantonio, Rembrandt, L. van Leyden, portreciści fr. XVII w. i graficy XIX w. Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku posiada Z. rys. zał. w 1870, w rym m. in. Z. 25000 ekslibrisów, przeważnie amer. ze zbiór. Bridgepart. Washington *Library of Congress gromadzi od 1897 Z. ryc. amer. dzięki egzemplarzowi obowiązkowemu składanemu bibliotece od 1846 i darom: Gardinera Greena *Hubbarda (2700 ryc. Diirera i portretów z epoki napoleońskiej), T. Harri-sona Garreta z Baltimore (zbiór utworzony przez L. Claghorna 20000 ryc).
Związek Radziecki: Ermitaż w Leningradzie posiada jeden z najbogatszych Z. ryc. i rys. Najszerzej reprezentowana jest szkoła fr. *Callota i jego naśladowców. Z wł. artystów Fra Bartolomeo, Tintoretto, z niderl. Rembrandt, Rubens, Van Dyck, z poi. A. *Orłowski oraz w dużej ilości rys. szkoły ros.: kolekcje Hermanna (1770), Korobanowa, Didowa, Tołstoja, von Suchtelena i Z. ryc. Rembrandta z kolekcji D. Rowińskiego (1826-1895). Po rewolucji 1917 Z. znacznie wzrosły. Ermitaż posiada 40000 rys. i 500000 ryc. Od 1923 zaczęto organizować wystawy, zwłaszcza rys., komentowane naukowo opracowanymi katalogami. Muzeum Rumiancewa w Moskwie posiada największy Z. ryc. i rys. ros., powstały z legatu kanclerza N.P. *Rumiancewa z Petersburga.
Polska: Pierwszym poi. kolekcjonerem na większą skalę był J. *Ponętowski z Ponętowa, pisarz i polityk, protonotariusz apostolski, który w 1592 ofiarował Akademii Krakowskiej, oprócz księgozbioru, Z. grafiki wł. i niderl. w 12 oprawionych albumach, zawierających ok. 1000 ryc. z drugiej poł. XVI w., w tym bardzo rzadkie wydania, jak Taniec śmierci *Holbeina (40 ryc.) w wiedeńskim wydaniu Denneckera z 1579 oraz iluminowane rpsy. W XVII w. wojny szwedzkie i kozackie dewastujące kraj nie sprzyjały rozwojowi kolekcjonerstwa. Przy *bibliotekach
2589
2590
ZBIORY GRAFICZNE
rodowych, takich jak Zamoyskich czy Sobieskich w Żółkwi i Rzewuskich w Podhorcach, gromadzono również ryc. i ilustrowane druki. Właściwą formę przyjęło kolekcjonerstwo ryc. w XVIII w. za czasów Stanisława Augusta, zamiłowanego zbieracza, którego doradcą w doborze obiektów był August Moszyński. W Bibliotece Zamku w Warszawie znalazł pomieszczenie królewski Z. ryc. Za wzorem króla prawie wszystkie rody magnackie gromadziły ryc, a przede wszystkim Izabela Czartoryska, mar-Śszałkowa *Lubomirska, J.A. i A.S. *Załuscy. Z początkiem XIX w. zaczęły powstawać nowe kolekcje, będące wyrazem kultu przeszłości narodowej. W Puławach dzięki Izabeli i Adamowi Kazimierzowi Czartoryskim znalazł się Z. przewieziony z Warszawy, do którego ok. 1815 doszła kolekcja porycka T. *Czackiego. Stanisław Kostka *Potocki ofiarował swój Z. rys. i ryc. uniwersytetom: Wileńskiemu (1815) i Warszawskiemu (1818). Gabinet ryc. Stanisława Augusta jego spadkobiercy sprzedali Uniwersytetowi Warszawskiemu. Przy bibliotekach powstały Z. muzealne dorobku kulturalnego Polski. Idea ta przyświecała wielkim kolekcjonerom: J.M. *Ossolińskiemu, twórcy *Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, H. *Lubomir-skiemu, który dołączył do Z. Ossolineum swoją bogatą kolekcję ryc. i rys., A. *Działyńskiemu, twórcy Z. kórnickich, *Raczyńskiemu w Poznaniu, Sewerynowi Miel-żyńskiemu, E. *Rastawieckiemu, Aleksandrowi i Konstantemu Przeździeckim, J.K. *Giejsztorowi, Janowi i Ludwikowi Broel-Platerom i in. Powstanie w 1831 przerwało działalność kolekcjonerską prywatnych zbieraczy. Została wywieziona część Z. Uniwersytetu Warszawskiego, Czartoryskich z Puław (część K. *Sienkiewicz uchronił przed wywozem, ukrywając w Sieniawie), Z. krzemienieckie i wileńskie. Aby ratować pozostały dorobek naszej kultury, Czartoryscy na emigracji założyli nową kolekcję, której część w 1861 znalazła się w Gołu-chowie (dziś w Muzeum Narodowym w Poznaniu). Z darów emigrantów powstały bogate Z. Biblioteki Polskiej w Paryżu (1838). W 1870 Władysław Plater otworzył Muzeum Narodowe poi. w zamku Raperswilskim w Szwajcarii (Z. te, przeniesione w 1927 do Biblioteki Narodowej w Warszawie, złożone tymczasowo w magazynach Centralnej Biblioteki Wojskowej, spłonęły doszczętnie w 1939 od bomb hitlerowskich). W kraju znalazło się też wielu kolekcjonerów, którzy gromadzili relikty ocalałych Z. i nabywali nowe. Wielkie zasługi w tym zakresie położył J.G. *Pawlikowski; w skład jego Z. medyckiego weszła część kolekcji Radziwiłłów oraz kolekcji z Podhorzec, Z. pozostałe po Walentym Śliwi-ckim i Wilhelmie Henryku Minterze, Z. Karola Antoniego Simona (litografie odbite w jego zakładzie w Poznaniu) i Jana Wincentego Bąkowskiego. W drugiej poł. XIX i w XX w. obok wielkich Z. narodowych Brani-
ckich, Emeryka Hutten-Czapskiego powstały liczne pomniejsze kolekcje. Pasja kolekcjonerska objęła szersze warstwy społeczeństwa i była odbiciem nie tylko uczuć patriotycznych, ale również zainteresowań specjalnych. M. in. Ludomir Lewenstam i Władysław Frąckiewicz kolekcjonowali fr. książki ilustrowane XVIII w. i barwne sztychy ang., Marian Legiecki ilustrowane wydania bibliofilskie, Jan Lorentowicz stare druki i piękne oprawy. M. *Opałek gromadził ryc. poi., głównie drzeworyty i litografie lwowskie, Marek Reichenstein książki ilustrowane XVIII i XIX w., R. *Mękicki grafikę i ekslibrisy, W. *Semkowicz przy bogatym księgozbiorze gromadził również ryc, Władysław Szymonowicz Z. starych wy-klejek. Z krakowskich kolekcjonerów na pierwszym miejscu wymienić należy A, *Grabowskiego, który zebrał ogromne ilości rys. i ryc, przede wszystkim cracoviana, dziś znajdujące się głównie w Archiwum Akt Dawnych w Krakowie, częściowo w Ossolineum. Z. ekslibrisów miał Z. *Klemensiewicz, Tadeusz Przypkowski zgromadził w Jędrzejowie Z. ryc, a wśród nich S. Mrożewskiego plansze do Boskiej komedii Dantego, Parsivala i Legend warszawskich. Druga wojna światowa zdewastowała wiele Z., część została wywieziona przez hitlerowców.
Gdańsk: Biblioteka PAN utraciła ok. 30% swoich Z., które w 1945 zostały wywiezione przez hitlerowców do Malborka i Pelplina i tylko częściowo uratowane i odzyskane. W 1. 1945-1964 Z. grafiki Biblioteki wzrósł do 10600 pozycji, obejmując m. in. Z. ilustr. D.Chodo-wieckiego, 200 albumów ze sztychami, ponad 5000 ekslibrisów oraz mniej wartościowe Z. litografii XIX w., fotografii i klisz o charakterze dokumentalnym. Z. mają charakter ikonograficzno-dokumentalny dla zagadnień morskich, pomorskich, a szczególnie gdańskich. Zachowało się kilka oryginalnych płyt miedzianych z XVII w. J. *Falcka i W. *Hondiusa, z XVIII w. S. Donneta, z pocz. XX w. J. Mycielskiego, P. Kreislera. Niezależnie od luźnych sztychów wiele cennego materiału graficznego znajduje się w starych drukach (np. T. de *Bry, Icones... virorum illustrium... 1597; komplet topografii M. *Meriana z 1649; J. Breyna Plantarum exoticarum centuria prima... 1678, do dzieła tego zachowały się również oryginalne rys. A. Stecha).
Kórnik: Biblioteka PAN przechowuje Z. graficzne zgromadzone przez Tytusa *Działyńskiego w 1. 1817-1860, powiększone przez syna Jana, który kupił w 1870 kolekcję A. Hołowińskiego i K. Podwysockiego. Z. liczy dziś ok. 13500 pozycji. Wśród grafiki luźnej ryc. z XV i XVI w. są nieliczne, uzupełniają je jednak ilustr. bogatego zespołu starych druków *Biblioteki Kórnickiej oraz faesimilia A. *Pilińskiego, zastępujące nieosiągalne oryginały. O wiele liczniejsze są okazy grafiki luźnej, pochodzącej z XLX w., stanowiące świetną ^ikonografię dziejów i kultury, a jed-
2591
2592
ZBIORY GRAFICZNE
nocześnie dające obraz rozwoju ówczesnej grafiki poi., poczynając od J.P. *Norblina, A. Orlowskiego, M. Płońskiego aż po ryc. anonimowych ilustratorów.
Kraków: Biblioteka Jagiellońska zgromadziła swoje Z. graficzne przeważnie drogą darów i zapisów profesorów i wychowanków Uniwersytetu. Z końcem 1964 Z. skatalogowane uczyły 20732 luźne ryc, 3813 rys. i 1289 albumów zawierających ok. 60000 ryc. Nie skatalogowany pozostał dotąd tylko Z. ekslibrisów poi. (od XVI do XX w.) oraz fotografie oryginalne osób. Główny trzon Z. stanowi grafika poi. w. XIX i XX, dobrze reprezentowane są zwłaszcza prace artystów 20-lecia międzywojennego, szczególnie środowiska krakowskiego. Bardzo cenny Z. inkunabułów graficznych z w. XV, przeważnie unikatów, został zrabowany przez okupantów w czasie ostatniej wojny. Grafika obca przeważa w albumach, tj. książkach ilustr. oryginalnymi ryc. z w. XVI do XIX, wśród których znajduje się wiele dzieł bardzo wartościowych i rzadkich, dotyczących architektury, geografii, kostiumologii i nauk przyrodniczych. W zakresie rys. najcenniejsza jest kolekcja miniatur, przeważnie wł. z w. XIH-XV, a wśród prac artystów poi. komplet rys. architektonicznych S. Sierakowskiego, widoki zabytków Krakowa J. Wojnarowskiego i B. Gąsiorowskiego oraz rysunki A. Grottgera, J.I. ^Kraszewskiego, C. Norwida, Z. *Pronaszki i in. Biblioteka Jagiellońska posiada też bogaty księgozbiór dotyczący grafiki rys. i ikonografii. Biblioteka PAN przechowuje jeden z najbogatszych pod względem ilościowym i ja1 ościowym Z.g. w Polsce. Obejmuje on ok. 64500 ryc. luźnych i oprawnych w albumy o wysokiej wartości artystycznej i dokumentalnej. Na Z. złożyły się dwie kolekcje ryc.: rodziny Moszyńskich z XVIII i XIX w. obejmująca ok. 14000 ryc. oraz Biblioteki Polskiej w Paryżu w ilości ok. 32000 ryc. Z. uzupełniają nabytki późniejsze, ok. 19000. Bogato reprezentowane są szkoły zach.-europejskie: wł., fr., niem., niderl. i ang. XV-XIX w. Grafika poi. wydzielona została ze Z. Biblioteki Polskiej w Paryżu przed przejęciem go przez PAU w 1931 i pozostała w Paryżu. W posiadaniu Biblioteki znajdują się również drukarskie klisze cynkowe ze "Sprawozdań i Prac Komisji Historii Sztuki PAN" i z "Roczników Krakowskich". Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, mieszczące się w Collegium Maius, posiada 2758 klocków drzeworytniczych, pochodzących z dawnych drukarń krakowskich, przeważnie z XVI i XVII w. (H. *Wietora, *Szarfenbergów, F. *Ce-zarego, A. *Piotrkowczyka i innych). Drogą kupna i dziedziczenia klocki wędrowały z jednej oficyny do drugiej, aż w końcu XVII w. przejęła je *Drukarnia Akademii Krakowskiej. W poł. XIX w. Z. został uporządkowany, opublikowano dwa albumy odbitek: Kosickiego w 1840 i *Muczkowskiego w 1849. Z. obejmuje drzeworyty
miejscowe oraz importowane. Spośród tych ostatnich na uwagę zasługuje zespół drzeworytów mistrza M.S. z wit-tenberskiej Biblii Lutra (1534) i mistrza H.B. "z głową gryfa" z Biblii magdeburskiej (1536), drzeworyty Josta Ammana z frankfurckiego wyd. Icones Novi Testamenti (1571) i drzeworyt astrologiczny ze sztrasburskiej szkoły *Griiningera, będący repliką ilustracji z ulotki S. *Branta z 1504. Ponadto Z. obejmuje drzeworyty starotestamen-towe monogramistów krakowskich h i WS, kopiowanych wg ilustr. frankfurckich z 1564 J. Bockspergera i J. Ammana, drzeworyty pasyjne Mistrza C.S. z 1539 wg Monogramisty IS z Łopatką, drobne ilustr. biblijne, drzeworyty świętych, ilustr. bajek Ezopa, Kronik Miechowity i Bielskiego, liczne herby, drzeworyty astronomiczne, kalendarzowe, zielarskie, winiety, ramki oraz wzory pisma kaligraficznego.
Łańcut: Muzeum posiada skromną część dawnej kolekcji Potockich. "W 1944 część ryc. wywiózł za granicę Alfred Potocki, ostatni ordynat łańcucki, część uległa rozproszeniu. Obecnie Z. liczy ok. 1400 ryc. Znajduje się tu m. in. wiele XEX-wiecznych litografii popularnych wydań *Fajansa oraz zakładów litograficznych lwowskich. Dużą wartość posiadają albumy z dawnej kolekcji tul-czyńskiej.
Poznań: Muzeum Narodowe w Poznaniu liczy obecnie około 41000 ryc. i rys. Na jego powstanie złożyły się głównie Z. Poznańskiego To w. Przyj. Nauk wraz z dawnymi kolekcjami Mielżyńskich i E. *Rastawieckiego oraz Z. z Gołuchowa. Na uwagę zasługują cenne polonica (ryc. W. Stwosza, J. Falcka, D. Chodowieckiego, Z. *Vog-la) oraz komplet wielkopolskiej grafiki z XIX w. Dużą wartość posiadają dzieła grafików obcych, szczególnie wł. i holend. z XVI i XVII w.
Toruń: Biblioteka Uniwersytecka, która zaczęła gromadzić Z.g. w 1951, posiada m. in. ok. 6000 albumów graficznych oraz ok. 8000 poi. ekslibrisów. Książnica Miejska im. M. Kopernika posiada Z. zapoczątkowany w dwudziestoleciu międzywojennym przez Z. *Mocarskiego i liczący obecnie ponad 1000' obiektów, przeważnie torunianów.
Warszawa: Biblioteka Narodowa licząca w 1939 ok. 80000 rys., ryc. i fot., została w 1944 obrabowana przez okupanta, większa część Z. spalona. Całkowitej zagładzie uległa cenna kolekcja ryc. Załuskich (8000, przeważnie prace rytowników obcych), kolekcja raperswilska (13000 rys. i ryc. z przewagą poloników), poza tym kolekcje: J.I. Kraszewskiego, W. *Gomulickiego i in. W toku akcji rewindykacyjnej odzyskano po wojnie znaczną część Z. wilanowskich oraz kolekcji rys. i ryc. CK. Norwida. Obecnie Z.g. Biblioteki Narodowej liczą 1910 rys., 21894 ryc, 10457 fot. oraz 6111 wol. wydawnictw albumowych i albumów sztucznych z rys., ryc. oraz
2593
2594
ZBIORY GRAFICZNE
fot. (największy i najcenniejszy Z. w kraju). Zbieractwo Biblioteki Narodowej jako bibl. archiwalnej i centralnej państwowej obejmuje przede wszystkim polonica. Wśród Z. znajduje się m. in. kolekcja ryc. J. Falcka, J. Gorczyna, J. Jędrzejewskiego, W. Hondiusa, P. Pontiusa, J. Strzel-bickiego, nieliczne prace F. *Johna oraz A. *Oleszczyń-skiego, litografie i cynkografie z pocz. XIX w. W. Śliwi-ckiego, J. Sonntaga, J.H. Głowackiego, S. Oleszczyń-skiego i in. Z kolekcji Krasińskich zachowało się 79 rys., w tym m. in. F. Smuglewicza, A. Orłowskiego, Z. *Vogla. Do najcenniejszych zasobów graficznych Biblioteki Narodowej należą wilanowskie albumy sztuczne z rys. i ryc. oraz wydawnictwa albumowe z XVII-XTX w. Biblioteka Uniwersytecka posiada najstarszy publiczny Z. graficzny w Polsce. Jego podstawę stanowi kolekcja króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (ryc, rys., część biblioteki) zakupiona w 1818 dla nowo założonego Uniwersytetu. W tymże roku ofiarował Bibliotece swą kolekcję 5420 ryc. i rys. Stanisław Kostka Potocki, a w latach następnych zespół plansz i księgozbiór Gabinetu wzbogaciły liczne własne nabytki. Po powstaniu listopadowym Gabinet Rycin został skonfiskowany i w 1832 wcielony do cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, gdzie dołączono doń dwie inne skonfiskowane kolekcje: Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk (obejmującą zbiór graficzny gen. Henryka *Dąbrowskiego) oraz Sapiehów z Dereczyna. W takim składzie Z. te na podstawie traktatu ryskiego wróciły do Biblioteki Uniwersyteckiej w 1923. Większą część kolekcji Dąbrowskiego przekazano w 1934 Bibliotece Narodowej. W czasie drugiej wojny światowej Gabinet Rycin utracił ok. 60% Z. W działach retrospektywnych Z. reprezentowany jest okres od XVI do XIX w., a szczególnie bogato w. XVII i XVIII. W zakresie grafiki przeważają dzieła szkół obcych. Największe zespoły prac artystów poi. lub w Polsce pracujących znajdują się w dziale rys., zwłaszcza planów i widoków architektonicznych. Bibl. królewska wraz z przyrostem dawnego Uniwersytetu liczyła 826 wol. z rycinami, zbiór Sapiehów 27; z tego ocalało 325 wol., a po 1945 przybyło ich ok. 90. Są to bogato ilustr. dzieła, albumy ryc. bez tekstu oraz kilkadziesiąt albumów sztucznych. Przeważają wydawnictwa fr. i wł., występują również holend., niem., ang. i in.; poi. głównie z XIX w. Księgozbiór ten ma w dużej części charakter artystyczny: zawiera wiele dzieł poświęconych architekturze, malarstwu, rzeźbie i rys., sztuce i kulturze antyku, twórczości poszczególnych mistrzów, *wzorniki dla architektów i ornamencistów itp. Na pozostałą część składają się m. in. podręczniki anatomii, *ikonologii, kompendia historyczne i kostiumologiczne, cykle religijne i mitologiczne, ilustr. utworów literackich, wiele wol. z portretami, widokami miast i uroczystości. Do bardziej monumentalnych wydawnictw należy np.
tzw. Cabinet du Roy, w 20 t. obrazujących epokę Ludwika XIV, ok. 30 dzieł Piranesich z 1. 1748-1790 i in. Z. zawiera trochę cennych opraw, zwłaszcza z XVIII w. Do 1831 w skład bibl. wchodziły 24 wol. z rys. (obecnie 13), m. in. unikalne dzieło J.G. Noverre'a Thiorie et pratique de la danse (t. 1-11), rps (tekst i partytury) i 445 kostiumów L.R. Boqueta. Muzeum Narodowe przechowuje wśród swoich bogatych Z.g. ponad 1000 wol. albumów w. XVI-XIX obejmujących wiele cennych i rzadkich wydawnictw ze sztychami, zwłaszcza wł. i fr. w. XVII-XVIII. Liczbę cennej grafiki powiększają ilustracje zawarte w starych drukach. Dział Grafiki Polskiej posiada najliczniejszy i najpełniejszy Z. rysunków i akwarel (ok. 40000) wszystkich niemal wybitniejszych artystów polskich urodzonych i pracujących w Polsce.; pełny niemal Z. grafiki poi. XVI- pocz. XX w. i szeroko rozgałęzione polonica (razem ryc. luźnych wraz z zawartością tek graf. i albumów ponad 43000), Z. 318 płyt rytowniczych (m. in. Falcka, Norblina, Płońskiego) oraz 80 klocków drzew., przeważnie do czasopism z poł. w. XIX. Druki ilustr. w. XV-XIX ze Z. Witke-Jeżewskiego przechowywane są w Dziale Starych Druków biblioteki muzealnej. Ze Z. wyodrębniony został ostatnio Dział Plakatu. Z.g. Muzeum obejmują ponadto ok. 6700 ekslibrisów w. XVIII-XX (ponad 1500 obcych). Muzeum Historyczne m. st. Warszawy zawiera kolekcję graficzną powstałą po ostatniej wojnie, której trzon stanowi ikonografia Warszawy. Najliczniej reprezentowana jest twórczość graficzna w. XIX, gdzie dominują cykle litograficzne poświęcone fragmentom miasta i poszczególnym jego budowlom oraz sceny obyczajowe i portrety A. Majerskiego, J.F. *Piwarskiego, F. *Ko-strzewskiego oraz produkcja artystyczna warsztatów litograficznych Schustra, Flecka, Pecqa i Dzwonkowskiego. W skład kolekcji wchodzi również zespół ikonograficzny poświęcony powstaniu listopadowemu i Wielkiej Emigracji, ofiarowany przez Ludwika Gocla (zm. 1966). Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka posiada Z.g. różnej proweniencji. Podstawą Gabinetu Ikonograficznego, zorganizowanego w 1947, była uratowana część kolekcji sztychowanych portretów śląskich z dawnej Biblioteki Miejskiej. Gabinet posiada charakter regionalny i specjalizuje się w kompletowaniu materiałów do ikonografii śląskiej. Opracowano 5516 ryc. W Z.g. znajdują się nadto liczne i cenne wydawnictwa albumowe z XVII i XVIII w. Z ciekawszych zespołów należy wymienić sztychy W. *Hogartha (XVIII w.) oraz XIX-wieczne litografie ze scenami satyrycznymi i karykatury H. *Daumiera. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN posiada Z.g. zgrupowane obecnie w kilku zespołach: grafiki (31648), rys. i akwarel (9788), ekslibrisów (27855), fot. (22438), miniatur (245) i reprod. 16364, tworząc w sumie 108338
2596
ZBIORY KARTOGRAFICZNE.
jednostek. Kompletuje przede wszystkim polonica. Gabinet posiada kilkutysięczny Z. grafiki książkowej, wycinków od XVII-XIX w. (miedzioryty, drzeworyty, litografie) o znaczeniu ikonograficznym. Dobrze reprezentowana (ok. 4500) jest twórczość grafików poi. pierwszej poł. XX w. do 1939 włącznie (L. *Wyczółkowski, J. Pankie-wicz, W. *Skoczylas, S. Ostoja-*Chrostowski i in.) oraz z ostatnich lat (ponad 5500). Do unikatowych wydawnictw albumowych należą: Regutn Poloniae icones T. *Tretera z 1591 oraz De sanctis angelis libellus T. ^Makowskiego wyd. w Nieświeżu w 1609. Na grafikę obcą składają się prace o stosunkowo dużej wartości artystycznej, wśród nich cenne albumy. W zespole rys. przeważają utwory artystów poi. od XVI-XIX w. Do najcenniejszych należy ponad dwadzieścia rys. Rembrandta. Podstawą Z.g. Biblioteki były kolekcje Pawlikowskich i Lubomirskich. Zbiór ryc. zgromadzonych przez Gwalberta *Pawlikow-skiego w pierwszej poi. XIX w. stanowił jedną z najważniejszych kolekcji w kraju, liczył 24827 rys. i ryc, wyłącznie poloników, zawierał m. in. 200 rys. D. Chodowie-ckiego, ponad 1600 jego sztychów oraz kompletny niemal dorobek wielu innych artystów. W 1921 kolekcja ta łącznie z bibl. i innymi Z. przekazana została Ossolineum, tworząc tam odpowiednią całość. Kolekcja Lubomirskich w 1869 liczyła ok. 8000 pozycji, m. in. rys. z zasobów Ignacego Skarbka, Z. ryc. Aleksandra Batowskiego, a zwłaszcza 400 rys. artystów obcych z daru Karola Kuhnela (1868). W Z. przeworskim znajdowało się 474 rys. i ponad 5000 ryc. grafików zachodnioeuropejskich o pierwszorzędnej wartości, wśród nich rys. A. Diirera (zrabowane przez hitlerowców w drugim dniu po wkroczeniu wojsk niem. do Lwowa, w czerwcu 1941), Rembrandta, prace najlepszych rytowników XVII i XVIII w. Doszło do tego 200 wartościowych albumów. Biblioteka posiada również Z. ekslibrisów, którego podstawę stanowi kolekcja 7000 znaków poi. (w tym ponad 2000 dubletów) po Z. Klemensie-wiczu, nabyta w 1948 łącznie z bibl. dotyczącą tego przedmiotu (500 wol.). Obecnie Z. Iiczy7252 pozycje luźne i 1754 w wydawnictwach albumowych, 492 *odbitki próbne, 773 projekty i 1460 dubletów. Należy do największych tego typu kolekcji w Polsce. Przeważają ekslibrisy XX w. Dorobek niektórych grafików w tym zakresie, jak np. S. Chros-towskiego i K. Wiszniewskiego, zebrano niemal w komplecie. Ekslibrisów starszych, od XVT-XEX w., znajduje się ok. 750 sztuk. Z. ekslibrisów obcych, ilościowo mniejszy, wykazuje 4237 jednostek oraz 468 w wydawnictwach albumowych. Zgromadzone znaki pochodzą zasadniczo z przełomu XIX/XX w. Muzeum Archidiecezjalne liczy ponad 800 ryc, przeważnie treści religijnej, o znikomej wartości artystycznej, z XVIII i XIX w., z pracowni niem. W Z. przechowuje się również 16 oryginalnych płyt miedzianych *Strachowskich. Zob. tab. VIII.
Z. Batowski: Zbiór graficzny w Uniwersytecie Warszawskim.. 1928. T. Mańkowski: Dzieje zbiorów graficznych Zakładu-Narodowego im. Ossolińskich. I. Zbiór Józefa Maksymiliana Ossoliń~ skiego. II. Zbiór medycki Pawlikowskich. "Rocz. Zakł. im. Ossolińskich" 1957. I. Tessaro: Warszawa w obrazach i rysunkach XIX w. 1957. Z. Ameisenowa: Rękopisy i pierwodruki iluminowane Bibl. Jagiellońskiej. 1958. S. Sawicka: Gabinet Rycin. Informator. 1962. Zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie. 1962. I. Bar: Przewodnik po Bibl. Jagiellońskiej. 1964.
ZBIORY KARTOGRAFICZNE obejmują wszystkie zmniejszone wyobrażenia całości albo części ziemi lub nieba, sporządzone wg ustalonych zasad, bez względu na to, czy są one zaopatrzone w tekst objaśniający, czy nie. Są to: *mapy, *globusy, *atlasy.W skład Z.k. nie wchodzą wytwory *kartografii, które są tylko załączone do rpsów i druków i bez nich tracą swe znaczenie (chyba że bibl. posiada tylko załącznik). Pierwszy znany zbiór państwowy powstał we Francji dla celów wojskowych (Depót de la guerre 1688). W XVIII w. naśladowało Francję wiele państw. Równocześnie dla innych celów gromadzili Z.k. bibl. oraz kolekcjonerzy prywatni: Początkowo nie wyodrębniano obiektów kartograficznych ze zbioru książek, stąd zwyczaj oprawiania map w formie atlasów sztucznych. Dopiero pod koniec XIX ,w. zaczęto tworzyć odrębne działy kartograficzne w ramach *zbiorów specjalnych bibl. Do najbogatszych należą Z.k. następujących bibliotek: Amsterdam Bibl. Uniwersytecka, Berlin Bibl. Państwowa (częściowo pod nazwą West-Deutsche Bibl. w Marburgu), Kijów Bibl. Uniwersytecka, Lejda Bibl. Uniwersytecka, Leningrad Bibl. Akademii Nauk, Bibl. Publiczna im. Sałtykowa-Szczedrina, Londyn British Museum i Królewskie Tow. Geograficzne, Moskwa Bibl. Lenina, Paryż Bibl. Narodowa, Waszyngton Bibl. Kongresu (samych atlasów 18500). Watykan - Biblioteka, Wenecja Bibl. Św. Marka i Museo Correr, Wiedeń Bibl. Narodowa, Wilno Bibl. Uniwersytecka (zbiór atlasów Lelewela). Większość tych zbiorów zawiera liczne polonica.
W Polsce już w XVI w. uczeni (m. in. Maciej z Miechowa, zm. 1523) posiadali w swych zbiorach mapy. Bogate Z.k. mieli królowie: Zygmunt August, Jan So-bieski i Stanisław August Poniatowski. W XVII i XVIII w. zbierali mapy, obok książek, również magnaci poi. (zbiór J.A. *Załuskiego). W XIX w. cenną kolekcję miał gen. Henryk *Dąbrowski. Po 1831 powstały na emigracji wielkie prywatne Z.k. J. *Lelewela i A. *Cichowskiego, gromadziły je też *Biblioteki polskie za granicą: Batignol-ska i Raperswilska. W kraju zaczęto organizować oddzielne Z.k. w większych bibl. po odzyskaniu niepodległości. Wiele zniszczyła lub rozproszyła druga wojna światowa^ Największe Z.k. posiadają: Instytut Geografii PAN w Warszawie (ok. 109000 jednostek); Instytut Geografii Uniwersytetu Poznańskiego (ok. 74000); Instytut Geografii
2597
2598,
ZBIORY MUZYCZNE
Uniwersytetu Jagiellońskiego (ok. 30000); Bibl. Centr. Inst. Geologicznego w Warszawie (ok. 22000); Biblioteka Narodowa w Warszawie (ok. 11400); Biblioteka Jagiellońska w Krakowie (ok. 8100); Bibl. Zakł. Nar. im. Ossolińskich we Wrocławiu (ok. 9950). Cenne mapy, zwłaszcza zabytkowe, znajdują się również w Bibl. Publicznej i w Centralnej Bibl. Wojskowej w Warszawie, w Bibl. Raczyńskich w Poznaniu, w Bibl. Uniwersyteckiej we Wrocławiu, w Bibl. Czartoryskich i Bibl. PAN w Krakowie oraz w Bibl. PAN w Kórniku.
Sposób katalogowania, inwentaryzacji i konserwacji Z.k. ujmuje instrukcja kartograficzna. Potrzeba odrębnej instrukcji wynika stąd, że mapa ma inne cechy formalne niż książka: ważniejszy jest w jej opisie obszar, który przedstawia, i data zdjęcia niż autor i tytuł; dlatego hasłem opisu katalogowego z reguły jest nazwa terenu. Poza tym występują tu takie elementy, jak: podziałka określająca stosunek zmniejszenia powierzchni na mapie do powierzchni w terenie (na mapach współczesnych występuje w formie podziałki liczbowej, określającej stosunek odcinka na mapie do rzeczywistej odległości w terenie lub podziałki liniowej, wyrażonej odcinkiem prostej podzielonym na części odpowiadające odległościom w terenie); orientacja, określenie, która strona świata jest u góry mapy (w średniowieczu mapy orientowane były najczęściej ku wschodowi, od pocz. XV w. przeważa orientacja północna, rzadko, jak np. w mapie Śląska *Hel-wiga i Ukrainy Beauplana południowa; o ile mapa nie ma orientacji północnej, zaznacza, się to w uwagach opisu katalogowego); technika wykonania (drzewo-, mie-dzio- i staloryty, litografie, światłodruki, fotografie); nazwiska rysowników i sztycharzy (*Sygnatura). Dane te rozmieszczone są na mapie w różnych miejscach, trzeba je zebrać i podać w odpowiednim porządku. Zależnie od układu katalogu sporządza się odpowiednie indeksy. Coraz częściej publikuje się centralne katalogi Z.k. W Polsce Instytut Geografii Polskiej Akademii Nauk wydaje Centralny katalog zbiorów kartograficznych w Polsce (z. 1-3, Warszawa 1961-1965, pod red. M. Łodyńskiego), obejmujący 28 największych bibl. naukowych.
S.W. Boggs, D.C. Lewis: The classification and cataloging of maps and atlases. 1945. M.C. Goodman: Map collections in the United States and Canada. 1954. Polskie zbiory kartograficzne. "Informator Bibliotekarza" 1959. H. Kramm: Verzei-chnis deutscher Kartensammlungen. 1959. J.C. Koemanj Collections of tnaps and atlases in the Netherlands. 1961. Eibliotheque Nationale. Dipartetnent des cartes et plans... 1962.
ZBIORY. MUZYCZNE w bibliotece (muzykalia) obejmują obiekty zapisane sposobem graficznym (rpsy i druki nutowe, książki, czasop. i in. dokumenty dotyczące muzyki) oraz nagrania dźwiękowe (płyty i taśmy). Treścią rpsów i druków nutowych są utwory (kompo-
zycje, dzieła kompozytora), w których utrwalono dźwięki pismem nutowym, tzw. *notacją muzyczną. Rękopis muzyczny średniowieczny różni się znacznie od rpsów muzycznych XIX i XX w. Jest on zazwyczaj anonimowy, zapis nutowy występuje zawsze z tekstem (z czasem muzyka usamodzielnia się i zapis nutowy występuje bez tekstu), notacja zasadniczo odbiega od obecnej. Wskazanie rodzaju notacji jest nieodzowne przy opisie rpsów muzycznych mniej więcej do końca XVII w.; później notacja ustala się, a dzieło muzyczne charakteryzują in. pojawiające się elementy tytulatury (nazwisko i imię kompozytora, tytuł itp.). Powstaje przy tym problem rozróżnienia *autografu od *kopii. Pierwsze druki muzyczne pochodzą z końca XV w.; są to przykłady nutowe w dziełach teoretycznych. Samodzielne utwory muzyczne z pocz. XVI w. zaczynają drukować zarówno drukarze książek, jak i oficyny pracujące wyłącznie na tym polu. Nuty drukowane wykazują analogiczne przemiany notacji i elementów charakteryzujących utwór co rpsy; wielkie muzyczne firmy wydawnicze, działające w XVIII w. i później, udoskonaliły i ujednoliciły technikę ich wydawania. *Opis katalogowy wydawnictwa muzycznego, począwszy od przełomu w. XVIII/XIX, zawiera następujące dane z egzemplarza: nazwisko i imię kompozytora, tytuł utworu, tonację, numer opusu, obsadę muzyczną z określeniem, czy jest to układ oryginalny, czy transkrypcja, przy utworach zespołowych z zaznaczeniem, czy jest to partytura, czy głosy, czy też wyciąg fortepianowy. Elementem identyfikującym nuty jest muzyczny znak wydawniczy, składający się z monogramu wydawcy i kolejnego numeru jego wydawnictwa (np. PWM 466 Polskie Wydawnictwo Muzyczne 466). Libretta, ze względu na szczególny ich związek z dziełem kompozytora, otrzymują *kartę katalogową główną z jego nazwiskiem w *haśle.
Nagrania dźwiękowe stanowią integralną część Z.m., choć tworzą w bibl. odrębny zbiór, o osobnych ^katalogach, *inwentarzach, *magazynie; wymagają przy tym pewnych urządzeń technicznych. Kolekcja nagrań, składająca się tylko z płyt, tworzy płytotekę; jeśli zaś obejmuje również taśmy magnetofonowe lub inne formy nagrań, nosi nazwę fonoteki.
Zob. też Książka dla niewidomych.
Grove's dictionary of musie and musidans. Vol. 5.1954. F. Gras-berger: Der Autoren-Katalog der Musikdmcke. 1957. E.T. Bry-ant: Musie lihrarianship... 1959. Die Musik in Geschichte u. Gegenwart. Red. F. Blume. Bd. 9. 1961. L.R. Mc Colvin, H. Re eves: Musie libraries. Vol. 1-2. 1965. K. Musiol: Opracowanie rzeczowe zbiorów muzycznych. 1965.
ZBIORY RĘKOPISÓW znajdują się obecnie we wszystkich niemal większych bibl. naukowych, przy czym ze względu na specjalne metody ich opracowania, udo-
2599
2600
ZBIORY RĘKOPISÓW
stępniania i przechowywania są zwykle wyodrębnione jako samodzielne działy. Przed wynalezieniem druku dzieje powstawania i gromadzenia Z.r. pokrywały się całkowicie z dziejami bibl., ponieważ w tym okresie rpsy stanowiły jedyne obiekty biblioteczne. Sytuacja zmieniła się w miarę narastania zasobów dzieł drukowanych, które w krótkim czasie liczbą przewyższyły Z.r. Inny sposób opisywania w katalogach zadecydował o wyodrębnieniu rpsów w osobne zbiory, tym bardziej że ich unikatowy charakter i rzadkość skłaniały właścicieli Z.r. do szczególnie troskliwej opieki nad tymi najcenniejszymi obiektami. Wyodrębnianie rpsów w Z. dokonywało się już w ciągu w. XVII, a stało się faktem powszechnym w XVIII w. Chodzi tu jedynie o Z. biblioteczne, bo powstawanie archiwów, również opartych wyłącznie na materiale rękopiśmiennym, jest rezultatem działalności władz i instytucji publicznych, a także prywatnych o znaczeniu publicznym (np. zarządy majątków prywatnych lub kancelarie adwokackie). Z.r. w bibl. powstawały jako warsztaty pracy naukowej lub w wyniku zbieractwa będącego przejawem zainteresowań osobistych twórcy Z. Od czasów średniowiecza istniały Z.r. gromadzone w bibl. kapituł, klasztorów, uniwersytetów i dworów monarszych, później (głównie w XVIII i XIX w.) pojawiły się wielkie Z.r. w bibl. magnackich, fundacyjnych i tow. naukowych, zaś Z. rozproszone po bibl. klasztornych w końcu XVIII i na pocz. XIX w. zostały w niektórych krajach w większości wcielone do Z. publicznych wskutek przeprowadzonej w tym czasie kasaty wielu zakonów. Porównywanie liczbowe największych Z.r. na świecie jest prawie niemożliwe, gdyż w różnych krajach przyjmuje się za podstawę przy obliczaniu rpsów niewspółmierne jednostki. W wielu krajach, m. in. w Polsce, przyjmuje się za jednostki obok woluminów ksiąg rękopiśmiennych całe Z. luźnych dokumentów lub drobnych utworów literackich oraz korespondencje liczące niekiedy po kilka tysięcy listów, gdy np. w Związku Radzieckim i Stanach Zjednoczonych za jednostkę rękopiśmienną uważa się pojedynczy list z korespondencji oraz pismo ze Z. dokumentów. Spośród wielkiej liczby bibl. naukowych posiadających duże Z.r. wymienić można jedynie kilkanaście najważniejszych, uszeregowanych według wielkości Z.: największe Z.r. posiada BibliothLque Nationale w Paryżu wg jej własnych danych z 1961 wynoszą one ok. 180000 rpsów (inne źródła informacyjne podają 135000-155000, licząc zapewne tylko zbiory właściwej Bibl. Nationale bez podległych jej bibliotek paryskich); ponad 75000 rpsów posiadają papieska Bibliotheca Apostolica Vaticana w Rzymie i biblioteka British Museum w Londynie; ponad 50000 rpsów mają Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie w NRD (część jej zbiorów została po zakończeniu II wojny światowej wywieziona i umieszczona w Marburgu w NRF),
Bayerische Staatsbibliothek w Monachium i Kongelige Bibliotek w Kopenhadze, od 30-40000 rpsów posiadają Bodleian Library w Oksfordzie, Ósterreichische National-bibliothek w Wiedniu, Biblioteca Ambrosiana w Mediolanie, Bibliotheque Royale de Belgique w Brukseli i Biblioteca Nacional w Madrycie; wreszcie ponad 25000 rpsów znajduje się w Biblioteca Nazionale Centrale we Florencji, w Unhrersitetsbiblioteket w Uppsali i Bibliotece Narodowej w Kairze. Poza tym porównaniem liczbowym pozostają jeszcze z braku współmiernych danych Biblioteka im. Lenina w Moskwie i Publiczna Biblioteka im. Sałtykowa--Szczedrina w Leningradzie oraz zbiory Library of Con-gress w Waszyngtonie (wg danych z 1959 posiada 14 mil. rpsów, oczywiście pojedynczych listów i dokumentów).
W Polsce najstarsze pierwotne Z.r. narastały w ciągu całego średniowiecza przy powstających szkołach katedralnych (dwa najbogatsze zachowały się w katedralnych bibl. w Gnieźnie i Krakowie) oraz w bibl. kościelnych i klasztornych. Te ostatnie zostały po większej części rozproszone w okresie kasaty zakonów, część Z. przeszła do księgozbiorów państwowych, część została sprzedana do kolekcji zagranicznych. Po drugiej wojnie światowej ocalałe księgozbiory klasztorne zostały w większości scalone w siedzibach prowincji poszczególnych zakonów i niektóre z nich, obok bibl. państwowych, posiadają szczególnie cenne zbiory najstarszych ksiąg rękopiśmiennych. Najważniejsze Z.r. w Polsce:
Gdańsk: Biblioteka Polskiej Akademii Nauk (dawniej Miejska, zał. 1591) posiada ok. 3500 rpsów, w tym 350 średniowiecznych. Znajdują się tu cenne materiały do dziejów miasta i spraw handlu morskiego XV-XVIII w. Najstarsza część Z.r. pochodzi z dawnej bibl. kościoła Mariackiego, klasztoru franciszkanów oraz z kolekcji Jana Bernarda markiza d'Oria, ponadto wiele rpsów ze zbiorów Henryka Schwarzwalda oraz ze Z. po rajcach i burmistrzach; duży Z. rpsów muzycznych z kościołów Św. Jana i Św. Katarzyny. W 1939 było ponad 4000 rpsów, z których ocalało jedynie 35%.
Gniezno: Biblioteka Kapitulna (zał. w XI w.) posiada 206 rpsów, w tym 131 średniowiecznych. Najliczniejszy jest zbiór kodeksów prawniczych, poza tym dzieła liturgiczne i teologiczne. Do najcenniejszych rpsów należą m. in. Ewangeliarz (codex aureus) gnieźnieński z 1.1085-1090, Ewangeliarz kruszwicki z 1. 1160-1170, Missale plenarium z ostatniej ćwierci XII w., z prawniczych Tri-partiła Ivona z Chartres z XII w., zawierający najdawniejszą notę własnościową księgozbioru.
Kórnik: Biblioteka Polskiej Akademii Nauk (zał. 1817) posiada ok. 12000 rpsów, w tym 92 średniowieczne. Szczególnie cenne Z. oryginalnych dokumentów i odpisów w *miscellaneach XVI-XVIII w. Z poszczególnych obiektów wymienić należy odpis Kroniki Kadłubka
2601
2602
ZBIORY RĘKOPISÓW
z XIV w., poi. przekład Statutu wiślickiego tzw. Kodeks Działyńskich (1460), *Acta Tomidana (17 tomów zwodu Sapieżyńskicgo), autografy pamiętnika Kościuszki z wojny 1792 oraz Mickiewicza III część Dziadów. Większość zbioru stanowią archiwa rodzinne Działyńskich i Zamoy-skich od XVIII w.
Kraków: Biblioteka Jagiellońska (zał. w pocz. XV w.) posiada ok. 12000 rpsów, w tym 2000 średniowiecznych. Zbiory narastały od pocz. XV w., głównie z darów profesorów Akademii Krakowskiej, m. in. Tomasza ze Strzę-pina, Jana Dąbrówki, Wojciecha z Brudzewa, Jakuba z Sienna, J. *Ponętowskiego. Najwcześniejsze kodeksy zawierają bogate materiały z wykładów na uniwersytetach krakowskim i praskim, obrazujące stan wiedzy w XV w. W XVIII w. włączono Z. bibl. jezuickich, po drugiej wojnie światowej klasztoru augustianów w Krakowie, Tarnowskich z Dzikowa i Potockich z Krzeszowic. Do najcenniejszych rpsów należą: autograf Kopernika De re-volutionihus orbium coelestium, Pontyfikat krakowski z XII w., wczesne zabytki jęz. poi., m. in. najstarszy tekst pieśni Bogurodzica z nutami z pierwszej poł. XV w., kilka odpisów Kroniki Kadłubka, Modlitewnik Władysława fagiel-lończyka, *Kodeks Baltazara Behema z prawami wszystkich cechów krakowskich z 1505, kilka rpsów z bibl. Zygmunta Augusta, bogate korespondencje Stanisława Hozjusza, Marcina Kromera, Jana i Jędrzeja Śniadeckich, Samuela Bogumiła *Lindego, papiery Adama *Jochera i Joachima *Le-lewela, korespondencja Józefa Ignacego ^Kraszewskiego. Biblioteka Czartoryskich Muzeum Narodowego w Krakowie (zał. w końcu XVIII w.) liczy ok. 10000 rpsów, w tym ok. 300 średniowiecznych. Podstawą zbiorów są kolekcje puławskie Czartoryskich, wzbogacone w 1810-1811 zakupami gen. Sokolnickiego w Belgii, bibl. porycką T. *Czackiego zakupioną w 1818, wreszcie zakupami Władysława *Czartoryskiego we Francji w 1. 1861-1889. Znajdują się tu również archiwa rodzinne Czartoryskich. Z najcenniejszych rpsów należy wymienić Złoty kodeks pułtuski z Czech z XI w., odpis Kroniki Galia Anonima z XV w. (kodeks Sędziwoja z Czechła), odpis Kroniki Kadłubka z XV w., * Psałterz puławski z drugiej poł. XV w., *Pontyfikał Erazma Ciołka z pocz. XVI w., korespondencję bpów warmińskich Dantyszka, Hozjusza i Kromera z XVI w., duży zbiór Acta Tomidana (w II redakcji Karn-kowskiego i w III redakcji Górskiego), autograf pamiętników Albrechta Stanisława Radziwiłła z XVII w., archiwum kanclerza Jana Szembeka (1703-1731), 217 *Tek Naru-szewicza z bibl. poryckiej, część archiwum kancelarii koronnej i gabinetu króla Stanisława Augusta, archiwum *Komisji Edukacji Narodowej po Adamie Kazimierzu Czartoryskim i Tadeuszu Czackim, część archiwum b. Uniwersytetu Wileńskiego po Michale Polińskim (1788-1832), olbrzymie archiwum polityczne Adama
Jerzego Czartoryskiego (1801-1861). W zbiorach przeważają materiały typu archiwalnego. Biblioteka Polskiej Akademii Nauk (zał. w 1873) posiada ok. 4000 rpsów, w tym ok. 50 średniowiecznych. Są to głównie materiały po Towarzystwie Naukowym Krakowskim i Polskiej Akademii Umiejętności, zwłaszcza cenne źródła do czasów Księstwa Warszawskiego, archiwa cechów krakowskich, liczne spuścizny literackie i naukowe oraz papiery rodzin-no-majątkowe, m. in. Morstinów i Sapiehów. Archiwum Kapitulne (zał. w XI w.) zawiera poza aktami Kapituły Krakowskiej ok. 230 rpsów średniowiecznych, część dawnej bibl. katedralnej (pierwszy spis z 1110). Zespół ten, pierwotnie o wiele bogatszy, narastał z darów duchowieństwa krakowskiego i panujących. Do najsławniejszych zabytków należą *Ewangeliarz emmeramski (Ratyzbona XI w.), Kalendarz z Rocznikiem kapitulnym krakowskim z XIII w., *Pontyfikał Zbigniewa Oleśnickiego z ok. 1430, autograf Długosza Liber heneficiorum, Pontyfikat Fryderyka Jagielloń-czyka z 1492, *Graduał fana Olbrachta z 1500-1506.
Lublin: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego (zał. 1907) posiada ok. 2000 rpsów, głównie archiwa rodzinne oraz poklasztorne lubelskie. Podstawą Z. jest spuścizna Hieronima Łopacińskiego. Z najważniejszych rpsów odpis Kroniki Dzierzwy z XV w., rpsy utworów i część korespondencji Bolesława Prusa.
Pelplin: Biblioteka Seminarium Duchownego (zał. w 1829) posiada ponad 600 rpsów, w tym zespół z klasztoru cystersów w Pelplinie oraz z innych księgozbiorów klasztornych, które wpłynęły w okresie kasaty zakonów w 1. 1820-1830, a w 1862 powiększył jej zasoby księgozbiór Bibl. Kapitulnej z Chełmży.
Płock: Biblioteka Tow. Naukowego im. Zielińskich (zał. 1905) posiada ok. 1500 rpsów, przeważnie zbiorów regionalnych z Mazowsza, oraz 78 dyplomów pergaminowych z XIV-XV w. Biblioteka Seminarium Duchownego posiada księgozbiór związany z utworzeniem szkoły katedralnej w XI w. Najcenniejsze kodeksy weszły do księgozbioru w okresie rządów bpa Aleksandra z Malonne (1129-1156). Większość Z. zaginęła, wywieziona w czasie drugiej wojny światowej przez hitlerowców do Królewca. Z zachowanych najcenniejsze są Perykopy ewangeliczne pochodzenia mozańskiego z drugiej poł. XII w. oraz Revelationes s. Birgittae z 1400 nabyte w Pradze.
Poznań: Biblioteka Główna Uniwersytetu A. Mickiewicza (zał. 1898) posiada ok. 2300 rpsów, w tym 20 średniowiecznych. Są to Z. rodzin oraz bibl. gimnazjów wielkopolskich, m. in. gimnazjum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu (rpsy z XV w.). Miejska Biblioteka Publiczna im. E. Raczyńskiego (zał. 1829) przechowuje ok. 3500 rpsów, w tym ok. 40 średniowiecznych. Głównie Z. rodzinne Raczyńskich, księgozbiór Seminarium Duchownego w Poznaniu, który powstał przy katedrze na przeło-
2603
2604
mie XI/XII w., oraz zasoby bibliotek poklasztornych, m. in. cystersów z Paradyża.
Sandomierz: Biblioteka Seminarium Duchownego posiada ok. 1800 rpsów, w tym 30 średniowiecznych, głównie Z. skasowanych w 1866 klasztorów w Sandomierzu, Solcu i Radomiu.
Toruń: Biblioteka Uniwersytetu M. Kopernika (zał. 1945) przechowuje ok. 900 rpsów, w tym 80 średniowiecznych. Z. głównie władz miejskich Torunia i Elbląga oraz gminy ewangelickiej w Toruniu. Książnica Miejska im. M. Kopernika (zał. 1923) posiada ok. 700 rpsów, w tym 30 średniowiecznych, Z. Towarzystwa Naukowego w Toruniu, dawnego gimnazjum toruńskiego i bibl. Rady Miejskiej.
Warszawa: Biblioteka Narodowa (zał. 1928) posiada ok. 10000 rpsów, w tym 350 średniowiecznych. Przed drugą wojną światową był to największy Z. w Polsce, liczący ok. 40000 rpsów. W ogromnej większości został spalony przez hitlerowców w 1944. Z dawnego Z. ocalało 2200 rpsów pochodzących z Biblioteki Załuskich (zwróconych po 1922 z Leningradu), 45 rpsów ze zbiorów rapers-wilskich oraz kilkanaście innego pochodzenia. Po 1945 włączono ocalałe rpsy z Bibl. Ordynacji Zamojskiej (825 rpsów) i Ordynacji Krasińskich (25 rpsów pozostałych z wielkiego Z. liczącego przed wojną 8500 rpsów) oraz Z. Kapituły Greckokatolickiej z Przemyśla, Morstinów, *Potockich z Wilanowa i Radziwiłłów z Nieborowa. Z najstarszych kodeksów średniowiecznych do najcenniejszych należą *Sakramentarz tyniecki z ok. 1060 (przywieziony w XI w. do Polski przez benedyktynów do klasztoru w Tyńcu pod Krakowem), *Rocznik świętokrzyski dawny z ok. 1122 i *Ewangeliarz tzw. Anastazji z poł. XII w. Najcenniejsze zabytki j. poi. stanowią ^Kazania świętokrzyskie z połowy XIV w., *Psałterz floriański z przełomu XTV/XV w., fragment poi. przekładu Objawień św. Brygidy z końca XIV w. i *Rozmyślanie przemyskie z XV w. Szczególne znaczenie mają kodeksy średniowieczne zawierające źródła historiograficzne: Zamojski z XIV w. z najstarszym zachowanym odpisem Kroniki Galia Anonima, Królewski, Lubiński, Heilsberski (Piotra z Szamotuł), Kuropatnickiego, Świętokrzyski i Wilanowski z XV w., a także 20 Tek Górskiego z XVI w. Do najcenniejszych rpsów nowszych należą: jedyny wczesny odpis Pamiętników Paska, autografy Pana Podstolego Krasickiego, Balla-dyny i Kraka Słowackiego, największy zbiór autografów muzycznych Chopina, najbogatszy zespół utworów i korespondencji Norwida, autografy Krzyżaków i Quo vadis Sienkiewicza, Starej baśni Kraszewskiego, Faraona Prusa (połowa rpsu), Nad Niemnem Orzeszkowej oraz Dzienników, Urody życia i Róży Żeromskiego. Biblioteka Główna Uniwersytetu Warszawskiego (zał. 1817) przechowuje ok. 2500 rpsów, w tym ok. 30 średniowiecznych. Są to głów-
ZBIORY RĘKOPISÓW
nie zbiory klasztorów warszawskich, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Gminy Ewangelicko-Reformowa-nej. Najstarszy rps, tzw. Breviarium Alarici, pochodzi z IX w.; wśród rpsów nowożytnych znajdują się m. in. rps Męki Pana Jezusowej Opecia z XVI w., autografy Ignacego Krasickiego i Stanisława Trembeckiego oraz autografy utworów Marii Dąbrowskiej, w tym Nocy i dni. Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy (zał. 1907) posiada ok. 3000 rpsów. Największą część Z. stanowią rpsy XK-wieczne, z przewagą varsavianów. Najważniejsze z nich to Z. Józefa Kazimierza Plebańskiego, Bolesława Prusa z autografami Faraona (połowa rpsu), Lalki i Nowel, szczątki archiwum redakcyjnego "Przeglądu Tygodniowego".
Wrocław: Biblioteka PAN Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (zał. 1817) posiada ponad 13000 rpsów, w tym ok. 200 średniowiecznych, duży Z. autografów, dokumentów pergaminowych i papierowych z XIII-XX w. (ponad 2000). Z. ten obejmuje kolekcje J.M. *Ossoliń-skiego, gromadzone od pocz. XIX w., włączone później kolekcje Dzieduszyckich, *Pawlikowskich, Lubomir-skich, Mniszchów, Wodzickich i in. rodzin, cenne spuścizny literackie i naukowe, korespondencje i pamiętniki. Najcenniejsze rpsy: autograf Pana Tadeusza Mickiewicza, autografy komedyj Fredry, dzieł Słowackiego, Sienkiewicza (wśród nich Trylogii), Reymonta (m. in. Chłopów), Żeromskiego, Kasprowicza, Zapolskiej, Zegadłowicza, St. I. Witkiewicza. Dyplomy: Henryka Brodatego, Bolesława Wstydliwego, Kazimierza Wielkiego. Biblioteka Uniwersytecka posiada zbiór ok. 11 000 kodeksów i in. większych jednostek (ok. 3000 rpsów średniowiecznych, ok. 600 iluminowanych, w tym ponad 100 z pracowni śląskich, ok. 250 orientalnych, 41 greckich, ok. 10 000 autografów i in.), na który złożyły się trzy zespoły: ocalały w 70% zespół dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej (rpsy z ok. 70 klasztorów i kolegiat śląskich, z Akademii Jezuickiej we Wrocławiu i b. Uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą); ocalały w 40% zespół dawnej Biblioteki Miejskiej (zbiory T. Redigera, kościołów Św. Marii Magdaleny i Św. Bernardyna); włączone po wojnie zbiory dolnośląskie, m. in.: Milicha i Górnołużyckiego Tow. Naukowego ze Zgorzelca, kościoła Św. Piotra i Pawła w Legnicy, Schaffgotschów w Cieplicach, Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożytności we Wrocławiu, kolegium jezuickiego w Kłodzku, teatralia. Najcenniejsze rpsy: fragmenty uncjalne 2 karty łacińskiego przekładu Kroniki Euzebiusza z Cezarei z poł. V w. (I F 12011) i 14 kart Dialogów pap. Grzegorza I W. z pocz. VIII w.; kodeks z pocz. IX w. zawierający pisma medyczne (III F 19), autograf "Corbaccio" Boccaccia, zachowana częściowo śląska korespondencja humanistów z XVI w. (R 242, 243, 246, 248, 254 i in.), Kronika polska z 1359,
2605
2606
mie XI/XII w., oraz zasoby bibliotek poklasztornych, m. in. cystersów z Paradyża.
Sandomierz: Biblioteka Seminarium Duchownego posiada ok. 1800 rpsów, w tym 30 średniowiecznych, głównie Z. skasowanych w 1866 klasztorów w Sandomierzu, Solcu i Radomiu.
Toruń: Biblioteka Uniwersytetu M. Kopernika (zał. 1945) przechowuje ok. 900 rpsów, w tym 80 średniowiecznych. Z. głównie władz miejskich Torunia i Elbląga oraz gminy ewangelickiej w Toruniu. Książnica Miejska im. M. Kopernika (zał. 1923) posiada ok. 700 rpsów, w tym 30 średniowiecznych, Z. Towarzystwa Naukowego w Toruniu, dawnego gimnazjum toruńskiego i bibl. Rady Miejskiej.
Warszawa: Biblioteka Narodowa (zał. 1928) posiada ok. 10000 rpsów, w tym 350 średniowiecznych. Przed drugą wojną światową był to największy Z. w Polsce, liczący ok. 40000 rpsów. W ogromnej większości został spalony przez hitlerowców w 1944. Z dawnego Z. ocalało 2200 rpsów pochodzących z Biblioteki Załuskich (zwróconych po 1922 z Leningradu), 45 rpsów ze zbiorów rapers-wilskich oraz kilkanaście innego pochodzenia. Po 1945 włączono ocalałe rpsy z Bibl. Ordynacji Zamojskiej (825 rpsów) i Ordynacji Krasińskich (25 rpsów pozostałych z wielkiego Z. liczącego przed wojną 8500 rpsów) oraz Z. Kapituły Greckokatolickiej z Przemyśla, Morstinów, ^Potockich z Wilanowa i Radziwiłłów z Nieborowa. Z najstarszych kodeksów średniowiecznych do najcenniejszych należą *Sakramentarz tyniecki z ok. 1060 (przywieziony w XI w. do Polski przez benedyktynów do klasztoru w Tyńcu pod Krakowem), ^Rocznik świętokrzyski dawny z ok. 1122 i *Ewangeliarz tzw. Anastazji z poł. XII w. Najcenniejsze zabytki j. poi. stanowią * Kazania świętokrzyskie z połowy XIV w., *Psałterz floriański z przełomu XIV/XV w., fragment poi. przekładu Objawień św. Brygidy z końca XIV w. i ^Rozmyślanie przemyskie z XV w. Szczególne znaczenie mają kodeksy średniowieczne zawierające źródła historiograficzne: Zamojski z XIV w. z najstarszym zachowanym odpisem Kroniki Galia Anonima, Królewski, Lubiński, Heilsberski (Piotra z Szamotuł), Kuropatnickiego, Świętokrzyski i Wilanowski z XV w., a także 20 Tek Górskiego z XVI w. Do najcenniejszych rpsów nowszych należą: jedyny wczesny odpis Pamiętników Paska, autografy Pana Podstolego Krasickiego, Balla-dyny i Kraka Słowackiego, największy zbiór autografów muzycznych Chopina, najbogatszy zespół utworów i korespondencji Norwida, autografy Krzyżaków i Quo vadis Sienkiewicza, Starej baśni Kraszewskiego, Faraona Prusa (połowa rpsu), Nad Niemnem Orzeszkowej oraz Dzienników, Urody życia i Róży Żeromskiego. Biblioteka Główna Uniwersytetu Warszawskiego (zał. 1817) przechowuje ok. 2500 rpsów, w tym ok. 30 średniowiecznych. Są to głów-
ZBIORY RĘKOPISÓW
nie zbiory klasztorów warszawskich, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Gminy Ewangelicko-Reformowa-nej. Najstarszy rps, tzw. Breuiarium Alarici, pochodzi z IX w.; wśród rpsów nowożytnych znajdują się m. in. rps Męki Pana Jezusowej Opecia z XVI w., autografy Ignacego Krasickiego i Stanisława Trembeckiego oraz autografy utworów Marii Dąbrowskiej, w tym Nocy i dni. Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy (zał. 1907) posiada ok. 3000 rpsów. Największą część Z. stanowią rpsy XTX-wieczne, z przewagą varsavianów. Najważniejsze z nich to Z. Józefa Kazimierza Plebańskiego, Bolesława Prusa z autografami Faraona (połowa rpsu), Lalki i Nowel, szczątki archiwum redakcyjnego "Przeglądu Tygodniowego".
Wrocław: Biblioteka PAN Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (zał. 1817) posiada ponad 13000 rpsów, w tym ok. 200 średniowiecznych, duży Z. autografów, dokumentów pergaminowych i papierowych z XIII-XX w. (ponad 2000). Z. ten obejmuje kolekcje J.M. Ossolińskiego, gromadzone od pocz. XIX w., włączone później kolekcje Dzieduszyckich, *Pawlikowskich, Lubomir-skich, Mniszchów, Wodzickich i in. rodzin, cenne spuścizny literackie i naukowe, korespondencje i pamiętniki. Najcenniejsze rpsy: autograf Pana Tadeusza Mickiewicza, autografy komedyj Fredry, dzieł Słowackiego, Sienkiewicza (wśród nich Trylogii), Reymonta (m. in. Chłopów), Żeromskiego, Kasprowicza, Zapolskiej, Zegadłowicza, St. I. Witkiewicza. Dyplomy: Henryka Brodatego, Bolesława Wstydliwego, Kazimierza Wielkiego. Biblioteka Uniwersytecka posiada zbiór ok. 11 000 kodeksów i in. większych jednostek (ok. 3000 rpsów średniowiecznych, ok. 600 iluminowanych, w tym ponad 100 z pracowni śląskich, ok. 250 orientalnych, 41 greckich, ok. 10 000 autografów i in.), na który złożyły się trzy zespoły: ocalały w 70% zespół dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej (rpsy z ok. 70 klasztorów i kolegiat śląskich, z Akademii Jezuickiej we Wrocławiu i b. Uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą); ocalały w 40% zespół dawnej Biblioteki Miejskiej (zbiory T. Redigera, kościołów Św. Marii Magdaleny i Św. Bernardyna); włączone po wojnie zbiory dolnośląskie, m. in.: Milicha i Górnołużyckiego Tow. Naukowego ze Zgorzelca, kościoła Św. Piotra i Pawła w Legnicy, Schaffgotschów w Cieplicach, Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożytności we Wrocławiu, kolegium jezuickiego w Kłodzku, teatralia. Najcenniejsze rpsy: fragmenty uncjalne 2 karty łacińskiego przekładu Kroniki Euzebiusza z Cezarei z poł. V w. (I F 120*1) i 14 kart Dialogów pap. Grzegorza I W. z pocz. VIII w.; kodeks z pocz. IX w. zawierający pisma medyczne (III F 19), autograf "Corbaccio" Boccaccia, zachowana częściowo śląska korespondencja humanistów z XVI w. (R 242, 243, 246, 248, 254 i in.), Kronika polska z 1359,
2605
2606
ZBIORY SPECJALNE
kodeks z 1441 z kronikami: Kadłubka, Wielkopolską i Janka z Czarnkowa, 2 karty szaroszpatackiej Biblii królowej Zofii z 1455 (R. 3164). Najcenniejsze rpsy iluminowane: Psałterz trzebnicki z ok. 1240, 2 graduafy lubiąskie z ok. 1260
1 z 1. 1320-1330, antyfonarz lubiąski z II poł. XIII w.,
2 mszały z ok. 1407 malowane przez *Mikołaja z Nysy, kilka dzieł Jana z Żytawy z ok. 1420, jak Vitae Patrum, Biblia, antyfonarz i mszał, tzw. hornigowska *Legenda Jadwigi śląskiej w przekładzie niem. z 1451 z rysunkami piórkowymi; komentarz Aleksandra minoryty do Apokalipsy z II poł. XIII w., pontyfikał z II poł. XIV w., Petrarki "De viris illustribus" (po włosku) z poł. XV w., wielki kodeks hebrajski z modlitwami (Mahsor) z XIII/ XIV w. Biblioteka Kapitulna posiada ok. 868 kodeksów, w tym ok. 270 średniowiecznych, pochodzących ze śląskich bibliotek klasztornych, kościołów parafialnych i darów duchowieństwa. Najcenniejsze: * Księga henrykow-ska z ok. 1270 z najstarszym zapisanym zdaniem w jęz. polskim (Arch. Archidiec.), kodeks z XV w. zawierający Skargę umierającego, benedykcjonał z XI i XII w. oraz Żywot św. Jadwigi śląskiej z pocz. XIV w.
Zob. też: Inwentarz rękopisów, Katalog rękopisów, RĘKOPISY ILUMINOWANE, RCKOPISMIENNICTWO,
Zbiory specjalne.
W. Wisłocki: Katalog rpsów Bibl. Uniwersytetu Jagiell. 1877-1881. W. Kętrzyński: Katalog rpsów Bibl. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. 1-3. 1881-1898. I. Polkowski: Katalog rpsów kapitulnych katedry krakowskiej. W: Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce. III. 1884. M. Sosnow-ski, L. Kurtzmann: Katalog der Raczyńskischen Bibliothek in Posen. I. 1885. Catalogus codicum manu scriptorum Musei principum Czartoryski Cracopiensis. Vol. I-II. 1887-1913. Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbibliothek. 1-6. 1892-1921 (częściowo zdezaktualizowany wobec strat). J. Czubek: Katalog rpsów Akademii Umiejętności w Krakowie. 1906 i 1912. T. Trzciń-ski: Katalog rpsów Bibl. Kapitulnej w Gnieźnie aż do pocz. w. XVI. 1910. A. Jaworowski: Katalog rpsów Bibl. Publicznej im. Łopa-cińskiego w Lublinie. 1913, 1917, 1964. Katalog rpsów Bibl. Nar. 1-6.1929-1966 (t. 1-3 zdezaktualizowane wobec strat). Inwentarz rpsów Bibl. Kóm. z. 1. 1930 (powieL), z. 2. 1963. Katalog Bibl. Raczyńskich w Poznaniu. 1932. Inwentarz rpsów Bibl. Zakł. Nar. im. Ossolińskich we Wrocławiu. 1-3. 1948-1966. Indeks. 1962. Inwentarz rpsów Bibl. Jagiell. Nr 6001-7000 cz. 1-2. 1962-1963, Nr 7001-8000 cz. 1-3. 1966-1967. Katalog rpsów Bibl. PAN w Krakowie. Cz. 1-3. 1962-1967. Katalog rpsów Bibl. Uniwersyteckiej w Warszawie. 1963. J. Zathey: Katalog rpsów średniowiecznych Bibl. Kórnickiej. 1963. W. Urban: Katalog Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocławiu. Cz. 1-7 "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne". 1965-1968. Inwentarz rpsów Bibl. Ord. Zamojskiej. 1967.
ZBIORY SPECJALNE w bibliotece, dokumenty biblioteczne, które z różnych względów wymagają innego traktowania niż zwykłe druki. Tradycyjnie zalicza się do nich *Z. rękopisów, stare druki z *inkunabułami, *Z. kartograficzne, *Z. muzyczne i *Z. graficzne. Nadto w niektórych bibl. istnieją Z. numizmatów, *ekslibrisów
i *cimeliów. Obecnie pojęcie Z.s. rozszerza się; zaliczamy donich:*dokumenty życia społecznego (*afisze, *ulotki, *druki ulotne, *teatralia itp.), a także *rnikrofilmy, *foto-kopie, przeźrocza i in. materiały, powstałe przy użyciu techniki fotograficznej (*R.eprografia). Bibl. techniczne gromadzą materiały specjalne, jak: *normy, *patenty, opisy konstrukcji, katalogi i cenniki, rysunki techniczne, fotografie itp. Poszczególne grupy Z.s. wyodrębniły się ze Z. bibl. w miarę zwiększania się zasobów i ustalania zasad *katalo-gowania; zaznaczyło się to wyraźnie w ciągu XIX w. i rozwija się dalej współcześnie. Powstają dalsze grupy zbiorów (np. nagrania słowne), wymagające specjalnego opracowania, wykrystalizowują się również odpowiednie instrukcje katalogowe.
*Gromadzenie w zakresie Z.s. odbywa się na ogół w obrębie komórki zajmującej się nabywaniem i uzupełnianiem zbiorów (*Akcesja), tam też dokonuje się zwykle czynności rejestracyjnych, związanych z ich wpływem. *Opracowanie Z.s. ma miejsce przeważnie w ramach odrębnych jednostek organizacyjnych (oddziałów, sekcji, referatów) na podstawie wytycznych albo instrukcji obowiązujących w kraju lub w danej bibl. Opracowanie *rckopisów obejmuje wydzielenie z zasobów jednostek rękopiśmiennych i sporządzenie dla nich opisów katalogowych (*Katalog rpsów). Wg wytycznych opracowania rękopisów w bibliotekach polskich (Wrocław 1955) opis katalogowy obejmuje: sygnaturę, ogólny tytuł rpsu, spis jego zawartości, opis bibliologiczny i zewnętrzny (język rpsu, czas powstania, stosunek do oryginału, materiał, iluminacje, filigrany, wymiar, liczba tomów, kart, pismo, oprawa) oraz informacje bibliogr. o publikacji części lub całości tekstu. Przy rpsach średniowiecznych występuje konieczność podawania *incipitu i *explicitu. Szczegółowe przepisy katalogowania *inkunabułów są zamieszczone w trzecim t. Gesamtkatalog der Wiegendrucke (Berlin 1928). *Opis katalogowy obejmuje: hasło, skrócony tytuł dzieła, miejsce wyd., drukarza, datę, format, cytat bibliograficzny, notatki *proweniencyjne, opis oprawy. Druki z XVI w. traktuje się analogicznie. Natomiast produkcję drukarską XVII i XVIII w. opracowuje się w sposób odpowiednio uproszczony. Dla *poloników podaje się cytat z Bibliografii *Estreichera. Opracowanie *Z. muzycznych drukowanych odbywa się (o ile brak specjalnych przepisów) na podstawie instrukcji katalogowania druków, uzupełnionej dodatkowymi danymi, wynikającymi ze specyfiki zbiorów muzycznych (określenie tonacji utworu i obsady wykonawczej, nr opusu, forma wydawnicza, monogram wydawniczy i numer wydawniczy). Opracowanie *Z. graficznych przewiduje umieszczenie na karcie katalogowej, poza zwykłymi elementami opisu, nazwiska rytownika, malarza, rysownika oraz technikę wykonania. Podobnie, lecz z pewnymi
2607
2608
ZEDLER
uproszczeniami opracowuje się zbiory ikonograficzne. *Z. kartograficzne opracowuje się wg kartograficznej instrukcji, wysuwając z reguły jako hasło odpowiednią nazwę terenu.
Z.s. przeważnie są przechowywane w wyodrębnionych ^magazynach i podlegają szczególnie starannej *konserwacji.
Udostępnianie Z.s. odbywa się, zależnie od wielkości zasobów, w odrębnych *czytelniach Z.s. albo w czytelniach ogólnych pod specjalną opieką bibliotekarza-fa-chowca. Korzystanie z nich regulują szczegółowe przepisy.
J. Grycz: Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie. 1951.
R.L. Collison: The treatment of special materials in libraries.
1957. Special materials in the library. Ed. J. Burkett, T.S. Morgan. 1963.
ZBYT ARTYKUŁÓW KSIĘGARSKICH zob. KSIĘGARSTWO.
ZDOBNIKI zob. SZERYFY. ZECER zob. SKŁADACZ.
ZECERNIA (składalnia), dział *drukarni, w którym składa się i przygotowuje do druku składy czcionkowe (*Skład). Istnieją w drukarniach Z. ręczne i maszynowe. W Z. ręcznej ustawione są poprzecznie do okien, plecami do siebie, w odstępach około l*/2 m regały, tworzące uliczki. Regały są to drewniane lub metalowe szafy z ruchomymi pulpitami, na których składacz umieszcza potrzebne mu w danej chwili narzędzia. Służą do przechowywania kaszt z czcionkami do składania lub mieszczą w sobie deski albo *szufelki metalowe, przeznaczone do przechowywania złożonych *składów. W regałach kaszto-wych znajduje się po 10 dużych kaszt z czcionkami, szuflada na skrypty i podręczne przybory składacza, jak *sztylet, zwany także szydłem, *pinceta do wyjmowania czcionek z układu w czasie korekty; z boku regału mieści się 10 małych kaszt na czcionki wyższych stopni, ustawionych stojąco w rzędy. Na górnej powierzchni regałów ustawia się kaszty z czcionkami, któie zmienia się zależnie od składanego tekstu, dalej kaszty z drobnym materiałem justunkowym, kwadratami, interliniami oraz kaszty z liniami mosiężnymi (*Materiał zecerski). Na kaszcie z czcionkami ustawiony bywa *dywizorek, służący do podtrzymywania skryptu w czasie składania, szufelka, na którą wystawia się złożone układy, oraz *wierszownik, w który się układa czcionki. Z boku regału wiszą na haczyku konopne sznurki, służące do *wywiązywania szpalt i kolumn. Nad regałami umieszczone są na postumentach skrzynki z grubym materiałem justunkowym. Na górnej powierzchni regałów przeprowadza *składacz na szufel-
kach *łamanie tekstów lub składanie form dużych, jak afisze, układy tabelaryczne itp. Na końcu każdej uliczki stoi *gilotyna, służąca do przycinania wierszy lub linii. Na podłodze umieszczone jest pudło, tak zwane *piekło, w które wrzuca się uszkodzone czcionki i wiersze wymieniane w czasie korekty. W niektórych uliczkach stoi korygulec, tj. podnoszona na śrubie okrągła płyta, na której kładzie się większego formatu szufelki ze składem przeznaczonym do korekty. W środku Z. ustawione są prasy ręczne lub półautomatyczne do odbijania korekt; pracują na nich odbijacze, zwani *preserami. W Z. maszynowych składacze odlewają teksty na maszynach, zwanych *linotypy, *intertypy lub *monotypy. Bywają także Z. maszynowe, w których *maszyny zecerskie podobne do lino- i intertypów, tzw. teletypesettery, pracują samoczynnie. Szpalty składu odlanego na maszynach do składania, związane sznurkiem drukarskim, przewozi się na wózkach do Z. ręcznej, gdzie sieje odbija dla czytania korekty, koryguje i łamie w kolumny do druku. Trzeci typ maszyn do składania to fotosettery, niektóre podobne do linotypów, inne do odlewarki monotypowej. Dają skład odbity fotograficznie na filmie lub papierze fotograficznym. Film przenosi się do montowni,. gdzie przeprowadza się na nim korektę, montuje go w kolumny za pomocą specjalnych urządzeń. Każda z odmian maszyn do składania umieszczona jest zwykle w oddzielnej sali. Zob. tab. 24, 48. Zob. też Zecerskie przepisy.
ZECERSKIE PRZEPISY, zasady prawidłowego-składania i łamania, wchodzące w skład obowiązujących' w drukarstwie tzw. reżimów technologicznych. Z.p. w zakresie *składu regulują takie sprawy, jak wielkość odstępów miedzy wyrazami, zasady dzielenia wyrazów i przenoszenia do następnego wiersza, wielkość spacji przy druku rozstrzelonym, zasady składania tytułów, katalogów, bibliografii, spisu rzeczy, poezji, utworów dramatycznych itd. Pierwszą poważną pracę w zakresie uporządkowania i ujednolicenia wszystkich zasadniczych procesów technologicznych w polskim przemyśle poligraficznym wykonał w 1953 były Centralny Urząd Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa, wydając drukiem około 100 instrukcji techniczno-produkcyjnych. Nową ulepszoną wersję reżimów technologicznych opracowuje *Zjednoczenie Przemysłu Graficznego. Część z nich została już ogłoszona drukiem.
ZEDLER: 1. Johann Heinrich (1706-1762), wybitny wydawca i księgarz lipski, znany z wielotomowych wydań; najsławniejszym z nich jest Grosses volhtandiges Lexicon aller Wissenschaften und Kiinste (Bd. 1-64, 1732-1750 i 4 suplementy), największa ówczesna encyklopedia.
2609
2610,
ZEGADŁOWICZ
2. Gottfried (1860-1945), bibliotekarz niem., badacz historii druku, szczególnie jego początków. W 1. 1887-1933 pracował w kilku bibl. (Marburg, Gottingen, Wies-baden) i opublikował historie ich zbiorów oraz katalogi inkunabułów i rpsów bibliotek księstwa Nassau. W 1921 ogłosił największą swą pracę Von Coster zu Gutenberg, w której podważył tradycyjną teorię pierwszeństwa *Gutenberga w wynalezieniu druku. Teza ta wywołała gwałtowne polemiki, zwłaszcza w Niemczech i w Holandii (Kruitwagen, von Rath i in.).
ZEGADŁOWICZ Emil (1888-1941), pisarz, kierownik literacki Księgarni Sw. Wojciecha w Poznaniu (1927-1931), bibliofil. Współpracował z drukarzami nad formą typograficzną swych dzieł. W drukarni Franciszka Foltyna w Wadowicach wydał szereg drobnych utworów imitujących zewnętrznie stare kalwaryjskie druki Śodpustowe. Zagadnieniu pięknej książki poświęcił Gawędę
EMIL ZEGADŁOWICZ
GAWĘDA
POETY
Z TYPO
GRA
FEM
19
29
POZNAŃ MCMXXIX
Gawęda poety z typografem wydana
w "Bibliotece Studwudziestu".
Karta tytułowa
poety z typografem, wygłoszoną na III Zjeździe Bibliofilów Polskich we Lwowie (1928) i opublikowaną w Pamiętniku tegoż zjazdu (Lwów 1929) oraz jako Liber 2 "Biblioteki Studwudziestu" Jana Kuglina (1929). W Gorzeniu Górnym posiadał bibl. zawierającą zbiór literatury poi. XVI-XX w. oraz wybór literatury niem. i czes. Był członkiem *Tow. Miłośników Książki w Krakowie i Tow. Bibliofilów Polskich w Poznaniu.
1. F. Juntke:J.H.Z. Universallexicon. 1956. 2. R. Leppla: G.Z. "Zentralbl. f. Bibliothekswesen" 1950 Bd. 64.
ZEGAR zob. RACHUBA CZASU.
ZELL Ulrich (zm. po 1507), pierwszy drukarz ko-loński. Od 1453 studiował w Erfurcie i Moguncji, tam też zetknął się po raz pierwszy ze sztuką drukarską. W 1464 po immatrykulowaniu się na Wydziale Sztuk Wyzwolonych Uniwersytetu Kolońskiego przeniósł się na stałe do tego miasta i w 1465 w domu "apud Lyskirchen" założył warsztat dtukarski, kierując nim do 1494.
E. Voullieme: Die deutschen Drucker d. 15. Jhdts. 1922.
ZEPSUCIE PAPIERU zob. DODATEK PAPIERU.
ZESPÓŁ FARBOWY, urządzenie w maszynach drukarskich, powodujące rozwarstwienie *farby drukarskiej i naniesienie jej na *formę drukującą. W maszynach typograficznych i offsetowych Z.f. składa się z części podającej farbę, rozcierającej i nadającej. Część podająca obejmuje sprężynujący nóż, umieszczony w obudowie zwanej kałamarzem. Nóż ten styka się z powierzchnią walca zwanego duktorem. Przestrzeń między nim a duktorem wypełnia się farbą. Duktor obracając się nabiera na swoją powierzchnię warstwę farby, stąd przenosi ją walec pokryty masą elastyczną lub gumą, zwany przybieraczem, do zespołu rozcierającego. Zespół ten składa się z walców pokrytych gumą lub masą elastyczną oraz ze stalowych cylindrów. Cylindry posiadają obroty od napędu maszyny oraz ruchy posuwisto-zwrotne w kierunku swych osi. Przy maszynach dwuobrotowych stosuje się w tej części stół rozcierający. Walce nadające nadają farbę na formę. Dość pobranej farby reguluje się obrotem duktora oraz szczeliną między jego powierzchnią a nożem. W technice wklęsłodrukowej cylinder formowy ze względu na ciekłą farbę zanurzony jest w korytku z farbą.
Zob. też Masa walcowa, Tampon drukarski.
ZESZYT, jednostka ^wydawnictwa ciągłego. Prace specjalistyczne (objętościowo duże lub szczególnie aktualne) czasop. drukują niekiedy w Z. dodatkowych lub Z. specjalnych. Także po zakończeniu druku rocznika lub
2611
2612
ZIARNKO
serii roczników wydaje się Z. dodatkowe zawierające spis treści, spis ilustracji i indeksy. Instytucje wydawnicze, zamierzające drukować obszerniejsze prace o charakterze encyklopedycznym lub słownikowym, wydają niekiedy Z. próbny, którego zadaniem jest zorientowanie przyszłych Śwspółautorów w formie i charakterze takiego wydawnictwa, zdobycie miarodajnych wypowiedzi i opinii oraz pozyskanie przyszłych nabywców. Zob. też Specimen.
ZGAIŃSKI Stanisław (1907-1944), grafik-samouk. Z zawodu nauczyciel, położył zasługi przede wszystkim jako grafik-regionalista wielkopolski. Pracował głównie w drzeworycie (początkowo także wykonywał litografie i akwaforty), dekoracyjnie stylizowanym. Pozostawił liczne ekslibrisy, teki Szamotulską i Z polskiego brzegu, okładki do wydawnictw szamotulskich i poznańskich oraz grafikę okolicznościową.
T. Leszner: S.Z. (1907-1944). Wspomnienie pośmiertne. 1945.
ZGORZELEC
Drukarstwo. W 1545-1550 drukował tu Kryspin *Szarfenberg, a następnie z inicjatywy Rady Miejskiej założył drukarnię A. *Fritsch, z czasem też nakładca i księgarz. Na podobnie jak on wysokim poziomie prowadził oficynę jego zięć J. *Rambau młodszy. Od 1652 drukarnia tłoczyła dzieła typis senatońis pod zarządem Rady Miejskiej z powodu nieudolności ówczesnego właściciela Marcina Hermana (1644-ok. 1660). Przejęcie drukarni w 1663 przez Zipperów wywołało jej rozkwit, trwający do poł. XVIII w., gdy była własnością Zygmunta Ehren-frieda Richtera z Budziszyna. U schyłku tego w., w saskim wówczas Z., wychodził tygodnik "Gorlitzer Anzeiger". Obecnie działa tu Drukarnia Przemysłu Terenowego.
Księgarstwo. Z. należy do najstarszych ośrodków księgarskich na Śląsku. Już w końcu XV w. sprzedawał tu książki handlarz wędrowny J. Bmeckner. W pierwszej poł. XVI w. sprzedażą książek trudnili się też drukarze. W pocz. XVII w. (1629) powstała pierwsza księgarnia, zał. przez K. Klossa. Wzrastająca pozycja księgarzy, konkurujących z drukarzami i introligatorami o prawo sprzedaży książek, doprowadziła do ostrego zatargu (1656), w którym główną rolę odegrał księgarz Con-disius. Na przełomie XVIII i XIX w. znanym księgarzem był M.Ch. Anton, członek miejscowego Tow. Naukowego. Po II wojnie powstała w Z. księgarnia Domu Książki.
ZGUBIĆ WIERSZ, zabieg zecerski mający na celu zlikwidowanie krótkiego wiersza końcowego dla względów estetycznych albo gdy przy łamaniu wypada na *kolumnie za duża liczba wierszy. Jest to czynność od-
wrotna do dorobienia wiersza (*Wybić wiersz). Jeżeli w czasie *łamania niepełny wiersz wypada na dole kolumny, to optycznie wydaje się, że kolumna jest za krótka. W takim przypadku zecer przeskładuje kilka poprzednich wierszy, składa je ciaśniej, zmniejszając odstępy między wyrazami i gubi niepożądany, krótki, końcowy wiersz *akapitu.
ZIARNKO Jan (Jean le Grain Polonus albo Leopolien-sis, J. a Grano Leopol., w. XVI/XVH), sztycharz. Pochodził ze Lwowa. Przebywał we Włoszech i Wrocławiu, po czym udał się do Paryża, gdzie prawdopodobnie pozostał do końca życia. Cała znana twórczość Z. pochodzi z tego okresu; pierwsza datowana ryc. z 1608, ostatnie datowane są 1625 (w wydawnictwie z 1629). Twórczość Z. jest mocno związana ze środowiskiem paryskim, zdradza też znajomość grafiki wł. i niderl.; Z. zachował jednak cechy indywidualne. Znanych jest dziś 35 ryc. Z., jedna ryc. wg rys. obcego, 5 ryc. wykonanych z jego rys., nadto 3 większe serie częściowo wykonane przez Z., częściowo sztychowane wg jego rys. Posługiwał się akwafortą uzupełnianą rylcem. Jako ilustrator książek wykonał karty tyt. i poszczególne ryciny oraz ekslibrisy. Z. był przede wszystkim ilustratorem współczesnej historii Francji; w Paryżu pracował dla różnych wydawców, jak Jean Le Clerc le jeune, Nicolas, Rousset, I. Messager, Jean Petit Pas, Pierre Brou, G. Duran, I. Lagniet, Antoine de Sommavilłe, Jean Richer i Pierre Chevalier. Do najwcześniejszych znanych ilustr. Z. należą 3 ryc. z 1613: frontispis do dzieła Les Oeuvres de Lucien de Samosate... (J. Richer, Paris 1613), frontispis do P. de Mouilhet, La Vie (Toussaint du Bray, Paris 1613), wreszcie "Sabat czarownic", ryc. do dzieła P. de Lancre Tableau de l'incon-stance de. mauvais anges et demons... (J. Berjon, Paris 1619). Kilka rycin wykonał Z. do dzieł C. Malingre'a: Histoire de la rebellion excitee en France par des rebelles de la religion pretendue reformie (t. 2, Paris 1623), Histoire de notre temps (3 ryc. do t. 4 oraz frontispis do t. 5). Najbardziej znane ryc. z twórczości ilustracyjnej Z. to serie do wydawnictw książkowych, wykonane według rys. Z. przez innych sztycharzy. Najwcześniejsza jest seria 17 ryc. z życia św. Jakuba Vie de St. Jacąues, wyd. przez J. Le Clerca. Na frontispisie widnieje łacińska dedykacja dla Jakuba Sobieskiego, wojewody lubelskiego. Mimo braku tekstu osobnego można ryciny te -z objaśnieniami na planszach uważać za cykl ilustracyjny. W dziele Figures du Iwre de VApocalypse, wyd. również przez J. Le Clerca, znajdują się 24 ryc. sztychowane przez J. v. Hal-beecka wg rys. Z., które są oparte w znacznej mierze na Apokalipsie A. *Diirera, a bezpośrednio na cyklu Pietera II de Jode leones revelationum S. Ioh. Evang. in Patmo. Trzecia seria to ilustr. do Biblii wyd. pt. La Saincte Bibie Fran-
2613
EWoK 84
2614
ZIARNOWANIE
caise (t. 1-2, Paris 1621). Ryc. te użyte zostały następnie do wyd. Les Peintures Sacries sur la Bibie par pere Anthoine Girard de la Compagnie de Jisus (Paris 1653, 2 wyd. 1657, 3 1665). Dwa ekslibrisy wykonane przez Z. przedstawiają herby: Sas i złożony Chodkiewiczów. Największy zbiór ryc. Z. znajduje się w *Bibliotheque Nationale w Paryżu. W Polsce w zbiorach Czartoryskich w Krakowie (*Biblioteki rodowe).
A. Potocki: Katalog dziel Jana Ziarnki.1911. S. Sawi-cka: J.Z. a Polish painter-etcher. "The Print Collector's Quarter-ly" 1936 nr 4. S. Sawicka: J.Z. peintre-graueur polonais... La France et la Pologne. Vol. 1.1938.
ZIARNOWANIE, wytwarzanie na górnej powierzchni blach offsetowych (*Offset) nierówności w postaci drobnego ziarna ułatwiającego nawilżanie formy wodą. Ziarnowanie blach odbywa się na specjalnych maszynach wypełnionych piaskiem lub proszkiem korundowym i kulkami porcelanowymi albo stalowymi.
ZIELIŃSKI Gustaw (1809-1881), literat, bibliofil. Brał udział w powstaniu 1830, w 1. 1834-1842 przebywał na zesłaniu w zachodniej Syberii. Po powrocie od 1847 gospodarował w odziedziczonych dobrach Skępe (50 km od Płocka). Zebrał tu duży księgozbiór, zawierający m. in. dzieła z zakresu historii, literatury i prawa, a w szczególności wiele cennych starych druków poi. i obcych. W 1902 syn jego Józef ofiarował księgozbiór, liczący wówczas ok. 20000 t., jako bibl. publiczną dla Płocka. Stała się ona fundamentem obecnej Biblioteki Tow. Naukowego Płockiego, noszącej imię Zielińskich (^Biblioteki Towarzystw Naukowych).
ZIELNIK zob. KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA.
ZJAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY. Wraz z rozwijającą się coraz bardziej współpracą międzynarodową rośnie ilość organizacji i kongresów, których liczbę ocenia się na 2000 rocznie, w tym 3/4 naukowych, a wg statystyki Biblioteki Kongresu (*Library of Congress) w Waszyngtonie nawet na 5000. W związku z tym konieczne staje się zorganizowanie informacji o kongresach, zwłaszcza prospektywnej, i kontroli bibliograficznej referatów, komunikatów i sprawozdań tak publikowanych, jak i nie publikowany ch, zwłaszcza że duży odsetek materiałów kongresowych nie jest wykazywany w źródłach bibliograficznych. Zagadnieniu temu poświęca dużo uwagi Unia Organizacji Międzynarodowych (Union des Asso-ciations Internationales UAI) z siedzibą w Brukseli, która wydaje roczny "International Congress Calendar" (od 1961), podający informacje prospektywne o międzynarodowych kongresach. Nadto od 1961 UAI wydaje
miesięcznik "Bibliographie Courante des Documents, Comptes rendus et Actes des Congres Internationaux" oraz roczną publikację "Actes des Congres Internatio-naux. Bibliographie" (R. 1 za 1957). Oprócz UAI żywą działalność w tym zakresie rozwija ośrodek dokumenta-cyjno-informacyjny dla międzynarodowych organizacji (International Organizations Section), utworzony w 1951 w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie, który od 1959 publikuje miesięcznik (później kwartalnik) "World List of Future International Meetings" w dwóch sekcjach: dla nauk ścisłych i technicznych oraz dla nauk społecznych i humanistycznych. W Stanach Zjednoczonych A.P. ukazuje się nadto od 1965 miesięczny wykaz sprawozdań z kongresów krajowych i międzynarodowych "Directory of Published Proceedings". Odrębny dział (Informations-stelle fur Internationale Kongresse) został także zorganizowany w 1956 w *Deutsche Biicherei w Lipsku.
G.P. Speeckaert: Ouurages de refirence sur les organisations et riunions internationales. "Buli. des Bibl. de France" 1960 nr 11. P. Poindron: [1] Le Contenu, le role et la ualeur des Communications et comptes rendus de congres scientifiques; [2] Accessibilite des Communications... "Buli. de 1'UNESCO a 1'Intention des Bibl." 1962 nr 3-4. K.W. Lutowa, B.M. Korotkin: Mieżdunarodnyje naucznyje kongriessy. 1964.
Bibliofilstwo. Podobnie jak w wielu krajach, w których istnieją organizacje bibliofilskie, w Polsce w 1. 20-tych XX w. były organizowane zjazdy bibliofilów, będące świadectwem żywotności i sprawności ówczesnego ruchu miłośników książki. Zadaniem zjazdów była koordynacja poczynań poszczególnych tow. i kół bibliofilskich w całym kraju oraz wytyczanie głównych kierunków rozwojowych poi. ruchu bibliofilskiego. Pierwszy Zjazd, zwołany z inicjatywy krakowskiego *Tow. Miłośników Książki, odbył się w Krakowie w 1925. Obrady koncentrowały się wokół kilku referatów, omawiających wybrane zagadnienia z dziejów poi. książki. Podjęto m. in. uchwały w sprawie konieczności wszczęcia starań o fundusze na budowę nowego gmachu dla *Biblioteki Jagiellońskiej i na kontynuowanie publikacji Bibliografii polskiej *Estrei-cherów oraz w sprawie urządzania dorocznego Święta Książki i wzmożenia wysiłków mających na celu podniesienie poziomu edytorskiego i artystycznego poi. produkcji wydawniczej. Doniosłym postanowieniem krakowskiego Zjazdu było też powołanie do życia Naczelnej Rady Bibliofilskiej w składzie: L. *Bemacki, F. *Biesiadecki, E. *Chwalewik, S. *Demby (przewodniczący), Z. *Klu-kowski, S.P. *Koczorowski, Edmund Majkowski, S. *Ry-giel i Kazimierz Witkiewicz. Rada miała być organem wykonawczym, czuwającym nad właściwym przebiegiem realizacji uchwał Zjazdu i koordynującym pracę tow. bibliofilskich w okresach międzyzjazdowych. Nie mając jasno sprecyzowanego programu działania, Rada Bibliofilska nie spełniła pokładanych w niej nadziei i ograniczyła
2615
2616
ZJAZDY, KONFERENCJE,. KONGRESY
swą aktywność do organizowania obchodów Święta Książki (od 1926) oraz do sporadycznej propagandy książki i bibliofilstwa, szczególnie wśród młodzieży szkolnej.. Drugi Zjazd, zorganizowany w 1926 przez *Tow. Bibliofilów Polskich w Warszawie, obradował w trzech sekcjach: bibliofilskiej, bibliograficznej i bibliotekoznawczej. Z dwu ostatnich sekcji wyłoniły się późniejsze zjazdy bibliotekarzy, które obradowały równolegle ze zjazdami bibliofilów: trzecim we Lwowie w 1928 i czwartym w Poznaniu w 1929. Piąty zjazd bibliofilów, zaplanowany na 1930 w Wilnie, nie doszedł do skutku z powodu trudności organizacyjnych. Chociaż wiele postanowień i uchwał zjazdów nigdy nie wyszło poza sferę projektów, to jednak już sam fakt ich zwoływania wnosił pewne ożywienie do działalności środowisk zainteresowanych sprawami książki: organizowano interesujące wystawy książek, *opraw, *ekslibrisów itp., urządzano wycieczki do większych bibl. w kraju, ukazywały się liczne wydawnictwa bibliofilskie. Trwałą wartość zjazdów stanowiły również referaty wygłaszane w czasie obrad, a później publikowane w czasop. bibliofilskich, w Pamiętniku III Zjazdu Bibliofilów Polskich (Lwów 1929) lub jako wydawnictwa samoistne.
Bibliografia. Dokumentacja. Pierwsza Międzynarodowa Konferencja Bibliograficzna odbyła się w 1895 w Brukseli z inicjatywy Henri La Fontaine'a i P. *Otleta. Zasadniczym jej tematem było utworzenie Międzynarodowego Instytutu Bibliograficznego (Institut International de Bibliographie IIB) oraz podjęcie prac nad bibliogr. powszechną w postaci kartoteki uzupełnianej bieżąco w ramach wspó'pracy międzynarodowej. Dla osiągnięcia tego celu postulowano przyjęcie jednolitego formatu karty katalogowej (7,5 X 12,5 cm) oraz stosowanie *klasyfi-kacji dziesiętnej dla układu rzeczowego (*Układ bibliografii). Z działalnością IIB wiążą się dwie następne międzynarodowe konferencje (1897, 1900), których tematyka objęła m. in. problemy ogranizacji bibliogr. w skali światowej przez tworzenie narodowych ośrodków bibliograficznych współpracujących z ITB, opracowywanie bibliogr. dziedzin, co by uzupełniało bibliogr. powszechną, zasady międzynarodowej wymiany wydawnictw, *statystyki wydawnictw, międzynarodowego wypożyczania międzybibliotecznego (*Wypożyczalnia międzybiblioteczna), wytyczne *egzemplarza obowiązkowego, ujednolicenie terminologii oraz przepisów bibliograficznych. Na przygotowawczej międzynarodowej konferencji w 1908 i na Międzynarodowym Kongresie Bibliograficznym w 1910 rozważano łącznie problemy bibliografii i dokumentacji, postulując utworzenie międzynarodowej unii dokumentacyjnej, która by objęła zarówno poczynania bibliograficzne, jak też działalność ośrodków dokumentacji powstałych w różnych dziedzinach. Coraz szersza problematyka
dokumentacji poruszana na następnych konferencjach IIB spowodowała przekształcenie go w 1931 w Międzynarodowy Instytut Dokumentacji (Institut International de Documentation), a w 1938 w *Międzynarodową Federację Dokumentacji (FID). Obok licznych konferencji FID (ostatnio corocznych) wyjątkowe znaczenie dla rozwoju dokumentacji i bibliografii miał Światowy Kongres Dokumentacji Powszechnej w Paryżu w 1937, który objął całość problemów dokumentacji. Konferencja poświęcona informacji naukowej, zorganizowana w 1948 przez Tow. Królewskie w Londynie (z udziałem przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Wspólnoty Brytyjskiej, Stanów Zjednoczonych A.P., *UNESCO), zajęła się problemem organizacji informacji naukowej w zakresie nauk przyrodniczych, ścisłych i technicznych. Dwie międzynarodowe konferencje bibliograficzne zorganizowała UNESCO w Paryżu: w 1949 poświęconą bibliogr. analitycznym, w 1950 doskonaleniu służby bibliograficznej w skali krajowej. Międzynarodowa Konferencja na temat informacji naukowej, jaka odbyła się w Waszyngtonie w 1958, ujęła kompleksowo problemy dokumentacji i informacji naukowej, kładąc nacisk na mechanizację prac dokumentacyjnych (*Mechanizacja w bibliotekarstwie i dokumentacji). Ostatnio odbywają się także międzynarodowe konferencje poświęcone zagadnieniom specjalnym, np. klasyfikacji (w Dorking 1957, w Elsinore 1964) czy *reprografii (I Konferencja w Kolonii w 1963). Ś W Polsce problemy bibliogr. były początkowo rozważane na zjazdach bibliofilskich oraz bibliotekarskich. W 1956 odbyła się pierwsza Ogólnokrajowa Narada Bibliografów, zorganizowana przez Stów. Bibliotekarzy Polskich w Warszawie, poświęcona zagadnieniu organizacji i koordynacji bibliogr. w skali krajowej, oraz bibliogr. zalecającej. Na drugiej naradzie, zorganizowanej w 1966 przez *Instytut Bibliograficzny Biblioteki' Narodowej, podsumowano dorobek bibliogr. polskiej; w ostatnim 20-leciu oraz zanalizowano rozwój metodyki bibliograficznej w tymże okresie. Zwołana w 1957 z inicjatywy Biblioteki Narodowej Międzynarodowa Konferencja Bibliograficzna, poświęcona problemom bibliogr. narodowej, zwłaszcza retrospektywnej, zgromadziła przedstawicieli europejskich krajów socjalistycznych.
Ogólnokrajowa Narada Bibliografów. 1956. Conferencc inter-nationale de bibliographie sur les problemes de la bibliographie nationale. Warszawa 19-21IX 1951. 1961. Druga Ogólnokrajowa Narada Bibliografów. 1967.
Bibliotekarstwo. Idea organizowania zjazdów bibliotekarzy wyszła ze Stanów Zjednoczonych A.P. i Wielkiej Brytanii, gdzie najwcześniej ukształtował się zawód bibliotekarza i powstały pierwsze *organizacje zawodowe. W 1853 odbył się w Nowym Jorku pierwszy krajowy zjazd bibliotekarzy, drugi miał miejsce w Filadelfii w 1876 (utworzenie
2617
2618
ZJAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY
American Library Association ALA). W 1877 i 1897 odbyły się w Londynie I i II Międzynarodowe Kongresy bibliotekarzy, które zajmowały się przeważnie zagadnieniami współpracy bibl. amer. i ang. Dopiero na Międzynarodowym Kongresie Bibliotekarzy w Paryżu w 1900 (zorganizowanym w związku z wystawą światową, podobnie jak dwa następne kongresy) omawiano sprawy
0 charakterze ogólniejszym (m. in. międzynarodowa wymiana wydawnictw, wypożyczanie międzynarodowe, *egzemplarz obowiązkowy), a na Konferencji Bibliotekarzy w Saint-Louis (USA) w 1904 utworzono komisję do spraw międzynarodowej współpracy bibl. Kongres w Brukseli w 1910 uwzględnił w swoim programie nowe zagadnienia: służby informacyjnej, kształcenia bibliotekarzy, zasad katalogowania, *katalogu centralnego *inkunabułów. Po przerwie wojennej odbyły się dwa Międzynarodowe Kongresy Bibliotekarzy
1 Bibliofilów: w 1923 w Paryżu i w 1926 w Pradze, gdzie po raz pierwszy wzięli udział bibliotekarze z krajów słowiańskich, w tym bardzo liczni z Polski. W 1929 Międzynarodowy Komitet Bibliotek i Bibliografii (poprzednik *Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarzy > IFLA) zorganizował pierwszy Światowy Kongres Bibliotekarzy i Bibliografów we Włoszech (Rjjym, Wenecja). Statut IFLA przewidywał, że kongresy takie będą się odbywały co pięć lat. Jednakże po II Światowym Kongresie w 1935 w Hiszpanii (Madryt, Barcelona) następny odbył się dopiero w 1955 w Brukseli (razem z kongresem dokumentalistów i bibliotek muzycznych). Ze względu na wielki rozwój bibl. i ich problematyki IFLA zrezygnowała z organizowania kongresów o zasięgu światowym, wysuwając potrzebę urządzania zjazdów o charakterze regionalnym (z udziałem przedstawicieli określonego zespołu krajów). Ś W Polsce zjazdy bibliotekarzy rozwinęły się ze zjazdów bibliofilów, w których uczestniczyli również bibliotekarze i bibliografowie. I Zjazd Bibliofilów Polskich odbył się w 1925 w Krakowie, II w 1926 w Warszawie. I Zjazd Bibliotekarzy Polskich, obradujący równolegle z III Zjazdem Bibliofilów, odbył się w 1928 we Lwowie, II w 1929 w Poznaniu (razem z IV Zjazdem Bibliofilów), Ul w 1932 w Wilnie, IV w 1936 w Warszawie. Organizatorami zjazdów były odpowiednie Koła Związku Bibliotekarzy Polskich. Obrady odbywały się w sekcjach: bibl. naukowych, bibl. oświatowych i bibliograficznej; IV Zjazd miał ponadto sekcję księgoznawczą. Przedmiotem obrad były zagadnienia organizacji i metod bibliotekarstwa oraz bibliogr., polityki bibliotecznej (m. in. sprawa ustawy bibliotecznej), zawodu i kształcenia kadr, czytelnictwa, służby informacyjnej, zbiorów specjalnych, centralnych katalogów, nauki o książce. V Ogólnopolski Zjazd Bibliotekarzy zorganizowało Stów. Bibliotekarzy
Polskich w 1956 w Warszawie. Prócz naczelnego problemu, którym było zagadnienie czytelnictwa, zjazd zajmował się zagadnieniami organizacyjnymi bibliotekarstwa i szkolenia bibliotekarzy. Jednocześnie odbyła się pierwsza Ogólnokrajowa Narada Bibliografów. Kolejny zjazd bibliotekarzy odbył się w lutym 1968 w Warszawie. Niezależnie od ogólnopolskich zjazdów urządzane są przez Stów. Bibliotekarzy Polskich lub przez odpowiednie ministerstwa konferencje bibliotekarzy poświęcone bądź określonym problemom, bądź sprawom różnych typów bibl. (np. Krajowa Narada Bibliotek Fachowych i Ośrodków Dokumentacji 1958, narady problemowe na tematy: centralnych katalogów 1960, budownictwa bibliotecznego - 1962, ujednolicenia zasad katalogowania Ś 1962, międzynarodowej wymiany wydawnictw 1963, Konferencja Rogowska w sprawie działalności i rozwoju bibl. szkół wyższych 1961).
Drukarstwo. Zjazdy pracowników drukarskich w Polsce datują się od końca XIX w. W 1873 drukarze poi. zatrudnieni na terenie Małopolski wzięli po raz pierwszy udział w austriackim zjeździe ogólnokrajowym w Grazu. Natomiast w 1895 i 1896 zostały zwołane pierwsze zjazdy drukarzy wyłącznie terenu Małopolski, poświęcone sprawom organizacyjnym i cennikowym. Po odzyskaniu niepodległości pierwszy zjazd organizacyjny Zjednoczenia Polskich Związków Drukarskich i Pokrewnych Zawodów odbył się w styczniu 1919 w Warszawie. Wzięło w nim udział 1816 członków z Warszawy, Poznania, Łodzi, Lublina, Włocławka, Piotrkowa, Sosnowca, Kalisza i Płocka. Uchwalono wówczas połączenie wszystkich istniejących w kraju związków drukarskich w jeden związek ogólnokrajowy. Projekt ten zrealizowały ostatecznie następne zjazdy: w 1919, 1920, 1921 i 1922. W wyniku powstał Związek Zawodowy Drukarzy i Pokrewnych Zawodów w Polsce. Zadaniem dalszych zjazdów, które odbyły się w 1924 (Warszawa), w 1926 (Lwów), w 1928 (Poznań), w 1930 (Kraków), w 1933 i 1936 (Warszawa), była walka o polepszenie bytu pracowników druk. przez wprowadzenie cennika ogólnokrajowego i regulaminu pracy, o ośmio- i siedmiogodzinny dzień pracy, o higienę i bezpieczeństwo pracy, o ubezpieczenie na starość, w razie inwalidztwa, o likwidację drukarń więziennych, klasztornych itp. Szczególnie ważne zadanie spełniły zjazdy drukarzy po drugiej wojnie światowej. Pierwszy zjazd w Gnieźnie (październik 1945) przyjął dla związku drukarzy nazwę: Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Poligraficznego w Polsce, uchwalił nowy statut i regulamin, podzielił Związek na 12 okręgów. Na zjeździe warszawskim w 1951 uchwalono połączenie pracowników przejnysłu poligraficznego z pracownikami wydawnictw i redakcji prasy. Zjazd z 1957 wyodrębnił pracowników zawodów poligraficznych ze Związku Pracowników Kultury
.2619
2620
ZJAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY
w samodzielny Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Poligraficznego w Polsce, uchwalił nowy statut i podzielił Związek na osiem okręgów. Zjazd zwołany w 1963 postawił wobec Związku zadania wkraczające w zakres organizacji i rozwoju przemysłu poligraficznego, nałożył na pracowników odpowiedzialność za losy zakładu pracy, za jego gospodarkę, wyniki ekonomiczne, za podnoszenie wydajności i jakości pracy, obniżenie kosztów produkcji, postęp techniczny i współzawodnictwo pracy. Podjął uchwały w sprawie czasu pracy, w sprawach byto-wo-mieszkaniowych, pracy ideowo-wychowawczej i kul-turalno-oświatowej, szkolenia kadr i in. Odbyło się również kilka spotkań międzynarodowych. W 1961 Okręg Wrocławski zorganizował w Karpaczu międzynarodowy zjazd poświęcony zagadnieniom układów naukowych, zaś w czerwcu 1966 zorganizowano w Poznaniu I Zjazd--Sympozjum Poligraficzne, na którym przedstawiciele przemysłu zagranicznego, zaopatrującego przemysł poligraficzny w Polsce, zapoznali uczestników z najnowszymi osiągnięciami w dziedzinie budowy maszyn i urządzeń poligraficznych.
A.W. Bober: Historia drukarń i stowarzyszeń druk. we Lwowie. 1926. Księga jubileuszowa wyd. z ok. 75-lecia istnienia Zw. Zaw. Prac. Przem. Poligrafii w Polsce, Okręg Poznań. 1946. Księga pamiątkowa Zw. Zaw. Prac. Poligrafii 1870-i960 Jednodniówka wydana z okazji XX-lecia powstania Zw. Zaw. Poligrafii na Dolnym Śląsku. 1965. i I. Sympozjum Poligraficzne w Poznaniu. 1966.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Rozróżnienie między zawodem księgarza i wydawcy było przez parę wieków w ogóle niemożliwe, a i dziś nawet w warunkach kapitalistycznych Ś stwarzać może pewne trudności. W tej sytuacji począwszy od XVI w. (pierwsze targi książki), a skończywszy na poł. XIX stulecia wszystkie niemal zjazdy czy spotkania księgarzy traktować trzeba zarazem jako zjazdy wydawców. W drugiej poł. XIX w. w miarę rozwoju ruchu wydawniczego, wzrastającej sieci księgarń, powstawania rynku księgarskiego, a równocześnie w miarę zwiększającej się organizatorskiej, programowej i finansującej proces produkcyjny roli wydawcy następował coraz wyraźniejszy podział czynności pomiędzy księgarza i wydawcę. Kształtowała się podstawowa sprzeczność interesów, przejawiająca się m. in. w walce księgarstwa w krajach kapitalistycznych
0 wysokość *rabatu księgarskiego, jednakowe warunki ekspedycji i równoczesną wysyłkę książek do wszystkich księgarń, terenową wyłączność sprzedaży dla poszczególnych księgarń, stałe *ceny katalogowe, przestrzeganie zasad obniżki cen, przekazywanie zdezaktualizowanych
1 zbędnych dzieł na makulaturę, *subskrypcję itp. Mimo utrzymania w niektórych krajach wspólnych organizacji księgarzy i wydawców powstawały i nadal powstają odrębne grupy związkowe i zrzeszenia wydawców. W 1896 zwołano w Paryżu pierwszy międzynarodowy kongres
wydawców, którego najważniejszym postanowieniem było utworzenie Międzynarodowej Unii Wydawców (International Publishers Association, Union Internationale des Editeurs). Ustalono, że celem Unii będzie, obrona interesów przedsiębiorstw wydawniczych, a przede wszystkim zabieganie o swobodny eksport, obniżenie opłat podatkowych itp. Drugi kongres Unii odbył się w 1897 w Brukseli, następne w: 1899 w Londynie, 1901Ś w Lipsku, 1906 w Mediolanie, 1908 w Madrycie, 1910 i w Amsterdamie, 1913 w Budapeszcie. W wyniku pierwszej wojny światowej została zawieszona działalność IPA, zaś rolę dotychczasowych zjazdów przejęły międzynarodowe targi, a zwłaszcza wystawy książki, m. in. w 1914, 1924 i 1927 w Lipsku oraz w 1922 i 1925 we Florencji. Dopiero w 1929 odbył się w Bernie nieoficjalny jeszcze zjazd międzynarodowy, na którym obok omówienia takich spraw, jak czas trwania ochrony *praw autorskich, utrzymanie ceny książki na rynku międzynarodowym oraz przekłady, postanowiono reaktywować działalność IPA. Do wybuchu drugiej wojny światowej zorganizowano jeszcze cztery kongresy: w 1931 w Paryżu, 1933 w Brukseli, 1936 w Londynie oraz ostatni w 1938 w Lipsku i Berlinie, który obradował już w pięciu sekcjach: praw autorskich, tłumaczeń, sprzedaży książek, wydawnictwa nut oraz spraw różnych. Po wojnie, wobec powstania państw socjalistycznych, w których ruch wydawniczy opiera się na całkowicie odmiennych zasadach niż w krajach kapitalistycznych, IPA straciła charakter światowej organizacji wydawców i stała się międzynarodowym zrzeszeniem regionalnym, obejmującym tylko stowarzyszenia wydawców państw kapitalistycznych. Fakt ten nadaje jej charakter organizacji broniącej głównie praw tych przedsiębiorstw do wysokich zysków, ułatwień eksportowych i ochrony nabytych praw autorskich. Międzynarodowe spotkania wydawców, bez względu na reprezentowany przez nich kraj, organizuje jedynie *UNESCO, pod której auspicjami odbywają się narady, zebrania i kongresy poświęcone rozmaitym aspektom wydawania, rozpowszechniania i upowszechniania książki (m. in. stałe konferencje na temat publikacji podręczników szkolnych, w których udział biorą przedstawiciele wydawnictw i władz oświatowych różnych państw) oraz cykl regionalnych narad poświęconych poprawie produkcji i rozpowszechniania książek w krajach rozwijających się. Trzynasty z kolei, a pierwszy po wojnie zjazd Unii odbył się w 1954 w Zurychu. Ostatni siedemnasty kongres (połączony z wielką wystawą książek) obradujący w Waszyngtonie w 1965 zgromadził ponad tysiąc uczestników reprezentujących 28 krajów. Wśród najważniejszych rozpatrywanych na nim problemów znalazły się m. in.: rola książki wobec nowych technik audiowizualnych w nauczaniu i informacji, udział krajów rozwiniętych w two-
2621
2622
ZJAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY
Tzeniu ruchu wydawniczego w państwach "trzeciego świata", produkcja podręczników i wydawnictw pedagogicznych, przekłady, prawo autorskie oraz bariery utrudniające rozwój międzynarodowej wymiany wydawnictw. Regularne (najczęściej doroczne) kongresy zwoływane są także przez różne rady, zrzeszenia, stowarzyszenia i komitety grupujące wydawców zainteresowanych konkretnymi problemami bądź specjalizujących się w jednej tematyce, jip. International Council of Industrial Editors (Międzynarodowa Rada Wydawców Przemysłowych) oraz Internationale Union des Livres pour la Jeneusse (Międzynarodowa Unia Książek Młodzieżowych). Z inicjatywą organizowania międzynarodowych konferencji wydawców występują wreszcie poszczególne państwa bądź grupy państw. Niekiedy w ten właśnie sposób rodzi się ścisła współpraca, podejmowanie wspólnych przedsięwzięć wydawniczych czy nawet zawiązywanie się międzynarodowych organów czy komisji. Przykładowo wymienić można naradę przedstawicieli 30 państw Azji i Afryki poświęconą prawom autorskim i wydawniczym (Delhi 1963), pierwszy kongres ruchu wydawniczego i księgarstwa krajów Ameryki Południowej i Łacińskiej (Mexico City 1964), regularne (szóste w 1965) ogólnoskandynawskie sympozja na temat propagandy czytelnictwa i rozpowszechniania książek, w których udział biorą wydawcy, księgarze i bibliotekarze, spotkanie 34 wybitnych ekspertów międzynarodowych poświęcone Azji (Tokio 1966) oraz analogiczną konferencję 23 ekspertów i licznych obserwatorów na temat Afryki (Akra 1968). Pierwszy oficjalny udział w kongresach zagranicznych księgarzy i wydawców polskich, reprezentowanych przez J. *Mortkowicza, miał miejsce w 1909 na I Zjeździe Księgarzy Rosyjskich w Petersburgu. W 1910 na VII kongresie IPA temuż Mortkowiczowi udało się uzyskać dla nie istniejącej jeszcze Polski stałe miejsce w tej organizacji. Od tego czasu aż do 1933 Polska brała udział we wszystkich zjazdach Unii. > Zjazdy, kongresy i konferencje wydawców krajów socjalistycznych zapoczątkowała konferencja wydawców w Lipsku 1957 z udziałem delegacji wszystkich państw socjalistycznych Europy i Azji oraz obserwatorów z Jugosławii. Zjazd przedyskutował zagadnienia dotyczące międzynarodowej współpracy wydawców i przyjął zalecenia w sprawie rozwoju tej współpracy, opartej na zasadach pełnej wzajemnej informacji, ustalania propozycji przekładowych, kooperacji redakcyjnej i technicznej, na wzajemnym popieraniu eksportu wydawnictw, wystawiennictwa i propagandy książek. Konferencja uznała za szczególnie ważne utrzymywanie ścisłego kontaktu między wydawcami o zbliżonym profilu (plany wydawnicze, wystawy itp.). Zgodnie z jej zaleceniami odbywają się systematyczne, w zasadzie doroczne, spotkania kierownictw ruchu wydawniczego, na których uchwalane są konkretne plany roczne i wielo-
letnie międzynarodowej współpracy i wspólnych imprez wydawniczych. Systematycznie spotykają się również na międzynarodowych konferencjach wydawcy określonego typu. Szczególnie intensywna jest współpraca wydawców krajów socjalistycznych z dziedziny słowników, podręczników szkolnych, wydawnictw Akademii Nauk, wydawnictw technicznych, rolniczych, medycznych itp. Tak np. w 1966 w Warszawie odbyło się pierwsze seminarium redaktorów encyklopedii z udziałem przedstawicieli siedmiu krajów; w 1967 w Berlinie obradowali wydawcy techniczni, w Berlinie i Lipsku wydawcy książek rolniczych, w tymże roku w Sofii odbyło się spotkanie kierownictw ruchu wydawniczego państw socjalistycznych poświęcone uczczeniu przez ruch wydawniczy 50-lecia rewolucji październikowej.
W Polsce pierwszy zjazd wydawców odbył się wspólnie z księgarzami w 1918 w Lublinie. W 1921 z Powszechnego Związku Księgarzy i Wydawców Polskich powstało jako odłam Polskie Towarzystwo Wydawców Książek, które w 1926 przekształciło się w całkowicie odrębną organizację. Towarzystwo to w 1929 zwołało w Warszawie I Ogólny Zjazd Wydawców Książek, poświęcony m. in. aktualnym problemom ruchu wydawniczego, współpracy z księgarstwem asortymentowym oraz stosunkom z wydawcami zagranicznymi i uczestniczeniu w pracach IPA. Mimo dużej początkowo aktywności PTWK nie zdołało doprowadzić w okresie międzywojennym do dalszych zjazdów o większym zasięgu i znaczeniu. Odbywały się jedynie statutowe walne zgromadzenia oraz różne konferencje tematyczne i spotkania wydawców (szczególnie częste konferencje wydawców i przedstawicieli Ministerstwa WRJOP na temat podręczników szkolnych). W Polsce Ludowej PTWK wznowiło działalność w 1946 w dawnej swojej formie jako organizacja przedsiębiorstw wydawniczych (państwowych, spółdzielczych i prywatnych), w czteroletnim okresie swego istnienia (do 1950) zwołując doroczne spotkania wydawców. W 1956 odbył się zjazd powołujący na nowo Towarzystwo do życia. Zorganizowane ono zostało Ś podobnie jak w niektórych krajach socjalistycznych jako zrzeszenie wydawców pracowników współpracujących przy redagowaniu i kształtowaniu książki. Do zadań PTWK należy m. in. troska o prawidłowy rozwój ruchu wydawniczego w Polsce, stworzenie platformy do wymiany doświadczeń między wydawcami, podnoszenie ich kwalifikacji oraz utrzymywanie kontaktów z zagranicznym ruch;m wydawniczym. Wszystkie te sprawy dyskutowane są m. in. na walnych zjazdach PTWK, które wg statutu odbywać się mają co trzy lata. Następne zjazdy poświęcone jeszcze przede wszystkim sprawom organizacyjnym miały miejsce w 1957 i w 1958. Kolejne numerowanie walnych zgromadzeń rozpoczęto dopiero od
2623
2624
ZŁOTY PODZIAŁ
zjazdu w 1959. Drugi zjazd odbył się w 1962, trzeci w 1965 (kierunki rozwoju ruchu wydawniczego, problemy zaangażowania społecznego wydawcy, literatura społeczno--polityczna, rola redaktora w wydawnictwie, sprawy poligrafii i księgarstwa), ostatni odbył się w 1970. Polska uczestniczy też w zjazdach wydawców organizowanych przez państwa socjalistyczne i niektórych konferencjach UNESCO oraz w międzynarodowych targach, salonach i wystawach, książki.
ZJEDNOCZENIE PRZEMYSŁU GRAFICZNEGO, nadrzędna jednostka organizacyjna zarządzająca większością państwowych przedsiębiorstw poligraficznych, znajdujących się w gestii Ministerstwa Kultury i Sztuki. Pozostałe zakłady poligraficzne, znajdujące się w pionie tego Ministerstwa, podlegają Zjednoczeniu Drukarń i Wydawnictw Akcydensowych. Protoplastą Z.P.G. był powstały w 1945 Centralny Zarząd Państwowych Zakładów Graficznych, skupiający ponad 40% ówczesnej produkcji poligraficznej i nadzorujący Centralę Druków, Centralę Zaopatrzenia oraz 2 fabryki farb graficznych; w 1949 został przekształcony w Centralny Zarząd Przemysłu Graficznego (CZPGraf.), podległy od 1951 utworzonemu z dn. 1 X 1951 Centralnemu Urzędowi Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa. CZPGraf. został z kolei przekształcony w 1959 w Zjednoczenie Przemysłu Graficznego.
ZJEDNOCZONA REPUBLIKA ARABSKA zob. AFRYKA Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy.
ZŁAMYWAK zob. MASZYNY INTROLIGATORSKIE M. do złamywania.
ZŁOCENIE, ręczne lub maszynowe wytłaczanie (*Tłoczenie) napisów i ozdób na okładkach za pomocą złotej folii i tłoków, czcionek introligatorskich lub klisz, zazwyczaj mosiężnych.
Zob. też Gruntowanie.
ZŁOTA LICZBA zob. RACHUBA CZASU.
ZŁOTE TŁO pojawiło się w mozaikach bizantyńskich VI w., tworząc neutralną płaszczyznę o charakterze symbolicznym. Sugeruje bądź niebiańskie, pozaziemskie miejsce akcji, bądź szczególnie reprezentacyjny charakter przedstawienia. Od X w. występuje w miniaturze bizantyńskiej, np. w ewangeliarzu przechowywanym w Paryżu (Biblio-theque Nationale Gr. 70); *Menologium Bazylego II (Bibl. Apost. Yaticana Gr. 1613), a od w. XIII powszechnie
w ikonach. Na Zachodzie pojawiło się pod wpływem bizantyńskim w *iluminatorstwie ottońskim. Z. t. było powszechnie używane w miniaturze romańskiej, szczególnie w grupie tzw. złotych *kodeksów (Codex aureus). Początkowo gładkie, ustępuje miejsca w XIII w. dom punktowanym w ornament romboidalny, z motywem rozetek wewnątrz. W tym też czasie, zamiast płatków złotej folii nakładanej poprzednio na płaszczyznę tła, wchodzi w użycie tańsze sproszkowane złoto malarskie. Prócz funkcji symbolicznych Z.t. odgrywa dużą rolę jako czynnik dekoracyjny (*Ornament), łagodząc ostry koloryt średniowiecznego malarstwa.
ZŁOTKOWSKI Jan, *ilurninator, *introligator i *ka-ligraf, notariusz kancelarii królewskiej przed 1468, czynny w 1. 1470 i 1488 w klasztorze w Trzemesznie, później zapewne znów w Krakowie jako ilurninator. Zachowanymi jego dziełami są: pontyfikat i mszał kardynała Fryderyka Jagiellończyka i modlitewnik królewicza Aleksandra. Pismo Z. jest bardzo piękne i staranne, "nieco cięższe od typu zbliżonego do flam. lub fr. bastardy z epoki płomiennego gotyku, a bardziej zbliżone do tekstury wzorów flam." (Semkowicz). Iluminacje i pismo kodeksów wskazują na przynajmniej trzy różne ręce. Motywy figuralne są na ogół marne i pochodzić mogą raczej od "uzdolnionego amatora" (Podlacha). Natomiast ornament marginesowy jest bardzo staranny i piękny, typu gotycko-renesansowego, wyłącznie roślinny. Nieliczne ornamenty innego, chyba wcześniejszego typu, zarówno w pontyf ikale, jak w mszale Fryderyka, są również bardzo staranne.
Z. Obertyński: Pontyfikaty krakowskie XV w. Odb. z "Prawo Kanoniczne" 1961 nr 1-4.
ZŁOTO, materiał używany do ozdabiania opraw książek. Istnieje Z. listkowe, tj. prawdziwe złoto w arkusikach o grubościok. 1/1500 mm, i złota *folia, składająca się z cieniutkich warstewek brązu na podkładzie z tworzywa sztucznego lub papieru.
ZŁOTY PODZIAŁ wynika z zastosowania, przy podziale odcinka linii prostej, proporcji wyrażonej liczbą
3 V 5 , tzn. stosunek mniejszej części do większej jest
równy stosunkowi większej części do całości (stosunek liczb ok. 5 :8). Z.p. znajduje m. in. zastosowanie przy ustalaniu zasad proporcji i harmonijnego stosunku boków *arkusza papieru, *formatu książki i *kolumny drukowej, przy doborze wielkości czcionek tytułowych w stosunku do tekstowych i przy ustalaniu wzajemnego stosunku *marginesów otaczających kolumnę drukową odbitą na karcie książki.
2625
2626
ZNACZNIK
\v \ \
3 1 5 \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \
3 S
co
Rozmieszczenie kolumn według zasad "złotego podziału" ZNACZNIK zob. STENOGRAFIA.
"ZNAK" zob. SPOŁECZNY INSTYTUT WYDAWNICZY "ZNAK".
ZNAK AUTORSKI zob. KETTERYZACJA ZBIORÓW.
ZNAK KLASYFIKACYJNY (symbol) zob. ZNAKOWANIE.
ZNAK WŁASNOŚCIOWY KSIĄŻKI (znaFksią-żkowy), znak literniczy lub graficzny wskazujący właściciela książki, określający jej przynależność do danego zbioru bibliotecznego. Genezę Z.w.k. wywodzi się z chęci zabezpieczenia książki przed zagubieniem, kradzieżą itp.; u jego źródeł leżał też niewątpliwie pewien element dumy, płynącej z faktu posiadania książki szczególnie rzadkiej i cennej. Sposób zaznaczania własności na książce ulegał w ciągu wieków różnym przeobrażeniom. Za najstarszy Z.w.k. uważa się glinianą tabliczkę z imieniem faraona Amenhotepa (Amenofisa) III (zm. ok. 1377 p.n.e.), przechowywaną w zbiorach *British Museum. Najwcześniejszą formą Z.w.k. była odręczna zapiska własnościowa (notatka proweniencyjna, podpis). Ok. połowy XIV w. rozpowszechnił się zwyczaj umieszczania na kartach rękopisu miniaturowego herbu właściciela, czyli tzw. ekslibrisu malowanego (ostatnie znane przykłady z pierwszej polowy XVI w.), z którego wkrótce wykształcił się *superekslibris, a następnie *ekslibris. Pieczątka ekslibrisowi (drzeworytowa) znana była na Zachodzie już w XV w.; w Polsce w środowisku krakowskim w pocz. XVI w. Zachowała się pieczątka własnościowa magistra Jana Lamchoniusa, autora Prognostyku na r. 1544; w 1. 70-tych XVI w. używał pieczątki Piotr *Wolski. Pie-
czątka biblioteczna stała się w późniejszym okresie (XIX-XX w.) najpopularniejszą postacią Z.w.k. Stanowiące niekiedy jedyne świadectwo istnienia dawnych księgozbiorów Z.w.k. mają poważne znaczenie w badaniach nad dziejami bibliotek i ustalaniem *proweniencji poszczególnych egzemplarzy książek. Zob. tab. 11, 14.
gq fi otrayentmatrimomutn cum tatste*
bi'$t iemon >uanb
ZNAK WODNY (filigran), widoczny pod światło na *papierze zarys przedmiotów, ornamentów, liter, cyfr itp. Powstawanie Z.w. uzależnione jest od techniki produkcji (papier czerpany ręcznie lub maszynowy) i od splotu *sita. W papierze czerpanym ręcznie Z.w. powstaje na skutek obsunięcia się włókienek masy papierniczej z przytwierdzonej do sita formy z drutu; w papierze maszynowym Z.w. są z reguły wyciskane na wilgotnej jeszcze *wstędze papieru przez wałek zwany *eguterem. Papiery czerpane sitami miękkimi nie mają Z.w. (np. w Chinach); sita druciane żeberkowane dają Z.w. konturowe, w papierach welinowych, czerpanych sitami o splocie tkackim, znaleźć można Z.w. konturowe cieniowane
2628
ZNAKI DRUKARSKIE
i płaszczyzny o różnych przezroczach. Najwcześniejsze Z.w. znaleziono na papierach czerpanych w Fabriano (Włochy) w 1282. E.J. .Labarre schronologizował Z.w. następująco: pierwszy okres do 1450, drugi 1450-1600, trzeci 1600-1750 i późniejsze. Według K.T. Weissa Z.w.
Sito do czerpania papieru ze znakiem wodnym
są świadectwem pochodzenia papieru (przedsiębiorstwa lub majstra), gatunku i formatu, ważności prawnej (w papierach stemplowych, banknotowych) oraz służą do ozdoby. Różnorodność funkcji spełnianych przez Z.w. wpłynęła na ich formę oraz miejsce w arkuszu. Z.w. w pierwszym i drugim okresie, o małych, niezbyt skomplikowanych formach, umieszczano pośrodku jednego półarku-sza. Jako motywy występowały: symbole sakralne, herby, zwierzęta, rośliny, przedmioty nieożywione, rzadko litery. Już w XVI w. niektóre wzory Z.w. oznaczały gatunek i *format papieru, stało się to regułą w XVII i XVIII w. (lilia, ul, trąbka pocztowa, pocztylion, Pro Patria, herb Amsterdamu i in.). Dla oznaczenia pochodzenia papieru zaczęto w tym czasie wprowadzać znaki literowe (nazwy miejscowości, nazwiska lub inicjały właścicieli dóbr czy papierników), tzw. filigrany pomocnicze, w odróżnieniu od motywów obrazowych filigranów głównych. Filigrany główne zamieszczano zwykle na prawym pół-arkuszu, pomocnicze na lewym. W pierwszej poł. XIX w. coraz częściej pomijano Z.w. główne, zachowując jedynie literowe. Z.w. zamieszczane współcześnie w papierach czerpanych i maszynowych mają charakter dekoracyjny lub chronią przed nadużyciami (papiery wartościowe). Największe albumy Z.w. zebrane w archiwach wł., fr., niern., holend. i ang. opracowali: CM. Briquet, Les Filigranes, Leipzig 1923, oraz A.A. Zonghi, E. Heawood, E.J. Labarre w serii wydawanych w Hilversum (Holandia) "Monumenta Chartae Papyraceae Historiam Ulustrantia". Filigrany wczesne (XIII i XIV w.), zebrane w archiwach jugosł., skatalogowali Vi. Mosin i M. Traljić. Poważne
badania w archiwach ros. prowadzili N. Lichaczew, I. Kamanin i O. Witwicka (archiwa ukraińskie) wydawnictwa przedwojenne; ostatnio S. Klepikow i Z. Ucza-stkina opublikowali albumy Z.w.
Polskie Z.w. należą do drugiego i trzeciego okresu filigranistyki europejskiej. Charakterystyczną ich cechą są motywy heraldyczne. Stosowano z reguły herby rodzin szlacheckich, organizacji kościelnych i miejskich jako właścicieli dóbr, w których znajdowały się *rnłyny papiernicze. Za panowania Stanisława Augusta zaczęto wprowadzać rozpowszechnione na zachodzie Europy formy Z.w. (pocztylion, trąbka pocztowa, ul, lilia), rzadziej filigran Pro Patria; nie spotykamy natomiast często stosowanego na terenie Rosji filigranu z herbem Amsterdamu. Z.w. z Madonną, który od poł. w. XVIII występuje w papierach śląskich i gdańskich (Oliwa), stał się pod koniec stulecia i w pierwszej poł. następnego bardzo popularny w środkowej Polsce. W tym czasie zanikają stopniowo formy heraldyczne, usuwane przez znormalizowane, oznaczające gatunki papierów, formy Z.w. głównych (sosenka, krzyż, kotwica, jeleń i in.), oraz pomocnicze filigrany literowe. Herby w Z.w. wczesnych papierni poi. występowały na gorszych gatunkach papierów w formie uproszczonej (choć z reguły na tarczy), na lepszych gatunkach natomiast spotkać można herby w o-zdobnych formach heraldycznych (hełmy, cymery, labry, korony). W XVI w. w Z.w. powszechnie zamieszczano herby pojedyncze, w późniejszym okresie występuje łączenie dwu, trzech, a nawet czterech herbów (Jeziorna, Zaskrodzie, Przysucha). Z.w. papierni poi. zostały w dużym stopniu już skatalogowane w albumach Franciszka *Piekosińskiego, Karola *Badeckiego, Jadwigi Siniarskiej--Czaplickiej, w monograficznych opracowaniach Włodzimierza Budki, Stanisława Żurowskiego i Mieczysława Gębarowicza oraz w publikacjach autorów ros. i lit. Po kilka poi. Z.w. zamieścili CM. Briquet i E.J. Labarre.
Zob. tab. 15, 16.
E.J. Labarre: Dictionary and Encyclopaedia of paper and paper making. 1952. T. Gerardy: Sammeln, Ordnen u. Katalogisieren von Wasserzeichen. "Papier Geschichte" Bd. 9.1959. K.T. Weiss: Handbuch der Wasserzekhenkunde. 1962.E. Laucevicius: Popierius Lietwoje XV-XVIII a. 1967. J. Siniarska-Czap-licka: Filigrany papierni położonych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od pocz. XVIdopot. XVIHw. 1969. M. Gębarowicz: Z dziejów papiernictwa XVIXVIII w. "Roczniki Bibliot." 1966.
ZNAK WYDAWNICZY zob. SYGNET.
ZNAKI DIAKRYTYCZNE zob. ZNAKI DRUKARSKIE.
ZNAKI DRUKARSKIE, *rnateriał zecerski do specjalnych *składów (ze znakami symbolicznymi, np.
2629
2630
ZNAKI KOREKTOWE
logicznymi, astronomicznymi, fizycznymi itp.). Do ważniejszych należą:
Z. chemiczne służą do składu zwykłych i strukturalnych wzorów chemicznych: punkt półgruby (znak zwykłego wiązania), dwukropek półgruby (znak podwójnego wiązania), trzy kropki półgrube w układzie pionowym (znak potrójnego wiązania), punkt na górnej linii pisma (znak dodatnich ładunków elektrycznych), strzałka (znak kierunku reakcji), skośny znak zwykłego wiązania, skośny znak podwójnego i potrójnego wiązania. Inne znaki są wspólne dla składów matematycznych.
Z. diakrytyczne (gr. diakritikós = odróżniający), znaki umowne, np. " - * - ~ ' . i in., umieszczane nad lub pod literą albo obok niej, stosowane w alfabecie jako Z. określające odmienną artykulację głosek oznaczanych tą samą literą (np. poi. ć, i, ź, ż, ą, ę, ó; czes. I, f, ź; fr. c; niem. a, 6, ii) i w *transkrypcji fonetycznej. Historycznie potrzeba Z.d. wystąpiła wobec zastosowania alfabetu łac. do języków ludów barbarzyńskich, których mowa posiadała dźwięki odmienne, nie znane w jęz. łac.
Z. matematyczne służą do wykonywania składów matematycznych, geometrycznych, trygonometrycznych itp. Należą do nich znaki podstawowych działań matematycznych (plus, minus, znak mnożenia, równości, znak dzielenia), znaki analizy matematycznej (znak nieskończoności, sigma oznaczająca sumę, całka, znak różniczki itd.), znaki indeksów matematycznych itd. Wąsy obejmują całe wyrażenia lub wzory. Do wielkości 48 *pun-któw typograficznych są one odlewane na jednym słupkuj}, większe zaś są zestawiane z tzw. wąsów składanych (środka ) oraz zakończeń górnych j j i dolnych 11).
3
iTflfpecfu* lunę ad golcni
Z. muzyczne służą do składu nutowego. Pismo nutowe (*Notacje muzyczne) obejmuje m. in. pięciolinie, nuty, krzyżyki, bemole, klucze wiolinowe, klucze basowe, pauzy.
Zob. też Asterysk, Dywiz.
ZNAKI KOREKTOWE zob. KOREKTA.
ZNAKI SYMBOLICZNE zob. PISMO, ZNAKI DRUKARSKIE.
ZNAKI ZODIAKU, w sztuce średniowiecznej Ornament odgrywający specjalną rolę symboliczno-astrologi-czną. Połączone z cyklem miesięcznym roku tworzyły jeden z bardziej popularnych układów ikonograficznych, tzw. *prac miesięcy. Począwszy od stycznia, któremu odpowiadał znak Wodnika, w dwunastu wyobrażeniach miesięcy ukazywano często najbardziej charakterystyczne zajęcia
2631
*orus. ^ i ___ 0! TS cc UiłiK cc rur-
X \ffi9 \9 ____^ *4 AIZ ____ -
4 yt^5 $4i 1
6 ~* ló 8 Zł Zp Do O-ZO
9 AK 46 13 Ś 2* 4? *. Ali
11 _ 4 47 n 35 W- *> A lv * *T0
14
13.-1 4 *> ' Z* $3 D3 1
*l fall*5 0^ J
iDi *
3l| A S
A Ul
pr 47IU 1 Sl I ID 5
a*m\ \*x'
AlS, |
s
Znaki zodiaku w druku F. Unglera z XVI w.
gospodarskie na dany miesiąc w połączeniu z odpowiednim znakiem konstelacji niebieskiej. Temat ten w zdobnictwie książkowym w połączeniu z tekstem *kalendarza przybrał pewną ustaloną formę, na którą składała się kolumna zapisu zaopatrzona w wierszowany napis o ilości dni i właściwościach danego miesiąca oraz dekoracja złożona najczęściej z dwu medalionów zawierających Z.z. i wyobrażenie czynności na dany miesiąc. Układ ten szczególnie charakterystyczny dla jniniatorstwa fr. w XIII w. stał się niezmiernie popularny na terenie całej Europy zachodniej i środkowej w XIV i XV w. Kalendarze z pracami miesięcy i Z.z. stały się nieodłączną nieomal częścią wszystkich *godzinek. Do najbardziej znanych należą Godzinki księcia Jana de Berry w Chantilly (Musee Conde) wykonane przez braci *Limbourg w 1416. Zawierają one w części kalendarzowej całostronicowe kom-
*W>2
ZSZYWKI
pozycje z wyobrażeniami prac miesięcy, które w modlitewniku ukazują głównie sceny z życia dworskiego. Wyobrażenia Z.z. i prac miesięcy związane z kalendarzem poprzedzały w kodeksach liturgicznych teksty *mszałów, ^brewiarzy i *psałterzy. Temat ten nie rozpowszechnił się szerzej w rniniatorstwie polskim- Z terenu Śląska znany jest psałterz klarysek wykonany zapewne ok. 1300 (Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu). W przechowywanym w Bibliotece Jagiellońskiej fragm. kalendarza z w. XTV/XV przeznaczonego dla Krakowa oraz w kalendarzu poznańskim z XVII w. znajdują się ilustracje nawiązujące do *personifikacji prac miesięcy.
Z. Ameisenowa: Rękopisy i pierwodruki iluminowane Bibl. Jagiellońskiej. 1958. J. Porcher: UEnluminure francaise. 1959.
ZNAKOWANIE w *klasyfikacji bibliotecznej jest systemem budowy symboli klasyfikacyjnych. Do Z. używa się najczęściej cyfr arabskich, liter alfabetu łac. i innych oznaczeń (np. znaków przestankowych). Współcześnie istnieje tendencja do stosowania Z. mieszanego (np. wielkie litery i cyfry). Z. powinno być możliwe logiczne, proste, krótkie, dogodne w użyciu (łatwe do zapamiętania), a przede wszystkim giętkie (zdolne do rozbudowy bez naruszania struktury klasyfikacji). Giętkość Z. może być zapewniona przez stosowanie zasady dziesiętnego podziału znaków klasyfikacyjnych, wprowadzonej po raz pierwszy w ^Klasyfikacji dziesiętnej *Deweya, lub systemu ósemkowego w *Klasyf ikacji dwukropkowej Ranganathana oraz przez stosowanie zasad właściwych klasyfikacjom analityczno-syntetycznym. Teoria Z. jest dotąd słabo rozwinięta.
W.C.B. Sayers: A manuał of classification for Ubrarians and bibliographers. 1955. Z. Dobrowolski: Budowa klasyfikacji. 1956. B.C. Vickery: Classification and indexing in science. 1958. J. Mills: A modem outline of library classification. 1960.
ZOBELTITZ Fedor von (1857-1934), niem. pisarz, bibliofil. W 1899 utworzył Gesellschaft der Bibliophilen i był jego prezesem aż do śmierci, założył i w 1. 1897-1909 redagował "Zeitschrift fur Biicherfreunde". Był wybitnym znawcą rzadkich książek oraz przyczynił się do podniesienia poziomu niem. sztuki książkowej.
ZOOMORFICZNE *ORNAMENTY po wstały z połączenia stylizowanych motywów zwierzęcych i motywów abstrakcyjnych (smok i jego głowa, ptaki itp.). W zdobnictwie książkowym najbardziej rozpowszechnione w *ilu-minatorstwie iryjskim VIII i DC w. W sztuce romańskiej Z.o. występują w połączeniu z wicią *akantu. W minia-torstwie wł. XII i XIII w. stosowano motywy antropo-zoomorficzne przy wyobrażeniach symboli czterech *ewangelistów (połączenie postaci ludzkich i głów zwie-
rzęcych). W okresie gotyckim zjawiają się jako motyw zdobniczy samoistne wyobrażenia rzeczywistych lub fantastycznych zwierząt, do których wzorem były *physio-loga, stosowane powszechnie jako elementy *drolerii marginalnych. W epoce Renesansu Z.o. występują w połączeniu z *arabeską i *groteską.| Zob. tab. 32.
ZRYWANIE PAPIERU, w drukarstwie wyrywanie włókien papieru, cząstek wypełniaczy albo warstwy kredowej z powierzchni papieru w czasie druku wskutek za gęstej farby albo za małej wytrzymałości powierzchniowej papieru. Zjawisko to może spowodować zbyt niska temperatura w hali maszyn i stąd zbytnia twardość wałków. Może wchodzić w grę również większe przyleganie farby do formy niż do papieru. Wynikiem tego są miejsca na *odbitce prawie nie pokryte lub źle pokryte farbą.
ZRYWY PAPIERU ROTACYJNEGO, zniszczone pierwsze warstwy papieru, dostarczanego w rolach w czasie transportu z fabryki do drukarni. Z.p.r. nazywamy również resztki wstęgi papieru pozostające na tulei, na którą była nawinięta rola. Ilość tych zrywów zależna jest od uszkodzeń roli w czasie transportu, a ilość resztek od jakości nawinięcia zwoju.
ZSOLNAY Paul, austr. wydawnictwo beletrystyczne zał. w 1923, działające obecnie w Wiedniu i Hamburgu; publikuje dzieła wybitnych współczesnych autorów austr. i obcych.
ZSZYWKI, wąskie paski pergaminowe, obejmujące poszczególne *składki *bloku książki celem ochrony ich od przedarcia. Nazwą Z. lub przyszywki określa się również tzw. karty przybyszowe, które powstają przy formowaniu bloku książki w momencie, gdy introligator dwu-
Pergaminowa zszywka obejmująca składkę
2633
2634
ZUBRZYCKI
kartkową składkę pergaminową lub papierową zakładał za pierwszą i ostatnią składkę bloku książki i razem ze składkami bloku przyszywał do *zwięzów. Na Z. używano często kart ze starych rpsów, dokumentów lub druków, które dziś mogą okazać się cenniejsze niż sama książka, z której je wydobyto (*Makulatura M. w oprawach). Natomiast karty przyszyte do zwięzów niezależnie od składek bloku nazywają się antefolia (na początku książki) i postfolia (na końcu książki) i mają charakter kart ochronnych.
Zob. też Wyklejka.
W. Semkowicz: Paleografia łacińska. 1951.
ZUBRZYCKI Dionizy (Zubryckyj Denys, 1777-1862), historyk, archiwista, kierownik drukarni, bibliofil. Od 1830 kierował drukarnią Instytutu Stauropigial-nego (*Stauropigialaa Drukarnia), znacznie ją rozszerzając i ulepszając. Opublikował Historyczne badania o drukarniach rusko-shwiańskich w Galicji (Lwów 1836). W 1858 przekazał do zbiorów W. Baworowskiego własną bibliotekę, zawierającą głównie dzieła z historii Rusi i literatur słowiańskich.
ZUKERKANDEL Wilhelm (1851-1924), księgarz, wydawca w Złoczowie. W1874 rozpoczął pracę u ojca, O-zjasza, przekształcając jego sklep z działem papierniczym w księgarnię pod firmą Księgarnia Ozjasz ZukerkandeliSyn, później Księgarnia Ozjasza Zukerkandla pod kierunkiem Wilhelma Zukerkandla. Rychło rozpoczął działalność wydawniczą, którą rozwinął szeroko po uruchomieniu w 1880 drukarni, zaopatrzonej w 1883 w nowoczesne maszyny i poszerzonej o introligatornię. Uważając brak zamiłowania do czytania za główną wadę naszego społeczeństwa, chciał temu brakowi zaradzić przez rozwijanie czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży. Już w 1884 zaczął wydawać Biblioteczkę dla Dzieci i Młodzieży ku Rozrywce i Nauce, eliminując z rynku księgarskiego dawnej Galicji dotychczasowe tłumaczenia z niem. Od 1891 wydawał Bibliotekę Powszechną wzorowaną częściowo na lipskiej bibliotece Reclama. Tomiki jej, formatu 16 po 4-6 arkuszy druku, broszurowane, później i oprawne, kosztowały po 12 centów, 24 halerze po zmianie waluty austr. Biblioteka Powszechna docierała wszędzie, ożywiła ruch wydawniczy i pobudziła nakładców do podejmowania podobnych wydawnictw. Przyniosła ona firmie w 1894 srebrny medal na wystawie krajowej we Lwowie. Do końca życia Z. wyszło 1229 pozycji Biblioteki. Zawierały one najcel-niejsze utwory poetyckie, powieściowe i sceniczne poi. i obcych autorów, dzieła z dziedziny kultury, historii poi. i powszechnej, historii literatury, językoznawstwa, przyrody, sportu i innych dziedzin. Wydał też Z. Zbiór
austriackich ustaw państwowych i krajowych (50 tomów). Od 1898 wydawał Bibliotekę Klasyków Rzymskich i Greckich (400 zeszytów) ze słówkami i tłumaczeniem tekstów, jako pomoc naukową dla młodzieży gimnazjów klasycznych. Wydawał również pojedyncze dzieła literackie klasyków oraz pisarzy współczesnych. Od 1904 prowadził we Lwowie (ul. Sykstuska 8) filię złoczowskiej księgarni pod firmą Księgarnia Powszechna przy współudziale Longina Chmielewskiego. Od 1892 wydawał liczne prospekty i katalogi, od 1897 w formie miesięcznika "Inserat". Łączny plon wydawniczy Z. osiągnął prawie 2000 pozycji bibliograficznych. Przy księgarni złoczowskiej prowadził wypożyczalnię książek poi., fr. i niem. Po pierwszej wojnie światowej mimo ciężkich przeżyć (więzienie i wyrok śmierci) odrestaurował zniszczoną drukarnię i podjął od nowa akcję wydawniczą. Firma po jego śmierci przeszła na syna Leona i wkrótce na bratanicę Marię, której mąż Hilary Zwerdling kierował firmą do jej likwidacji w 1939.
Biblioteka Powszechna. Najstarsze i najtańsze wydawnictwo dzieł literatury polskiej i obcej Księg. W. Zukerkandla w Złoczowie. 1929.
ZWIĄZEK BIBLIOTEKARZY I ARCHIWISTÓW POLSKICH zob. STOWARZYSZENIE BIBLIOTEKARZY POLSKICH.
ZWIĄZEK BIBLIOTEKARZY POLSKICH zob. STOWARZYSZENIE BIBLIOTEKARZY POLSKICH.
ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH i ROSJA DO 1917. Na ogólną liczbę ludności 233180000 ilość bibliotek w 1966: narodowych (republik) 16, szkół wyższych 804, szkolnych 189976, specjalnych 50762, powszechnych 127026. Wydano w 1966: książek 74081 tyt., w tym przekładów 3968; czasopism 12269 tyt., w tym gazet 4904.
Bibliofilstwo. Pierwsze bibl. zaczęto gromadzić na dworach kniaziów i carów. Za Romanowych centrum bibliofilstwa była Moskwa. Od czasów Piotra Wielkiego (1672-1725), który sam był bibliofilem, a za jego przykładem poszła arystokracja, zaczęto zbierać stare piśmiennictwo ros. Znaczny rozwój bibliofilstwa nastąpił w drugiej poł. XVIII w., kiedy zbieranie książek stało się modą. Miłośniczką książek była *Katarzyna K, która zapoczątkowała gromadzenie literatury fr. Na przełomie XVIII i XIX w. powstały sławne kolekcje A.G. Gołowkina, D.A. Golicyna (1738-1803), N.P. *Rumjancewa, D.P. *Buturlina. W okresie wojny napoleońskiej bibliofilstwo poniosło znaczne straty. W XIX w. posiadało ono charakter narodowy: zbiory książek ros. służyły badaniu języka,
2635
2636
ZWIĄZEK SOCJ. REPUBLIK RADŹ. i ROSJA
literatury i dziejów drukarstwa. W wyniku rewolucji październikowej i późniejszych wojen zbiory bibliofilskie zostały poważnie zubożone. Część rozproszonych księgozbiorów trafiła do bibl. publicznych. Współczesnemu bibliofilstwu, które zyskało charakter powszechny, służą m. in. koła przyjaciół książki.
P.N.: Niekotoryje woprosy sowietskoj bibHofilskoj litieratury. "Kniga" 1961.
Bibliografia. Państwowa rejestracja bibliograficzna bieżąca została podjęta w 1837. Do 1907 ukazywały się przeważnie w czasopismach różne wykazy nowości wydawniczych: "Ukazatiel Wnow' Wychodjaszczich Knig" ("Żurnał Ministierstwa Narodnogo Proswieszczenija", 1837-1855), "Bibliografija... Russkich Knig Wychodi-wszichw Rossii" ("Kniżnyj Wiestnik", 1860-1867), "Spi-sok Izdanij Wyszedszich w Rossii" ("Prawitielstwiennyj Wiestnik", 1869-1876, 1879-1903), "Nowyje Knigi Wyszedszije w Rossii" ("Ukazatiel po Diełam Pieczati", 1872-1878). W 1. 1884-1907 wychodził rocznik "Spisok Knig Wyszedszich w Rossii". Od 1907 aż do chwili obecnej ukazuje się "Kniżnaja Letopis' ", tygodnik, podstawowa bibliogr. bieżąca druków zwartych (od 1920 wyd. przez Rosyjską Centralną Izbę Książki, obecnie przez *Wszechzwiązkową Izbę Książki WK); od 1961 jest uzupełniana miesięcznym wykazem druków urzędowych, instrukcji, informatorów itp. oraz piśmiennictwa dla niewidomych. Państwowa rejestracja bibliograficzna objęła całą produkcję wydawniczą ZSRR. WIK wydaje także: "Jeżegodnik Knigi SSSR" (rocznik, 1925-1929, 1935, 1941-) stanowiący *kumulację "Kniż-noj Letopisi". Na podstawie roczników planowane jest wyd. pięcioletnich *komasacji: "Kniga SSSR za 5 let"; "Letopis' Pieriodiczeskicb Izdanij SSSR" (rocznik, od 1933-) rejestruje wydawnictwa ciągłe. Od 1950 w poszczególnych tomach wykazywane są tyt. wydawnictw periodycznych w ruchu bibliograficznym oraz wydawnictwa zbiorowe, natomiast pełne spisy ukazują się w pięcioletnich komasacjach; "Letopis' Żurnalnych Statiej" (tygodnik, 1926-; do 1938 pt. "Żurnalnaja Letopis' ") rejestruje zawartość czasop. i dzieł zbiorowych w j. ros.; "Letopis' Gaziet-aych Statiej" (miesięcznik, 1936-; w 1. 1936-1938 pt. "Gazietnaja Letopis' ", do 1960 tygodnik) rejestruje zawartość dzienników ukazujących się na terytorium ZSRR w j. ros.; "Letopis' Riecienzij" (kwartalnik, 1934-; w 1. 1939-1941 pt. "Bibliografija Riecenzij") rejestruje recenzje publikowane w wydawnictwach ciągłych w j. ros.; "Kartograficzeskaja Letopis' " (rocznik, 1931-) rejestruje .mapy i atlasy; "Letopis' Muzykalnoj Litieratury" (kwartalnik, 1931-) rejestruje nutowe wydawnictwa samoistne i niesamoistne; "Letopis' Izobrazitielnogo Iskusstwa" (kwartalnik, 1934-) rejestruje plakaty, reprodukcje, albumy itp.; "Bibliografija Sowietskoj Bibliografii" (rocznik,
1939, 1946-) rejestruje spisy bibliograficzne. Bibliogr. retrospektywną stanowi praca W.S. *Sopikowa Opyt rossijskoj bibliografii (t. 1-5, St. Petersburg 1813-1821; wyd. 2 1904-1906), rejestrująca piśmiennictwo ros. wyd. do 1813. Ponadto Biblioteka im. Lenina, Państwowa Biblioteka im. Sałtykowa-Szczedrina, Biblioteka Akademii Nauk ZSRR i WIK opracowują centralny katalog książki ros. do 1957, który jednocześnie będzie pełnić funkcję bibliogr. retrospektywnej. Dotychczas ukazały się dwa tomy katalogu w opracowaniu T.A. Bykowej i M.M. Guriewicza: Opisanije izdanij napiecza-tannych kirillicej 1689 janwar' 1725 (Moskwa 1958) oraz Opisanije izdanij grażdanskoj pieczati 1708 Ś janwar' 1725 (1955), nadto Swodnyj katalog russkoj knigi grażdanskoj pieczati XVIII w. 1725-1800 (t.1-4 Moskwa 1962-1966). W zakresie bibliogr. czasop. opublikowano: Russkaja pieriodiczeska-ja pieczat' 1702-1894 (Moskwa 1959); M.S. Czeriepachow, E.M. Fingerit: Russkaja pieriodiczeskaja pieczat' 1895-oktjabr 1917 (Moskwa 1957) oraz Pieriodiczeskaja pieczat' SSSR 1917-1949 (t. 1-10, Moskwa 1955-1963). Retrospektywne bibliogr. bibliografii: M.W. Maszkowa, M.W. Sokurowa: Obszczije bibliografii russkich pierio-diczeskich izdanij 1703-1954... (Leningrad 1956); Sokurowa: Obszczije bibliografii russkich knig grażdanskoj pieczati 1708-1955 (Leningrad 1956). W spisach bibliograficznych wyd. przez WIK każdy druk rejestrowany jest w j. ros. niezależnie od j., w jakim został wyd. Opisy w j. oryginału zamieszczają bibliogr. bieżące publikowane przez poszczególne republikańskie izby książki, które pracując analogicznie do WIK wydają obok bibliogr. bieżących swoich republik również bibliogr. retrospektywne. Wśród wydawnictw republik związkowych zasługują na uwagę spisy bibliogr. wyd. na Białorusi, Litwie, Łotwie i Ukrainie ze względu na stosunki historyczne tych krajów z Polską. Działalność bibliogr. na Białorusi rozpoczęto po rewolucji październikowej. Od 1947 ukazuje się regularnie "Letopis Biełoruskaha Druku", od 1959 jest publikowany "Sztohodnik Knihi BSSR", wykazujący książki oraz wydawnictwa ciągłe. L.I. Zbralewicz i S.W. Fedułowa opracowali bibliogr. bibliografii: Bibliografija biełorusskoj sowietskoj bibliografii 1922-1961 (Mińsk 1963). Podstawową bibliogr. druków zwartych w Republice Litewskiej była, publikowana od 1947, "Lietuvos TSR Knygii Metraśtis", zaś zawartości czasop. "Żurnałii ir Laikrasciij Straipsniij Metraśtis". W 1957 obie bibliogr. zostały połączone w miesięcznik "Spaudos Metraśtis", rejestrujący książki, czasop., muzykalia, grafikę, zawartość czasop., recenzje i radź. lituanica. Prócz tego ukazały się bibliogr. retrospektywne oraz bibliogr. obejmująca piśmiennictwo z okresu wojny.Łotewską bibliogr. druków zwartych jest "Latvijas PSR iznakuso gramatu raditajs" (Ryga 1948-1949), zaś bibliogr. zawartości czasop. "Latvijas
2637
2638
ZWIĄZEK SOCJ. REPUBLIK RADŹ. i ROSJA
PSR periodika iespiesto rakstu raditąjs 1944/45" (Ryga 1949). Od pierwszej poł. XIX w. (1831) ukazywały się bibliogr. retrospektywne; bibliogr. bieżące ukazywały się z różną częstotliwością w 1.1820-1939, natomiast systematycznie wychodzą od 1949. W Republice Ukraińskiej regularną działalność bibliogr. i stałą bieżącą rejestrację rozpoczęto w 1922. W 1. 1924-1929 ukazywała się bieżąca bibliogr. druków zwartych "Litopys Ukrajińśkoho Druku" wznowiona w 1935 jako "Litopys Druku", a następnie "Litopys Knyh" (w 1936 ukazały się cztery roczniki zaległe za okres 1930-1934). Do 1941 ukazywały się ponadto bibliogr. recenzji, zawartości czasop. i gazet wznowione po 1946, a także bibliogr. retrospektywne. Od 1956 wychodzi bieżąca bibliogr. ukrainików radź. "Ukraińska RSR u Wydaniach Respublik Ra-diańśkoho Sojuzu".
N.W. Zdób no w: Istorija russkoj bibliogr. do naczala XX w. 1955. S.A. Rejzer: Chriestomatija russkoj bibliogr. s XI w. po 1917 g. 1956. Sorok kt sowietskoj gosudarstwiennoj bibliogr. 1920-1960. 1960. Sowietskaja bibliografija. Sbornik statiej. 1960. Der-żawna bibliohrafija na Ukrajini. 1962. I.K. Karpiczewa: Handbuch der russischen und sovjetischen Bibliographien. 1962. "Sowietskaja Bibliogr." 1967 nr 3.
Biblioteki. W XI-XII w. powstały na Rusi Kijowskiej pierwsze bibl. cerkiewne i klasztorne. Najzasobniejsze znajdowały się przy soborach w Kijowie, Nowogrodzie i Połocku, jednak wskutek pożarów, wojen i najazdów tatarskich uległy zagładzie. Odrodziły się na nowo w XIV-XV w. w państwie moskiewskim i przetrwały do końca XVII w. jako jedyne podówczas skarbnice wiedzy. Wprowadzenie druku w poł. XVI w., potrzeba książki świeckiej, zwłaszcza naukowej, państwowe reformy Piotra I przyczyniły się do powstania w XVI-XVIII w. bibl. świeckich. Były to bibl. pałacowe carów i wyższych dostojników, rodzinne zamożnych dworzan i kupców, państwowe dla potrzeb administracji. W 1714 została zał. bibl. wraz z muzeum sztuki przy Akademii Nauk w Petersburgu (dziś Biblioteka Akademii Nauk ZSRR), a w 1756 Biblioteka Uniwersytetu Moskiewskiego. Dzięki wolności druku i handlu książką w końcu XVIII i na pocz. XIX w. nastąpił szybki rozkwit drukarstwa i księgarstwa ros., zbiory bibl. wzbogaciły się najcenniejszymi wydawnictwami zagranicznymi, a przy księgarniach zaczęły powstawać pierwsze płatne czytelnie i bibl. dla szerszego ogółu. W związku z rozwojem gospodarczym R. i coraz większą potrzebą oświaty wśród społeczeństwa w XIX w. powstała sieć bibl. szkolnych, zwiększyła się ilość bibl. naukowych, uniwersyteckich i innych szkół wyższych, powstały pierwsze bibl. publiczne w miastach gubernialnych i powiatowych, pod koniec zaś XIX w. także i na wsi. Bibl. naukowe, uniwersyteckie i nieliczne państwowe publiczne, jak otwarta w 1814 Cesarska Biblioteka Publiczna (dziś *Bibliotieka Gosudarstwiennaja
2639
Publicznaja im. M.J. Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie) lub Biblioteka Muzeum im. Rumjancewa w Moskwie (dziś *Bibliotieka Gosudarstwiennaja SSSR im. W.I. .Lenina), zał. w 1862, były utrzymywane z budżetu państwowego, miały swobodę gromadzenia wszelkich zbiorów, inicjowały próby prac z teorii bibliotekarstwa. Pozostałe bibl. publiczne były utrzymywane z dobrowolnych składek społeczeństwa lub przez różne towarzystwa oświatowe i dobroczynne; zbiory ich podlegały cenzurze, a nieraz i nadzorowi policyjnemu. W końcu XIX w. zaostrzenie przepisów cenzury, obejmujące także zbiory naukowe, nie pozwoliło bibl. publicznym odegrać w pełni roli instytucji oświatowych dla szerokich mas społeczeństwa, zwłaszcza że rząd carski hamował i ograniczał ich rozwój. Większą rolę w szerzeniu oświaty spełniały bibl. zakładane przez przedstawicieli postępowych warstw społeczeństwa (jak pietraszewcy, reprezentanci utopijnego socjalizmu, którzy po raz pierwszy udostępnili masom dzieła klasyków marksizmu, czy dekabryści lub rewolucyjni demokraci), a w dobie największego ucisku nielegalne bibl. kółek rewolucyjnych, pierwszych organizacji robotniczych, wreszcie bibl. partyjne. Na pocz. XX w. powstało wiele organizacji bibliotekarzy i zaczęły się ukazywać pierwsze czasop. fachowe. W tym okresie w dziedzinie teorii bibliotekarstwa działali: Nikołaj Aleksandrowicz *Ruba-kin i Ljubow Borisowna *Chawkina. Rewolucja październikowa zapoczątkowała rozwój nowego, socjalistycznego bibliotekarstwa. Już w pierwszym okresie istnienia władzy radzieckiej wydano wiele dekretów i rozporządzeń dotyczących bibl., nacjonalizacji i ochrony zbiorów bibliotecznych. Najważniejszy z nich dekret z 1920 o centralizacji bibl. wprowadził jednolitą sieć państwowych i powszechnie dostępnych bibl., wyznaczył zasadnicze linie dla rozwoju bibliotekarstwa, scentralizował zaopatrzenie bibl. przez utworzenie kolektorów bibliotecznych (*Grornadzenie zbiorów). W 1. 1917-1918 powstała sieć bibl. szkolnych i powszechnych oraz pierwsze bibl. wojskowe. W 1. 1921-1923 rozpoczęto kształcenie kadr bibliotekarzy poprzez wykłady uniwersyteckie, kursy i wydawanie czasop. fachowych. W 1924 pierwszy ogólno-ros. zjazd bibliotekarzy z czynnym udziałem N.K. *Krup-skiej zakreślił dalsze zadania bibliotekarstwu radź. W tym okresie powstały bibl. związków zawodowych, zwiększyła się ilość bibl. naukowych, zwłaszcza specjalnych, powstały duże bibl. publiczne w poszczególnych republikach, spełniające rolę narodowych. Wszystkie bibl. naukowe, uniwersyteckie i większe publiczne zaczęły otrzymywać *egzemplarz obowiązkowy nie tylko z terenu republiki, lecz także z całego obszaru ZSRR. W1.1926-1941 sieć bibl. powszechnych rozszerzyła się znacznie, zwłaszcza w ośrodkach wiejskich, powstały bibl. kołcho-
2640
zowe i sowchozowc. Okres industrializacji (1926-1934) przyczyni! się do rozwoju bibliotekarstwa naukowego i technicznego. W 1. 1934-1941 rozwinęła się teoria bibliotekarstwa radzieckiego. W czasie drugiej wojny światowej bibl. nie przerwały swej pracy, przestawiły ją tylko na potrzeby wojska i wojny. Wiele zbiorów uległo zniszczeniu. W 1960 w ZSRR. istniało 394000 bibl., liczących 1510000000 wol., powiązanych ze sobą przez ścisłą współpracę w zakresie prac metodycznych i ożywioną wymianę międzybiblioteczną. Najlepiej rozwinięta w ZSRR jest sieć bibl. powszechnych, w której skład wchodzą bibl. republikańskie, koordynujące prace na terenie danej republiki, bibl. obwodowe, rejonowe, miejskie, wiejskie i dziecięce. Odrębną sieć stanowią bibl. podległe Akademii Nauk. Na ich czele stoi Biblioteka Akademii Nauk w Leningradzie, której podlega 270 bibl. akademickich i specjalnych. Poza tym istnieje wZSRR sieć bibl. uniwersyteckich i innych szkół wyższych, bibl. wojskowych, związków zawodowych, szkolnych, partyjnych, itd. Do największych należą: Biblioteka Akademii Nauk w Leningradzie, Biblioteka im- Lenina w Moskwie, Wszechzwiązkowa Biblioteka im. Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie. Na szczególną uwagę zasługują również: Państwowa Biblioteka Naukowa im. M. Gorkie-go w Odessie, zał. w 1830 jako jedna z pierwszych bibl. miejskich w R. i na Ukrainie. W 1959 liczyła ponad 2000000 wol. Posiada cenne zbiory czasop. ukr. i źródeł historycznych do dziejów Ukrainy; Państwowa Biblioteka Naukowa im. W.G. Korolenki w Charkowie, zał. w 1886 ze zbiorów osób prywatnych jako bibl. publiczna, obecnie ośrodek prac naukowych, koordynujący także prace innych bibl. USRR. W 1959 liczyła ponad 3000000 wol.; Państwowa Biblioteka Publiczna Akademii Nauk USRR w Kijowie, największa w USRR (w 1959 ok. 6000000 wol.), zał. w 1919 jako bibl. narodowa. Posiada bogate zbiory uniwersalne, wiele wydawnictw nielegalnych do 1917, pierwsze druki cyry-lickie (*Cyrylica) i głagolickie (*Głagolica); Biblioteka Akademii Nauk we Lwowie, zał. w 1939 ze zbiorów 84 bibl., prowadzi prace naukowe i bibliograficzne, posiada zbiory o charakterze uniwersalnym (w 1958 Ś 3000000 wol.). Zcb. tab. 8(4).
E. Pawlikowska: Biblioteki w Związku Radzieckim... 1955. W.E. Wasilczenko: Istorija bibliotiecznogo dieta w SSSR. 1958. Bibliotiecznoje dieło w SSSR i ĆSRR. 1966.
Dokumentacja. Początki zorganizowanej służby dokumentacyjnej i informacyjnej datują się od 1952, kiedy powstał w Moskwie Instytut Informacji Naukowej, w 1955 przekształcony przez połączenie się z Instytutem Technicznej i Ekonomicznej Informacji (ITEI) w Wszechzwiązkowy Instytut Informacji Naukowej i Technicznej (Wsiesojuznyj bmitut Naucznoj i Tiechni-
ZWIĄZEK SOCJ. REPUBLIK RADŹ. i ROSJA
czeskoj Informacii WINITI), podległy Akademii Nauk ZSRR. Niezależnie od niego istnieją: Instytut Informacji Naukowej Akademii Nauk Medycznych ZSRR, Instytut Informacji Naukowo-Technicznej Państwowego Komitetu Budownictwa oraz Instytut Informacji Naukowej Ministerstwa Rolnictwa. Poza tymi instytutami centralnymi powstały: wielobranżowe regionalne biura informacji poszczególnych republik związkowych, centralne branżowe instytuty informacji; centralne biura informacji technicznej przy Radach Gospodarstwa Narodowego (Sow-narchozach) w poszczególnych regionach ekonomicznych kraju; ośrodki informacji działające przy instytutach naukowych, biurach konstrukcyjnych oraz wielkich i średnich zakładach pracy. Całość działalności instytucji informacji naukowej jest koordynowana centralnie przez Państwowy Komitet Koordynacji Badań Naukowych (Gosudarstwien-= nyj Kornitiet po Koordinacii Nauczno-Issledowatiel, skich Rabot). Centralną placówką informacji i dokumentacji w zakresie nauk matematyczno-przyrodniczych i techniki jest WINOT. Jednym z głównych jego zadań jest centralne opracowywanie i publikowanie (od 1953) bieżącej bibliogr. analitycznej "Riefieratiwnyj Żurnał", obejmującej wspomniane dziedziny (z wyjątkiem budownictwa) ; nadto jedna seria jest poświęcona zagadnieniom informacji naukowo-technicznej. Jest to największe wydawnictwo tego typu na świecie: w 1964 ukazywało się 25 serii tematycznych, uwzględniano 13500 czasop. zagranicznych w 65 j. z ponad 100 krajów oraz 6000 czasop. ros,; liczba ogłoszonych pozycji dochodzi do miliona. Innym wydawnictwem informacyjnym WINITI jest "Ekspriess Informacija", podająca obszerniejsze informacje o nowym piśmiennictwie, głównie dla wybranych zagadnień z dziedziny techniki (70 serii). Nadto od 1963 WINITI publikuje Itogi tiechniki opracowania monograficzne, dotyczące osiągnięć w różnych dziedzinach nauki i techniki (ponad 60 rocznie). Od 1960 wydaje wspólnie z Wszechzwiązkowa Państwową Biblioteką Literatury Technicznej adnotowane karty bibliograficzne dla artykułów z ok. 1500 czasop. zagranicznych. Prowadzi rozległą służbę informacyjną (ok. 400 pytań dziennie), reprograficzną (ok. 10000 stron reprodukcji dziennie) i przekładową zagranicznego piśmiennictwa naukowego i technicznego. Opracowuje podstawy metodyczne działalności informacyjnej, prowadzi zakrojone na szeroką skalę prace w zakresie mechanizacji i automatyzacji procesów informacyjnych. O rozmiarach prac WINITI, zajmującego się ponadto kształceniem specjalistów, świadczy liczba personelu: 2500 pracowników stałych (w tym kilkuset samodzielnych pracowników nauki), ponad 1000 osób we własnym kombinacie wydawniczym, nadto współpraca ok. 22000 specjalistów z zewnątrz dla opracowywania analiz. Organem naukowym WINITI jest wyd.
2641
2642
ZWIĄZEK SOCJ. REPUBLIK RADŹ. i ROSJA
od 1961 mieś. "Nauczno-Tiechniczeskaja Informacija" (od 1967 w dwu oddzielnych seriach).
Institut Naucznoj Informacii Akadiemii Nauk SSSR. Wyd. Z.P. Kriskąja. 1963. D. Gajewski: Siei dokumentacji i informacji naukowo-techn. w krajach socjalistycznych. 1964. J. Igumnov: Periodicki publikacie VINITI v r. 1965. "Metodika a Technika Inf." 1965 nr 1/2. A. Lech, B. Sokołowska, Z. Guzek: Informacja naukowo-techniczna w ZSRR. 1967.
Drukarstwo. Pierwsze wzmianki o zal. drukarni przez cara Iwana IV Groźnego pochodzą z ok. 1553. Do 1783 oficyny należały wyłącznie do państwa lub Kościoła. Najwcześniejsza drukarnia, zwana Anonimową, działała w Moskwie prawdopodobnie w 1. 1553-1568? Pierwszym znanym w niej drukarzem był I. *Fio-dorow, który razem z Piotrem Mścisławcem wydał pierwszy w R. datowany i podpisany druk: Apostoł (1564). Następnie w typografii państwowej tłoczyli Andronik *Niewieża (1568, 1587-1602), Nikifor Tarasjew (1568), Iwan Andronikow Niewieżin (1603-1611), Anisim Ra-diszewski (1606-1610) i Nikita Fofanow (1609-1618). Wskutek licznych zamieszek wojennych drukarnię tę (zwaną od 1614 Pieczatnyj Dwór, zaś od 1721 Moskow-skaja Tipografija) parokrotnie przenoszono na prowincję: w 1577 Andronik Niewieża drukował w Aleksandro-wej Słobodzie, w 1613 Nikita Fofanow w Niżnim Now-gorodzie, w 1. 1658-1661 Aleksiej Nikon w Iwierskim Monastyrze. Przez długie lata była ona głównym ośrodkiem wydawniczym ówczesnej R. W 1. 1633-1642 wychodzące z niej druki podpisywał Wasil Burcew, wydawca znanego Bukwara. Druga państwowa drukarnia, Wierchniaja Tipografija, tłoczyła w Moskwie w 1. 1679-1683. Druki XVI-XVH w., zwłaszcza I. Fiodorowa i A. Radiszewskiego, wyróżniały się bogatą szatą graficzną. W końcu XVII w. przy pomocy drukarni Jana Tessin-ga w Amsterdamie (1699-1702) Piotr I podjął próbę reformy pisma, która została zrealizowana ostatecznie w 1. 1708-1710. Jednocześnie nastąpiła szybka laicyzacja piśmiennictwa. Pierwsze teksty świeckie, tłoczone nową czcionką, tzw. *grażdanką, wydawano w Moskiewskiej Typografii. W tym czasie powstały nowe drukarnie: w Petersburgu Sanktpetersburgska Typografia (1710), przy Aleksandro-Newskiej Ławrze (1720), Senacka (1721), przy Morskiej Akademii (1722), Drukarnia Akademii Nauk (1726 lub 1727) i in. W 1721 typografie państwowe: Moskiewska i Sanktpetersburska oraz oficyny w Kijowie i Czernihowie zostały podporządkowane zwierzchnictwu Synodu. W 1724 zlikwidowano typografie Sanktpetersburska i Morskiej Akademii, natomiast pozostały: Senacka, dla druku zarządzeń państwowych, i Akademii Nauk, dla tłoczenia dzieł naukowych. Oficyna Aleksandro-Newskiej Ławry została przeniesiona z Petersburga do Moskwy i po połączeniu z Moskiewską Typografia weszła we władanie Synodu. Tak powstała Drukarnia
Synodalna, która przetrwała do 1917. Zał. w 1756 Typografia Uniwersytetu Moskiewskiego przeżyła najlepszy okres za czasów dzierżawy N.I. *Nowikowa oraz współpracującego z nią i drukarnią Akademii Nauk M.W. Łomonosowa. W poł. XIX w. powstało kilka oficyn drukarskich przy szkołach i instytucjach. W 1783 Katarzyna II zezwoliła na zakładanie drukarń prywatnych, jednak w 1796 zezwolenie to cofnęła, zaniepokojona działalnością wydawniczą grupy postępowej z A.N. Radisz-czewem i N.I. Nowikowem na czele. W 1801 Aleksander I uchylił ten zakaz. Ponowne ograniczenie drukarstwa nastąpiło w 1. 1826-1828, złagodzone dopiero w 1865. Na pocz. XIX w. przypadło powstanie typografii prowincjonalnych (rozporządzenie z 1807), organizowanych przy wszystkich urzędach gubernialnych. W 1810 w R. było 75 drukarń, w tym 53 prowincjonalne, w 1865 ogółem 500. W procesie mechanizacji *poligrafii największą rolę odegrały Drukarnia Ekspedycji w Petersburgu, zał. w 1. 1816-1818, fabryka maszyn drukarskich J.A. Gold-berga (1864 do pocz. XX w.) oraz drukarnia A.S. *Su-worina w Petersburgu z pierwszą *maszyną rotacyjną. W XIX w. drukarnie przekształciły się w firmy wydawnicze, które przejęły odpowiedzialność za rozwój i charakter produkcji. Do najwybitniejszych wydawców tego okresu należeli m. in.: w Petersburgu A. *Srnirdin, Nikołaj Niekrasow, znany pisarz (1821-1878), Nikołaj Poljakow (1841/42-1905), Maurycy *Wolf, Polak z pochodzenia (1825-1883), A. *Marks, A. Suworin pierwszy wydawca bibliofil; w Moskwie I. *Sytin. Literaturę oświatową wydawali: w Moskwie Michaił Sabasznikow (1871-1944), w Petersburgu F. *Pawlenkow, Longin Paatelejew (1840-1919), O. Popowa (od 1894) oraz wydawnictwo Tow. Znanije (1898-1913) działające m. in. pod kierunkiem Maksyma Gorkiego. Ros. działacze rewolucyjno-marksistowscy zmuszeni byli do podejmowania działalności wydawniczej na emigracji. Aleksander Hercen wydawał w Londynie postępowe czasop. "Koło-koł". W 1. 80-tych XIX w. pracowała w Genewie Bol-szaja Russkaja Tipografija. W 1. 1900-1905 działały tajne drukarnie rewolucyjne również w kraju: w Moskwie, Baku, Saratowie, Odessie, Kiszyniowie, Tbilisi, Batum, a podczas rewolucji 1905 pracowało pięć tajnych typografii w Moskwie, następnie w Petersburgu, Jeka-terynosławiu, Kostromiu, Włodzimierzu, Jarosławiu, Iwanowie. W okresie rewolucji 1917 drukarstwo nieco podupadło. W1918 w ZSRR nastąpiła nacjonalizacja firm wydawniczych, a zatem i oficyn drukarskich. Rozbudowano i zmodernizowano przemysł poligraficzny, m. in. przez zakładanie szkół i instytutów poligraficznych. Od 1920 datuje się powstawanie instytucji wydawniczych w republikach związkowych, co pociągnęło za sobą konieczność organizowania nowych i odpowiednio wyposażonych
2643
2644
ZWIĄZEK SOCJ. REPUBLIK RADŹ. i ROSJA
zakładów drukarskich. Do największych należą: typo-grafia gazety "Prawda" (Moskwa, od 1927); drukarnia Sowiet Dieputatow Trudiaszczichsia SSSR (Moskwa, od 1927); typografia im. A.A. Żdanowa, przedtem Obrazcowa, zał. w Moskwie przez *Sytina w 1876; Pie-czatnyj Dwór im. M. Gorkiego w Leningradzie, drukarnia działająca od 1827 pod nazwą Gosudarstwiennaja Tipo-grafija, oraz drukarnia Krasnyj Proletarij w Moskwie, wywodząca się z oficyny zał. w 1869 przez I.N. Kusznie-rewa. W dziedzinie produkcji książek odznaczają się też: w Leningradzie Drukarnia im. Iwana Fiodorowa oraz Zakład do Druku Offsetowego, w Moskwę drukarnie Nr 5,16 i 17 Zarządu Przemysłu Poligraficznego Akademii Nauk ZSSR oraz wydawnictwa Chudożnik, w Kownie Drukarnia im. K. Kużela, w Kijowie drukarnia Kolorowa i Offsetowa oraz drukarnia Komunist w Tallinie. Książki radź. ukazują się w milionowych nakładach. O rozwoju przemysłu poligraficznego w ZSRR świadczą następujące liczby: w 1. 1918-1937 wydano 617978 dziel w 6919950000 egzemplarzy, w 1. 1938-1958 831905 dzieł w 14539823000 egzemplarzy, w 1. 1959-1962 298275 dzieł w 4776538000 egzemplarzy.
Czetyriesta let russkogo knigopieczatanija. i564-1964. T. 1-2. 1964.
Ilustratorstwo. Ilustracja ros. XVI i XVII w. ograniczała się do zdobnictwa książek treści religijnej, zaczerpniętego z wzorów sztuki bizantyńskiej i zachodnioeuropejskiej przetworzonych w sposób bardzo naiwny. Wśród nich wyróżnia się realizmem ilustracji Genesis (1650). Książki ilustrowane o tematyce świeckiej przed XVIII w. są zjawiskiem rzadkim; należą do nich Gramatyka z 1595 i Bukwar (Abecadło) drukowany przez Leontija Bunina w 1698. Za Piotra I (1672-1725) ilustracja książkowa odgrywała rolę objaśnień do tekstów z różnych gałęzi wiedzy technicznej, jak artyleria, fortyfikacje, budowa okrętów itp. Na kształtowanie ros. ilustracji książkowej w XVIII w. wywarli wpływ zarówno artyści obcy działający w R., jak i wydawnictwa zagraniczne, z których na szczególną uwagę zasługują wyd. w 1705 w Amsterdamie Symbole i emblemata 840 rytowanych na miedzi przedstawień emblematycz-nych (*Emblemat) zaczerpniętych z *heraldyki. Dzieło to wywarło 'wpływ na rozwój malarstwa alegorycznego w XVIII i pierwszej poł. XIX w., a tym samym na charakter ilustracji książkowej. Pierwszym narodowym ilustratorem był S.F. Galaktionow, autor ilustr. do dzieł Puszkina i Żu-kowskiego. Obok niego czynni byli Iwan Koźma Czeskij, A. Uchtomski, Sanders, Skotnikow, Kulibin. Na przełomie wieków w sztuce i literaturze pojawiły się tendencje idealistyczne, czego wyrazem były powstałe wtedy ilustr. do utworów Gabriela Dzierżawina. Stopniowo dochodził do głosu kierunek realistyczny, hamowany jednak przez cen-
zurę. Szerokie rozpowszechnienie znalazła ilustracja dopiero w XIX w. w związku ze wzmożonym ruchem wydawniczym. Karykatury i satyryczne sceny rodzajowe z okresu wojny z Napoleonem w 1812 oddziałały na rozwój realistycznego malarstwa i ilustracji (Podarok dietiam w pa-miat' 1812 goda I. Terebieniewa). W latach 30-40-tych coraz bardziej utrwalał się realizm, toteż i rozwój ilustracji był ściśle powiązany z działalnością takich pisarzy realistów, jak Iwan Kryłow, Aleksandr Gribojedow oraz Nikołaj Gogol. Twórczość ostatniego wpłynęła szczególnie na rozwój satyry, która stawała się coraz częstszym środkiem wyrazu i bronią w walce o prawa ludu. Posługiwali się nią: I. *Iwanow; Pawieł Fiedotow (1815-1852), autor serii ilustr. pt. Sceny z powszedniego życia (1857); Wilhelm Gie-org Timm (1820-1895), twórca cyklu Fizjologia Petersburga (1845); Ignatij Szczedrowskij (1815-1870), autor cyklu rysunków Sceny z rosyjskiego życia (1852); Aleksandr Agin (1817-1875) i Pietr Boklewskij (1816-1897), którzy zdobyli rozgłos głównie dzięki ilustracjom do utworów N. Gogola. Boklewskij ilustrował także dzieła Aleksandra Ostrowskiego, Iwana Turgieniewa i Pawła Mielni-kowa. Do najlepszych satyrycznych wydawnictw tego okresu należy cykl Nasi opisani z natury, w którego ilustrowaniu brali udział G. Timm, Taras Szewczenko (1814-1861) i Ignatij Szczedrowskij. W 1. 60-70-tych rozpoczął się rozwój narodowej kultury. Pojawiły się w wielkiej ilości ilustracje do rosyjskich bajek, legend, powieści historycznych, do dzieł A. Puszkina i Nikołaja Niekrasowa. Tendencje satyryczne tego okresu znalazły wyraz w ilustracjach Michaiła Baszyłowa (1821-1870) do dzieł Aleksandra Gribojedowa {Mądremu biada, 1862) i Michaiła Sałtykowa-Szczedrina (Szkice gubernialne). Wśród wielu ilustratorów owych czasów zasługuje na wzmiankę działalność Konstantina *Trutowskiego, Michaiła Mikiszina (1836-1896) i Nikołaja Karazina (1842-1908). Obok krytyki istniejącego ustroju wystąpiło dążenie do stworzenia pozytywnego bohatera. Wyrazem tej tendencji były m- in. ilustracje Wiaczesława Szwarca (1838-1869) do utworu M. Lermontowa Pieśń o kupcu Kałasznikowie i do powieści Aleksieja Tołstoja Książę srebrny. W trzeciej ćwierci XIX w. kontynuowano najlepsze tradycje sztuki realistycznej poprzedniego okresu. Zostały podjęte jubileuszowe, ilustrowane wydania dzieł M. Lermontowa i A. Puszkina przy udziale tak wybitnych malarzy, jak: Ilja Riepin (1844-1930), Wasilij Suri-kow, Walentin *Sierow (1865-1911), Wiktor Wasniecow (1848-1926), Michaił Wrubel, S. *Iwanow Liebiediew i wspomniany K. Trutowskij. Wzmożone prądy rewolucyjne przyniosły nową tematykę życie proletariatu, realizowaną przez artystów zgrupowanych wokół czasop. "Mir Iskusstwa" (1899-1904). Wśród artystów wspomnianej grupy oraz tych, którzy zna-
2645
EWoK 85
2646
ZWIĄZEK SOCJ. REPUBLIK RADŹ. i ROSJA
leźli się w sferze jej wpływów i oddziałali na sztukę późniejszego okresu, są wybitni ilustratorzy: Aleksandr Benois (1870-1961), Konstantin Somow (1869-1939), Boris Kustodiew (1878-1927), Jewgienij Lansere (1876--1946), Mstisław Doburzyński (1875-1957), Iwan Bili-bin (1876-1942), Dmitrij Mitrochin (ur. 1883), P. Sokołów, K. Sawickij, I. Szyszkin, Gieorgij Narbut (1886--1920). Prace ich (głównie utwory Puszkina oraz książki dla dzieci), zamieszczane w tzw. wydaniach luksusowych, tym samym stawały się dostępne tylko dla wąskiego kręgu odbiorców. Ilustrację tego okresu cechowało dążenie do ścisłego zespolenia z szatą graficzną i drukarską książki. Znaczny wkład w rozwój ilustracji książkowej wniosła grafika radź. Rozwijał się w niej nurt sztuki realistycznej, znajdujący oparcie w najlepszych tradycjach minionego stulecia i wykorzystujący doświadczenia takich artystów, jak Boris Kustodiew, Jewgienij Lansere, Dmitrij Kardow-skij (1866-1943), A. *Ostroumowa-Lebiediewa i I. *Pa-włow, znanych ze swej działalności w dobie przedrewolu-cyjnej. Ogromną rolę w dziejach ilustracji odegrali: A. *Krawczenko, a zwłaszcza W. *Faworskij, który w sposób nowatorski rozpracował technikę *drzeworytu. Najlepsi jego uczniowie: A. Gonczarow, Michaił Pików (ur. 1903) i G. Eczeistow, uprawiali sztukę realistyczną. Autorami ilustracji drzeworytniczych byli Paweł Pawli-now (ur. 1881), Fiodor Konstantinow (ur. 1910). Dużą rolę odegrali Nikołaj Kupriejanow (1894-1933), którego twórczość wytyczyła kierunek rozwoju ilustracji książkowej w 1. 30-tych, oraz jego kontynuatorzy: Kukryniksy, Arni-nadaw Kaniewskij (ur. 1898), Aleksiej Łaptiew (1905-1965) i Sołomon Boim (ur. 1899). Twórczość D. Szmarinowa, J. Kibrika i Borisa Diechtieriewa (ur. 1908) ustaliła zdecydowanie realistyczny charakter grafiki radzieckiej, który znalazł odbicie również w pracach Piotra Staronosowa (1893-1943), Władirnira Biechtiejewa (ur. 1878) i Lwa Bruniego (1894-1948). W związku z rozwojem ruchu wydawniczego w ZSRR podejmowane były prace nad ilustrowaniem dzieł klasyki ros. i światowej, a także literatury współczesnej. Niemałe zasługi tutaj położyli: A. Kra-wczenko, S. *Gierasimow, Michaił Rodionow (1885-1956), Nikołaj Tyrsa (1887-1942), Konstantin Rudakow (1891-1949), Aleksiej Pachomow(ur. 1900), Gieorgij Pietrow (1904-1944) i wielu in. W dziedzinie ilustracji dla dzieci i młodzieży wyróżnili się: Władimir Lebiediew (ur. 1891), Jurij Pimienow (ur. 1903), Władimir Konaszewicz (1888-1963), a także świetni animaliści: Jewgienij Czaruszyn (1901-1965) i N. Tyrsa. W okresie drugiej wojny światowej sztuka radź. przybrała charakter polityczny. Ilustracja, z wyjątkiem książek dla dzieci, ustąpiła miejsca rysunkowi sztalugowemu. Walka z najeźdźcą w 1. 1940-1944 znalazła wyraz m. in. w ilustr. W. Koreckiego, L. Go-łowanowa, G. Epifanowa. Po 1945 nastąpił ponowny roz-
kwit grafiki książkowej. Obok wybitnych artystów okresu przedwojennego działają młodsi, jak Boris Proroków (ur. 1911), Dawid Dubinskij (ur. 1920), Oriest Wieriejskij (ur. 1915), Nikołaj Żuków (ur. 1908), I. Fomin, F. Konstantinow, B. Markiewicz, T. Mawrin. Ilustracja utraciła swój charakter elitarny, przestała być wyłącznie ozdobą książki, niezależnie od jej układu graficznego dąży do interpretacji dzieła literackiego z pozycji współczesnej doby. Stała się czynnikiem wychowawczym i pełni poważną rolę w dziedzinie kształcenia estetycznego. Po okresie stosowania drzeworytu (1. 20-te) podstawą ilustracji stał się rysunek, akwarela w tonacji czarnej i *litografia.
A.A. Sidorow: Driewnierusskaja kniżnaja grawjura. 1951. G.E. Lebiediew: Russkaja kniżnaja illustracija XIX w. 1952. A.A. Sidorow: Risunok starich russkich mastierow. 1956. A. Czegodajew: Puti razwitija russkoj sowietskoj kniżnoj grafiki. 1955. Istorija russkogo iskusstwa. Red. Grabar I. 1953-1954.
Księgarstwo i ruch wydawniczy. Pierwsze wzmianki o handlu książką, którego tradycje sięgały książki rękopiśmiennej, pochodzą z 80-tych lat XV w (Gothan, wędrowny kupiec z Lubeki), jednak dopiero. w XVII w. nastąpił wzmożony rozwój księgarstwa. Na czoło wysunęły się wówczas Moskwa gdzie już w 1672 istniała stała księgarnia, oraz Petersburg, będący ośrodkiem handlu książką świecką, głównie naukową. Rozprowadzaniem książek zajmowały się zwykle drukarnie lub instytucje posiadające własne tłocznie, jak Szlachecki Korpus (Kadetów), Aleksandro-Newska Ławra w Petersburgu czy *Pieczatnyj Dwór w Moskwie* a także introligatorzy, z których wielu stało się z czasem znanymi księgarzami. Wzmożony rozwój drukarstwa i księgarstwa wiązał się w dużym stopniu z wprowadzonymi przez Piotra I reformami (m. in. w 1710 uproszczenie pisma). Książki ros. zaczęto drukować także za granicą (przywilej na ich tłoczenie i rozpowszechnianie w R. otrzymał np. w 1699 Jan Tessing z Amsterdamu). Wzrosły nakłady książek (przeciętnie 100 do 1200 egzemplarzy, w wyjątkowych wypadkach sięgały 20000 egzemplarzy). Wzorem Pieczatnego Dworu oddzielne księgarnie zaczęły tworzyć różne instytucje: w Petersburgu Synod Prawosławny (w 1714; istniała do 1918), Akademia Nauk (w 1728; od 1731 księgarnia ta rozprowadzała także wydawnictwa innych nakładców ros. i zagranicznych); w Moskwie oddział Akademii Nauk (1. 40-te XVIII w.), Uniwersytet Moskiewski (druga poł. XVIII w.). Sprzedaż książek, głównie religijnych, odbywała się także na jarmarkach. Duże znaczenie dla ich rozprowadzania miało pojawienie się czasop. i wykorzystanie ich jako środka reklamy. Wcześniej jeszcze, bo od 1710, stosowano reklamowe katalogi spisy książek. W1. 80-tych w. XVIII w związku z ogólnym rozwojem gospodarczym kraju i wpływami fr. Oświecenia znacznie wzrosło zapotrzebowanie na książkę. Rząd popierał rozwój drukarń prywatnych i zakładał
2647
2648.
ZWIĄZEK SOCJ. REPUBLIK RADŹ. i ROSJA
państwowe. Jednym z najwybitniejszych księgarzy i wydawców tego okresu był M.I. *Nowikow, który w czasie swej blisko 30-letniej działalności wydał ok. tysiąca tyt. książek i którego wydawnictwa w 1. 90-tych rozchodziły się w ponad 15 miastach. Z jego inicjatywy zaczęto udzielać rabatów mniejszym firmom. W wyniku działalności Akademii Nauk wzrosła liczba księgarń zarówno w Moskwie i Petersburgu, jak i na prowincji (Archangielsk, Ryga, Symbirsk, Smoleńsk, Tuła, Kijów, Riazań i in.). W 1792 w samej Moskwie były już 22 księgarnie, m. in. braci S.N. i N.N. *Kolczuginów, T.A. Poleżajewa, P. Zaj-kina, braci W.P. i M.P. *Głazunowów i I. Pieriepietcziko-wa. Ponowny rozkwit księgarstwa nastąpił dopiero w XIX w. (w 1825 585 tyt., w 1860 2085 ryt.), a inicjatorami jego byli dawni współpracownicy Nowikowa. Wśród wydawców i księgarzy wytworzyły się początkowo dwie grupy: działacze kulturalno-oświatowi (m. in. P.P. Bukietów, J.W. *Slenin, W.S. *Sopikow) oraz handlowcy (Kolczuginowie, Poleżajew, Głazunowowie, W.A. *Pławilszczikow, A.A. *Pljuszar i Bazunowowie). Do znaczniejszych firm petersburskich należały: Braci Głazunowych (literatura naukowa), W.A. Pławilszcziko-wa, założyciela jednej z pierwszych (1815) płatnych wypożyczalni książek (od 1824 księgarnię prowadził A.F. *Sjnir-din); Bazunowych, A. Pljuszara, J.A. *Isakowa, K.L. Rik-keia (zał. 1861, wydawnictwa medyczne), I.D. *Sytina (jedno z największych i najbardziej zasłużonych wydawnictw ros., m. in. seria Biblioteka dla Samouków; po rewolucji Sytin przeszedł jako konsultant do pracy w nowym radzieckim systemie wydawniczym), natomiast w Moskwie najbardziej znana była firma A.S. *Suworina (m. in. licząca 300 t. seria literatury pięknej Dieszewaja Biblio-tieka). Największym przedrewolucyjnym koncernem wydawniczym, posiadającym własne zakłady graficzne i ^odlewnię czcionek, była księgarnia zał. w 1853 w Petersburgu przez M.O. *Wolffa (1825-1883), syna warszawskiego lekarza. Po śmierci właściciela istniała do rewolucji październikowej jako tow. akcyjne. W ciągu pierwszych 40 lat działalności Wolff wydał ok. 5000 tyt., w tym wiele książek w j. poi. Pod koniec XIX w. szybko rosła liczba księgarń i wydawców oraz ilość i wysokość nakładów. Gdy w 1840 było zaledwie 40 księgarń, to w 1893 już 1795. W tymże roku liczba wydanych tyt. osiągnęła 10230. Obok Petersburga i Moskwy książki (głównie ros. literaturę piękną i podręczniki) wydawano już w 160 miastach. Oprócz dużych magazynów rozwinęła się drobna sprzedaż w małych księgarenkach, na targach i na wózkach wędrownych sprzedawców. Od 1. 70-^tych XIX w. z inicjatywy gubernialnych i powiatowych urzędów ziemskich zaczęto organizować pierwsze księgarnie państwowe. Na przełomie XIX i XX w. nastąpił rozdział przedsiębiorstw drukarskich od księgarskich i wydawniczych.
Tylko nieliczne wielkie firmy skupiały jeszcze wymienione trzy typy przedsiębiorstw. Wśród wydawców i księgarzy wytworzyła się specjalizacja wg poszczególnych rodzajów wydawnictw i dziedzin wiedzy. W 1883 powstało Stów. Księgarzy i Wydawców z własnym organem "Kniżnyj Wiestnik". Zjazd księgarzy i drukarzy w 1895 domagał się ochrony prawnej pracowników, zmniejszenia ucisku cenzury, ochrony przed przedrukami. W 1892 u N.P. Poljakowa ukazał się pierwszy tom Kapitału K. Marksa, w 1899 pierwsza w R. legalna praca Lenina Ekonomiczne studia i artykuły. L. 1905-1917 były okresem szczytowym dla ros. księgarstwa. Wzrósł znacznie popyt na literaturę rewolucyjną, handel książką przeniósł się na prowincję. Tylko od jesieni 1905 do wiosny 1906 powstały w R. 93 nowe wydawnictwa; do obiegu weszło ok. 50000000 egzemplarzy książek, w tym ok. połowa druków socjalistycznych. Powstawały legalne i nielegalne wydawnictwa bolszewickie, m. in. Nasza Myśl w Petersburgu, a po jej likwidacji w 1906 Ziarno (1907). W czasie rewolucji 1917 wiele przedsiębiorstw upadło, inne zostały stopniowo upaństwowione. Produkcja wydawnicza po czasowym zahamowaniu zaczęła wzrastać bardzo szybko, tak że już w 1. 30-tych ZSRR wysuną! się pod tym względem na pierwsze miejsce w świecie, które zajmuje aż do dzisiaj. Rozpowszechnieniem wydawnictw zajmowała się początkowo Centropieczat' (Centralnoje Agientstwo W.C. i K. k Rozprostranieniju Proizwiedienij Pieczati), utworzona na bazie upaństwowionego przedsiębiorstwa Suworina. Początkowo zaopatrywanie w książkę było bezpłatne. W 1919 powstał kierujący całym ruchem wydawniczym Gosizdat (Gosudar-stwiennoje izdatielstwo), który podjął wydawanie szeregu serii, m. in. popularnonaukowych i polityczno-społecz-nych, oraz produkcję podręczników. W tym samym roku jego produkcja w skali ogólnoros. wynosiła 9,6%, w 1920 już 64%. W 1921 Gosizdat wchłonął jako swój wydział handlowy Centropieczat'. W 1926 w ZSRR było już 2000 księgarń, nie licząc kiosków, stoisk ulicznych i roznosicieli. W 1930 połączono Gosizdat z 27 wydawnictwami w Zjednoczenie Wydawnictw Państwowych OGIZ (Objedinienije Gosudarstwiennych Izdatielstw) w celu większej specjalizacji firm, uniknięcia dublowania tych samych nieraz wysiłków i podniesienia produkcji wydawniczej. Już w następnym roku system OGIZ wyprodukował 800000000 egzemplarzy książek (w 1929 Gosizdat 300000000). Obok OGIZ w celu rozpowszechnienia wydawnictw utworzono Knigocentr. Oba przedsiębiorstwa w 1931 połączono w Księgarskie Zjednoczenie Wydawnictw Państwowych KOGIZ (Knigotargowoje Objedinienije Gosudarstwiennych Izdatielstw). Druga wojna światowa tylko częściowo zahamowała działalność wydawniczą i księgarską. W 1946 utworzono Główny Zarząd Przemys-
2649
2650
ZWIĄZEK SOCJ. REPUBLIK RADŹ. i ROSJA
lu Poligraficznego, Wydawnictw i Księgarstwa Gław-poligrafizdat (Gławnoje Uprawlenije po Diełam Poli-graficzeskoj Promyszlennosti, Izdatielstw i Kniżnoj Torgowli), pozostawiając samodzielność tylko nielicznym sieciom handlowym. "W tym okresie w ZSRR działało ponad 200 znaczniejszych wydawnictw. W 1953 sprawy upowszechnienia literatury i produkcji przejęło Min. Kultury, w którego skład wchodziło również Wszech-związkowe Zjednoczenie Księgarskie (Wsiesojuznoje Obje-dinienije Kniżnoj Torgowli). W tymże roku powstała Księgarska Centrala Handlowa Gławknigotorg (na miejscu zlikwidowanego Gławpoligrafizdatu), od 1957 nosząca nazwę Zrzeszenia Handlu Księgarskiego. Analogiczne centrale powstały przy Min. Kultury poszczególnych republik. W 1959 sprawy wydawnictw, drukarstwa i księgarstwa wyodrębniono ponownie z Min. Kultury, tworząc Centralny Zarząd Wydawnictw, Przemysłu Poligraficznego i Księgarstwa ŚŚ Gławizdat (Gławnoje Uprawlenije Izdatielstw, Poligrafii i Kniżnoj Torgowli), któremu podporządkowano bezpośrednio 129 wydawnictw (na ogólną liczbę 71 wydawnictw centralnych, 259 republikańskich i ponad 3000 różnych organizacji wydających książki). Ostatniej reorganizacji ruchu wydawniczego dokonano w 1963, powołując Państwowy Komitet do Spraw Wydawnictw przy Radzie Ministrów (Sojuzno-riepublikanskij Gosudarstwiennyj Komitiet Sowieta Ministrów SSSR po Diełam Pieczati). Podobne komitety powstały przy radach ministrów poszczególnych republik. Celem tej reformy było usprawnienie koordynacji ruchu wydawniczego, rozprowadzenia książek i prasy oraz większa specjalizacja wydawnictw, które w ZSRR dzielą się na wszechzwiązkowe (centralne), republikańskie i obwodowe. Zmniejszono liczbę wydawnictw centralnych do 44, republikańskich do 164. Do najważniejszych wydawnictw centralnych z siedzibą w Moskwie należą: Wydawnictwo Literatury Politycznej klasycy marksizmu, literatura aktualnopolityczna i szkoleniowa w zakresie nauk politycznych; Myśl filozofia, ekonomia, najnowsza historia; Nauka największe wydawnictwo ZSRR i w świecie (w 1965 ok. 2000 książek i ok. 100 czasop.) prace naukowe i czasop. Akademii Nauk ZSRR, monografie i serie naukowe, prace w j. orientalnych, monografie i podręczniki akademickie z matematyki i fizyki; Sowietskaja Encikłopiedija Ś największe wydawnictwo słowników i encyklopedii w skali światowej; Chudożestwiennaja Litieratura i Sowictskij Pisatiel .Ś główne wydawnictwa literatury pięknej; Mołodaja Gwar-dija literatura dla młodzieży; Dietskaja Litieratura literatura dla dzieci. Podręczniki szkolne wydaje Pros-wieszczenije, książki fachowe liczne wydawnictwa specjalistyczne, zaś podręczniki akademickie Wys-szaja Szkoła. Prócz tego istnieją dwa wydawnictwa
centralne specjalizujące się w edycjach tłumaczonych z literatury zagranicznej i przekładach dzieł autorów radzieckich na j. obce. W 1963 działające początkowo samodzielnie Wydawnictwo Literatury Zagranicznej (Izdatielstwo Inostrannoj Litieratury) oraz Wydawnictwo Literatury w Językach Obcych (Izdatielstwo Litieratury na Inostrannych Jazykach) zostały połączone, a następnie dokonano nowego podziału wg rodzajów literatury. Nowo utworzone wydawnictwo Progriess zajmuje się przekładami literatury humanistycznej, a wydawnictwo Mir Ś literatury piatematyczno-przyrodniczej i technicznej. Obie instytucje posiadają rozbudowane bibl. literatury zagranicznej, działy dokumentacji, bibliografii i recenzji. Ważniejsze nowości odnotowują i recenzują trzy serie (Nauki Społeczne, Nauki Humanistyczne, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze i Techniczne) miesięcznika "Knigi za Rubieżom". Gdy do czasów rewolucji wydano w Rosji ok. 550000 tyt. książek, to od rewolucji do 1965 ukazało się prawie 2000000 tyt. w nakładzie ponad 30000000000 egzemplarzy. W 1965 ZSRR liczył 11350 księgarń i 29000 innych punktów sprzedaży książek (głównie kioski) wchodzących w skład kilku różnych systemów organizacyjnych. Ok. 4600 księgarń i ponad 3000 kiosków posiadają miejskie Knigotorgi, ponad 5800 księgarń i 2800 kiosków podlega systemowi wiejskiej spółdzielczości Potriebsojuzy. Sojuzpieczat' zajmuje się rozpowszechnianiem prasy i książek w ponad 20000 kiosków. Własną sieć księgarń posiadają też niektóre wydawnictwa (np. dziesięć księgarń wydawnictwa Akademii Nauk). Najgęstszą sieć księgarń ma Estonia. Obecnie kładzie się duży nacisk na rozwój księgarń specjalistycznych, wprowadza się nowe formy sprzedaży, jak samoobsługa, praca społeczna itp. Eksportem i importem zajmuje się przedsiębiorstwo Mieżdunarodnaja Kniga.
N.G. Malychin: Oczerki po istorii knigoizdatielskogo dieta w SSSR. 1965.
Oprawy. Charakterystyczną cechą oprawy ros. jest jej technika grecko-bizantyńska (*Oprawa grecka), stosowana od najdawniejszych czasów. Na obszarze Rosji zachowało się do dziś najwięcej (oprócz Grecji i krajów bałkańskich) opraw tego typu. Najstarsze, zachowane z XI i XII w., księgi były oprawiane w grube (do 2 cm) deski obciągane skórą, później ozdabiane *okuciami i guzami. W początku XV w. zaczęto stosować zrazu drobne *tłoki introligatorskie (różnorodnego kształtu o motywach geometrycznych, sznurowych, roślinnych i zwierzęcych) rozrzucane na zazwyczaj romboidalnie podzielonej rylcem okładzinie lub układane w *bordiury. W połowie XVI w. pojawiają się radełka z ornamentem roślinnym oraz *plakiety o motywach roślinnych, geometrycznych i bardzo rzadkich (tylko jako *znaki własnościowe) zwierzęcych; w końcu tego -wieku sporadycznie występują tłoczenia złote. Prócz
2651
2652
ZWIĘZY
skóry używano do powlekania opraw (zwłaszcza ksiąg liturgicznych) barwnych, wzorzystych tkanin włoskich w XV i XVI w., a tureckich i perskich w XVI i XVII w.; tylną okładzinę ozdabiano guzami, zaś przednią narożnikami z srebrnej, rzadziej miedzianej, zazwyczaj złoconej blachy z trybowanym albo grawerowanym ornamentem roślinnym lub postaciami czterech Ewangelistów i Ukrzyżowaniem na środku. Księgi liturgiczne z darów panujących i innych możnych donatorów często otrzymywały *oprawy luksusowe, wykonywane przez złotników ze srebrnych i złotych blach, ozdabianych ponadto *fili-granem, emalią, perłami i szlachetnymi lub półszlachetnymi kamieniami; bywały też wmontowywane malowane ikony. Obcięte równo z oprawą brzegi kart często były malowane lub złocone i ozdabiane wyciskanym ornamentem z wkomponowanym skróconym tytułem dzieła. Ukształtowana na przełomie XVI i XVII w. oprawa ksiąg cerkiewnych i klasztornych przetrwała bez istotnych zmian do 1917. Oprawy książek świeckich natomiast od czasów Piotra I ulegały coraz bardziej wpływom zachodnioeuropejskim (ornamentyka, tłoczenia złote, *superekslibr:sy), w XVIII w. przede wszystkim fi\, zaś w XIX również niem. W drugiej poł. XVIII w. używana w Rosji skóra juchtowa stała się modna w zachodniej Europie dzięki ang. introligatorowi R. *Payne, który zastosował ją w swoim warsztacie. Zubożenie społeczeństwa na skutek wojny domowej i umasowienie książki w ZSRR spowodowały zanik oprawy indywidualnej na rzecz wydawniczej. Początkowo miękka okładka przybrała, zwłaszcza od 1928, postać twardej okładziny, wykonywanej przeważnie maszynowo. Do projektowania wzorów opraw, zawsze harmonizujących z treścią książki, radzieckie wydawnictwa pozyskały współpracę wybitnych artystów-grafików, jak B. Kustodiew, N. Kuzrnin, W. Lebiediew, N. Siedielnikow i in.
Papiernictwo. Najnowsze badania ustaliły, że pierwsze wzmianki o wyrobie papieru w R. pochodzą z 1564. W końcu XVII w. w rejonie samej Moskwy czynnych było kilkanaście papierni, a w XVIII w. ilość ich jeszcze się zwiększyła. Rozwojowi produkcji towarzyszył rozwój wynalazków w dziedzinie techniki i technologii papierniczej. Istnieją dokumenty stwierdzające, że w XVIII w. Rosjanie zaprojektowali i wykonali urządzenie mielące, tzw. rolla (spełniające tę samą funkcję co *holender), oraz jako pierwsi używali słomy do produkcji tektury, opracowali technologię wyrobu tektury skórzanej i in. Młyny papiernicze, mające najpierw charakter rzemieślniczy, ustąpiły manufakturom papierniczym. W 1811 Petersburska Odlewnia (dziś Zakłady im. Kirowa w Leningradzie) oraz Krasnosielska Manufaktura Papiernicza wykonały pierwszą w Europie oryginalną maszynę papierniczą. W 1. 1814-1817 odlewnia ta zbudowała dalsze dwie maszyny dla
papierni w Peterhofie, inicjując produkcję nowoczesnego przemysłu papierniczego. Zakłady im. Kirowa mogą być słusznie uważane za najstarszą na świecie fabrykę maszyn papierniczych. Mimo tych osiągnięć papiernictwo nie miało w R. carskiej warunków rozwoju wobec niskiego poziomu oświaty i zacofania gospodarczego. W pierwszym okresie po rewolucji przemysł papierniczy nie należał do przodujących, natomiast dziś zużycie papieru i tektury wynosi 18,3 kg na głowę. Dynamikę rozwoju tego przemysłu obrazują następujące liczby: w 1937 produkcja wynosiła 976000 ton, w 1964 4134600 ton. Zaniedbany przed drugą wojną światową, a w czasie jej trwania bardzo zniszczony, radź. przemysł celulozowo-papierniczy wykazuje olbrzymie i niesłabnące tempo rozwoju, które wysunęło go obecnie na piąte miejsce w świecie. Największe na świecie bogactwo surowca drzewnego, 690000000 ha lasów, w tym 510000000 ha powierzchni użytkowej (ponad 3,5 raza więcej niż USA) oraz blisko 800000000 m3 rocznego przyrostu drewna (przeszło pięć razy więcej niż w USA), jak i wielkie zasoby trzciny (ok. 50000000 ton rocznie) stwarzają nieograniczone możliwości rozwoju tego przemysłu. Nad 'wielkimi rzekami powstają olbrzymie kombinaty celulozowo-papiernicze, wyposażone w najnowocześniejsze maszyny i urządzenia własnej produkcji i importowane od przodujących zagranicznych firm. Integracja papiernictwa z innymi przemysłami drzewnymi pozwala na racjonalne wykorzystywanie surowca drzewnego.
Zob. też Czasopiśmiennictwo, Iluminatorstwo, Czasopisma zawodowe, Kształcenie i szkolenie zawodowe, Organizacje, Zjazdy, konferencje, kongresy.
ZWIĄZKI zob. ORGANIZACJE. ZWIERCIADŁO DRUKU zob. KOLUMNA.
ZWIERCIADŁO OPRAWY, część środkowa okładki książki otoczona *bordiurą. Zazwyczaj ma kształt prostokąta. Z.o. nazywa się również część środkową odwrocia okładki, jeśli zostało ozdobione (*Dublura).
ZWIERZĘCA ORNAMENTYKA zob. ZOO-MORFICZNE ORNAMENTY.
ZWIERZYNIEC zob. PHYSIOLOGUS.
ZWIĘZY, w dawnym introligatorstwie biegnące w poprzek grzbietu książki paski skórzane lub sznury, wokół których okręcano nić przy zszywaniu poszczególnych składek. One tworzyły zasadniczą więź łączącą składki w jeden blok. Na Z. używano w średniowieczu i później skóry zwierząt leśnych, biało garbowanej. Pasek skóry przecinano w połowie na takiej długości, jak grubość
2653
2654
ZWIĘZY
Zwierciadło oprawy
grzbietu, a oba nie przecięte końce służyły do umocnienia okładzin. Końce Z. grzbietowych wpuszczano w deski przeciągając w wycięte w drzewie otwory i poziome rynienki, po czym przyklejano je i kołkowano. W okresie *inkunabułów stosowano, zwłaszcza w Niemczech, Z. konopne. Nadawały one oprawie niezwykłą spoistość. Dla wzmocnienia *bloku książki obszywano nagłównię *kapi-tałkami. Były to Z. pojedyncze (z wąskiego paska nie przecinanego w połowie), którymi umacniano szczyt i podstawę bloku. Wszywano więc skręcony paseczek skóry, a powstałe stąd zgrubienia obszywano dla ozdoby barwnymi nićmi lub jedwabiem, ponieważ nagłównia wychylała się ponad blok książkowy i była widoczna na zewnątrz. Końce paseczka przeciągano przez ukośne rynienki w deskach okładzin, przyklejano i kołkowano. Z. formowały na grzbiecie poprzeczne, wypukłe zgrubienia (garby), natomiast *ścieg łańcuszkowy powstawał przy zszywaniu bez pomocy Z. jednej składki z drugą i tworzył grzbiet gładki bez garbów. Inny sposób uzyskania gładkiego grzbietu polegał na wcinaniu rowków w arkuszach bloku
Z więzy sznurowe i pergaminowe
dla przeprowadzenia przez nie Z. (*Oprawa grecka). W oprawie nowoczesnej na Z. używa się taśmy lub sznurków, do których przyszywa się *arkusze i które służą jednocześnie do przymocowania bloku książki do okładki. Połączenia końców Z. ze ściankami okładki dokonuje się przez parokrotne przeciąganie, roztrzepywanie końców Z. i przyklejanie ich albo przez naklejanie końców taśm na zewnętrznej lub wewnętrznej stronie okładki. Z. fałszywe, imitacja Z. prawdziwych, stosowana przy oprawach z wpiłowanymi zwięzami w grzbiet albo przy oprawach bez zwięzów przez podłożenie na grzbiecie wąskich pasków papieru. Z. prawdziwe (wypukłe), sznurki na grzbiecie zeszytego bloku książki, które po obciągnięciu grzbietu wyglądają jak poprzeczne wałeczki. Dzielą one grzbiet na pola, które bywają nieraz artystycznie przyozdabiane. Z. przeciągane, sposób przymocowania ścianek okładki do bloku książki, stosowany w Anglii i we Francji. Zamiast roztrzepywania końców Z. i przyklejania ich do okładki są one w pobliżu grzbietu przeciągnięte z zewnątrz ścianek okładki do wewnątrz, dalej prowadzone we wcięciach po wewnętrznej stronie ścianek okładki, potem wyciągnięte znów na zewnątrz ścianek i do nich przyklejone. Z. ukryte, zwykły sposób wykonywania Z. w najprostszych oprawach ręcznych. Sznurki są wpuszczane w grzbiet przez nadpiłowanie w nim odpowiednich rowków, tak że nie tworzą one żadnych wypukłości na zewnątrz i grzbiet jest gładki.
A. Semkowicz: Introligatorstwo. 1948. W. Semkowicz Paleografh łacińska. 1951.
ZWOK PAPIERU zob. OPAKOWANIE PAPIERU.
2655
2656
ZWROT KSIĄŻEK
ZWÓD, nazwa używana na określenie odmiennych układów lub redakcji rękopiśmiennych zbioru przepisów prawnych (np. statuty) lub innych dokumentów (np. *Acta Tomiciana).
ZWÓJ (kylyndros, *rotulus, volumen), najwcześniejsza forma książki używana w starożytności od IV tysiąclecia p.n.e. Na jej postać wpłynęły *materiały pisarskie, jakich wówczas używano: płótno lub papier (Daleki Wschód), papirus (Egipt, Grecja) i pergamin (Rzym, Bizancjum). Tekst pisany był po wewnętrznej stronie Z. Na początku Z., wzmocnionego dla zabezpieczenia przed zniszczeniem, umieszczano skrócony *tytuł tekstu,
pełny tytuł podawano na końcu. Z. był zwykle nawinięty na drążek (*Umbilicus), z którego odwijano go prawą ręką, gdy lewa zwijała część przeczytaną. Tekst był najczęściej podzielony przez pisarzy na *kolumny przeciętnej szerokości wiersza heksametrycz-nego, składającego się z ok. 35 liter. Format Z. liczono wg jego wysokości, która wynosiła zwykle 12-15 lub 20-30 cm. Najstarsze dekoracje obrazkowe pojawiają się w Z. egipskich, tzw. *Księgach umarłych, z okresu Nowego Państwa 1550-712 p.n.e. Są to pozbawione ram niewielkie sceny o charakterze kultowym, rozmieszczone wśród hieroglificznego tekstu. Najstarszy zachowany ilustrowany Z.gr. pochodzi z U w. n.e. Miniatury zwojów grecko-rzymskich, znane dzięki późniejszym kopiom, ilustrują m. in. utwory literatury pięknej (Homera, Wergiliusza, Terencjusza), wprowadzają prawo ram i zasadę cyklicznych kompozycji tematycznych. Od U w. Z. zanikał, ustępując miejsca *ko-deksowi używanemu powszechnie od V w., a Z. zachował się jedynie jako forma dokumentów. Na terenie Włoch iluminowany Z. o charakterze liturgicznym, tzw. exul-tet, istniał jeszcze w XII w. Do czasów współczesnych obrazy malowane na Z., połączone najczęściej z kaligraficznie opracowanym tekstem, utrzymały się w sztuce Dalekiego Wschodu (Japonia i Chiny). Zob. tab. 46(1).
W.Schubart: Daj Buch bet den Griechen u. Romem. 1960.
ZWÓJ PAPIERU PAPIERU.
zob. OPAKOWANIE
Zwój papirusowy z greckim tekstem w kolumnach
ZWROT KSIĄŻEK przez nabywcę w polskich księgarniach państwowych dotyczy jedynie książek z *defekta-mi powstałymi w toku produkcji (tzw. defekty techniczne). Szczegółowe instrukcje określają sposób przyjmowania przez *księgarnie zwrotów i wymiany defektów.
ż, ź
ŻAGAŃ
Drukarstwo. W końcu XVI lub w pocz. XVII w. powstała pierwsza drukarnia książęca, która wsławiła się wydawnictwem dzieł Keplera. W 1. 1677-1678 tłoczył tu Jan Ockel ze Świdnicy, zaś w 1765 przeniósł tu swą drukarnię z Kożuchowa Jan Krzysztof Lauhe, otrzymawszy przywilej na druk i sprzedaż książek szkolnych (m. in. wydał Nowe zebrane obiecadło ... osobliwie dla G. Śląska szkół po polsku, po niemiecku wypracowane). Po nim druk. objął Piotr Henryk Raabe, od 1800 wydawca tygodnika żagańskiego.
Księgarstwo. W ciągu XIX i XX w. istniały w Ż. dwie, okresowo trzy, księgarnie, które prowadziły też wypożyczalnie książek, składy nut, dzieł sztuki i handel papierem. Pierwszą księgarnię w Ż. założył w 1837 drukarz P.Fl. Raabe; druga zał. przez R. Schoenborna w 1885, działała do 1939 zmieniając właścicieli. Po II wojnie działają tu 2 księgarnie Domu Książki.
Zob. też Skryptomum.
ŻARY
Drukarstwo i księgarstwo. W XVI w. Ż. były poważnym ośrodkiem drukarskim na Dolnych Łużycach. W końcu stulecia znana była oficyna M. *Schneidera (1588-1589), głośnego później Sartoriusa w Legnicy. Pierwsza księgarnia w Ż. (zarazem pierwsza na Dolnych Łużycach) powstała w 1788. "W 1820 zał. księgarnię F. Fleischer z Lipska, od 1826 działały drukarnia i wydawnictwo Ranerta. W XIX i XX w. były w Ż. 2 księg. prowadzące składy nut, dzieł sztuki i handel papierem. Po II wojnie istnieją tu 2 księg. Domu Książki i Zakł. Graficzne.
ŻENCZYKOWSKI Marceli (1848-1921), introli-gator-artysta. Po praktyce u Feitzingera w Cieszynie założył w Krakowie dużą pracownię, gdzie wykonywał sposobem maszynowym *oprawy nakładowe dla drukarni W.L. *Anczyca i księgarni G. *Gebethnera, S.A. *Krzy-żanowskiego w Krakowie i FL *Altenberga we Lwowie. W 1892 otworzył filię we Lwowie. Jako pierwszy w kra-
ju posiadł sposób wykonywania luksusowych opraw albumowych. Wyszkolił u siebie i na praktykach za granicą wielu mistrzów, jak Ł. *Kruczkowski, B. Lenart i in.
ŻERNICKI Jan (zm. przed 1509), *ilurninator krakowski, otrzymał prawo miejskie w 1493. Jest zapewne identyczny z ilujninatorem Janem występującym w źródłach w 1. 1480-1494. Hipoteza J. *Ptaśnika podjęta przez S. Lorentza i W. *Pociechę, przypisująca mu autorstwo iluminacji *Kodeksu Behema (monogram LJ.Z. na miniaturze przedstawiającej złotników, k. VIII), została odrzucona przez Z. Ameisenową. Domniemany herb Szeliga łączony przez Pociechę z Ż. został określony przez Z. Wdowiszewskiego jako gnierk mieszczański, a przez Z. Ameisenową związany przekonywająco z Behemem.
Z. Ameisenową: Rękopisy i pierwodruki iluminowane Biblioteki Jagiellońskiej. 1958.
ŻŁOBEK, nazwa zewnętrznego, przeciwległego do *grzbietu, wklęsłego *brzegu książki, powstałego po zaokrągleniu grzbietu bloku książkowego.
ŻMIGRÓD Adolf, księgarz. Działał w Będzinie w 1. 1894-1939. Należał do grupy zasłużonych księgarzy poi. w Zagłębiu Śląsko-Dąbrowskim; był jednym z współtwórców Związku Księgarzy Polskich.
ŻUKOWSKI Michał (1705-1770), rytownik. Działał w Krakowie, Wilnie, Lwowie. Tym nazwiskiem podpisane są ryciny do dzieł: Mater dolorum et gratiarum sep-tem vulneribus (1744), Urszuli Franciszki Radziwiłłowej Kornedye y Tragedye Przednio-dowcipnym Wynalazkiem, Wybornym wiersza kształtem, buinością Rzeczy y Poważnymi Przykładami Znamienite (1754), Septenna albo krótkie nabożeństwo przez siedem śród do dostąpienia protekcyj... Jacka S. (1759), Wawrzyńca Suriusa Obrona w każdey potrzebie doświadczona, Tekla Święta przez Pawła Świętego nawrócona do Chrystusa Pana, tytuł do dzieła Studium pulchritudinis... (1760) oraz ekslibris bibl. A. *Załuskiego.
2659
2660
ŹRÓDŁO
ŻUPAŃSKI Jan Konstanty (1801 lub 1808-1883), wybitny księgarz-nakładca. Pochodził z rodziny greckiej. Po ukończeniu studiów prawniczych w Berlinie wrócił do Poznania, gdzie w 1838 otworzył i prowadził przez 45 lat wielką poi. księgarnię nakładową (dziś róg ul. Pade-rewskiego i Szkolnej). "Wydał przeszło 500 dzieł w ok. 700 t. i 9400 ark. druku; drukował u współczesnych drukarzy poznańskich. Wydawnictwa jego oznaczały się staranną szatą graficzną i dobrym papierem, poezje wydawane były ozdobnie. Ż. wydawał dzieła naukowe historyczne (m. in. Lelewela), filozoficzne, pedagogiczne, medyczne, literaturę piękną poi. (m. in. utwory Kraszewskiego) i przekłady arcydzieł obcych, dzieła literatury przedrozbiorowej, pamiętniki, podręczniki szkolne, czasop., mu-zykalia, mapy; prowadził też nakłady komisowe i sprzedaż antykwaryczną. Warunki pracy wydawniczo-księ-garskiej Ż. były nader ciężkie; miał ciągłe zatargi z policją pruską, władze nakładały nań często kary pieniężne. Księgarnia jego była ogniskiem kultury poi. (w 1842 otworzył czytelnię-wypożyczalnię książek) oraz poi. życia naukowego, literackiego i towarzyskiego ówczesnego Poznania. Ż. udzielał pomocy materialnej młodzieży szkolnej, ofiarowywał książki, był opiekunem bibl. poi. za granicą. Był również zbieraczem starych książek.
J. Maciejewski: J.K.Ż. W: Wybitni Wielkopolanie XIX w. 1959.
ŻURNAL (fr. journal = dziennik), nazwa Czasopisma poświęconego modzie, zawierającego modele strojów. Pierwszy Ż. pojawił się w XVIII w. w Paryżu.
ŻYWA PAGINA, powtarzający się na każdej stronicy, powyżej pierwszego wiersza *kolumny, skrócony tytuł dzieła, jego części, rozdziału lub treść stronicy, w encyklopediach i słownikach pierwsze albo pierwsze i ostatnie hasło, występujące na danej stronie. Często przytacza się w Ż.p. na kolumnie parzystej nazwisko autora. Ż.p. umieszczana bywa w odstępie jednego^ wiersza od kolumny i może być podkreślona linią lub-ujęta w dwie linie.
ŹRÓDŁO, rękopiśmienny lub drukowany tekst,, który służy jako podstawa nowego wydania albo (w *edy-torstwie naukowym) jest elementem pomocniczym przy *krytyce tekstu, dając przez zestawienie z tekstem podstawowym uzasadnienie poprawek wprowadzonych do tekstu edycji. Każde Ź. musi być w wydaniu krytycznym dokładnie wskazane i opisane. W literaturze naukowej; typu monograficznego każdy sąd nawiązujący myślowo lub będący *cytatem wypowiedzi innego autora musi być udokumentowany odesłaniem do jego Ź. za pomocy *przypisu bibliograficznego.
INDEKS RZECZOWY
Aby ułatwić czytelnikowi dobór artykułów z interesujących go dziedzin lub na interesujący go temat, wszystkie hasła EWoK w dokładnym brzmieniu (jeśli zachodziła potrzeba także podhasła) zgrupowano w układzie działowym, według 16 działów, do których wprowadzono poddziały dalszego stopnia: I. Bibliologia, II. Bibliofilstwo, III. Bibliografia, IV. Bibliotekarstwo, V. Czasopiśmiennictwo, VI. Dokumentacja, VII. Drukarstwo, VIII. Ilumina-torstwo, IX. Ilustratorstwo, X. Introligatorstwo, XI. Kartografia, XII. Księgarstwo, XIII. Papiernictwo, XTV. Pismo, XV. Rękopisoznawstwo, XVI. Wydawnicze zagadnienia.
Poddział "Biogramy" rozbito na dwie grupy: "polskie" i "obce", przydzielając niektóre hasła biograficzne do obu grup, w wypadku gdy osoba omawiana w biogramie działała zarówno w Polsce, jak i za granicą; w drugiej przynależnej grupie podawano wtedy przy nazwisku tylko inicjał imienia. Terminy przy haśle podane pismem tekstowym oznaczają nazwę podhasła w tekście encyklopedii. (Skrót zn. = znaczenie).
I. Bibliologia
1. Ogólne
BIBLIOGRAFIA. Teoria
BIBLIOTEKOZNAWSTWO
BIBLIOTERAPIA
BUDOWA KSIĄŻKI
CZYTELNICTWO
CZYTELNIK
DOKUMENT
DZIEŁO
EKSLIBRISOLOGIA
INKUNABULISTYKA
INSTYTUT KSIĄŻKI I CZYTELNICTWA
KSIĄŻKA
KSIEGOZNAWSTWO
MUZEA KSIĄŻKI
NAUKA O KSIĄŻCE (bibliologia)
PAŃSTWOWY INSTYTUT KSIĄŻKI
PISARZ-zn. 1
POLIGRAFIKA
PRASOZNAWSTWO
PROWENIENCJA
RĘKOPISOZNAWSTWO
TEKST
TREŚĆ
TYFLOGRAFIA
WYDAWNICTWO
ZAWARTOŚĆ
Zob. też dzidy II-XVI
2. Nauki pomocnicze
ARCHIWISTYKA
CHRONOLOGIA; RACHUBA CZASU
DYPLOMATYKA
EMBLEMATYKA
EPIGRAFIKA
GENEALOGIA
GEOGRAFIA HISTORYCZNA
HERALDYKA
IKONOGRAFIA
IKONOLOGIA
KODEKSOLOGIA
PALEOGRAFIA
PAPIROLOGIA
SFRAGISTYKA
3. Rodzaje, gatunki, typy piśmiennicze
ABOMINARIUM (rps)
AD USUM DELPHINI (druk)
AFISZ (druk)
AKAFIST (rps)
AKCYDENSY (druk)
ALBUM (rps, druk, ilustr)
ALBUM AMICORUM (rps)
ALD (druk)
ALMANACH (druk)
AMERICANA (druk)
ANALECTA (druk)
ANTOLOGIA (druk)
ANTYFONARZ (rps, ilum)
APOKALIPSA (rps, ilum, druk, ilustr)
APOKRYF-zn. 2 (rps)
APOSTOŁ (rps)
ARS MEMORANDI (druk, ilustr)
ARS MORIENDI (druk, ilustr)
ARTYKUŁ (druk)
ATLAS (druk, ilustr)
AUTOBIOGRAFIA (rps, druk)
2663
2664
I .BIBLIOLOGIA
AUTOREFERAT (druk) FALSYFIKAT (druk)
BEDEKER (druk) FARMAKOPEA (rps, druk)
BENEDICTIONALE (rps) FASCYKUŁ-zn. 2 (rps); -zn. 1 (druk)
BESTSELLER (druk) FIRMOWA LITERATURA (druk, ilustr)
BIBLE MORALISEE (rps, Uum) FORMULARZ (rps)
BIBLIA (rps, ilum, druk, ilustr) | GAZETA
BIBLIA OBRAZKOWA GĘSTA (rps)
BIBLIA PAUPERUM (rps, ilum, druk, ilustr) GLOSSARIUM
BIBLIA POLYGLOTTA (rps, druk, ilustr) GODZINKI (rps, ilum, druk, ilustr)
BIBLIOLIT GRADUAŁ (rps, ilum)
BIOGRAFIA (druk) HAGIOFRAFIA (rps, druk)
BIOGRAM (druk) HERBARZ (rps, ilum, druk, ilustr)
BREWIARZ (rps) HISTORIE BIBLIJNE (rps, druk)
BRYK (druk) HOMILIARZ (rps, druk)
BULLA (rps) HOROLOGIUM (rps, druk)
CANTICUM CANTICORUM (rps, ilum) HORTULUS ANIMAE (druk, Uustr)
CATHOLICON (rps, druk) HYMNARZ (rps)
CENTON INDUKTA (rps)
CENZUS INKUNABUŁ (druk)
CHRESTOMATIA (druk) INSKRYPCJA-zn. 2 (rps)
CIMELIA IRMOŁOG (rps)
CISIOJANUS JARŁYK (rps)
COLLECTANEA (rps, druk) JEDNODNIÓWKA (druk)
COLLECTIO TRIPARTITA (rps) KALENDARIUM (druk)
COMES (rps) KALENDARZ (rps, ilum, druk, ilustr)
CORONATIO REGUM (rps) KANCJONAŁ (rps)
CORPUS IURIS CANONICI (rps) KANON (rps, ilum)
CORPUS IURIS CIVILIS (rps) KANONNIK (rps)
CYROGRAF (rps) KAPITULARZ EWANGELICZNY (rps)
CZARNE RĘKOPISY (rps, ilum) KATALEKTY
CZASOPISMO; PRASA GADZINOWA; PRASA RUCHU KAZANIE (rps)
OPORU KLASYCY MARKSIZMU WYDANIA
CZASOSŁOW (rps) KLEPSYDRA (druk)
CZYNOWNIK (rps) KODEKS (rps); ZWÓD (rps)
DIARIUSZ (rps) KOMIKS (druk, ilustr)
DIGEST (druk) KOMPENDIUM (druk)
DOCTRINALE (rps, druk) KOMPILACJA
DOKUMENT RĘKOPIŚMIENNY (rps) KONCEPT (rps)
DOKUMENTY ŻYCIA SPOŁECZNEGO KONKORDANCJA (rps, druk)
DONAT (rps, druk) KONSPEKT
DRUKI SOCJALISTYCZNE KOPIARIUSZ (rps, druk)
DRUKI ULOTNE (druk) KORAN (rps, Uum, druk)
DYPTYK-zn. 1 (rps) KOREFERAT
DYSERTACJA KORESPONDENCJA-zn. 1 (rps)
DZIENNIK-zn. 2 (rps, druk) KOSTIUMOLOGICZNE DZIEŁA -ILUSTROWANE (druk,
EDITION CONTREFAITE (druk) ilustr)
EDITION EN REGARD (druk) KRONIKA (rps, ilum, druk, ilustr)
EDITIONES BIPONTINAE (druk) KSIĄŻECZKA-zn. 3, 4
EDITIONS DU LOUVRE (druk) KSIĄŻKA ADRESOWA (druk)
EFEMERYDA (druk) KSIĄŻKA CHIŃSKA (rps, ilum, druk, Uustr)
EKSCERPT KSIĄŻKA DLA DZIECI I MŁODZIEŻY (druk)
EKSTRAKT KSIĄŻKA DLA NIEWIDOMYCH (druk)
ELEMENTARZ (druk) KSIĄŻKA KARAIMSKA (rps, druk)
ELENCHUS (druk) KSIĄŻKA KSYLOGRAFICZNA
ELZEWIR (druk) KSIĄŻKA LUDOWA (druk)
ENCHIRIDION (druk) KSIĄŻKA MÓWIONA
ENCYKLIKA KSIĄŻKA NAUKOWA DAWNA
ENCYKLOPEDIA; KSIĘGOZNAWSTWO. Encyklopedie KSIĄŻKA OBRAZKOWA (druk, ilustr)
EPISTOLAE OBSCURORUM VIRORUM (druk) KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA (rps, druk, Uustr)
EPISTOLARIUM (rps) KSIĄŻKA W OBOZACH JEN ECKICH
EPITAFIUM (rps) KSIĄŻKA W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH
EPITOME KSIĘGA
EXORCISMORUM LIBER (rps) KSIĘGA PAMIĄTKOWA (druk)
EWANGELIARZ (rps, Uum) KSIĘGA PRZYSŁÓW (druk)
FACECJE (druk) KSIĘGA UMARŁYCH (rps, Uum)
2665 2666
INDEKS RZECZOWY
KSIĘGI GRODZKIE (rps)
KSIĘGI SYBILLIŃSKIE (rps, druk)
KSIĘGI ZIEMSKIE (rps)
KYRIALE (rps)
LAPIDARIUM (rps)
LATOPIS (rps)
LEGENDA AUREA (rps, druk)
LEKCJONARZ (rps)
LIBELLA (rps, druk)
LIBERTACJA (rps)
LIBRI BENEFICIORUM (rps)
LIBRI MORTUORUM (rps)
LIST ODPUSTOWY (rps, druk)
LIST PASTERSKI (rps, druk)
LIST ŻELAZNY (rps)
LITURGICZNE KSIĘGI OBRZĄDKU BIZANTYŃSKO-
-SŁOWIAŃSKIEGO (rps)
LITURGICZNE KSIĘGI OBRZĄDKU RZYMSKIEGO (rps) LOCI COMMUNES (rps) LUCIDARIUS (rps, druk, ilustr) LUSTRACJA (rps) MAMOTREKT MANIFEST (rps, druk)
MANIFEST KOMUNISTYCZNY WYDANIA MAPA
MARTYROLOGIUM (rps, druk) MATRYKUŁA (rps) MEBLARSKIE WZORNIKI I TRAKTATY ILUSTROWANE
(druk, ilustr) MENOLOGIUM (rps) MIESIACESŁOW (rps)
MINEJA (rps) MINUTA (rps)
MISCELLANEA (rps)
MISTYFIKACJA LITERACKA
MODLITEWNIK (rps, druk) '
MONOGRAFIA (druk)
MSZAŁ (rps)
NEKROLOG (rps)
NOTACJE MUZYCZNE
OBICHODNIK (rps)
OBLATA (rps)
OKTOICH (rps)
ORDO ROMANUS (rps)
ORTYLE (rps)
ORYGINAŁ
PAMIĘTNIK (rps, druk)
PARERGA
PASJONAŁ (rps)
PATENT
PATERIK (rps)
PENTATEUCH (rps)
PERGAMINOWE DRUKI (druk, ilustr)
PERIODYK
PERYKOPY (rps)
PHYSIOLOGUS (rps, ilum)
PITAVAL (druk)
PLAGIAT
PLAKAT (druk, ilustr)
PODRĘCZNIK (rps, druk)
PODRÓŻNICZE KSIĄŻKI ILUSTROWANE (druk, ilustr)
POENITENTIALE (rps)
POLONICA
PONTYFIKAŁ (rps, druk)
POSTYLIA (rps, druk, ilustr)
POZEW (rps)
PRACTICA (druk)
PROLEGOMENA-zn. 1
PROLOG (rps)
PROPEDEUTYKA
PROTOKÓŁ (rps)
PRZEWODNIK (rps, druk)
PRZYCZYNEK (druk)
PRZYRODNICZE KSIĄŻKI ILUSTROWANE (rps, ilum,
druk, ilustr) PRZYWILEJ (rps) PSAŁTERZ (rps, druk) QUODLIBET REFERAT RELACJA (rps) REPERTORIUM (druk) RESPONSORIALE (rps) ROBINZONADY (druk) RYTUAŁ (rps) SAKRAMENTARZ (rps) SENNIK (druk) SIGILLATA (rps) SILVA RERUM (rps) SKRYPT-zn. 1 (rps);-zn. 2 (druk)
SŁOWNIK; KSIĘGOZNAWSTWO. Słowniki (rps, druk) SŁOWNIK BIOGRAFICZNY (druk) SPRAWOZDANIA NAUKOWE SŁUŻEBNIK (rps) STARE DRUKI (druk) STATUT (rps) SUPLIKA (rps) SYMPOZJUM SYNAKSAR (rps) SZKICOWNIK ŚPIEWNIK (druk) TABLICE PASCHALNE (rps) TAJNE WYDAWNICTWA TALMUD (rps, druk) TEATRALIA (druk) TEZAURUS (druk) TŁUMACZENIE TORA TRAKTAT TRAWESTACJA TREBNIK (rps) TRIOD CWIETNAJA TRIOD POSTNAJA TROPARIUM (rps) TRYLOGIA (rps, druk) UNIKAT UNIWERSAŁ
USTAW CERKOWNYJ (rps) VADEMECUM (druk) VARIA (rps, druk) VITA (rps)
VOLUMINA LEGUM (druk) WILKIERZ (rps) WSPÓŁCZESNE MASOWE WYDAWNICTWA SPOŁECZ-
NO-POLITYCZNE WULGATA WYDANIE
WYDAWNICTWA INFORMACYJNE (druk) WYDAWNICTWA URZĘDOWE (druk) WYDAWNICTWA ZWARTE RUCHU OPORU WYDAWNICTWO
2667
2668
II. BIBLIOFILSTWO
WYPISY (druk)
ZIELNIK zob. KSIĄŻKA SPECJALNA DAWNA
Zob. też: III. Bibliografia. 3. Rodzaje bibliografii; V. Czaso-piśmiennictwo. 3. Typologia prasy; VI. Dokumentacja. 3. Rodzaje dokumentów; XI. Kartografia. 3. Dokumenty kartograficzne; XV. Rękopisoznawstwo. 3. Rękopis (a. formy i rodzaje).
4. Morfologia książki
Zob. XV. Rękopisoznawstwo (b. morfologia); XVI. Wydawnicze zagadnienia (morfologia).
5. Biogramy a. polskie
BANDTKIE Jerzy Samuel BIRKENMAJER Aleksander BOHATKIEWICZ Aleksander BUDZYK Kazimierz CHMIEL Adam CHWALEWIK Edward CIM A.
HOFFMANN Jan Daniel HORODYSKI Bogdan LAM Stanisław LELEWEL Joachim ŁYSAKOWSKI Adam Gracjan MANTEUFFEL Jerzy MOCARSKI Zygmunt MUCZKOWSKI Józef MUSZKOWSKI Jan PAJĄCZKOWSKI Franciszek PIEKARSKI Kazimierz PIEKOSIŃSKI Franciszek Ksawery PTAŚNIK Jan
RULIKOWSKI Mieczysław SEMKOWICZ Władysław SOBIESZCZANSKI Franciszek Maksymilian ZALEWSKI Ludwik
b. obce
ACCURTI Tommaso
BOHATTA Hans
BRADSHAW Henry
CIM Albert
CLAUDIN Anatole
COLLIJN Isak
DAHL Svend
DE VINNE Theodore Lov
DENIS Michael
DZIATZKO Karl
FOURNIER Pierre Simon
FRATI Carlo
HAEBLER Konrad
HAIN Ludwig
HUNTER Dard
LISOWSKIJ Nikołaj Michajłowicz
LOFFLER Karl
ŁOWIAGIN Aleksandr M.
MABILLON Jean
MAC MUTRIE Douglas C.
MEERMAN Gerard
MILKAU Fritz
MUEHLBRECHT Otto
PEIGNOT Etienne Gabriel
PICHON Jeróme Frederic
POLLARD Alfred William
PROCTOR Robert
RUBAKIN Nikołaj Aleksandrowicz
SZAMURIN Jewgienij Iwanowicz
UPDIKE Daniel Berkeley
VOULLIEME Ernst
ZEDLER Gottfried
II. Bibliofilstwo
1. Ogólne
BIAŁY KRUK
BIBLIOFIL
BIBLIOFILSTWO
BIBLIOMANIA
CZASOPISMA ZAWODOWE. Bibliofilstwo
DRUKI BLIŹNIACZE
JEKSLIBRIS
EKSLIBRISOLOGIA
EX LIBRIS...
"HABENT SUA FATA LIBELLI"
ORDER BIAŁEGO KRUKA
ORGANIZACJE. Bibliofilstwo
POLSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ KSIĄŻKI W PARYŻU
SUPEREKSLIBRIS
TOWARZYSTWO BIBLIOFILÓW POLSKICH W WARSZAWIE
TOWARZYSTWO MIŁOŚNIKÓW KSIĄŻKI W KRAKOWIE
ZBIERACTWO
ZJAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY. Bibliofilstwo
ZNAK WŁASNOŚCIOWY KSIĄŻKI
2. Dzieje
BIBLIOFILSTWO. Dzieje
AUSTRIA. Bibliofilstwo
CHIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO 1949.
Bibliofilstwo
CZECHOSŁOWACJA. Bibliofilstwo DANIA. Bibliofilstwo FRANCJA. Bibliofilstwo HISZPANIA. Bibliofilstwo HOLANDIA. Bibliofilstwo ISLAM. Bibliofilstwo JAPONIA. Bibliofilstwo NIEMCY DO 1945. Bibliofilstwo NORWEGIA. Bibliofilstwo POLSKA; BIBLIOFILSTWO. Polska STANY ZJEDNOCZONE A.P. Bibliofilstwo
2669
2670
INDEKS RZECZOWY
SZWAJCARIA. Bibliofilstwo SZWECJA. Bibliofilstwo TURCJA. Bibliofilstwo WĘGRY. Bibliofilstwo; CORVINIANA WIELKA BRYTANIA. Bibliofilstwo WŁOCHY. Bibliofilstwo
ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH i ROSJA DO 1917. Bibliofilstwo
3. Biogramy
a. polskie
AICHLER Stanisław
ALEMBEK Walerian
BERNACKI Ludwik
BERNSTEIN Ignacy
BIERGIEL Juliusz
BIESIADECKI Franciszek
BRANICKI Władysław
BROŻEK Jan z Kurzelowa
BRZEŹNICKI Jakub
CHOMIŃSKI Ludwik
CHREPTOWICZ Joachim Litawot
CHWALEWIK Edward
CICHOWSKI Adolf
CIEŃSKI Udalryk Mikołaj
CIM A.
CIOŁEK (Vitellius) Erazm
CZACKI Tadeusz
CZARNECKI Zygmunt
CZARTORYSKI Adam Jerzy, Władysław
CZEPIEL Mikołaj
DANTYSZEK Jan
DECJUSZ Jodok Ludwik starszy
DRZEWICKI Maciej
DZIAŁYNSKI Adam Tytus, Jan Kanty
DZIEDUSZYCKI Józef Kalasanty, Władysław
DZIERZKOWSKI Dobek Józef
EPHORINUS Anzelm
ERZEPKI Bolesław
HALEK Walenty
FRIEDLEINOWIE
GAYDZICA Jura
GOMULICKI Wiktor Teofil
GRZEPSKI Stanisław
HAŁACINSKI Kazimierz Ferdynand
JABŁONOWSCY: Stanisław Jan, Anna Paulina z Sapiehów
KARNKOWSKI Stanisław
KASPROWICZ Jan
KLEMENSIEWICZ Zygmunt
KLUKOWSKI Zygmunt
KOCZOROWSKI Stanisław Piotr
KOŹMIAN Andrzej Edward
KRASICKI Ignacy
KRASZEWSKI Józef Ignacy
KRUPKA Melchior
KUROPATNICKI Ewaryst Andrzej
LEWICKI Kazimierz
LUBOMIRSKI Henryk, Stanisław
ŁAZARSKI Zygmunt
ŁOPACIŃSKI Hieronim
MICHALSKI Jan
MICHAŁOWSKI Jakub
MIELESZKO MALISZKIEWICZ Adam
MOCARSKI Zygmunt
OGIŃSKI Michał Kazimierz
OLEŚNICKI Zbigniew
OPALIŃSKI Łukasz, Krzysztof
OPAŁEK Mieczysław
OSSOLIŃSKI Józef Maksymilian
PAWLIKOWSKI Gwalbert, Mieczysław
PIEKARSKI Kazimierz
PONĘTOWSKI Jan
POTOCKI Ignacy
PÓŁTAWSKI Adam Jerzy
PRÓCHNICKI Jan Andrzej
PRZESMYCKI Zenon
RADZIWIŁŁOWIE: Bogusław, Urszula Franciszka, Michał
Hieronim
REYCHMAN Kazimierz RYGIEL Stefan Henryk SAPIEHA Jan Fryderyk, Aleksander SCHAFFGOTSCH Jan Antoni SCHNEEBERGER Antoni SEMKOWICZ Aleksander SOLSKI Tadeusz SPERATUS Paweł SZERSZNIK Leopold Jan SZYDŁOWIECKI Krzysztof SZYMONOWIC Szymon ŚWIDZIŃSKI Konstanty TOMICKI Piotr TRZECIESKI Andrzej TYSZKIEWICZ Samuel URBANOWSKI Antoni WANTUŁA Jan WITTYG Wiktor WOLSKI Dunin Piotr WOLSKI Zygmunt WRONOWSKI Stanisław WYSOCKI August ZALEWSKI Ludwik
ZAŁUSKI Andrzej Stanisław, Józef Andrzej ZAMOYSKI Jan, Stanisław, Władysław ZEGADŁOWICZ Emil ZIELIŃSKI Gustaw
b. obce
ALDROVANDI Ulisse AMHERST OF HACKNEY APPONYI Sdndor ARUNDEL Thomas Howard ASHBURNHAM Bertram AURISPA Giovanni BAGFORD John BASAN Pierre Francois BECKFORD William BERALDI Henri BERRY de Jehan de France BESSARION Basilius BISTICCI Vespasiano da BLANCHET Hektor Augustin BOCCACCIO Giovanni BODLEY Thomas BORROMEO Federico BOZERIAN L'ainć (starszy) BRUHL Heinrich von BUNAU Heinrich von BURY Richard de BUTURLIN Dmitrij Pietrowicz
2671
2672
m. BIBLIOGRAFIA
CIM Albert MIRABEAU Honore" Gabriel de
COLBERT DE TORCY Jean Baptiste MONTEFELTRO Federico da
CONDE Louis II de Bourbon MOORE John
COTTON sir Robert Bruce MORFILL William Richard
CURMER Henri Leon MORGAN John Pieipont
DE VINNE Theodore Low MUEHLBRECHT Otto
DEBURE Guillaume Francois młodszy NAPOLEON I
DEICHMAN Carl NEANDER Carolus Franciscus
DEVONSfflRE, rodzina NEWTON Alfred Edward
DIBDIN Thomas Frognall NICCOLI Niccoló dei
DIDOT Ambroise NICOLAUS Cusanus
DU BARRY Jeanne Bćcu NODIER Charles
EDWARDS James NORDENSKIÓLD Adolf Erik
ERAZM Z ROTTERDAMU PAILLET Eugćne
FOLGER Henry Clay PANZER Georg Wolfgang Franz
FRANCISZEK I PEPYS Samuel
FRYDERYK II WIELKI PHDLLIPPS Thomas
FUGGER Johann Jakob von PICHON Jeróme Frćd&ic
GJ0E Anne PINELLI Gian Vincenzo
GROLIER de Serrieres Jean PINOCCI H.
GRYPHIUS Chrystian PIRCKHEIMER Willibald
HARLEY Robert, Edward PDCERECOURT Rene-Charles Guilbert de
HEBER Richard POGGIO BRACCIOLINI Gian Francesco
HIELMSTIERNE Henrig POITIERS Dianę de
HOYM Karl Heinrich von POMPADOUR Jeanne Antoinette de
HUNTINGTON Henry Edwards PRIDEAUX Sara Treverbian
KAROL V MĄDRY RAHIR Edouard
KASJODOR REUCHLIN Johannes
KATARZYNA II RICHELIEU Armand Jean de
KATARZYNA de Medicis ROCCA Angelo
KRYSTYNA, królowa Szwecji ROSTOCK Sebastian
LA VALLIERE Louis Cćsar de ROXBURGHE John
LENOX James RUMJANCEW Nikołaj Pietrowicz
LIBRI CARRUCCI DELLA SOMMAIA Guglielmo SEGUIER Pierre
LUXDORPH Bolle Willum SELDEN John
MAGLIABECHI Antonio SLOANE Hans
MAGNUSSON Arni SPENCER George John
MAHIEU Thomas SZECHENYI Ferenc
MAKSYMILIAN I THOU Jacques Auguste de
MALONE Edmund TINIUS Johann Georg
MAZARIN Jules UFFENBACH Zacharias Konrad von
MEDICI Lorenzo de UPHAGEN Jan
MEERMAN Gerard VINCENTE Don
MIKOŁAJ V, papież ZOBELTITZ Fedor von
III. Bibliografia
1. Ogólne 2. Dzieje
BIBLIOGRAF AFRYKA. Bibliografia
BIBLIOGRAFIA AMERYKA ŁACIŃSKA. Bibliografia
INSTYTUT BIBLIOGRAFICZNY AUSTRALIA. Bibliografia
KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE. Biblio- AUSTRIA. Bibliografia
grafia BELGIA. Bibliografia
MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA NORMALIZA- BUŁGARIA. Bibliografia
CYJNA CHIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO 1945.
NORMY. N.bibliograficzne i dokumentacyjne "PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY" STATYSTYKA WYDAWNICTW Bibliografia CZECHOSŁOWACJA. Bibliografia DANIA. Bibliografia FINLANDIA. Bibliografia
UNESCO FRANCJA. Bibliografia
WSZECHZWIĄZKOWA IZBA KSIĄŻKI GRECJA. Bibliografia
ZJAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY. Bibliografia HISZPANIA. Bibliografia
2673 2674
INDEKS RZECZOWY
HOLANDIA. Bibliografia INDIE. Bibliografia IRLANDIA. Bibliografia IZRAEL. Bibliografia JAPONIA. Bibliografia JUGOSŁAWIA. Bibliografia KANADA. Bibliografia NIEMCY DO 1945. Bibliografia
NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA. Bibliografia NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA. Bibliografia POLSKA; BIBLIOGRAFIA-DZIEJE. Polska PORTUGALIA. Bibliografia RUMUNIA. Bibliografia STANY ZJEDNOCZONE A.P. Bibliografia SZWAJCARIA. Bibliografia SZWECJA. Bibliografia TURCJA. Bibliografia WĘGRY. Bibliografia WIELKA BRYTANIA. Bibliografia WŁOCHY. Bibliografia
ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH i ROSJA DO 1917. Bibliografia
3. Rodzaje bibliografii
AUTOBIBLIOGRAFIA BIBLIOGRAFIA 1 BIBLIOGRAFIA ADNOTOWANA BIBLIOGRAFIA ANALITYCZNA BIBLIOGRAFIA BIBLIOGRAFII BIBLIOGRAFIA BIEŻĄCA BIBLIOGRAFIA CZASOPISM BIBLIOGRAFIA DZIEDZIN LUB ZAGADNIEŃ BIBLIOGRAFIA KRAJOZNAWCZA BIBLIOGRAFIA KSIĘGARSKA BIBLIOGRAFIA LOKALNA BIBLIOGRAFIA MIĘDZYNARODOWA BIBLIOGRAFIA NARODOWA BIBLIOGRAFIA OSOBOWA BIBLIOGRAFIA POWSZECHNA BIBLIOGRAFIA PROSPEKTYWNA BIBLIOGRAFIA REGIONALNA BIBLIOGRAFIA REJESTRACYJNA BIBLIOGRAFIA RETROSPEKTYWNA BIBLIOGRAFIA ZALECAJĄCA BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA BIBLIOGRAFIA ZAWARTOŚCI CZASOPISM BIOBIBLIOGRAFIA DYSKOGRAFIA FILMOGRAFIA
MONOGRAFIA BIBLIOGRAFICZNA PRZEGLĄDY DOKUMENTACYJNE REPERTORIUM
Zob. też: MIKROREPRODUKCJA, MIKROFILM, MIKRO-KARTA
4. Metodyka i technika
ADNOTACJA ADRES WYDAWNICZY AUTOPSJA DOKUMENTU CYTATA WYDAWNICZA DATOWANIE; CHRONOGRAM FORMA PIŚMIENNICZA FORMA WYDAWNICZA FORMAT BIBLIOGRAFICZNY
FRAGMENT BIBLIOGRAFICZNY
INDEKS. I. do bibliografii
INDEKSY-MECHANIZACJA
INFORMACYJNA SŁUŻBA BIBLIOTECZNA
KOMASACJA BIBLIOGRAFICZNA
KUMULACJA BIBLIOGRAFICZNA
MECHANIZACJA W BIBLIOTEKARSTWIE I W DOKUMENTACJI
NORMY. N.bibliograficzne i dokumentacyjne
ODSYŁACZ
OPIS BIBLIOGRAFICZNY
OPIS RZECZOWY
OZNACZENIE WYDAWNICZE
PODDZIAŁY WSPÓLNE
POZYCJA BIBLIOGRAFICZNA
SIGLUM-zn.3
TYTULATURA
UKŁAD BIBLIOGRAFII
UTWÓR BIBLIOGRAFICZNY
WKŁADKA BIBLIOGRAFICZNA
ZAKRES BIBLIOGRAFII
ZASIĘG BIBLIOGRAFII
Zob. też: IV. Bibliotekarstwo 6. Funkcje biblioteki. cl. opracowanie, c2. katalogowanie, c3. klasyfikacja
5. Biogramy
a. polskie
BADECKI Karol
BANDTKIE Jerzy Samuel
BAR Adam
BENTKOWSKI Feliks Jan
BERGER Józef
BERNACKI Ludwik
BOHATKIEWICZ Aleksander
BRAUN Dawid
BRENSZTEJN Michał Eustachy
BROWN Józef
BUDZYK Kazimierz
CELICHOWSKI Zygmunt
CHMIELOWSKI Piotr
CHWALEWIK Edward
DEMBY Stefan
ERZEPKI Bolesław
ESTREICHER Karol Jerzy Teofil, Stanisław
FINKEL Ludwik
GAWEŁEK Franciszek
GRODEK Andrzej
HAHN Wiktor
HOPPIUS Samuel Joachim
JANOCKI Jan Daniel
JARKOWSKI Paweł
JOCHER Adam Benedykt
JUSZYŃSKI Michał Hieronim
KARBOWIAK Antoni
KOŁODZIEJCZYK Edmund
KORBUT Gabriel
KOŚMIŃSKI Stanisław
KRASZEWSKI Józef Ignacy
KRĆEK Franciszek
KUCHARZEWSKI Feliks
LEITGEBER Mieczysław Antoni
LELEWEL Joachim
LENGNICH Gotfryd
5675
2676
IV. BIBLIOTEKARSTWO
LESZCZYŃSKI Stanisław
LINDE Samuel Bogumił
LONDZIN Józef
ŁABECKI Hieronim Hilary Stanisław
ŁOPACIŃSKI Hieronim
ŁYSAKOWSKI Adam Gracjan
MALINOWSKI Mikołaj
MALISZEWSKI Edward
MUCZKOWSKI Józef
MUSZKOWSKI Jan
OSIŃSKI Alojzy
PAPROCKI Teodor
PAULI Żegota
PAWŁOWSKI Gustaw
PIEKARSKI Kazimierz
PNIEWSKI Władysław
PRZYŁĘCKI Stanisław
RODOWICZ Stanisław
SANDIUS Krzysztof
SCHULTZ Jerzy Piotr
SEMKOWICZ Aleksander
SIMON Ludwik
SKIMBOROWICZ Hipolit
SOBIESZCZANSKI Franciszek Maksymilian
STAROWOLSKI Szymon
SUCHODOLSKI Witold Czesław
SULIGOWSKI Adolf
SZCZYGIELSKI Stanisław
TRĘBICKI Władysław
TUREK Wiktor
TYSZKOWSKI Kazimierz
WARSZEWICKI Krzysztof
WIERCZYŃSKI Vrtel Stefan
WIERZBOWSKI Teodor
WILANOWSKI Cezary
WISŁOCKI Władysław, Władysław Tadeusz
WISZNIEWSKI Michał
ZABIELSKA Janina
ZAŁUSKI Józef Andrzej
b. obce
ACCURTI Tomasso
ANASTASIEWICZ Wasilij Grigoriewicz
ANTONIO Nicolas
APPONYI Sandor
BALE John
BARBIER Antoine Alexandre
BASS SZABTAI Ben Józef
BOHATTA Hans
BRADSHAW Henry
BRINKMAN Carel Leonhard
BRUNET Jacques Charles
CIM Albert
COLLIJN Isak
DAHL Svend
DEBURE Guillaume, Guillaume Francois młodszy
DELISLE Leopold
DENIS Michael
DIBDIN Thomas Frognall
EBERT Friedrich Adolf
EVANS Charles
FRATI Carlo
GARNIER Jean
GEORG Karl
GEORGI Theophil
GESNER Konrad
GRAESSE Johann Georg Theodor
GRYPHIUS Chrystian
HAIN Ludwig
HEINSIUS Wilhelm
JACOB DE SAINT CHARLES Louis
JELfNEK Edvard
JUNGMANN Josef Jakub
KAYSER Christian Gottlob
LISOWSKIJ Nikołaj Michajłowicz
LORENTZ Otto Henri
ŁOWIAGIN Aleksandr M.
MAUNSELL Andrew
MIEŻOW Wladymir Izmaiłowicz
MUEHLBRECHT Otto
NAUDE Gabriel
NODIER Charles
OTLET Paul
PANZER Georg Wolfgang Franz
PEIGNOT Etienne Gabriel
PETZHOLDT Julius
PIEKARSKIJ Pietr Pietrowicz
PŁAWILSZCZIKOW Wasilij Aleksiejewicz
POLLARD Alfred William
POOLE William Frederick
PRIDEAUX Sara Treverbian
PROCTOR Robert
QUERARD Joseph Marie
RAHIR Edouard
RENOUARD Antoine Augustin
RIZNER Ludovit Vladimir
RUBAKIN Nikołaj Aleksandrowicz
SABIN Joseph
SCHNEIDER Georg
SOPIKOW Wasilij Stiepanowicz
SZAMURIN Jewgienij Iwanowicz
TOBOŁKA Zdenćk Vadav
TRITHEMIUS Johannes
VOULLIEME Ernst
WIENGIEROW Sicmion Afanasjewicz
IV. Bibliotekarstwo
1. Ogólne
BIBLIOTEKA; LIBRARIA BIBLIOTEKARSTWO BIBLIOTEKARZ; KUSTOSZ-zn. 3 BIBLIOTEKOZNAWSTWO BIBLIOTERAPIA
CZASOPISMA ZAWODOWE. Bibliotekarstwo
CZYTELNICTWO
CZYTELNIK
DOKUMENT-zn. 3
FUNDUSZ KULTURY NARODOWEJ
INDEKS LIBRORUM PROHIBITORUM
INSTYTUT KSIĄŻKI I CZYTELNICTWA
2677
EWoK 86
2678
INDEKS RZECZOWY
KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE. Bibliotekarstwo
MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA STOWARZYSZEŃ BIBLIOTEKARZY
ORGANIZACJE. Bibliotekarstwo
PEDAGOGIKA BIBLIOTECZNA
POLITYKA BIBLIOTECZNA
PRAWO BIBLIOTECZNE
PROPAGANDA BIBLIOTECZNA
STOWARZYSZENIE BIBLIOTEKARZY POLSKICH
UNESCO
ZJAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY. Bibliotekarstwo
2. Dzieje
BIBLIOTEKA. Dzieje
BIBLIOTEKI W STAROŻYTNOŚCI
BIBLIOTEKI W ŚREDNIOWIECZU
BIBLIOTEKI NOWOŻYTNE
KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ
KSIĄŻKA W OBOZACH JENIECKICH
KSIĄŻKA W OBOZACH KONCENTRACYJNYCH
a. kraje
AFRYKA. Biblioteki
AMERYKA ŁACIŃSKA. Biblioteki
AUSTRALIA. Biblioteki
AUSTRIA. Biblioteki
BELGIA. Biblioteki
BUŁGARIA. Biblioteki
CHIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO 1949. Biblioteki
CZECHOSŁOWACJA. BibUoteki
DANIA. Biblioteki
FINLANDIA. Biblioteki
FRANCJA. BibUoteki
GRECJA. Biblioteki
HISZPANIA. BibUoteki
HOLANDIA. BibUoteki
INDIE. BibUoteki
IRLANDIA. BibUoteki
IZRAEL. BibUoteki
JAPONIA. BibUoteki
JUGOSŁAWIA. BibUoteki
KANADA. Biblioteki
NIEMCY DO 1945. Biblioteki
NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA. Biblioteki
NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA. BibUoteki
NORWEGIA. BibUoteki
NOWA ZELANDIA. BibUoteki
POLSKA; BIBLIOTEKI ŚREDNIOWIECZNE. Polska; BIBLIOTEKI NOWOŻYTNE. Polska; BIBLIOTEKI POLSKIE ZA GRANICĄ
PORTUGALIA. BibUoteki
RUMUNIA. BibUoteki
STANY ZJEDNOCZONE A.P. Biblioteki
SZWAJCARIA. Biblioteki
SZWECJA. BibUoteki
TURCJA. BibUoteki
WĘGRY. Biblioteki; CORVINIANA
WIELKA BRYTANIA. Biblioteki
WŁOCHY. Biblioteki
ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH I ROSTA DO 1917. Biblioteki
b. miasta polskie
GDAŃSK. Biblioteki KATOWICE. BibUoteki KRAKÓW. Biblioteki LUBLIN. Biblioteki ŁÓDŹ. BibUoteki OLSZTYN. BibUoteki PŁOCK. BibUoteki POZNAŃ. Biblioteki RZESZÓW. Biblioteki SOSNOWIEC. Biblioteki TORUŃ. BibUoteki WARSZAWA. Biblioteki WROCŁAW. Biblioteki Zob. też: 3. Rodzaje bibliotek
3. Rodzaje bibliotek
BIBLIOTEKI AKADEMII MEDYCZNYCH
BIBLIOTEKI DLA DZIECI
BIBLIOTEKI DLA NIEWIDOMYCH
BIBLIOTEKI DWORSKIE
BIBLIOTEKI FACHOWE
BIBLIOTEKI FUNDACYJNE
BIBLIOTEKI KLASZTORNE
BIBLIOTEKI KOŚCIELNE
BIBLIOTEKI MIESZCZAŃSKIE
BIBLIOTEKI NARODOWE
BIBLIOTEKI NAUKOWE
BIBLIOTEKI OGÓLNE
BIBLIOTEKI PAŃSTWOWE
BIBLIOTEKI PARLAMENTARNE
BIBLIOTEKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK
BIBLIOTEKI POWSZECHNE (oświatowe); CZYTELNIE DLA WSZYSTKICH; CZYTELNIE LUDOWE; POLSKA MACIERZ SZKOLNA; TOWARZYSTWO BIBLIOTEK POWSZECHNYCH W WARSZAWIE; TOWARZYSTWO CZYTELNI LUDOWYCH; TOWARZYSTWO CZYTELŃ M. WARSZAWY; TOWARZYSTWO OŚWIATY LUDOWEJ; TOWARZYSTWO SZKOŁY LUDOWEJ; WYDZIAŁ CZYTELŃ WARSZAWSKIEGO TOWARZYSTWA DOBROCZYNNOŚCI
BIBLIOTEKI PREZENCYJNE
BIBLIOTEKI PRYWATNE
BIBLIOTEKI PUBLICZNE
BIBLIOTEKI RADZIECKIE
BIBLIOTEKI REGIONALNE
BIBLIOTEKI RODOWE
BIBLIOTEKI SKŁADOWE
BIBLIOTEKI SPECJALNE
BIBLIOTEKI SPOŁECZNE
BIBLIOTEKI SZKOLNE
BIBLIOTEKI SZKÓŁ WYŻSZYCH
BIBLIOTEKI SZPITALNE
BIBLIOTEKI TOWARZYSTW NAUKOWYCH
BIBLIOTEKI UNIWERSYTECKIE
BIBLIOTEKI WŁADZ I URZĘDÓW
BIBLIOTEKI WOJSKOWE
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ EKONOMICZNYCH
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ MUZYCZNYCH
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ PEDAGOGICZNYCH
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ ROLNICZYCH
BIBLIOTEKI WYŻSZYCH SZKÓŁ TECHNICZNYCH
2679
2680
4. Poszczególne biblioteki a. polskie
BIBLIOTEKA GDAŃSKA PAN
BIBLIOTEKA JAGIELLOŃSKA ' Ś
BIBLIOTEKA KÓRNICKA PAN
BIBLIOTEKA NARODOWA W WARSZAWIE
BIBLIOTEKA POLSKA W PARYŻU
BIBLIOTEKA POLSKA W RZYMIE
BIBLIOTEKA POLSKIEJ AKADEMII NAUK W KRAKOWIE
BIBLIOTEKA POLSKIEJ AKADEMII NAUK W WARSZAWIE
BIBLIOTEKA PUBLICZNA M.ST. WARSZAWY; TOWARZYSTWO BIBLIOTEKI PUBLICZNEJ W WARSZAWIE
BIBLIOTEKA RAPERSWILSKA
BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH
CENTRALNA BIBLIOTEKA WOJSKOWA
KSIĄŻNICA MIEJSKA IM. KOPERNIKA W TORUNIU
ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH. Biblioteka Zob. też: 3. Rodzaje bibliotek
b. obce
BIBLIOTHECA APOSTOLICA VATICANA
BIBLIOTIEKA GOSUDARSTWIENNAJA PUBLICZNAJA
IM. M.J. SAŁTYKOWA-SZCZEDRINA BIBLIOTIEKA SSSR IM. W.I. LENINA BIBLIOTHEQUE NATIONALE BRITISH MUSEUM LIBRARY DEUTSCHE BUCHEREI DEUTSCHE STAATSBIBLIOTHEK LIBRARY OF CONGRESS OSTERREICHISCHE NATIONALBIBLIOTHEK IN WIEN
5. Organizacja bibliotek
BIBLIOTEKA ORGANIZACJA FILIA BIBLIOTECZNA NORMY. N.biblioteczne SIEĆ BIBLIOTECZNA STATYSTYKA BIBLIOTECZNA USTAWIENIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH WSPÓŁPRACA BIBLIOTEK ZBIORNICA KSIĄŻEK
Zob. też: 6. Funkcje biblioteki; 7. Pomieszczenia i sprzęty biblioteczne
6. Funkcje biblioteki
a. gromadzenie i ewidencja
AKCESJA
CENZUS
DEPOZYT
DO UŻYTKU SŁUŻBOWEGO
DRUK ZBĘDNY
DUBLET
EGZEMPLARZ OBOWIĄZKOWY
FISZKA-zn. 3
GROMADZENIE ZBIORÓW
INWENTARZ BIBLIOTECZNY
INWENTARZ RĘKOPISÓW
PROWENIENCJA
SCALANIE ZBIORÓW
IV. BIBLIOTEKARSTWO
b. przechowywanie i konserwacja
FOTOTECHNIKA BIBLIOTECZNA KARTON-zn. 2 KETTERYZACJA ZBIORÓW KONSERWACJA ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH MAKULATURA SKONTRUM
USTAWIENIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH Zob. też: 7. Pomieszczenia i sprzęty biblioteczne
c. opracowanie
c, ogólne
OPRACOWANIE GRUPOWE (zbiorowe)
OPRACOWANIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH
SELEKCJA MECHANICZNA
SIGLUM
SYGNATURA. S. biblioteczna
TECHNICZNE OPRACOWANIE ZBIORÓW
Ci katalogowanie
ADRES WYDAWNICZY
AUTORSTWO-zn. 2 (PSEUDONIM: AKRONIM, AKRO-STYCH, ALLONIM, ANAGRAM, ANANIM, ANONIM, APOKRYF-zn. 1, APPELATWUM, ASTERONIM, GEO-NIM, HAGIONIM, KRYPTONIM, KRYPTOGRAM, NOM DE GUERRE, NOMEN NESCIO, OPUNIM, PRENONIM, PSEUDANDRONIM, PSEUDOGINIM); MISTYFIKACJA LITERACKA
CYTAT-zn. 2
DATOWANIE; CHRONOGRAM; zob. też: RACHUBA CZASU
FORMAT BIBLIOTECZNY
HASŁO KATALOGOWE
INCIPIT; EXPLICIT
INDEKS. I. do katalogu bibliotecznego
JEDNOSTKA KATALOGOWA
KARTA KATALOGOWA; FISZKA-zn. 2
KATALOG BIBLIOTECZNY: KATALOG ALFABETYCZNY, KATALOG CENTRALNY, KATALOG CZASOPISM, KATALOG DRUKOWANY, KATALOG DZIAŁOWY, KATALOG KLASOWY, KATALOG KRZYŻOWY, KATALOG PRZEDMIOTOWY, KATALOG RĘKOPISÓW, KATALOG SYSTEMATYCZNY
KATALOGOWANIE
KLOCEK
OPIS KATALOGOWY; OPIS RZECZOWY
PROWENIENCJA
SZEREGOWANIE KART KATALOGOWYCH
TYTULATURA
Ci klasyfikacja
KLASYFIKACJA
KLASYFIKACJA BIBLIOTEKI KONGRESU
KLASYFIKACJA BLISSA
KLASYFIKACJA BROWNA
KLASYFIKACJA CUTTERA; KETTERYZACJA ZBIORÓW
KLASYFIKACJA DWUKROPKOWA
KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA
KLASYFIKACJA RADZIECKA
P ODDZIAŁY WSPÓLNE
ZNAKOWANIE
2681
2682
INDEKS RZECZOWY
d. udostępnianie
BIBLIOBUS
CZYTELNIA
INFORMACYJNA SŁUŻBA BIBLIOTECZNA
KOMPLET RUCHOMY
KSIĘGOZBIÓR PODRĘCZNY; WYDAWNICTWA INFORMACYJNE
PRZEWODNIK PO BIBLIOTECE
REWERS OKRĘŻNY
SIEĆ BIBLIOTECZNA
UDOSTĘPNIANIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH
WOLNY DOSTĘP DO PÓŁEK
WYPOŻYCZALNIA
WYPOŻYCZALNIA MIĘDZYBIBLIOTECZNA
WYSTAWA BIBLIOTECZNA
Zob. też: 7. Pomieszczenia i sprzęty biblioteczne
e. zbiory specjalne
CIMELIA
DOKUMENTY ŻYCIA SPOŁECZNEGO
FILMOTEKA
MATERIAŁY AUDIOWIZUALNE
MIKROREPRODUKCJA
PROHIBITA
ZBIORY GRAFICZNE
ZBIORY KARTOGRAFICZNE
ZBIORY MUZYCZNE
ZBIORY RĘKOPISÓW
ZBIORY SPECJALNE
7. Pomieszczenia i sprzęty biblioteczne a. budynek i lokal
ARMARIUM
BUDOWNICTWO BIBLIOTECZNE
CZYTELNIA
CZYTELNIA CZASOPISM
CZYTELNIA ZBIORÓW SPECJALNYCH
MAGAZYN BIBLIOTECZNY
POMIESZCZENIA BIBLIOTECZNE
b. urządzenia
CZYTNIK (lektor) DALEKOPIS
FOTOTECHNIKA BIBLIOTECZNA INTROLIGATORNIA KARTY DZIURKOWANE
MECHANIZACJA W BIBLIOTEKARSTWIE I DOKUMENTACJI NUMERATOR-zn. 1 SPRZĘT BIBLIOTECZNY TAŚMA DZIURKOWANA TRANSPORT I ŁĄCZNOŚĆ W BIBLIOTECE
8. Biogramy
a. polskie
ALBERTRANDY Jan Chrzciciel BADECKI Karol BANDTKIE Jerzy Samuel
BAR Adam
BARAN Władysław
BARANOWSKI Ignacy Tadeusz
BARTŁOMIEJ z Lipnicy
BATOWSKI Zygmunt
BEDERSKI Antoni
BENTKOWSKI Feliks Jan
BERNACKI Ludwik
BIRKENMAJER Aleksander
BODNIAK Stanisław
BOHATKIEWICZ Aleksander
BOREJSZA Jerzy
BORKOWSKI Dunin Stanisław
BOROWY Wacław
BRENSZTEJN Michał Eustachy
BROŻEK Jan z Kurzelowa
BUDZYK Kazimierz
CELICHOWSKI Zygmunt
CHMIEL Adam
CHWALEWIK Edward
CIM A.
CZACKI Tadeusz
CZARTORYSKI Adam Jerzy, Władysław
CZERWTJOWSKI Faustyn
CZUBEK Jan
DĄBROWSKI Jan Henryk
DEMBY Stefan
DOBRZYŃSKA-RYBICKA Ludwika
DZIAŁYŃSKI Adam, Tytus, Jan Kanty
DZIEDUSZYCKI Józef Kalasanty, Władysław
DZIKOWSKI Mikołaj Franciszek Ksawery
ERZEPKI Bolesław
ESTREICHER Karol Jerzy Teofil
GABERLE Eustachy Wacław
GOŁĘBIOWSKI Łukasz
GÓRNICKI Łukasz
GÓRSKI Włodzimierz
GRODDECK Gotfryd Ernest
GRODEK Andrzej
GRYCZ Józef
GRYPHIUS Chrystian
HORODYSKI Bogdan
JANOCKI Jan Daniel
JANUSZKIEWICZ Eustachy
JARKOWSKI Paweł
JAWOROWSKI Roman Aleksander
JOCHER Adam Benedykt
KAŁUSSOWSKI Korwin Henryk
KĘTRZYŃSKI Stanisław, Wojciech
KIELISIŃSKI Kajetan
KOCZOROWSKI Stanisław Piotr
KOLANKOWSKI Ludwik
KOŁŁĄTAJ Hugo
KOPCZYŃSKI Onufry
KORZENIOWSKI Józef
KORZON Tadeusz
KOSSONOGOWA Zofia
KOŚMIŃSKI Stanisław
KOTULA Rudolf
KRASIŃSKI Edward
KUNTZE Edward
LELEWEL Joachim
LESZCZYŃSKI Stanisław
LEWAK Adam
LINDE Samuel Bogumił
.2683
2684
V. CZASOPIŚMIENNICTWO
LIPSKI Jacek
LUBOMIRSKI Henryk
ŁOPACIŃSKI Hieronim
ŁUBIEŃSKI Feliks
ŁYSAKOWSKI Adam Gracjan
MICHALSKI Stanisław
MICKIEWICZ Adam, Władysław
MILLEROWA Julia
MOCARSKI Zygmunt
MUCZKOWSKI Józef
MUKLANOWICZ Wiktoria
MUSZKOWSKI Jan
OSSOLIŃSKI Józef Maksymilian
PAJĄCZKOWSKI Franciszek
PAPŹE Fryderyk
PAULI Żegota
PAWLIKOWSKI Gwalbert, Mieczysław
PAWŁOWSKI Gustaw
PIEKARSKI Kazimierz
POCIECHA Władysław
POPLIŃSKI Antoni
POTOCKI Ignacy, Stanisław Kostka, Aleksander
PRZYŁĘCKI Stanisław
PTASZYCKI Stanisław
PUŁASKI Franciszek
RACZYŃSKI Edward
RADLIŃSKA Helena
RULIKOWSKI Mieczysław
RYGIEL Stefan Henryk
SIARCZYŃSKI Franciszek
SIENKIEWICZ Karol
SKIMBOROWICZ Hipolit
SŁOTWIŃSKI Konstanty
SOBIESZCZANSKI Franciszek Maksymilian
SULIGOWSKI Adolf
SOLSKI Tadeusz
TUREK Wiktoi
TYSZKOWSKI Kazimierz
TRZECIESKI Andrzej
WIERCZYŃSKI Vrtel Stefan
WISŁOCKI Władysław, Władysław Tadeusz
WOLSKI Zygmunt
ZABIELSKA Janina
ZALESKI Bronisław
ZALEWSKI Ludwik
ZAŁUSKI Andrzej Stanisław, Józef Andrzej
ZAMOYSKI Jan, Stanisław, Konstanty, Władysław
ZIELIŃSKI Gustaw
b. obce
BARBIER Antoine Alexandre BARTSCH Adam Johann, Friedrich BOHATTA Hans BRADFORD Samuel Clement
BRADSHAW Henry BROWN James Duff BUTURLIN Dmitrij Pietrowicz CHAWKINA Lubow Borisowna CIM Albert COLLIJN Isak CRERAR John CUTTER Charles DAHL Svend DELISLE Uopold DENIS Michael DEWEY MelvU DIBDIN Thomas Frognall DZIATZKO Karl EBERT Friedrich Adolf FRANKLIN Beniamin FRATI Carlo GESNER Johann Mathias GRAESEL Arnim GRAESSE Johann Georg Theodor HAEBLER Konrad HARTWIG Otto HARWARD John HEYNE Christian Gottlob KRUPSKAJA Nadieżda Konstantinowna LASKARIS Janos LEIBNIZ Gottfried Wilhelm LOFFLER Karl LUBINUS Eilhardus MAGLIABECHI Antonio MAKUSZIN Pietr Iwanowie? MILKAU Fritz MOTH Axel NAUDE Gabriel NICCOLI NICCOLÓ dei NODIER Charles PANIZZI Antonio PEIGNOT Etienne Gabriel PETZHOLDT Julius
PŁAWILSZCZIKOW Wasilij Aleksiejewicz POLLARD Alfred William POOLE William Frederick PROCTOR Robert ROCCA Angelo
RUBAKIN Nikołaj Aleksandrowicz SCHRETTINGER Martin SORBON Robert de SZAMURIN Jewgienij Iwanowicz TOBOŁKA Zdenek Vaclav TREBST Hans TRITHEMIUS Johannes VOULLIEME Ernst ZEDLER Gottfiied Zob. też: II. Bibliofilstwo. 3. Biogramy
V. Czasop iśmiennictwo
1. Ogólne
BIBLIOGRAFIA CZASOPISM BIBLIOGRAFIA ZAWARTOŚCI CZASOPISM CENZURA
CZASOPISMO
CZASOPIŚMIENNICTWO
DEBIT
DZIENNIKARSTWO
DZIENNIKARZ
2685
2686
INDEKS RZECZOWY
KONCERN PRASOWY
NAKŁAD-zn. 2
PERIODYK
PRASA
PRAWO PRASOWE
PRENUMERATA
"PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY"
PUBLICYSTA
PUBLICYSTYKA
REDAKTOR
ROBOTNICZA SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA "PRASA"
STATYSTYKA WYDAWNICTW
Zob. też: XVI. Wydawnicze zagadnienia. 5. Poszczególne wydawnictwa. a. polskie
2. Typologia prasy
AWIZY
BIULETYN INFORMACYJNY
CZASOPISMA ZAWODOWE
CZĘSTOTLIWOŚĆ WYCHODZENIA CZASOPISMA
DODATEK DO CZASOPISMA
EFEMERYDA
GAZETA
JEDNODNIÓWKA
KONTYNUACJA
MAGAZYN-zn. 2
"MONITOR"
MUTACJA CZASOPISMA
PPvASA GADZINOWA
PRASA RUCHU OPORU
SPECIMEN
ŻURNAL
3. Organizacja prasy
AGENCJA PRASOWA
ARCHIWUM
BIURO PRASOWE
DALEKOPIS
FOTOREPORTER
INFORJMACJA PRASOWA
KOLEGIUM REDAKCYJNE
KOLPORTAŻ CZASOPISM
KOMITET REDAKCYJNY
KORJESPONDENT
MASZYNOPIS
REDAKCJA CZASOPISMA
REPORTER
SEKRETARZ RJEDAKCJI-zn. 2
SERWIS PRASOWY; FOTOGRAFIA PRASOWA
SPRAWOZDAWCA
ZAPAS
4. Morfologia i technika
FOTOGRAFIA PRASOWA
ILUSTRACJA PRASOWA
KOLUMNA-zn. 2
LATARNIA
ŁAM
MAKIETA
NAGŁÓWEK
NUMERACJA CZASOPISMA
2687
ODCINEK
RUBRYKA-zn. 3
STOPKA CZASOPISMA
TYTUŁY CZASOPISM
UKŁAD GRAFICZNY CZASOPISMA
WIERSZ. W. w czasopiśmie
ZAPAS
ZESZYT
5. Gatunki piśmiennicze
ARTYKUŁ FELIETON
KORESPONDENCJA-zn. 2 KRONIKA-zn. 1 MATERIAŁ PRASOWY ODCINEK
ODPOWIEDZI REDAKCJI OGŁOSZENIE PRZEDBITKA RECENZJA REPORTAŻ WYWIAD PRASOWY
Ś
6. Biogramy
a. polskie
AUSTEN Antoni Jan
BACHLER Karol Leopold
BARTOSZEWICZ Adam Dominik, Kazimierz
BERGER Józef
BOREJSZA Jerzy
BURJAN Jan
BUSZCZYŃSKI Józef
CZERNIEJEWSKI Stanisław Kostka
CZYŻEWSKI Józef
DANIELEWSKI Ignacy
DMOCHOWSKI Franciszek Salezy
DOBR.ZAŃSKI Jan, Mirosław
ELIASZ-RADZIKOWSKI Jan Kanty Walery
FRIEDEL Franciszek
GĄSIOROWSKI Antoni Alojzy
GERSON Wojciech
GIERYMSKI Aleksander
GIESZKOWSKI Stanisław
GLUCKSBERGOWIE: Jan, Michał
GÓŁKOWSKI Szczepan Józef
GROMAN Karol
GUNTHER Ernest Wilhelm
HELCEL Antoni Zygmunt
HENECZEK Teodor Wojciech
HOLEWIŃSKI Józef, Jan
JARKOWSKI Stanisław Teofil
JASIEŃSKI Jan
JAWORSKI Jan
KAMIEŃSKI Napoleon
KICIŃSKI Bruno
KIRKOR Adam Honory
KOSTRZEWSKI Franciszek
KULERSKI Wiktor
KRZYŻANOWSKI Konrad
LAM Stanisław
LEITGEBER Mieczysław Antoni
2688
INDEKS RZECZOWY
KONCERN PRASOWY
NAKŁAD-zn. 2
PERIODYK
PRASA
PRAWO PRASOWE
PRENUMERATA
"PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY"
PUBLICYSTA
PUBLICYSTYKA
REDAKTOR
ROBOTNICZA SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA "PRASA"
STATYSTYKA WYDAWNICTW
Zob. też: XVI. Wydawnicze zagadnienia. 5. Poszczególne wydawnictwa. a. polskie
2. Typologia prasy
AWIZY
BIULETYN INFORMACYJNY CZASOPISMA ZAWODOWE
CZĘSTOTLIWOŚĆ WYCHODZENIA CZASOPISMA DODATEK DO CZASOPISMA EFEMERYDA GAZETA
JEDNODNIÓWKA KONTYNUACJA MAGAZYN-zn. 2 "MONITOR" MUTACJA CZASOPISMA PRASA GADZINOWA PRASA RUCHU OPORU SPECIMEN ŻURNAL
3. Organizacja prasy
AGENCJA PRASOWA
ARCHIWUM
BIURO PRASOWE
DALEKOPIS
FOTOREPORTER
INFORMACJA PRASOWA
KOLEGIUM REDAKCYJNE
KOLPORTAŻ CZASOPISM
KOMITET REDAKCYJNY
KORESPONDENT
MASZYNOPIS
REDAKCJA CZASOPISMA
REPORTER
SEKRETARZ REDAKCJI-zn. 2
SERWIS PRASOWY; FOTOGRAFIA PRASOWA
SPRAWOZDAWCA
ZAPAS
4. Morfologia i technika
FOTOGRAFIA PRASOWA
ILUSTRACJA PRASOWA
KOLUMNA-zn. 2
LATARNIA
ŁAM
MAKIETA
NAGŁÓWEK
NUMERACJA CZASOPISMA
ODCINEK
RUBRYKA-zn. 3
STOPKA CZASOPISMA
TYTUŁY CZASOPISM
UKŁAD GRAFICZNY CZASOPISMA
WIERSZ. W. w czasopiśmie
ZAPAS
ZESZYT
5. Gatunki piśmiennicze
Ś
ARTYKUŁ FELIETON
KORESPONDENCJA-zn. 2 KRONIKA-zn. 1 MATERIAŁ PRASOWY ODCINEK
ODPOWIEDZI REDAKCJI OGŁOSZENIE PRZEDBITKA RECENZJA REPORTAŻ WYWIAD PRASOWY
6. Biogramy
a. polskie
AUSTEN Antoni Jan
BACHLER Karol Leopold
BARTOSZEWICZ Adam Dominik, Kazimierz
BERGER Józef
BOREJSZA Jerzy
BURJAN Jan
BUSZCZYŃSKI Józef
CZERNIEJEWSKI Stanisław Kostka
CZYŻEWSKI Józef
DANIELEWSKI Ignacy
DMOCHOWSKI Franciszek Salezy
DOBRZANSKI Jan, Mirosław
ELIASZ-RADZIKOWSKI Jan Kanty Walery
FRIEDEL Franciszek
GĄSIOROWSKI Antoni Alojzy
GERSON Wojciech
GIERYMSKI Aleksander
GIESZKOWSKI Stanisław
GLUCKSBERGOWIE: Jan, Michał
GÓŁKOWSKI Szczepan Józef
GROMAN Karol
GUNTHER Ernest Wilhelm
HELCEL Antoni Zygmunt
HENECZEK Teodor Wojciech
HOLEWIŃSKI Józef, Jan
JARKOWSKI Stanisław Teofil
JASIEŃSKI Jan
JAWORSKI Jan
KAMIEŃSKI Napoleon
KICIŃSKI Bruno
KIRKOR Adam Honory
KOSTRZEWSKI Franciszek
KULERSKI Wiktor
KRZYŻANOWSKI Konrad
LAM Stanisław
LEITGEBER Mieczysław Antoni
2687
2688
VI. DOKUMENTACJA
LENGNICH Gotfryd
LEWENTAL Franciszek Salezy
ŁOZIŃSKI Władysław
MANIECKI Stanisław Łazarz, Wojciech
MAŃKOWSKI Antoni
MARCINOWSKI Antoni
MATHIA Roman Józef
MEJER Józef de Wolda
MERZBACH Ludwik
MIARKA Karol
MITZLER de Kolof Wawrzyniec
MOSTOWSKI Tadeusz Antoni
NAPIERALSKI Adam
PAPROCKI Teodor
PIENIĘŻNI
PILLATI Ksawery
PINOCCI Hieronim
PODLECKI Tadeusz
POPLIŃSKI Antoni, Jan
PREJS Julian Walenty
PRUSKI Jan Karol
RAKOWICZ Franciszek Tadeusz
SIENKIEWICZ Karol
SKIMBOROWICZ Hipolit
SKIWSKI Emil
STEFAŃSKI Walenty Maciej
STYFI Jan
TEGAZZO Franciszek
TEODORCZUK Władysław UNGER Józef, Gracjan (Jeżyński) WINIARZOWIE: Edward starszy WISŁOCKI Władysław, Władysław Tadeusz WOJCIECHOWSKI Kazimierz
b. obce
ACKERMANN Rudolph
ADAMETZ Jan Franciszek
BOJESEN Ernst
BONNIER Albert
COLLIJN Isak
DE VINNE Theodore Low
DEWEY Melvil
GAVARNI Paul
LEPERE Auguste
MAKUSZIN Pietr Iwanowicz
MARKS Adolf Fedorowicz
MIGNĘ Jacąues Paul
NICOLAI Christian Friedrich
NORTHCLIFFE Alfred
OLSCHKI Leo S.
PANCKOUCKE Charles Joseph
RICKETTS Charles
SMIRDIN Aleksander Filipowicz
SUWORIN Aleksiej Siergiejewicz
THOMAS Isaiah
WOLFF Mawrikij Osipowicz
VI. Dokumentacja
1. Ogólne
ASLIB
CENTRALNY INSTYTUT INFORMACJI NAUKOWO--TECHNICZNEJ I EKONOMICZNEJ (CIINTE)
CZASOPISMA ZAWODOWE. Dokumentacja
DOKUMENT
DOKUMENTACJA
INFORMACYJNA SŁUŻBA BIBLIOTECZNA
KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE. Dokumentacja
MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA DOKUMENTACJI
MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA NORMALIZACYJNA
NORMY. N.bibliograficzne i dokumentacyjne
ORGANIZACJE. Dokumentacja
UNESCO
ZJAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY. Dokumentacja
2. Dzieje
DOKUMENTACJA
AMERYKA ŁACIŃSKA. Dokumentacja
BELGIA. Dokumentacja
BUŁGARIA. Dokumentacja
CHIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO 1949.
Dokumentacja
CZECHOSŁOWACJA. Dokumentacja DANIA. Dokumentacja FINLANDIA. Dokumentacja FRANCJA. Dokumentacja HISZPANIA. Dokumentacja HOLANDIA. Dokumentacja
2689
INDIE. Dokumentacja
JAPONIA. Dokumentacja
JUGOSŁAWIA. Dokumentacja
NIEMCY DO 1945. Dokumentacja
NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA.
Doku-
mentacja
NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA. Dokumentacja
NORWEGIA. Dokumentacja
POLSKA; DOKUMENTACJA. Polska
RUMUNIA. Dokumentacja
STANY ZJEDNOCZONE A.P. Dokumentacja
SZWAJCARIA. Dokumentacja
SZWECJA. Dokumentacja
WĘGRY. Dokumentacja
WIELKA BRYTANIA. Dokumentacja
WŁOCHY. Dokumentacja
ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH I ROSJA DO 1917. Dokumentacja
3. Metodyka i technika. Rodzaje dokumentów
ANALIZY DOKUMENTACYJNE BIBLIOGRAFIA ANALITYCZNA DESKRYPTORY INDEKSY-MECHANIZACJA KARTA DOKUMENTACYJNA; FISZKA-zn. 2 KARTY DZIURKOWANE KLASYFIKACJE DZIESIĘTNE
MECHANIZACJA W BIBLIOTEKARSTWIE I DOKUMENTACJI NORMY
2690
INDEKS RZECZOWY
PATENT
PRZEGLĄDY DOKUMENTACYJNE
SELEKCJA MECHANICZNA
SPRAWOZDANIA NAUKOWE
TAŚMA DZIURKOWANA
TEZAURUS
TŁUMACZENIE; TŁUMACZENIE MASZYNOWE
4. Reprografia
CZYTNIK (lektor) FOTOKOPIA MIKROBŁONA MIKRODRUK
MIKROFILM
MIKROKARTA
MIKROREPRODUKCJA
REPROGRAFIA
TERMOGRAFIA
Zob. też: IV. Bibliotekarstwo. 6. Funkcje biblioteki. c. opracowanie, <5 klasyfikacja
5. Biogramy
BRADFORD Samuel Clement DONKER Duyvis Frits OTLET Paul RODOWICZ Stanisław
VII. Drukarstwo
1. Ogólne
ALFABET-zn. 2
CZASOPISMA ZAWODOWE. Drukarstwo
DRUK; TŁOCZENIE-zn. 1
DRUKARNIA; TYPOGRAFIA-zn. 1
DRUKARSTWO
DRUKARZ; TYPOGRAF-zn. 2
GRYF-zn. 1
INKUNABULISTYKA
INKUNABUŁ
KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE
ORGANIZACJE. Drukarstwo
PODRĘCZNIK DRUKARSKI
STARE DRUKI
SYGNET-zn. 1
UNITED TYPOTHETAE OF AMERICA
ZJAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY. Drukarstwo
ZJEDNOCZENIE PRZEMYSŁU GRAFICZNEGO
2. Dzieje
a. ogólne
DRUK-WYNALAZEK
DRUKARSTWO. Dzieje
DRUKARSTWO POLSKIE ZA GRANICĄ
FACSIMILE
INDEX LIBRORUM PROHIBITORUM; CENZURA
KSIĄŻKA CHIŃSKA
KSIĄŻKA KARAIMSKA
KSIĄŻKA KSYLOGRAFICZNA
PRZEDRUK
PRZYWILEJ
Zob. też: 3. Drukarnie; 5. Przemyśl poligraficzny; 7. Pismo drukarskie
b. kraje
AFRYKA. Drukaistwo, księgarstwo i ruch wydawniczy
AMERYKA ŁACIŃSKA. Drukarstwo
AUSTRIA. Drukarstwo
BELGIA. Drukarstwo
BUŁGARIA. Drukarstwo
CHIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO 1949.
Drukarstwo; KSIĄŻKA CHIŃSKA CZECHOSŁOWACJA. Drukarstwo DANIA. Drukarstwo
FINLANDIA. Drukarstwo
FRANCJA. Drukarstwo
HISZPANIA. Drukarstwo
HOLANDIA. Drukarstwo
ISLAM. Drukarstwo, litografia
JAPONIA. Drukarstwo
JUGOSŁAWIA. Drukarstwo
KANADA. Drukarstwo
NIDERLANDY. Drukarstwo; Zob. też: BELGIA, HOLANDIA
NIEMCY DO 1945. Drukarstwo
NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA. Drukarstwo
NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA. Drukarstwo
NORWEGIA. Drukarstwo
POLSKA; DRUKARSTWO. Polska
PORTUGALIA. Drukarstwo
RUMUNIA. Drukarstwo
STANY ZJEDNOCZONE A.P. Drukarstwo
SZWAJCARIA. Drukarstwo
SZWECJA. Drukarstwo
WĘGRY. Drukarstwo
WIELKA BRYTANIA. Drukarstwo
WŁOCHY. Drukarstwo
ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH I ROSJA DO 1917. Drukarstwo
c. miasta polskie
BRANIEWO. Drukarstwo. Księgarstwo. Oprawy
BRODNICA. Drukarstwo
BRZEG. Drukarstwo
BYTOM. Drukarstwo i księgarstwo
CHEŁMNO. Drukarstwo i księgarstwo
CHORZÓW. Drukarstwo i księgarstwo
CIESZYN. Drukarstwo i księgarstwo
CZĘSTOCHOWA. Drukarstwo
ELBLĄG. Drukarstwo i księgarstwo
EŁK. Drukarstwo i księgarstwo
GDAŃSK. Drukarstwo
GLIWICE. Drukarstwo i księgarstwo
GŁOGÓW. Drukarstwo
GŁOGÓWEK. Drukarstwo
GNIEZNO. Drukarstwo i księgarstwo
GRUDZIĄDZ. Drukarstwo i księgarstwo
JELENIA GÓRA. Drukarstwo
KALISZ. Drukarstwo
KIELCE. Drukarstwo
2691
2692
VII. DRUKARSTWO
KŁODZKO. Drukarstwo
KRAKÓW. Drukarstwo
KROSNO n.ODRĄ. Drukarstwo
KWIDZYN. Drukarstwo
LEGNICA. Drukarstwo
LESZNO. Drukarstwo
LUBLIN. Drukarstwo
ŁÓDŹ. Drukarstwo
MIKOŁÓW. Drukarstwo i księgarstwo
MYSŁOWICE. Drukarstwo i księgarstwo
NYSA. Drukarstwo
OLEŚNICA. Drukarstwo
OLIWA. Drukarstwo
OLSZTYN. Drukarstwo i księgarstwo
OPOLE. Drukarstwo
OSTRÓDA. Drukarstwo i księgarstwo
PELPLIN. Drukarstwo i księgarstwo
PIEKARY. Drukarstwo i księgarstwo
PISZ. Drukarstwo i księgarstwo
PŁOCK. Drukarstwo
POZNAŃ. Drukarstwo
PRZEMYŚL. Drukarstwo i księgarstwo
RACIBÓRZ. Drukarstwo i księgarstwo
RZESZÓW. Drukarstwo
SZCZECIN. Drukarstwo
SZCZYTNO. Drukarstwo i księgarstwo
ŚWIDNICA. Drukarstwo i księgarstwo
TARNÓW. Drukarstwo i księgarstwo
TORUŃ. Drukarstwo
WARSZAWA. Drukarstwo
WŁOCŁAWEK. Drukarstwo
WROCŁAW. Drukarstwo
ZAMOŚĆ. Drukarstwo
ZGORZELEC. Drukarstwo
ŻAGAŃ. Drukarstwo
3. Drukarnie
a. rodzaje
DRUKARNIE NAUKOWE
DRUKARNIE ORMIAŃSKIE W POLSCE
DRUKARNIE PRYWATNE
DRUKARNIE RÓŻNOWIERCZE W POLSCE
DRUKARNIE RUCHU OPORU W L. 1939-45
DRUKARNIE RUSKIE W DAWNEJ POLSCE
DRUKARNIE SYNODALNE
DRUKARNIE UNIWERSYTECKIE
DRUKARNIE ZAKONNE
DRUKARNIE ŻYDOWSKIE W POLSCE
DRUKARNIA JEDNOTY W KRALICACH DRUKARNIA JEZUITÓW W WARSZAWIE DRUKARNIA "KURIERA WARSZAWSKIEGO" DRUKARNIA MISJONARZY W WARSZAWIE DRUKARNIA MUZEUM PRZEMYSŁOWEGO W KRAKOWIE DRUKARNIA NARODOWA W KRAKOWIE zob. TELZ
Napoleon
DRUKARNIA PIJARÓW GAŁEZOWSKI ANTONI i S-KA GIRS-BARCZ
INSTYTUT WYDAWNICZY "BIBLIOTEKA POLSKA" KASA im. MIANOWSKIEGO KSIĄŻNICA ATLAS NOWA DRUKARNIA POLSKA
ROLNICZA DRUKARNIA I KSIĘGARNIA NAKŁADOWA ZAKŁADY GRAFICZNE PAŃSTWOWYCH ZAKŁADÓW WYDAWNICTW SZKOLNYCH W BYDGOSZCZY
b2 obce
AMERICAN INSTITUTE OF GRAPHIC ARTS ASHENDENE PRESS BREITKOPF BROCKHAUS F.A. CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS CLARENDON PRESS COMPAŃEROS ALEMANES DONNELLY R.R. & SONS COMP. DRUKARNIA "TIMESA" ENSCHEDĆ EN ZONEN
GYLDENDALSKE BOGHANDEL NORDISK FORLAG A/S HARPER & BROTHERS HEITZ & Cic IMPRIMERIE ROYALE KOEHLER & VOLCKMAR MARPRELATE PRESS MERRYMOUNT PRESS MONDADORI IL SAGGIATORE OXFORD UNIVERSITY PRESS PIECZATNYJ DWÓR SIJTHOFF A.W.
STAUROPIGIALNA DRUKARNIA
TIPOGRAFIA DELLA CONGREGAZIONE DI PROPAGANDA FIDE
4. Dzieła drukowane
Zob.: I. Bibliologia. 3. Rodzaje, gatunki, typy piśmiennicze {druk); XVI. Wydawnicze zagadnienia.3. Wydawnichvo-publikacja
b. poszczególne drukarnie
bi polskie
BABICKI I LASKAUER DOM SŁOWA POLSKIEGO DRUKARNIA AKADEMII KRAKOWSKIEJ DRUKARNIA AKADEMII NAUK W PETERSBURGU DRUKARNIA AKADEMII WILEŃSKIEJ DRUKARNIA "CZASU" W KRAKOWIE DRUKARNIA "DZIENNIKA POZNAŃSKIEGO" DRUKARNIA I KSIĘGARNIA ŚW. WOJCIECHA DRUKARNIA "ILUSTROWANEGO KURYERA CODZIENNEGO" DRUKARNIA IM. REWOLUCJI PAŹDZIERNIKOWEJ
5. Przemysł poligraficzny
a. ogólne
AMERICAN INSTITUTE OF GRAPHIC ARTS
ARKUSZ. A.drukarski
CENNIK ROBÓT DRUKARSKICH
CYKL PRODUKCYJNY
DRUK; TŁOCZENIE-zn. 1
DRUKARNIA; TYPOGRAFIA-zn. 1
HARMONOGRAM W WYDAWNICTWIE
MASA PLASTYCZNA
ODLEWNIA CZCIONEK; ODLEWANIE CZCIONEK
POLIGRAFIA; POLIGRAF; POLIGRAFIKA
2693
2694
INDEKS RZECZOWY
POLIGRAFICZNY PRZEMYSŁ
ROZDZIELNIK
W DRUKU
b. technika pracy b, zecerstwo
AKAPIT-zn. 1
BEZ WCIĘCIA
BLOKADA
BŁĄD DRUKARSKI; CHOCHLIK DRUKARSKI
CZCIONKA; ODLEWANIE CZCIONEK
CZYSTOPIS-zn. 2
DESKA
DYWIZOREK
EM lub M
FORMUŁY
FRAGMENTY
FRAKCJA
GRYF-zn. 2
IN CONTINUO
INTERKOLUMNA; INTERLINIA
JUSTOWANIE
KASZTA DRUKARSKA
KOREKTA; KOREKTOR; KOREKTORNIA
KRÓBKA
KUSTOSZ-zn. 2
LINIA
LOGOGRAFIA
MATERIAŁ ZECERSKI
METRYKA DRUKARSKA
MIARKA DRUKARSKA
MIARY DRUKARSKIE
OBSYPYWANIE SIĘ CZCIONEK
ODBITKA; PRESER
ODSYPKA
PICA
PIEKŁO
PINCETA
PODJUSTOWYWANIE
PRZESKŁAD
PUNKT TYPOGRAFICZNY
PUNKTACJA
ROZBIÓRKA
ROZSYPANIE SIĘ SKŁADU
SET
SKŁAD; SKŁADACZ; SKŁADACZKA
SMOLAKI
STAĆ NA LINII
SYGNATURA.-S.arkusza
SYSTEM DIDOTA
SZPACHLA
SZPALTA
SZTYLET
SZUFLA
ŚWIATŁO
UTRUDNIENIA
WCIĘCIE
WIERSZ
WIERSZOWNIK
WYRÓŻNIENIA W SKŁADZIE
WYWIĄZYWANIE KOLUMN
ZAPAS
ZECERNIA
ZECERSKIE PRZEPISY
i
2695
b; łamanie
BĘKART
DWUŁAMOWY UKŁAD
KOLUMNA-zn. 2; MARGINES KSIĄŻKI
ŁAM; ŁAMANIE; ŁAMACZ
MAKIETA
NA OSI
NA ROZKŁADOWEJ KOLUMNIE
OKIENKO
PRZEŁAMYWANIE
SZTYLET
UKŁAD GRAFICZNY
UKŁAD GRAFICZNY CZASOPISMA
WŁAMYWANIE ILUSTRACJI
WYBIĆ WIERSZ
ZGUBIĆ WIERSZ
ZŁOTY PODZIAŁ
b, drukowanie
BŁĄD DRUKARSKI
BRĄZOWANIE DRUKÓW
CZYSTODRUK; CZYSTOPIS-zn. 2
DEFEKT; DESTRUKT
DOBIERANIE BARW
DODATEK PAPIERU
DODRUK
DOKLEJKA
DRUK
DRUK NUT
DRUKOWANIE
DRUKOWNOŚĆ PAPIERU
FARBY DRUKARSKIE; KURANT; MŁYNEK DO FARB;
TAMPON DRUKARSKI FARBY INTROLIGATORSKIE FASETA; FAZOWANIE FLIZA
FORMA DRUKOWA FORMA ODLEWNICZA FUNDAMENT-zn. 2, 3
IMPRIMATUR; POZWOLENIE NA DRUKOWANIE KLEPULEC KLIN-zn. 1
KLISZA; NABIJANIE NA DREWNO KŁADZENIE SIĘ PISMA LAKIER
MAKULATURA. M. w drukarstwie" MARGINES KSIĄŻKI; OBSADNIKI MASZYNISTA; DRUKARZ MATRYCA; MATRYCOWANIE MERKUROGRAFIA NAKŁADANIE NARZĄDZANIE FORMY NORMA ARKUSZA NUMERATOR OBCIĄG ODBIJANIE ODBITKA. O.próbna PAPIER PASOWANIE PODKŁADANIE
PRZYGOTOWALNIA FORM TYPOGRAFICZNYCH PRZYRZĄD REGISTER REIMPRIMATUR
2696
VII. DRUKARSTWO
REWIZJA . ,
ROZSTAWIENIE KOLUMN
SKALA BARW
SKŁADKA
SPUSZCZANIE FORMY NA MASZYNĘ
STEREOTYP
SUROWIEC DO PRODUKCJI FARB DRUKARSKICH
SYGNATURA. S. w starych drukach
SZTANCOWANIE; WYKROJNIK-zn. 2
ŚWIATŁO
TŁOCZENIE-zn. 2
TONOWANIE
TRIADA FARB
TYNKTURA
UŻYTEK
W DRUKU
WADY ODBITEK DRUKARSKICH
ZRYWANIE PAPIERU
ZRYWY PAPIERU ROTACYJNEGO
c. maszyny drukarskie (poligraficzne)
AGREGAT
APARAT DO ODLEWU PŁYT
AUTOMAT
CYLINDER
DRUK NUT
FUNDAMENT-zn. 1
GILOSZ-zn. 2
INTERTYP
KALANDER
KOCIOŁ
LINOTYP
LUDLOW
MASZYNY ARKUSZOWE
MASZYNY DRUKUJĄCE; ŁAPKI
MASZYNY I URZĄDZENIA ELEKTRONICZNE
MASZYNY OFFSETOWE
MASZYNY PŁASKIE
MASZYNY ROLOWE
MASZYNY ROTACYJNE
MASZYNY TYPOGRAFICZNE
MASZYNY WKLĘSŁODRUKOWE; RAKIEL
MASZYNY ZECERSKIE; KLIN-zn. 2
MONOTYP
ODLEWARKA
POWIELACZ
PRASA
SAMONAKŁADACZ
TYPOGRAF-zn. 1
VARI-TYPER
ZESPÓŁ FARBOWY; MASA WALCOWA
6. Techniki graficzne a. ogólne
APLA
ASTRALON
BŁONA
BŁONOWANIE NEGATYWÓW
CIĘCIE TŁA
DOBIERANIE BARW
DRUK HOMOGRAFICZNY
EMULSJA
FILTRY ŚWIETLNE
FOTOGRAFICZNY WYCIĄG BARWNY
GALWANIZOWANIE; GALWANOTYP
GARBOWANIE
GILOSZ-zn. 1
KLISZA; NABIJANIE NA DREWNO; PODLEW POD
KLISZE
KOPIA-zn. 3; KOPIOWANIE MASKOWANIE MATRYCA
METALE I STOPY DRUKARSKIE MINIMALKA MONTAŻ MORA-zn. 1 NADRUK NEGATYW ODBITKA OTRĄ WIANIE OZALID
PANCHROMATYCZNE KLISZE PATRYCA PIGMENT PŁYTA TŁA PODDRUK-zn. 1, 2 POWIELANIE
POZYTYW; DIAPOZYTYW PÓŁTONY RASTER
REPRODUKCJA-zn. 1; REPRODUKOWANIE RETUSZ SENSYBILIZACJA SIATKA SKALA BARW TEXOPRINT TRAWIENIE TRAWIONKA TRIADA FARB TYNKTURA TYPOGRAWIURA UVACHROMIA WINIDUR WYCINKA WYKRYWANIE ZIARNOWANIE
b. techniki
ALBERTOCHROMIA
ALBERTYPIA
ALGRAFIA
ALLEZZOGRAWIURA
ANAGLIF (Anaglyptograf ia)
ANOPISTOGRAFIA; OPISTOGRAFIA
AQUATON
AUTOGRAFIA-zn. 2
AUTOTYPIA; PŁYTA TŁA
BIMETAL
BRĄZOWANIE DRUKÓW
CHEMIGRAFIA (fotochemigrafia, cynkograf ja); CYNKO-
GRAF; TRAWIARNIA; CHROMOKOLLOTYPIA CHROMOTYPIA CLICHE VERRE (Heliotypia)-zn. 1 CONGREVE CYNKOTYPIA
2697
2698
INDEKS RZECZOWY
DAGEROTYPIA
DALLASTYPIA (Fotogalwanografia)
DRUK ANASTATYCZNY
DRUK ANILINOWY
DRUK AUBELA
DRUK BROMOSREBRNY
DRUK DLA NIEWIDOMYCH; TYFLOGRAFIA
DRUK HOMOGENOWY
DRUK MANULOWY
DRUK MERTENSA
DRUK NUT; RASTRAL
DRUK PŁASKI
DRUK SITOWY (Serigrafia, Sitodruk)
DRUK TYPOGRAFICZNY
DRUK WKLĘSŁY
DRUK WOODBURY
DRUK WYPUKŁY
EKTYPOGRAFIA
EMALIOWA METODA KOPIOWANIA
FOTOCHEMIA
FOTOCHROMOTYPOGRAFIA
FOTOCYNKOGRAFIA
FOTODRUK
FOTOGRAFIA REPRODUKCYJNA
FOTOLITOGRAFIA
GALWANOGRAFIA
GALWANOPLASTYKA
GALWANOSTEGIA
GALWANOTYPIA
GEOMONTOGRAFIA
GIGANTOGRAFIA
GRAWIUROTINTA
HELIOGRAFIA
HELIOTYPIA-zn. 2
IZOGRAFIA
KALKOMANIA
KSEROGRAFIA
LOGOGRAFIA
MAŁA POLIGRAFIA
METALOGRAFIA
METALOTYPIA
METODA MOKRA
METODA PRZEDRUKU
MIKRODRUK-zn. 2
MONOTYPIA Ś
OFFSET
OMNITYPIA
REFLEKTOGRAFIA
REPROGRAFIA
ROTOGRAWIURA
STEREOTYPIA; STEREOTYP; STEREOTYPOWNIA; MATRYCA; MATRYCOWANIE
ŚWIATŁODRUK
ŚWIATŁOKOPIA
TANŻEROWANIE
TERMOGRAFIA
TESSAROTYPIA
TYPOGRAFIA-zn. 2
TYPOGRAWIURA
TYPOLITOGRAFIA
TYPORADIOGRAFIA
UNOTYPIA
UVACHROMIA
Zob. też: IX. Ilustratorstwo. 3. Techniki ilustracyjne
7. Pismo drukarskie
ANTYKWA
CABINET DES POINCONS
CZCIONKA; KROTŁO; OCZKO; SYGNATURA. S. czcionki
CZYTELNOŚĆ PISMA
DRUK GRECKI
DRUK NUT
DRUK ORIENTALNY W POLSCE
DRUK SŁOWIAŃSKI
FRAKCJA
GIRS-BARCZ (Military)
INTERPUNKCJA
KRÓJ PISMA DRUKARSKIEGO
LIGATURA
LITERNICTWO; LITERNIK
LITERY PLASTYCZNE
ŁACINKA
ORTOGRAFIA POLSKA
PISMA DRUKARSKIE
STOPIEŃ PISMA
SZERYFY (Serify)
SZRYFT KRAKOWSKI
WYSOKOŚĆ PISMA
ZNAKI DRUKARSKIE; DYWIZ; FORMUŁY
8. Biogramy
a. polskie
ANCZYCOWIE
ARCTOWIE
AUGEZDECKY A.
BACCIGALUPI Stefan
BARTEL Krzysztof
BASS Szabtai Ben Józef
BAUMGARTEN Konrad
BAZYLIK Cyprian
BERGER Józef
BERNAT Maciej
BOHOMOLEC Franciszek
BRZEZINA Antoni
BUCHHOLZ E.
BURJAN Jan
BUSZCZYŃSKI Józef, Sylwester
CEZAROWIE
CHOMIŃSKI Ludwik
COTTY Jan
CZECH Józef
CZERNECKI Jan
CZERNIĘJEWSKI Stanisław Kostka
CZERWIŃSKI Franciszek Hieronim
CZYŻEWSKI Józef
DANIEL Z ŁĘCZYCY
DANIELEWICZ Władysław
DANIELEWSKI Ignacy
DAUBMANN Jan, Bonifacy
DĄBROWSKI Wiktor, Stanisław
DECIUSZ Jodok Ludwik starszy
DMOCHOWSKI Franciszek Salezy
DOBRZAŃSKI Mirosław, Tadeusz
DUFOUR Piotr
DYON Adam
DZIEDZICKI Mateusz Kazimierz
ELYAN Kasper
2699
2700
VII. DRUKARSTWO
ENGEL Jan m- KRASZEWSKI Józef Ignacy
FAJANS Maksymilian KRÓLIKOWSKI Leopold
FERBER August KRUMMER A.
HALEK Walenty KULERSKI Wiktor
FEJPOWICZ Jan KUPISZ Łukasz
FILIPOWSKI Marcin LANGE Jan Bernard
FIODOROW I.; I. Fiodorowicz LAURER Jan Chrystian
FIOŁ Szwajpolt LERN Wolfgang
FORSTER Konrad LETRONNE Ludwik
FRIEDLEIN Daniel Edward LEWENTAL Franciszek Salezy
FRITSCH Ambrosius LIWCZAK Józef
GALEWSKI Adolf LOB Mikołaj, Andrzej
GAŁECZKA Jan LYBISCH Kasper
GARWOLCZYK Maciej ŁAPCZYŃSKI Walenty
GĄSIOROWSKI Antoni Alojzy ŁAZARSKI Władysław, Zygmunt
GEDELIUS Wojciech ŁAZARZ ANDRYSOWIC
GIERYK PODEBRANSKI Adam ŁOZIŃSKI Władysław, Jadwiga
GIESZKOWSKI Stanisław ŁUBIEŃSKI Feliks
GIRS-BARCZ MAKOWSKI Tomasz
GLUCKSMAN Rafał MALECKI Jan, Hieronim
GLtJKSBERGOWIE MAŁACHWIEJOWICZ Wasyl
GŁÓWCZEWSCY MAMONICZE
GOLDMAN Artur MANIECKI Wojciech, Stanisław Łazarz
GÓŁKOWSKI Szczepan Józef MAŃKOWSKI Antoni
GÓRSKI Ludwik Karol MARCINOWSKI Antoni
GREBEL Ignacy MARKOWICZ Jakub
GRÓLL Michał MATCIŃSKI Stanisław
GROMAN Karol MATHIA Roman Józef
GUNTHER Ernest Wilhelm, Chrystian MATYASZOWSKI Antoni, Józef Jerzy
HALLER Jan MĄCZKOWICZ Walenty
HARTUNGOWIE MEJER Józef de Wolda
HEBANOWSCY MERZBACH Ludwik. Henryk
HELCEL Antoni Zygmunt MESGNIEN MENIŃSKI Franciszek
HELICZOWIE MIARKA Karol młodszy
HENECZEK Teodor Wojciech ME.IKOWSKI Jan, Edmund
HEVELIUS Jan MINTER Karol Fryderyk
HOCHFEDER Kasper MITZLER DE KOLOF Wawrzyniec
HliNEFELD Andrzej MOELLER Andrzej Juliusz, Ernest
JAFFOWIE MOLLYN Mikołaj
JAKUBOWSKl Kazimierz Stanisław MOSTOWSKI Tadeusz Antoni
JANUSZKIEWICZ Eustachy MURMELIUS Stanisław
JANUSZOWSKI Jan NERING Melchior
JAROCZYŃSKI Marian NEUMANN Józef, Adam
JASIEŃSKI Jan NICOLAI Jan Ludwik
JAWORSKI Jan NIEMIRA Stanisław Piotr, Józef, Wacław
JELEŃ Zygmunt OGIŃSKI Michał Kazimierz
JĘDRZEJOWCZYK Maciej ORGELBRANDOWIE
KACZKOWSKI Karol OSTERBERGER Jerzy
KAŁUSSOWSKI Henryk Korwin PATER Paweł
KAMIEŃSKI Napoleon PELAR Jan Andrzej
KANTEROWIE PERFERT Jan
KARCAN Jan z Wieliczki, Józef PETERSILGE Jan
KARNALL Michał PIĄTKOWSKI Walerian
KEMPINI Szymon PIENIĘŻNI
KIRKOR Adam Honory PILLEROWIE
KMITA Piotr Blastus, Jan Daniel PIOTRKOWCZYKOWIE
KOBYLIŃSKI Wojciech PISZ, Wawrzyniec, Władysław
KONRAD Paweł PODLECKI Tadeusz
KORAL Wacław POLLAK Karol, Maria, Michał
KORNOWIE POŁONIECKI Bernard
KOSSAKOWSKI Józef, Władysław Jan, Michalina POPLIŃSKI Antoni
KOTENIUSZ Andrzej, Eufiozyna POTOCKI Jan
KOWALEWSKI Jan Karol PÓŁTAWSKI Adam Jerzy
KOZIAŃSCY PREJS Julian Walenty
KRASIŃSKI Skorobohaty Walerian PROSTITZOWIE
2701 2702 _________________________________________________________A.
INDEKS RZECZOWY
PRUSKI Jan Karol, Joanna
PTARMIUS Walenty
RADZIWIŁŁOWIE: Mikołaj Krzysztof Sierotka
REGULUS Wojciech
RHETOWIE (Rhete)
RHODOWIE (Rhode)
RODECKI Aleksy
ROSSOWSKI Jan, Katarzyna
RYBACKI Karol Jan
SALEWSKI Karol Edward
SAXO Jan
SCHEDLOWIE
SCHNEIDER Mikołaj, Zachariasz
SCHNELLBOLTZ Franciszek
SCHÓNFELS Jerzy
SCHREIBER Karol Ferdynand, Anna, Tomasz Jan
SIEBENEYCHEROWIE
SIESTRZYŃSKI Jan
SIKORSKI Saturnin Józef
SIMON Władysław
SKALSKI Bazyli
SKIMBOROWICZ Hipolit
SKIWSKI Emil
SKRZETUSKI (Hoffhalter) Rafał
SORG (Froschauer) S.
STANISŁAW POLAK
STEFAŃSKI Walenty Maciej
STERNACKI Sebastian, Paweł
STRAUBE Kasper
STRĄBSKI Stanisław Jan
SULTZER S., U.
SZARFENBERGOWIE
SZCZEPANKIEWICZ Bronisław
SZELIGA Jan
SZLICHTYNOWIE
ŚLOSKA Michał
TELZ Napoleon
TEODORCZUK Władysław
TRASSLER J.G.
TRATTNER J.T.
TSCHERNING Dawid
TYLKO Roman
TYSZKIEWICZ Samuel
TYZENHAUS Antoni
UNGER Józef, Gracjan (Jeżyński)
UNGLER Florian, Helena
VETTER Daniel
WALKIEWICZ Władysław
WEDEL Daniel Ludwik
WEST Feliks
WĘCKI Józef
WIERZBICKI Bolesław
WIETOR Hieronim, Barbara
WINIARZOWIE
WINKLER Andrzej
WIRZBIĘTA Maciej, Paweł
WOJCIECHOWSKI Kazimierz, Mieczysław
WOJEWÓDKA Bernard
WOLRABOWIE
WORFFSCHAUFFEL (Reiss) Stanisław
WYWIAŁKOWSKI Jakub Żegota
ZAMOYSKI Jan
ZAWADZKI Piotr, Józef
ZUBRZYCKI Dionizy
ZUKERKANDEL Wilhelm
b. obce
ACKERMANN Rudolph
ADAM Daniel z Veleslavina, Samuel z Veleslavina
AMERBACH Ioannes
ANISSON, rodzina
AUGEZDECKY Aleksander
BADE Josse, Konrad
BASKERVILLE John
BAUMGARTEN K.
BECHTERMUNTZE Heinrich, Nikolaus
BENSLEY Thomas
BIRKMANN, rodzina
BLADO Antonio
BODONI Giambattista
BONHOMME Pasquier, Jean
BONNIER Albert
BOWYER William I, William II
BRADFORD William
BRAILLE Louis
BREITKOPF, rodzina
BRÓCAR Arnao Guillen de
BROCKHAUS Friedrich Arnold, Friedrich, Heinrich
BUCHHOLZ Eugen
BULMER William
CASLON William
CAXTON William
CHOLINUS Maternus
COBDEN-SANDERSON Thomas James
COLINES Simon de
CO STER Laurens Janszoon
COTTA Johann Friedrich
CRAMOISY Sebastien
CREUSSNER Friedrich
CROMBERGER Jakob, Juan
CURMER Henri Leon
CUSTOS Dominicus
DAHL Johann
DAY Stephen, Matthew
DE VINNE Theodore Low
DECKER, rodzina
DIDOT, rodzina
DRUGULIN Wilhelm Eduard
DU PRE Jean
DUPRE Jean
DYRYNK Kareł
EGENOLFF Christian
ELZEVIER, rodzina
ESTIENNE, rodzina
FERBER A.
FERNANDEZ Valentin
FIODOROW Iwan, Iwan Fiodorowicz
FOURNIER Pierre Simon
FRANKLIN Beniamin
FROBEN, rodzina
FROSCHAUER Christoph
FRYDERYK II Wielki
FUST Johann
FYNER Konrad
GARAMOND Claude
GENOUX Claude
GERING Ulrich
GILL Eric
GIOLITO de' FERRARI Gabriele
GIUNTA (Junta), rodzina
2703
2704
VII. DRUKARSTWO
GŁAZUNOW, rodzina NETOL1CKY Bartolomej
GOESCHEN Georg Joachim NIEWIEŻA Andronik Timofiejew
GORDON George Phineas NOWIKOW Nikołaj Iwanowicz
GOUDY Fredric William NUMEISTER Johannes
GRANDJEAN Philippe OLDENBOURG Rudolf
GRANJON Robert OPORINUS Johannes
GRASSET Eugene OSTERBERGER J.
GREGORI Giovanni i Gregorino de' PANNARTZ Arnold
GRIFFO Francesco PELLETAN Edouard
GRUNINGER Johannes PETRI, rodzina
GUTENBERG Johannes PETRUCCI Ottaviano dei
GYMNICH, rodzina PFISTER Albert
HESS Andreas PHILIBERT Claude
HUBBARD Elbert Green PISSARRO Lucien
HULSIUS Levin PLANTIN Christophe
HURUS Paul PLJUSZAR Adolf Aleksandrowicz
IBARRA Y MARfN Joaquin PLON Philippe Henri
IBRAHIM EFFENDI PŁAWILSZCZIKOW Wasilij Aleksiejewicz
IOANNES DE SPIRA POESCHEL Carl Ernst
JAGGARD William, Isaac PREISSIG Vojtćch
JANKOVIĆ, rodzina PYNSON Richard
JENSON Nicolas QUENTEL, rodzina
JOHNSTON Edward RAMBAU Jan młodszy
KACHELOFEN Konrad RATDOLT Erhard
KALAB Metodej RECLAM Anton Philipp
KALIWODA Leopold Johann REGIOMONTANUS Johannes
KAMP Jan RICHEL Bernard
KEFFER Heinrich RICHELIEU Armand Jean de
KELLER Ambrosius RICKETTS Charles
KERVER Thielman ROCCA Angelo
KOBERGER Antonius ROFFET Etienne
KOBLINGER Stephan ROSENBACH Johann
KOELHOFF Johann starszy, Johann młodszy ROYCROFT Thomas
KOENIG Friedrich RUDGE Wiliam Edwin
KONAĆ Mikulaś z Hodiśkova RUSCH Adolf
KORNOWIE: J.J. SCHOFFER, rodzina
KURZBOECK Joseph Lorenz SCHONSPERGER Hans starszy . .
LANGENSCHEIDT K.G. SENEFELDER Aloys
LASKARIS Janos SENSENSCHMIDT Johann
LE BE, rodzina SEVERYN Jan, Pavel
LE ROUGE Pierre SINGRENIUS Ioannes
LE ROY Guillaume SKARYNA (Skoryna) Franciszek Heorhij
LEEU Gerard SKRZETUSKI (Hoffhalter) R., Rudolf
LIBRI Bartolomeo de SMIRDIN Aleksandr Filipowicz
LICHTENSTEIN Petrus SNELL Johann
LORCK Carl Berend SORG (Froschauer) Simprecht
LUFFT Hans SPINDELER Nicolaus
MAC MURTR1E Douglas C. STANHOPE Charles
MAKARY mnich STUCHS Georg, Johann
MANSION Colard SULTZER Salomon, Ulrich
MANUTIUS Aldus, Paulus, Aldus wnuk SWEYNHEYM Conrad
MARCHANT (Mercator) Guy SYTIN Iwan Dimitriewicz
MARKS Adolf Fiedorowicz TAUCHNITZ, rodzina
MELANTRICH Jifi TEUBNER Benedikt Gotthelf
MENHART Oldfich THOMAS Isaiah
MENTELIN Johann THURNEYSSER ZUM THURN Leonhard
MESGNIEN MENIŃSKI F. TORY Geoffroy
MEYER Hermann Julius TOURNES Jean, Jean II
MIGNĘ Jacques Paul TRASSLER Josef Georg
mikulAS bakalAr TRATTNER Johann Thomas
MOLLYN M. (Nicolaus) TRECHSEL Joannes
MORETUS, rodzina TRUBAR Primoz
MORRIS William TUZAR Slavoboj
MOXON Joseph LJLLSTEIN A.G.
MYLIUS Arnold UNGER Joharm Friedrich
2705 2706
INDEKS RZECZOWY
UNGNAD Hans von Sonneck UPDIKE Daniel Berkeley VAVASSORE Gioranni Andrea VERARD Antoine, Barthelemy VETTER D.
VUKOVIĆ Boźidar, Vinccnco WAESBERGE Jansson van, rodzina WALLAU Henrich WECHEL, rodzina
WEIS Emil Rudolf WESTERMANN Georg WINTERBURGER Hans WOLFF Mawrikij Osipowicz WOLRABOWIE: Nicolaus ZAINER Giinriier, Johannes ZATTA Antonio ZELL Ulrich
VIII. Iluminatorstwo
1. Ogólne
IKONOGRAFIA
IKONOLOGIA
ILUMINACJA
ILUMINATOR
ILUMINATORSTWO
KATEDRALIS (Cathedralis)
MINIATURA
MINIATURZYSTA
MONOGRAM
SZKOŁY KALIGRAFICZNE
ZBIORY RĘKOPISÓW
ZWÓJ
2. Dzieje
ILUMINATORSTWO SZKOŁY KALIGRAFICZNE ZBIORY RĘKOPISÓW
3. Ikonografia
ALEGORIA
ALFA-OMEGA
ATRYBUT
BANDEROLA
DRZEWO JESSEGO
DZIKI MĄŻ
EMBLEMAT
EWANGELIŚCI
IKONOGRAFIA
IKONOLOGIA
NIMB
ORANCI
PERSONIFIKACJA
PRACE MIESIĘCY
SYMBOLIKA
ZNAKI ZODIAKU
4. Ornamentyka
AKANT
ARABESKA
BIANCHI GIRARI
BORDIURA
DROLERIE
FLORATURA
GIRLANDA
GROTESKA
INICJAŁ
INTERKOLUMNA; INTERLINIA
MASZKARON
MEANDER
ORNAMENT
ORNAMENTYKA
PALMETA
TARCZA HERBOWA
WINIETA
ZŁOTE TŁO
ZOOMORFICZNE ORNAMENTY
5. Techniki iluminatorskie
CHRYZOGRAFIA
FARBY (w iluminatorstwie)
FLORYZOWANIE
GRISAILLES
ILUSTRACJE RYSUNKOWE
INKARNAT
KARNACJA
KODEKS (złoty, srebrny, purpurowy)
6. Zabytki
BIBLIA COTTONA
BIBLIA KARDYNAŁA BERNARDA MACIEJOWSKIEGO
BIBLIA PAUPERUM
BREVIARIUM GRIMANI
CANTICUM CANTICORUM
CODEX AMIATINUS
CODEX ARGENTEUS (Biblia Ulfilasa)
CORVINIANA
CZARNE RĘKOPISY
DE BELLO IUDAICO
DE CIVITATE DEI
EWANGELIARZ tzw. ANASTAZJI
EWANGELIARZ CARA IWANA ALEKSANDRA
EWANGELIARZ EMMERAMSKI
EWANGELIARZ KSIĘCIA MIROSŁAWA
EWANGELIARZ MŚCISŁAWA
EWANGELIARZ OSTROMIRA
EWANGELIARZ PERESOPNICKI
EWANGELIARZ POPA DOBREJSZY
EWANGELIARZ Z ROSSANO (Codex Rossancnsis)
GENESIS WIEDEŃSKA
GODZINKI SOBIESKICH
GRADUAŁ AUGUSTIANÓW W KRAKOWIE
GRADUAŁ KLARYSEK KRAKOWSKICH
GRADUAŁ OLBRACHTA
2707
2708
IX. ILUSTRATORSTWO
GRADUAŁ PŁOCKI
HORTUS DELICIARUM
KODEKS BALTAZARA BEHEMA
KODEKS GERTRUDY
KODEKS MANESSE
KRONIKA MANASSEGO
KRONIKI FRANCJI
KSIĘGA Z DURROW
KSIĘGA Z KELLS
KSIĘGA Z LINDISFARNE
LATOPIS RADZIWIŁŁOWSKI
LEGENDA JADWIGI ŚLĄSKIEJ
MENOLOGIUM BAZYLEGO II BUŁGAROBOJCY
MODLITEWNIK ALEKSANDRA JAGIELLONCZYKA
MODLITEWNIK BONY SFORZA BARI
MODLITEWNIK BONY SFORZA SABAUDZKIEJ
MODLITEWNIK KRZYSZTOFA SZYDŁOWIECKIEGO
MODLITEWNIK MARII LESZCZYŃSKIEJ
MODLITEWNIK tzw. WŁADYSŁAWA WARNEŃCZYKA
MODLITEWNIK WOJCIECHA GASZTOŁDA
MODLITEWNIK ZYGMUNTA I STAREGO
MSZAŁ ERAZMA CIOŁKA
MSZAŁ KSIĘCIA HRVOJA
MSZAŁ tzw. MIKOŁAJA Z KROMIERYŻA
PASJONAŁ KUNEGUNDY
PONTYFIKAŁ ERAZMA CIOŁKA
PONTYFIKAŁ OLEŚNICKIEGO
PONTYFIKAŁ RZESZOWSKIEGO
PSAŁTERZ FLORIAŃSKI
PSAŁTERZ KRÓLOWEJ MELISENDY
PSAŁTERZ PARYSKI
PSAŁTERZ TRZEBNICKI
PSAŁTERZ UTRECHTCKI
SAKRAMENTARZ BISKUPA DROGO
SAKRAMENTARZ TYNIECKI
SAKRAMENTARZ Z GELLONE
7. Biogramy
a. polskie
BARTŁOMIEJ Z BIECZA BARTŁOMIEJ Z POZNANIA BARTOSZEWICZ Antoni CIOŁEK (Yitellius) Erazm
DEREJ Błażej
DURINK Stanisław
JAN Z KOŚCIANY
JAN Z ŻYTA WY
JEŻOWSKI Jakub
JÓZEF Z TYŚMIENNICY
KNOWF Piotr
KROPACZ Jan
KRUGER Adrian
MACIEJ Z DROHICZYNA
MIKOŁAJ cysters
MIKOŁAJ Z NYSY
MISTRZ BIBLII HUTTERÓW
SAMOSTRZELNIK Stanisław
SZOLC Hipolit
SZYMON
WALENTY Z PILZNA
WIKTORYN
ZŁOTKOWSKI Jan
ŻERNICKI Jan
b. obce
BEAUNEVEU Andre
BENING Alexandre, Simon
BERRY Jehan de
BIRAGO Giovanni Piętro
BOURDICHON Jean
COLOMBE Jean
COSMAS INDICOPLEUSTES
FOUQUET Jean
HESDIN Jacquemart de
HILDEGARDA Z BINGEN
JAKUB Z OŁOMUŃCA
JAN Z OPAWY
KLOyiĆ Julije
KRUGER A.
LAUBER Diebolt
LAURIN Z KLATOV
LIMBOURG De Poi, Herman, Jean
LOYSET Liedet
MARMION Simon
PHEBUS GASTON DI hr. de Foix (aut.
PUCELLE Jean
ROFFET Etienne
YILLARD DE HONNECOURT
IX. Ilustratorstwo
1. Ogólne
AMERICAN INSTITUTE OF GRAPHIC ARTS AUTOGRAFIA-zn. 1
EMBLEMATYKA
FOTOGRAFIKA
IKONOGRAFIA
IKONOLOGIA
ILUSTRACJA
ILUSTRACJA PRASOWA
ILUSTRATORSTWO
LEGENDA
LITERNICTWO; LITERNIK
LITERY PLASTYCZNE
PASE-PARTOUT REPRODUKCJA-zn. 2
2. Dzieje
DRZEWORYTNIE WARSZAWSKIE
ILUSTRACYJNE TECHNIKI ARTYSTYCZNE
ILUSTRATORSTWO
ILUSTRATORSTWO POLSKIE ZA GRANICĄ
ZBIORY GRAFICZNE. Polska
a. kraje
CHIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO
Ilustratorstwo; DRZEWORYT CHIŃSKI CZECHOSŁOWACJA. Ilustratorstwo
1949.
2709
EWoK 87
2710
INDEKS RZECZOWY
DANIA. Ilusttatorstwo
FRANCJA. Hustratorstwo
JAPONIA. Ilustratorstwo; DRZEWORYT JAPOŃSKI
NIEMCY DO 1945. Ilustratorstwo
NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA. Ilustratorstwo
NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA. Ilustratorstwo
NORWEGIA. Ilustratorstwo
POLSKA; ILUSTRATORSTWO. Polska
RUMUNIA. Ilustratorstwo
STANY ZJEDNOCZONE A.P. Ilustratorstwo
SZWECJA. Ilustratorstwo
WĘGRY. Ilustratorstwo
WIELKA BRYTANIA. Ilustratorstwo
WŁOCHY. Ilustratorstwo
ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH I ROSJA DO 1917. Ilustratorstwo
b. miasta polskie
KRAKÓW. Ilustratorstwo POZNAŃ. Ilustratorstwo TORUŃ. Ilustratorstwo
3. Techniki ilustracyjne
a. ogólne
GRAFIKA
GRAFIKA ARTYSTYCZNA
GRAFIKA KOLOROWA
GRAFIKA LUDOWA
GRAFIKA ORYGINALNA
ILUSTRACYJNE TECHNIKI ARTYSTYCZNE
KAMIEŃ LITOGRAFICZNY; KONTUR ŚLEPY
REMARKI
REPRODUKCJA-zn. 2
RYTOWNICTWO
b. techniki artystyczne
AKWAFORTA AKWATINTA
CIĘTE (SUCHE) TECHNIKI GRAFICZNE DRZEWORYT; DRZEWORYT CHIŃSKI; DRZEWORYT JAPOŃSKI; DRZEWORYT ŚWIATŁOCIENIOWY FLUOROFORTA FOTOLITOGRAFIA GRENOWANIE GROSZKOWY SPOSÓB HELIOGRAWIURA KAMIENIORYT KREDKOWY SPOSÓB LINORYT
LITOGRAFIA; LITOGRAF METALORYT MEZZOTINTA
MIEDZIORYT; MIEDZIORYT PUNKTOWANY MIĘKKI WERNIKS
NIELLO
ODPRYSK
PRÓSZ
STALORYT
SUCHA IGŁA
SZRAFOWANIE
TECHNIKI METALOWE
TRAWIENIE
TRAWIONE (MOKRE) TECHNIKI GRAFICZNE TRAWIONKA Zob. też: VII. Drukarstwo. 5. Techniki drukarskie
4. Ornamentyka i ikonografia
ALEGORIA
ARABESKA
BANDEROLA
BORDIURA
DZIKI MĄŻ
EMBLEMAT
GIRLANDA
GROTESKA
INICJAŁ
INTERKOLUMNA; INTERLINIA
KARTUSZ
MASZKARON
MAURESKA
MEANDER
MONOGRAM
ORNAMENT
ORNAMENTYKA
PERSONIFIKACJA
ROCAILLE
SYMBOLIKA
TARCZA HERBOWA
WINIETA
5. Dzieła ilustrowane
ALBUM WILEŃSKIE
CANTICUM CANTICORUM
CHRONICA HUNGARORUM
DEFENSORIUM VIRGINITATIS MARIAE
EXERCITIUM SUPER PATER NOSTER
GOGOL WYDANIA ILUSTROWANE
HYPNEROTOMACHIA POLIPHILI
KRASICKI WYDANIA ILUSTROWANE
LERMONTOW WYDANIA ILUSTROWANE
MEBLARSKIE WZORNIKI I TRAKTATY ILUSTROWANE
MICKIEWICZ WYDANIA ILUSTROWANE
NIEMCEWICZ WYDANIA ILUSTROWANE
OWIDIUSZ WYDANIA ILUSTROWANE
PODLINNIK
PUSZKIN WYDANIA ILUSTROWANE
SCHATZBEHALTER
SIENKIEWICZ WYDANIA ILUSTROWANE
SPECULUM HUMANAE SALVATIONIS
TOŁSTOJ WYDANIA ILUSTROWANE
WOLTER WYDANIA ILUSTROWANE
WZORNIK Zob. też: I.Bibłiologia. 3. Rodzaje, gatunki, typy (ii)
6. Biogramy
a. polskie
ANDRIOLLI Michał Elwiro ASCHENBRENNER Henryk AUER Karol AUSTEN Antoni Jan
2711
2712
DC. ILUSTRATORSTWO
BACHMATOWICZ Kazimierz
BARABASZ Stanisław
BARTŁOMIEJCZYK Edmund
BUKOWSKI Jan
CERCHA Maksymilian
CHARCZEWSKA Anna
CHEŁMIŃSKI Jan
CHODOWIECKI Daniel Mikołaj
CHROSTOWSKI OSTOJA Stanisław
CIEŚLEWSKI Tadeusz, syn
DĄBROWA-DĄBROWSKI Eugeniusz
DE LA HAYE Karol
DĘBICKI Stanisław
DIETRICH Adolf Fryderyk, Fryderyk Krzysztof, Maurycy
DUDRAK Andrzej Jan
ELIASZ-RADZIKOWSKI Jan Kanty Walery
FAJANS Maksymilian
FALCK Jeremiasz
FILIPOWICZ Jan
FREY Jan Zachariasz
FRYCZ Karol
GAWIŃSKI Antoni
GĄSIOROWSKI Antoni Alojzy
GERSON Wojciech
GIERYK PODEBRAŃSKI Adam
GIERYMSKI Aleksander
GIRS-BARCZ
GORAZDOWSKI Edward
GORYŃSKA Wiktoria Julia Jadwiga
GÓRSKI Konstanty
HEVELIUS Jan
HILLER Karol
HOLEWIŃSKI Jan, Józef
JANKOWSKI Czesław Borys
JAROCZYŃSKI Marian
JASIŃSKI Feliks Stanisław
[OHN Fryderyk
KAMIEŃ Erazm
KAMIEŃSKI Antoni
KARĘGA Ignacy
KEDZIERSKI Apoloniusz
KIELISIŃSKI Kajetan Wawrzyniec
KORZENIOWSKA Wanda
KOSSAK Juliusz
KOSTRZEWSKI Franciszek
KRASZEWSKA Otolia
KRETHLOW Jan Ferdynand
KRZYŻANOWSKI Konrad
KUCZYŃSKI Edward
LESSER Aleksander
LETRONNE Ludwik
LEWICKI Jan
LEYBOWICZ Herszek
LIGBER Jan
LILIEN E.M.
LUBIENIECKI Bogdan
ŁOPIEŃSKI Ignacy
ŁUKOMSKI Stanisław
MACKIEWICZ Kamil
MAKOWSKI Tadeusz, Tomasz
MANTEUFFEL Edward
MARSTALLER G.J.
MASŁOWSKI Stanisław
MEHOFFER Józef
MĘKICKI Rudolf
MINTER Karol Fryderyk
MYLIUS Jan Fryderyk
NORBLIN de la Gourdaine Jean Pierre, Stefan Juliusz
OKUŃ Edward
OLESZCZYŃSKI Antoni, Seweryn
ORDA Napoleon
ORŁOWSKI Aleksander
PILIŃSKI Adam, Stanisław
PILLATI Henryk, Ksawery
PIOTROWSKI Antoni
PIWARSKI Jan Feliks
PODKOWIŃSKI Władysław
PÓŁTAWSKI Adam Jerzy
PROCAJŁOWICZ Antoni Stanisław
PRONASZKO Zbigniew
RAKOWIECKI Teodor
REMBOWSKI Jan
SCHULZ Bruno
SICHULSKI Kazimierz
SIEDLECKI Franciszek
SIESTRZYŃSKI Jan
SKOCZYŁAŚ Władysław
SKRZETUSKI (Hoffhalter) Rafał ojciec
SŁODKI M.
SMOKOWSKI Wincenty
SOKOŁOWSKI Jakub
STACHIEWICZ Piotr
STACHOWICZ Michał
STRACHOWSCY
STYFI Jan
STYKA Jan
SURMACKI Jan, Michał
SZARFENBERGOWIE: Kryspin
SZERMĘTOWSKI Józef
TEGAZZO Franciszek
TRETER Błażej, Tomasz
TROJANOWSKI Edward
TSCHERNING Dawid, Jan
TYSIEWICZ Jan
UZIEMBŁO Henryk
VOGEL Zygmunt
WALKIEWICZ Władysław
WRONIECKI Jan
WYCZÓŁKOWSKI Leon
WYRWIŃSKI Wilhelm Wilk
WYSPIAŃSKI Stanisław
ZAKRZEWSKI Władysław
ZALESKI Antoni, Bronisław
ZGAIŃSKI Stanisław
ZIARNKO Jan
ŻUKOWSKI Michał
b. obce
ALEŚ Mikolaś
ALIAMET Jacques
ANDROUET (Du Cerceau) Jacques
AUDRAN, rodzina
BARTOLI Piętro Santo
BASAN Pierre-Francois
BEARDSLEY Aubrey Vincent
BEHAM Barthel, Hans Sebald
BERARD Christian
BERKA Jan
BEWICK Thomas
BLAKE WUliam
2713
2714
INDEKS RZECZOWY
BOLSWERT Boetius Adams
BONNARD Pierre
BOSSĘ Abraham
BOUSSINGAULT Jcan Louis
BRANT Sebastian
BRAQUE Georges
BRAUNER Zdenka
BREU Jorg ojciec, syn
BRIUŁŁOW Aleksandr
BROWNE Hablot Knight
BRUNNER Vratislav Hugo
BRY de, rodzina
BURGKMAIR Hans
BURNE-JONES Edward
BUSCH Wilhelm
CALDECOTT Randolph
CALLOT Jacąues
CARNICERO Antonio, Isidoro
CARS Laurent
CARSTENS Asmus
CAYLUS Annę Claude Philippe
CHAUVEAU Francois
CHODOWIECKI D.M.
CHOFFARD Pierre-Philippe
COCHIN, rodzina
COLLAERT Adriaen, Carel, Guiliam, Hans
CORINTH Lovis
CORNELIUS Peter
CRANACH Lucas starszy, Lucas młodszy
CRANE Walter
CRUIKSHANK George
CUSTOS Dominicus
ĆAPEK Josef
DAHLBERG Erik
DAUBIGNY Charles-Francois
DAUMIER Honore
DE LA HAYE K.
DEBUCOURT Philibert Louis
DELACROIX Eugene
DELLA BELLA Ste&no
DENIS Maurice
DERAIN Andrć
DEVERIA Achille J.J.M.
DIETRICH F.K., A.F., M.
DORŚ Louis Auguste Gustavc
DOYLE Richard
DURER Albrecht
DUFLOS Pierre
DUFY Raoul
DULAC Edmond
DUPLESSI-BERTAUX Jean
DUVET Jean
DYRYNK Kareł
EISEN Charles
FAWORSKrj Władimir
FEYERABEND Sigmund
FIODOROW Iwan
FLIPART Jean-Jacques
FOSTER Birket Myles
FOURNIER Pierre Simon
FRELAUT Jean
FUHRICH Joseph von
GAGARIN Grigorij
GAŁAKTIONOW Stiepan
GAULTIER Leonard
2715
GAVARNI Paul
GENELLI Bonawentura
GĆRARD Jean lgnące Isidore
GESSNER Salomon
GIERASIMOW Aleksandr, Siergiej
GIGOUX Jean Francois
GILBERT John
GILL Eric
GILLOT Claude
GOUJON Jean
GRAF Urs
GRASSET Eugene
GRAVELOT Hubert Francois
GREENAWAY Kate
GREGORI Gregorio de'
GREUZE Jean-Baptiste
GREVIN Alfred
GRIEN
HAVELL Robert ojciec, syn
HIEBEL Jan
HOGARTH William
HOLBEIN Hans młodszy
HOLLAR Vaclav
HOOGHE Romeyn de
HOPFER Daniel
HOSEMANN Theodor
HUGHES Arthur
ISABEY Eugene
IWANÓW Iwan, Siergiej
JANINET Jean-Francois
JOHANNOT Alfred, Tony
JOHNSTON Edward
JONES Owen
KALAB Metodej
KAŚPAR Adolf
KAULBACH Wilhelm von
KEENE Charles Samuel
KILIAN, rodzina
KIRCHNER Ernst Ludwig
KLINGER Max
KOBLIHA Frantisek
KRAWCZENKO Aleksiej
KUPKA Frantisek
KYSELA Frantisek
LABOUREUR Jean-Emile
LADA Josef
LASNE Michel
LE PAUTRE Jean
LE ROUGE Pierre
LEAR Edward
LEBIEDIEW Aleksandr, Kławdij
LECLERC Sebastien
LEECH John
LEPERE Auguste
LEYDEN Lucas Hugensz
LIEBERMANN Max
LILIEN Efraim Mosze
LOGGAN Dawid
LUYKEN Caspar, Jan
MAILLOL Aiistide
MANES Guido, Josef
MANET Edouard
MARC Franz
MAROLD Ludek
MARSTALLER Gotlob Jakob
2716
X. INTROLIGATORSTWO
MATISSE Henri SATTLER Joseph
MEIL Johann Wilhelm młodszy SCHAUFELEIN Hans Leonhard
MEISSONIER Jean Louis Ernest SCHENK Jan, Pięter
MENZEL Adolf Friedrich Erdmann von SCHLEY van der Jacob, Philippus
MERIAN, rodzina SCHMIDT Georg Friedrich
MILLAIS John Everett SCHNORR von Carolsfeld, rodzina
MONNET Charles SCHON Erhard
MONNIER Henry Bonaventure SCHRÓDTER Adolf
MOREAU Jean Michel, Luc Albert SCHWIND Moritz von
MORRIS William SENEFELDER Aloys
MORSTADT Vincenc SEYMOUR Robert
MUCHA Alfons SICHEM Christoffel I, Christoffel II syn
NEUREUTHER Eugen Napoleon SIEROW Walentin
NIEWIEZA Adronik Timofiejew SILVESTRE Israel .
NORBLIN, rodzina SLEVOGT Max
OLIVA Viktor SŁODKI Marceli
ORŁOWSKI A. SOKOŁÓW Pietier
OSTROUMOWA-LEBIEDIEWA Anna SOLIS Virgil
OUDRY Jean-Baptiste SPRINGINKLEE Hans
OVERBECK Friedrich STEINLE Edward Jakob von
PAPILLON Jean starszy STEINLEN Thćophile Alexandre
PASSĘ de, rodzina STRACHOWSCY (Strahowsky)
PAWŁÓW Iwan SVABINSKY Max
PECHSTEIN Max TAGLIENTE Giovanni Antonio
PICART Bernard, Etienne TARDIEU, rodzina
PISSARRO Lucien TENNIEL John
POCCI Franz von TICHY Frantiśek
PRDCNER Gottfried TORY Geoffroy
PUGIN Augustus Charles TOULOUSE-LAUTREC Henri de
RACKHAM Arthur TRUCHMIENSKIJ Afanasij
RADA Vlastimil TRUTOWSKIJ Konstantin
RAFFET Auguste TSCHERNING D., J.
RAMBERG von Arthur Georg, Johann Heinrich TURNER William
RETHEL Alfred TUZAR Slavoboj
RETZSCH Moritz UNGER Johann Friedrich
RICHTER Adrian Ludwig URRABIETA y Vierge Daniel
RICKETTS Charles USZAKOW Simon
ROSSETTI Dante Gabriel VAVASSORE Giovann i Andrea
ROWLANDSON Thomas VERARD Antoine
RUBENS Peter Paul VOLLARD Ambroise
SAINT-AUBIN Augustin WEIS Emil Rudolf, Jean-Martin
SAINT-NON Jean Claude WENECJANOW Aleksiej
X. Introligatorstwo
1. Ogólne a. Kraje
BADANIE OPRAW; ODBICIE OŁÓWKOWE AUSTRIA. Oprawy
FAŁSZOWANIE OPRAW KSIĄŻKA CHIŃSKA
INTROLIGATOR CZECHOSŁOWACJA. Oprawy
INTROLIGATORN1A DANIA. Oprawy
INTROLIGATORSTWO FRANCJA. Oprawy
KATEDRALIS HISZPANIA. Oprawy
OKŁADKA TAPONIA. Oprawy
OPRAWA NIDERLANDY. Oprawy
ORGANIZACJE. Introligatorstwo NIEMCY DO 1945. Oprawy
ORNAMENTYKA OPRAWY POLSKA; OPRAWA. Polska
SZWAJCARIA. Oprawy
2. Dzieje SZWECJA. Oprawy
INTROLIGATOR WĘGRY. Oprawy
OPRAWA. Dzieje WIELKA BRYTANIA. Oprawy
2717 ___________________________________________ 2718
INDEKS RZECZOWY
WŁOCHY. Oprawy
ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH I ROSJA DO 1917. Oprawy
b. miasta polskie
BRANIEWO. Drukarstwo. Księgarstwo. Oprawy
KRAKÓW. Oprawy
ŚLUBLIN. Oprawy
MOGIŁA. Oprawy
POZNAŃ. Oprawy
PRZEMYŚL. Oprawy
TORUŃ. Oprawy
WARSZAWA. Oprawy
WROCŁAW. Oprawy
3. Rodzaje i zdobnictwo opraw
BROSZURA CORVINIANIA COTTAGE STYLE DUBLURA DYPTYK-zn. 2 EVENTAIL FILIGRAN-zn. 2 GROSZEK HARLEIAN STYLE IN CRUDO INTARSJA KARTON-zn. 2 KASETA NA KSIĄŻKĘ LIBRI CATENATI OKŁADZINY DREWNIANE OPRAWA A LA FANFARĘ OPRAWA AKSAMITNA OPRAWA ALDYŃSKA
OPRAWA ARABSKA, EGIPSKA, KAIRUAŃSKA, MAURETAŃSKA, PERSKA, SARACEŃSKA, SYRYJSKA, TURECKA zob. ISLAM. Oprawy OPRAWA ARCHITEKTONICZNA OPRAWA BENEDYKTA Z KOŹMINA OPRAWA BIBLIOTEKI ZYGMUNTA AUGUSTA OPRAWA BLIŹNIACZA
OPRAWA ETRUSKA zob. WIELKA BRYTANIA. Oprawy OPRAWA GOTYCKA OPRAWA GRECKA
OPRAWA GROLIEROWSKA zob. GROLIER Jean OPRAWA HAFTOWANA
OPRAWA JANSENISTYCZNA zob. ORNAMENTYKA OPRAWY
OPRAWA KAROLIŃSKA
OPRAWA KLASZTORNA
OPRAWA KOPTYJSKA
OPRAWA KORONKOWA
OPRAWA LAKOWA
OPRAWA LUKSUSOWA
OPRAWA MALOWANA
OPRAWA MEDALIONOWA zob. FARNESE, GROLIER
OPRAWA MOZAIKOWA
OPRAWA NACINANA
OPRAWA NAKŁADOWA
OPRAWA OTT-HEINRICH
OPRAWA PERGAMINOWA
2719
OPRAWA PLAKIETOWA zob. PLAKIETA
OPRAWA PŁASZCZOWA
OPRAWA PRAEMIUM SCHOLASTICUM
OPRAWA RADEŁKOWA
OPRAWA RENESANSOWA
OPRAWA ROMANTYCZNA
OPRAWA ROMAŃSKA
OPRAWA SAKWOWA
OPRAWA SREBRNA
OPRAWA SYGNOWANA
OPRAWA TYMCZASOWA
OPRAWA W STYLU EMPIRE
OPRAWA W STYLU ROKOKO
OPRAWA WSPÓŁCZESNA
OPRAWA Z INSKRYPCJĄ
OPRAWA Z KAMEĄ zob. FARNESE
ORNAMENTYKA OPRAWY
PLECIONKA
RADEŁKA JAGIELLOŃSKIE
REPETITION
ROMBOWY WZÓR
SEMIS, SEMĆ
SKÓROPLASTYKA
TEKA-zn. 1
4. Technologia oprawy
ALFABET-zn. 2 MAKIETA NORMA ARKUSZA
a. czynności
APRETURA
BIGOWANIE
BROSZUROWANIE
FALCOWANIE; FALC-zn. 1
GOFROWANIE
GRENOWANIE
GRUNTOWANIE
HOLENDROWANIE
KASZEROWANIE
KOLACJONOWANIE-zn. 3
OBCIĄGANIE OKŁADKI
OBCINANIE KSIĄŻKI
OKLEJANIE
PRASOWANIE
REMBOlTAGE
ROZBIERANIE BROSZUR
SKÓROPLASTYKA
SZARFOWANIE SKÓRY
SZYCIE
TŁOCZENIE-zn. 3
ZACIĄGANIE
ZAWIESZANIE
ZBIERANIE
ZŁOCENIE
b. maszyny i narzędzia
AGAT
AZURES
BIG-zn. 2
GILOTYNA
2720
X. INTROLIGATORSTWO
GŁADZIK-zn. 1 5. Biogramy
KOSTKA INTROLIGATORSKA
KROSNO a. polskie
MASZYNY INTROLIGATORSKIE
NUMERATOR ALEMBEK Marcin
PISMO INTROLIGATORSKIE BARTŁOMIEJ Z POZNANIA
PLAKIETA BAUMGARTEN Konrad
SZYDŁO INTROLIGATORSKIE BENEDYKT
TŁOKI INTROLIGATORSKIE BIAŁY JAKUB
TŁOKI PUNKTOWANE CASPAR
WIERSZOWNIK. W. introligatorski CZEPIEL Mikołaj
WYKROJNIK DAWID
DRELINKIEWICZOWIE
DZtEDZICKI Mateusz Kazimierz
C. materiały FRIEDLEIN Jan Jerzy Fryderyk
GAŁĘZOWSKI ANTONI I SKA
DERMATOID FALC-zn. 2 FARBY INTROLIGATORSKIE GĘDZIEC Bartłomiej GUNTER HADEBER Maciej
FOLIA INTROLIGATORSKA GAZA INTROLIGATORSKA GRZBIETÓWKA KLEJ INTROLIGATORSKI HAŁACIŃSKI Eustachy, Kazimierz Ferdynand HEBANOWSCY INTROLIGATOR 1C INTROLIGATOR IL
LEDERYNA INTROLIGATOR "KRÓLA OLBRACHTA"
LINSON MAKULATURA MATERIAŁY DO OPRAWY MOLESKIN MORA-zn. 2 NICI INTROLIGATORSKIE OKŁADZINY DREWNIANE ORGANDYNA INTROLIGATOR MC JAHODA Robert JANUSZEWSKI Wincenty JEŻOWSKI Jakub JOST Jodok KANTEROWIE: Filip Krzysztof I, Filip Krzysztof II KELLER Jan TTTT IMANI
PŁÓTNO INTROLIGATORSKIE J\ 1 i _ 11VI JA 1N KLEMENS Z SANDOMIERZA
PODŁOŻE KLAJSTROWE-zn. 1 KOTAS Paweł
SKÓRA KRUCZKOWSKI Łukasz
ZŁOTO KRUGER Adrian
KRUMMER A.
d. morfologia oprawy KRZYSZTOFOWICZ Piotr, Jan Gabriel, Teodor
LANGNO Baltazar
BIG-zn. 1 LESSEL Petrus
BORDIURA LOKAJEWSKI Maciej
BRZEGI KSIĄŻKI MICHAŁ Z KLEPARZA
DUBLURA MOELLER Jerzy
GRZBIET KSIĄŻKI MOLENDA Jan
INTERFOLIUM NERING Melchior
KAPITAŁKA OGIŃSKI Gabriel Józef
KIESZEŃ KSIĄŻKI PATRUUS (Patrusowie)
LAMÓWKA PIOTR POSTAWA Z PROSZOWIC
NAROŻNIKI PONĘTOWSKI Jan
OKŁADKA PRZYWILCKI Maciej
OKUCIA METALOWE; LIBRI CATENATI RADZISZEWSKI Franciszek Joachim
OPOREK RAJMAN Kasper starszy
PŁATNIK RECMANIK Jan
PODDRUK-zn. 3, 4 REJMAN Stanisław
SZYLDZIK SCHRAMM Karol
ŚCIEG SCHROTT Emil
TENACULUM SEMKOWICZ Aleksander
WORECZEK STANECKI Wojciech
WYKLEJKA TARGOYN Jan
ZAKŁADKA TARSKI Piotr Aleksy
ZAPIĘCIE BLOKU KSIĄŻKI TŁUCZKIEWICZ Jan Antoni
ZSZYWKI WALENTY Z PILZNA
ZWIERCIADŁO OPRAWY WIETOR Hieronim
ZWIĘZY WILHELM
ŻŁOBEK WOLNSKI Józef, Wojciech, Antoni
2721 2722
INDEKS RZECZOWY
WORFFSCHAUFFEL Stanisław WÓJCIK Karol ojciec, syn WYŹGA Jan ZŁOTKOWSKI Jan ŻENCZYKOWSKI Marceli
b. obce
ALEMBEK M.
ANGLER Caspar
ANGUERRAND Pierre
BADIER Florimond
BALDERSHAIN Adolar
BATEMAN Abraham, John
BAUZONNET Antoine
BEDFORD Francis
BERTHELET Thomas
BISIAUX Pierre Joseph
BLOC Louis
BOPPENHAUSEN Johann
BOULE Andre
BOYET Luc-Antoine
BOZERIAN L'aine, Le jeune
BRADEL Alexis-Pierre
COBDEN-SANDERSON Thomas james
COCKERELL Douglas
COSTER Henricus
DAGAEUS
DERÓME Jacąues-Antoine, Nicolas-Denis
DU SEUIL Augustin
DUBUISSON Renę, Pierre-Paul
EDWARDS James
ELZEVIER Lodevijk I
ENDTER Georg
EVE Nicolas, Clovis
FARNESE, rodzina
FLYGE Jacob Ludvig
FOGEL Joannes
FORSTER Konrad 1
FRENCKEL Ulrich
GOLDENAU Nathanael
GROLIER de Senneres Jean
GRUEL Leon
HAGMAYER Johannes
HARLEY Robert, Edward
HEDBERG Gustaf
HUBBART Elbert Green
IBSCHER Hugo
KELLER Ambrosius
KRAUSE Jakob
KRUGER Thomas, A.
LAFFERTE, rodzina
LE GASCON
LE MONNIER Jean Charles Henri
LEHMANN Karl Ernst
LORTIC Marcelin
MAGNUS Henrickszon, Hendrick, Albert
MAHIEU Thomas
MAIR bb
MAIRET Francois
MEARNE Samuel, Charles
MEUSER Caspar
MICHEL Marius Jean, Henri Francois
NIEDREE
NILSSON Bengt
PADELOUP, rodzina
PAYNE Roger
PLANTIN Christophe
PRIDEAUX Sara Treverbian
PURGOLD
PYNSON Richard
RICHENBACH Joannes
ROFFET Etienne
SCHNEIDLER Christoffer
SIMIER Renć, Alphonse
STAINDORFFER Franz
STOSS Rolet
THOUVENIN Joseph
TRAUTZ Georg
TRNKA Bartoś
XI. Kartografia
1. Ogólne
GEOMONTOGRAFIA
KARTOGRAF
KARTOGRAFIA-zn. 1
LEGENDA
ODWZOROWANIA KARTOGRAFICZNE
PAŃSTWOWE PRZEDSIĘBIORSTWO WYDAWNICTW
KARTOGRAFICZNYCH TESSAROTYPIA
WOJSKOWY INSTYTUT GEOGRAFICZNY ZBIORY KARTOGRAFICZNE
KARTOGRAFIA MAPA. Dzieje
2. Dzieje
3. Dokumenty kartograficzne
ATLAS
GLOBUS
KARTOGRAM
MAPA
PLAN
PORTULAN
SZKIC KARTOGRAFICZNY
4. Biogramy
a. polskie
BEAUPLAN Wilhelm le Vaseur de CHODŹKO Leonard CHRZANOWSKI Wojciech CICHOWSKI Adolf DZIKOWSKI Mikołaj Franciszek Ksawery
2723
2724
XII. KSIĘGARSTWO
FOLINO Bartłomiej
FREUDENHAMMER Jerzy
GŁÓWCZEWSKI Kazimierz
GRÓDECKI Wacław
KOLBERG Juliusz
KURNATOWSKI Wiktor Adam
LELEWEL Joachim
LETRONNE Ludwik
LEWICKI Jan
MAKOWSKI Tomasz
MINTER Karol Fryderyk
NAŁKOWSKI Wacław
PORTHEES Karol de
POGRABKA Andrzej
PORĘBSKI Stanisław
RASTAW1ECKI Edward
REMBIELIŃSKI Eugeniusz Napoleon, Juliusz
RICAUD de TIRREGAILLE Piotr
ROMER Eugeniusz
WAPOWSKI Bernard
b. obce
ANYILLE Jean Baptiste
BARTHOLOMEW John George BEAUPLAN W. le Vaseur de BLAEU Willem Janszoon CORONELLI Marco Vincenzo COSMAS INDICOPLEUSTES DUFOUR Guillaume Henri ETZLAUB Erhard GASTALDI Jacopo HELWIG Martin HENNEBERGER Kaspar HOMANN Johann Baptist HONDIUS, rodzina JODE Gerard de, Cornelis LUBINUS Eilhardus MAGNUS Olaus MERKATOR (Gerard Kremer) MUNSTER Sebastian NICOLAUS Cusanus ORTELIUS Abraham PERTHES Justus PTOLEMEUSZ Klaudiusz SEUTTER Matthias, Albrecht WALDSEEMULLER Martin ZANNONI Giovanii Antonio Rizzi
XII. Księgarstwo
1. Ogólne
ANTYKWARIUSZ-zn. 2, 3
BIBLIOPOLA
BIBLIOPOLEJA
CENA KSIĄŻKI; NOMINAŁ; RABAT; WYZNACZANIE
KSIĄŻEK
CZASOPISMA ZAWODOWE. Księgarstwo DEBIT
EKSPORT I IMPORT WSPÓŁCZESNEJ KSIĄŻKI KSIĘGARNIA KSIĘGARSTWO KSIĘGARSTWO HURTOWE KSIĘGARZ
KSZTAŁCENIE I SZKOLENIE ZAWODOWE LIBRARIA; LIBRARIUS ORGANIZACJE. Księgarstwo; BÓRSENVEREIN DER DEU-
TSCHEN BUCHHANDLER PRZEDSIĘBIORSTWO UPOWSZECHNIANIA PRASY
I KSIĄŻKI "RUCH" (PUPIK) SYGNET
WZOROWY KSIĘGARZ ZJAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY. Księgarstwo
2. Dzieje
a. ogólne
AUKCJA. Dzieje
INDEX LIBRORUM PROHIBITORUM
KOMISJE KSIĄŻKOWE
KSIĘGARNIA. Dzieje
KSIĘGARSTWO. Dzieje
KSIĘGARSTWO POLSKIE ZA GRANICĄ
KSIĘGARSTWO WĘDROWNE
KSIĘGARSTWO UGRUPOWAŃ WYZNANIOWYCH
KSIĘGARSTWO ŻYDOWSKIE
PRZYWILEJ STACJONARIUSZ SYGNET. Dzieje TRADE SALES
b. kraje
AFRYKA. Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy
AMERYKA ŁACIŃSKA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
AUSTRALIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
AUSTRIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
BELGIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
BUŁGARIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
CHIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO 1949. Księgarstwo i ruch wydawniczy
CZECHOSŁOWACJA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
DANIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
FINLANDIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
FRANCJA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
GRECJA. Księgarstwo
HISZPANIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
HOLANDIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
INDIE. Księgarstwo i ruch wydawniczy
IRLANDIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
ISLAM. Księgarstwo
IZRAEL. Księgarstwo i ruch wydawniczy
JAPONIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
JUGOSŁAWIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
KANADA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
NIEMCY DO 1945. Księgarstwo i ruch wydawniczy
NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
NORWEGIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
NOWA ZELANDIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
POLSKA; KSIĘGARSTWO. Dzieje; KSIĘGARSTWO POLSKIE ZA GRANICĄ
2725
2726
INDEKS RZECZOWY
PORTUGALIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy RUMUNIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy STANY ZJEDNOCZONE A.P. Księgarstwo i ruch wydawniczy SZWAJCARIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy SZWECJA. Księgarstwo i ruch wydawniczy TURCJA. Księgarstwo i ruch wydawniczy WĘGRY. Księgarstwo i ruch wydawniczy WIELKA BRYTANIA.' Księgarstwo i ruch wydawniczy WŁOCHY. Księgarstwo i ruch wydawniczy ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH I ROSJA DO 1917. Księgarstwo i ruch wydawniczy
c. miasta polskie
BRANIEWO. Drukarstwo. Księgarstwo. Oprawy
BRODNICA. Księgarstwo
BRZEG. Księgarstwo
BYDGOSZCZ. Księgarstwo
BYTOM. Drukarstwo i księgarstwo
CHORZÓW (Królewska Huta). Drukarstwo i księgarstwo
CIESZYN. Drukarstwo i księgarstwo
CZĘSTOCHOWA. Księgarstwo
EŁK. Drukarstwo i księgarstwo
GDAŃSK. Księgarstwo
GLIWICE. Drukarstwo i księgarstwo
GŁOGÓW. Księgarstwo
GŁOGÓWEK. Księgarstwo
GNIEZNO. Drukarstwo i księgarstwo
GRUDZIĄDZ. Drukarstwo i księgarstwo
JELENIA GÓRA. Księgarstwo
KALISZ. Księgarstwo
KATOWICE. Księgarstwo
KIELCE. Księgarstwo
KŁODZKO. Księgarstwo
KRAKÓW. Księgarstwo
KROSNO n. ODRĄ. Księgarstwo
LEGNICA. Księgarstwo
LESZNO. Księgarstwo
LUBLIN. Księgarstwo
ŁÓDŹ. Księgarstwo
MIKOŁÓW. Drukarstwo i księgarstwo
MYSŁOWICE. Drukarstwo i księgarstwo
NYSA. Księgarstwo
OLEŚNICA. Księgarstwo
OLSZTYN. Drukarstwo i księgarstwo
OPOLE. Księgarstwo
OSTRÓDA. Drukarstwo i księgarstwo
PELPLIN. Drukarstwo i księgarstwo
PIEKARY. Drukarstwo i księgarstwo
PISZ. Drukarstwo i księgarstwo
PŁOCK. Księgarstwo
POZNAŃ. Księgarstwo
PRZEMYŚL. Drukarstwo i księgarstwo
RACIBÓRZ. Drukarstwo i księgarstwo
RYBNIK. Księgarstwo
RZESZÓW. Księgarstwo
SOSNOWIEC. Księgarstwo
SZCZECIN. Księgarstwo
SZCZYTNO. Drukarstwo i księgarstwo
ŚWIDNICA. Księgarstwo
TARNÓW. Drukarstwo i księgarstwo
TARNOWSKIE GÓRY. Księgarstwo
TORUŃ. Księgarstwo
WARSZAWA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
WŁOCŁAWEK. Księgarstwo
WROCŁAW. Księgarstwo i ruch wydawniczy
ZGORZELEC. Księgarstwo
ŻAGAŃ. Księgarstwo
ŻARY. Drukarstwo i księgarstwo
3. Poszczególne księgarnie
a. polskie
BIBLIOFIL POLSKI
DOM KSIĄŻKI POLSKIEJ
DRUKARNIA I KSIĘGARNIA ŚW. WOJCIECHA
HSZER I MAJEWSKI
GAŁĘZOWSKI Antoni i Ska
GEBETHNER I WOLFF
GUBRYNOWICZ I SCHMIDT (Gubrynowicz i Syn)
HOESICK Ferdynand
INSTYTUT WYDAWNICZY "BIBLIOTEKA POLSKA"
KSIĄŻNICA-ATLAS
LESMAN I ŚWISZCZOWSKI
ROLNICZA DRUKARNIA I KSIĘGARNIA NAKŁADOWA
W POZNANIU
TOWARZYSTWO OŚWIATY ROLNICZEJ TRZASKA, EWERT I MICHALSKI
b. obce
ASCHEHOUG & Co.
BAER Joseph & Co.
BLACKWELL B.H. Ltd.
BROCKHAUS F.A.
BUCHHANDLUNG DES WAISENHAUSES
GRASS, BARTH & Comp.
GULDBERG & DZWONKOWSKI
HACHETTE
HARRASSOWITZ Otto
HEITZ & Cie
HIERSEMANN Karl W.
KOEHLER & VOLCKMAR
MAGGS Bros.
MONDADORI IL SAGGIATORE
NIJHOFF'S BOEKHANDEL EN UITGEVERS MIJ.
RASCHER & Co
ROBINSON William H. Ltd.
ROSENBACH COMPANY
SOTHEBY & Co.
STECHERT HAFNER
WEIDMANNSCHE BUCHHANDLUNG
4. Organizacja kolportażu
a. ogólne
ANTYKWARIAT
ASORTYMENT KSIĘGARSKI-zn. 1; MAPA. M. w księgarstwie
BIBLIOGRAFIA KSIĘGARSKA DYSPONENDA FAKTURA KSIĘGARSKA FISZKA-zn. 3 IN CRUDO
KATALOG KSIĘGARSKI KOLACJONOWANIE-zn. 3 KSIĄŻKA ZAMÓWIEŃ; ZAMÓWIENIE KSIĘGARNIA; KSIĘGARNIA MUZYCZNA
2727
2728
XII. KSIĘGARSTWO
KWARANTANNA
NOWOŚĆ WYDAWNICZA; WZORCOWNIA NOWOŚCI
OPASKA
PROSPEKT KSIĘGARSKI
RABAT
REKLAMA I PROPAGANDA KSIĘGARSKA; AFISZ; DRUKI ULOTNE; OGŁOSZENIE; OKNO WYSTAWOWE; PLAKAT; WYSTAWA KSIĄŻKI
REMANENT KSIĘGARSKI
ROZDZIELNIK
ROZPOWSZECHNIANIE
RYNEK KSIĘGARSKI
SEZON KSIĘGARSKI
SPECYFIKACJA KSIĘGARSKA
WYZNACZANIE KSIĄŻEK
ZAPOWIEDZI WYDAWNICZE-ARKUSZ ZAMÓWIEŃ
ZWROT KSIĄŻEK; DEFEKT
b. formy
A CONDITION
ASORTYMENT KSIĘGARSKI-zn. 2 AUKCJA BIBLIOBUS BON KSIĄŻKOWY BOOK CLUB DNI KSIĄŻKI
EKSPEDYCJA KSIĘGARSKA; WYSYŁANIE I OPAKOWANIE KSIĄŻEK HANDEL WYMIENNY KIERMASZ KSIĄŻKI KOLPORTAŻ KSIĘGARSKI KOMIS KSIĘGARSKI; REMITENDA KREDYT
KSIĘGARSTWO HURTOWE KSIĘGARSTWO WĘDROWNE LOTERIA KSIĄŻKOWA PRENUMERATA RATALNA SPRZEDAŻ KSIĄŻEK RZUT
SKŁADY KSIĘGARSKIE SUBSKRYPCJA TAJNE WYDAWNICTWA TARGI KSIĘGARSKIE
c. instytucje
CENTRALNY ZARZĄD UPOWSZECHNIANIA PRASY
I KSIĄŻKI "RUCH" DOM KSIĄŻKI
KLUB MIĘDZYNARODOWEJ PRASY I KSIĄŻKI SKŁADNICA KSIĘGARSKA ZAKŁAD OBROTU WYDAWNICTWAMI ARTYSTYCZ-
NO-GRAFICZNYMI
5. Biogramy
a. polskie
ALTENBERGOWIE ANDREAE Baltazar Fontanus ANDRES Samuel
ARCTOWIE
BARTEL Krzysztof
BARTOSZEWICZ Adam Dominik, Kazimierz
BECKENSTEIN Szymon
BERGER Józef
BOAS Henryk
BORKOWSKI Maksymilian
BRUCKNER Henryk Karol
BRZEZINA Antoni
BUCHHOLZ E.
BUKOWSKI Henryk
BUSSANO Walenty
CENTNERSZWER Gabriel
CZARLIŃSKI Roman
CZECH Józef
CZERNECKI Jan
DEMBY Stefan
DINNIES Karol Gustaw
DIVES Stefan
DMOCHOWSKI Franciszek Salezy
DRELINKIEWICZOWIE
DUFOUR Piotr
FABRICIUS Paweł, Jadwiga
FENIG Jerzy
FIAŁEK Walenty
FIETTA Ludwik
FISZER Ludwik, Jan, Kazimierz
FISZLER Kelman, Bernard
FLÓRKE Jobst Herman
FÓRSTER Kasper starszy, Jerzy
FRIEDBERG Marian
FRIEDLEINOWIE
FROMMER Leon
GAY bracia
GĄSIOROWSKI Antoni Alojzy
GEORGEON Józef
GIEJSZTOR Jakub Kazimierz
GIERYN Narcyz
GIESZCZYKIEWICZ Teodor
GIESZKOWSKI Stanisław, Ignacy
GLOCKSBERGOWIE
GOTTLIEB Wojciech
GÓŁKOWSKI Szczepan Józef
GRABOWSKI Ambroży
GREBEL Ignacy
GRÓLL Michał
GRUNAU Kazimierz Gottlieb
GRUND Dawid
GUNTHER Ernest Wilhelm
HALLER Jan
HARTUNGOWIE
HEBANOWSCY
HĘ.LER Karol syn
HÓLZLOWIE
IDZIKOWSCY
IGLOWIE
JABŁOŃSKI Bartłomiej, Kajetan
JAFFOWIE: Kalonymos ben Mardochaj
JAKUBOWSKI Kazimierz Stanisław
JANUSZKIEWICZ Eustachy
JASIELSKI Roman
JELEŃ Zygmunt
JENCZ Mikołaj
KACZKOWSKI Karol
KALLENBACH Henryk
2729
2730
INDEKS RZECZOWY
KAŁUSSOWSKI Korwin Henryk
KAMIEŃSKI Napoleon
KANTEROWIE: Filip Krzysztof, Jan Jakub
KARASIŃSKI Stanisław
KELLER Jan Tobiasz, Jan
KINKULKIN Szewel, Szloma
KLEINSINGER A.H.
KLOSZE Franciszek
KNAST Stefan
KNOCH Jerzy Marek
KOCH Jan Ludwik
KORNOWIE
KOTULA Jerzy, Bernard
KOWALCZYK Stanisław
KRAUS A.
KRÓLIK Michał 1
KRUMMER A.
KRYGIER Henryk
KRZYSZTOFOWICZ Piotr
KRZYŻANOWSKI Stanisław Andrzej, Marian
KUPISZ Łukasz
LANG Ludwik
LANGE Jan Bernard
LAURER Jan Chrystian
LEITGEBER Mieczysław Antoni, Jarosław
LEWENTAL Franciszek Salezy
LEWICKI Cels, Stanisław
LISOWSKA z Dygasinskich Justyna
LOKAJEWSKI Maciej
LOWAK Ludwik
LUBECKI Paweł
MAKOWSKI Wacław
MALECKI Jan
MANSKLAP Krystian
MARKOWICZ Jakub
MEISNER Daniel
MERZBACH Ludwik, Henryk
MIARKA Karol
MICKIEWICZ Władysław
MILIKOWSKI Jan, Edmund
MILKOWSKI Władysław
MITZLER DE KOLOF Wawrzyniec
MOELLER Andrzej Juliusz, Ernest
MORTKOWICZOWIE
MYNCEBERG Antoni
NAPIERALSKI Adam
NATANSON Henryk
NAWARSKI Walenty
NERING Melchior
NETTO Fryderyk Chrystian, Fryderyk
NICOLAI Krzysztof Bogumił
NOWOLECKI Szymon, Aleksander
ORGELBRANDOWIE
PADWICKI Marcin
PAPROCKI Teodor
PATRUUS (Patrusowie) Jan I z Koła, Jan II, Krzysztof
PELAR Jan Andrzej
PENARIER Piotr Andrzej
PERFERT Jan
PFAFFOWIE
PIĄTEK Jan
PIENIĘŻNI
PILLEROWIE
PIOTR Z LUBEKI
PISARSKI Jan Stefan
PISZ Wawrzyniec, Władysław PIWARSKI Antoni POLLAK Karol, Maria, Michał POŁONIECKI Bernard POSER Jan August PRZEWORSKI Jakub PRZYWILCKI Maciej RAFALSKI Walenty RAFAŁOWICZ Ruben RAKOWICZ Franciszek Tadeusz RAMBAU Jan RHETOWIE (Rhete) ROMANO Jan Maria ROSSOWSKI Sebastian RÓŻYCKI Paweł Krzysztof RUCIEWICZ Szymon Franciszek RUDIGER Jan Henryk RULKOWSKI Mieczysław RUTSKI Kazimierz RYBACKI Karol Jan
SALEWSKI Karol Edward
SCHEDLOWIE
SCHLETTER Zygmunt
SCHREIBER Karol Ferdynand, Anna
SCHUSTER Jan Krzysztof
SEKLUCJAN Jan
SENEWALD Gustaw Adolf, Gustaw, Władysław
SEYDEL G.
SIEBENEYCHEROWIE: Marcin, Mateusz
SIKORSKI Saturnin Józef
SIMON Władysław
SKUTSCH H.
SŁAPA Aleksander
SŁOWIŃSKI Stanisław
SPIESS Franciszek
STANECKI Wojciech
STEFAŃSKI Walenty Maciej
SZARFENBERGOWIE
SZCZEPANKIEWICZ Bronisław
SZCZEPAŃSKI Maciej
SZUMSKI Tomasz
SZYMAŃSKI Adam Ludwik
TARSKI Piotr Aleksy
TŁUCZKIEWICZ Jan Antoni
TRASSLER J.G.
TRATTNER J.T.
TROSCHEL Adolf Henryk Ferdynand
TSCHERNING Dawid
ULRYCH Mateusz
UNGER Józef, Gracjan
WEDEL Daniel Ludwik
WEISS Jakub
WEST Feliks
WECKI Józef
WIETOR Hieronim, Barbara
WILANOWSKI Cezary
WILDER Hieronim
WINIARZOWIE
WIRZBIĘTA Maciej
WIŚLICKI Adam
WOJCIECHOWSKI Kazimierz
WOLNSKI Józef
ZALCSZTAJNOWIE
ZARZECKI Franciszek, Wiktor
ZAWADZKI Piotr, Józef
2731
2732
XII. KSIĘGARSTWO
ZUKERKANDEL Wilhelm, Leon ŻMIGRÓD Adolf ŻUPAŃSKI Jan Konstanty
b. obce
ALANTSEE, rodzina
BAEDEKER Karl
BARTH Johann Ambrosius
BASAN Pierre-Francois
BASS SZABTAL Ben Józef
BENSLEY Thomas
BILL John
BIRKMANN, rodzina
BISTICCI Vespasiano da
BOCK Emil
BOHN Henry G.
BOJESEN Ernst
BONHOMME Pasquier
BONNIER Albert
BOPPENHAUSEN Johann
BRILL R.J.
BRINKMAN Carel Leonhard
BROCKHAUS Friedrich Arnold
BRY Theodor de, ojciec
BUCHHOLZ Eugen
CAMMERMEYER Albert
CAPPELEN Jergen Wright
CHAMBERS R.
CHOLINUS Maternus
COTTA Johann Friedrich
DAHL Johan
DEBURE Guillaume Francois młodszy, Guillaume
DEICHMANN Jacob
DIDOT Pierre-Francois młodszy
DRUGULIN Wilhelm Edward
EDWARDS James
ELZEVIER, rodzina
ENDTER Georg
EVE Nicolas
FISCHER Samuel Gottlieb
FOCK Gustaw
GAD G.E.C.
GIOLITO de' FERRARI Gabriele
GIUNTA, rodzina
GLEERUP G.W.K.
GŁAZUNOW, rodzina
GOTTLIEB W.
GRUNAU Kazimierz Gottlieb
HARTKNOCH Johann Friedrich i syn
HARTUNGOWIE
HEGEL Frederik Wilhelm
HEINSIUS Wilhelm
HIRT Ferdinand, Arnold
HOEPLI Ulrico
HULSIUS Levin
IMHOFF Johann Rudolf
ISAKOW Jaków Aleksiejewicz
JENSON Nicolas
JONISCH Gotfiyd
KAPP Friedrich (historyk księg.)
KLOSZE F.
KNOCH Jerzy Marek
KOBERGER Antonius
KOLCZUGIN Nikita Nikiforowicz
KORNOWIE
KRUGER Adrian
KURZBOECK Joseph Lorenz
LAUBER Diebolt
LE SOUDEBR Henri
LORCK Carl Berend
LYNGE Herman H.J.
MAKUSZIN Pietr Iwanowicz
MARKS Adolf Fiedorowicz
MARTIN Gabriel, Claude
MAUNSELL Andrew
MEARNE Samuel
MEYER Joseph
MOXON Joseph
NADIM Yakub Al
NORLI Olaf
NOWKOW Nikołaj Iwanowicz
OLSCHKI Leo S.
PANCKOUCKE Charles Joseph
PERFERT Jan
PERTHES Justus, Friedrich Christoph
PETIT, rodzina
PHILIBERT Claude
PHILIPSEN P.G.
PLANTIN Christophe
PLJUSZAR Adolf Aleksandrowicz
PŁAWILSZCZIKOW Wasilij Aleksiejewicz
QUARITSCH Bernard, Bernard Alfred
RAMBAU J. młodszy
REGNAULT, rodzina
REICH Philipp Erasmus
RENOUARD Antoine Augustin
ROSENTHAL Jacques
RUDIGER Johann Andreas, J.H.
RUSCH Adolf
RYNMANN Johann
SABIN Joseph
SCHLETTER Z.
SEYDEL Georg
SKUTSCH H.
SLENIN Iwan Wasiljewicz
SMIRDIN Aleksandr Filipowicz
SUWORIN Aleksiej Siergiejewicz
SYTIN Iwan Dimitriewicz
TECHENER Leon
TEUBNER Benedikt Gotthelf
THOMAS Isaiah
TORY Geoffroy
TRASSLER Josef Georg
TRATTNER Johann Thomas
TSCHERNING D.
UNGER Johann Friedrich
USHER J.
WAESBERGE JANSSON van, rodzina
WEIGEL, rodzina
WINTER Carl
WOLFF Mawrikij Osipowicz
ZAINER Johannes
ZEDLER Johann Heinrich
2733
2734
INDEKS RZECZOWY
XIII. Papiernictwo
1. Ogólne
ARKUSZ. A. papieru
BADANIE PAPIERU
OPAKOWANIE PAPIERU
ORGANIZACJE. Papiernictwo
PAPIER
PAPIERNIA
PAPIERNICTWO
PRZECHOWYWANIE PAPIERU
PRZEMYSŁ CELULOZOWO-PAPIERNICZY
STRONA PAPIERU
ZNAK WODNY (Filigran-zn. 1)
2. Dzieje
PAPIERNIA
PAPIERNICTWO
PAPIERNIE W POLSCE
PRZEMYSŁ CELULOZOWO-PAPIERNICZY
a. kraje
AMERYKA ŁACIŃSKA. Papiernictwo
AUSTRALIA. Papiernictwo
AUSTRIA. Papiernictwo
BUŁGARIA. Papiernictwo
CHIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO 1949. Papiernictwo
CZECHOSŁOWACJA. Papiernictwo
DANIA. Papiernictwo
FINLANDIA. Papiernictwo
FRANCJA. Papiernictwo
HISZPANIA. Papiernictwo
HOLANDIA. Papiernictwo
INDIE. Papiernictwo
ISLAM. Papiernictwo
IZRAEL. Papiernictwo
KANADA. Papiernictwo
NIEMCY DO 1945. Papiernictwo
NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA. Papiernictwo
NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA. Papiernictwo
POLSKA; PAPIERNIE W POLSCE; PRZEMYSŁ CELULOZOWO-PAPIERNICZY. W Polsce
STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Papiernictwo
SZWECJA. Papiernictwo
WIELKA BRYTANIA. Papiernictwo; CLARENDON PRESS
WŁOCHY. Papiernictwo; MONDADORI IL SAGGIA-TORE
ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH I ROSJA DO 1917. Papiernictwo
BALICE. Papiernie DUSZNIKI. Papiernie JEZIORNA. Papiernie KIJAWTY. Papiernie KOLIBRA. Papiernie KWIDZYN. Papiernie LEGNICA. Papiernie LUBICZ. Papiernie LUBLIN. Papiernie
b. miasta polskie
ŁAPINO. Papiernie MIRKÓW. Papiernie MOGIŁA. Papiernie NOWA WIEŚ EŁCKA. Papiernie
NYSA. Papiernie
POZNAŃ. Papiernie; DRUKARNIA I KSIĘGARNIA ŚW. WOTCIECHA
WOJCIECHA PRĄDNIK WIELKI. Papiernie SOCZEWKA. Papiernie SOPEL. Papiernie ŚWIDNICA. Papiernie WADĄG. Papiernie WARSZAWA. Papiernie WROCŁAW. Papiernie
3. Technologia
a. surowce i półprodukty
DREWNO
KAOLIN
MAKULATURA. M. w papiernictwie
MASA CELULOZOWA
MASA DŁUGOWŁÓKNISTA
MASA MAKULATUROWA
MASA ODPADOWA
MASA PAPIERNICZA
MASA PÓŁCHEMICZNA
PAPIERNICZE PÓŁPRODUKTY WŁÓKNISTE
SUROWCE DO PRODUKCJI PAPIERU
ŚCIER
b. produkcja
KLIMATYZOWANIE PAPIERU KREDOWANIE PAPIERU PODŁOŻE KLAJSTROWE-zn. 2 POWLEKANIE PAPIERU SORTOWANIE PAPIERU WYPEŁNIANIE PAPIERU ZAKLEJANIE PAPIERU
c. cechy i własności
BADANIE PAPIERU DRUKOWNOŚĆ PAPIERU FORMAT PAPIERU GRAMATURA PAPIERU WŁASNOŚCI PAPIERU
4. Maszyny i urządzenia
BOBINIARKA
EGUTER
GILOTYNA (krajarka)
GNIOTOWNIK (kołogniot)
HOLENDER
HYDROPULPER
KALANDER
KARTONIARKA.
MASZYNA PAPIERNICZA (papiernica)
MASZYNA TEKTURNICZA (tekturówka)
MASZYNY I URZĄDZENIA PAPIERNICZE
MŁYNY STOŻKOWE
2735
2736
XIV. PISMO
MOTOWIDŁO
PIASECZNIK
PRASA (W papiernictwie)
PRZEKRAWACZ PAPIERU
PRZEWIJARKA PAPIERU
SITO PAPIERNICZE
SORTOWNIKI
STĘPA
ŚCIERAK
URZĄDZENIE ZASILAJĄCE
WYŻYMAK
5. Gatunki i rodzaje papieru
KARTON-zn. 1
KLASYFIKACJA PAPIERU
MORA
PAPIER (Bibuła, Bibułka, Celofan, Marmurek, P. arkuszowy, P. bezdrzewny, P. biały, P. biblijny, P. czerpany, P. drukowy, P. drzewny, P. gazetowy, P. ilustracyjny, P. kredowany, P. litograficzny, P. offsetowy, P. okładkowy, P. pigmentowy, P. rotacyjny, P. rotaprintowy, P. typograficzny, P. uszlachetniany, P. welinowy, P. wklęsłodrukowy, P. szlachetne, Pelur)
PIGMENT-zn. 1
POWIERZCHNIA PAPIERU
TEKTURA
WSTĘGA PAPIERU
6. Biogramy a. polskie
BOLC Jerzy
BUCELLA Mikołaj
DEHNELOWIE
ELDSNER Michał
FETSCHER Jerzy starszy, Jerzy młodszy
GAMPFOWIE
HALLER Jan
HELLER Antoni Benedykt
JAGODZIŃSCY ,
JUNGNICKIEL Karol starszy, Karol młodszy
KADO Michał
KANTEROWIE: Jan Jakub, Jan Jakub Wilhelm
KARPIŃSKI Henryk
KOHTZOWIE
KRETSCHMER Grzegorz, Jerzy
MAMONICZE: Łukasz
PIEKOSINSKI Franciszek Ksawery
RAMBAU Jan młodszy
RHODE Marcin
ROBERT N.L.
SEGNO Henryk
STEMPFEROWIE
SZARFENBERGOWIE: Marek
THIESS Fryderyk, Jan
WAGENBIEHLEROWIE
WĄSOWIE
b. obce
BLANCHET Hector Augustin
DECKER Rudolph Ludwig
DIDOT, rodzina
EKMAN Karl Daniel
FISCHER Gotfried
HUNTER Dard
ILLIG Moritz Friedrich
KELLER Friedrich Gottlob
MITSCHERLICH Aleksandr
PETRUCCI Ottaviano dei
RITTINGHAUSEN Wilhelm, Klaus
ROBERT Nicolas Louis
RUDIGER Beniamin Gottlieb, Konrad Beniamin
STROMER Ulman
THOMAS Isaiah
TILGHMAN Beniamin Chew
VAN GELDEN
ZANDERS Johann Wilhelm
XIV. Pismo
1. Ogólne
ABREWIATURA
AKROFONIA
ALFABET-zn. 1
CYFRY
DUKT
EPIGRAFIKA
GRAFOLOGIA
INSKRYPCJA-zn. 1
INTERPUNKCJA
KALIGRAF
KALIGRAFIA
KRYPTOGRAFIA
KRYPTOGRAM-zn. 1
LIGATURA
LITERNICTWO
LITERNIK
MAJUSKUŁA
MINUSKUŁA
PALEOGRAFIA
PISMO
POLIFONIA GŁOSKOWA
SIGLUM
STENOGRAFIA
2. Dzieje
PISMO
PISMO MONUMENTALNE
PISMO EGIPSKIE
HIEROGLIFY
PISMO KRETEŃSKIE; PISMO LINEARNE
PISMO MEROICKIE
PISMO HETYCKIE
PISMO KLINOWE
PISMO CHIŃSKIE
PISMO JAPOŃSKIE
PISMO KOREAŃSKIE
PISMO SEMICKIE
PISMO GRECKIE
PISMO KOPTYJSKIE
PISMO CYPRYJSKIE
PISMO ETRUSKIE
2737
2738
INDEKS RZECZOWY
PISMO ŁACIŃSKIE KLASYCZNE
PISMO ŁACIŃSKIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE
PISMO INSULARNE
PISMO BENEWENCKIE
PISMO LONGOBARDZKIE
PISMO MEROWIŃSKIE
PISMO WIZYGOCKEE
PISMO GOTYCKIE
PISMO HUMANISTYCZNE
ALFABETY SŁOWIAŃSKIE; CYRYLICA; GŁAGOLICA;
GRAŻDANKA PISMO AZTEKÓW PISMO INDYJSKIE PISMO MAJÓW PISMO NUMIDYJSKIE PISMO OGHAM PISMO ORMIAŃSKIE PISMO RUNICZNE PISMO TURECKIE SZKOŁY KALIGRAFICZNE
3. Pisma specjalne
LITERY PLASTYCZNE NOTACJE MUZYCZNE
PISMA DRUKARSKIE PISMO INTROLIGATORSKIE PISMO DLA NIEWIDOMYCH PISMO MONUMENTALNE PISMO TANECZNE
4. Biogramy
BRAILEE Louis
CHAMPOLLION Jean Francois
DELISLE Leopold
GROTEFEND Georg Friedrich
HROZNY Bedfich
JOHNSTON Edward
LÓFFLER Karl
MABELLON Jean
NICCOLI Niccoló dei
POGGIO BRACCIOLINI Gian Francesco
RAWLINSON Henry
SCHIAPARELLI Lodovico
SEMKOWICZ Władysław
TAGLIENTE Giovanni Antonio
VENTRIS Michael
WATTENBACH Ernest Christian Wilhelm
XV. Rękopisoznawstwo
1. Ogólne
ANTYKWARIUSZ-zn. 1; ILUMINATOR; KALIGRAF; KATEDRALIS (Cathedralis); KOREKTOR-zn. 1; LIBRA-RIUS; MINIATURZYSTA; PISARZ-zn. 2; RUBRYKA-TOR; STACJONARIUSZ
ARCHIWUM
DITTOGRAFIA; HAPLOGRAHA
DOKUMENT RĘKOPIŚMIENNY
INWENTARZ RĘKOPISÓW
KALIGRAFIA
KATALOG RĘKOPISÓW
KODEKSOLOGIA
RĘKOPIS; KSIĄŻKA RĘKOPIŚMIENNA
RĘKOPISOZNAWSTWO
RĘKOPIŚMIENNICTWO
SKRYPTORIUM
STYCHOMETRIA
ZBIORY RĘKOPISÓW
2. Dzieje
KSIĄŻKA RĘKOPIŚMIENNA
SKRYPTORIUM; BRACIA WSPÓLNEGO ŻYCIA
SZKOŁY KALIGRAFICZNE
ZBIORY RĘKOPISÓW
3. Rękopis
a. formy i rodzaje
ANOPISTOGRAFIA
APOGRAF
AUTOGRAF
2739
BRULION
CZYSTOPIS
DISSOLUTA
FACSIMILE
FASCYKUŁ
FOLIANT-zn. 1
KODEKS
KOPIA
KWARTANT
LIBRI CATENATI
LIBRI LINTEI
ODPIS
OKTANT
OPISTOGRAFIA
ORYGINAŁ
OSTRAKON
PECJA
PLUMBEA VOLUMINA
POSZYT
PUGILLARES
ROTULUS
SKRYPT
STELA NAGROBNA
TABLICZKI GLINIANE
TABLICZKI WOSKOWE
TEKA-zn. 3
WIĄZKA
WOLUMEN
ZWÓJ
b. morfologia CAPITULATIO DATOWANIE DICTIO PROBATORIA EXPLICIT
2740
XVI. WYDAWNICZE ZAGADNIENIA
FOLIACJA
GLOSA
INCIPIT
INICJAŁ
INTERPOLACJA
INTERPUNKCJA
KOLOFON
KOLUMNA-zn. 1
KUSTOSZ-zn. 1
MANU PROPRIA
MARGINALIA
MARGINES KSIĄŻKI
MONOGRAM
PAGINACJA
PROOEMIUM
PROTOKÓŁ-zn. 5
PRÓBA PIÓRA
REGEST
REKLAMANT
RUBRYKA
SCHOLIA
STYCHOMETRIA
ZAPISKA DORSALNA
c. materiały i narzędzia CAPSA
INKAUST
MATERIAŁY PISARSKIE
NARZĘDZIA PISARSKIE
PALIMPSEST
PAPIER
PAPIRUS
PERGAMIN
UMBILICUS
Zob. też: LIBRI LINTEI; OSTRAKON; PLUMBEA VOLU-MINA; PUGILLARES; STELA NAGROBNA; TABLICZKI GLINIANE; TABLICZKI WOSKOWE
4. Zabytki
ACTA TOMICIANA
BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII (B. Szaroszpatacka)
CATHOLICON
CORPUS IURIS CANONICI
CORPUS IURIS CIVILIS
DEKRET GRACJANA
KAZANIA GNIEŹNIEŃSKIE
KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE
KODEKS HEILSBERSKI (Szamotulskiego)
KODEKS LUBIŃSKI
KODEKS ZAMOJSKI
LEGENDA AUREA
MIRACULA SANCTI STANISLAI MODLITEWNIK NAWOJKI PIĘCIOKSIĄG ASHBURNHAMA PONTYFIKAŁ BISKUPÓW KRAKOWSKICH PONTYFIKAŁ WROCŁAWSKI PSAŁTERZ PUŁAWSKI ROZMYŚLANIE PRZEMYSKIE SPECULUM HUMANAE SALVATIONIS TEKI NARUSZEWICZA
Zob. też: VIII. Iluminatorstwo. 6. Zabytki; I. Bibliologia. 3. Rodzaje, gatunki, typy piśmiennicze
5. Biogramy
a. polskie
ABRAHAM
BARTŁOMIEJ Z POZNANIA
BARTOSZEWICZ Antoni
DEREJ Błażej
HORODYSKI Bogdan
JAN Z KOŚCIANY
JÓZEF Z TYŚMIENICY
MACIEJ
MANTEUFFEL Jerzy
MIKOŁAJ Z NYSY
PEREGRYN (Peregrinus Polonus)
POSTAWA PIOTR z Proszowic
SEMKOWICZ Władysław
SETESZA Mikołaj
SZOLC Hipolit
SZYMON
ZŁOTKOWSKI Jan
b. obce
ALKUIN (Alcłwine, Alcuin)
BENEDYKT
COSMAS INDICOPLEUSTES
HILDEGARDA Z BINGEN
IBSCHER Hugo
IZYDOR Z SEWILLI
JAN Z OPAWY (Johannes de Oppavia)
KASJODOR (Fłavius Magnus Aurelius Cassiodorus)
KOLUMBAN
LAUBER Diebolt
LAURIN Z KLATOV
LOFFLER Karl
MABILLON Jean
PHEBUS Gaston III hr. de Fox
SCHIAPARELLI Lodovico
SIGISMONDO DE SIGISMONDI
WATTENBACH Ernest Christian Wilhelm
XVI. Wydawnicze zagadnienia
1. Ogólne
a. pojęcia podstawowe
AGENCJA AUTORSKA ALL RIGHTS RESERVED ARKUSZ. A.autorski, A.wydawniczy
CENA KSIĄŻKI
CENZURA
COPYRIGHT
CUM LICENTIA SUPERIORUM
DEBIT
DNI KSIĄŻKI
DO UŻYTKU SŁUŻBOWEGO
2741 EWoK 88
2742
INDEKS RZECZOWY
DZIEŁO
DZIEŁO WOLNE
EGZEMPLARZ
FUNDUSZ KULTURY NARODOWEJ
HONORARIUM AUTORSKIE
IMPRIMATUR
KATALOG KSIĘGARSKI
KOMIS KSIĘGARSKI
KOMPANIE WYDAWNICZE
KONWENCJA BERNEŃSKA
KSIĘGARSTWO HURTOWE
LICENCJA
MIĘDZYNARODOWY ZWIĄZEK OCHRONY UTWORÓW LITERACKICH I ARTYSTYCZNYCH
MISTYFIKACJA LITERACKA
NA PRAWACH RĘKOPISU
NAKŁAD; RZUT
NOMINAŁ
NOWOŚĆ WYDAWNICZA; WZORCOWNIA NOWOŚCI
OPCJA
ORGANIZACJE. Drukarstwo, Księgarstwo
PLAGIAT
POLITYKA WYDAWNICZA
POLSKIE TOWARZYSTWO WYDAWCÓW KSIĄŻEK
POZWOLENIE NA DRUKOWANIE
PRAWO AUTORSKIE
PRAWO WYDAWNICZE
PRENUMERATA
PRODUKCJA WYDAWNICZA
PROSPEKT KSIĘGARSKI
PRZEDRUK
PRZYWILEJ
RABAT
REIMPRIMATUR
REPROGRAFIA
SPADKOBRANIE PRAW AUTORSKICH
STATYSTYKA WYDAWNICTW
STOWARZYSZENIE AUTORÓW ZAIKS
SUBSKRYPCJA
SYGNET
TAJNE WYDAWNICTWA
TARGI KSIĘGARSKIE
TŁUMACZENIE; TŁUMACZENIE MASZYNOWE
UNIVERSAL COPYRIGHT CONVENTION
WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE
WYDANIE
WYDAWANIE
WYDAWNICTWO
WYDAWNICTWO-INSTYTUCJA
WYSTAWA KSIĄŻKI
ZJAZDY, KONFERENCJE, KONGRESY. Księgarstwo i ruch wydawniczy
b. kraje
AFRYKA. Drukarstwo, księgarstwo i ruch wydawniczy
AMERYKA ŁACIŃSKA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
AUSTRALIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
AUSTRIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
BELGIA. Drukarstwo. Księgarstwo i ruch wydawniczy
BUŁGARIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
CHIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA I CHINY DO 1949.
Księgarstwo i ruch wydawniczy
CZECHOSŁOWACJA. Księgarstwo i ruch wydawniczy DANIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy FINLANDIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
2743
FRANCJA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
GRECJA. Księgarstwo
HISZPANIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
HOLANDIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
INDIE. Księgarstwo i ruch wydawniczy
IRLANDIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
IZRAEL. Księgarstwo i ruch wydawniczy
JAPONIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
JUGOSŁAWIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
KANADA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
NIEMCY DO 1945. Księgarstwo i ruch wydawniczy
NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
NORWEGIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
NOWA ZELANDIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
POLSKA; PRODUKCJA WYDAWNICZA. Polska
PORTUGALIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
RUMUNIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
STANY ZJEDNOCZONE A.P. Księgarstwo i ruch wydawniczy
SZWAJCARIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
SZWECJA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
TURCJA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
WĘGRY. Księgarstwo i ruch wydawniczy
WIELKA BRYTANIA. Księgarstwo i ruch wydawniczy
WŁOCHY. Księgarstwo i ruch wydawniczy
ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH I ROSJA DO 1917. Księgarstwo i ruch wydawniczy Zob. też: XII. Księgarstwo. 2. Dzieje. b. miasta polskie;
VII. Drukarstwo. 2. Dzieje. a. kraje
2. Struktura Wydawnictwa i organizacja pracy w Wydawnictwie
ADIUSTACJA
ARCHIWUM (A. wydawnictwa)
BŁYSKAWICA
CYKL PRODUKCYJNY
EKSPEDYCJA KSIĘGARSKA
HARMONOGRAM W WYDAWNICTWIE
JASKÓŁKA
KALKULACJA WYDAWNICZA
KANON WYDAWNICZY
KOLACJONOWANIE-zn. 2
KOLEGIUM REDAKCYJNE
KOMITET REDAKCYJNY
KONSPEKT-zn. 2
KOREKTA
KOREKTOR-zn. 2
KOREKTORNIA
LIST UMOWNY
MAKIETA
MAKULATURA
MASZYNOPIS
NAKŁAD; RZUT
OBIEG KOREKT
OBLICZANIE MASZYNOPISU
PLANOWANIE WYDAWNICZE
PORTFEL WYDAWNICZY
RECENZJA; OPINIA
REDAKCJA-zn. 3
REDAKCJA WYDAWNICTWA
2744
XVI. WYDAWNICZE ZAGADNIENIA
REDAKTOR MONOGRAM
REKLAMA I PROPAGANDA KSIĘGARSKA MOTTO
ROZDZIELNIK NA ODWROCIE
ROZPOWSZECHNIANIE NADPIS-zn. 1
SEKRETARZ REDAKCJI NADRUK
SEKRETARZ WYDAWNICTWA NAGŁÓWEK
UMOWA WYDAWNICZA; HONORARIUM AUTOR- NORMA ARKUSZA
SKIE OBJĘTOŚĆ DZIEŁA
W DRUKU OBWOLUTA
WYDAWNICTWO-INSTYTUCJA; FORMA WYDAWNI- OKŁADKA
CZA OPASKA
"ZAPOWIEDZI WYDAWNICZE-ARKUSZ ZAMÓWIEŃ" OZNACZENIE WYDAWNICZE
Zob. też: 4. Edytorstwo naukowe PAGINA FRACTA
PAGINACJA
PARALIPOMENA
3. Wydawnictwo-publikacja PARERGA POD REDAKCJĄ
a. morfologia POSŁOWIE PROLEGOMENA-zn. 2
ADDENDA PROLOG; PROOEMIUM
ADRES WYDAWNICZY PRZEDŁUŻKA
AKAPIT-zn. 2 PRZYPIS; ODSYŁACZ-zn. 2
ANEKS REGEST
APPENDK ROZDZIAŁ
ARGUMENT RUBRYKA-zn. 2, 4
ARKUSZ. A. tytułowy SŁOWO WSTĘPNE
ASTERYSK SPIS
AUTORSTWO-zn. 2 STRESZCZENIE
AWERS STRONA
BLOK KSIĄŻKI SUPLEMENT
BOCZEK SYGNATURA
BUDOWA KSIĄŻKI TABELA
CORRIGENDA TABLICA
CYTAT-zn. 1 TEKA
CZĘŚĆ TOM
DATA TYTULATURA
DATOWANIE; CHRONOGRAM TYTUŁ DZIEŁA
DEDYKACJA WIERSZ
DIAGRAM WINIETA
DODATEK WKLEJKA
DOKLEJKA WKŁADKA
DYSPOZYCJA ROZDZIAŁU WOLUMEN
ERRATA WSTĘP (przedmowa)
FORMAT KSIĄŻKI WYKLEJKA
GRZBIET KSIĄŻKI WYPOSAŻENIE KSIĄŻKI
INDEKS. I. do książki i czasopisma ZAKŁADKA
INICJAŁ ZAŁĄCZNIK
INTERFOLIUM ZESZYT
INTERKOLUMNA; INTERLINIA ZŁOTY PODZIAŁ
INTERPUNKCJA ŻYWA PAGINA
KAPITAŁKA
KARTA b. formy
KARTA TYTUŁOWA ANEPIGRAF
KARTON-zn. 2; KASETA NA KSIĄŻKĘ BŁYSKAWICA
KOLOFON BROSZURA
KOLUMNA-zn. 2 DEKADA
KOMENTARZ DODRUK
KONTEKST DRUKI BLIŹNIACZE
KSIĘGA-zn. 2 DZIEŁO ZBIOROWE
KUSTOSZ-zn. 2 EDITION CONTREFAITE
LEGENDA EDITION EN REGARD
ŁAM FACSIMILE-zn. 1
MARGINALIA FORMA WYDAWNICZA
MARGINES KSIĄŻKI HARMONIJKA (leporello>
METRYKA DRUKARSKA IN CRUDO
2745 / 2746
INDEKS RZECZOWY
INEDITA
JEDNOTOMOWIEC KLASYCY MARKSIZMU WYDANIA KLOCEK WYDAWNICZY KONTYNUACJA KSIĄŻECZKA-zn. 2 KSIĄŻKA-zn. 5, 6 KSIĘGA-zn. 3
MANIFEST KOMUNISTYCZNY WYDANIA ODBITKA PRZEDBITKA SERIA; PODSERIA; EDITIONES BIPONTINAE; EDI-
TIONS DU LOUVRE SKRYPT-zn. 2 SUPLEMENT TAJNE WYDAWNICTWA TRYLOGIA WSPÓŁCZESNE MASOWE WYDAWNICTWA SPOŁECZ-
NO-POLITYCZNE WYDANIE; AD USUM DELPHINI WYDAWNICTWO ZESZYT; SPECIMEN
4. Edytorstwo naukowe
ADAPTACJA
AMPLIFIKACJA TEKSTU
APARAT KRYTYCZNY
APARAT NAUKOWY KSIĄŻKI
APOGRAF
ARCHETYP
ASTERYSK
AUTENTYCZNOŚĆ TEKSTU
cf (confer)
CYTAT-zn. 1
DITTOGRAFIA; HAPLOGRAFIA
EDITIO
EDYTOR
EDYTORSTWO NAUKOWE
EMENDACJA
FILIACJA TEKSTÓW
a
INTERPOLACJA
INTYTULACJA
KANON WYDAWNICZY
KOLACJONOWANIE-zn. 1
KOMENTARZ
KONIEKTURA
KONTAMINACJA
KONTEKST
KRYTYKA TEKSTU
LEKCJA
NADPIS-zn. 2
ODCZYT
ORYGINAŁ
PIERWODRUK
PRZEKAZ
PRZYPIS; ODSYŁACZ-zn. 2
REDAKCJA-zn. 1, 2
REKONSTRUKCJA TEKSTU
S.v. (sub voce)
SCHOLIA
STYCHOMETRIA
STYLOMETRIA
TEKST
TRANSKRYPCJA
TRANSLITERACJA
TRANSPOZYCJA
TRAWESTACJA
TREŚĆ
WARIANT
WERSJA
WSTĘP (przedmowa)
ZAWARTOŚĆ
ŹRÓDŁO
Zob. też: IV. Bibliotekarstwo. 6. Funkcje biblioteki. c. opracowanie. c2. katalogowanie (autorstwo)
5. Poszczególne wydawnictwa a. polskie
"BIBLIOTEKA POLSKA" KAZIMIERZA JÓZEFA TUROW-SKIEGO
BIURO WYDAWNICZE "RUCH"
DRUKARNIA I KSIĘGARNIA ŚW. WOJCIECHA
FISZER I MAJEWSKI
GAŁĘZOWSKI Antoni i Ska
GEBETHNER I WOLFF
GUBRYNOWICZ I SCHMIDT (Gubrynowicz i Syn)
HOESICK Ferdynand
"IDISZ BUCH"
INSTYTUT WYDAWNICZY "BIBLIOTEKA POLSKA"
INSTYTUT WYDAWNICZY "NASZA KSIĘGARNIA"
INSTYTUT WYDAWNICZY "PAX"
KASA IM. MIANO WSKIEGO
KSIĄŻNICA-ATLAS
KSIĘGARNIA KRAJOWA
LESMAN I ŚWISZCZOWSKI
LUDOWA SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA
OFICYNA WYDAWNICZA "AURIGA"
PAŃSTWOWE PRZEDSIĘBIORSTWO WYDAWNICTW KARTOGRAFICZNYCH
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWA SZKOLNICTWA ZAWODOWEGO
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO EKONOMICZNE PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO "ISKRY" PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO KSIĄŻEK SZKOLNYCH PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO POPULARNONAUKOWE "WIEDZA POWSZECHNA"
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO ROLNICZE I LEŚNE PAŃSTWOWE ZAKŁADY WYDAWNICTW SZKOLNYCH PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY PAŃSTWOWY ZAKŁAD WYDAWNICTW LEKARSKICH "POJEZIERZE"
POLSKIE WYDAWNICTWO MUZYCZNE ROBOTNICZA SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA "PRASA" ROLNICZA DRUKARNIA I KSIĘGARNIA NAKŁADOWA
W POZNANIU
SPOŁECZNY INSTYTUT WYDAWNICZY "ZNAK" SPÓŁDZIELNIA KSIĘGARSKA "KSIĄŻKA" SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA "CZYTELNIK" SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA "KSIĄŻKA I WIEDZA" SPÓŁKA WYDAWNICZA KSIĘGARZY TRZASKA, EVERT I MICHALSKI WOJSKOWY INSTYTUT GEOGRAFICZNY WYDAWNICTWA ARTYSTYCZNE I FILMOWE
2747
2748
XVI. WYDAWNICZE ZAGADNIENIA
WYDAWNICTWA CZASOPISM TECHNICZNYCH NACZELNEJ ORGANIZACJI TECHNICZNEJ
WYDAWNICTWA GEOLOGICZNE
WYDAWNICTWA KOMUNIKACJI I ŁĄCZNOŚCI
WYDAWNICTWA NAUKOWO-TECHNICZNE
WYDAWNICTWA NORMALIZACYJNE
WYDAWNICTWA OŚWIATOWE
WYDAWNICTWO "ARKADY"
WYDAWNICTWO HARCERSKIE "HORYZONTY"
WYDAWNICTWO LITERACKIE
WYDAWNICTWO LUBELSKIE
WYDAWNICTWO ŁÓDZKIE
WYDAWNICTWO MINISTERSTWA OBRONY NARODOWEJ
WYDAWNICTWO MORSKIE
WYDAWNICTWO "POLONIA"
WYDAWNICTWO POZNAŃSKIE
WYDAWNICTWO PRAWNICZE
WYDAWNICTWO PRZEMYSŁU LEKKIEGO I SPOŻYW.
WYDAWNICTWO "RÓJ"
WYDAWNICTWO "SPORT I TURYSTYKA"
WYDAWNICTWO "ŚLĄSK"
WYDAWNICTWO ZWIĄZKOWE CENTRALNEJ RADY ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH
ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH. Wydawnictwo
ZAKŁAD WYDAWNICTW CENTRALI ROLNICZEJ SPÓŁDZIELNI "SAMOPOMOC CHŁOPSKA"
b. obce
ASCHEHOUG & Co.
BALLANTYNE PRESS
BLACKWELL B.H. Ltd.
BOLLANDYŚCI
BOMPIANI Valentino & Co.
BREITKOPF
BROCKHAUS F.A.
BUCHHANDLUNG DES WAISENHAUSES
CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS
CLARENDON PRESS
DONNELLY R.R. & Sons Comp.
GALLIMARD
GRASS, BARTH & Comp.
GRUYTER WALTER de & Co.
GULDBERG & DZWONKOWSKI
GYLDENDALSKE BOGHANDEL NORDISK FORLAG A/S
HACHETTE
HAKLUYT SOCIETY
HARPER & BROTHERS
HARRASSOWITZ Otto
HERDER & Co.
HIERSEMANN Karl W.
INSEL-VERLAG
KOEHLER & VOLCKMAR
LANGENSCHEIDT K.G.
LAROUSSE
MACMILLAN & Co.
MONDADORI IL SAGGIATORE
NIJHOFF'S BOEKHANDEL EN UITGEVERS MIJ.
OXFORD UNIVERSITY PRESS
PENGUIN BOOKS Ltd.
PRESSES DE LA CITĆ
QUELLE & MEYER
RASCHER & Co
RIVERSIDE PRESS
SCHOTTS B. Soehne
SCHWEIZERBART'SCHE VERLAGSBUCHHANDLUNG
SIJTHOFF A.W.
SPEIDEL'SCHE VERLAGSBUCHHANDLUNG J.G.
SPRINGER Julius
ULLSTEIN A.G.
VOSSISCHE BUCHHANDLUNG
WAGNERSCHE UNIVERSITATSBUCHHANDLUNG
WESTERMANN Georg
6. Biogramy
a. polskie
ADAMETZ Jan Franciszek
ALTENBERGOWIE
ANDREAE Baltazar Fontanus
ANDRES Samuel
ARCTOWIE
BACHLER Karol Leopold
BARTOSZEWICZ Adam Dominik, Kazimierz
BECKENSTEIN Szymon
BONCZYK Norbert
BOREJSZA Jerzy
BORKOWSKI Maksymilian
BRUCKNER Henryk Karol
BRZEZINA Antoni
BURJAN Jan
BUSZCZYŃSKI Józef, Sylwester
CELICHOWSKI Zygmunt
CENTNERSZWER Gabriel
CHOMIŃSKI Ludwik
COTTY Jan
CZECH Józef
CZERNECKI Jan
CZERNIEJEWSKI Stanisław Kostka
CZERWIŃSKI Franciszek Hieronim
CZYŻEWSKI Józef
DANIELEWSKI Ignacy
DMOCHOWSKI Franciszek Salezy
DOBRZAŃSKI Mirosław
DRELINKIEWICZOWIE
DUFOUR Piotr
FIAŁEK Walenty
FISZER Ludwik, Jan, Kazimierz
FORSTER Jerzy
FRIEDEL Franciszek
FRIEDLEINOWIE
FROMMER Leon
GĄSIOROWSKI Antoni Alojzy
GEORGEON Józef
GIERYN Narcyz
GIESZCZYKIEWICZ Teodor, Marian
GIESZKOWSKI Stanisław, Ignacy
GLtJCKSBERGOWIE
GLUCKSMAN Rafał
GOTTLIEB Wojciech
GÓŁKOWSKI Szczepan Józef
GREBEL Ignacy
GRÓLL .Michał
GUNTHER Ernest Wilhelm
HARTUNGOWIE
HELCEL Antoni Zygmunt
HENECZEK Teodor Wojciech
IDZIKOWSCY
IGLOWIE: Zelman, Henryk
2749
2750
INDEKS RZECZOWY
JABŁOŃSKI Bartłomiej, Kajetan
JAKUBOWSKI Kazimierz Stanisław
JANUSZKIEWICZ Eustachy
JASIELSKI Roman
JELEŃ Zygmunt
KACZKOWSKI Karol
KALLENBACH Henryk
KAMIEŃSKI Napoleon
KELLER Jan Tobiasz
KIRKOR Adam Honory
KLOSZE Franciszek
KNAST Ste&n
KNOCH Jerzy Marek
KOCH Jan Ludwik
KORNOWIE
KOSICKI Karol
KOSSAKOWSKI Władysław Jan
KOTULA Brunon
KRAUS A.
KRUMMER A.
KRYGIER Henryk
KRZYŻANOWSKI Stanisław Andrzej, Marian
KULERSKI Wiktor
LAM Stanisław
LANGE Jan Bernard
LAURER Jan Chrystian
LEITGEBER Mieczysław Antoni, Jarosław
LEWENTAL Franciszek Salezy
LEWICKI Cels, Stanisław
LISOWSKA z Dygasińskich Justyna
LOKAJEWSKI Maciej
MAKOWSKI Wacław
MANSKLAP Krystian
MERZBACH Ludwik, Henryk
MIARKA Karol, Karol młodszy
MICKIEWICZ Władysław
MILIKOWSKI Jan, Edmund
MIŁKOWSKI Władysław
MITZLER DE KOLOF Wawrzyniec
MORTKOWICZOWIE
MOSTOWSKI Tadeusz Antoni
NAPIERALSKI Adam
NATANSON Henryk, Bronisław
NICOLAI Krzysztof Bogumił
NOWOLECKI Aleksander
ORGELBRANDOWIE
PAPROCKI Teodor
PATRUUS (Patrusowie): Jan II
PELAR Jan Andrzej
PERFERT Jan
PFAFFOWIE
PIĄTEK Jan
PIENIĘŻNI
PILLEROWIE
PISZ Wawrzyniec, Władysław
PIWARSKI Antoni
POLLAK Karol
POŁONIECKI Bernard
POSER Jan August
PREJS Julian Walenty
RAFAŁOWICZ Ruben
RAKOWICZ Franciszek Tadeusz
RAMBAU Jan
RUDIGER Jan Henryk
RUTSKI Kazimierz
SALEWSKI Karol Edward
SCHLETTER Zygmunt
SCHREIBER Tomasz Jan
SEKLUCJAN Jan
SENEWALD Gustaw Adolf, Gustaw, Władysław
SIKORSKI Saturnin Józef
SIMON Władysław, Wojciech
SKIWSKI Emil
SKUTSCH Hugo
SŁAPA Aleksander
SPIESS Franciszek
STEFAŃSKI Walenty Maciej
SZYMAŃSKI Adam Ludwik
TELZ Napoleon
TEODORCZUK Władysław
TRASSLER Josef Georg
TSCHERNING Dawid, Jan
TYSZKIEWICZ Samuel
UNGER Józef, Gracjan (Jeżyński)
WEGNER Rudolf
WENDE Edward, Roman
WEST Feliks
WĘCKI Józef
WILDER Hieronim
WINIARZOWIE: Edward starszy
WOJCIECHOWSKI Kazimierz
ZAWADZKI Piotr, Józef
ZUKERKANDEL Wilhelm, Leon
ŻUPAŃSKI Jan Konstanty
b. obce
ACKERMANN Rudolph
ALANTSEE, rodzina
ATTICUS Titus Pomponius
BAEDEKER Karl
BARTH Johann Ambrosius
BASAN Pierre-Fraacois
BEAUMARCHAIS Pierre Augustin Caron de
BIRKMANN, rodzina
BOCK Emil
BOJESEN Ernst
BONNIER Albert
BREITKOPF, rodzina
BRILL R.J.
BRINKMAN Carel Leonhard
BUCHHOLZ Eugen
CAMMERMEYER Albert
CAPPELEN Jorgen Wright
CAXTON William
CAZIN Herbert Martin
CHAMBERS R.
COBDEN-SANDERSON Thomas James
COTTA Johann Friedrich
CRAMOISY Sebastien
CURMER Henri Leon
CUSTOS Dominicus
DAHL Johan
DECKER, rodzina
DEICHMANN Jacob
DIDOT, rodzina
DIEDERICHS Eugen
DRUGULIN Wilhelm Eduard
DU PRE Jean
ELZEVIER, rodzina
ENDTER Georg
2751
2752
XVI. WYDAWNICZE ZAGADNIENIA
ESTIENNE, rodzina
FEYERABEND Sigmund
FISCHER Samuel F.
FOCK Gustaw
GAD G.E.C.
GIUNTA, rodzina
GLEDITSCH Johann Friedrich
GLEERUP G.W.K.
GŁAZUNOW, rodzina
GOESCHEN Georg Joachim
GOTTLIEB W.
GYMNICH, rodzina
HARTKNOCH Johann Friedrich
HARTUNGOWIE
HAVELL Robert
HEGEL, rodzina
HEINSIUS Wilhelm
HIRT Ferdinand, Arnold
HOEPLI Ulrico
HOMANN Johann Baptist
HONDIUS, rodzina
HUBBARD Elbert Green
HULSIUS Levin
HUNTER Dard
ISAKOW Jaków Aleksiejewicz
KALIWODA Leopold Johann
KLOSZE F.
KNOCH J.M.
KOLCZUGIN Grigorij Nikiticz, Iwan Iwanowicz
KORNOWIE
KROENER, rodzina
KURZBOECK Joseph Lorenz
LE SOUDIER Henri
LICHTENSTEIN Petrus
LORCK Carl Berend
MEARNE Samuel
MERIAN, rodzina
MEYER Joseph, Hermann Julius
MIGNĘ Jacques Paul
MOXON Joseph
MUEHLBRECHT Otto
MURRAY John
MYLIUS Arnold
NICOLAI Christian Friedrich
NIEMEYER Max, Hermann
NORLI Olaf
NORTHCLIFFE Alfred
NOWIKOW Nikołąj Iwanowicz
OLDENBOURG Rudolf
OLSCHKI Leo S.
PANCKOUCKE Charles Joseph
PAWLENKOW Florentij Fiedorowicz
PELLETAN Edouard PERFERT J.
PERTHES Justus, Friedrich Christoph PHILIPSEN P.G.
PLJUSZAR Adolf Aleksandrowicz PLON Philippe Henri PŁAWILSZCZIKOW Waśnij Aleksiejewicz POESCHEL Carl Ernst PUTNAM George Palmer, George Haven QUARITSCH Bernard, Bernard Alfred QUENTEL Peter RAMBAU J. młodszy RECLAM Anton Philipp REICH Philipp Erasmus REIMER Georg Andreas, Georg Ernst RENOUARD Antoine Augustin ROSENTHAL Jacąues ROWOHLT Ernst RUDGE Wiliam Edwin RUDIGER Johann Andreas, J.H. RUSCH Adolf RYNMANN Johann SABIN Joseph SCHENK Pięter SCHLETTER Z. SCHRAG Johann Leonhard SCHREIBER Jacob Ferdinand SCRIBNER Charles SIEBECK, rodzina SKUTSCH Hugo SLENIN Iwan Wasiljewicz SMIRDIN Aleksandr Filipowicz SUWORIN Aleksiej Siergiejewicz SYTIN Iwan Dimitriewicz TAUCHNITZ, rodzina TEUBNER Benedikt Gotthelf THOMAS Isaiah TORY Geoffroy TOURNES Jean, Jean II TRASSLER Josef Georg TSCHERNING D..J. UNGER Johann Friedrich USHER J.
VĆRARD Antoine, Barthilemy VOLLARD Ambroise VOSTRE Simon WOLFF Mawrikij Osipowicz ZATTA Antonio ZEDLER Johann Heinrich ZSOLNAY Paul Wydawcy XV, XVI te. zob. też: VII. Drukarstwo. 5 Biogramy
INDEKS NAZWISK
Indeks zawiera nazwiska osób nie posiadających samodzielnych haseł w encyklopedii, ale tylko takich, które mają związek z poszczególnymi dziedzinami księgoznawstwa. Włączono więc do indeksu nazwiska skryptorów, drukarzy, księgarzy, wydawców, kartografów, bibliotekarzy, bibliofilów, bibliografów-, introligatorów, ilustratorów książek itp. Ponadto, wedle tej samej zasady, włączono nazwiska mecenasów i inspiratorów przedsięwzięć księgoznaw-czych, właścicieli unikatów, donatorów, redaktorów czasopism i serii. Wreszcie nazwiska autorów tych dokumentów, które posiadają własne hasła jeśli nie są wymieniem tylko przykładowo.
Nazwy osób podano w wersji oryginalnej; odstępstwo od tej zasady stanowią określenia panujących świeckich i duchownych, postaci starożytnych, średniowiecznych i renesansowych, tradycyjnie spolszczone. Imiona podawano w pełnym brzmieniu lub ich inicjały. Gdy brak było danych dotyczących imion, stosowano (z nielicznymi wyjątkami) określenia profesji, oznaczane skrótami tam, gdzie w grę wchodził skrót stosowany w encyklopedii (np. druk., wyd., ilustr. itp.).
Odsyłacze stosowano przy nazwiskach podwójnych (podobnie potraktowana przydomki), pseudonimach oraz innych wersjach nazwiska. Dawne polskie nazwiska toponimiczne z imieniem otrzymały odsyłacze od nazwy miejscowości.
Abbas Mirza 1030
Abbas Wielki 143
Abbasydzi 1027
Abd-Ul-Hamid I 2388
Abdar-Rahman III 1028
Abdiuldżelil Czelebi Lewni 946
Aben-Jaszar 1266
Abkoude J. van 886
Abłamowiczowa W. 1253
Abraham a Santa Clara 1215
Abramowicz L. 404
Abramowski Edward 610
Abu Ali Ibn Sina zob. Avicenna
Abu'l Fadl ibn Ishak 948
Ada, opatka 914
Adalberg Samuel 1303
Adam Franz 1212
Adam Max 1174
Adam Paul 102, 1690, 1692
Adam Victor 747
Adam z Będkowa 2149, 2175
Adamowicz Bogusław 1331
Adamski, księg. 1578
Adbbey E. 964
Ade, ilustr. 2134
Ademollo L. 2499
Aderholz G.P. 2512
Adler Aegidius 92
Adler Rosę 756
Aduan Otuken 2388
Aertssen H. 321
Aesticampianus Jan zob. Sommerfeld Jan starszy
Aga Mirak 948
Agin Aleksandr 810, 2646
384
1274
Agnesseau d', kanclerz Agostini, wyd. 1465 Agricola Georgius (Bauer Georg) Agricola Mikael 709 Agrippa Camillo 1294 Ahmed III 2386, 2387 Ahmed Mus 947 Ahmed Udi 947 Aichlerowie 226 Aigner Piotr 1272
Aisza bint Ahmad ibn Muhammad 1027 Aitinger J.C. 1290 Aitken Robert 138 Ajwazowski Iwan K. 1240 Akbar, cesarz 949 Akerblad Johan 1862 Akwila Jakub 2086 Al-Fath ibn Hakan 1028 Al-Hakam II 1027, 1028 Al-Hakim bi-Amr Allah 1027, 1028 Al-Mamun z Bagdadu 292, 1027, 1028 Al-Mutadid 1028 Al-Wakidi 1027 Alacraw Johannes 465 Albani, kardynał 2590 Albert J.E. 780 Albert Józef 24, 25, 1609 Albert Kazimierz, książę 2586 Albert Wielki 1270 Alberti Leone Battista 1271 Albertolli Giocondo 1502 Albertrandy Antoni 1470
Albrecht, książę pruski 213, 233, 499, 1428, 1604, 1691, 1706, 1714
2755
2756
INDEKS NAZWISK
Albrecht III Habsburg 1045, 1666
Albrecht V, książę bawarski 210, 764
Albrecht A. 1288
Albrecht D. 2512
Albrecht F. 1750
Albrizzi Almorr 2495, 2498
Alchimowicz Kazimierz 1525
Alciati Andrea 667, 668, 2188
Aldegrever Heinrich 2152
Alfonso del Puerto 620, 880
Aleksander, bp 223
Aleksander, mnich 65, 931, 2087
Aleksander I, car rosyjski 384, 683, 1041, 2038
Aleksander VI, papież 381, 382
Aleksander Jagiellończyk 212, 1552, 1687, 2626
Aleksander Sewerus 288
Aleksander z Malonne 681, 849, 929, 937, 1285, 2086
Aleksiejew A. 1529
Aleksy, skryptor 682
Alembek J. 226
Alembert Jean d' 671
Alexander de Villa Dei 526, 1915
Alexander Karol 2114
Alexander W. 2589
Alexandie Jean 990
Alfons Mądry 1292
Ali Emiri 1027, 2387, 2388
Ali ibn Jahja al-Munadżdzin 1027
Ali Pasa Hekimoglu 1027, 2386
Allan David 961
Allan William 972
Allen F. 778
Allen George 36, 2471
AlmeidaJ.Ch. d' 48
Almqvist, wyd. 2286, 2289
Alpen, papiernik 2339
Altdorfer Albrecht 621
Altdorfer Erhard 136, 140, 493, 1612
Alth A. 1467
Altman Natan 810
Alton E. d" 1289
Alvares Rodrigo 1952
Alvarez Emanuel (Alwar) 1915
Amano Keitaro 1051
Amastol Georgij 2081
Amboise Georges d' 228
Ambros A.W. 1277
Ambroży 1144
Ambrusova Edita 1526
Amca-zade Hiiseyin Paca 2386
Ameisenowa Zofia 1180, 2660
Amenofis III (Amenhotep) 282, 2627
Amenofis IV 282, 1876
Amiot, wyd. 1987
Amman Jost 136, 144, 621, 703, 958, 1214, 1232, 1612, 1956, 1972, 2594
Amsler, rytownik 420
Amstel Ploos van 2586
Anastazja, księżna 134, 681
Ancelot, miniaturzysta 2036
Ancona d', rodzina 198
Andel, druk. 493
Anderson A. 962
Andó Hachiemon (pseud. Hachimonjiya Jishó) 1059
Andre Joachim Anton 1410
Andre Philip 1410
Andreani Andrea 624
Andrews Sylvester 412
Andrić Aleksander 1081
Andrieux Ch.A. 748
Andronikos z Rodos 286
Andrzej z Bnina 1815
Andrzej z Łabiszyna 151
Andrzej ze Słupi 2174
Anduin Hetland 1643
Anestin Jon 2114
Angers David de 1523
Angouleme, książęta 736
Angus, wyd. 88
Anhut S.A. 780
Anis-Dahl Leif F. 1642
Anjou Renę d' 918, 1292, 2076
Anna, córka Józefa Jakara 585
Anna, królowa ang. 2470
Anna Jagiellonka 213, 1688, 1701
Anna Maria, księżna 1714
Annę de Bretagne 807
Annonay Johannet d' 521
Anonim zob. Mistrz Anonim, introl.
Anselmo A. 1951
Anshelm Thomas 75
Antkowski Stanisław 1438
Anton M.Ch. 2613
Antoni, książę burgundzki 441
Antoni Padewski 1196
Antonio de Marisy 1952
Antoninus 2015
Antoniusz Marek 285, 286
Antoszewicz S. 625
Anzelm, bp 2118
Anzelm z Laon 134, 2096
Aódó Denzen 1059
Apellikon z Teos 284, 286
Apiarius Mathias 1681, 2279, 2281
Apiarius Samuel Apiciusz 1289 Aplaw Fryderyk Aplaw Krystian
2279
1546 1546
Apollonios Eidograf 285 Appa Ram 997 Appel, wyd. 495 Applegath August 572, 1483, 2463 Appun Feliks 1249 Apuleius (pseudo) 1295 Aquapendente H.F. 1276 Ar-Ri-hani 1092
Arbeau Thoinot (zw. Tabourot) 1895 Arboren J. 710 Archestrates z Gela 1289 Arct Michał 1423 Arct Stanisław 1423 Arentowicz Z. 2504 Argenville d', ilustr. 2586 Arkadjew E.J. 1342 Arnault G. 139 Amdes Stephan 135, 492, 1611 Arndt Juliusz 1437 Arne, ilustr. 2508 Arnold de Tongern 1915 Arnoldi Szymon 2176
2757
2758
INDEKS NAZWISK
Albrecht III Habsburg 1045, 1666
Albrecht V, książę bawarski 210, 764
Albrecht A. 1288
Albrecht D. 2512
Albrecht F. 1750
Albrizzi Almorr 2495, 2498
Alchimowicz Kazimierz 1525
Alciati Andrea 667, 668, 2188
Aldegrever Heinrich 2152
Alfonso del Puerto 620, 880
Aleksander, bp 223
Aleksander, mnich 65, 931, 2087
Aleksander I, car rosyjski 384, 683, 1041, 2038
Aleksander VI, papież 381, 382
Aleksander Jagiellończyk 212, 1552, 1687, 2626
Aleksander Sewerus 288
Aleksander z Malonne 681, 849, 929, 937, 1285, 2086
Aleksiejew A. 1529
Aleksy, skryptor 682
AlembekJ. 226
Alembert Jean d' 671
Alexander de ViUa Dei 526, 1915
Alexander Karol 2114
AkanderW. 2589
Akandre Jean 990
Alfons Mądry 1292
Ali Emiri 1027, 2387, 2388
Ali ibn Jahja al-Munadżdzin 1027
Ali Pas,a Hekimoglu 1027,2386 Allan David 961
Allan William 972
Allen F. 778
Allen George 36, 2471
AlmeidaJ.Ch. d' 48
Almqvist, wyd. 2286, 2289
Alpen, papiernik 2339
Altdorfer Albrecht 621
Altdorfer Erhard 136, 140, 493, 1612
Alth A. 1467
Altman Natan 810
Alton E. d' 1289
Alvares Rodrigo 1952
Alvarez Emanuel (Alwar) 1915
Amano Keitaro 1051
Amastoł Georgij 2081
Amboise Georges d' 228
Ambros A.W. 1277
Ambroży 1144
Ambrulova Edita 1526
Amca-zade Hiiseyin Pasa 2386
Ameisenowa Zofia 1180, 2660
Amenofis III (Amenhotep) 282, 2627
Amenofis IV 282, 1876
Amiot, wyd. 1987
Amman Jost 136, 144, 621, 703, 958, 1214, 1232, 1612, 1956,
1972, 2594
Amsler, rytownik 420 Amstel Ploos van 2586 Anastazja, księżna 134, 681 Ancelot, miniaturzysta 2036 Ancona d', rodzina 198 Andel, druk. 493 Anderson A. 962
Andó Hachiemon (pseud. Hachimonjiya Jishó) 1059 Andre Joachim Anton 1410
Andre Philip 1410
Andreani Andrea 624
Andrews Sylvester 412
Andrić Aleksander 1081
Andrieux Ch.A. 748
Andronikos z Rodos 286
Andrzej z Bnina 1815
Andrzej z Łabiszyna 151
Andrzej ze Słupi 2174
Anduin Hetland 1643
Anestin Jon 2114
Angers David de 1523
Angouleme, książęta 736
Angus, wyd. 88
Anhut S.A. 780
Anis-Dahl Leif F. 1642
Anjou Renę d' 918, 1292, 2076
Anna, córka Józefa Jakara 585
Anna, królowa ang. 2470
Anna Jagiellonka 213, 1688, 1701
Anna Maria, księżna 1714
Annę de Bretagne 807
Annonay Johannet d' 521
Anonim zob, Mistrz Anonim, introl.
Anselmo A. 1951
Anshelm Thomas 75 Antkowski Stanisław 1438 Anton M.Ch. 2613
Antoni, książę burgundzki 441 Antoni Padewski 1196
Antonio de Marisy 1952
Antoninus 2015
Antoniusz Marek 285, 286
Antoszewicz S. 625
Anzelm, bp 2118
Anzelm z Laon 134, 2096
Aódó Denzen 1059
Apellikon z Teos 284, 286
Apiarius Mathias 1681, 2279, 2281
Apiarius Samuel 2279
Apiciusz 1289
Aplaw Fryderyk 1546
Aplaw Krystian 1546
Apollonios Eidograf 285
Appa Ram 997
Appel, wyd. 495
Applegath August 572, 1483, 2463
Appun Feliks 1249
Apuleius (pseudo) 1295
Aquapendente H.F. 1276
Ar-Ri-hani 1092
Arbeau Thoinot (zw. Tabourot) 1895
Arboren J. 710
Archestrates z Gela 1289
Arct Michał 1423
Arct Stanisław 1423
Arentowicz Z. 2504
Argenville d', ilustr. 2586
Arkadjew E.J. 1342
Arnault G. 139
Arndes Stephan 135, 492, 1611
Arndt Juliusz 1437
Arne, ilustr. 2508
Arnold de Tongern 1915
Arnoldi Szymon 2176
2757
2758
INDEKS NAZWISK
Albrecht III Habsburg 1045, 1666
Albrecht V, książę bawarski 210, 764
Albrecht A. 1288
Albrecht D. 2512
Albrecht F. 1750
Albrizzi Almorr 2495, 2498
Alchimowicz Kazimierz 1525
Alciati Andrea 667, 668, 2188
Aldegrever Heinrich 2152
Alfonso del Puerto 620, 880
Aleksander, bp 223
Aleksander, mnich 65, 931, 2087
Aleksander I, car rosyjski 384, 683, 1041, 2038
Aleksander VI, papież 381, 382
Aleksander Jagiellończyk 212, 1552, 1687, 2626
Aleksander Sewerus 288
Aleksander z Malonne 681, 849, 929, 937, 1285, 2086
Aleksiejew A. 1529
Aleksy, skryptor 682
AlembekJ. 226
Alembert Jean d' 671
Alexander de Villa Dei 526, 1915
Alexander Karol 2114
Alexander W. 2589
Alexandre Jean 990
Alfons Mądry 1292
Ali Emiri 1027, 2387, 2388
Ali ibn Jahja al-Munadżdzin 1027
Ali Pasa Hekimoglu 1027, 2386
Allan David 961
Allan William 972
Allen F. 778
Allen George 36, 2471
Almeida J.Ch. d' 48
Almqvist, wyd. 2286, 2289
Alpen, papiernik 2339
Altdorfer Albrecht 621
Altdorfer Erhard 136, 140, 493, 1612
Alth A. 1467
Altman Natan 810
Alton E. d" 1289
Alvares Rodrigo 1952
Alvarez Emanuel (Alwar) 1915
Amano Keitaro 1051
Amastoł Georgij 2081
Amboise Georges d' 228
Ambros A.W. 1277
Ambroży 1144
Ambruśova Edita 1526
Amca-zade Hiiseyin Pasa 2386
Ameisenowa Zofia 1180, 2660
Amenofis III (Amenhotep) 282, 2627
Amenofis IV 282, 1876
Amiot, wyd. 1987
Amman Jost 136, 144, 621, 703, 958, 1214, 1232, 1612, 1956, 1972, 2594
Amsler, rytownik 420
Amstel Ploos van 2586
Anastazja, księżna 134, 681
Ancelot, miniaturzysta 2036
Ancona d', rodzina 198
Andel, druk. 493
Anderson A. 962
Andó Hachiemon (pseud. Hachimonjiya Jishó) 1059
Andre Joachim Anton 1410
Andre Philip 1410 Andreani Andrea 624 Andrews Syhrester 412 Andrić Aleksander 1081 Andrieux Ch.A. 748 Andronikos z Rodos 286 Andrzej z Bnina 1815 Andrzej z Łabiszyna 151 Andrzej ze Słupi 2174 Anduin Hetland 1643 Anestin Jon 2114 Angers David de 1523 Angouleme, książęta 736 Angus, wyd. 88 Anhut S.A. 780 Anis-Dahl Leif F. 1642 Anjou Renę d' 918, 1292, 2076 Anna, córka Józefa Jakara 585 Anna, królowa ang. 2470
Anna Jagiellonka 213, 1688, 1701
Anna Maria, księżna 1714
Annę de Bretagne 807
Annonay Johannet d' 521
Anonim zob. Mistrz Anonim, introl.
Anselmo A. 1951
Anshelm Thomas 75
Antkowski Stanisław 1438
Anton M.Ch. 2613
Antoni, książę burgundzki 441
Antoni Padewski 1196
Antonio de Marisy 1952
Antoninus 2015
Antoniusz Marek 285, 286
Antoszewicz S. 625
Anzelm, bp 2118
Anzelm z Laon 134, 2096
Aódó Denzen 1059
Apellikon z Teos 284, 286
Apiarius Mathias 1681, 2279, 2281
Apiarius Samuel Apiciusz 1289 Aplaw Fryderyk Aplaw Krystian
2279
1546 1546
Apollonios Eidograf 285 Appa Ram 997 Appel, wyd. 495 Applegath August 572, 1483, 2463 Appun Feliks 1249 Apuleius (pseudo) 1295 Aquapendente H.F. 1276 Ar-Ri-hani 1092
Arbeau Thoinot (zw. Tabourot) 1895 Arboren J. 710 Archestrates z Gela 1289 Arct Michał 1423 Arct Stanisław 1423 Arentowicz Z. 2504 Argenville d', ilustr. 2586 Arkadjew EJ. 1342 Arnault G. 139 Arndes Stephan 135, 492, 1611 Amdt Juliusz 1437 Arne, ilustr. 2508 Arnold de Tongern 1915 Arnoldi Szymon 2176
2757
2758
INDEKS NAZWISK
Amoldus de Villanova 1270
Arnolf z Mirzyńca 151
Arnoullet Balthazar Olivier 136, 741
Aron, bp 2124
Aron, kupiec 580
Arrighi Lodovico (Vicentino) 1093, 1662
Artemon z Kasandry 149, 286, 1313
Artomiusz Piotr 2296
Artopaeus J.P. 1662
Arvidsson Truls 2287
Arway Edward F. 1842, 2119, 2120
Arystarch z Samotraki 285
Arystofanes z Bizancjum 285, 1018, 2181
Arystoteles 283, 284
Asachi Gheorghe 2113, 2114
Asaricus Daniel 187
Asberg Stig 2288
Aschenbrenner A. 1412
Aschendorff, księg. 1334
Asiniusz Pollio Gajusz 287
Asnyk Adam 2367
Assurbanipal 149, 283, 338, 1876
Astor, bibliofil 218
Asula (Asola) Torresanus Andreas de 1449, 1462, 2494
Assemani 1414
Atanazy 855
Athias Josef 889, 1850
Atkinson, ilustr. 3
Atkinson Stains 1663
Atrectus, księg. 180, 1313
Attaignant Pierre 2296
Attalos I 285
Attavante degli Attavanti 423, 924, 2087, 2159
Aubry Jean 2443
Auderska Halina 2385
Audin Marius 743
Audubon Jean Jacąues 2024
Audulon J.J. 24
Auer Alois 92
August, cesarz rzymski 288, 289
August, elektor saski 210, 1241, 1516
August, książę brunszwicki 210, 1602
August II Mocny 214, 2588
August III 214, 1688
Augustini A. 2077
Augustyn Aureliusz 502, 1144
Augustyniak Jan 251
Aurhaym Heinrich 927
Aurifaber Andreas 1428
Aurfflac Gerbert de 290
Auschwitz Oskar 666
Autin M. d' 407
Auzilly Aleksy 2442
Avanzi G. 2490
Aveline P. 717
Avicenna (Abu Ali Ibn Sina) 699, 1270, 1276
Avril Paul 748
Axentowicz Teodor 2001
Baba Corneli 2114 Babeuf Franciszek 608 Bacciarelli Marcello 2418 Bach, rytownik 972 Bachem, wyd. 1334 Bachulski Aleksy 1342
Bacon J.C. 1950
Bacon Roger 1270
Badalić Josip 1006, 1075
Badenjakob 496
Bamler Johann 1607
Baender Adolf 343
Baensch Johann 544
Bagiński R. 1328
Bagster S. 148
Bahrke Karol 666
Baif L. 1214
Baillet Adrien 160, 875
Bailliere, księg. 881
Bajan A.T. 356
Bajsunkur 948
Bakal Ferdinand 95
Balacescu Łucja Demetriade 2114
Balbin Bohuslav 161, 462
Balbus Joannes 2181
Balcewicz Franciszek Wacław 655
Baldini, ilustr. 2496
Balduin G. 1216
Balkaw Mikołaj 1378
Balkem A.A. 889
Ballu Victor 552
Balten Pięter 430
Baluze Etienne 737
Balwiński Ignacy 364
Balzer Oswald 271, 784, 2420
Balzerowie 468
Bałaban Gedeon 580
BałabanJ. 2366
Bałaban Teodor 580
Bałabanowie 586
Banach Andrzej 1219
Banachiewicz Tadeusz 1140
Banarski Władysław 2406
Bang F.S. 1430
Bang Peder 710
Bangemann O. 1396
Bannikow G.A. 1406
Bansemer Jan Marcin 604
Baran Stefan 989
Baraniecki Adrian 1226, 1237
Baranowicz Łazarz 581
Baranowski M. 448
Barbanell H. 2019
Barbant Charles E. 1524
Barberini, rodzina 303
Barbezet, druk. 602
BarbierJ.J. 746
Barbier John 2462
Barcikowski Kazimierz 984
Barcz Bolesław 796
Barcz I. 2448
Barit Gheorghe 2113
Barker Robert 2463
Barlach Ernst 622, 965, 1615
Barletto, skryptor 1948
Barlicki Norbert 614
Barlowe Francis 2465
Barmentloe Peregrin 75
Barnes Joseph 1753
Baromić Blaz 1078
Baron E. 1680
2759
2760
INDEKS NAZWISK
Barraband, ilustr. 2023 Baworowski Wiktor 218, 817, 2635
Barrau-Dihigo L. 877 Baxter Georg 624
Barrot Odillon 196 Bazunowowie 2649
Barrow W.J. 1197 Bazyli I 381, 913
Barruel P. 2024 Bazyli II 913, 1510
Bartels, druk. 2117 Bażańscy, bracia 2359
Barth, rytownik 420 Bażyński Franciszek 1963
Barth Hans 492 Bakowski Jan Wincenty 2568, 2591
Barth Jan August 825, 2510, 2511, 2512 Beatus de Liebano 63, 922, 923
Bartholin Thomas 1819 Beauchamps Charles Louis 1895
Bartholomeo zob. Fra Bartholomeo Beaumarchais Pierre Augustin 311, 2310
Barthou Jean Louis 1719 Beaumetz Jean de 126
Bartłomiej z Jasła 2175 Beaumont E. 748
Bartłomiej z Kalisza 1019 Beauvarlet P.N. 1503
Bartłomiej z Krakowa 2126 Bebel August 1155
Bartłomiej ze Lwowa 1799 Bechamel de (pseud. Le Bas) 1289
Bartolozzi Francesco 654, 961, 1529, 2465, 2589 Beck Leonard 334, 1612, 2336
Bartolus de Saxoferrato 868 Beckenstein Szymon 2359
Bartoszewski W. 668, 2195 Beckman Anders 2288
Bartsch J. 778 Beckmann Wilhelm 23
Bartsch z Kłodzka 1174 Becman K.L. 2286
Bartynowski Władysław 689, 2575 Beda Venerabilis 407, 894, 1244, 1470, 2047, 2080
Bartz Ludwik 1798 Bedford, książę zob. Lancaster Jean
Barvic F. 469 Bednarczuk E. 1917
Barwik, druk. 2117 Bednarczyk Czesław 605
Barwiński Eugeniusz 166, 1008 Bednarczyk Krystyna 605
Barycz Henryk 2354 Bednarski Szczęsny 448, 1462
Baryczka Stanisław 2428 Beermann Karol 1897
Baryczka Stanisław, bratanek 2428, 2441 Behaim M. 798
Baryczko Brycjusz 1962 Beham Hans Sebald 1288
Basarab Matija 581, 2112 Behem Baltazar 1179, 1180, 1555, 1948
Basawan, ilum. 949 Behem Franz 1816
Basilios, miniaturzysta 2032 Behru Ernst 1827
Basista Maksymilian 2117 Behmer Marcus 963, 1614
Baskin Leonard 966 Behr B. 1327
Bassano Rimodini 2495 Behrens Peter 963, 1610
Basso Domenico 1079 Behrs Bernard 315
Bassompierre, wyd. 122 Behzad, miniaturzysta 948
Bassowie 585 Beitling Teodor 780
Bastecky F. 469 Bekk Christian 2356
Baszew Piotr Bogan 357 Belbella da Pavia 923
Baszyłow Michaił 2646 Bell, antykwariusz 318
Batone Bernard de 2086 Bell M.V. 1950
Batowski Aleksander 218, 258, 2597 BeUange Hippolite 747, 1410
Batowski-Kaczor Stanisław 1525, 2158 Bellay du 1808
Batten W.E. 2143 Bellenger Clement 1822, 2410
Baude Ch. 1524 Bellini G. 2497
Baudouin P. 602, 2310 Bellitz Antoni 1680
Bauer 1833 Beltrand, bracia 512
Bauer A. 1663 Bełz Peter 1709
Bauer Franz A. 1186, 1609, 2434, 2436 Bełza Władysław 37, 2571
Bauer Georg zob. Agricola Georgius Bem Józef 1412
Bauer Hans 1878 Bemski Jakub 1149
Bauer (Baur) Johann Wilhelm 1612, 1752 Benavides y Carrillo de Albornoz L. de 877
Bauhin G. 1295 Bence, wyd. 1503
Baumann Jerzy 2510 Benda Jarosław 468, 1362
Baumann Jerzy, syn 2510 Bendetson J. 2363
Baumann Johann 92 Beneda, druk. 466
Baumert Bernard 1797 Benedickt Lorentz 493
Baumfolk, introl. 1683 Benedykt z Nursji 221
Baumgartner, wyd. 2094 Benedykt XIV, papież 669
Baumgart Jan 190 Benedykt z Koźmina 189, 1237, 1695
Baumgarten J.E. 2473 Benedyktowicz J. 1535
Bause J.F. 403 Beneś, skryptor 1811
Baworowscy 441 Beneventano, kartograf 1598
2761 2762
INDEKS NAZWISK
Barraband, ilustr. 2023
Barrau-Dihigo L. 877
Barrot Odillou 196
Barrow W.J. 1197
Barruel P. 2024
Bartels, druk. 2117
Barth, rytownik 420
Barth Hans 492
Barth Jan August 825, 2510, 2511, 2512
Bartholin Thomas 1819
Bartholomeo zob. Fra Bartholomeo
Barthou Jean Louis 1719
Bartłomiej z Jasła 2175
Bartłomiej z Kalisza 1019
Bartłomiej z Krakowa 2126
Bartłomiej ze Lwowa 1799
Bartolozzi Francesco 654, 961, 1529, 2465, 2589
Bartolus de Saxoferrato 868
Bartoszewski W. 668, 2195
Bartsch J. 778
Bartsch z Kłodzka 1174
Bartynowski Władysław 689, 2575
Bartz Ludwik 1798
Barvic F. 469
Barwik, druk. 2117
Barwiński Eugeniusz 166, 1008
Barycz Henryk 2354
Baryczka Stanisław 2428
Baryczka Stanisław, bratanek 2428, 2441
Baryczko Brycjusz 1962
Basarab Matija 581, 2112
Basawan, ilum. 949
Basilios, miniaturzysta 2032
Basista Maksymilian 2117
Baskin Leonard 966
Bassano Rimodini 2495
Basso Domenico 1079
Bassompierre, wyd. 122
Bassowie 585
Bastećky F. 469
Baszew Piotr Bogan 357
Baszyłow Michaił 2646
Batone Bernard de 2086
Batowski Aleksander 218, 258, 2597
Batowski-Kaczor Stanisław 1525, 2158
Batten W.E. 2143
Baude Ch. 1524
Baudouin P. 602, 2310
Bauer 1833
Bauer A. 1663
Bauer Franz A. 1186, 1609, 2434, 2436
Bauer Georg zob. Agricola Georgius
Bauer Hans 1878
Bauer (Baur) Johann Wilhelm 1612, 1752
Bauhin G. 1295
Baumann Jerzy 2510
Baumann Jerzy, syn 2510
Baumann Johann 92
Baumert Bernard 1797
Baumfolk, introl. 1683
Baumgartner, wyd. 2094
Baumgart Jan 190
Baumgarten J.E. 2473
Bause J.F. 403
Baworowscy 441
Baworowski Wiktor 218, 817, 2635
Baxter Georg 624
Bazunowowie 2649
Bazyli I 381, 913
Bazyli II 913, 1510
Bażańscy, bracia 2359
Bażyński Franciszek 1963
Bakowski Jan Wincenty 2568, 2591
Beatus de Liebano 63, 922, 923
Beauchamps Charles Louis 1895
Beaumarchais Pierre Augustin 311, 2310
Beaumetz Jean de 126
Beaumont E. 748
Beauvarlet P.N. 1503
Bebel August 1155
Bechamel de (pseud. Le Bas) 1289
Beck Leonard 334, 1612, 2336
Beckenstein Szymon 2359
Beckman Anders 2288
Beckmann Wilhelm 23
Becman K.L. 2286
Beda Venerabilis 407, 894, 1244, 1470, 2047, 2080
Bedford, książę zob. Lancaster Jean
Bednarczuk E. 1917
Bednarczyk Czesław 605
Bednarczyk Krystyna 605
Bednarski Szczęsny 448, 1462
Beermann Karol 1897
Behaim M. 798
Beham Hans Sebald 1288
Behem Baltazar 1179, 1180, 1555, 1948
Behem Franz 1816
Behm Ernst 1827
Behmer Marcus 963, 1614
Behr B. 1327
Behrens Peter 963, 1610
Behrs Bernard 315
Behzad, miniaturzysta 948
Beitling Teodor 780
Bekk Christian 2356
Belbella da Pavia 923
Bell, antykwariusz 318
Bell M.V. 1950
Bellange Hippolite 747, 1410
Bellay du 1808
Bellenger Clement 1822, 2410
Bellini G. 2497
Bellitz Antoni 1680
Beltrand, bracia 512
Bełz Peter 1709
Bełza Władysław 37, 2571
Bem Józef 1412
Bemski Jakub 1149
Benavides y Carrillo de Albornoz L. de 877
Bence, wyd. 1503
Benda Jarosław 468, 1362
Bendetson J. 2363
Beneda, druk. 466
Benedickt Lorentz 493
Benedykt z Nursji 221
Benedykt XIV, papież 669
Benedykt z Koźmina 189, 1237, 1695
Benedyktowicz J. 1535
Beneś, skryptor 1811
Beneventano, kartograf 1598
2761
2762
INDEKS NAZWISK
Bennicki Andrzej 1757
Benois Aleksandr 2039, 2647
Benssheimer J. 778
Bent Robert 2457
Bent William 2457
Bentkowski, wyd. 1277, 2433
Bentkowski Władysław 566
Bentley Richard 366
Benzelius E. 2282
Benziger, wyd. 1334
Berain Jean 1292, 1501, 1502
Beraldi 1292
Beranger Ch. 1987
Berchon 1289
Berdos F. 2452
Berendt, druk. 93
Berendt, papiernik 1793
Berent Wacław 1013
Berezin B. 1917
Berezowska Maja 980
Berg Yngve 2286, 2288
Bergendahl, druk. 2286
Berger, druk. 1101
Berghaus, kartograf 1827
Berghen Adrian van 75
Berghman G. 2282
Berglund L.G. 2288
Bergmann von Olpe Johann (Bergmann Joannes de Olpe) 628,
957
Bergmann Paweł Marek 2356 Bergonzoni Michał 271 Bergryn Berek 1423 Beringhen de, kolekcjoner 2587 Berjon J. 2614 Berłach Godfryd 1437 Berle Reider Johan 1643 Berling Ernst Henrik 493 Berling Gustaw 2286 Bernard, druk. 1960 Bernard, skryptor 2175 Bernard (zw. Maler lub Pictor) 2056 Bernard Emile 965, 2419 Bernardskij E. 810 Bernardyn z Żarnowca 2085 Bernaux Klemens 774 Berndt E. 1330 Bernhardi-Bernitz M. 213 Bernhardt Jorg 1709 Bemigeroth Johann Benedikt 961, 1613 Bemigeroth Johann Martin 1613 Bemigeroth Martin 655 Bernini, drzeworytnik 2022 Bernitz-Bernhardi M. zob. Bernhardi-Bernitz M. Bernolak Anton 32 Bernsteen Aimon 496 Bernstein Edward 1155 BernstorffJ. 490 Berfo de Ludosia 2281 Berrisch Walenty 781 Berroa J. 42 Berry de, książęta 626 Berry de, księżna 2162 Bersohn Mathias 273 Bertelsmann, wyd. 1630, 1926 Berthold Hermann 570, 1610, 1663
2763
Bertieri Rafael 2495
Bertling T. 780
Bertold, patriarcha akwilejski 1181
Bertoni 2502
Bertschi Niklaus 925
Berynda Panwo 580
Besicken Johann 2494
Bessarion Basilios 2492
Best Edward S. 1524
Bester J. 1916
Besterman Theodore 170
Bether Karol Bogumił 1963
Betley S. 1908
Betz W. 1330
Beughem Cornelius van zob. Cornelis a Beughem
Beyer C. 973
Beza Theodore 2029
z Będkowa Adam zob. Adam z Będkowa
Będkowski Wojciech 1845
Białecki K. 273
Białkowski Stanisław 449
Białobrzeski M. 1956
Bianca Maria 1552
Bianchi John 1512
Biancone Jan Baptysta 1963
Bianu I. 2110
Bichel Karl 1529
Bick J. 1666
Bicz S. 149
Biechtiejew Władimir 2647
Biedrzycki S. 2366
Bieganski Ł. 543
Biegeleisen H. 1525
Biel Frederic 880
Bielawski A. 1466
Bielawski K. 1466
Bielczyk T. 2509
Bieliński Franciszek 153, 508, 2090
Bieliński Józef 1810, 2514
Bielke Hogenskild 2282
Bielowski August 2567
Bielski Joachim 1247
Bielski Marcin 1246, 1275, 1293
Bielski Szymon 572
Biem Marcin 151
Biengkie Wilhelm 393
Bieniarz 1962
Bieńkowski Józef 2120
Bieńkowski Władysław 195, 615
Biernacki Alojzy 244
Biernacki W.S. 451
Biernat z Lublina 1303
Biesterfeld Fryderyk Ludwik 2300
Bignon, rodzina 737
Bignon Jean Paul 737
Bilibin Iwan 2647
Billmark C.J. 2287
Billow Anders 2288
Binck Jakob 52, 137
Bindesb0ll Thorvald 319, 494, 496
Binet L. 746
Birch Samuel 1862
Birckhart Antonin 468
Bird 1833
Biringuccio V. 1274
2764
.-._.-ŚŚ-..Ś-.-- ... . . - . . .. . .
INDEKS NAZWISK
Birkenlund P. 1341 Bórner, księg. 85
Birket-Foster Myles 2468 Bórner Gotfryd 343, 1680
Bimbaum F. 1333 Bóssemesser Jan 1674
Bitis Adam 602 BSsskraut Johann Gottfried 93
Bizański, ilustr. 1522 Boethius Anicius Manlius zob. Boecjusz
Black W. 1410 Bóttcher (Botcher) Paweł 2061, 2133
Blackie, wyd. 998 Bótticher H. 226
Blahoslav Jan 568 Bofa Gus 751
Blair 1293 Bofferand Germain 1502
Blake (odlewnia czcionek w Sheffield) 1663 Bogdan Stanisław 1816
Blanchard, ilustr. 2508 Bogucka-Kuran Irena zob. Kuran-Bogucka Irena
Blanche J. E. 1562 Bogusławski E. 273
Blanchetiere Henri 756 Bogusławski Lucjan 1494
Blandius 423 Bohdanowicz K. 1467
Blank A. 1411 Bohorić Adam 33
Blavi Bartolomeo 2494 Bohusz-Szyszko Marian zob. Szyszko-Bohusz Marian
Blaźek O. 472 Bohutski J. 5
Bleuler, druk. 2279 Boilly P. 136
Bleyl 1154 Boim Solomon 2647
Blix Raguwald 1642 Boissard Jean Jacąues 960
Bloch C. 319 Boklewskij Pietr 810, 2646
Bloch J.E. 47 Bolemowski Feliks 576
Bloch J.G. 1467 Bolesław II Mazowiecki 931
Bloe Goedevaert dc 1599 Bollain 808
Bloemaert Cornelis 320 Bolland Jan 319
Bloemaert 624 Bolles, wyd. 2092
Blois de, introl. 837 Bolt Aslak 1639
Blondel Jacąues Francois 1271, 1502 Bolt F. 403, 2133
Blondel Merry Joseph 1635 Bomberg Daniel 2495
Blondel Spire 2587 Bona Sforza de Bari 212, 214, 1552, 1688, 1714
Blooteling A. 1517 Bona Sforza Sabaudzka 1552
Blotius Hugon 1666 Bonar Seweryn 106
Blumenthal Fajwel 2575 Bonarowski Bolesław 2119
Blumme Balthasar 492 Bonasone G. 958
Blnmme Melchior 492 Bondol Jean 918
Blummen M. 492 Bondy Franciszek 985, 1328
Błędowski Stefan 2504 Boner Andrzej 233
z Błonia Mikołaj zob. Mikolai i Błonia Boner Jan 233
Błoński F. 273 Boner Seweryn 1799
Błotnicki T. 1219 Bonerowie 151, 226, 1796
z Bnina Andrzej zob. Andrzej z Bnim Bonet Paul 756
Bobitschek M. 37 Bonf ils Robert 756
Bobrowicz Jan Nepomucen 333, 1327, 2147 Bonhomme (Leon?), litograf 1410
Bobrowski Michał 2378 Boniecki Adam 869
Bobrowski Stefan 606 Bonifacio Jan Bernard 187
Bocard Andre 76 Bonifacy VIII, papież 421
Boccardi Giovanni 423, 924 Bonifacy 1873
Bocheński A. 451 Bonington R.P. 1535
Bocian C. 478 Bonnard Pierre 512
Bock 2022 Bonnat Leon, ilustr. 2361
Bockshammer Henryk 1674 Bonnet Louis Marin, grafik 823
Bocksperger J. 2594 Bonoli, kolekcjoner 25
Boczkowski P. 1475 Bonvicini (Buonvicini) Ubaldo 792
Bodenehr K. 403 Boquet L.R. 2596
Bodenhausen Wendel 577, 659 Borastus G. 213
Bodmer, rodzina 2279 Boratyński Antoni 980
Bodmer M. 226 Borawińska Zofia 939
Boecjusz (Boethius Anicius Manlius) 1276, 2080 Borch R. 490
Boeck Thorvald Olaf 1640 Borcht P. van der 137, 808, 958, 1529, 1752
Bogner Franciszek Juliusz 2047 Bordeaux de, książę 2162
Boeheim 1293 Bordon W.A. 995, 1344
Bóhm, rytownik 2133 Borechi Jowa 580, 581
BohmJ.G. 2301 Borel A. 746
Boehm Moritz 364 Boresmieul Claude 160
Boening H.F. 778, 780 Borkenhagen Roman 1436
2765 2766
INDEKS NAZWISK
Borkowska Wanda 844, 1124
Borkowski Otton 775, 1897
Borkowski-Dunin A.W. 1330
Borman Jan 779
Bornemiśa Piotr 466, 1499
Bornsteinowa Jadwiga 1166
Borowski W. 622, 978
Borries, druk. 1623
Borsdorf Rudolf 713, 1662
Bortowski Andrzej 656
Boruciński, ilustr. 978
Boryszewski Andrzej 936
Bos Cornelis 1501
Bosch H. de 885
Bosk Hieronim 1295
Bossange Hector 1047, 1325
Bossert Theodor 1870
Bossuet Jacąues Benigne 5
Bote, wyd. 315
Botho Konrad 1245
Botticelli Sandro 953, 2496, 2589
Bouchardon 371
Bouda Cyril 1529
Boudin 499
Bouguereau Adolphe William 420
Bourdon S. 138
Bourgogne, druk. 602
Bourąuelot F. 2042
Boutellier Pierre 76
Bowles John 1215
Boy Adolf 778, 870
Boydell J. 355, 1517
Boyer Augustin 1368
Boyle Robert 1273
Boym Michał 1466
Boyman, rodzina 889
Boyvin, ilustr. 1741
Bozković L. 462
Bracquemond Felix 22, 748, 964, 1664, 2588
Bradac L. 472
Brady Nicolas 202-9
Brahe Per 709
Brahe Tycho de 490-^192, 496, 1272
Bramanti B. 966, 2499
Brand E. 1522
Brandel Konstanty 23, 985, 1937
Brandenberger, papiernik 1784
Brandis Matthaus 492, 1608
Brandis Moritz 1608
Brandstetter Oskar 1609
Brandt Józef 975, 1147, 1212, 2157
Brandt Karol Fryderyk 393
Brandt Lauritz 493, 1659, 1663
Braniccy 189, 244, 255, 260, 2591
Branicka Aleksandra 255
Branicka Anna 255
Branicki Aleksander 255, 1225
Branicki Władysław 255
Branicki, papiernik 781
Bratasanu Al. 2114
Bratescu Geta 2115
Bratkowski Stanisław 1325 ^
Braun Georg 1275, 1424
Bray Thomas 230
Bredif, księg. 853 . ^i^.,.
Bredt W., wyd. 138
Bredull, druk. 1960
Breit, druk. 1960
Breiter, wyd. 1329
Brejski Jan 1328, 2357
Brejter Wilhelm 1423
Brendler Kafl 1663
Brendlowie 1806
Brenner Walter 492
Brescia Bartolomeo de 1078
Brescia Domenico de 1078
Bresill 124
Bresler Jan Baltazar 2356
Bretner Tobiasz 331
Breton, wyd. 1763
Brettschneider zob. Placotomus Jan
Breuer (Brewer), rodzina 466, 2451
Brevier, grafik 1752
Breydenbach Bernhard de 1917
Breyn Jakub 574, 577, 594, 777, 2024
Brian Walton, bp Chester 2102
BriardJ.H. 601
Briesemeister L. 538
Bright, druk. 2390
Brill 1289
Brill, ilustr. 1371
Brimmer Nikolaj 810
Bring S.E. 2282
Briąuet CM. 1794, 2629, 2630
Briseau Charles Etienne 1502
Brito Jan 550
Brochnocki Maciej 569
Brodowski A. 1411
Brodzki Eugeniusz 2568
Broecke C. van der 958
Broggers A.W. 1642
Broniowski Piotr 233
Bronn, druk. 604
Brosamer Hans 136
Brou Pierre 2614
Brousek J. 472
Brown, papiernik 2474
Brown Samuel 231
Brown William 1100
Brożek Stanisław 232
Bruce, księg. 1334
Bruce Dawid 1659, 1663
z Brudzewa Wojciech zob. Wojciech z Brudzewa
Bruckner Aleksander 1142, 1452, 2032
Brueckner J. 2613
Bruckner Jorg (?) zob. I.B.
Bruegel Pięter starszy 1371
Bruhl Heinrich von 870, 1153, 1602
Brugess H. 1793
Brugsch Heinrich 1862
Brun Maltę 202
Brun P. 2194
Brunet G. 2042
Brunfels 2022
Bruni Lew 2647
Brunot 1289
Bruns E. 1330
Bruun Ch. 490
Bruyn Abraham de 137, 808, 958, 1288, 1289, 1529, 1612
Bry Theodor de 1917
2767
2768
INDEKS NAZWISK
Brykczyński Józef 1148
z Brzegu Mikołaj IV zob. Mikołaj IV z Brzegu
Brzeziński Adam 449
Brzeziński Józef 609
Brzeziński Mieczysław 1319
Brzohodec Stefan 2112
Brzostowski J.K. 1121
Brzostowski Tadeusz 673
z Brzozowa Walenty zob. Walenty z Brzozowa
Bubenek Jan 466
Buchanan George 2029
Buchholz Eugeniusz 1676
Buchholtz Teodor 2503
BuchnerJ. Christoffel 2281
Buchoz Pierre 1291
Buck Thomas 366
Bucki Samuel 2300
Bucking Arnold 1527
Buckingham, książę 2589
Buczacki Jan Murza Tarak 1205
Buczek Karol 1137
Buday G. 2452
Budę Guillaume 737, 836
Budka Włodzimierz 1795, 2630
Budkiewicz J. 908
Budkiewicz Konstanty 1330
Budny Szymon 140
Budweiser Karol 794, 1228
Budziłowicz Ignacy 984, 1524
Budziszewski, księg. 1423
Budzyński Edward 1332
Biłlow J. 490
Burckner J. 2073
Biirger, rytownik 784
Buffet Bernard 752
Buk (Buck, Bukk) Michał 577, 1386
Buka L. 1908
Bukietów P.P. 2649
Bukowiecki J. 606
z Buku Stanisław zob. Stanisław z Buku
Bulang C. 2265
Bullock 572, 1483
Buła Ignacy 2117
Bułka Józef 339
Bunin Leontij 2645
Buonvicini Ubaldo zob. Bonvicini Ubaldo
Burcew Wasil 2643
Bureus I.T. 2286
Burger Konrad 1007, 2057
Burhardt Stefan 280
Burian Z. 2024
Burney Charles 1277
Bursik, księg. 469
Burton R. 2456
Burty Ph. 963
Burzyński, druk. 2436
Busbeck Augerius Gislain von 1666
Bush V. 2141
BusheUJohn 1100
Buszczyński Bolesław 199
Butavand, rytownik 1751
Butenko Bogdan 980
Buyer Barthelemy 1373
Buys, ilustr. 961
Buytenweg W. 1215
Buxenmacher 1501
z Byczyny Piotr zob. Piotr z Byczyny
Byk Piotr z Piotrkowa 1843
Bykowa T.A. 2638
Bykowscy 1807
Bykowski L. 1819
Bylina J. 901
Bylina Michał 980
Bylinowa Judyta 5
Bylinowie 5, 1509
Bystroń Jan Stanisław 483
Bystrzonowski K. Wojciech 1090
Byszewski Jan 449
Byszyłow Michaił 2353
Cadar, wyd. 1410
Cagnoni Domenico 2498
Cain J. 756
Calcar Jan Stephan van 958, 2022, 2498
Calepino (Calepinus) Ambrogio 2181
Calpurnius Pison Caesoninus Lucius zob. Pizon Cezonin L. Kal-
purniusz
Camden, bibliofil 2459 Cami Robert 752, 1529 Camotio Gianfrancesco 1079 Campagni, wyd. 76 Campagnola Giulio 1529, 2255 Campanella Tomasz 607 Campbell Marius F.A. Gerardus 1006 Campe Berger 594, 1317 Campe Joachim Heinrich 2094 Campeggio, kardynał 1173 Camper Pięter 2023 Camuccini Vincenzo 2499 Camus A.G. 162 Canevari Demetrio 699 Cannos H.G.T. 1339 Cantipratensis Thomas 2077 Capo d'lstriaj. 828 Capranica Domenico 76 Caracciolo 1288 Caravaggio Michelangelo 960 Carderer V. 2588 Cardigan, bibliofil 2459 Careme Antoine 1289 Carens, ilustr. 1535 CarHsle, bibliofil 2459 Carnegie Andrew 218, 231, 2459 Carpi Pirone da 2306 Carpi Ugo da 621, 624 Carracci, rodzina 960 Carracci A. 138, 958 Carranza Jeronimo de 1294 Carriere Eugene 513, 1561 Carrington, wyd. 985 Carstairs, kaligraf 1093 Casanata Girolamo 2489 Casanovą Francesco Giuseppe 1635 Caspar Zamorensis 1196 Cassat Mary 1411 Cassel, księg. 88 Cassirer Bruno 965, 2178 Cassirer Izydor 1806 Cassirer Maks 1806 Cassirer Paul 965, 2178
2769
2770
INDEKS NAZWISK
Cassot Mary 1561
Castaldi Pamphilo 550, 2494
Castello Bernardo 954
Castello Ithalicus Franciscus de 423
Casterman, wyd. 122
Castiglione Giovanni Benedetto 22, 2255
Castiglioni L. 2499
Castille Blanka de 130
Castillo, ilustr. 962
Casulis Jacobus de 2077
Cataneo 1292
Cattaneo Giovanni Antonio 423
Cause Hendrik 1108
Cavendish H. 1273
Chaberski W. 762
Chadwick John 1879, 2416
Chagall Marc 23, 751, 811, 965, 1411, 2419, 2590
Chahine Edgar 749
Chaim, syn Izaaka 585
Chałubiński Tytus 1119
Champagne Ph. 138
Champion E. 1419
Chapman, introl. 859
Chapman, wyd. 2471
Chapman J.J. 138, 962
Chappel Warren 966
Chappuis Jean 421
Chardin Jean Baptiste Simeon 414
Charlet Nicolas Toussaint 747, 983, 2052
Charpentier Pierre Francois 23
Charton F.M. 1683
Chasselat, ilustr. 2508
Chastel Roger 752
Chazanowicz Józef 1038
Chełmoński Józef 787, 985, 1066, 2157
Chepman Walter 2463
Cherico, ilustr. 2447
Chevalier de Beaulieu 2588
Chevalier Etienne 807
Chevalier Jan 565
Chevalier Pierre 2614
Chevalier Ulysse 990
Chevin Victor-Joseph 1524
Chevrier, ilum. 2036
Chigi, rodzina 303
Chippendale Thomas 1503
Chirico Giorgio de 23, 66, 751, 756
Chludow, bibliofil 943
Chłędowski Adam 235, 2434
Chmielewski K. 364
Chmielewski Longin 2636
Chmielewski Maciej 524, 1568, 2433
Chmielowski Benedykt 671
Chocieszyński Franciszek 1960, 1963
Chociszewski J.R.. 806
Chociszewski Józef 1268, 1963, 2363
Chodasiewicz R.A. 1467
Chodkiewicz Aleksander 973, 1411, 2159
Chodkiewicz Grzegorz 579, 712
Chodkiewicz Zofia 1411
Chodkiewiczowie 2615
Chodorowski J. 793
Chojniewicz Andrzej 1094
Cholewińska Jadwiga 1423, 1424
Cholewiński W. 1119
Cholewiński Witold 1423, 1424
Chomiński J.M. 1939
Choromański A. 1475
Chotomski Ferdynand 983
Chouet, bracia 676
Christensen Povl 494
Christi, badacz opraw 103
Chrostowski S. 1331
Chrysander Friedrich 1277
Chrystian I, elektor saski 30
Chrystian I, król szwedzki 922
Chrystian V 493, 496
Chrzanowska Janina 989
Chrząński S. 869
Church, wyd. 541
Churchill W.A. 1794
Chybiński Adolf 1939
Cederbaum S. 1423
Cegielski Hipolit 566
Cejpek J. 1590
Cełtis Konrad 1451
Cennini Bernardo 2494
Ceolfrid, opat 414
Cerulli E. 1006
Cervicornus Eucharius 2042
Ceschina, wyd. 2501
Cezanne Paul 1494
Cezariusz z Arles 894
Cezarowa Barbara zob. Malicka Barbara
Ciapiński Bazyli 576, 579
Ciągliński Józef 2196
Cichy, introl. 1222
Ciechanowski, księg. 2439
Ciechomski W. 392
Ciekończyk A. 1019
Cierniak Jan 1546
Ciesielski F. 255
Cieszkowski August 272
Cikowski Stanisław 1251
Ciołek Erazm zob. Vitelon
Cipriani Giovanni Battista 961
Cisneros F. Ximenes de 146
Ciszewski Jan 1509
Ciupalski Stanisław 1916
Claghorn L. 2590
Clapperton R.H. 1794
Clar W. 1680
Clarke John 118, 2473
Clarke, druk. 2464
Clave Antoine 752, 2508
Clavel Robert 2457
Clemencet Ch. 407
Clement D.L. 719
Clennell Lukę 961
Clerget Hubert 1524
Clerici F. 2499
Closs Joseph 2281
Clough F.F. 637
Clouzot M. 1753
Cnapius zob. Knapski Grzegorz
Coch K. 2512
Coci G. 880
Cock Hieronim 22, 1906
Cockerell Samuel 78
Cockx A. 488
2771
2772
INDEKS NAZWISK
Coene Jacąues de 2077, 2085
Coepselius Jan 2356
Cogniet Leon 1508
Colas, druk 743
Cole H. 136
Colin Armand 753
Collarie, bracia 808
CoUet, wyd. 2472
Collot Andre 66
Colombo Pio 2502
Colćn (Kolumb) Hernando (syn Krzysztofa K.) 877, 878
Colonna Francesco 90ó
Columban 221
Colve zob. Wilhelm z w. Colve
Colvin Sydney 2589
Combe Pierre 742
Coinestor Petrus 876
Comino Giuseppe 2495
Condillac E.B. 1916
Condisius, księg. 2613
Condorcet Jean Antoine Nicolas 2310
Conrad z Scheyern, mnich 926
Conradus de Halberstadt 1196
Conrart Valentine 2029
Constante Lena 2114
Constantinescu Mac 2114
Contarini Giovanni 2255
Conte N.J. 1586
Convers Weyth Nevell 966
Cook Thomas 961
Cooke, ilustr. 961
Cooper Fenimore 196
Cooper Rjchard 961, 1535
Cooper William S5 Coornhert Dirck 1812 Copinger Walter Arthur 857, 1005 Copland Henry 1503
Corbould George 961 Cordescu Florika 2115 Cordescu Marcela 2115
Cordingley A. 1099
Cordonnier G. 2143
Cordus Valerius 699
Corelli Achace 1460
Coresi Georg 2112
Coriolano B. 624
Coriolano Christo 29, 959, 2022
Corneilie J.B. 795
Cornelis a Beughem (Beughem Comelius van) 160, 161, 179, 1004, 1009
Cornelis Cort 2589
Cornelissen, wyd. 75
Corot J.B. Camille 22, 413, 748
Corrozet Gilles 741
Conrinus zob. Maciej Korwin
Corvinus Johann August 138
Cosma III de Medici zob. Kuźma III Medyceusz
Cosmerovius (Kosmyrzowski) Stanisław Mateusz 92, 93, 389, 599
Costa Miguel Manescal da 1952
Costard J.P. 1954
Coster-Dumas 756
Coth, wyd. 138
Cotman I.S. 1535
Coulouma, druk. 743
Courbet Gustave 22, 748, 963
Courboin Francois 2587
Cousin Jean 744, 958
Cousin, syn Jeana 958
Couture Thomas 1458
Cowles B. 1342
Cowper 572
Coypel, ilustr. 954
Cracherode Clayton Mordaunt 1818
Craig E. Gordon 966, 2470
Cram Herbert 844
Cramer, wyd. 826
Crantz M. 740, 787
Cratander Andreas 891, 1681, 2279
Crayon Emil 1715
Crell Jan 600
Crell Jan młodszy 600, 889
Crescentiis Petrus de (Crescentyn Piotr) 1271, 1288
Crespi G. 2498
Crette George 756
Creutzer Stephan 92
Creuzevault Louis Lazare 756
Crivelli Taddeo 924
Crnojević Djurdie 1078, 1449
Crome John 1535
Croutelle Louis 1522
Crozat Ambroise 2586
Cruciger (Kreutziger) Jan 1650
Crusius D.K. 213
Crusius Gottlieb 1613
Crusius Karl Leberecht 961, 1613
Cujus zob. Mikołaj zw. Cujus
Cuming G. 637
Curie Miss (Cosway Bindings) 1707
Curio, druk. 891 '
Curtis Atherton 2588
Curtze Max 1008
Curzon of Kedleston George 995
Cutescu Storek Cecylia 2114
Cuvillies Francois de 1502
Cycero Marek Tulliusz 149, 287
Cygan Grzegorz 1797
Cygański M. 1290
Cykowski Kazimierz 986
Cymerman G. 226
Cymerman L. 478
CypcerJ. 86
Cyrus Melchior 343
Cyryl 293, 802, 803, 1414
Cysewicz, papiernik 1188
Czachowska Jadwiga 307
Czaczkowski Józef 1436
Czajewski Wiktor 1437, 1525
Czajkowski M. 409, 1222
Czaki F.F. 1466
Czapliccy 1797 .
Czaplicka-Siniarska Jadwiga zob. Siniarska-Czaplicka Jadwiga
Czapliński Antoni 566
Czapski M. 1289
Czapski Tomasz 219
Czapski-Hutten Emeryk zob. Hutten-Czapski Emeryk
Czarkowski B. 985
Czarniawski Antoni 1957, 2432
Czarniecki A. 1412
2773 EWoK 89
2774
INDEKS NAZWISK
Czarniecki Stanisław 1290
z Czarnkowa Janko zob. Janko z Czarnkowa
Czarnowski B. 1328
Czarnowski Stanisław 1978
Czartoryscy 219, 575, 1182, 2331, 2603, 2615
Czartoryska Izabela 256, 543, 2591
Czartoryska Teresa zob. Lubomirska Teresa z Czartoryskich
Czartoryska Zofia z Siemianowskich 1688
Czartoryski Adam Kazimierz 256, 630, 631, 1548, 2327, 2582,
2583, 2591
Czartoryski August 1800 Czartoryski R.F. 2428 Czartoryski Witold 244, 1223 Czaruszyn Jewgienij 2647 Czaykowski, księg., wyd. 786 z Czechła Sędziwój zob. Sędziwój z Czechła Czechowicz S. 1673 Czeczot Jan 404 Czeczotka Erazm 233 Czekajska G. 2136, 2559 Czekanowski A. 1467 Czempiński W. 1422 Czen, rodzina 399 Cz'en Men-lei 397 Czeriepachow M.S. 2638 Czermańśki Zdzisław 988 Czernecki Józef 1094 Czerniccy 2442
Czerniecki Ludwik 604, 605, 1326 Czernik S. 2541
Czerny Henryk 1821, 2119, 2120 Czerper Ernest 1525 Czerski J. 1467 Czerwieński Bolesław 610, 616 Czerwińska T. 1330 Czerwiński E. 23 Czerwiński R. 778 Czeskij Iwan Koźma 2645 Cz'in kiu-sun 394 Czizer Jerzy 1984 Czokołow J. 606 Czou Lian 401 Czyżewski Stanisław 601 Ćwierczakiewiczowa Lucyna 1290
Dachanowski Jan Karol 1291
Dachaw Christian 779
Dacier, badacz opraw 102
Dagron R. 1541
Daguerre Jacques 487 '
Dagulf, skryptor 1846
Dalii Chrix 1643
Dahl K.F. 1793
Dahl-Anis Leif F. zob. Anis-Dahl Leif F.
Dahlen Gabriel 2264, 2265
Dal Trozzo Antoni 2186
Dali Salvadore 23, 751
Dalie Jean zob. I. D.
Dalziel Edward 962, 2466
Dalziel George 962, 2466
Damian Anastazy 2114
Damiani Piotr 1832
Damilas Demetrius 554
Damkiewicz, papiernik 781
Dammartin Drouet de, miniaturzysta 126
Dancer J.B. 1541
Danieluk A. 2196
Danilewiczowa Maria 167, 171
Daniluk J. 448
Daniłowicz Piotr 655
Daniłowicz R. 565
Daniłowiczowie 214
Dankiewicz J. 1842
Danko Edmund 2452
Danow Christo 358
Dansten E. 1341
Dantyn J.S. 1798
Daragnes Jean Gabriel (pseud. Jean Guethary) 139, 751, 965.1517
Darantiere, druk. 743
Daret P. 1369
Darida Ch. 1369
Dariusz, król perski 1877
Darley Felix O. 962
Darowski-Weryha Mieczysław 1522
Daswanth, ilum. 949
Daszkiewicz T. 2162, 2363
Daszyński Ignacy 610
Dau Maksymilian 768
David (fundacja) 120
Davidović Dimitrije 1080
Dawid ben Jonathan 585
Dayjohn 2462
Dąbczańska Helena 1226
Dąbrowiecki Aleksander 793
Dąbrowska Jadwiga 2017
Dąbrowska Wanda 250, 446, 483
Dąbrowski Adam 600
Dąbrowski Jan 2096
Dąbrowski Jarosław 610
Dąbrowski Marian 567, 1195, 1229
Dąbrowski Stanisław 557
Dąbrowski T. 1332
Dąbrówka Jan 293, 1182, 1183, 2603
De la Cortina Marques de Morante G. 877
De la Gardie Magnus Gabriel 2282
De la Gruz y Holmedilla Juan 1216
De la Haye E. 625
De la Hyre 391
De la Rochelle J.F. Neć 505
De la Sardiere Guyon 1920
De Longueil 960, 971
De Nys C. 637
De Vos Martin 809
Deberny (odlewnia czcionek) 1663
Decamps, ilustr. 1535
Decaris Albert 1517, 1529
Dechtieriew Boris 2647
Decker C. 1428
Decker Paul 1502
Decker W. 1091
Degas Edgar 22, 750, 965, 1561, 2361, 2419
Degen Josef Vinzens 92
Dehou, druk. 601
Deichman Bartholomaeus 1639
Dekanjan 1293
Del Favilla, bracia 2447
Delafosse Jean Charles 1503
Delbocs-Foulche R. zob. Foulche-Delbocs R.
Deleen C.E. 2288
Delitzsch Friedrich 903, 1877
2775
2776
INDEKS NAZWISK
Dell'Aqua A. 1293
Delia Robią Luca 55
Delia Santa Leopold 349, 352, 480, 1443, 1942
Delong J. 2324
Delorme Philibert 958
Demarteau Gilles 1'aine 1242
Demarteau Gilles Antoine le jeune 1557
Demat P.J. 122
Dembińscy 1043, 1797, 1800
Dembińska C. 1601
Dembińska Urszula z Morsztynów 1800
Dembiński Jan 1799
Dembiński S. 1289
Dembitchi J.H. 2114
Dembowska C. 972
Dembowska Maria 167, 1342
Dembowski Edward 457, 609, 1156, 2165
Dembowski Stefan 1047, 1325
Demidow Anatol 1918
Denisjew W.N. 463
Dennecker, wyd. 2590
Denoel Robert 769
Denon-Vivant zob. Vivant-Denon
Denorme, rytownik 138
Derby, bibliofil 2459
Derdowski Hieronim 1332
Derschau Hans 2586
Descartes Renę 1270, 1275
Desclee, druk. 122
Desenne M.A. 2508
Desnoyer, ilustr. 2588
Despres G. 138
Destree Jules 121
Desverdes, wyd. 899
Detkens Eugeniusz 604
Detryckowie, bracia 1907, 1908
Deutsch Manuel 621
Devauchelle R. 103, 756, 837
Devenport M. 1219
Deveria M.M. 2508
Deybel G.K. 2418
Dezsenyi B. 2448
Dezyderiusz, opat 1856
Dębski Józef 974
Dębski Tadeusz 557
z Dębowca Krzysztof zob. Krzysztof z Dębowca
Dębski Stanisław 1436
Dhorme Edouard 1878, 1891
Dickinson, papiernik 2474
Dickstein Samuel 2363
Dickstein Szymon (pseud. Jan Miot, Tomek Kujawczyk) 609,
610
Diderot Denis 671, 1139 Didow, ilustr. 2590 Dietenberger J. 2187 Dietterlin W. 1740 Dietmar Wolfgang 577, 659 Dietrich, druk. 2434 Dietrich, wyd. 179, 1626 Dietz I. 136, 137 Dietz Ludwig 493 Dietz W. 2177 Dilts, papiernik 1833 Dinckmuth Konrad 1607, 1611 Dionizjusz Trak z Aleksandrii 1915
Dioskurides 1276
Dippel Józefa 2191
Dippel Karol 2191
Distman Kristian Sebastian 468
Ditrichstein M. von 1666
Dittman J. 144
Dittmann A.Ch. 2358
Diveky Józef 2452
Divineur J. 797
Diwall, wyd. 1081
Dizdar H. 1075
Długi Maciej 1962, 1965
Długosz Jan 151, 211, 232, 293, 868, 934, 1185, 1236, 1245,
1393, 1689, 1708 Dłuski Kazimierz 609 Dłużniewski Władysław 1810 Dmitriyić Rydisa 1078
Dmuszewski Ludwik Adam 569, 1148, 2433 z Dobczyc Leonard zob. Leonard z Dobczyc Dobek Antoni (Ławczowski) 2165, 2434 Dobner G. 803 Doboszyński W. 1065 Dobraczyński Andrzej 2050 Dobrejsza, pop 683 Dobrian Wasyl 2114 Dobroszycki Lucjan 171 Dobrovsky J. 462, 803, 2587 Dobrowolski, księg. 2504 Dobrski K. 1119 Dobrzański Andrzej 2050 Dobrzański K. 1907 Dobrzański Seweryn 566 Dobrzycki, badacz opraw 103 Doburzyński Mstisław 2647 Dodonaeus Rembert 1295 Dobel H.W. 1290 Docsy Urban 809 Donch Jan Ernest 1379 Doring Christian 1615 Dolch W. 90 Doliński Feliks 1798 Domański Jan 863, 2105, 2438 Domański Krzysztof 1234 Dombrowscy, bracia 2357 Domeyko Ignacy 1114, 1467 Domicjan, cesarz 288 Dominik Ślązak ze Skorogoszcza 1205 Dominik T. 622 Don Kin 1796 Doncho, mnich 1790 Donkin B. 757, 1585, 2474 Donneau de Vize Jec._ 1215 Donnet S. 2592 Doodson Cambell 2589 Dorfher, introl. 1618 Dorocffiski J. 1916, 1917 Doroszewski W. 2182 Dortas Abraham ben Samuel 1952 Dorus, księg. 180, 1313 Dous G. 85 Dous J. 85 Doviler A.C. 1501 Dowland John 2296 Downing AJ. 1504 Drabczyński Marian 444, 1916
2777
2778
INDEKS NAZWISK
Drabowicz Antoni 449
Drach Peter 1607
Draeger-Freres, druk. 743
-Dragos A. 2114
Dragutescu Eugen 2114
Dratwa J. 95
X)rażkiewicz E. 975
Dresseler W.J. 2512
Dretlin-Fłin S. 622
Dreux Jean 920
Drinov Martin 34
Dritzehn Andreas 849
Dritzehn Georg 849
Dritzehn Klaus 849
Drogo, bp 2123
Drohostajski K. 1289
Dross Krzysztof 779
Drouard, wyd. 984
Druccy-Lubeccy 273
Druckenmuller Alfred 1919
Drue, druk. 1422
Druzy T.R. 604
Drzewiecki, bibliofil 2156
Du Bois Simon 808, 2360
Du Cange Carolus 2181
Du Foilloux J. 1290
Du Verdier A. 735
Dubanek Chwal 2149
Dubinskij Dawid 2648
Dubourg, ilustr. 961
Duchamps Gaston (wlaśc) zob. VUlon Jacąues
Duchesne A. 416
Ducros, druk. 743
Diinne Hans 849
Diirr, ilustr. 138
Duff C. Gordon 1006
Duffel Wouter van 1599
Duflos Claude 745, 795
Duflos Claude Augustin młodszy 1215
Dufour Auguste Henri 82
Dugast Jacques 676
Duhamel J. 215
Dumas, introl. 756
Dumbourg, ilustr. 1835
Dumler, ilustr. 961
Dumont, wyd. 1987
Duncan, papiernik 89
Dunin K. 273
Dunin-Borkowski A.W. zob. Borkowsiri-Duain A.W.
Duninówna M. 622, 977
Dunne Harvey 964
Dunnoyer de Segonzac Andre 965
Dunod, wyd. 754
Dunon, druk. 602
Dunstan, opat 2080
Duńczewski Stanisław 1090
Dupont-Henniguel zob. Henniguel-Dupont
Dupre Galliot 744
Dupuy Jacąues 2587
Duran G. 2614
Durand U. 407
Durandi Wilhelm 1946
Duranti Guillelmus 927
Durovćik S. 637
Durska, wdowa 601
Durski Jakub 232
Durski Stanisław 232
Dury John 229
Dwiggins W.A. 966
Dwir, wyd. 1336
Dworzak, bibliofil 198
Dyaszewski Michał 1234
Dybowski Aleksander Napoleon 604
Dybwad CA. 849
Dyck Anthonis van 895, 1215, 2464, 2586, 2590
Dyck Christoffel van 56, 1662, 1850
Dygasiński Adolf 112, 1235, 2094
Dymitrowicz Mikołaj 2296
Dyniewicz Władysław 603, 1331
Działowski Zygmunt 1147
Dziąsek Jan 1806
Dziecichowicz, druk. 603
Dzieduszycki Walerian 575
Dzierożyński Damazy 771, 2433
Dzierzkowska Julia 409
Dzierzkowski Józef 525, 2567
Dzierzwa (Mierzwa), kronikarz 1245
Dzierżyński Feliks 610, 611
Dzierżyński J. 451
Dzikowski Mikołaj 2013
Dzwonkowski Adam 78, 974, 1329, 1385, 1412, 2330, 2596
Dżagan 949
Eadfrith, bp 1305
Eager A.R. 1025
Eames W. 2121
Earlom Richard 961, 1517
Eastman-Kodak (amer. firma fotograficzna) 2142
Ebelman Hans Jacob 1501
Eber Leopold 1328
Eberle, druk. 93
Eck Johann 136
Eck Veit 1501
Eckart Krzysztof Gotfryd 861, 1317
Eckhel 1277
Eckmann Otto 963, 1610, 2555
Eczeistow G. 2647
Edel F. 2358
Edelinck Gerard 1152, 2588
Edlund G.W. 710
Edward VI 127
Edwards Edward, bibliot. 231
Edwards Edward, ilustr. 961
Edy-Legrand E. 139, 752 .
Effenbart Herman Gotfryd I 2264, 2265
Effenbart Herman Gotfryd II 2264
Wdowa 2264 Effenbart Hieronim Jerzy 2264
Dziedzice 2264 Effenbartowie 2265 Effmurdt Jakub 2455 Egbert, arcbp 916, 1180 Eger Antoni 478
Eger Mikołaj 702, 2514
Eggestein Heinrich 1607
Egielius Halfdan 1642
Egiersdorff Włodzimierz 154, 656
Ehlermann E. 516
Ehlert Daniel Henryk 779
Ehmcke Fritz Helmut 963, 1610, 1618
.2779
2780
INDEKS NAZWISK
Ehrencron-Miiller H. 490 Eryk XIV 2283
Ehrenstrahl, ilustr. 2287 Esad Effendi Muhammed 1027, 2386
Eichhorn Andrzej 1674 Escher, bracia 764
Eichhornjau 2264 Eska J. 2195
Eichler F. 1590 Eskrich Pierre 958
EidesJ.W. 1642 Esnaut, wyd. 1216
Einaudi Giullio 2500 Este d', książę 924, 2489
Eisbach Karol 1568 Este d', rodzina 228, 255
Eisenberg 1288 Este Alessandro d', kardynał 2585
Eisenhoit Anton 1714 Esterhdzy M. 2447
Ekier J. 1939 Estkowski Ewaryst 660
Elam Wacław 568 Estreicher Tadeusz 719
Elbmiihl, druk. 93 Ettling, ilustr. 362
Eleonora, królowa portug. 1952 Eugenia, cesarzowa fr. 843
Elers H.J. 1335 Eugeniusz Sabaudzki, książę 95, 2586
Elert Piotr 571, 594, 2129, 2136, 2431, 2437, 2464 Euklides 283, 1275
Elgers, ilustr. 138 Eumenes II, król pergameński 285, 1825
Elieser Rabbi 1952 Eurypides 283
Eliot, introl. 859 Eutydemon 283
Eljaszewicz Borys 1266 Euzebiusz z Cezarei 855, 1103, 1244
Eljaszewicz Szymon 1266 Evans Arthur 872, 1879, 1880
Elnert E. 1651 Evans Edmund 365, 428,'830, 2468
Elstrake Renald 2464 Evans Jacob 1101
Eltelheinrich, papiernik 1652 Evans Luther H. 1316
Elżbieta I, królowa ang. 382, 1694, 1700 Evert Józef Ludwik 2148, 2383, 2384
Elżbieta, córka Andr2eja II króla węg. 1181, 2454 Ewoutsz Jan 2151
Elżbieta (Rejćka), królowa czes. 941 Eyb Albrecht von 228
Emanuel Sabaudzki 2144 Eychholtz Andrzej 2176
Emetrius, kopista 922 Eyck van, rodzina 832
Eminescu M. 2115 Eyck Hubert van 2586
Emmeram 221 Eyenbecke Ludolf 2176
Ender Eduard 1524 Eyring J. 1824, 2512
Endersch J.F. 1466
Engel A. 1277 F. Z. zob. Ząbkowski F.
Engel Samuel 2274 FaberJ. 891
Engelbert, cysters 1377 Fabregat J. Joaquin 962
Engelbrecht Martin 1153, 1502 Fabri Bartholomaus 2285
Engelbrechtsen C. 1390 Fabri Bernard 2176
Engelcke Adrian 187, 226 Fabri (Smedh) Johannes 2285
Engelman z Miluzy 1409, 1410 Fabricius F. 492
Engelmann Edmond 843 Fabricius J.A. 161
Engels Fryderyk 454, 607, 609, 610, 11541159, 1459, 1460 Fabricius W.C. 849
EnglichJ. 448 Fabricius (Schmidt) Johann 1749
Enniusz Kwinrus 1289 Fabris Salvator 1294
Epafrodytos z Cheronei 284 Fabritius Walter 852
Epifanow G. 2648 Fabrycy Paweł 1816
Episcopius Nikolaus, druk. 762 Fandnich, druk. 1960
Epstein, wyd. 1336 Faerber M. 798
Epsztein Jan 2186 FajerJ. 2448
Erasmus Georg Casper 1502 Fajfer Jan 1424, 1555, 1798
Erasmus Johann Georg 1502 Falchowie, druk. 343
Eratostenes z Kyreny 285 Falck Peter 2274
Ercker Łazarz 1274 Falimirz Stefan 1276, 1295, 2024
Erhard, ilustr. 2091 Falk Teodor 1513
Erich Mateusz 1174 FaDcenberg Herman 1676, 2266
Ernest, książę styryjski 927 Fallersleben H. von 1605
Ernest z Pardubic 467 Falski Marian 661 i 1
Ernst Jan Mikołaj 594 1317 Falvy Z. 2448
Ernst Konrad 1005 Fałdziński T. 1252
Ernst Maks 751 Fantuzzi, ilustr. 1741
Ernyei Sandor 2452 Faszyński A. 1329
Erpenius Thomas 664 Fath Allach 1029
Errar Charles 745 Fatymidzi 210, 292, 947, 1027, 1028
Ersch Johann Samuel 797 " Faustus, czeladnik Costera 425
Erver Koray 2387 Favorinos z Arelate 284
2781 2782
INDEKS NAZWISK
Fay Desiderius von 2452
Fedor M. 462
Fedułowa S.W. 2638
Fedunia K. 2136, 2559
Fehr L. 2287
Feicht Hieronim 689, 1771
Feistel Karol Beniamin 1680
Feistmantel, księg. 110, 1234
Feitzinger Edward i H. 409, 1268, 2146, 2147
Feldheim F.S. 1196
Feldmanowski Hieronim 272
Felgiebel E. 2512
Feliński Alojzy 1746
Felljohn 1754
Feller H. 486
Fellner F.A. 1523
FelsenJ. 2013
Feltrinelli Giangiacomo 2500
Ferchel M.F. 2589
Ferdynand, arcyksiążę tyrolski 1292
Ferdynand I, cesarz austr. 90, 1666
Ferdynand II, cesarz austr. 95, 1666
Ferdynand II, król hiszp. 882, 1694
Ferdynand III, arcyksiążę austr. 2492
Ferguson F.S. 2041
Ferguson J.A. 87
Fernandez de Córdoba A. 880
Ferrar Mikołaj 2473
Ferrari O. 1214
Ferreto Andrea 557
Ferro, ilustr. 962
Fesard E. 2121
Fessler Leonard 1806
Fethke E. 1917
Fćtis F.J. 1277
Fetscher Bartłomiej 1379
Feuerbach Ludwig 609
Feuerlein K.F. 138
Feuillet 1895
Fiala Vaclav 469
Fialetti O. 2498
Fick Julius Wilhelm 2279
Ficek Jan Nepomucen Alojzy 867
Fidus (pseud.) zob. Hoppener Hugo
Fiedler Franciszek 2314
Fiedorow Pawieł 2646
Figgins Vincent 1250
Fijałekjan 199
Fijałkowscy 273
FijaJkowska Zofia 980
Fijałkowski S. 195
Filareto Apollonio 700
Filip II, król hiszp. 147, 808, 876, 878, 1826, 1903
Filip II Śmiały, książę burgundzki 1938
Filip III, król fr. 210
Filip III Dobry, książę burgundzki 919, 920, 1283. 1420, 1469,
2077
Filip V, król hiszp. 878 Filip Orleański, książę 745 Filip Piękny, książę burgundzki 120 Filipecki L. 2435 Filipowicz Grzegorz 2437 Filipowicz Józef 125 Finden, ilustr. 961 Finder Paweł 615
!Fine Oronce 741
fingerit E.M. 2638
Finiguerra Maso 953
Piniguerra T. 1601
Pink Nicolaus 253
Finkelthaus Wawrzyniec 1816
Fircan Maria 2089
Firkowicz Abraham 1265
Hrkowicz M. 1266
Firlej Mikołaj 29, 233
Firlejowie 152, 233, 1798
Fischer, druk. 2265
Fischer Adam 2567
Fisher, papiernik 89
Fiske B.A. 485
Flach Martin 901, 902
flamen Albert 745
Flameng Leopold 2588
Flammarion, wyd. 754, 985
Flawiusz Józef 501, 2086, 2087
i=laxman John 961, 1529
Heck Juliusz 974, 2596
Fleischer F. 2659
Fleischhack C. 516
Fleischmann Jan Micha} 56, 889
Flemalle, ilustr. 685
Heming H.F. 1290
Fleming Jakub Henryk 259
flemming Karol 804
Fletcher James 2463
Fletchter W.J. 1950
Hetscher Robert 1100
Flichtenreich L. 1423
Flindt Paul 1529
Flisowska A. 637
Floding P.G. 2287
Florentinus 922
Florian, przeor 819
Floris Cornelis 1501
Floryan Władysław 649
Fliigel G. 1205
Focjusz 293
Forster, druk. 1623
Foerster W. 364
Fofanow Nikita 2643
Fogelweder Stanisław 2428
Foix G. Phśbus de 1290
Fokke, ilustr. 961
Folkema, ilustr. 961, 1835
folssecker, księg. 1616
Foltyn Franciszek 1268, 2611
Foltyn M. 1797
Fomin I. 2648
Fonseca z Lizbony 45
Fontaine Auguste 753
Fontaine Pierre Francois L. 1503
Fontana Giovanni Battista 430
Fontebasso, ilustr. 961
Forain Jean Louis 22, 2232
Force P. 1391
Forcellini 2181
Forkel Nicolaus 1277
Formanios M. 276
Formanowicz Leon 1008
Formica Leonard 93
2783
2784
INDEKS NAZWISK
Formikowie 599 Frucht W. 393
Formschneider Hieronimus Andreas 629 Fruśić Dimitrije 1080
Forrain, ilustr. 1561 Fryderyk I Barbarossa 1602
Forsberg Lennart 2288 Fryderyk II, król duński 492
Forster Karol 982, 1327 Fryderyk II, książę legnicki 1379
Foster-Birket Myles zob. Birket-Foster Myles Fryderyk II Hohenstaufen 1290, 2022
Foulche-Delbosc R. 877 Fryderyk August II, król saski 820
Fourdrinier, bracia 757, 2474 Fryderyk III, król duński 491
Fourier Charles 608 Fryderyk IV, książę legnicki 1379
Fournier 552 Fryderyk Jagiellończyk, kardynał 212, 532, 934, 1552, 2626
Fournival Ryszard de 289, 291 Fuchs Hero 2042
Fowle Zachariasz 2337 Fuchs Leonhard 1295, 2022
Fox Mikołaj 29 Fuertes L.A. 2024
Foyle Wand G. 2472 Fussli, druk. 2279
Fra Bartholomeo 2586, 2590 Fiissli Johann Kasper 2054
Fra Beato Angelico 924 Fugger, rodzina 453, 1602
Fragonard Jean Honore 35, 954, 960, 1371, 1529, 2121, 2122, Fugger Udalryk 675
2586 Fuhrich, rodzina 339
Franciszek I, cesarz austr. 1666 Fuhrich Adolf 339
Franciszek II, cesarz austr. 2586 Fuhrmann L. 1243
Franciszek Ludwik, książę Pfalz-Neuburski 2510 Fujishiro Sejii 1059
Franek J-C. 1807 Fujiwara, rodzina 1050, 1052
Franek Johann zob. Mistrz J.F. Fujiwara-no Michinori 1051
Francke J.M. 162, 353, 1591, 1605 Fujiwara-no Zukeyo 1050
Franco Giacomo 958, 960, 1216, 1752, 2498 Fukuda Toyoshiró 1059
Francois Jean Charles 1242 Fukuzawa Yukichi 1054
Frank O. 1340 Fumagalli Giuseppe 692, 699, 1340, 2490
Frankę E.A. 2301 Funck Joachim 803, 804
Frankę Feliks 1841 Funck Wigand 577, 803, 1386, 2132
Franks Augustin Wollaston 655 Funk M. 417
Franz Marc 1615 Funke Walter 318
Fraud G. 469 Furter Michael 628
Frazier-Soye, druk. 743 Fusiecki Jerzy 154, 656
Frąckiewicz, druk. 606 Fyroben Hans 797
Frąckiewicz Władysław 2592
Fredegar, kronikarz 1244 Gaber, ilustr. 2073, 2134
Fredigis, kaligraf 2271 Gabriel z Szadka 847
Fredro Andrzej Maksymilian 668 Gacon Samuel 1952
Freedman B. 966 Gadon Ludomir 197
Freeman 1833 Gartner P. 404
Freilich Bolesław 1437 Gagneur Guillaume de 1093
Freimuth Piotr 331 Gaillard P. 2342, 2588
Frejbergier Wadia 1423 Gainsborough Thomas 1517, 1535
Frenckell, rodzina 710 Gaj Ljudevit 33, 1081
Frenckell III Johan Christopher 710 Gal Huszar 2177
Frendeberg, ilustr. 1045 Galaktionow S.F. 2645
Frenzel G.A. 758 Galen Klaudiusz 158, 699, 1276
Freslaw C. 493 Galileusz (Galileo Galilei) 1272
Fresne, druk. 602 Gali Jan 2297
Freudenberger, ilustr. 1216 Gali (Galie) Cornelis 958, 2106
Freund Herman 364 Gali (Galie) Philipp, ojciec 147, 416, 958, 960, 2106
Freytag, druk. 93 Gali (Galie) Philipp, syn 2106
Freytag A. 1293 Gali (Galie) Theodor 808, 1368, 2106
Friburger Michael 740, 787 Gallet G. 899
Friedrich Johannes 1870 Galliot Jakub de Genouilhac 2080
Friese Chrystian Bogumił 834 Galio A. 1197
Friese Henryk 2356 Gallus, mnich 1873
Friese Kasper 2359 Galon (Walon) 417
Friese R. 2024 Galstar W. 452
Frisner Andreas 135, 1607, 2147 Gałęzowski Józef 202, 2147
Frobe M.W. 2393 Gałęzowski Seweryn 245
Froehlich Franciszek Ksawery 1328 Gamber 1293
Froissart Jean 1247, 1292 Gamble, papiernik 2474
Frost A.B. 963 Gampert Jan Michał 1209
Frowin, opat 925 Gamrat Piotr 866
2785 2786
INDEKS NAZWISK
Ganapat Krishnaji 997
Ganescu Benedykt 2115
Garbiński W. 165
Garczyński T. 247
Gardner, wyd. 604
Gardowska-Krasnodębska B. zob. Krasnodębska-Gardowska B.
Gardowski L. 622, 977, 978, 1406
Gardzielewski Zygfryd 58, 1851, 2357, 2358
Garelli, rodzina 276
Garelli Mikołaj Pius 1666
Garnas A. 1642
Garnier, księg. 2512
Garret T. Harrison 2590
Garway Thomas 1291
Garzanti Aldo 2501
Gaston, książę orleański 2588
Gasztołd Marcin 110, 935
Gasztołd Wojciech 1554
Gatterer J. Christoph 1759
Gaudaen Gerard 655
Gauguin Paul 512, 513, 620, 622, 1447, 1494, 1561
Gautier Jean 2549
Gavere Antonius van 1600
Gazda W. 2324
Gazeau Wilhelm 2361
Gasiewski F. 604
Gąsiorowska-Jarosławiecka Maria zob. Jarosławiecka-Gąsiorowska
Maria
Gąsiorowski B. 2593 Gąsiorowski L. 165 Geber 1270
Gebhard Karol Bogumił 2356 Geest, wyd. 719 Geissler Ch. 1379 Geissler G. 972 Gelle Ph. 1290
Gellee Claude (Lorrain) 22, 1371 Gelre 868
Gembarzewski Bronisław 1219 Gembicki Wawrzyniec, arebp 783 Gemusaeus Hieronim 1681 Gemusaeus Polikarp 1681 Genath Hans Jakob 2279 Genie Mathias 727 Genter Samuel 2358 Gentilini F. 2499
Gentilotti (von Engelsbrunn) Johann Benedikt 1666 Genzensohn, druk. 2265 Genzsch, druk. 826, 1610 Georgi J. Gottlieb 1216 Georgiew E. 803 Gerard, mnich 2286 Gerard F. 746 Gerard Pierre 743 Gerard z Kremony 1915 Gerhard F.S. 780
Gericault Theodore 747, 1371, 1410 Gerits H. 1466 German Marcin 895 Germanus Nicolaus 1598 Germański S. 705, 1416, 2154 Gerold Joseph 9294, 1095 Gerstmann Zygmunt 1327 Gertner Franciszek 1235, 2373 Gertruda, córka Bolesława Krzywoustego 1181
Gertruda, córka Mieszka II 1180
Gertruda, królowa węg. 1181
Gerus F.B. 364
Gesner, druk. 1972
Gessner Konrad 2022, 2024
Getkant Fryderyk 1466
Geyser, ilustr. 961
Geyssler W. 2187
Geza Petrik 450, 2453
Gezelius Johann 709711
Gębarowicz Mieczysław 258, 2567, 2630
Ghelen, wyd. 75
Ghelen Johann Peter van 93, 2373
Ghelen Johannes van 92, 93
Ghemen Gotfred van 492
Ghendt de, ilustr. 960
Gherardo, ilum. 423
Gherlinc Joao 808, 1952
Gheyn J. de 342, 1292
Ghotan Bartholomaus 2285
Giacomelli, ilustr. 139
Giannini, introl. 2502
Gibson Charles Dana 964
Gichtel Jan Maciej 1379
Gide, księg. 774
Gide Andre 768
Giebler R. 404
Giebułtowski Kazimierz 2571
Giedroyciowie 1804
Giedroyć Marcin 1804
Gielniak Józef 622
Gierasz Jan 2437
Giers Anatol 988
Giesecke, rodzina 761, 1610
Gilibert J.E. 2024
Gillberg I. 2287
Giller Agaton 202, 604
Gilmore Thomas 1100
Gimeno, ilustr. 962
Ginammi Bartholomeus 1079, 2422
Ginammi Marco 2422
Gines D.S. 828
Gioberti 1760
Giordano Luca 22
Giorgio d'Alemagna 924
Giotto di Bondone 923
Giovannino de Grassi 923
Giovio Paolo 668
Girardot de Prefonds 505
Girodet-Trioson Annę Louis 517, 1410,
Girolamo da Cremona 924, 2084
Girox A. 1889
Glaber Andrzej z Kobylina 134
Glaister G.A. 1341
Glanert Albert 666
Glaser Aleksander 187
Glastonbury, opat 920
Glicjusz Marcin 1555
Gliczner Erazm 267, 833, 2509
Głiczner Tan 577, 833, 1594
Glinski Henryk 1330
Gliwa Stanisław 605, 989
Glockner Thomas 419, 1194
Gloger Zygmunt 200
Glorieux P. 990
1558
2787
2788
INDEKS NAZWISK
t
Glover Jose 500
Głodkowski M. 606
Głogowczyk Jan zob. Jan z Głogowa
Głombiowski Karol 1591
Głowacki Jan Nepomucen 760
Głowacki Józef Hilary 2595
Gmachowski A. 478
Gniewkowski J. 538
z Gniezna Marcin zob. Marcin z Gniezna
Gocel Ludwik 2596
Goczemski J. 1932
Goczemski Józef 971
Godebski Franciszek Ksawery 244
Godescale zob. Gotszalk
Godfryd z Viterbo 1244, 2086
Gobbels, księg. 1318
GSde Henrik 492
Gode Jórg 492
Goerg Edward 66, 752
Goerlich F. 364, 2512
Goerz, druk. 393
Goes Hugo van der 123
Goes Mathias van der 1599
Goethe Johann Wolfgang 1369, 1602
Goetz N. 76
Goetze Jerzy 2264
Goff Frederick R. 1006
Gogh Vincent van 513, 623
Goldberg J.A. 2644
Goldfriedrich Johann 1107
Goldhar Michał 1149
Goldman, druk. 2435
Goldmann "Wilhelm 1630
Goldschmid L. 226
Goldschmidt E.Ph. 102, 103, 1690
Goldwasser, księg. 1149
Gole, ilustr. 138
Golicyn D.A. 2636
Goltzius Hendrik 624, 1740, 2152
Gołebiowski J. 1412
Golowanow L. 2647
Gołowkin A.G. 2636
Gomóliński L. 1332
Gomółka Mikołaj 2030
Gomulka Władysław 615
Gonczarow A. 2647
Gonin, druk. 743
Gonzaga Anna, siostra Marii Ludwiki 214
Gonzales Jose Victoriano zob. Gris Juan (pseud.)
Gonzenbach, rytownik 784
Goodhue Bertram G. 1512
Gorczyn Jan Aleksander 812, 970, 1843, 1932, 2595
Górecki F. 364
Górecki W. 2130
Górki Maksim 2644
Gorszman Michaił 2039
Goryszowski, introl. 1424
Gorzechowska Maria 2363
Gostomski Anzelm 1272
Gothan z Lubeki 2648
Gothofredus Dionisius 423
Gotszalk (Godescalc) kopista 914, 1846
Gottowt Z. 566
Goudet Pierre 2022
Gourfain P. 1527
Gourmont Jules de 2360 Goya y Lucientes Francisco de
1907, 2177 Gozimirscy 1553 Goździejewski, druk. 1961 Goźdź Andrzej 1097 Goźliński Juliusz 1770 Górka Łukasz 85, 577 Górnicki Jan Kanty 570 Górski Konrad 649 Górski Konstanty 197, 1294 Górski Stanisław 4, 2126 Górski Stefan 1978 Górski Walerian 260 Grabiański Janusz 980 Grabowska Anna 2085, 2478 Grabowski Adam Stanisław 1182 Grabowski Baltazar 2438 Grabowski Edward 273 Grabowski Edward 656 Grabowski Ignacy 983 Grabowski Michał 1095 Grabowski Stanisław, bibliofil 543 Grabowski Stanisław, papiernik 1796 Gracjan z Bolonii 420, 509 Graham Thomas 997 Graiser S. 226 Grajek Czesław 449 Gralichowski Stanisław 566 Granowski F.J. 2161 Granvelle Antoine 629 Grasset de St Sauveur 1215 Grassi Giacomo de 1294 Grassmann R. 2265 Grave Claes de 137 Grąbczewski B. 1467 Grafe Jan Fryderyk 118, 777, 1460, 2445 Grebel Antoni 461, 816 Greblowa Tekla 816 Ś Green, wyd. 2471 Green Bartholomew, młodszy 1100 Green Benjamin 1535 Green Bowling 2108 Green J. 752 Green Samuel 137, 500 Green Valentin 23, 1517 Grendyszyński Kazimierz 1330 Grenfell Bernard Pyne 1808 Gres G. 985 Gretz Michał 226, 233 Grevedon H. 1410 Grevin 1478 Griffith F.L. 1887 Grigier, introl. 1735 Grigorescu Oktaw 2115 Grigorij, diak 682 Griis Paul 2285 Grimani, kardynał 1173 Grimm, bracia 1606 Grimm, ilustr. 961 Grimm Jacob 1605 Grimm Z. 899
Grimod de la Reyniere III, syn 1289 Gris Juan (właśc. Gonzales Jose Victoriano) Grisone Federico 1288
22, 24, 962, 1371, 1410. 1458,
751
2789
2790
INDEKS NAZWISK
Grocholska Maria 988
Groddeck Michał 187
Gródecki M. 606
Gródecki Roman 1303
Grodman, wyd. 541
Grodzicki Faustyn 1272
Groell Karol 391, 655
Gronroos H. 708
Groll Wendt 1105
Gronowski Tadeusz 448, 805, 977, 978, 1526, 1967
Groote Gerard 329, 1314
Gros Antoine 1558, 2052
Grosglikowa Barbara 483
Grosman Henryk 1157
Gross Gotfryd 1806
Grossjohann Krzysztof 1070, 2358
Grossman, księg. 1330
Grosz Georg 1615
Grot J.K. 827
Grottger Artur 38, 984, 2593
Grouleau Etienne 741
Growkowski, druk. 1960
Groza Aleksander 1085, 1329
Grubacić K. 1341
Gruber J.G. 797
Griinauer A.F. 364, 1013
Griinder August 343
Grunder Bohumir 466
Griineberg H. 868
Griinewald J. 2286
Grundt Johan 77
Gruner Ludwik 2588
Grunou Wacław 938
Gruszczyński Cz. 1916
Gruszczyński E. 2191
Gruszecki Artur 70, 1385
Gruszka Józef 58, 1851, 2358
Gryczowa-Kawecka Alodia zob. Kawecka-Gryczowa Alodia
Grynaus, druk. 506
Gryphe (Gryphius) Sebastian 588, 741-
Grzegorz, diakon 683
Grzegorz I Wielki, papież 290, 855, 1144, 2122
Grzegorz IX, papież 421, 507
Grzegorz XIII, papież 421, 825, 1462, 1470
Grzegorz XV, papież 2491
Grzegorz z Nazjanzu 2032, 2078
Grzegorz z Przeworska 2407
Grzegorz z Tours 855, 1244
Grzegorz z Żarnowca 1955
Grzegorz ze Słupi 2173
Grzelak Jan 606
Grzesiewski W. 404
Grzywa P. 2509
Gspan Alfonz 1006
Guarana G. 961
Guardi Giovanni Antonio 1371
Guardi Francesco 1371
Guarini C. 1271
Guarnaschelli T.M. 1006
Gube, druk. 1960
Gubitz Johann Christoph 823, 2406
Gubrynowicz Bronisław 198
Gucht van den 961
Guckeisen Jacob 1501
Guenauer A.C. 1807
Gunter Jan 1509
Gunther, księg. 1329
Giinther, wyd. 1260
Gunther Otto 1005
Gunther Oswald 1379
Guntzel Gotfryd 1674
Guercino, ilustr. 1371
Guerin Charles 1822
Guerin P.N. 1410
Guerra Domenico 1079
Guethary Jean (pseud.) zob. Daragnes Jean Gabriel
Guibert Joseph 2588
Guidastri Immanuele 2496
Guiguard G. 837
Guilebert Jan 314
Guilemonthanus (Guilemonthan) Wilhelm 593, 777, 903
Wdowa 903 Guillermus z Paryża 1955 Guldbransen Roy 1642 Gulbransson Olaf 1614, 1642 Gumiel Diego 880 Gummerus K.J. 711 Gummesson, druk. 2286 Gumowski Marian 2151 Gumpert N.J. 2289 Gundulić Trojan 1078 Gunst, ilustr. 961 Gunzenhausen Józef de 2494 Guppy H. 1006 Guriewicz M.M. 2638 Gussmann Otto 1818 Gussow Karl 1170 Gustaw II Adolf 2283 Gustaw III 2133, 2290 Gustaw Romuald 278 Gutekunst, księg. 85 Gutgesel Dawid 466
Gutin T. 1535 Gutknecht J. 2134 Gutkowska Maria 1219 Gutry Maria 483, 1576 Gutstadt Jankiel 1437 Gutter Kasper 1234 Gutterwitz Andreas 2285 Gutteterowie 226 Guttmann Harry 2115 Gutwein Gustaw 1423 Guys Constantin 1371 Gwagnin Aleksander 1247 Gyldendal S0ren 495, 508, 850
H.B., introl. 2513
H.S., ilustr. 1501
Haack Hermann 1465, 1827
Haag, druk. 545
Haarbriicker, druk. 778
Haas Wilhelm starszy 506, 1495, 1972
Spadkobiercy 2279 Haase Bogusław 466 Haass 139
Haavardsholm Froydis 1643 Haberegger Vitus 2290 Habsburgowie 89
Hachimonjiya Jishó (pseud.) zob. Ando Hachiemon Hacki Michał Antoni 1675
2791
2792
INDEKS NAZWISK
Hade (maszyny zec.) 1488, 1489 Harrewijn J. 961
Hadrian, cesarz 284 - Harrison W. 1585
Hadrian I, papież 1884 Harrod L.M. 1342
Hahie G. 625 Hart Francis 504
Hirtel Gottfried Christoph 333, 1080 Hartlieb Jan 1273
Haes Carlo de 2410 Hartloub Johann 727
Hafcer, księg. 658 Hartman Wolfgang 2287
Hagenbach P. 880 Hartmann Fryderyk Traugott 659
Hagerup H. 495 Hartmann-Neumann F.W. zob. Neumann-Hartmann F.W.
Hague Louis 692 Hartmann G. 1176
Hague Renę 795 Harun-al-Raszyd 210, 292
Hahn-Korczak zob. Korczak-Hahn, księg. Harvard G. 2091
Haight W.R. 1099 Harwey William 1276
Haik Józef 1235 Has Georg 1501
Haimon 65 Hasan Sabbach 1028
Hainal A. 1759 Haśar Gavel 466
Haiol J.G. 1517 Hattala Martin 32
Hajdukiewicz Leszek 2354 Hauenstein Jan Fryderyk 2359
Halbeeck Jan van (Haelbeck) 66, 2614 Haiiy V. 552, 1859
Halder Heinrich 2281 Haunolt Jan 2514
Halevy Abraham Józef 586 Haur Jakub 1272
Halevy Aron 585, 586 Hausheer, druk. 2279
Halevy Aron Madfes 586 Havel, ilustr. 24
Halevy Chaim Dawid Madfes 586 Hawkins R.E. 998
Halevy Gerson (przydomek Letteris) 585, 586 Hayashi Razan 1053
Halevy Joseph 1888 Hayashi Tadaichi 1059
Halicki Marcin 1797 Hayman Francis 961
Haligowski Franciszek 571 Haymann, druk. 602
Hali, wyd. 2471 Hayter Stanley William 66
Haller A. von 161 Hearst, wyd. 1195
Haller B.F. 2279 Heawood E. 2629
Haller Burchard 1806, 2442 Hebold Bogumił 1249
Halpert-Ryden J. 1527 Hecht Józef 986
Hamanova Pavlina 103 Heckel Erick 622, 1154
Hamdullah, kaligraf 1092 Heckenas, druk. 2451
Hamilton Gavin 961 Hecąuet Robert 35
Hamman Johannes 808, 1396 Hedberg Arvid 2290
Hammurabi 1179, 1876 Hedlung Berlill Buli 2288
Han Balthasar 1681 Heede H. 1330
Han Ulrich z Ingolstadtu 841, 2494 Heege L. 2301
Hanawa Hokinoichi 1050, 1053 Heemskerck Willem 2152
Hancke Jerzy 804 Heflich A. 178, 451
Handel Henryk 804 Hegel Johann 609
Hanicka Bronisława 1403 Hegenbarth Joseph 965, 1624
Hanicki Konrad 1403 Heidenreich Ferdynand 1330
Haniach E. 144 Heidrich A. 1527
Hanka Vaclav 692, 2587 Heine T.T. 1614
Hansen Ernst 494 Heineccius J.M. 2151
Hansen Sikker 494 Heinecken C.H. von 2587, 2588
Hanser Chr. 1630 Heinemann William 12, 889, 2471
Hansson Peder 709 Heinsius Daniel 665
Hantke A. 1241 Heinsius Nicolas 665
Hanto Gyorgy 2454 Hekatajos 2014
Hanuś J.I. 1083 Held Fryderyk 1386
Haraburda Wasyl 579, 1457 Helenowski, księg. 1325
Harasowska Jadwiga 1326 HelfgatJ. 478
Hardouin Gilles 807 Hellebrant Arpad 2448
Hardy C. 416 Heller, druk. 902
Harich Artur 1676 Heller Antoni 634
Harich Ernest 1676 Hellerowie 634
Harich Franciszek August 339 Helphand A.L. 1328
Harich Karol Henryk 596, 1319, 1676 Helwig Hellmuth 103
Harich Wilhelm Ernest 1676 Helyae Helyas 2278
Harnack A.V. 516 Hemlin E. 300
Harpeter J.W. 834 HempelJ.A. 2423
2793 2794
INDEKS NAZWISK
Hempel Jan 613, 614, 2196, 2197, 2314
Hempel Józef 2423
Hendriksen Frederik 494, 496
Hennę E. 1601
Henniguel-Dupont, ilustr. 2588
Henricus Stephani de Westphalia 2454
Henriet J. 2161
Henryk (Honoriusz) 1144
Henryk I Brodaty, książę śląski 2176
Henryk II, król fr. 634, 1700
Henryk III, król fr. i poi. 678, 1693
Henryk III Ścisław, opat 2176
Henryk IV, król ang. 382
Henryk IV, król fr. 679
Henryk V, cesarz 134
Henryk V, król ang. 382
Henryk VII, król ang. 382, 2456
Henryk VIII, król ang. 127, 382, 2040, 2456
Henryk z Grawenbergu 2086
Henryk z Radomia 2086
Henschen Gotfryd 319
Hentzke Michał 2338
Hepburn 1875
Herbarhard 1885
Herbst Magnus 419, 1194
Herburt Jan 1247
Herburt Jan Szczęsny 2267
Hercen Aleksandr 605, 2644
Hercolani Giulantonio 1093
Herdan Jerzy 2384
Heremberck Jacques 1528
Herenniusz Filon z Byblos 1313
Hergot J. 2134
Heribert, mnich 916
Hering Charles 2473
Herka Paweł 1253
Herman, opat 2176
Herman Marcin 2613
Herman N. 1518, 1536
Hermann (kolekcja) 2590
Hermann, introl. 1618
Hermann H. 891
Herodes Atticus 284
Herolt Jan 1144
Herrada z Landsberg 902
Herschel 1272
Hertel Johann Georg 961, 1502
Hertz Aleksander 1332
Herwagen Johann 762, 1681
Hess Jan 2513
Hesse B. 226
Hessen Alfred 1437
Hessenland Jan Franciszek 2264
Spadkobiercy 2265
Hesychios 2181
Heszka, papiernik 781
Hetzel, wyd. 742, 753
Heurich Jan 1504
Heydecke Jan 345
Heyden Jakob van der 2385
Heyden Peter van der 1529
Heyl Jan Karol 1674
Heyll H. 226
Heyll K. 226
Heyll Quirinus 2451
Heyse, druk. 826, 1610
Hierat Anton 852
Hieronim 855, 1244, 2029
Hieronim de Sancti 957
Higgins M.V. 1099
Higman J. 675, 787
Hilchen Feliks 1014
Hilkner Juliusz 1330
Hill R. 590
Hilprecht Herman 283
Hilsen Karol Fryderyk 1174, 2511
Hincks Edward 1877
Hind 1535
Hindemith Karol Wilhelm 1095
Hindernith Oswald 1095
Hindermmith, bracia 2435
Hinrichs, rodzina 161, 785
Hipokrates 284, 1276
Hirsch Carbos 47
Hirschberg Aleksander 2567
Hirschvogel A. 22
Hishikawa Moronobu 1058
Hist Johannes 1607
Hist Konrad 1607
Hiszpańska-Neumann Maria 622, 656, 979
Hittorp Gottfried 1615
Hiż T. 715, 2445
Hjortzberg Olle 2288
Hłuszniewicz A. 244
Hniedziewicz Piotr 149, 2440
Hobson G.D. 102, 692, 700, 1447
Hochfelder Jan 1688
Hodes Franz 318
Hodge, antykwariusz 85
Hodosi N. 2110
Hodur F. 1332
Hoe 572
Hoecker R. von 1339
Hoefel Blasius 1609
Hoefnageł G. 1289
Hoher, księg. 469
Holtzel (HSlzel) H. 629, 2134
Hoene-Wroński Józef Maria 191
Honnemann, ilustr. 1396
Hopfner Michał 2264
Wdowa 2264
Hopfher Samuel 2264
Hopfherowie 493
Hofer Philip 127, 882
Hofmann J. 102
Hoffman Karol 771, 983
Hoffmanowa Tańska Klementyna 973, 2434
Hofmann P. 1714
Hofmann Walter 483, 1606, 2105
Hogenberg Abraham 1612
Hogenberg C. Passę 2464
Hogenberg Franz 136, 1275, 1612
Hogenberg, wyd. 1709
Hójó Sanetoki 1050, 1053
H6jó Akitoki, syn 1050
Hokusai, ilustr. 623
Holle Lienhard 78, 1607
Hullerith 1118
Holłman Adolf 2288
Holloway Thomas 961
2795
2796
INDEKS NAZWISK
HoUstein M. 804 Huet Paul 747, 2588
Holoander G. 423 Hiitter E. 148
Holstenius Luca 2491 Hugo de S. Charo 1196
Holten Otto von 1610 Hugo Victor 748
Holtrop Johannes Willem 1006, 1007 Hulbe Georg 1708
Holzbaum, bracia 2287 Hulewicz Jerzy 1963
Holzhalt, Uustr. 138 Hulk Abraham 961
Holzhausen, druk. 93 Hullmandel 1409
Holzmann M. 318 Humanian Wartan 573
Hołoweryc Szczepan 271, 543 Humann Karol 285
Hołowiński A. 2592 Humera Konrad 850
Hołowiński Ignacy 1919 Humphries Percy Lund 2464
Homann L.G. 780 Hunayn ibn Ishaq 1031
Homolacs Karol 103, 570, 1043 Hunold Jan Juliusz 804
EWami Kóetsu 1058 Hunt A.S. 1808
Honnecourt Villard de 1271, 1371 Hunt Adman 2100
Honoriusz d'Autun 1425, 1832 Hupp Otto 1614
Hoochstraten Johannes 492 Huquier, wyd. 1502
Hoose P. 494 Hurtig Henryk 1095
Hopkins John 2029 Hurwicz J. 2436
Hoppe Jan 233 Huseby Olaf 1636
Hoppen J. 1354, 1535, 2358 Huss Martin 620, 741
Hoppener Hugo (pseud. Fidus) 1614 Hussarowski Jan 1085
Hoppenhaupt Johann Michael, starszy 1502, 1508 Hussarzewski Jan 258
Hoppner John 1517 Husung Max Joseph 102
Hopwood James 2508 Huth Henry 119
Hopyl Wolfgang 675 Hutten-Czapski Emeryk 257, 1226, 1277, 2592
Horak Frantiśek 462 Hutten Ulrich von 673, 1602, 1604
Horenbout G. 335 Hutterowie 1547
Horn Reinhold 1437 Huyberts Cornelis 961
Hornby John C.H.St. 78, 574, 2463 Huys P. 147, 958
Horne Herbert P. 1512 Hvala Bohumil 943
Hornig Amon 1378 Hyginus Gajusz Juliusz 288
Hornsey, druk. 605 Hymbir Mikołaj 2149
Horteryn M. 2129 Hynek A. 469
Hoschek W. 1044
Hosokibara Saiki 1059 I. B. (Briickner Jorg?) 1246
H0st A.F. 495 I.D. (Dalie Jean?) 76
Hoszowski Jan 1721 Ib Andersen 494
Hottenroth F. 1217 Ibara Saikaku 1058
Houbraken Jacobus 138, 961 Ibels H.B. 749
Houel M. 2085 Ibn-al-Atif, kaligraf 1092
Houfnagel Georg 1275 Ibn Fatis, bibliofil 1027, 1031
Houghton Henry Oscar 2092, 2409 Ibn Hamdan, bibliofil 1027
Houndt P. de 138 Ibrahim Damad 2388
Hove J. van 120 Ibu Abbad, bibliof ii 1028
Howars, ilustr. 961 Icek F. 449
Howe John 1100 Iczakowski Ludwik 449
Howe Walter L. 541 Idźkowskijan 1663, 1851, 1967
Hoyer Henrik 1639 Iftechar, księg. 997
Hoyin, minister Augusta II 1692 Igler Hans (Knabensberg Johannes) 653
HR (Hans Robel?) 1231 z Iłży Jakub zob. Jakub z Iłży
Hraban Maur (Hrabanus Maurus) 1281, 1832, 2081, 2271 Indau Johannes 1502
Hruby Rehor 2077 India Sigismondo d' 2296
Hruzik A. 1680 Inglot Stefan 2567
Hrvoj Vukcić Hrvalinić 1571 Ingouf, ilustr. 831
Hryniewiczowa Zofia 483 , Ingres Jean Auguste Dominique 747, 1410
Hua Suia 397 Innocenty II, papież 381
Huber Hans 2280 Innocenty VIII, papież 386
Huczkowska Z. 2359 Intizani, księg. 997
Hudec Józef 448 Ioannes de Segovia 1196
Hubner Jakub 2509 Ionescu-Sadi A. zob. Sadi-Ionescu A.
Hiilssen Mateusz 1674 Irita Seizo 1051
Hiirning Hans 146 Iselburg P. 668
Huet P.D. 5 Ishii Tsuruzó 1059
2797 2798
INDEKS NAZWISK
Isner Jan 226, 293 Isonokami Yakatsugu 1050 Israels J. 1396 Itazaka Bokusai 1053 Ivancenco Gh. 2115 Iwan IV Groźny 211, 589, 2643 Iwan Aleksander Assen 681, 1247 Iwanami Shigeo 1060 Iwanowicz Hrynia 1457 Iwata Gentaró 1059 Iwaszkiewicz Jarosław 1780 Izaak ben Chaim 585, 1421 Izabela Kastylijska 876, 882, 1694 Izbicka 2442 Izydor 223
Jabłonowski Józef Aleksander 1466, 1548, 2579
Jabłoński, ilustr. 2432
Jabłoński E. 1331
Jabłoński I. 1672
Jabłoński M. 50
Jabłoński Marcin 974, 1412
Jabłoński Zbigniew 199
Jackson, rytownik 823
Jacobaeus 493
Jacobas Johannes 1396
Jacobć J. 1517
Jacobi, rodzina 343
Jacobi B.J. 1661
Jacobi Sveno 2282
Jacobsen Oscar 496
Jaczewska A. 1422
Jadwiga, królowa 134, 211, 212, 293, 2031, 2032
Jadwiga, księżna śląska 2176
Jaechnitsch (Jenisz) T. 1095
Jaeger Albert 798
Jager-Venator Jan 2300
Jaenike Jan Edward 2266
Jaenike Karol 2266
Jagiellonowie 213, 1932, 2048, 2049
Jagodyński Stanisław Serafin 1093
Jahl Władysław 986
Jahn Johann Jakob 2373
Jakar Józef 585, 1421
Jaków z Kamiennej Rzeki (Jaków Krajkow z Sofii?) 2422
Jakowski Kazimierz 863
Jaktorowski, bibliofil 1816
Jakub, kopista 2176
Jakub I, król ang. 115
Jakub II, król ang. 383, 1499
Ja'kub an-Nadim 1031
Jakub de Voragine 855, 1144, 1376
Jakub z Bredy 1599
Jakub z Iłży 1969
Jakub z Paradyża 222, 1144
Jakub z Sienna 232, 934, 2603
Jakubowski A. 277
Jakubowski J.K. 1069
Jakubowski J.Z. 1771
Jakubowski Stanisław 656
Jakubowski Sylwian 2434
Jakubowski Wojciech 655, 656, 2358
Jamer Johann z Hanau 116
Jamnitzer K. 1740
Jan, kopista 819
Jan, złotnik 1696, 2341
Jan II Dobry, król fr. 210
Jan III Sobieski 152, 153, 214, 258, 809, 2283, 2429, 2598
Jan VI Portugalski, król 43
Jan Antonin z Koszyc 151
Jan bez Trwogi, książę 1398
Jan Kazimierz 152, 213, 894
Jan Olbracht 212, 819, 936, 1020, 2083
Jan z Eger (de Egra, imię zakonne Bernard), kopista 2176.
Jan z Głogowa (Głogowczyk) 12721274, 1969
Jan z Hildesheim 67
Jan z Kolonii 1071
Jan z Koźmina 212
Jan z Oświęcimia 151
Jan z Paderborn (Jan z Westfalii) 1599, 1714
Jan z Pilicy 1020
Jan z Przeworska 1103
Jan z Rabstejna 462
Jan ze Stobnicy (Stobniczka Jan) 1273, 1274
Jan ze Stfedy 467, 941
Jan z Żerotina 568
Janecek Ota 469
Janiczek Szczepan 1546
Janicki R. 448
Janicki S. 771
Janik Michał 2364
Janko z Czarnkowa 1245
Jankowski M.W. 1330
Jannon Jean 742, 772
Janot Denis 741, 744
Janota Eugeniusz 1919
Jansen J. 2130
Janson Anton 56
Janssonius (Jansson) Jan 894, 1275
Janszen Hugo 808
Januśka L. 637
Janusz Bohdan 443
Janwiez Krystian 1546
Jaramillo G.G. 42
Jarema M. 1561
Jarkowski Stanisław 1978
Jarmużyński J. 1475
Jarosław ze Skotnik 151
Jarosławiecka-Gąsiorowska Maria 103
Jaroszowa Jadwiga 2120
Jaroszyk Kazimierz 2266
Jaroszyński T. 975
Jarrold, druk. 2464
Jarzyński A. 1422
Jasieńska-Zdzitowiecka Halina zob. Zdzitowiecka-Jasieńska Halina
Jasieński Henryk 840
Jasiński F. 451
Jaskólski Cz. 364
z Jasła Bartłomiej zob. Bartłomiej z Jasła
Jasper, druk. 93
Jastrzębiec Wojciech 936
Jastrzębowski Wojciech 977, 988, 1406
Jastrzębski Andrzej 2577
Jastrzębski Karol 1228
Jastrzębski Oktawian 988
Jastrzębski Sebastian 1356
Jatzwank zob. Wjacławsk J. (Jatzwank)
Jauchius Laurentius 710
Jaworniccy 1807
Jaworski, druk. 2433
2799
2800
INDEKS NAZWISK
Jaworski Władysław 1228
Jągowscy 1806
Jean de Paris zob. Perreal Jean
Jean de Wawrin 919
Jeckel Bernard 1555
Jedlicz J. (J. Kapuścieński) 1381
Jefferson Thomas 1391
Jefferys Thomas 1215
Jefremow M. 827
Jeger A. 1916
Jeleń Gustaw 2013
Jeleń Jan 2013
Jeleń Paweł 2013
Jeleński Szczepan 567
Jelizarienkowa T.P. 1342
Jełowicki Aleksander 602, 1047, 1325, 1523
Jenisz T. zob. Jaechnitsch T.
Jenker Juliusz 1174
Jenkinson F. 330
Jent, druk. 2279
Jerndorff August 319, 494
Jerzmanowski, bibliofil 273
Jerzmanowski Erazm Józef 247
Jerzy, ilum. 935
Jerzy I, król ang. 1562
Jerzy II, król ang. 211
Jerzy IV, król ang. 2590
Jerzy Rudolf, książę legnicki 2132
Jesionowski Jakub 1252
JeskeJ. 226
Jeziorański Franciszek 1797
Jeżewski-Witkę Dominik 812
Jeżyńscy, bracia 1663
Jeżyński Unger Gracjan zob. Unger Jeżyński Gracjan
Jeżyński Stanisław 1851
Jędrzejewicz Feliks 526
Jedrzejewski J. 2595
Jędrzejewski Paweł Józef 655
Jędrzejowski Bolesław Antoni (pseud. Józef Kaniowski) 605, 610,
1326, 1565 Jiquide Aurel 2114 Jiquidi Konstanty 2114 Jircut, rodzina 472 Joannes Adam de Polonia 599 Jode Pięter de 1368 Jode Pięter II de 2614 Jodłowski Stanisław 1746 Jordens, drzeworytnik 2134 Johann ze Spiry 588, 1849 Johannes, kopista i ilum. 922 John E. 978 John Jerzy 804 Johnson Henry 572, 1418 Johnson J.R. 1659 Johnson Robert 1663 Johnson Samuel 2181 Jojko E. 2324 Jolowicz, antykwariusz 173 Jomard E.F. 2068 Jonasz, druk. 907 Jonatan z Wysokiego Myta 465 Jonathan Dawid ben 1674 Jones CK. 42 Jones Georg 825 jong J. de 886
Jongkind Johan Barthold 748
Jonston J. 2024
Jordan 1550
Jordanes 1244
Jordell D. 1419
Jorga Mikołaj 2113
Jergensen Axel 494
Joseph Isidor 602
Joullain, ilustr. 795
Jourdaine J. 1289
Józef I, cesarz austr. 1666
Józef II, cesarz austr. 1666
Jóźwiakowski Jan 1422
Juan Czun 401
Juan-Han-Ciu 401
Juan z Salzburga 880
Judin G.W. 408
Judyta czeska, żona Władysława Hermana 928
Juhr Karol Henryk 2047
Jufflard, wyd. 1987
Julian Apostata 289
Julien, ilustr. 512, 1522, 1526
Julienne, ilustr. 369
Julies F. 24
Julius, prefekt 289
Julius Aquila T. 284
Juliusz Afrykańczyk 288
Juliusz Cezar 287, 452
Jullien A. 2275
Jundziłł B. 2024
Jung E. 1332
Jung Stanisław 478
Jungmann Jan Krzysztof 2356
Jungstedt Kurt 2286
Junius F. 416
Junius Hadrian 425
Jurgielewiczowa Irena 483
Jurkiewicz S. 622
Jurystowski Tadeusz 149
Just Albert 2266
Justynian, cesarz 292, 422
Juszyński A. 2013
Juszyński H. 1452
Kaczanowski Julian 2433
Kaczkowska Janina 1526
Kaczmarek Władysław 1437
Kaczor-Batowski Stanisław zob. Batowski-Kaczor Stanisław
Kadłubek Wincenty 1245
Kafel Mieczysław 1341
Kafemann, druk. 392
Kafemann A.W. 778, 780
Kahnweiler H. 748, 750, 965
Kaito Matsuzo 1051
Kąjita Hanko 1059
Kalenkiewicz Andrzej 246
Kaligula 288
Kalinka Walerian 197, 1048, 1325
Kalinowska Hanna 2385
Kalinowski W. 1149
z Kalisza Bartłomiej zob. Bartłomiej z Kalisza
Kallenbach Józef 1525, 2446
Kallimach Filip 212
Kallimach z Kyreny 158, 285, 286, 1125
Kallimach Filip 212
2801
2802
INDEKS NAZWISK
Kalmancsehi D. 2447
Kalthoeber Ch.S. 2473
Kamanin I. 2630
Kameniccy 466
Kamieński Henryk 609
Kamieński T. 1960
Kamieński Walenty 572
Kamińska-Lewicka Anna zob. Lewicka-Kamińska Anna
Kamiński Stefan 443, 1235
Kamiński Z. 978
Kampen G. van 147, 959
Kandinskij Wassilij 1615
Kandinsky' M. 1467
Kanek-Koch Józef zob. Koch-Kanek Józef
Kaniewskij Aminadow 2647
Kaniowski Józef (pseud.) zob. Jędrzejowski Bolesław Antoni
Kant Immanuel 2007
Kantecki Klemens 272
Kanter G.J. 1318
Kantor Tadeusz 1561
Kanty Jan 502
Kapuścieński J. zob. Jedlicz J.
Kara Mustafa Pasa Merzifonlu 2386
Karabaćek Joseph 91, 1794
Karadżić Vuk 33, 34
Karai Laszlo 870
Karakalla 288
Karastojanow Nikola 358
Karazin Nikołaj 2646
Karczewski Wacław 202
Kardon I.E. 2287
Kardowskij Dmitrij 2647
Karelsz Cornelis 2151
Karger S. 2280
Karisto Arvi A. 710
Karlińska Zofia 308
Karlston, badacz opraw 103
Karłowicz Jan 178, 273, 2182
Karłowscy 2156
Karmański K. Ignacy 1094
Karmatanene Ter Owanes (Karmadjan Jan) 573
Karnicka Sabina 1412
Kamiński Stanisław 1797
Karol I, król ang. 2585, 2589
Karol I, król rum. 2112
Karol I Wielki, cesarz 210, 289, 736, 915, 1602, 1884, 2122
Karol II, król ang. 1499
Karol IV, cesarz 210, 1602, 2586
Karol V, cesarz 1903
Karol V, król fr. 210, 502, 918
Karol VI, cesarz 1666
Karol VII, król fr. 732
Karol VIII, król fr. 228
Karol IX, król fr. 383
Karol X (książę d'Artois), król fr. 737
Karol Ferdynand, książę 152, 213, 2428
Karol Robert Anjou 472
Karol z Żerotina, starszy 568
Karol Śmiały, książę burgundzki 920, 1420, 2076
Karpiński Franciszek 2030
Karpowicz S. 325
Karski Adam 1436
Karweyse Jakub 591, 1010, 1931
Kasemann Rutger 1502
Kasim Ali 948
Kasper, czeladnik 1234
Kasprowicz Erazm Łukasz 1327
Kass Janosz 2452
Kassander Georg 416
Kastenbein 573
Kastner Jan 804
Kaszczorek, papiernik 1420
Katarzyna, królewna węg. 924
Katarzyna, księżniczka brzeska 293
Katarzyna Jagiellonka 213
Katip Czelebi 2387
Katsushika Hokusai 1058
Kaufman I.M. 2183
Kaufmann, księg. 1335
Kaufmann Angelika 1529
Kaulicije Jovan 1080
Kautsky Karol 1155
Kawaler Józef 603
Kawanabe Gaósai 1059
Kawecka Zofia 278
Kawecka-Gryczowa Alodia 167
Kawieczyńscy 496
Kawieczyński Albrecht 140
Kawieczyński Hektor 140
Kawieczyński Maciej 140, 579
Kazimierz Jagiellończyk 634
Kazimierz Wielki 211, 1179, 1689, 1708
z Kazimierza Marcin zob. Marcin z Kazimierza
Kaźmierski T. 601
Kąccy 1956
Kekerman Jan 106
Kelles-Krauz Kazimierz 610
Kellner, papiernik 1548
Kelner Andrzej 2264
Dziedzice 2264
Kelner Samuel 2264
Kelter Ch. 2435
Kem, ilum. 949
Kemal - pasza, Atatiirk 1896, 2389
Kemble E.W. 963
Kempen Gerard van 137
Kempner Henryk 1436
Kempner Ludwik 1908
Kent Rockwell 966
Kent William 961
Kepler Johannes 1272
Kerald, mnich 915
Kerber K. 1328
Kerimi, księg. 997
Kem U. 2512
Kessler Harry 963, 1447
Kessler Nicolaus 628, 2090
Ketelaer Nicolas 1599
Keyl M. 835
Keyser Henrik 138, 709, 2286
Keysere Arend de 808
Kędzierski Stefan 1437
Kibre P. 990
KibrikJ. 2647
Kichner EX. 622
Kidron M. 2290
Kieffer Renę 756, 817
Kiejnowski Władysław 340
z Kielc Wincenty zob. Wincenty z Kielc
Kiełkowicz Bonawentura 939
2803
2804
INDEKS NAZWISK
K'ien Lung 394 Klinbergowie, papiernicy 1806
Kierbedziowa E. 200 Klingspor Karl 1663, 1851
Kierski K. 363 Kliszko Zenon 578
Kiesewetter L. 1423 Kloeber August von 1065
Kiesewetter Wiktor 1423 Klonowic Sebastian Fabian 151, 226
Kiesewetter Władysław 1423 Klonowski Teofil 2296
Kilian, ilustr. 1696, 2341 Kloss K. 2613
Kilian Adam 980 Kloucek, księg. 469
Kimmel Jan Adam 2356 Kluczewski Michał 392, 1475
Kingsborough Edward 1886 Kluczycki Franciszek Ksawery 566
Kininger (Kinninger) Vincenz Georg 961, 1517 Kluger Władysław 443
Kiołbassa Piotr 603, 1331 Kluk Krzysztof 1291, 2024
Kippenberg Anton 1010 Klimsch (fabryka urządzeń fotoreprod.1 1630
Kirchberg J. 2511 Klukowski, księg. 173
Kirchmajer Wincenty 565, 1228 Klużynski Idzi 572
Kirchner Ch. 85 Kłoczowski Jerzy 2195
Kirchner Joachim 428, 873, 1340, 1341, 1417, 2130 Kłodzinski Adam 2567
Kirchoff Adolf 1868 z Kłodzka Bartsch zob. Bartsch z Kłodzka
Kiriakoff Th. 2114 Kłos (Klose) Baltazar 343
Kirkwood James 230 Kłos Tomasz 1275
Kirste Agnar 1642 Kmeller Jan 1652, 1984
Kisling de 756 Kmeller Walenty 1799
Kisling K. 1602 Kmellerowie 1985
Kisling Moise (Mojżesz) 986 Kmita Piotr 30, 152
Kissling J.B. 972 Kmitowa Krystyna 599
Kister Hanna 2546 Knabensberg Johannes zob. Igler Hans
Kister Marian 2546 Knapski Grzegorz (Cnapius) 1303, 1746, 2181
Kiszka Jan 496, 576, 1107 Knast A. 815
Kiszka Leon 1798 Kner Imre 2452
Kiszlingstein S. 2448 Kniaziewicz Karol 196, 2588
Kitagawa Utamara 1058 Knig Wilhelm 727
Kittelsen Theodor 1642 Knight Charles 2024
Klaczko Julian 1048, 1325 Knoblochtzer Heinrich 1607, 2149
Klearchos, władca Heraklei 284 Knoblouch Johann starszy 901
Kleczkowski Jan 1796 Knocks, papiernik 1793
Kleczyński Józef 601 Knoebel, księg. 1330
Klee Paul 979, 1615, 2508 Knotel Richard 1293
Kleffer Erasme 602 Knophius Jerzy 187
Kleimayer von, księg. 1081 Knorozow Jurij W. 1886
Klein J.T. 2024 Knot Antoni 281, 2569
Klein Johann Adam 1752 Knote Jan 804
Klein W. 1475 Knusmann D. 1412
Kleiner Juliusz 649, 2567 Kobayashi Kiyoehika 1059
Kleinmayr J. 1079 KobeU Ferdinand 1613
Klemens V, papież 421 Kobell Wilhelm 1596
Klemens VIII, papież 420 Kober Alice 1879
Klemens XII, papież 2589 Kobielski Karol 449
Klemens z Aleksandrii 1274, 1861 Kobryner Jakub 2197
Klemens Ochrydzki 436 Kobyhński Szymon 2158
Klemens z Padwy 2494 Koch, księg. 1185
Klemensiewicz Zenon 155 Koch A. 963
Klemke Werner 965, 1624, 2508 Koch Chrystian 364
Klemm Heinrich 1575 Koch Emil 1249
Klemm Werter 963, 1614 Koch Georg 784
Klemming G.E. 2282 Koch Joseph Anton 369, 1613
Klemming I.E. 1006 Koch Matys z Reutlingen 1984
Kleopatra 285 Koch Rudolf 1610
z Kleparza Michał zob. Michał z Kleparza Koch-Kanek Józef 2587
Klepikow S.A. 1794, 2630 Kochanowski Jan 1746, 2030
Kleukens Friedrich 1406, 1610 Kochański Adam A. 214
Klevenfeldt T. 490 Kochowicz S. 1328
Klic Kareł 590 Kocipiński Antoni 1329
Klić V.K. 468 Kocmyrzewska Teresa 600
Klimaszewski Hipolit 244 Kocmyrzowski Johann Christoph 599
Klimo Gyorgy 2449 Kocowski Bronisław 310, 1008, 2005
2805 2806
EWoK 90
INDEKS NAZWISK
K'ien Lung 394 Klinbergowie, papiernicy 1806
Kierbedziowa E. 200 Klingspor Karl 1663, 1851
Kierski K. 363 Kliszko Zenon 578
Kiesewetter L. 1423 Kloeber August von 1065
Kiesewetter Wiktor 1423 Klonowic Sebastian Fabian 151, 226
Kiesewetter Władysław 1423 Klonowski Teofil 2296
Kilian, ilustr. 1696, 2341 Kloss K. 2613
Kilian Adam 980 Kloucek, księg. 469
Kimmel Jan Adam 2356 Kluczewski Michał 392, 1475
Kingsborough Edward 1886 Kluczycki Franciszek Ksawery 566
Kininger (Kinninger) Vincenz Georg 961, 1517 Kluger Władysław 443
Kiołbassa Piotr 603, 1331 Kluk Krzysztof 1291, 2024
Kippenberg Anton 1010 Klimsch (fabryka urządzeń fotoreprod.1 1630
Kirchberg J. 2511 Klukowski, księg. 173
Kirchmajer Wincenty 565, 1228 Klużyński Idzi 572
Kirchner Ch. 85 Kłoczowski Jerzy 2195
Kirchner Joachim 428, 873, 1340, 1341, 1417, 2130 Kłodziński Adam 2567
Kirchoff Adolf 1868 z Kłodzka Bartsch zob. Bartsch z Kłodzka
Kiriakoff Th. 2114 Kłos (Klose) Baltazar 343
Kirkwood James 230 Kłos Tomasz 1275
Kirste Agnar 1642 Kmelłer Jan 1652, 1984
Kisling de 756 Kmeller Walenty 1799
Kisling K. 1602 Kmellerowie 1985
Kisling Moise (Mojżesz) 986 Kmita Piotr 30, 152
Kissling J.B. 972 Kmitowa Krystyna 599
Kister Hanna 2546 Knabensberg Johannes zob. Igler Hans
Kister Marian 2546 Knapski Grzegorz (Cnapius) 1303, 1746, 2181
Kiszka Jan 496, 576, 1107 Knast A. 815
Kiszka Leon 1798 Kner Imre 2452
Kiszlingstein S. 2448 Kniaziewicz Karol 196, 2588
Kitagawa Utamara 1058 Knig Wilhelm 727
Kittelsen Theodor 1642 Knight Charles 2024
Klaczko Julian 1048, 1325 Knoblochtzer Heinrich 1607, 2149
Klearchos, władca Heraklei 284 Knoblouch Johann starszy 901
Kleczkowski Jan 1796 Knocks, papiernik 1793
Kleczyński Józef 601 Knoebel, księg. 1330
Klee Paul 979, 1615, 2508 Knotel Richard 1293
Kleffer Erasme 602 Knophius Jerzy 187
Kleimayer von, księg. 1081 Knorozow Jurij W. 1886
Klein J.T. 2024 Knot Antoni 281, 2569
Klein Johann Adam 1752 Knote Jan 804
Klein W. 1475 Knusmann D. 1412
Kleiner Juliusz 649, 2567 Kobayashi Kiyoehika 1059
Kleinmayr J. 1079 Kobell Ferdinand 1613
Klemens V, papież 421 Kobell Wilhelm 1596
Klemens VIII, papież 420 Kober Alice 1879
Klemens XII, papież 2589 Kobielski Karol 449
Klemens z Aleksandrii 1274, 1861 Kobryner Jakub 2197
Klemens Ochrydzki 436 Kobyliński Szymon 2158
Klemens z Padwy 2494 Koch, księg. 1185
Klemensiewicz Zenon 155 Koch A. 963
Klemke Werner 965, 1624, 2508 Koch Chrystian 364
Klemm Heinrich 1575 Koch Emil 1249
Klemm Werter 963, 1614 Koch Georg 784
Klemming G.E. 2282 Koch Joseph Anton 369, 1613
Klemming I.E. 1006 Koch Matys z Reutlingen 1984
Kleopatra 285 Koch Rudolf 1610
z Kleparza Michał zob. Michał z Kleparza Koch-Kanek Józef 2587
Klepikow S.A. 1794, 2630 Kochanowski Jan 1746, 2030
Kleukens Friedrich 1406, 1610 Kochański Adam A. 214
Klevenfeldt T. 490 Kochowicz S. 1328
Klic Kareł 590 Kocipiński Antoni 1329
Klic V.K. 468 Kocmyrzewska Teresa 600
Klimaszewski Hipolit 244 Kocmyrzowski Johann Christoph 599
Klimo Gyorgy 2449 Kocowski Bronisław 310, 1008, 2005
2805 2806
EWoK 90
INDEKS NAZWISK
Koblitz, introl. 1618
Kogel Gustaw 1760
Koehler Karol August 339
KoelerJ.D. 772
Konig Juliusz Karol 1174
Koenig Ludwik 4
Kóprulii-zade Fazil Ahmed Pasa 1027, 2386
Korger, druk. 1174
Koeseljosef 1334
Kosler H. 1714
Kohizow Aleksander zob. Mardkowicz Aleksander
Kohl Hans 92
Kohl Ludwik 961, 2133
Kohn Samuel 478
Kohn Wilhelm 478
Kohout, księg. 469
Kojiki 1874
Kokorin Anatolij 2553
Kokoschka Oscar 965, 1614
Kokular Aleksander 787
Kolbe Andreas 650
Kolbus (fabryka maszyn introl.) 1630
Kolda, mnich 1811
Kolecki B. 2504
Koliński Walenty 1436
Koli, księg. 88
Koloman B. 2452
Kołakowski Edward 1148
Kołakowski EX. 603
Kołłupąjło Aleksander 1013
Kołodziejski Henryk 242
Komarów A. 2024
Komarski S. 1234
Komensky Jan Amos 1819
Komornicki Stefan 103
Komorowscy 2032
Konarska J. 977
Konarski Antoni 984
Konarski Kazimierz 1342
Konarski Stanisław 571, 2227, 2420
Konaszewicz Władimir 1384, 2647
Kondó Morishige 1051
Kondracka Maria 2190
Kondracki Jan 2190
Kondratowicz H. 2363
Kondratowicz Józef 984
Kongstad Christian 494
Konopnicki Gabriel 128
Konrad, skryptor 2175
Konrad z Brundelsheimu 1144
Konrad z Opola 1748
Konstancjusz II, cesarz 289
Konstantinow Fiodor 1526, 2647, 2648
Konstantinowskij Aleksandr 810
Konstantyn I, cesarz 292, 381
Konstantyn VII Porphyrogeneta, cesarz 293
Konstantyn zob. Cyryl
Kontrym Kazimierz 276
Konfipek Jan 468
Kopczewski Władysław 1092
Kopera Feliks 257
Kopernik Mikołaj 224, 1020, 1272, 1277
Kopietz, księg. 666
Kopijewicz Eliasz 589
Kopitar Jernej 1080
Koppe Jan 853
Karaszewski J. 1680
Korczak-Hahn, księg. 2190
Kordylewski, zał. biblioteki 1140
Korecki W. 2647
Korei Achacy 659
Korei Achacy II 659
Koreywo Bolesław 1330
Kormanowa Żanna 607, 613, 2314
Komecki Wincenty 1228
Korobanow, ilustr. 2590
Koroknay E. 103
Korolkiewicz J. 980
Korunko Sienka 580
Korwin Maciej zob. Maciej Korwin
Korytko Stanisław 1799
Korzeniewska Ewa 1771
Korzeniowski Bohdan 2327
Kosicki Ludwik 2593
Kosicki Modest Watt 2434
Kosiński Teofil 1094
Kosmoski Edmund Ernest 987
Kosmyrzowski S.M. zob. Cosmerovius
Kossakowski, księg. 2190
Kossakowski Jan Nepomucen 271
Kossobudzki J. 604
Kossobudzki Szymon 602
Kossowski Adam 989
Kostrzewa Paul Peter 2020
Koszutska Maria 613
Koszutski Stanisław 212
z Koszyc Jan Antonin zob. Jan Antonin z Koszyc
Kościałkowski Marian 988
Kościelniak M. 980
Kościelski Władysław 1013
z Kościoła Wojciech zob. Wojciech z Kościoła
Kościuszko Tadeusz 1293
Kośmiński, litograf 1412
Kot Mieczysław 1235
Kotarbiński Wilhelm 2157
Kotek (pseud.) zob. Piliński Konstanty
Kotkowski Bolesław 1437
Kotlarski K. 1424
Kotwis Walenty 478
Kowalewski Zygmunt 987
Kowalska Wanda 1711
Kowalski Jan 245
Kowarski Felicjan Szczęsny 2357
Kozak J. 2480
Kozićić Śimun Begne 1078
Koziebrodzki J. 276
Koziński J. 2504
Kozłowska Anna 1366
Kozłowska Zofia 1366
Kozłowski Ignacy 449
Kozłowski Mateusz 1438, 2051
Kozłowski Władysław Mieczysław 178
Kozmas Ludwig 2452
Kozubowski Feliks 178
Koźmian Jan 272
Koźmian Stanisław 1326
z Koźmina Benedykt zob. Benedykt z Koźmina
z Koźmina Jan zob. Jan z Koźmina
Koźmiński Jerzy 204
Koźmiński Ksawery 986, 1525
2807
2808
INDEKS NAZWISK.
Kożuchowski Stanisław 574
Krafft Jan Lauwryn 961
Krafft Peter 2138
Kraft, introl. 1618
Kraft Johann 1079
Kralin Dytrich 1069
Krahn Eleonora 1069
Krahn Immanuel 1069
Krahn Immanuel młodszy 595, 1069
Krahn Karol Wilhelm 1069
Krahn Karol Wilhelm Emmanuel 1069
Kraiński Michał 1797
Kraj (Kray) Karol 606
Krąjewski Jan 2357.
Krajewski Jan 1475
Krajkov Jakov 1078
Krajnik Władysław 339
z Krakowa Bartłomiej zob. Bartłomiej z Krakowa
z Krakowa Mateusz zob. Mateusz z Krakowa
z Krakowa Paweł zob. Paweł z Krakowa
Krakowski, rytownik 1524
Kraków Stanisław 602
Kramarkiewicz Franciszek 1963
Kramer, rodzina 889
Kramer Gabriel 1501
Kramer H.A. 889
Kramer J. 1216
Kramerius V.M. 469
Kramkowscy 1807
Krantz Gottlob 2128
Krasicki Jan 2052
Krasiński Józef Wawrzyniec 2433
Krasiński Ludwik 2302
Krasiński Wincenty 218, 1224
Krasnodębska-Gardowska B. 622, 978
Krasnodębski Łukasz 234
Krasuński Stanisław 1421
Kraszczyński Andrzej 1797
Kraszewski Kajetan 251
Krates zMallos 286, 798
Kraupe-Świderska J. 1561
Krausejan 2514
Krausen J.W. 138
Krauseneck Fryderyk 596
Kraushar Aleksander 2043
Krauss Johami 961
Krauz-Kelles Kazimier
Krawczyk T. 1578
Krawczyński Aleksander
Krawczyński W. 1291
Krawiec Walter 988
Kray Karol zob. Kraj Karol
Krakowski J. 1950
Kreisler P. 2592
Krembsel Jan Józef 1650
Kremer Aleksander 199
Krethlow Adolf 2434
Kretschmer Pharamund 779
Kretzschmar E. 1511
Kreutzberger H. 1288
Kreutzer Jan Franciszek 2411
Kreutziger Jan zob. Cruciger Jan
Krępowiecki Tadeusz 609
Kridl Manfred 1525
Krimpen Johann van 673
zob. Kelles-Krauz Kazimierz
452, 780, 848, 1326
Kristensen Poul 493
Krober J.L. 469
Krogh Christian 1642
Krokoczyński Mateusz Teodor 1386
Krokoszyński Ignacy 2434
Krokoszyński Maciej 2438
Kroll Wilhelm 423
Kromer Marcin 232, 1182, 1247
Krompt Wojciech 1509, 2432
Kronenberg M.E. 1632
Kronenbergowie 1071, 1546
Kroschel Gustaw Wilhelm 343
z Krosna Paweł zob. Paweł z Krosna
Krotoscy 144
Królikowski Karol 1047, 1325
Kruczyński, introl. 1714
Kriiger E.G. 1601
Kriiger Paul 423
Kriinitz Johann Georg 1217
Kruger Ephraim Gottlieb 2133
Kruitwagen Bonoventura 2611
Krukowski Leon 1436
Krukowski Korwin H. 2363
Krusiński Stanisław 610
Kruszewski Stanisław 2196
Kryg Teodor 449
Kryłow P.N. (Kukryniksy) 811
Kryński Antoni 1746, 2182
Krzeczkowski Konstanty 295
Krzemiński Stanisław 2363
Krzycki Andrzej 152, 232, 936, 1453
Krzysztof z Dębowca 934, 2175
Krzysztoporski Jan 2385
Krzywicki Ludwik 294, 610, 1763, 2363, 236+
Krzywiński A. 1330
Krzywka Ryszard 656, 2358
Krzyżankiewicz P. 1960
Krzyżanowski Julian 1087, 1303
Krzyżanowski Stanisław 1226, 1759
Krzyżanowski Wacław 190
Krzyżtoporscy 233
Ksenofont 1288, 1290
Kserkses 283
Książka Stanisław 1437
Kubacki Franciszek 779
Kubaczka Jan 1366
Kubiak Stanisław 278
Kubicki S. 1962
Kubin Alfred 965, 1615
Kubon, księg. 658, 1328, 1631
Kuchta Jan 483
Kucz Karol 2433, 2436
Kuczborska I. 980
Kubler A. 625
Kiihn J.M. 1624
Kuhnel Karol 2597
Kiinig von Vach H. 2015
Kiissel Melchior 1612
Kugler Konrad 1816
Kuglin Jan 977, 1721, 1916, 1917, 1964, 2097, 2098, 2612
Kuhn Walenty 1642
Kujawczyk Tomek (pseud.) zob. Dickstein Szymon
Kujot Stanisław 272
Kukizow S. 1266
2809
2810
INDEKS NAZWISK
Kukryniksy zob. Kuprianow M.W., Krylów P.N., Sokołów N.A.
Kukuljević-Sakcinski I. 1075
Kulczycki Ludwik 610
Kulesza M. 26
Kulibin, ilustr. 2645
Kulig Karol 1907
Kulik (Kulikowski) Jan 1234
Kulisiewicz Tadeusz 622, 978, 979, 1932, 2540
Kulisz Edward 1437
Kulisz Franciszek Marian 1436, 1437
Kulkowski J. 245
Kulmbach H. von 629
Kulap Marcin 1954
Kumaniecki Kazimierz 2317
Kurni Sugai 624
Kumlien Akke 2286, 2288
Kunc Jaroslay 463
Kunegunda (Kunhuta), córka Przemysława Ottokara II 1811
Kunicka Dorota 1454
Kunkel L. 1091
Kunotowicz Iwan 581
Kunowski L. 478
Kunsperger 821
Kunze Horst 1590
Kunze Jan 1386
Kuntzen Chrystian Fryderyk 2356
Kuprianow M.W. (Kukryniksy) 811
Kupriejanow Nikołaj 2647
Kuran-Bogucka Irena 980
Kurczyński B.S. 972
Kurowski Józef 983
Kurowski W. 1290
Kustodiew Boris 2039, 2647, 2653
Kusz Franciszek 567
Kuszel Józef Karol 2357
Kusznierew I.N. 1384, 2645
Kutrzeba Stanisław 1136
Kuzer Emanuel 1423
Kuzmik J. 462, 463
Kuzmin Nikołaj 1384, 2039, 2653
Kuźma III Medyceusz 228, 252, 311, 1173, 1283, 1314, 1446,
1507, 1536, 1596, 2266, 2272, 2490, 2492, 2495 Kwassowski Bazyli 1104 Kwiatkowski Andrzej 1085 Kwiatkowski Jan 1536 Kwiatkowski Kajetan 191, 2429 Kwiatkowski M. 1328 Kwiatkowski Mieczysław 1157 Kwiatkowski Remigiusz 716
Kwintianus Flawiusz Rogatianus Marek Juliusz 288 Kw.utus, brat Cycerona 149, 286 Kwintylian Marek Fabiusz 1915 Kwiryn, llum. 935 Kyriss E. 103, 2342 Kyster Anker 496
La Broue 1288
La Croix Du Maine F. 735
La Farandolle, wyd. 754
La Fontaine Henri 176, 447, 1531, 1751
La Force de, książę 1364
La Mesangere Pierre Antoine 1503
La Rochefoucauld Francois de 737
Laas d'Aguen 552
Labarre EJ. 1794, 2629, 2630
Labbe Phuippe 160, 169, 1004
Labin Gh. 2114
Labinger Jakub 971
Laborde Akxandre de 503
Laborde Leon de 1942
Lach A. 2324
Lachowski Maksymilian 939
Lackington James 58
Lacourriere, ilustr. 514
Lactantius Lucius Coelius Firmianus zob. Laktancjusz
Laengner T. 883
Laffont, wyd. 754
Lafitte Louis 517
Lafreri Antoine 772
Lagerstedt Georg 2288
Lagerstrom Hugon 2286
Lagerstrom Karl 2286
Lagniet I. 2614
Lahure, druk. 743
Laire Francois Xavier 1005
Lairesse Gerard dc 1428
Laking 1293
Laktancjusz (Lucius Coelius Firmianus) 2087
Laktański Wojciech 1960, 2062
Lal, ilum. 949
Lambeck Ernest 775, 1985, 2357, 2359
Lambeck Piotr 1666
Lambrechts Th. 77
Lamchonius Jan 2627
Lami Eugene 747, 1558
Lamoignon Guillaume II 52
Lamprecht Wolfgang 323
Lancaster Jean, książę Bedford 327, 809, 918
Lanckorońska Maria 629
Lanckoroński Karol 19-1
Lancret Nicolas 414
Landa Diego de 1886
Landau Th. 1341
Landauowa Zofia 2074
Landen J. 841
Landerer, druk. 2451
Landerer, rodzina 466
Land&ass J. 469
Landini G.B. 510
Landtrachtinger Jan Krzysztof 2264, 2265
Lane Allen 1823
Ling F. 226
Lang M. 2358
Langau P. 1466
Lange Antoni 1412, 1918
Lange Jan 576, 1175
Langer E. 90, 462
Langkjaer 493
Langlier Etienne 127
Langowski, druk. 778
Langton Stefan 133
Lann Adalbert von 2587
Lanoe 756
Lansere Jewgenij 2647
Lanston Tolbert 590, 666, 814, 2463
Laplace Pierre Simon 1272
Laprad Pierre 749, 965
Laran Jean 2588
Larisch Rudolf von 963, 1405, 1406
Larsen Johannes 494
2812
INDEKS NAZWISK
Larsen Niels 494 Leger Fernand 749, 965, 1411
Larsson Carl 2287 Legiecki Marian 2592
Laschitzer S. 2337 Legrain J.A. 756
Lasecki Antoni 601 Legrain Pierre 756
Laskiewicz Tytus 301 Legrand Emile 828
Laskowska Anna 1326 Legrand Louis 1561
Laskowska Danuta 989 Legrand-Edy E. zob. Edy-Legrand E.
Lasocki Stefan 1737 Legros A. 22
Lasocki W. 1226 Lehman B. 1342
Lassalle Lmile 689 Lehr-Spławiński Tadeusz 1044
Lassotowie 2504 Lehrs Karl 75
Lasteyrie Charles de 747, 902, 1410 Leich Jan Henryk 2264
Latalło K. 980 Leich Jan Samuel 2264
Latour Fantin 1410 Leitgeber R. 1647
Laub A. 1412 Lejeune Louis Francois 1410
Laucevicius E. 1804 Leksycki S. 1065
Lauer Georg 870 Lelandjohn 2456
Lauer Henryk 1157 Lelewel Jan Paweł 973, 1293, 1411, 1412, 1932
Lauhe Jan Krzysztof 2659 Leloir, rytownik 1524
Launay N. de 1562 Leloir Maurice 1219
Laurencin Maria 23, 750, 966 Lek G.J. van der 337
Laurens H. 756 Lemaires P. 111
Laurens Jean Paul 1562 Lemberger Georg 136, 137, 1612, 2286
Laurentius Nicolas 1527 Lemercier R.I. 26, 689, 1409
Laurentsson Amund 709, 2285 Lemerre Alphonse 753
Lautensack H. 22 Leniery Nicolas 1273
Lavagnia Philippus de 1528 Lemke Henryk 187
Lavater Jacques 824 Lemoisne P.A. 2588
Lavoisier Antoine 1273 ' Lempereuer Louis Simon 960
Layard Henry 283 Lempereur M. 137
Le Bas (pseud.) zob. Bechamel Lempertz, księg. 85
Le Bas Jacąues Philippe 35, 414, 633, 652, 2321 Lenart Bcnawentura 103, 404, 977, 1019, 1237, 1354, 1406,
Le Brun Andre 1371 1692, 1715, 1719, 2340, 2365, 2442, 2660
Le Brun Charles 138, 369, 1902 Lenart z Urzędowa 501
Le Clerc Jean le jeune 66, 2614 Lenczewski Bazyli 1798
Le Gras Henri 510 Lengren Zbigniew 980
Le Jay Guide Michel 147 Leniek J. 219
Le Marolles Michel Abbe de Vil!eloin 2585, 2587 Lenin Włodzimierz Iljicz 607, 614, 1154, 1158, 1159, 2106
Le Masie Michael 2091 Lenoire, iłustr. 499
Le Meingre de J. 327 Lentecki, druk. 1907
Le Mirę, rytownik 960, 1562 Lentz G. 1714
Le Pautre Jean 1501 Lenzi Vittoria 2391
Le Perche du Condray 1294 Leon, księg. 1149
Le Prince Jean Baptiste 23 Leon, mnich 2086
Le Rat Paul 1066 Leon X, papież 2492
Le Santy, introl. 413 Leon XIII, papież 303
Le Sueur N. 624, 2132 Leon I Wielki 1144
Le Tavemier Jean 919, 2078 Leonard z Dobczyc 1969
Leandre Ch. 749 Leonardo da Vinci 55, 798, 1292, 1905, 2C22, 2586
Leavitt S.E. 41 Leopold I, cesarz austr. 1666
Lebćgue J. 122 Leopold VI, król belg. 1513
Lebiediew Wladymir 2647, 2653 Leopolita Jan 1236
Leblond J.Ch. 823 Leprince J.B. 1216
Leblond Jean 1501 Lepsius Richard 1862
Lebrun Tomasz 632, 2432 Lerch G. 2301
Lechelin H. 1330 Leroux, wyd. 122
Lechler M. 1956 Leroux Pierre 609
Lechter Melchior 963, 1614, 2127 Leroy, wyd. 985
Lecomte H. 787 Lertz Krzysztof 1650
Ledermiiller Martin Frobenius 2023 Lerue Adam 788, 1918
Leempt Gerard 1599 Leski, ilustr. 972
Leest A. van 959 Lessel, bud. bibl. 2578
Lefevre Jean Jacques 139, 753, 2508 Lesser Aleksander 974, 1524
Legensohn Awigdor 2433 Lessing Gotthold Ephraim 1598, 1602, 2008
Legensohn Joel, syn 2433 Leszczyńscy z Baranowa i Leszna 152
2813 2814
INDEKS NAZWISK
Leszczyńska Maria, królowa 1553
Leszczyński Bogusław Rafał 1386
Leszczyński Julian 613
Leszczyński Rafał 144
Leszner T. 1967
Lesznowski Antoni 2432
Lesznowski Ludwik 2433
Letteris zob. Halevy Gerson
Lettou John (Joannes) 599, 2462
Leuckart F.E.C. 2512
Leve, druk. 602
Levitte, druk. 552
Levy Calmann 753
Leway A. 1595
Lewestam Fryderyk Henryk 2156
Lewenstam. Ludomir 2592
Lewicka-Kamińska Anna 1008
Lewicki Grzegorz 971, 1932
Lewicki Tomasz 565
Lewin, wyd. 1336
Lewinówna Zofia 2195
Lewis, introl. 1618
Lewis Allen 624, 966
Lewis Charles 118, 2473
Levković Rafał 357
Lex Jan 1293, 1411
Leyh Georg 1444
Lhotak Kamil 469
Liang T.C. 395
Libanus Jerzy 1337
Libelt Karol 1098, 1963
Liberale da Verona 924, 2081
Liberkant Jan 853
Lichaczew N.P. 1794, 2630
Licht Pierre de 2381
Lichtenstein, książęta 89
Liefeld, druk. 2435
Liefrinck H. 621
Liesler Josef 469
Liesveldt 137
Lieure Jules 2588
Ligęza Spytek Mikołaj 574
Lignamine Joannes Philippus de 1295, 2022, 2494
Ligozzi Iacopo 2022
Liguda M. 1681
Liljefors B. 2024
Limanowski Bolesław 610, 611
Limberger Telamonius 653
Linczowski Wawrzyniec 1796
Lindauer K. 472
Lindenberg J. 138
Lindenfeldowa Adela 2019
Lindner F. 2047
Lindner K. 226
Lindner Piotr 343
Lindnitz Jakub 1593
Lindt J. 103
Linhardt Wanda 2137
Linnstróm H. 2282
Lipiński, litograf 478
Lipiński Ludwik 2438
Lipman, bibłiot. 1444
Lips, ilustr. 420, 961, 2133
Lipsius Justus 885, 1904
Lipska Helena 1169, 2333
Lipska M. 478
Lirer T. 1245
Lis M. 1236
Liscevius Jan Fryderyk 1249
Liscovius Karol Fryderyk 804
Lisek Szymon, introl. 1735
Lisiecki F. 604
Liska Jan Kryśtof 468
Lismanin Franciszek 212
Liszewska Joanna 1676
Liszewski Jan 1319, 1676, 1837
Little A.G. 990
Liu Hiang 395
Liu Hiu 395
Liubavici Dymitr 2112
Liudgar, kaligraf 416
Liuthar, mnich 916
Liwiusz Andronik 1280, 1915
Ljubavić Djurdje 1078, 1079
Ljubavić Todor 1078, 1079
L'Obel M. de 1295
Lobinger Jan 1514
Lobković B. 462
Lobwasser Ambrosius 2029
Locatelli Boneto 2494
Lock Matthias 1503
Lobel-May Michel 585
Lóhneysen G.E. 1288
Loslein Peter 2056
Loghi Kimon 2114
Logus, druk. 1650
Lohde Jan Jerzy 392, 1823
Lohde Wilhelm Teodor 392, 815, 2357, 2359
Longmans, wyd. 12, 2471
Longueil, ilustr. 653
Lagueriniere 1288
Lombard Piotr 2086
Lornet, litograf 1410
Long, wyd. 2039
Lope de Roca 880
Lorda Marin 2114
Lorentowicz Jan 444, 2592
Lorentz S. 1180, 2660
Lorenzo Monaco 923
Lorenzo Nicolo di 2495
Lorina, papiernik 1799
Lorrain zob. Gellee Claude
Lossius Lukas 2296
Lotter C.T. 2149
Lotter Melchior 702, 1085, 1816
Lotter Melchior, młodszy 1335, 1608
Lotter Michael 136, 1816
Louandre Ch. 2042
Loubier Hans 102, 837, 838, 1689, 1698
Low S. 2457
Lowes Patricius 2473
Lowndes W.F. 2457
Lubart Piotr 1020
Lubeccy-Druccy zob. Druccy-Lubeccy
Lubelczyk Jakub 2029
Lubiatowski Kazimierz 1807
z Lublina Biernat zob. Biernat z Lublina
Lubomirscy z Łańcuta 153, 1182, 1797, 2597, 2606
Lubomirska Eleonora 258
Lubomirska Teresa z Czartoryskich 258
2815
2816
INDEKS NAZWISK
Lubomirski Andrzej 258 Łepkowski Józef 219
Lubomirski Jan Tadeusz 2549 Łęskijan 1149
Lubomirski R.J. 199 Łęski Marcin 2034, 2577
Lubomirski Stanisław Herakliusz 668 Łęski T. 1601
Lubowska Małgorzata 1252 Łętowski Ludwik 1226
Lubrański Jan Godziemba 152, 232, 267 Łodyński Maiian 377, 1124, 2599
Luca Paccioli de Borgo 55, 1275 Łomnicka R. 2025
Lucas, druk. 1608 Łomonosow Michaił Wasiljewicz 33, 590, 1273
Luciferis Nicolaus Jacobi de 599 z Łomży Pfeffer K. zob. Pfeffer K. z Łomży
Ludolf z Saksonii 2192 Łopacińscy 273, 1804
Ludwig Antoni 1241, 1618 Łoskoczyński J. 392, 625, 1475
Ludwig Emil 2266 Łoś Jan 1746, 2145
Ludwig Irena 989 z Łowicza Stanisław zob. Stanisław z Łowicza
Ludwig Samuel Gottfryd 1674 z Łowicza Szymon zob. Szymon z Łowicza
Ludwik I, książę legnicko-brzeski 211, 293, 933, 1377 Łowmiański Henryk 1804
Ludwik IX, król fr. 131, 210, 290, 736 Łoza S. 2183
Ludwik XI, król fr. 732 Łubieńska Maria 1544
Ludwik XII, król fr. 228, 736 Łubieński Kazimierz 1797
Ludwik XIII, król fr. 679, 742, 989, 1372, 2109, 2343 Łubieński Leon 2434
Ludwik XIV, król fr. 735, 737, 990, 1372, 2051, 2587 Łubieński Stanisław 1544
Ludwik XV, król fr. 416, 737, 1757, 1902 Łukasz, syn Loriny, papiernik 1799
Ludwik XVIII, król fr. 2162 Łukasz z Nowego Miasta 1915
Ludwik I Pobożny, król fr. 736 Łukaszewicz Jan 1950, 1960, 1963
Ludwik I Wielki, król węg. 924 Łukaszewski Julian 246
Ludwik Valois 924 Łuskina Stefan 319
Ludwik z Ulm, druk. 76 Łuszczewski Jan Paweł 235
Liithe, druk. 1610 Łypaczewski Eugeniusz 1094
Lutzelburger H. 136, 621, 891 z Łysej Góry Maciej zob. Maciej z Łysej Góry
Lulin H.P. 992
Luhr, introl. 413 Mably Gabriel 608
Lukavsky Jaroslay 655 Mac Ardell J. 1517
Luksemburg Róża 610 Mac Nally Rand 1465
LundbladJ. 2288 Macchiavelli Niccolo 1292
Lundquist Birger 2288 Macdonald Angus S. 350, 352
Luno Biabco 493 Macer Aemilius 1295
Lurcat J. 756 Macewicz K. 2483
Luschner J. 880 Machesney R.J. 1340
Luter Martin 65, 136, 212, 224, 669, 1955, 2029 Machłinia WilHam de 599, 2462
Luter Rudolf 1436 Machwitz, księg. 1739
Lutkowicz Paweł 581 Maciąg Ludwik 980, 1527
Lutma, ilustr. 1529 Maciej, czeladnik H. Unglerowej (Wirzbieta?) 1423
Lutosławski J. 2366 Maciej, introl. wiedeński 2513
ze Lwowa Bartłomiej zob. Bartłomiej ze Lwowa Maciej, introl. wileński 1735
Lybeck Bertil 2286, 2288 Maciej, opat 1441
Lyman, papiernik 1793 Maciej Korwin (Mathias Coryinus, Corvin) 210, 228, 290, 292,
Lyonet Pierre 2023 406, 423, 424, 809, 924, 1283, 1571, 2060, 2087, 24472449,
2454
z Łabiszyna Andrzej zob. Andrzej z Łabiszyna Maciej z Łysej Góry, skryptor 2174
Ładyżnikow W. 1327 Maciej z Miechowa (Miechowita) 151, 232, 1225, 1245, 2024,
Łakociński Józef 566 2598
Łaptiew Aleksiej 810, 2647 Maciej z Pabianic, skryptor 2174
Łascy 330, 1184, 1185 Maciej z Pyzdr 2174
z Łaska Wawrzyniec zob. Wawrzyniec z Łaska Maciejewski, druk. 2435
Łaski Jan 140, 674, 1236, 1393, 1686, 1695 Maciejowski Bernard 142, 387, 994
Łaski K. 255 Maciejowski Wacław Aleksander 144, 164, 1185
Łaski S. 1293 Macieszowie 1907
Ławczowski zob. Dobek Antoni Mackenzie, ilustr. 3
Ławrowski Jan 2103 Macovei Ligia 2114
Łazarz z Babertu 945 Macpherson James 691
Łazowski W. 86 Macy George 966
Łątkiewicz Onufry 1568, 2433 Madaliński A. 543
Łążeńska Dorota 940 Madelplaan Daniel 710
Łebiński W. 566, 1960 Mader Joseph von 1277
Łempicki Stanisław 2567, 2571 Madhu, ilum. 949
Łempicki Zygmunt 1300 Maeda Tsunanori 1050
2817 2818
INDEKS NAZWISK
Lubomirski Andrzej 258 Łepkowski Józef 219
Lubomirski Jan Tadeusz 2549 Łęski Jan 1149
Lubomirski R.J. 199 Łęski Marcin 2034, 2577
Lubomirski Stanisław Herakliusz 668 Łęski T. 1601
Lubowska Małgorzata 1252 Łętowski Ludwik 1226
Lubrański Jan Godziemba 152, 232, 267 Łodyński Maiian 377, 1124, 2599
Luca Paccioli de Borgo 55, 1275 Łomnicka R. 2025
Lucas, druk. 1608 Łomonosow Michaił Wasiljewicz 33, 590, 1273
Luciferis Nicolaus Jacobi de 599 z Łomży Pfeffer K. zob. Pfeffer K. z Łomży
Ludolf z Saksonii 2192 Łopacińscy 273, 1804
Ludwig Antoni 1241, 1618 Łoskoczyński J. 392, 625, 1475
Ludwig Emil 2266 Łoś Jan 1746, 2145
Ludwig Irena 989 z Łowicza Stanisław zob. Stanisław z Łowicza
Ludwig Samuel Gottfryd 1674 z Łowicza Szymon zob. Szymon z Łowicza
Ludwik I, książę legnicko-brzeski 211, 293, 933, 1377 Łowmiański Henryk 1804
Ludwik IX, król fr. 131, 210, 290, 736 Łoza S. 2183
Ludwik XI, król fr. 732 Łubieńska Maria 1544
Ludwik XII, król fr. 228, 736 Łubieński Kazimierz 1797
Ludwik XIII, król fr. 679, 742, 989, 1372, 2109, 2343 Łubieński Leon 2434
Ludwik XIV, król fr. 735, 737, 990, 1372, 2051, 2587 Łubieński Stanisław 1544
Ludwik XV, król fr. 416, 737, 1757, 1902 Łukasz, syn Loriny, papiernik 1799
Ludwik XVIII, król fr. 2162 Łukasz z Nowego Miasta 1915
Ludwik I Pobożny, król fr. 736 Łukaszewicz Jan 1950, 1960, 1963
Ludwik I Wielki, król węg. 924 Łukaszewski Julian 246
Ludwik Valois 924 Łuskina Stefan 319
Ludwik z Ulm, druk. 76 Łuszczewski Jan Paweł 235
Liithe, druk. 1610 Łypaczewski Eugeniusz 1094
Liitzelburger H. 136, 621, 891 z Łysej Góry Maciej zob. Maciej z Łysej Góry
Luhn H.P. 992
Luhr, introl. 413 Mably Gabriel 608
Lukavsky Jaroslav 655 Mac Ardell J. 1517
Luksemburg Róża 610 Mac Nally Rand 1465
LundbladJ. 2288 Macchiavelli Niccolo 1292
Lundquist Birger 2288 Macdonald Angus S. 350, 352
Luno Biabco 493 Macer Aemilius 1295
Lurcat J. 756 Macewicz K. 2483
Luschner J. 880 Machesney R.J. 1340
Luter Martin 65, 136, 212, 224, 669, 1955, 2029 Machlinia William de 599, 2462
Luter Rudolf 1436 Machwitz, księg. 1739
Lutkowicz Paweł 581 Maciąg Ludwik 980, 1527
Lutma, ilustr. 1529 Maciej, czeladnik H. Unglerowej (Wirzbicta?) 1423
Lutosławski J. 2366 Maciej, introl. wiedeński 2513
ze Lwowa Bartłomiej zob. Bartłomiej ze Lwowa Maciej, introl. wileński 1735
Lybeck Bertil 2286, 2288 Maciej, opat 1441
Lyman, papiernik 1793 Maciej Korwin (Mathias Corvinus, Corvin) 210, 228, 290, 292,
Lyonet Pierre 2023 406, 423, 424, 809, 924, 1283, 1571, 2060, 2087, 24472449,
2454
z Łabiszyna Andrzej zob. Andrzej z Łabiszyna Maciej z Łysej Góry, skryptor 2174
Ładyżnikow W. 1327 Maciej z Miechowa (Miechowita) 151, 232, 1225, 1245, 2024,
Łakociński Józef 566 2598
Łaptiew Aleksiej 810, 2647 Maciej z Pabianic, skryptor 2174
Łascy 330, 1184, 1185 Maciej z Pyzdr 2174
z Łaska Wawrzyniec zob. Wawrzyniec z Łaska Maciejewski, druk. 2435
Łaski Jan 140, 674, 1236, 1393, 1686, 1695 Maciejowski Bernard 142, 387, 994
Łaski K. 255 Maciejowski Wacław Aleksander 144, 164, 1185
Łaski S. 1293 Macieszowie 1907
Ławczowski zob. Dobek Antoni Mackenzie, ilustr. 3
Ławrowski Jan 2103 Macovei Ligia 2114
Łazarz z Babertu 945 Macpherson James 691
Łazowski W. 86 Macy George 966
Łątkiewicz Onufry 1568, 2433 Madaliński A. 543
Łążeńska Dorota 940 Madelplaan Daniel 710
Łebiński W. 566, 1960 Mader Joseph von 1277
Łempicki Stanisław 2567, 257] Madhu, ilum. 949
Łempicki Zygmunt 1300 Maeda Tsunanori 1050
2817 2818
INDEKS NAZWISK
Maelzer Maks 875
Maffei Jan Piotr 1291
Maffei Scipio 1759
Magierowski W.P. 1330
Magierski Władysław 1366
Magius, mnich 922
Magnus Eriksson 922
Magyesi Miklós 924
Mahiet, ilum. 2036
Mahin, ilum. 949
Mahmud, ilum. 947, 948
Mahmud al-Wasiti 948 ~
Mahn Berthold 752
Mahomet 1204
Mai Angelo 1761, 2491
Maisenbach Georg 98
Maitre aux Bouqueteaux 918
Maitre de Gillebert de Metz 2077
Maittaire Michael 857, 1005
Maj (May) Jan 760, 794, 1228, 1235, 2063
Majerski A. 2596
Majewski E. 273
Majewski Karol 1424
Majkowski Edmund 2616
Makarewicz J. 1525
Makedonski Meletej 2112
Makowski Wacław 1331
Makowskij Władimir 810
Maksymilian I bawarski 210
Malaczyński Rafał 1324
Malaszewac Jowan 2407
Malawski Stanisław 172, 451
Makles Louise NoeUe 170, 736, 2525
Malcz Wilhelm 2434
Malczewska Lutosława 1681
Malczewski Jacek 975, 2001
Malczewski K. 1681
Maleczyńska Kazimiera 1795
Maleczyński Karol 707
Maler zob. Bernard
Malermi Niccolo de 65, 621
Malesherbes Chretien Guillaume de 753
Malet Gilles 1109
Malicka (Cezarowa) Barbara 389
Malik A. 472
Malik Bahszi 948
Malik Karol 409
Malik S. 1681
Malikova M. 472
Malinowski, druk., księg. 393
Malinowski A. 625, 1475
Malinowski Karol 101, 2432
Mallard Olivier 2360
Mallet 1586
Mallinkrot Bernard 1009
Malmstrom Johannes August 2287
Małachowscy 1800
Maiachowski G. 196
Małachowski Jan 1548
Małecki, księg. 1329
Małecki Antoni 867, 2567
Małgorzata Austriacka 1895
Małgorzata Burgundzka, siostra Filipa II 809
Małgorzata Valois 679
Małłek Antoni 604
Mamę A. 139
Manasii Mikołaj 1462
Manasse Konstanty 1247
Mandel E. 1439
Manderschield F. zob. Sternberg-Manderschield F.
Manes zob. Romm Menachem Man
Mangoldt K. 137
Maniecki, druk. 794
Maniszewski M. 2359
Manitius Zygmunt 1437
Mann 1293
Mannel Hans 1078
Mansel Jean 919
Mansfeld J.G. 403, 961
Manso, bibliofil 219
Mantovano Simon (?) 2106
Manz, druk. 93
Mańkowski Bolesław 277
Maąuardt, druk. 601
Maracci L. 1204
Marais Adolphe 963
Marangoni Tranquillo 655
Maratta Carlo 22, 138
Marcais Georges 103, 1033, 1906
Marcantonio (Raimondi) 2590
Marchand Andre 752
Marchand Pierre 162
Marchlewski Julian 610, 611, 1328
Marchocki Ignacy 575
Marcin, kanonik z Roudnic, skryptor 2176
Marcin I, opat, skryptor 2175
Marcin, papiernik 1799
Marcin z Gniezna 934
Marcin z Kazimierza 2050
Marcin z Urzędowa 1295
Marcjalis Marcus Valerius 149, 287
Marcoussis (Markus) Louis Casimir 23
Marczyński Adam 1561, 2158
Mardersteig G. 2499
Mardkowicz Aleksander (Kohizow) 1266
Marechal Francois 2023
Marees P. de 342
Mareus, druk. 1608
Maria I, królowa ang. 382
Maria I, królowa port. 1951
Maria Judyta Salicka, żona Władysława Hermana 682
Maria Ludwika, królowa poi. 1688
Maria Luiza, królowa fr. 2162
Maria Stuart, królowa szkocka 127
Maria Teresa, królowa fr. 1372
"Mariawita" zob. Rzędowski S.
Mariette Pierre 510
Mariette Pierre Jean 371, 1502, 2586
Marigny de, markiz 1945
Marillier Clement Pierre 630, 746, 960, 1529, 1635, 2508
Marinis Tamaro de 103, 700
Marinović Stefan 1079
Markiewicz B. 2648
Markiewicz Henryk 2539
Marks Karol 454, 607, 609611, 614, 11541156, 1158, 1459,
1460
Markus Louis Casimir zob. Marcoussis Louis Casimir Markusfeld Stanisław 884 Markusfeld Stefan 884 Marmaduke Johnson 137
2819
2820
INDEKS NAZWISK
Marne Claude de 2443 May, papiernik 1793
Marolles Michel de 25, 2255, 2587 May Jan zob. Maj Jan
Marot, ilustr. 756 May-L6bel Michel zob. Lobel-May Michel
Marot Claude 2029 Mayans y Siscar G. 877
Marot Daniel 1501 Mayenowa Maria Renata 689
Marot Jean 1373 Mayer, bibliofil 219
Mars Marek 1797 Mayer C. 1524
Marsh 2459 Mayer Jan 1332
Marshall M.J. 87 Mayerhoffer Abraham Judah Loeb 586
Martellus Henryk 1598 Meyerhoffer Mojżesz 586
Martens Teodor 1599 Mayerhoffer Saul 586
Marti M. 54 Maylander, introl. 756
Martin, bracia 2287 Mayr, druk. 1079
Martin Alfred Louis 2410 Mayzel W. 273
Martin H.J. 1576 Mazerolles Philippe de 920
Martin J. 815 Mazurek Jan 1797
Martin John 1517 Mazurkiewicz Ludomir 1437
Martin P.L. 756 Mazzanti Enrico 2499
Martinet, druk. 602 Mazzucato Aleksander 1300
Martinez A. 880 Mączyński Jan 2181
Martini Piętro Antonio 1562, 2122 Mądral Karol 986
Martino da Modena 924 Mead Herman Ralph 905
Martzahn Melchior 492, 1642 Mechau Jacob Wilhelm 961
MaruceUi Francesco 2491, 2492 Mecherzyński Karol 165, 1225
Mara M. 1960, 1961, 1964, 2097 Medaković Daniel 1046, 1080
Marylski Juliusz 602, 1047, 1325 Medeksza J.A. 609
Mascha Ottokar 2586 Medici Maria de 679
Masek Vaclav 469 Medina Toribio Jose 41
Masereel Frans 622, 965 Medyceusz III Kuźma zob. Kuźnia III Medyceusz
Maskę G. 1680 Medyceusze 255, 1029, 1507, 2159
Masson, wyd. 754 Mehmed II Fatih, sułtan 1027, 2386, 2387
Maszkowa M.W. 2638 Mehmed Sa' id Pertev Paca 2387
Maszkowski Jan 1211 Mehmed Siyah (Kara) Kalem 947
Maszkowski Marceli 1412 Mehring Franz 1155
Maślankiewicz Adam 604 Mehwald Karol Wilhelm 1387, 1960
Matecki Józef 461, 816, 1228 Meisels Nachum zob. Menachem ben Mosze Samson
Matejko Jan 893, 975, 1066, 1219, 1672 Meisenbach Georg 590, 1609
Mateuś z Kutne Hory 2077 Meissonier Juste-Aurele 1502
Mateusz z Flandrii 880 Mejer, bibliograf 102
Mateusz z Krakowa 76 Melipola Bernard 93
Mateusz z Mieściska 1843 Melisenda, królowa 2031
Mateusz z Moraw 599 Melissus Q. 288
Mateusz z Paryża 868 Mellan Claude 773
Mathane T. 691 Memling Hans 335
Matheson Henrik 1643 Menachem ben Mosze Samson, zw. Meisels Nachum 585
Mathias, introl. 94 Menagetto Baccigalupi 2433
Mathias Corvinus zob. Maciej Korwin Menczyc W. 1330
Matidia, teściowa Hadriana 288 Mendelson Stanisław 609
Matrakczi 947 Menendez y Pelayo Marcelino 878
Matteo de Pasti 957 Mensę Paschen 594
Matthiasson Jon 492 Menzel Wilhelm 596, 666, 1319
Mattioli Pierandrea 1295 Merboth Mikołaj 232
Matula Marian 2120 Mercier, introl. 756
Matuszewski, druk. 578 Merckell Henrik Christofer 710
Matuszewski Wincenty 2434 Mergenthaler Otmar 590, 1401, 1609, 1630
Matuszka Edmund 987 Meriggi Piero 1870, 1873
Matylda Lotarvńska (Szwabska) 211, 927, 1687 Merkel Ludwik 2196, 2197
Maulde, druk. 602 Merson Olhner Luc 749
Maurdramnus, opat 2271 Mertens Eduard 556, 1609
Maury Alfred 2042 Merwart Paweł 985
Mauser Johann 702 Meryon Charles 22
Mauve Ludwik 1797 Merz Kaspar Heinrich 784
Mauvillain Jean de 1291 Merzbach S.M. 1522/1524
Mawrin T. 2648 Mesplet Fleury 1101
MaxJ. 2512 Mesrop 1889
2821 2822
INDEKS NAZWISK
1681
337
1079 683
1173, 2586
Messager I. 2614
Messerschmitt, druk.
Metody 802, 1414
Mettenleiter L. 1411
Mettern, druk. 93
Metzger, druk. 544
Metzler Jan 1841
Metzler Johann 93
Meulen Rimmer van der
Meulenhoff, wyd. 890
Meunier Ch. 1708
Meurer Ignaz 2286
Meyer, introl. 1618
Meyer Joachim 1294
Meynhart J. 2452
Mexas V.G. 828
Miarka Adam 106, 1797
Micalović-Ratković Franjo
Michaił Wasiljewicz, ilum.
Michalak W. 1300
Michalski Czesław 2384
Michał Anioł Buonarroti
Michał z Kleparza 2174
Michał z Wiślicy 1969
Michał z Wrocławia 151, 232, 1272, 1273, 1969
Michałowski Edward 780, 1823
Michałowski Józef 198, 248
Michałowski K. 637
Michałowski Przemysław 656
Michczyński Józef Radwan 569
Michon L.M. 102, *103, 837
Miczri A. 1266
Miechowita Maciej zob. Maciej z Miechowa
Miecznikowski K. 1908
Miełcarzewicz Józef 1413
Mielcarzewicz Teofil 1413, 1961, 1962
Mielcarzewiczowie 1963
Mielczowski Jan 1424
Mielot Jean 919
Mielżyiiscy 2594
Mielżyński Maciej 1413
Mielżyński Seweryn 2591
Mierosławski Ludwik 203
Mierzejewski Walenty 1422, 2006
Mierzwa zob. Dzierzwa
Mieszko II, książę polski 211, 927
z Mieściska Mateusz zob. Mateusz z
Mifflin, wyd. 2092, 2409
Mignon Abraham 1741
Mihaescu Eugen 2115
Mihajlović G. 1076
Mikiciuk S.M. 1328
Mikiszin Michaił 2646
Miklaszewski J.S. 980
Miklosich Franz 803
Mikołaj zob. Praepositus Nicolaus
Mikołaj, introl. 1964
Mikołaj IV z Brzegu, opat 2175
Mikołaj Procopiades z Szadka 1969
Mikołaj z Błonia 1144
Mikołaj z Saksonii 1952
Mikołaj z Toliszkowa 1969
Mikołaj z Wielkiego Kuźmina 2174
Mikołaj zw. Cujus 2175
Mikołajewski Daniel 141
Mies'ciska
Mikoszewscy 268
Miks Paweł 715
Mikucka Aniela 483
Mikulaś Klaudian 466
Mikulski Tadeusz 1140, 1141
Milbach Adam 1962
Milbitz H. 1437
Milewski Stanisław 604
Milich Jan Bogumił 1145, 2606
Milizio F. 1271
Mili 1586
Miller J. 334, 360, 899
Millet Jean Francois 22, 748
Miloś, książę serbski 1080
Milski Bernard 778, 780
Minas z Tokatu 944
Minde-Pouet G. 516
Minheimer Jan 1238
Miniaturzysta "A.P." 819
Miniaturzysta Alberta V 927
Mitiich E. 448
Minich Michał 2437
Minkiewicz, księg. 1331
Minoccy 1796
Minter Wilhelm Henryk 2591
Minutoli Julius v. 1962
Mioduszewski M.M. 2290
Mir Ali Tabrizi 1092
Mir Czand 949
Mir Sajjid Ali 949
Mirinski 2296
Miro Joan 979
Mirosław, książę serbski 682
z Mirzyńca Arnolf zob. Arnolf z Mirzyńca
Miscomini Antonio 2495
Misiak, druk. 1961
MiśianikJ. 2092
Misiołek L. 448
Miskin 949
Mistrz Albrecht 1288
Mistrz Anonim, introl. 1709
Mistrz Antoniego, ks. Burgundii 920
Mistrz Biblii Antwerpskiej 941
Mistrz Biblii Banków 933
Mistrz Boccaccia 957, 1611
Mistrz C.S. (Crispin Scharffenberg?) 119, 140, 902, 1231, 1956, 2128, 2594
Mistrz Dionizy 943
Mistrz Drabiny Jakubowej 136
Mistrz E.S. 75, 76, 819, 856, 935
Mistrz E v B 819
Mistrz Gilberta z Metz 919
Mistrz H.B. 136, 140, 1232, 2594
Mistrz Honore 918
Mistrz I.F. (Franek Johann?) 65
Mistrz Kalwarii 819
Mistrz Kart do Gry 954
Mistrz Kodeksów Księcia Bedford (Mistrz Bedford, Mistrz de Bedford) 327, 809, 918
Mistrz Kodeksu św. Jerzego 2084
Mistrz króla Renę 2076
Mistrz M.S. 136, 140, 1232, 2594
Mistrz Marii Burgundzkiej 920, 2076, 2078, 2080, 2085
Mistrz Martyrologium z Gerony 941
Mistrz Michael 927
2823
2824
INDEKS NAZWISK
Mistrz Mszału Wrocławskiego 967, 1230 Monogramista K.B. 933
Mistrz Mszału Zbyńki z Hazenburka (Laurin z Klatov?) 941 Monogramista M. 140
Mistrz "P.W." 954 Monogramista M.V. 2063
Mistrz Pasji Chelidoniusa 968, 1230/1231 Monogramista S.S. 967
Mistrz Petrarki 958, 1612 Monogramista W.S. (Wendelin Scharffenberg?) 140,1232,2594
Mistrz poematu Cheualier delibere 957 Monsi Nul-Kiswar 997
Mistrz Postaci Żydowskich 933 Monsiau Nicolas Andre 2508
Mistrz Rohan (Mistrz de Rohan, Mistrz zwany de Rohan) 918, Montagna Bartolomeo 2497
1247, 1831 Montaigne Michel 1289
Mistrz Rozsiekania Ciała św. Stanisława 967, 1230 Montalembert Charles de 196, 2588
Mistrz Sądu Parysa 968, 1231 Montanus Benois Arias 147, 1904
Mistrz Willehalma z Cassel 926 Montausier Charles de 5
Mistrz Wykładu Akademickiego 967 Monte, introl. 692
Misurowicz A. 1719 Monte del Fora 423
Miszewski Stanisław 1438 Montfaucon Bernard de 1136, 1214
Mitelli Giuseppe Maria 960 Montro Joseph 2029
Mitler A.F. 1438 Monza Antonio da 1552
Mitler E. 2274 Moon (druk dla niewidomych) 553
Mito-Tokugawa Mitsukuni 1053 Moore H. 1411
Mitręga Paweł 409 Moraczewski Jędrzej 610, 1098, 1963
Mitrochin Dimitrij 2647 Moravus Mateusz 2494
Mitrydates, król Pontu 286 Morawska Z. 178
Mitterer H. 1410 Morawski S. 1771
Mittwoch Juliusz 1095 Morawski Teodor 1148
Miyot J. 1822 Morden, papiernik 1550
Miodecki Jan Nepomucen 601, 1327 Morę Thomas 607, 608, 614
Młodnicka H. 1525 Moreau Pierre 742
Mlodzianowski Adam 622, 656 Morel Frederic 741
Młot Jan (pseud.) zob. Dickstein Szymon Morelly 608
Młyńk J. 1620 Moreno de Tejada 962
Mniszchowie 2606 Moretus Jan 122
Mniszech, bibliofil 330 Morf Friedhold 2281
Mniszech Jerzy 1799 Morgand Damascene 753, 2052
Modrzewski Andrzej Frycz 674, 1293 Morgiani L. 76
Modrzewski J.M. 1331 Morhardt Ulrich 1079
Modzelewski Jan 687, 2437 Morin Alexandre Edmond 2410
Wdowa 2437 Morin Jean 1529
Moller (Miilier) Chrystian 1249 Morland George 1517, 1535
Moller Samuel Janson 2359 Morrison Stanley 114, 825, 1851, 2464
Moesowie 1798 Morstin (Morsztyn) J. 226, 1225
Mohamedi 997 Morstinowie 2605
Mohiła Piotr 581 Morsztyn Florian 1251
Mohr J.C.B. (Siebeck Paul) 1335, 1630, 2152 Mortier Pięter 137, 1429
Molnar Paul C. 2452 Morykoni Kajetan 272
Momma Peter 2286 Morzycka F. 1403
Mommsen Theodor 423 Mosin VI. 2629
Monaco Lorenzo 2081 Moss W.E. 700
Monardes Mikołaj 1291 Moszyńscy 2593
Moncey Therese 756 Moszynski August 2591
Mondon Jean 2095 Moszyński Fryderyk 268
Mondro H. 1536 Moszynski Piotr 1226
Monfort, druk. 880 Motai Takeshi 1059
Monier, księg. 881 ' Motoki Shózó 1057
Moniuszko Stanisław 2197 Motte, wyd. 510
Monkiewiczówna B. 197 Motty Jan 688
Monner (Munner) Dominik 1962, 2511 Motty Władysław 1962
Monogramista A.P. 935 Moxon, wyd. 1543
Monogramista A.W. 136 Możdżeński Leon 1149
Monogramista C.M.B. 2513 Mrongowiusz Krzysztof Celestyn 187, 1105
Monogramista h 1232, 2594 Mrowca F. 2117
Monogramista H.R. (Hans Robel?) 969 Mrożewski Stefan 622, 656, 978, 986, 988, 1525, 2592
Monogramista I.B. 1956 Mścisław Fedor, książę nowogrodzki 682
Monogramista I.C.B. 1955 Mudi E. 2459
Monogramista I.S. z Łopatką 1231, 2594 Miilier, wyd. 450
Monogramista J.C.S. 1231 Miilier Andrzej Juliusz 904
2825 2826
INDEKS NAZWISK
Muller C, ilustr. 959
MUller C, litograf 2287
Miiller Chrystian zob. Moller (Miiller) Chrystian
Miiller C.F., wyd. 1630
Mueller D. 2512
Miiller Daniel Bogumił 2514
Muller Ernest 904
Miiller Friedrich 1613
Muller H. 1511
MttUerJ. 2301
Muller J.E.F. 523, 718
Muller Kareł 469
Muller Kasper Rudolf 1174, 2511
Muller Ludwik 343
Muller Paweł 805
Muller Rudolf 1174
Miiller-Ehrencron H. zob. Ehrencron-Muller H.
Miillerowie, rodzina 2300
Munchheimer Jan 625, 975, 976
Miinnich J. 59
Munter Frederik 1877
Miinzer H. 1598
Muhammad Ali 1030
Mukund, ilum. 949
Mularski G. 1331
Munch Edvard 620
Munch-Petersen E. 490-
Mundt Adolf 187
Munk J. Adolf 1960, 1963
Munksgaard Ejnar 495
Munner Dominik zob. Monner Dominik
Munteanu Val 2115
Munthe Gerhard 1642
Munthe Gerhard Peter 1643
Muquard Ch. 1513
Murano Antoni 362
Murat Molła 2387
Muratori Lodovico 2491
Mure Konrad de 2151
Muris Johannes de 1276
Murmelius Jan 2181
Murner Thomas 2279
Musiałowa-Regulska W. zob. Regulska-Musiałowa W.
Muthesius Hermann 1271
Muus Jane 494
Muzafari 997
Muzaffar Ali 948
Muzika Frantiśek 469
MycielskiJ. 2592
Mylke W. 1290
Myllar Andrew 2463
Mymerus Franciszek 2181
Nagele Erwin 2138
Nagłowski Tomasz 478
Nakamura Chóbei 1059
Nałęcz-W^sowski Bartłomiej zob. Wąsowski-Nalęcz Bartłomiej
Nanteuil Celestin 622, 747, 748, 962
Nanteuil Robert 1152, 1529, 2588
Naramowski K. 1149
Naramowski S. 1424
Narbut Gieorgij 2647
Naronowicz-Naroński Józef 1114, 1466
Naroński-Naronowicz Józef zob. Naronowicz-Naroński Józef
Naruszewicz Adam 440
Naruszewicz Kazimierz 565
Nash Paul 2470
Nasierowski F. 2436
Natanson Stefan 1228
Natansonowie 1071, 1546
Naumienko T. 1772
Nawojka (Bnińska, wojewodzina poznańska?) 1553
Nawojka z Koniecpola 1954
Nawrocki Jan 1327
Nawrocki S. 1795
Nawroczyński Janusz 986
Nax F. 2418
Neandr Johannes 1291
Nedim, poeta 2387
Neff, księg. 1185
Negker Jost de 624, 2336
Neilson Samuel 1100
Nekowicz Maciei 2577
Neleus 282
Nenci F. 2499
Nennl A. 1412
Neri da Rimini 2085
Nerlich Jerzy Gerhard 1379
Nestor, kronikarz 1369
Neuber V. 2188
Neufeld Daniel 526
Neufforge Jean-Francois de 1503
Neugebauer Salomon 981
Neuman Herman 2503, 2504
Neuman Izydor Jerzy 2504
Neumann Gustaw 798
Neumann J. 45
Neumann Jan Karol 2128
Neumann Stanisław Kostka 462, 468
Neumann-Hartmann F.W. 659
Neumann-Hiszpańska Maria zob. Hiszpańska-Neumann Maria
Neumanowie 1412
Neumuller Karol 1438, 2390
Neustein E. 1040, 1333
Neveux Omer 1366
Newton Isaak 1275
Neycke Georg 1749
Nędzewicz St. 2359
Niccolo di Giacomo 923
Nichol G. 355
Nichols, papiernik 1833
Nicholson Michael Angelo 1503
Nicholson Peter 1503
Nicolai Arnould 137, 808, 959
Nicolai H. Nicolas 1216
Nicolai Krzysztof Fryderyk 2265
Nicolas, wyd. 2614
Nicolaus de Lyra 1955
Nicolaus Piotr 1234
Nicoletto da Modena 899
Nicolovius Fryderyk 1318
Nicolson, wyd. 2471
Nicovius Szymon 1471
Nicz Edward 625, 975, 1475
Niebar P.J. 9
Niebuhr Barthold Georg 1761
Niebuhr Carsten 1877
Nieciecki Jakub 687
Nieciuński Stefan 602
Niedenthal S. 778
2827
2828
INDEKS NAZWISK
Niedźwiedzki Władysław 2182 Nowiński Stanisław 243
Niegisch Bogumił 804 Nowodworski Bartłomiej 123
Niekrasow Nikołąj 2644 Nur ad-Din Mahmud 1032
Nielsen L. 490, 1341 Nuska B. 103
Nielsen Swen Sigwid 1987 Nygaard Axel 494
Nielsen Tyge 1642 Nygaard W. 77
Niemcewicz Julian Ursyn 196, 1568
Niemierkiewicz Marian 717, 1964 Obenhar Bertil zob. Obenher Bertil
Niemiryczowie 1799 Obenher (Obenhar) Bertil 711
Niemojewski J. 543 z Obiedzina Tomasz zob. Tomasz z Obiedzina
Nieprzecki J. 1466 Obirek Julian 448
Nieś Friedrich 544, 1419 z Obornik Piotr Wedelicjusz zob. Piotr Wedelicjusz z Obornik
Niesiecki Kasper 869 Obradović Dositej 1080
Nieszporkowicz A. 668 Obrocki Józef 1798
Niethammer, papiernik 1478 Obst Maria 780
Niewieski Stanisław 1090 Ocharte Pedro 429
Niezabitowski Kajetan 165 Ochiai Yoshiiku 1059
Nijhoff Martinus 886 Ochlewski Tadeusz 1939
Nikodem Walenty 1546 Ockeljan 2659
Nikokles, król Cypru 210, 284 Ockel Jan Bogumił 1069
Nikon Aleksiej 2643 Ockel Jan Eberhardt 1674
Nilson J.E. 792 Ockelowie, rodzina 2300, 2301
Nilsson Jens 1639 Oczykowski Romuald 2116
Nishikawa Sukenobu 1058 Oderfeld Stanisław 478
Nishimura Kanebumi 1051 Odrowąż Iwan 1285
Nissenbaum, księg. 1423 Odyniec Antoni Edward 1522
Nizam al-Muik 1028 Oefele A.F. 1604
Nizani 937 Oeser Adam Friedrich 961, 1613
Niziolkowic Szymon 2577 Oetinger, księg. 1185
Noblet M. 1987 Ogborne John 961
Nochimowicz Zymel 595 Ohaski Sahei 1060
Noel Roni 2115 Ohaski Shinatró, syn 1060
Noevel Simon van der (Novellanus) 1275, 1612 Ohmans A.C. 710
Nohrmann Jan Bogumił 659 Ohryzko Józefat 2420
Nolde Emil 622 Okamoto Kiichi 1059
Noma Seiji 1060 Okęcki Al. 602
Norbeye Peder 1642 Okorski, bibliofil 244
Nordlunde 493 Okumura Masanobu 1058
Noris, kardynał 2491 Olaia A. 2282
Noiton John 2463 Olczakowa Hanna 1567
Norwid Cyprian Kamil 984, 2593, 2594 Olenin Aleksy Nikołajewicz 305
Noskowski Jan 2435 Oleszkiewicz M. 1411
Noskowski Piotr 2435 Oleśniccy 577
Noskowski Tadeusz 1406 Oleśnicki Mikołaj 233
Nosovsky K. 462 Olgiati Antonio 2491
Nossonowicz Hirsz 2433 Olgierd M.O. 2577
Nossonowicz Natan (Schriftgiser) 2433 Olgyai Viktor 2452
Notary Julian 2462 Olinescu Marcel 2114
Novaković Stefan 1046, 1075, 1080 Olivier F. 138
Novellanus zob. Noevel Simon van der OlśikJ. 472
Novelli P.A. 961, 2498, 2581 Olszewicz Bolesław 274, 444, 1455
Nowachowicz Sabin? 1266 Olszowski Jędrzej 1237
Nowacki, wyd. 1?"; Omajadzi 210, 1027
Nowacki Juliusz 1536 Onkow Bogdan 2164
Nowacki Teofil 474, 1836 Oostsanen Jakob Corneliszen van 621, 958
Nowacki Tomasz 1536 Opaliński Władysław 1332
Nowaczyński Antoni 1422 Opeć Bakazar 67
Nowaczyński Józef 1422 Opifex Martinus 927
Nowak J. 2324 Opitz Georg 1614
Nowak Jerzy 1937 Opitz S. 2358
Nowakowa J. 167 z Opola Konrad zob. Konrad z Opola
Nowakowski Stanisław 1837 Oppenordt Gilles Marie 1502
z Nowego Miasta Łukasz zob. Łukasz z Nowego Miasta Oppersdorf Jerzy III 804
Nowicki Edmund 'Ś Oppert Jules 1877
Nowicki Wilhelm Kazinui z 1094 Oppian 1288, 1290
2829 2830
INDEKS NAZWISK
Orchowski Henryk 449
Orell, druk. 2279
Oresmius Nicolaus 1277
Orfinis Emilian de 1194, 1650
Oria Jan Bernard d' 2602
Origenes 223
Orlik Emil 963
Orłowicz Tadeusz 989
Orlowski M.K. 123
Ormiński Tomasz Franciszek 1090, 1291
OrmisJ. 2092
Orsetti Maria 614, 2196
Orszak Grzegorz 1955
Orzeszkowa Eliza 1319, 1450
Os G. van 621
Os Peter van 75, 146
Osiak Stefania 1424
Osińscy, bracia 273
Osliński M. 1237
Osman, miniaturzysta 946, 947
Osmólski Jan 233
Ossendorf Antonina 867
Ossendorf Józef 867
Ossolińscy 2428
Ost L. 786
Ostade Adriaen van 22, 1045, 1371
Ostertag Jerzy 804
Ostojewski, druk. 2357
Ostoya-Soszyński, ilustr. 985
Ostrogski Konstanty 580, 712
Ostromęcka J. 2363
Ostromir 682, 683
Ostroróg Jan 1290
Ostrowski Aleksander 2196
Ostrowski Antoni 244, 1807
Ostrowski E. 1330
Ostrowski Krystyn 202
Ostrowski W. 226
Ostwald Wilhelm 725
Osuchowski Antoni 2363
z Oświęcimia Jan zob. Jan z Oświęcimia
Oświęcimski Zachariasz 1688
Otava 711
Othmar wyd. Ioannes zob. Otmar Ioannes
Otis Bass 1411
Otloh, kopista 1846
Otmar (Othmar, Ottmar) Ioannes 334, 360, 899
Ottino Giuseppe 2490
Ottley W. Young 2589
Ottmar Ioannes zob. Otmar Ioannes
Otto Henryk, elektor 221
Otto J. 469
Otton I, cesarz 1602
Otton II, cesarz 1602
Otton III, cesarz 1602
Owen Robert 608, 609
Oxenstierna, rodzina 2282
Ozaki Masąjoshi 1051
Oziemblowski (Oziębłowski) Józef 1413
Oziębłowski Józef zob. Oziembłowski Józef
z Pabianic Maciej zob. Maciej z Pabianic Pablos Juan 429 Pac Mikołaj 234 Pachel Leonhard 2494
2831
Pacholowiecki Stanisław 1465/66
Pachomow Aleksiej 2647
Paciorkowscy, bracia 478
Pacowie 1804
Paderewski Ignacy Jan 1939
Paderlik Arnośt 469
Padniewski F. 1237
Pafraet Richard 1599
Paganini Paganino 2495
Pagliaini A.P. 2489
Paillet Eugene 1563, 1720
Palatino Giambattista 1093
Palau y Dulcet A. 41, 877
Palczewski Edmund 449
Palladio A. 1271
Palmart Lambert 880
Palmquist Erik 2288
Palude Petrus de 1144
Palusiński W. 793
Pamphilus 223
Pandurang Joshi Prawaskar 997
Panek J. 622
Pankiewicz Józef 23, 24, 787, 986, 2597
Pannonius Janus 2447, 2454
Pantelejew Longin 2644
Pański Adolf 478, 526
Paoloni Stefano 2339
Papebroch Daniel 319
Papenkowic, bibliofil 1237
Pappaesche Jan Gotfryd 1379
Paprocki Bartosz 869
Paprocki Franciszek 565
Paąuot J. 120
Paracelsus (Theophrastus Bombastus von Hohenheim) 1270, 1276
z Paradyża Jakub zob. Jakub z Paradyża
Paramensis Bernard 2083
Paravisino Dionisio 2494
Parcier Charles 1503
Parenti M. 757
Parigi Giulio 365
Parish Maxfield 964
Parkoszowic Jakub 1745
Parmigianino F. 22
Parrocel Ch. 1288
Parta y Alcazar 962
Paryski Antoni Alfred 603, 1331, 1332
Passionei Domenico 2491
Pasternak Leonid 2353
Paszkowski, druk. 1229
Patisson Mamert 676
Patisson Philippe 676
Patro Krzysztof 565
PattreU R. 678
Patyna R. 1916
Paul z Kolonii 418, 419, 1194
Paule Joachim 2265
Paulin, wyd. 742
Paulmy de, bibliofil 737, 1363
Paulus Emiliusz Lucjusz 286
Paurnfeindt Andreas 1294
Pausaniasz 2014
Pausejob G. 2512
Pausza A. 601, 1096
Pautsch Fryderyk 2414
Paweł IV, papież 382, 2489
2832
INDEKS NAZWISK
Paweł Diakon 1144, 1244
Paweł z Krakowa 2174
Paweł z Krosna 151, 232
Paweł z Zakliczewa 1020, 1698
Paweł z Zatora 2174
Pawicki S. 1960
Pawiński Adolf 1520
Pawlak Kazimierz 1438
Pawlik M. 1240
Pawlinow Pawieł 2647
Pawłowicz Stefan 2296
Pawłowska Marianna 1711
Pawłowski Bronisław 1294
Pawlowski Edward 449, 1647
Pawnicki Mateusz 1252
Peale Rembrandt 1411
Pechlivanides, wyd. 830
Pecht F. 2054
Pecq A. 78, 974, 1385, 1412, 2330, 2426, 2596
Peddie Robert Alexander 2457
Pederson, ilustr. 494
Pega Andrzej Franciszek 1174, 2510, 2511
Pegnitzer Johann 418, 1194
Peignot (odlewnia czcionek) 1663
Pejanović D. 1076
Pelagonijski Nektarij 2112
Pelc Antonin 469
Pelc Julian 2572
Pellechet Marie 1005
Pellegrini Giambattista 1371
Peller Hugo 2281
Pellison F. 1822
Pelz Horst 1328, 1631
Pełka-Poliński Michał zob. Poliński-Pelka Michał
Penfield E. 964
PennelJ. 964, 1411
Penry John 1469
Pentius Jakub 1396
Penzel A. 1193
Pepelau Jan 1227
Perachim, ilustr. 2114
Pere M. 880
Peregrinus de -Pasqualibus 1079
Perelman M. 1149
Perl Feliks 610
Perles Maurycy 985
Pernus Paweł 151, 506
Perreal Jean (Jean de Paris) 2360
Perrin Louis 742
Persjusz Aulus Flaccus 149, 287
Pertheyes 721
Perzyński, wyd. 2435
Peschke Teodor 1069
Pesne Jean 2588
Pestalozzi Johann Heinrich 1092
Peszke J. 1222
Petancius Ragusinus Felix 423, 2079
Petermann, druk. 1610
Petermann August 1827
Petersen P. 138
Peterson Emanuel 719
Petit Pas Jean 2614
Petrarca Francesco 228, 2489, 2490, 2492
Petrasz B.P. 2324
Petrik G. 2448
Petronjević Awam 1080
Petrova N. 1076
Petrus H. 2188
Petrus Lombardus 1915
Petrycy J.I. 226
Pettersen H. 1640
Petzensteiner Heinrich 2147
Petzold Krzysztof Bogumił 1379
Peurbach Georg 2061
Pcuthel Michał 2301
Peutinger Konrad 1598, 1604
Peypus F. 629, 2134, 2135
Peyrotte A. 2095
Pfaff Otto 1618, 1708
Pfeffer K. z Łomży 1420
Pfeiffer W. 1140
Pfeil Johann 2147
Pflanzmann, druk. 135
Pforzheim Jakob Wolff de 40
Philippi Jean 1146
Philippi Nicolas 2378
Philocalus, miniaturzysta 1088
Phitz Henry 966
Phousaras G.I. 828
Pi Sheng 397, 549
Piasecki A. 2384
Piasecki W. 1590
Piastuszkiewicz K. 625, 1475
Piaud Antoine A. 1524
Piazzetta Giovanni Battista 954, 961, 2498
Piątkiewicz S.F. 2013
Piątkowski Henryk 985
Picart N. 138
Picasso Pablo 24, 514, 622, 749751, 756, 965, 966, 979, 1400,
1411, 1664, 1753, 2419, 2590 Pichler J. Peter 1517 Pichon, wyd. 743 Pichor S. 1525 Picinelli F. 668 Picker, druk. 603 Picques Claude de 837, 1447 Pictor zob. Bernard
Pikus Zawacki Stanisław zob. Zawacki Pikus Stanisław Piekarniak H. 1917 Piekarski M. 50
Piekarski Roiła (zw. Tantal) 2114 Piekarski Witold 609, 610, 1459 Pielawa Franciszek 449, 602 Pielgrzym Bartłomiej 1555 Pieniążek K. 1289 Pieradzki F. 50 Pieriepietczikow I. 2649 Pierres Philippe-Denis 742 Pietkiewicz Leon 1330 Pietraszek T. 171 Pietrow Gieorgij 2647 Pietrzykowski Józef 1422 Pietrzykowski Stanisław 1422 Pigoń Stanisław 649, 1087, 1525 Pigouchet Philippe 807, 809, 841, 956, 2420 Pikman A. 264 Pików Michaił 2647 Pilarczyk Alojzy Józef 441, 780 Pilichowski A. 1095 z Pilicy Jan zob. Jan z Pilicy
2833
2834
INDEKS NAZWISK
Piliński Konstanty (pseud. Kotek) 984
Piliuta Konstanty 2115
Piltz Erazm 1330
Piłsudski Józef 605, 2313
Pimienow Jurij 2647
Pinard A. 602
Pinck F. 2187
Pinder U. 1231
Pineau Nicolas 1502
Pineda de Ibarra J. 45
Pinelli B. 2499
Pini Tadeusz 1525
Pinto O. 1342
Piot Renę 512
Piotr I Wielki 33, 582, 589, 826, 890, 2636, 2643
Piotr, iluminator 935
Piotr, opat 1302
Piotr de Krelkau 2175
Piotr Świętopełk z Zambrzecza 151
Piotr Wedelicjusz z Obornik 151, 1236
Piotr z Byczyny 1245
Piotr z Radoszyc 143
Piotr z Zembrzyc 1072
Piotrkowczyk Andrzej 576
Piotrowski J. 604
Piotrowski Mieczysław 980
Piotrowski Stefan 2504
Pipan Jan 2052
Pipics Z. 1342
Piramowicz Grzegorz 1916
Piranesi, rodzina 2596
Piranesi Francesco 2499
Piranesi Giambattista 1502, 2499, 2589
Pirogowicz Stanisław 1688
Pisano Pisanello 2022
Piscator 137
Pisis F. de 2499
Piskariow W.I. 1406
Pisz Józef 1065, 2324
Pitman Isaac 88
Pius II, papież 2489
Pius V, papież 382
Pius VI, papież 669
Pius IX, papież 248
Pius XI (Ratti Achilles), papież 303, 2491
Pizon Cezonin L. Kalpurniusz (Calpurnius Pison Caesoninus
Lucius) 286 Pizystrat 210, 283 Placotomus Jan (Brettschneider) 699 Plaes van der 138 Pianek Johann 92 Plannck Stephan 2494 Plataśić Andrije 1080 Plater Jan Broel 2591 Plater Ludwik 2591 Plater Stanisław 82 Plater Władysław 202, 203, 2591 Platon 283, 284 Platt E.S. 804 Platter Thomas 1681 Platz K. 1174
Plebański Józef Kazimierz 2606 Pleitner Jan 895 Plescher Jan 2358 Pleteniecki Elizej 580, 581
Płeydenwurff Wilhelm 135, 621, 957, 1245, 1611
Plezia Marian 2182
Plinio A. 2489
Pliniusz Młodszy 287, 288
Pliszczyńska H. 1342
Plutarch 284
Pluvinl A. 1288
z Płocka Wojciech zob. Wojciech z Płocka
Płoński Michał 23, 2593, 2596
Płoszyńska H. 1422
Pobożny Ernest 137
Pobudkiewicz F. 2332
Pochwalski Kazimierz 2158
Poczobut M. 565
Podczaszyński Karol 1272
Podczaszyński Michał 2317
Podlewski S. 451
Podoliński M. 973, 1602
Podrez Waleria 1330
Podwysocki K. 191, 2592
Podziomkiewicz K.K. 2577
Podżedajew Georges 66
Pogreszowski Jan 1424
Pohl B. 1680
Pohorecki Franciszek 258
Pohorille Maksymilian 1767
Poilly F. 1152
Poinssot L. 1033, 1906
Poitevin A. 25
Pokojski, red. 815
Pokorski Innocenty 940
Poi Wincenty 2570
Polain Louis M. 1005
Polak Jan 1195
Polak Ludwik 1513, 1810
Poleżajew T.A. 2649
Polędzka Pelagia 778
Polichius Jan 1146
Polikrates 210, 283
Poliński-Pełka Michał 260
Poljakow Nikołaj P. 2644, 2650
Polkowski Ignacy 1008
PolkowskiJ. 2329
Pollacz Rudolf 477
Połeć S. 451, 452
Pomba Giuseppe 2500
Pombal Sebastiao Jose de 1952
Pomian Mariusz (właśc. Marian Romała) 1526
Pomianowski K. 625, 1475
Pompejus Franciszek 1174
Pompejus Franciszek August, syn 1174
Pompejusz, druk. 1960
Pomponiusz Macer 288
Pomponiusz Mela 1274
Ponar S. 226
Poniatowski Michał 440
Ponińscy 1817
Pontius P. 2595
Poole R.L. 106
Pope 1476
Pope A.U. 1036
Popiel T. 38, 1525
Popović Matija 2407
Popowa O. 2644
Poręba Ignacy 602
2835
2836
INDEKS NAZWISK
Porson R. 555
Portig, wyd. 719
Portilia Andrea di 2495
Portsmann, papiernik 725
Posa P. 880
Poskoczym I. 451
Posłuszny K. 364
Posłuszny Leon 793
Pospieszyński F. 2266
Pospiśil Jan Hostivit 469
Pospiśilova P. 472
Posse 1759
Post Franz 1918
Poszakowski Jan 1090
Pos'pieszyński Franciszek 1750, 2124
Potemkowski A. 1331
Potemra M. 462
Potin M. 139
Potoccy z Krzeszowic 865, 2603
Potoccy z Tulczyna 199
Potocka Laura 972, 1398, 1601
Potocki Adam 565
Potocki Alfred 543, 2594
Potocki Antoni 985
Potocki Antoni Protazy 575
Potocki Artur 543
Potocki Jan 1457
Potocki Stanisław Szczęsny 259, 575
Potocki Wacław 1291 Potter Beatrix 2470
Potter F. de 120
Pouet-Minde G. zob. Minde-Pouet G.
Poussin Nicolas 111, 1371
Pover Jan z Pesztu 1235
Powell L.G. 2501
Powieki Piotr 128
Powsiński Bartłomiej 1797
Poznańczyk P. 902
Poznański Jan 478
Prabucki A. 86
PraeUes Raouł de 502
Praepositus Nicolaus (Mikołaj) 699
Praetorius Michael 1276
Prag-Steiner Hugo zob. Steiner-Prag Hugo
Prancketner Jan 1235
Prasser Jerzy 1555
Prault, wyd. 1215
Prausker Krzysztof 1555
Prausnicz Krzysztof 1806, 2442
Prauss K. 1565
Prawocheński R. 1289
Praźak V. 462
Prażmowski Adam 681
Prediger 1743
Predis Ambrogio de 1552
Preetorius Emil 963, 1614
Pregler Jakub 572
Preinlein Matthias 116, 405, 621
Preissler P.M. 1153
Preissner Alojzy 199
Prek K. 973
Prelich Wojciech 1816
Preller F. 1613
Presser Bogumił 1387, 1960
Wdowa 1387
Presser Michał Wawrzyniec 1386
Presser Michał Wawrzyniec, syn 1387
Presserowie 577, 1386
Preszl Fryderyk 1799
Pretre, ilustr. 2023
Preusker K. 231, 1606
Preuss Gustaw Adolf 1985, 2357
Preuss J.J. 1176
Preuss Krystian Kasper 659
Preuss Samuel 659
Preuss Samuel Bogumił, syn 659, 1176
Prevost, iłustr. 2023
Prężyna Piotr z Lublina 1234
Priddat Fryderyk Jan 666
Priebatsch F.L. 1681, 2512
Primaticcio Franccsco 1741
Prince E.P. 78
Printz Wolfgang Caspar 1276
Pristley J. 1273
Prive Jacąues 1554
Prochaska Franciszek 602, 986, 988
Prochaska Karol 409, 876, 1091
Prochaska M. 602
Prochazka Arnost 333, 462, 468
Progin 1586
Proklos z Naukratis 284
Prokop, skryptor 2086
Promberger F. 469
Promieniski Mikołaj 1020
Promnitz Baltazar 1650
Proroków Boris 2648
Promyk Kazimierz (pseud.) zob. Prószyński Konrad
Proszowski J. 1932
Prószyński Konrad (Kazimierz Promyk) 660, 1310, 1319
Prudencjusz Auzeliusz Klemens 2079
Prudhon Pierre Paul 746, 1410
Priifer, druk. 2265
Priiss Johann 1607
Prus Bolesław 200, 2606
Pruski W. 1289
Pruszkowski J. 1932
Pruzia Mikołaj 933, 1377
Pryscjan 1915
Przeciszewski Antoni 244
Przegaliński Bolesław 1937
z Przeworska Grzegorz zob. Grzegorz z Przeworska
z Przeworska Jan zob. Jan z Przeworska
Przeździeccy 2429
Przeździecki Aleksander 219, 1412, 2434, 2591
Przeździecki Konstanty 258, 2591
Przyborowski Józef 277, 689, 1211
Przyboś Julian 190
Przybylski Jacek 1193
Przybylski Maciej 974
Przybylski Wojciech 1963
Przybysław, kopista 934
Przybyszewski E. 2196
Przybyszewski Franciszek 1328
Przybyszewski Stanisław 1381, 2555
Przyłuski Jakub 574
Przypkowski Mikołaj 233
Przypkowski Tadeusz 2592
Ptaszyńska L. 1149
Ptolemeusz I Soter 285
Ptolemeusz II Filadełfos 283285
2837 EWoK 91
2838
INDEKS NAZWISK
Ptolemeusz III Euergetes 284
Ptolemeusze 1878
Puc B. 1475
Puchalski W. 2025
Puciatowa Maria 280
Puciłowska Konstancja 863
Puczek Paweł 1169
Puffler Jakub 779
Pufendorf Samuel 1292
Puget Pierre 1371
Pukszta Józef 1091, 2433
Puksztowa, księg. 2439
Purkyne Kareł 468
Pussman Krzysztof 67, 876
Pustet, wyd. 1334
Putanowicz A. 1193
Putiatycki L. 1961
Putnam H. 1391
Putz C.H. 1420
Putz K. 1420
Puzyna Michał 568, 2431
Puzyna Stefan 568
Pyle Howard 963, 964, 966
z Pyzdr Maciej zob. Maciej z Pyzdr
Quellinus Erazm 2106 Queverd M.J. 746 Quinn J.H. 1162 Quitemberg Sz. 226
Raab, ilustr. 1434
Raabe E. 1680
Raabe Piotr Henryk 2659
Raabe W. 2196
Rabel D. 1369
Rabulas, mnich 912
Rachenbergowie 1677
Racianek Szymon 1094
Raciborski Bonawentura 572
Racinet Albert 1217
Racknitz von 1503
Rączko Benedykt 1962
Raczkowski Franciszek 1423
Raczyńscy 2604
Raczyński Michał 219
Rade Niegoś 1081
Radewins Florentius 329
Radiszczew Aleksandr N. 2644
Radiszewski Anasim 2643
Radlica Jan 1184
z Radomia Henryk zob. Henryk z Radomia
Radomski Jan 499
z Radoszyc Piotr zob. Piotr z Radoszyc
Radulescu łon Eliade 2113
Radwański Feliks 1225, 1272
Radziejewski Stanisław 1518
Radziszewski Idzi 278
Radziwiłł Antoni 259
Radziwiłł Jerzy 234, 259
Radziwiłł Krzysztof 1174
Radziwiłł Michał 2550
Radziwiłł Mikołaj Czarny 140, 575, 1454, 1573
Radziwiłłowa Anna 259
Radziwiłłowie 970, 2591, 2605
RaeffPoul 492
Raeschin Franciszek 1378
Rafael (Raffaello Santi) 138, 1173, 1635, 2586
Ragoczy Jan Chrystian (Krzysztof) Bogumił 836, 2432
Ragusio J. de 2276
Raimondi Marcantonio 2587
Rainer, arcyksiążę austr. 1810
Rajman J. 472
Rajović Cvetka 1080
Ralf Chrystian Wilhelm 1798
Ram, ilum. 949
Rambousek Jan 469
Ramelet Charles 499
Ramminger M. 334, 360
Rampazetto Antonio 2422
Ramusi Giambattista 1917
Ranert, druk. 2659
Ranganathan Shiyali Rammanita 997, 1160, 1163, 1164, 1344
Ranke E. 1451
Ranson Paul Elie 512
Rantzau Heinrich 490
Raphelengius Francois 1904
Rapffly, wyd. 1216
Rasch Jan 2186
Raschdorff Paweł 798
Raschka Karol 1069, 2324
Rasmussen A. 493
Raspe Mikołaj Gabriel 1616
Raszewski Zbigniew 2327
Raszid-ad-Din 948
Rath Erich von 1008, 2611
Ratinck de Berka Amploniusz 290, 292, 1602
Ratković Franjo zob. Micalović-Ratković Franjo
Ratta Cesare 2495
Ratyński Wacław 125
Rauber Mikołaj 2086
Rauchfuss Johann 1071
Raue Johann 516
Raumer F.V. 1606
Rauszer, bibliofil 273
Rautenberg J.S. 1750
Rautenberg Karol Ludwik 596, 1319
Raux H.F. 736
Raverat Gwendolen 2470
Ravilious Eric 966, 2470
Rechowicz Gabriel 980
Redgrave G.R. 2457
Rediger Tomasz 280, 2606
Redon Odilon 66, 965, 2419
Regenmorther, badacz opraw 103
Reger Johann 1607
Reger T. 243
Regnault Jean Baptiste 1673
Regulska-Musiałowa W. 2190
Regulski A. 622, 625, 975, 2330
Rehehorn Michał 804
Reichenbachowie 1803
Reichenstein Marek 2592
Reichertshausen J. Puterich von 1602:
Reichling Dietericus 857, 1005
Reiff Adolf 602
Reiman, druk., księg. 2324
Reimann Ch. 2301
Reimer Dietrich 1465
Reineccius 784
Reiner Baker 1804
2839
2840
_ 1
Reiner Jerzy 1804 Richter Józef 1898
Reinert, druk. 2279 Richter Karl F.E. 797
Reinhardt Ernst 2280 Richter Kasper 1674
Reinhard M. 901 Richter M.H. 37
Reinheckel Andrzej 1650 Richter Zygmunt Ehrenfried 2613
Reiniger Anna Konstancja 720 Rider F. 1540
Reiniger Szymon młodszy 118, 1460 Ridinger Johann Elias 1289, 1290
Reinigerowie 777 Ridolfi R. 2489
Reinold, rytownik 2023 Rieder, druk. 2279
Reinwart A. 469 Riegler, papiernik 1473
Reismoller Piotr 387 Riepin Ilja 2646
Reisser, druk. 93 Riessinger Sixtus 2494
Reiter Ladislav 2452 Riker (Rikker) Karol 1330, 2649
Reiter Marian 1525 Rinkenberg Marcin 2176
Reitzel CA. 495, 864, 1430< Ripper Aleksander 2334
Rej Mikołaj 2029 Riss F.S. 1523
Rejćka zob. Elżbieta (RejLk), królowa czes. Ritter Georg 647
Rembieliński R. 1907 Ritter Heinrich Wilhelm 420
Rembolt B. 787 Rittner, papiernik 1548
Rembrandt Harmensz van Rijn 22, 1371, 1635, 2174, 2586, Rivadeneyra Manuel 880
2587, 2589, 2590, 2596 Rive J.J. 1591
Remerowa Krystyna 1590 Riviere Robert 2473
Remington Frederic 963 Rivnać F. 469
Remocle Gillet 808 Riza Abbasi 949, 2085
Renchen Ludwig von 841 Robeljan 969
Reni Guido 22 Robert z Chester 1205
Renn I.E. 2287 Robert Hubert 2121, 2122
Renoir Auguste 22; 1411, 2419 Robertson, wyd. 88
Renou, druk. 602 Robi J. 149
Resid Pasa Mustafa 2387 Robót K. 1420
Resiger Robert 1436 Robusti Jacopo zob. Tintoretto
RestoutJ. 826, 1557 Roch, introl. 1618
Reszka Stanisław 213, 1797 Rockefeller John Davison 218
Retza Franciscus de 507 Rockner Vinzenz 2336
Reusche Fedor 2134 Rodaków Konstantin 2647
Reusner Kristofer 2286 Rodde, introl. 756
Reussnerjan 594, 861 Rode Christian Bernhard 961
Reuter Wilhelm 1409 Rode Johann 253
Reutz Michał 468 Roder C.G. 1623
Reuwich Erhard 957, 1611, 1917, 2022 Rodienow Michaił 2647
Revald Axel 1643 Rodin Auguste 2419
Reverdil MX. 215 Rodriguez A. 1216
Reverdy Georges 2361 Rober, bracia 625
Reychan Alojzy 1412 Roederi, rodzina 954
Reychan Stanisław 985 Rosel von Rosenhof August Johann 1613, 2021
Reynolds Samuel William 1517 Rosner Erazm 804
Reyser Georg 1528, 1608 Rossing Carl 965
Reyser Michael 1528, 1608 Roesslerowie 1071, 2139
Reyzner K. 1960 Rothe Karol Gotthilf 339
Rezler Wojciech Kazimierz 226 Roethe Karol Gustaw 842
Rębieliński Jan 2032 Rofferio Claudio 926
Rhau Johannes 1608 Rogaliński Józef 1960
Rhazes Mohammed 699 Rogalla C. 2359
Rhonjan 2514 Rogatianus Juliusz M. Kwintianus Flawiusz zob. Juliusz M. Kwin-
Riazanow Dawid 1156 tianus Flawiusz Rogatianus
Ribeiro J.P. 1951 Rogers, druk. 2390
Ribera Giuseppe 22 Rogers Bruce 2092
Riccardo Antoni 45, 583 Rohan de zob. Mistrz zwany de Rohan
Richer Jean 2614 Rohrer Rudolf 2373
Richolff Jorgen młodszy 137, 2285 Rohrlach Michał 1379
Richomm J.L.Th. 1673 Rolemann V. 48
Richter, druk. 1334 Rolfsen Olaf 1643
Richter, kartograf 1466 Rolnicki F. 478
Richter Andreas 1623 Romała Marian zob. Pomian Mariusz
Richter Cezar 715, 1437 Roman Giulio 1173
2841 ____ ___________ 2842 ______________________ _. ^Ś
INDEKS NAZWISK
2567
586
Roman Stanisław 1823
Romanowski Mieczysław
Romanus, ilum. 2086
Romerowie vel Wilczkowscy 1796
Romm Barach Józef 586, 2396
Romm Menachem Man (zwany Manes)
Romney George 1517
Ronheimsaeter Ornulf 1643
Rood Theodoric z Kolonii 1753, 2462
Roos, badacz opraw 103
Rooses Max 2106
Rops Felicien 748, 963, 1535, 2508
Rosa Salvator 22
Rosaspino F. 2499
Rosczewic A. 1237
Roselli F. 1598
Rosen Jan 2158
Rosenberg Alfred 197
Rosenbergowie 2409
Rosenblatt M. 1149
Rosenblatt Saul 1149
Rosenbiichler Piotr 331
Rosenbiichlerowie 331
Rosenheim Jan 2446
Rosenheim Max 2589
Rosenkrantz Franciszek 1651
Rosenkrantz H. 797
Rosenmiillerowie 466
Rosetti Constantin A. 2113
Rosienkiewicz M. 603
Rosiński Ludwik 2503
Roskoszny (Rozkoszny), księg. 1328
Roskowicz J. 226
Rosmaesler Johann 972, 1601
Rosny Leon de 1886
Ross 1741
Rossetti Dante Gabriel 2467
Rossi de, rodzina 2589
Rossmassler Johann August 961, 1613
Rosso Z. 1752
Rostafiński Józef 1290
Roswey Herbert 319
Rosworski Łukasz 1235
Rościszewski Adam Junosza 1412, 2568
Rościszewski Jakub 1806
Rotdlev 467
Rothelin Charles d'Orleans de 735
Rother Antoni 566
Rothertowa Zofia 1526
Rothschild Edmond 127, 945
Rothschild Henri 226
Rotter Eugeniusz 805
Rotter Jan 1797
Rottluft-Schmidt K. zob. Schmidt-Rottluft K.
Rouault Georges 24, 139, 622, 751, 965, 1411,
2590
Roubal A. 2024 Rouge, bracia 602
Rouille Guillaume zob. Roville Guillaume de Roussel Ker Xavier 512, 2419 Rousselet Jean Pierre 1553 Rousset, wyd. 2614 Roville Guillaume de 741, 744 Rowiński D. 2590 Rowiński J. 2190, 2191
1664, 2419,
Rowlindson R. 1554
Roy Louis 1101
Rozdoba Jędrzej 1422
Rozkoszny zob. Roskoszny
Rozrażewski Mikołaj 477
Rozwadowski Jan Michał 199
Roździeński Walenty 1274
Rożałowski W. 609
Rożankowski Teodor 1525
Różycki K. 1008
Rubczak Jan 23, 24
Rubeanus Crotus 673
Rubens A. 1214
Rubinsteinowie 586
Rublow Andriej 943
Ruch zob. Rukh
Ruck Balthasar 1681
Rudnicki Jan 1412
Rudnicki Leon 985
Rudnicki Martk 2158
Rudolf II, cesarz 2585, 2586
Rudolf z Ems 925
Rudziński Czesław 1916
Riiger Anna 2135
Riiger Jan Konrad 2356
Riiger Thomas 2135
Ruffus Jordanus 1288
Ruhierre, rytownik 517
Ruhl Jerzy Leonard 1841
Ruhlowa, księg. 1095
Rusin C. 1288
Ruidaeli Jacob van 22
Rukh (Ruch), szach 1034
Ruland Jan 703
Rudod Zygmunt 1739
Runoprecht, mnich 1180
Ruppel Alois 1007
Ruppel Berthold 2090, 2278
Ruprecht Karol 203, 245
Ruprecht von der Pfalz, książę 1517
Ruscheweyh Ferdinand 420
Rusconius Walenty 565
Rusiecki Kanut 26
Rusio L. 1288
Ruskin John 1271
Ruskoni Djurdje 1079
Russi Francesco 924
Rustem Jan 102, 974, 1398, 1413
Ruszczyc Ferdynand 719, 1354
Rutkowski J. 1539
Rutscy 1907
Ruzicka R. 469, 966
Rużycki de Rozenwerth Władysław 202
Rybiński Maciej 2030
Rycheza zob. Ryksa
Rychlicki Zbigniew 980, 1527
Rychliński Zygmunt 1438, 2443
Ryczyński Maciej 935
Ryder Thomas 961
Rydlewski, księg. 2324
Ryff Walter 1271
Rygier H. 538
Ryksa (Rycheza), żona Mieszka II 211, 1180
Ryland W. 1529
Rylands John 132, 1818
2843
2844
INDEKS NAZWISK
Ryley Thomas 961
Ryling Marcin 687, 2437
Rymanowski F. 448
Rymarkiewicz Jan 1098
Rymowicz Bronisław 1330
Ryng Jerzy 1157, 2196
Rypiński Aleksander 605
Rysiński Salomon 1303
Ryszard, kopista, ilum. 2176
Ryszkiewicz Andrzej 656
Rzecitowski Mikołaj 1845
z Rzeczycy Wojciech zob. Wojciech z Rzeczycy
Rzepecki Ignacy 715
Rzepecki Karol 1963
Rzepecki Ludwik 1963
Rzeszowski Jan 1700, 1948
Rzewuscy 2591
Rzewuski Wacław 575
Rzążewska A. 1403
Rzążewski Bernard 572
Rzędowski S. ("Mariawita") 1149
Sabasznikow Michaił 2644
Sabinski J. 1523
Sabon M.J. 1662
Sabur ibn Ardonir 1028
Sacon Jacques 135
Sadaaki, wnuk Hójó Sanetoki 1050
Sadeler Aegidius 654, 1152
Sadeler Jean 137
Sadi-Ionescu A. 2110
Sadowska G. 171
Saez Julio Fernandez 655
Safafik Pavel Josef 803
Safdari, księg. 997
Sagner, wyd. 658, 1328, 1631
Sah-i-Fatchul-Kerim 997
Said Effendi 2388
Saint-Remy Jean de 868
Saint-Simon Claude Henri 608
Sakcinski-Kukuljević I. zob. Kukuljević-Sakcinski I.
Salah ad-Din (Saladyn) 1032
Salba M. 1413, 1525
Salda Frantisek Ksavery 468
Salis Dominik 2109
Sallander M. 1005
Sallberg Harald 2288
Salomea, żona Bolesława Krzywoustego 211
Salomea, córka Leszka Białego 211, 293
Salomon Bernard 136, 144, 741, 825, 958, 1752, 2188, 2361
Salto Axel 494
Sahra y Mallen V. 877
Salviani 2022
Salvioni, druk. 1079
Salzer, bracia 125, 468
Samain J. 2142
Samanidzi, dynastia irańska 1028
Sambin Hugues 1501
Sambucus Johannes 1666
Samson, księg. 2288
Samuna Hachiró 1051
Sancha, druk. 880
Sanctionus 922
Sandby Paul 23
Sander J.S. 971
Sanders, ilustr. 2645
Sanderson William Cobden 2463
Sandgren August 496
Sandrart Jakub von 778
Sandrart Joachim von 342, 1612
Sandrart Johann von 1612
Saniecki E. 451
Sanlecque Jacques de 742
Sanocki Eliasz, mnich 939
Sanson, kartograf 82
Sansoni G.C. 2501
Sansovino Jacoppo 2492
Santillana markiz de 882
Sapalski Franciszek 1413
Sapieha Aleksander 271, 2429
Sapieha Kazimierz Lew 234
Sapieha Leon 1291
Sapieha Lew 1804
Sapiehowie 4, 233, 1578, 2595
Sapieżyna Teofila 1041
Saran H. 2265
Sarausa F. Peraza 42
Saniecki Kazimierz 1795
Sarnicki Stanisław 1293
Sarnowski, księg. 2324
Sartor Salomon 492
Saspach Konrad 849
Sató Kesaji 1059
Sattelberger Fryderyk Karol 2324
Saubertus Joannes 1004
Sauer J. 1174
Saugrain, wyd. 138
Saumier G. 1289
Saumier J. 1289
Saunders, rytownik 972, 974
Saumier Leon 2265
Sautelet, wyd. 510
Sava H. 2112
Savarin 1289
Savonarola Girolamo 76
Sawczyński Henryk 707
Sawicka Zofia 1331
Sawicki Tadeusz 167, 451
Sawicki Władysław 2366
Sawickij Konstantin 1384, 2039, 2647
Sawiczewski F. 199
Sawoniak Henryk 167, 170, 855, 1935
Sawrymowicz Eugeniusz 1087
Saxton Christopher 82
Sayce Archibald 1870
Sazuki Harunobi 1058
Scaliger Joseph Justus 885
Scapini Karol 2439
Scarlattini O. 668
Schadow Johann Gottfried 1065
Schadow W. 2072
Schafer S. 1578
Schaffer J.Ch. 1619
Schaffner Wilhelm 901
Schan Lukas 2022
Schatke Robert 1437
Schedel Hartmann 225, 621, 764, 957, 1176, 1245, 1274, 1602,
1604, 1611, 2129, 2135 Schemer, druk. 1960 Schemmel K. 1318
2845
2846
INDEKS NAZWISK
Schenk Gregor 1618
Scheuchzer J.J. 1153
Scheurich P. 1614
Schiavone Michelangelo 961
Schier M. zob. Schwartz-Schier M.
Schilgen Marie Eva 2373
SchilinkJ. 226
SchiUer G. 138
Schilling młodszy 925
Schilling Diebold starszy 925
Schilling Hans 1370
Schindler J.W. 469
Schinkel Karl Friedrich 1503
Schipper Ewa 1333
Schirdewahn Rudolf 798
Schirmer L. 1174
Schjoldeger 103
Schleicher G. 1330
Schlieben Gottfryd 1674
Schlieff Walenty 187
Schlogel, rodzina 1651
Schlosser Franciszek 2264
Schlotterbeck W.F. 972
Schlumberger Jean 768
Schmadicki A. 1960
Schmeller J.A. 1605
Schmidt, druk. 2265
Schmidt, wyd. 1260
Schmidt J.M. 1662
Schmidt Jan 699
Schmidt Johann (Fabricius) zob. Fabricius (Schmidt) Johann
Schmidt K. 2359
Schmidt Moritz 1859
Schmidt Władysław 2148
Schmidt-Rottluft K. 622, 1154
Schmied Jakub 2133
Schmieden J. 226
Schmiedhófer Johann 1085
Schnayder J. 1830
Schnaydrowa Bogumiła 199/200
Schneer F. 2047
Schneider, druk. 1610
Schneider Józef 573, 1799
Schneider Rudolf 2279
Schnirer Johann 1080
Schocken Salman 1038
Scholl 423
Schoen, druk. 2117
Schoenborn R. 2659
Schonemann C. 1759
Schoner Jan 798
Schonfeld Jan 466
Scholderer Victor 1007, 1008
Scholtz Antoni 2511
Scholtz Kacper zob. Solski (Scholtz) Kacper
Schonau, ilustr. 961
Schonaw Mikołaj 2175
Schonberg Karl 495
Schonganger Martin 819
Schongauer M. 628, 933, 935, 2187
Schoning Gerhard 1639
Schonnerowie 110, 1234
Schoonebeck, ilustr. 961
Schopper, papiernik 1473
Schott J., druk. poznański 1960
Schott Johann 624
Schott Martin 1607
Schottenlaender S. 2512
Schramm 1759
Schramm Albert 1007
Schreiber Jan Jerzy 1674
Schreiber Wilhelm Ludwig 75, 508
Schreier Ulrich 94, 927, 2454
Schrenck J. 1292
Schriftgiesser H. 603
Schriftgiser zob. Nossonowicz Natan 2433
Schroder Eliasz 2437
Schroeder J.C. 1069
Schroder Krzysztof 2264
Schroter Adam 1274
Schrotter Ambrosius 779
Schubart Ignacy Konstanty 1174
Schubartowie 1650
SchiibelerJ. 625
Schurer Peter 702
Schutz Hermann 784
Schiitz J.F. 1647
Schutz Kasper 187
Schultes Matthaus 2336
Schultz Daniel Fryderyk 1105
Schultz E. 393
Schultz Henryk 331
Schultze W. 393
Schulz Cezar (Karol) 1333
Schulz Emil 1511
Schumacher, rodzina 2425
Schuman J.G. 2418
Schumann Gabriel 187
Schunke Ilse 102, 103, 700, 837, 854
Schuster, litograf 2596
Schuurmans Stekhoven G. 488
Schwabe Carloz 748
Schwann, wyd. 1334
Schwartz Michał 1249
Schwartz-Schier M. 980
Schwarz Chaim 1674
Schwarz Wilhelm 2385
Schwarzwald Henryk 187, 2602
Schwenke Paul 102, 1007, 1657
Schwetschke Gustav 2321
Schweykart Wolfgang Michał 804
Scinzenzeler Ukich 76, 2494
Scott G.G. 1271
Scott Walter 106
Scottin, rytownik 795
Scotus Octavianus 2494
Scultetus Klemens 853
Seaman L. 85
Sebald, introl. 1816
Sebastiani Mieczysław 566
Secundus, księg. 1310
Sedlag Anastazy 392
Seeberg R. 138
Seelig, księg. 2289
Segebade Wawrzyniec 594, 1749
Seger Jerzy 661
Seghers Hercule 822
Segonzac Dunoyer de 23, 752, 2419
Seguin, ilustr. 1752
Segura Bartolome 620, 880
2847
2848
INDEKS NAZWISK
Seleukos Nikator 283 Siegert Dawid 1379
Selov Peter van 2286 Siegert G. 2301
Sembrzycki Jan Karol 165, 2124 Siegfried Kasper 343, 1650
Sementowski, bibBofil 843 Siemaszkowa Olga 980
Semper Gotfryd 1271, 2588 Siemienowicz Kazimierz 1293
SempoJowska Stefania 1567 Siemiradzki Henryk 2158
Senckeisen Christian 1502 Sienkiewicz Henryk 1119
Senckenberg T.Ch. 1605 Sienkowicz Saczko 580
Sendigovius zob. Sędziwój (Sendigovius) MichaJ Siennicki Stanisław Józef 656
Senger Oskar 1806 Siennik Marcin 1276, 2024
Senger Robert 1806 Siennik Stanisław 1227
Sengerowie 1806 Sierakowski, księg. 1583
Sengteller L.A. 1466 Sierakowski Sebastian 1272, 2593
Sengteller M.A. 1466 Sierakowski Wacław 1277
Septymiusz Sewerus 288 Sierotwinski Stanisław 1591
Ser Sozzo Tegliacci Nicolo di 2084 Siess Bartłomiej 2031
Sergent, ilustr. 823 Siestrzeńcewicz Stanisław 245
Serlio S. 1271 Sifftidh, introl. 2289
Serrure E. 1277 Sigismund K. 516
Serrurrier Ł. 403 Sigurdsson Arne 1639
Seruga Józef 256, 1008 Sikert W.B. 1411
Serusier Paul 512 Sikorska Helena 1330
Serwiusz Klaudiusz 287 Silber Jonasz 187
SessJ.B. 76 Silbermann G. 339
Sessa Melchior 2495 Siliusz Italikus 287
Severi J. 901 Silva F.I. da 1951
Seversz J. 1390 Sihrestre Charles Francois 1216
Severyn Jan młodszy 468 Simelius J. 710
Severyn Pavel 468 Simmen, druk. 2279
Sevestre Ludovico 600 Simon de Cassia 2084
Sewerus Herrenius 287 Simon Karol Antoni 974, 1413, 1961, 2591
Sextilis Piotr 1960 Simone da Siena 923
Seyda Marian 1647 Simonescu D. 2110
Seyfarth Gabriel 39, 786 Simonet, sztycharz 517
Seymour Haden A. 22, 2254 Simonić F. 1075 *
Sędziwój (Sendigovius) Michał 1270 Simonius Szymon 151
Sędziwój z Czechła 1185 Simons Annę 1074
Sforza, rodzina 228, 255 Sinaitski Teodory 1081
Shannon Charles H. 2091, 2469 Siniarska-Czaplicka Jadwiga 1795, 2630
Shaw H. 1503 Sinibaldi Antonio 55
Shaw R.R. 2141 Sivek Vaclav 469
Sheldon Gilbert 1754 Siwek W. 2025
Shelley G. 113 Siwinn G. 1140
Shenwal, druk. 2464 Sjogren Arthur 2287
Sheppard L.A. 1007 Skarbek Ignacy 2597
Sherwell, druk. 2464 Skarga Piotr 855
Shiba Kókan 1059 Skarnicl, rodzina 466
Shibue Chusai 1051 Skielska Balbina 2119
Shibukawa Seiemon 1059 Skielski Franciszek 2119
Shimizu Yoshio 1059 Skira Albert 1495, 2280
Shipton CK. 678 Skirgiełło A. 2025
Scholtz Kacper zob. Solski (Scholtz) Kacper Skotarek W. 1962
Shoonower F. 964 ze Skotnik Jarosław zob. Jarosław ze Skotnik
Shótoku, książę 1050 Skotnikow J. 1522, 2645
Siarkowski Dominik 2438 Skovgaard Joakim 319, 494
Siber Jean 76 Skowronkowa M. 404
Siberch Johann 366 Śkreta Kareł 468
Sickel Theodor 1759 Skromnocicki Jan 1424
Siculus J. 345, 1236 Skubiszewski K. 1327
Siebeck Paul zob. Mohr J.C.B. Skulski Andrzej 581, 2295
Siebert Rudolf 666 Skultety Krzysztof 466
Siedielnikow N. 2653 Skupień Antoni 601
Siedlecki J. 2136 Skylaks 2014
Siedlewscy 1800 Slebinger J. 1075
Siegen Ludwik von 1517 Słom (pseud.) zob. Słomczyński Andrzej
2849 2850
INDEKS NAZWISK
Sluter Claus 126
Sławecki, litograf 1413
Sławoszewski B., litograf 805
Słomczyński Andrzej (pseud. Słom) 984
Słorrmicki Adolf 1438
Słowaczyński A. 1466
Słowakiewicz K.M. 1423
Słupek Mikołaj 936
ze Słupi Andrzej zob. Andrzej ze Słupi
ze Słupi Grzegorz zob. Grzegorz ze Słupi
Słupski Zygmunt 1332
Smedh Johannes zob. Fabri (Smedh) Johannes
Smeeton B. 1383
Smirke Robert 961
Smit D. 337
Smith, introl. 1481
Smith, konsul ang. w Wenecji 2590
Smith G. 1502
Smith George 1859
Smith John 1517
Smith John Rafael 1517
Smith T.W. 370
Smoleński Stanisław 2317
Smoleński Władysław 2363
Smoler J.A. 1624
Smolik Przecław 103
Smolka Franciszek 1461
Smółka Stanisław 1910
Smuglewicz Franciszek 1673, 2418, 2595
Smulski Władysław 1332
Smyczyński W. 2191
Snellaert Christian 75, 808
Soardo Melchior 2500
Soardo Paolo 2500
Sobiescy 809, 2576, 2591
Sobieska Karolina 214
Sobieska Maria Klementyna 809
Sobieski Jakub, ojciec Jana 214
Sobieski Jakub, syn Jana 214
Soból Spiridion 580, 581
Sochacki J. 2196
Soennecken Friedrich 1093, 1586
Sórensen Christian 493
Sorensen Henryk 1643
Sokolicz Antonina 614, 2196, 2197
Sokolnicki Michał, gen. 2603
Sokołów N.A. (Kukryniksy) 811
Sokołów P. 2647
Sokołowski J. 2025
Sokołowski M. 1798
Sokulski Justyn 149, 444
Sokurowa M.W. 2638
Solarić P. 1075
Solin Zachariasz 568
Solleysel J. de 1288
Solomon Joshue 2494
Solski (Scholtz) Kacper 2293
Solski S. 1276
Sołtyk Kajetan 1797
Sołtys Joachim 798
Somers, kolekcjoner 2459
Sommaville Antoine de 2614
Sommerfdd (Aesticampianus) Jan starszy 151, 232, 1225
Somow Konstantin 2647
Soncico Geronimo 832
Sonntag J. 972, 2595
Sopińska Anna 980
Sopoćko A. 2025
Sopoćko Konstanty Maria 622, 656, 978, 980, 1932
Sorg Anton 1607
Sosnowski Kazimierz 610, 2313
Sosnowski Maksymilian E. 1008
Soszyński-Ostoya zob. Ostoya-Soszyński
Sowa Stefan 1729
Sowiński Wojciech 1277
Soye-Frazier zob. Frazier-Soye
Sozjusze 180, 1310, 1312
Spada Valezio 960
Spalart, wyd. 1217
Spamer Otton 1609
Spangenberg Johann 2296
Sparwenfeld(t) J.G. 2282
Speieman J. 226
Speyer, ilustr. 1288
Spiczyński Hieronim 1276, 1295
Spiegel Jan Fryderyk 2265
Wdowa 2264
Spiess Wiegand 118
Spilman J. 2474
Spławiński-Lehr Tadeusz zob. Lehr-Spław iński Tadeusz
Sporer Hans 76, 146
Springer Axel 1630
Springer Henryk 1069
Srdce Alois 469
Srokowski Jerzy 980
Srzednicki K. 622
Stabius J. 629
Stablewski B. 1908
Stablewski Florian 566, 1960
Stachowicz Stanisław 1235
Stadler Józef 24
Stadniccy 218
Stadnicki Antoni 1357
Staff Leopold 1013, 1941, 2199
Stahel Konrad 405, 621
Stahl G.E. 1273
Stanford, wyd. 1465
Stanielewicz M. 2504
Stanisław, skryptor 819
Stanisław August Poniatowski 24, 153, 214, 215, 236, 268, 277,
391, 440, 1114, 1153, 1182, 1228, 1548, 1692, 1703, 1717,
2051, 2429, 2591, 2595, 2598 Stanisław z Baku (z Wieliczki) 934, 2085, 2175 Stanisław z Łowicza 1915 Stanisław z Wojcicz 2174 Stanisław z Zakliczyna 2407 Stanisławski Jan 976 Stanisławski W. 1423 Stankar Franciszek 865 Stankiewicz I. 980 Stankiewicz Witold 195 Stankiewicz Zofia 23 Stankojan 2181 Starcke Daniel 2264 Starcke Karol Gustaw 2264 Starkman 1468 Staronosow Pietr 2647 Starosta Władysław 1325 Starzeński Leopold 2568 Starzyński Edward 2410
2851
2852
INDEKS NAZWISK
Staszic Stanisław 263, 271, 1318, 1466
Staton F. 1099
Stów A. 448
Stawarz M. 451
Stawiński Stanisław 2438
Stawnicki Wasyl 581
Stawrowiecki Trankwillon Cyryl 580
Stebnicki H. 1467
Stech Andrzej 778, 870, 2592
Stechert, wyd. 658
Stechow, kolekcjoner 2586
Steckel Mikołaj zob. Stóckel (Steckel) Mikołaj
Steenberg, bibliot. 492
Steetson J. 1508
Stefan, ilum. 935
Stefan Batory 152, 259, 1113, 1499, 1932
Stefanowicz Edward 2357
Stefanowicz Józef 2357
Stefański A. 1328
Stefański Józef 1412
Stegmuller F. 990
Steifensand, rytownik 1751
Stein A. 401
Stein H. 1419
Steinborn Otto 273, 1301
Steinbrenner J. 1091
Steiner H. 334
Steiner-Prag Hugo 963, 1614
Steinhagen Artur 1798
Steinhagenowie 1806
Steinhardt, druk. 2265
Steinhofer Kasper 92
Steinlen Th. 1822
Steinschaber Adam 2278
Stelter, druk. 861
Stempel David 544, 1610
Stenstadvold Hakon 1643
Stenzel Gustav Adolf 1303
Stephenson (odlewnia czcionek) 1663
Sterck van Ringelbergh J. 671
Stern J. 1561
Sternberg-Mandeischield F. 2587
Sternhold Thomas 2029
Stęczyński Maciej Bogusz 1412, 1918, 1932
Stępczyńska W. 1908
Stichel J.K. 1153, 2441
Stichnote, druk. 1610
Stiebel Edward 2586
Stieler Adolf 1827
Stier R. 148
Stillwell Margaret 1006
Stimmer Tobiasz 144, 621, 958, 1294
Stitić L. 1075
Stobert F. 1412
ze Stobnicy Jan zob. Jan ze Stobnicy
Stobniczka Jan zob. Jan ze Stobnicy
Stochelski M. 478
Stockmann W. 1830
Stockum V.P. van 889
Stbber, sztycharz 961
Stóckel (Steckel) Mikołaj 1962
Stoeckel Wolfgang 857, 1113
Stoelzel E.F. 1601
Stoer Lorentz 1501
Stój ano w M. 356
Stójka Stanisław 1144
Stokowska Marianna 1148
Stokowski Wincenty 1148
Stokowski Wincenty, syn 1148
Stolarzewicz L. 404
Stolcensis Stanislaus 2086
Stolle Jan Daniel 777, 2136
Stolle Jan Zachariasz 118, 777
Stosnowski I.J. 1153, 2441
Stothard Thomas 961
Stotthartt, litograf 1410
Strabon Walafrid 2096
Straet Jan van der 1290
Strakun H. 1437
Strang Wuiam 2555
Strassburger Henryk 1014
Straszewicz Józef 982
Straszyński O. 637
Straubel Jan Teofil 1674
Straubing, wyd. 450
Strauch Alfred 1438
Straus Stefan 2327, 2328
Strecker, rodzina 2136
Strejbel Stanisław 1423
Strilbitchi Micha! 2113
Strixner J.H. 1613
Strnadl Antonin 469
Stroband Henryk 226, 233, 267
Strojny W. 2025
Stromeier Ulman 1618
Stronczyński Kazimierz 218, 1277, 2025, 2151
Stroóski Franciszek 277
Stroobant Franciszek 1932
Stroynowski Hieronim 259
Stroynowski Walerian 259
Stróżecki Jan 610, 2313
Strubicz Maciej 1466
Struck Jan Fryderyk 2264
Wdowa 2264
Struck Jerzy Karol Wilhelm 2264
Strusiek Józef zob. Struś (Strusiek) Józef
Struś (Strusiek) Józef 1276
Stryjeńska Zofia 978
Stryjeński Aleksander 632, 1466
Stryjkowski Maciej 1247
Strzelbicki J. 2595
Strzelecka B. 2035
Strzelecki Ryszard 578
Strzembosz W. 197
Strzempiński (Strzępiński) Tomasz (Tomasz ze Strzępina) 292,
934, 1225, 1949, 2603 ' Stuart, rodzina 809 Stuart Dudley 196 Stuber Hans 2281 Stuckart F. 2301 Studencki K. 604 Studyta Teodor 221 Stuhr-Rasmussen Arne 1430 Stuks Zygmunt 1222 Stumpf Johannes 1245 Stur Ludovit 32 Sturm Christoph 892 Sturm Jacob 1613 Stwosz Wit 2594 Styblo B. 469
2853
2854
INDEKS NAZWISK
Styfi J. 2013
Styka Adam 986
Stypułkowski Lucjan 622, 984, 1524
Suard 1763
Suchodolski Ignacy 2477
Suchodolski January 1411
Suchodolski Samuel 1466
Suchtelen Jacob Hendrik 2590
Siissmann Hugo 343
Sugawara-no Michizane 1052
Sulejman Wspaniały 2387
Sulimierski Filip 1119
Sulla Lucjusz Korneliusz 284, 286, 287
Sulpicjusz Sewer 855
Sułtan Muhammad 948
Sułkowska E. 972, 1601
Sułkowski Aleksander Józef 1387
Sułkowski Jan 1841
Summer Charles 2590
Sundt, bibl. 1641
Suntheim L. 784
Supan Aleksander 1827
Supronowicz Józef 805
Surgent, litograf 1411
Surikow Wasilij 2646
Surzyński Józef 1277
Suszczyński Ferdynand 606
Suszka W. 226
Sutherland Graham 1411
Suwałka Piotr 1019
Suworin A. 2644
Svederus M. 710
Svengsbir, rytownik 1529
Svoboda J., introl. 472 *
Svoboda Kareł 30
Svolinsky Kareł 469, 1526
Swach Antoni 1961
Swart van Groningen Jan 137, 958
Swinta, ilustr. 2022
Swoboda Józef 1602, 1842
Swoboda Otto 1526
Sykstus IV, papież 303, 381
Sylvan Mark 2288
Syreniusz Szymon 1295, 2024
Szablowski Józef 1094
Szabo G. 2452
Szabó K. 2448
z Szadka Gabriel zob. Gabriel z Szadka
z Szadka Mikołaj Procopiades zob. Mikołaj Procopiades z Szadka
Szafrańcowie 233
Szajnocha Karol 2567
Szamotulski Piotr 1182
Szamurin E.I. 1342
Szancer Jan Marcin 980, 1238, 1526, 1527, 2158
Szapszat Hadżi Seraj 1266
Szaweł, rabin 585, 1421
Szczedrowskij Ignatij 2646
Szczekną Jan 293
Szczepankiewicz Aleksander 603
Szczepańska, księg. 2439
Szczepański F. 1330
Szczepański Kazimierz 1422, 1423
Szczepkin 803
Szczerbie Paweł 30, 574, 1075
Szcześniewski Józef 1436, 1437
Szczęsny T. 2359
Szczucki L. 2126
Szczuka, druk. 778
Szczuka Adam 458, 1422
Szczuka Stanisław Antoni 1956
Szczurkowski Tomasz 564
Szelążek E.W. 538, 539
Szeligowska Emilia 278
Szeliński Jerzy 1329
Szellerowa H. 273
Szenfeld Aron 1149
Szenic Stanisław 1898
Szepe Karol 1330
Szerkowie, bracia 1960
Szerszeniewicz Jan 2437
Szersznik L.J. 243
Szewczenko Taras 2646
Szindel Maurycy 2434
Szirajew, księg. 2184
Szlachtowski J. 2570
Szlapak Eugeniusz 2569
Szlichtyng Jakub 2442
Szmarinow D. 1384, 2354, 2647
Szolginiowa W. 172
Szopów I.W. 355
Szotarewicz Mikołaj 477
Szpakowski T. 154
Szpądrowski S. 2577
Szponer J. 226
Szrekinger Wolfgang 1985
Szrekingerowie 1984
Szreter Jan Antoni 984
Sztretter Antoni Lech 984
Sztajnsberg Marian 884, 885
Sztajnsberg Szymon 884
Sztajnsberg Tadeusz 884
Szteinkeller, druk. 2434
Sztic Jan 1798
Sztripszky H. 2448
Szturm de Sztrem E. 2196
Szulc, bibliofil 197
Szulc Jan 1804
Szumlański Józef 580
Szwab Mateusz 1174
Szwantuss Dawid 1807
Szwarc Jadwiga 1331
Szwarc Wiaczesław 2646
Szwarz Chaim 585
Szwede L. 273
Szwedowski A. 1149
Szwejch Szejchzade 948
Szweykowski Zygmunt 1939
Szybiński Dominik G. 1093
z Szydłowca Władysław zob. Władysław z Szydłowca
Szydłowieccy 935, 2126
Szydłowita 1277
Szyjkowska Zofia 840
Szyjkowski Mieczysław 840
Szyjkowski Władysław 840
Szyk Artur 986, 988
Szykowski Jan 655
Szyling Fryderyk 106, 1555, 1796, 1984
Szylling G. 538
Szyma Władysław 478
Szymański F. 1475
2855
2856
INDEKS NAZWISK
rymański Lucjan 2197
rymański R. 1646, 1950
zymański Stanisław 1568
zymborski F. 625
zymborski Stanisław 2442
zymon z Łowicza 669, 1273/1274 izymonowicz Władysław 2592 izymończyk Matiasz 1019 izypowscy 1797
Szyrma Krystyn Lach 1918, 2434 Szyrmerowa, księg. 1330 Szyszkin I. 2647 Szyszko-Bohusz Marian 988 Szyszkowski Marcin, bp 994 Szyszkowski Paweł 478
Ściegienny Piotr 609
Ślązak Dominik zob. Dominik Ślązak ze Skorogoszcza
Ślendziński L. 1354
Ślęckijan 2050
Śliwicki Daniel 1422
Śliwicki Walenty 973, 1411, 2591, 2595
Śliwka J. 876
Ślusarczyk Franciszek 2119
Ślusarczyk J. 1917
Śniadecki Jan 317, 1276, 1466
Śniegocki Tadeusz 364
Świder Franciszek 474
Świderska-Kraupe J. zob. Kraupe Świderska J.
Świderski Bolesław 280, 989, 1326
Świdzińscy 218
Świerkowski Ksawery 195 Świerzyński Aleksander 566
Świecki "Bronisław 478
Święcki Stanisław 1149
Węcki "Włodzimierz, 1149
Ś
Świctosławski Zenon 605 Świtkowski Piotr 1272
Taborsky Jan 2077
Tabourot zob. Arbeau Thoinot
Tacikowski Władysław 1342
Tantzer J. 1290
Taguchi Akira 1051
T'ai Tsung 394
Takehisa Yumeji 1059
Takei Takeo 1059
Taki Motonori 1053
Tallandier, wyd. 985
Tamerlan zob. Titnur (Tamerlan)
Tammi, wyd. 711
Tanaka Fujimaro 1054
Tanghe R. 1100
Tanje, ilustr. 961
Tantal zob. Piekarski Rolla
fk *' Hffmanowa Tańsk* Klementyna
Tarasjew Nikifor 2643 Tarasowicz Aleksander 970 Tarnów G.W. 1624 Tarnowscy 236, 255, 331, 2603 Tarnowski Jan 141, 1293 Tarnowski Jan Feliks 259
2857
Tarnowski Juliusz 255, 331
Tarnowski Stanisław 1121
Taru Eugeniusz 2115
Tasiemski Ignacy 449
Taszycki Witold 1746
Tatę Nahum 2029
Tation 133
Tatiszczew Wasilij 1819
Tatuch Stefan 1094
Taube M. 2143
Taubel Christian Gottlieb 1046, 1080
Taubenschlag Rafał 1460, 1808
Tauber W. 1526
Tazbir Stanisław 1773
Tchórzewski I. 1561
Techener Joseph 753
Tegelmeyer A. 1524
Tegner E. 966
Tegner Hans 493, 496
Teichmann Józef Ignacy 1174
Telefos (Telephos) z Pergamonu 286, 1313
Telegdi Niclos (Mikuldś) 466, 2451
Telekijózsef 2449
Teleki Samuel 2447
Telephos z Pergamonu zob. Telefos z Pergamonu
Tetnpesta Antonio 22, 960, 1752, 2498
Tenaud z Bourges Jean 1234
Tengnagel Sebastian 1666
Tenichl M. 2324
Tennenbaum, księg. 2013
Tenniel John 2467
Teodoryk, skryptor 2175
Teodosii Dimitrij 1079
Teodoz^usz II, cesarz 289, 292 Teodulf, bp Orleanu 923 Teofrast, uczeń Arystotelesa 283
TepperWM. 2577
Ter-Bruggen E. 2586
Terakowski Zygmunt 1437
Terencjanusz Maur 853
Terlecki Tadeusz 989
Ternay Guillaumme de 123
Terriade, wyd. 139
Tessin Carl Gustaw 2133, 2282
Tessing Jan 589, 2643, 2648
Testa Piętro 2255
Tetmajer Włodzimierz 2158
Teyler (fundacja) 2079
Tęczarowski A. 2571
Tęczyńscy 1424, 1796
Tęczyńskijan 233, 1424
Thalhofer 1294
Thaning, wyd. 495
Thejl Henry 493
Thelott Philipp Jacob 2287
Theodelinda, królowa longobardzka 1704 2501
Theodorescu B. 2111
Theophrastm Bombastus von Hohenheim zob. Paracelsus
Theutelebe Mikołaj 2175
Thibault Gerard 1294
Thiel Andreas 493
Thiel F. 2047
Thiel Hans 493
2858
INDEKS NAZWISK
Szymański Lucjan 2197 Szymański R. 1646, 1950 Szymański Stanisław 1568 Szymborski F. 625 Szymborski Stanisław 2442 Szymon z Łowicza 669, 1273/1274 Szymonowicz Władysław 2592 Szymończyk Matiasz 1019 Szypowscy 1797 Szyrma Krystyn Lach 1918, 2434 Szynnerowa, księg. 1330 Szyszkin I. 2647 Szyszko-Bohusz Marian 988 Szyszkowski Marcin, bp 994 Szyszkowski Paweł 478
Ściegienny Piotr 609
Ślązak Dominik zob. Dominik Ślązak ze Skorogoszcza
Ślendziński L. 1354
Ślęckijan 2050
Śliwicki Daniel 1422
Śliwicki Walenty 973, 1411, 2591, 2595
Śliwka J. 876
Ślusarczyk Franciszek 2119
Ślusarczyk J. 1917
Śniadecki Jan 317, 1276, 1466
Śniegocki Tadeusz 364
Świder Franciszek 474
Świderska-Kraupe J. zob. Kraupe Świderska J.
Świderski Bolesław 280, 989, 1326
Świdzińscy 218
Świerkowski Ksawery 195
Świerzyński Aleksander 566
Świecki Bronisław 478
Świecki Stanisław 1149
Świecki Włodzimierz 1149
Świctochowski Andrzej 1582
Świetosław z Wilkowa 820, 937
Świętosławski Zenon 605
Świtkowski Piotr 1272
Tiborskyjan 2077
Tabourot zob. Arbeau Thoinot
Tacikowski Władysław 1342
Tantzer J. 1290
Taguchi Akira 1051
T'ai Tsung 394
Takehisa Yumeji 1059
Takei Takeo 1059
Taki Motonori 1053
Tallandier, wyd. 985
Tamerlan zob. Timur (Tamerlan)
Tammi, wyd. 711
Tanaka Fujimaro 1054
Tanghe R. 1100
Tanje, ilustr. 961
Tantal zob. Piekarski Rolla
Tańska Klementyna zob. Hoffmanowa Tańska Klementyna
Tara, ilustr. 949
Tarasjew Nikifor 2643
Tarasowicz Aleksander 970
Tarnów G.W. 1624
Tarnowscy 236, 255, 331, 2603
Tarnowski Jan 141, 1293
Tarnowski Jan Feliks 259
Tarnowski Juliusz 255, 331
Tarnowski Stanisław 1121
Taru Eugeniusz 2115
Tasiemski Ignacy 449
Taszycki Witold 1746
Tatę Nahum 2029
Tation 133
Tatiszczew Wasilij 1819
Tatuch Stefan 1094
Taube M. 2143
Taubel Christian Gottlieb 1046, 1080
Taubenschlag Rafał 1460, 1808
Tauber W. 1526
Tazbir Stanisław 1773
Tchórzewski I. 1561
Techener Joseph 753
Tegelmeyer A. 1524
Tegner E. 966
Tegner Hans 493, 496
Teichmann Józef Ignacy 1174
Telefos (Telephos) z Pergamonu 286, 1313
Telegdi Niclos (Mikulaś) 466, 2451
Telekijózsef 2449
Teleki Samuel 2447
Telephos z Pergamonu zob. Telefos z Pergamonu
Tempesta Antonio 22, 960, 1752, 2498
Tenaud z Bourges Jean 1234
Tengnagel Sebastian 1666
Tenichl M. 2324
Tennenbaum, księg. 2013
Tenniel John 2467
Teodoryk, skryptor 2175
Teodosij Dimitrij 1079
Teodozjusz II, cesarz 289, 292
Teodulf, bp Orleanu 923
Teofrast, uczeń Arystotelesa 283
Tępa Franciszek 1412
Tepper Antoni 634
Tepper W.M. 2577
Ter-Bruggen E. 2586
Terakowski Zygmunt 1437
Terencjanusz Maur 853
Terlecki Tadeusz 989
Ternay Guillaumme de 123
Terriade, wyd. 139
Tessin Carl Gustaw 2133, 2282
Tessing Jan 589, 2643, 2648
Testa Piętro 2255
Tetmajer Włodzimierz 2158
Teyler (fundacja) 2079
Tęczarowski A. 2571
Tęczyńscy 1424, 1796
Tęczyński Jan 233, 1424
Thalhofer 1294
Thaning, wyd. 495
Thejl Henry 493
Thelott Philipp Jacob 2287
Theodelinda, królowa longobardzka 1704, 2501
Theodorescu B. 2111
Theophrastus Bombastus von Hohenheim zob. Paracelsus
Theutelebe Mikołaj 2175
Thibault Gerard 1294
Thiel Andreas 493
Thiel F. 2047
Thiel Hans 493
2857
2858
INDEKS NAZWISK
Thiel K.G.W. 148
ThieleE. 370
Thierbach Jerzy 1798, 1804
Thiessowie 1071
Thiollaz de, gen. 219
Thiry Lćonard 1741
Thoma Hans 1411
Thomas, wyd. 1293
Thomas Hans 2022
Thomas Krzysztof Henryk 1069
Thomassino Philippe 365
Thompson, rytownik 517, 961
Thompson A. 1342
Thompson E.H. 1342
Thomsen Wilhelm 1896
Thorbjrn Egner 1643
Thorius Rafał 1291
Thorndike Lynn 990
Thorne Robert 1851
Thott Otto 490
Thraumer Wacław 2189
Thulden Theodoor van 2106
Thurber Ch. 1586
Thurston, ilustr. 961
Thurzon Jan zob. Turzon Jan
Tickner George 231
Tideman, rytownik 138
Tidemansson Torbjorn 2285
Tieffenbach Eduard Wilhelm 574
Tiemann Walter 574, 963, 1406, 1610, 1618, 1851, 1919
Tiepolo Giambattista 22, 1371, 2498
Tiepolo Giandomenico 2255
Tilden (fundacja) 218
Timm Wilhelm Gieorgij 2646
Timur (Tamerlan) 1034
Tintoretto (Jacopo Robusti) 1371, 2590
Tkadlik Frantiśek 1458
Tłumakowski Janusz 986, 1525
Tochterman Jan 1804
Tod D.D. 1099
Toepfer Stanisław 656, 980, 2158
Toffanius P. 137
Tokarzewicz Józef 609
Tokugawa, ród 1050, 1053
Tokugawa Ieyasu 1050, 1053
Toledano Eliezer 620
z Toliszkowa Mikołaj zob. Mikołaj z Toliszkowa
Tolmer Charles 602
Tołstoj F. 2081, 2590
Tołwiński Stanisław 2196
Tomasz I, opat 292
Tomasz (Tomek), skryptor 819, 934, 2085, 2175
Tomasz z Obiedzina 189
Tomasz ze Strzępina zob. Strzempiński Tomasz
Tomaszewski Franciszek 393
Tomaszewski Henryk 980
Tomaszewski J.F. 1960
Tomaszewski Roman 449, 1406
Tomaszewski Stanisław 2317
Tomaszewski Wacław 2504
Tomek zob. Tomasz, skryptor
Tomek V.V. 1083
Tominaga Kentaró 1059
Toner J.M. 1391
ToneyA. 1527
Tonitz N.N. 2114
Topić F. 469
Topie Michel 1194, 1528
Topolski Feliks 605, 988
Tórfalusi, druk. 2452
Torii Kiyomitsu 1058
Torniello Francesco 55
Torresanus de Asula Andreas 559, 808, 1078, 1079
Torretino Lorenzo 1079, 2495
Torstensson Andreas 2285
Touchaques Louis 752
Toullion Tony 1523
Toussaint du Bray 2614
Towpik J. 2025
Trajan Marek Ulpius, cesarz 288
Traljić M. 2630
Trampowie 343
f51
Trautman Edward 1908
Trautman Samuel 343
Trautman Valentin 2286
Traversari Ambrogio 55
Travies Charles Joseph 747, 1409
Treccani Giovanni 2500
Trechsel Caspar 136, 744
Trechsel Melchior 136, 744
Trelpiński Jan 594, 2100, 2431, 2437
Trenk Henryk 2114
Trenkow Ch. 356
Trento Antonio da 624
Trentsensky, wyd. 2138
Trepka Eustachy 1317
Trepte, druk. 1610, 1919
Tretter Marcin 593, 776
Trewendt E. 2512
Trichon August 1524
Tridin 65
Triller Eugenia 1008
Trioson-Girodet Annę Louis zob. Girodet-Trioson Annę Louis
Tritheim (Trithemius) Johann 159
Trojanskij P.P. 2351
Tross Edwin 753
Trotz M.A. 2181
Trowitzsch, wyd. 2406
Truchy, rytownik 1215
Trukajifi 469
Tryckerier Allhems 2286
Tryfon, księg. 180, 1310
Trzebicki H. 50
Trzebiński Jan Kanty 1148
Trzebiński Wincenty 1978
Tsai Jung 396
Tsai-Lun 401, 1261, 1789
Tschichold Johann 1406
Tschorn Krzysztof 343
Tsutsumi Asakaze 1051 Tubini A. 76 Tukka Plocjusz 1313 Tułodziecki Stanisław 1379 Turczynowicz L. 2366 Turdy A. 472
Turkiewicz Zygmunt 987, 988 Turkuł A. 451, 715, 1329, 2445 Turner Ch. 1517
2859
2860
INDEKS NAZWISK
Turner Gordon Robert 2288
Turowski Kazimierz Józef 196, 1929, 2013, 2147
Turzon (Thurzon) Jan 386, 579, 591, 712
Tustal, papiernik 508
Tuszewski Tadeusz 656, 1406
Tutilo, mnich 1705
Twardomęski Jerzy 577
Twardowski Bolesław 1963
Twarowski M. 604
Tyberiusz Klaudiusz Nero, cesarz 287
Tyc Antoni 876
Tycjan (Tiziano Vecelli) 621, 1371, 2497, 2498, 2586
Tyle Eliasz 1688
Tylman Zygmunt 449
Tyralski Maciej 1963
Tyrannion z Amisos 149, 284, 286, 287
Tyrowicz Ludwik 622, 1406
Tyszka Tadeusz 578
Tyszkiewicz Franciszek 393
Tyszkiewicz Irena 260
Tyszkiewiczowie 260
Tytsa Nikołaj 2647
Tyzenhauz Konstanty 2025
Tyzenhauzowie 219, 1804
Uchański Jakub 1806
Uchtomski A. 2645
Uczastkina Z.W. 1794, 2630
Uberreuter Josef Georg 2374
Uesugi Norizane 1053
Uffano Diego 1292, 1293
Ugelheimtr Peter 1071
Uhlendahl H. 516
Ulanowski Bolesław 564
Ulfilas (Wulfila) 414
Ulrickson Olaf 492
Ulryk z Richentalu 868
Umdat Alkuttab 1036
Unger, bracia 1614
Unger J. 1149
Unger-Jeżyński Gracjan 2406
Ungerman, ilustr. 2508
Ungeroten Baltazar 2512, 2513
Ungerowa Michalina 1149
Ungut Meinard 588, 880
Uniechowski Antoni 980, 1527, 2158, 2508
Unckel Bartholomaus von 135
Unseltjohann 1502
Unteutsch Friedrich 1502
Unwin, bracia 2464
Unwin Stanley 1316, 2471
Unzelmann F. 1511
Unzer, księg. 1318
Urbdnek F.A. 469
Urbański Jan 449
Urbański Wojciech 277
Uri Foebus Halevy 585
Urmowski Leon 2006
Urs Graff 621
Uruski Seweryn 869
z Urzędowa Lenart zob. Lenart z Urzędowa
z Urzędowa Marcin zob. Marcin z Urzędowa
Ustad z Sistanu 1092
Usuard z St Germain 1470
Utagawa Kunisada 1058
Utagawa Toyohiro 1058 Utagawa Toyokuni 1058 Utkin N. 1673 Uzarskijan 2119 Uzarski Władysław 2120 Uziębło L. 260
Vadianus Joachim 1274
Vail R.W.G. 2121
Vailland V. 1517
Valck Gerard 2130
Valdener 2193
Valenti A. 966
Valenziani E. 1006
Valeriano G.P. 668
Valery Diego de 1245
Valette Alfrede 769
Valignano A. 1056
Vallardi Francesco 2501
Vallot Philippe Joseph 517
Vallotton Felix 620, 622, 2232, 2419
Valon, legat papieski 929
Valverde Joannes 1276
Vanderbeeck J. 1700
Vanloo 138
Vasari Giorgio 25, 2585
Vascosan Michel 741
Vasenius V. 708
Vasquez J. 880
Vasseur Jean Baptiste 1325, 1521
Vastovius J. 213
Vatasso M. 990
Vauban Sebastien 1292
Vavfinec z Klatov 467
Vazirani G.A. 998
Vecelli Tiziano zob. Tycjan (Tiziano Vecelli)
Vecellio Ces*re 1214
Vedel A.S. 490
Veen Otto van 2106
Vega Garcilaso de la 1852
Vegener J. 1412
Vegh Gustav von 2452
Veit P. 2072
Velde A. van de 22
Velde J. van de 22
Venator-Jager Jan zob. Jager-Venator Jan
Vendramin, rodzina 1377
Venereo Achille 2339
Veidussi H. 321
Vergetios Angelos 555, 1850
Verheyden Peter 147, 808
Vermont Mikołaj 2114
Vernet C. 505, 962
Vernet Horace 747, 962, 1212, 1410, 2508
Vernoulli 910
Veronese Paolo Cahari 1371
Verrentxapp, druk. 2007
Vertes M. 749
Vesalius Andreas 1276, 2022
Vespignani R. 2499
Vetter Albert Henryk 1822
Veyden Roger van der 685
Vicentino zob. Arrighi Ludovico (Vicentino)
Vico E. 958
Yiehrowie 634
2861
2862
INDEKS NAZWISK
Vien Joseph Marie 505, 633
Vierge D. 622, 1822
Viero Th. 1215
Viete F. 1275
Vignon Claude 326, 745
Vilimek J.R. 469
Villa, introl. 692
Villain 510
ViUemin N.X. 1214
Villeneuve Joao de 1952
Villon Jacques (właśc. Duchamps Gaston) 23, 752
Vimar, skryptor, ilum. 922
Vimercati 2081
Vincent Francois Andre 1635
Vincente, ilustr. 2410
Vincenz, ilustr. 2114
Vindel F. 880, 1006
Vingaard Hans 492
Vingle Jean de 741
Vinkeles Reinier 961
Vino de Salvo Gotfryd 1915
Violet le Duc Eugene 1219, 1271, 1293
Virdung Jan z Hasfurtu 1969
Virolleaud Charles 1878
Vischer N. 137, 1215 '
Visconti, rodzina 228
Visconti Ennio Quirino 910
Viscot 804
Visscher J. 66
Visscher N. 899
Vitelon (Witeliusz, Ciołek Erazm) 1272, 1275
Vitez Janos 2454
Viti Timoteo 2585
Vitre Antoine 742
Vivant-Denon, bibliofil 1410, 2586
Vivier Teodor 974
Vizland Jakob 880
Vlaminck Maurice de 513, 622
VlćekJ. 2092
Volcker Jan 1249
Volcker D. 2290
Vogel Albert 1511
Vogel Otto 1511
Vogeler Heinrich 963, 1614
Vogelin Ernest 1816
Voglet, druk. 601
Volckmar, wyd. 545, 1630
Volmar z Disibodenberg 875
Volpato Giovanni 2499
Voltaire Francois Marie Arouet (Wolter) 305, 311, 1139
Vorsterman (Vorstermann) Wilhelm 137, 1390, 1599
Vorstius Joris 170, 1339
VorzimmerJ. 38, 1332
Vos M. de 137
Voss Christian Friedrich 2132, 2420
Vossberg 1188
Vossius Izaak 416
Vredeman de Vries H. 1740
Vredeman de Vries Jan 1501
Vredeman de Vries Paul 1501
Vrelant Guillelme 919, 2079
Vrtel-Wierczyński Stefan zob. Wierczyński-Vi tel Stefan
Vuillard Edouard 512, 749, 823, 1411
Vyner de, bibliofil 2589
YyskocilJ. 472
Wacław IV Luksemburski 467
Wacław, książę brzeski 293
Wacław z Ołomuńca 21
Wacław ze Slatinka 2175
Wacław Żydek, katedralis 934, 1441, 2175
Waddington Q. 2457
Watzold Krzysztof 1674
Watzold Teofil Ehrenfried 2356
Watzoldowie 1379
Waflard Pierre Louis 520
Wagenbauer M. 1410
Wagmeister M. 1422
Wagner Eduard 1827
Wagner J. 961
Wagner Jan Nepomucen 1823
Wagner Józef 1842
Wagner Julian 1823
Wagner Leonhard 2336
Wagner Ludwig 1663
Wagner Michał 2425
Wahl G. 516
Wajs Stanisław 478
Wajwóda A. 1461
Wake-no Hiroyo 1052
Walafrid Strabo 134
Walbaum Justus Erich 56, 58, 1850, 1920
Walch Charles 1529
Wald Peder Eriksson 709
Waldarfer Christoph 2494
Waldegrave Robert 1469
Waldfogel Prokop 550
Waldhausen Konrad 1144
Waldheim, druk. 93
Waldis Burhard 2187, 2336
Waldkirch Hans Konrad 2279
Waldkirch Henrik 492
Walens, cesarz 289
Walenty z Brzozowa 2296
Walenty z Moraw 1952
Walentynowicz Maria 1819
Walentynowicz Marian 987
Waleriusz Rufus 1313
Waleszyński Marcin 390, 563
Walicki Aleksander 1331
Waligórski A. 1466
Walker Emery 78, 413, 1919
Walkiewicz B. 1681
Wall Larsson Johann 709
Wallin, księg. 2288
Wallishauser, druk. 93
Walon zob. Galon (Walon)
Walpergen Peter 412
Walpole Horacy 573, 574
Walser Carol 1614
Walter (Walther) Friedrich 146, 508
Walter H. 991
Walter John młodszy 1418
Walter John starszy 572, 1418
Walther Bernard 2061
Walther Friedrich zob. Walter (Walther) Friedrich
Waltner J. 2588
Walton Brian 148
Wan Czun 399
Wandelaarjan 961
Wang Czeng 397
2863
2864
INDEKS NAZWISK
Wanke Jan 1412
Wańkowicz Melchior 2546
Wańkowicz Walenty 1522
Wappler Christian Friedrich 93
Wargawski Wiktor 1094
Warmholtz C.G. 2282
Warnberger Simon 1410
Warren Charles 961
Warro Terencjusz Marek 287, 671
Warski Adolf 610, 611, 613, 2314
Warszycki Stanisław 1691
Waryński Ludwik 457, 610, 616, 2313
Wasenius G.O. 710
Wasilewski Zygmunt 202
Wasniecow Wiktor 2646
Wasowski Józef 1978
Wasyl III, w. książę mosk. 211
Wasylewski Stanisław 39, 1455, 2567
Waszermann I. 1908
Waśkowski Wacław 622, 656, 1932
Watagin W. 2024
Watt C. 1793
Watt R. 2457
Watteau Jean Antoine 369, 414, 1529
Wauquelin Jean 919
Wawrzyniec, skryptor 934, 2175
Wawrzyniec z Łaska 67
Wawrzyniecki Marian 977
Waziers de, bibliofil 75
Wazowie 213, 1932
Wąs Tadeusz 988
Wąsowicz Adam 1424
Wąsowicz J. 1114, 1467
Wąsowicz Wacław 622, 978
Wąsowski-Nałccz Bartłomiej 1272
Wątrobski A. 2577
Wdowiszewski Z. 2660
Weale Willi am Henry James 102
Weber, bibliofil 2587
Weber, księg. 1320
Weber, wyd. 780
Weber Gottfryd 1674
Weber H. 2280
Weber Johann Jakob 1419
Weber Szymon Piotr 2451
Wechter Michał 387, 1234
Wechtlin Hans (Johannes) 624, 958, 1231, 1612, 2128
Wedemann, bracia 1642
Wegecjusz Flawiusz Renatus 1291
Wegener C.F. 490
Wegner R. 1328
Wehmer Carl 1007
Weidenfeld, wyd. 2471
Weiditz Johann (Hans) 334, 958
Weigandt Johann Georg 2452
Weigel, bibliofil 75
Weigel Ch. 1429 "
Weigel H. 2187
Weigel Johann Christian 1215, 1502
Weigemann C.F. 2301
Weilshauser, druk. 1680
Weimer Leon 1047
Weinartowie 1457
Weingartner Kasper 331
Weinrauch Caspar 961
Weinreich Jan 575, 592, 593, 776
Weisejan 1555
Weishaupt, litograf 2159
Weiss C.R. 963, 1618
Weiss David 972
Weiss Emil Rudolf 1610
Weiss Jan 1796
Weiss K.T. 2629
Weiss W. 1794
Weiss Wojciech 24
Weissenhorn A. 334
Weisshaupt, litograf 1411
Wejman Mieczysław 622, 1561
Welcher Chrystian Gotfryd 1674
Welcher Chrystian Got&yd, syn 804
Welcher Jerzy Samuel 1674
Wemmer J.L. 973
Wendelin ze Spiry 554, 1849
Wendziński Ignacy 603
Wenssler Michael 2090, 2278
Wenzel Karol Fryderyk 2013
Werbicki Timofiej 581, 2113
Werdenberg Johann von 2057
Werenskiold Erik 1642, 1643
Wereszczyński Aleksander 2568
Wergeland H. 1641
Werkman H.N. 889
Wernart Karol 1804
Wernart Stanisław 1803, 1804
Werner Aleksander 988, 989
Werner SSderstróm A.G. 710, 711
Wernik, bracia, księg. 1149
Weryha-Darowski M. zob. Darowski-Weryha Mieczysław
Wesołowski F. 255
Wespazjan, cesarz 287
West Ben 758, 1411, 1517, 2053
Westal Rjchard 961
Westfalewicz Stanisław 987
Westreenen W. van 885
Wetstein (Wettstein) Heinrich 664, 889
Weyden Roger van der 75
Weyer L. 1806
Weyssenhoff Józef, gen. 1520, 1568, 2515
Weyth N.C. 964
Wędewski Stanisław 272
Węgierski Tomasz Kajetan 2051
WhatmanJ. 2474
Whistler James Abbot Mac Neill 22, 1411, 1561, 2254
Whistler Rex 2470
Whitacker Tohn 1686, 2473
Whitaker J*. 2457
White John 342, 1917
Whittingham Charles 2463
Wiborg A. 2288
Wichmann J.W. 1830
Wichura W. 2047
Widukind 1244
Widy-Wirski Feliks 615
Wiebe Emil 666
Wieczorkowicz Jan 1196, 1421
Wieland Ch. M. 1602
Wieland Joachim 493
Wielądka Wojciech 1290
z Wieliczki Stanisław zob. Stanisław z Wieliczki
2865
2866
INDEKS NAZWISK
Wankejan 1412
Wańkowicz Melchior 2546
Wańkowicz Walenty 1522
Wappler Christian Friedrich 93
Wargawski Wiktor 1094
Warmholtz C.G. 2282
Warnberger Simon 1410
Warren Charles 961
Warro Terencjusz Marek 287, 671
Warski Adolf 610, 611, 613, 2314
Warszycki Stanisław 1691
Waryński Ludwik 457, 610, 616, 2313
Wasenius G.O. 710
Wasilewski Zygmunt 202
Wasniecow Wiktor 2646
Wasowski Józef 1978
Wasyl III, w. książę mosk. 211
Wasylewski Stanisław 39, 1455, 2567
Waszermann I. 1908
Waśkowski Wacław 622, 656, 1932
Watagin W. 2024
Watt C. 1793
Watt R. 2457
Watteau Jean Antoine 369, 414, 1529
Wauąuelin Jean 919
Wawrzyniec, skryptor 934, 2175
Wawrzyniec z Łaska 67
Wawrzyniecki Marian 977
Waziers de, bibliofil 75
Wazowie 213, 1932
Wąs Tadeusz 988
Wąsowicz Adam 1424
Wąsowicz J. 1114, 1467
Wąsowicz Wacław 622, 978
Wąsowski-Nałccz Bartłomiej 1272
Wątrobski A. 2577
Wdowiszewski Z. 2660
Weale Willi am Henry James 102
Weber, bibliofil 2587
Weber, księg. 1320
Weber, wyd. 780
Weber Gottfryd 1674
Weber H. 2280
Weber Johann Jakob 1419
Weber Szymon Piotr 2451
Wechter Michał 387, 1234
Wechtlin Hans (Johannes) 624, 958, 1231, 1612, 2128
Wedemann, bracia 1642
Wegecjusz Flawiusz Renatus 1291
Wegener C.F. 490
Wegner R. 1328
Wehmer Carl 1007
Weidenfeld, wyd. 2471
Weiditz Johann (Hans) 334, 958
Weigandt Johann Georg 2452
Weigel, bibliofil 75
Weigel Ch. 1429 '
Weigel H. 2187
Weigel Johann Christian 1215, 1502
Weigemann C.F. 2301
Weilshauser, druk. 1680
Weimer Leon 1047
Weinartowie 1457
Weingartner Kasper 331
Weinrauch Caspar 961
Weinreich Jan 575, 592, 593, 776
Weisejan 1555
Weishaupt, litograf 2159
Weiss C.R. 963, 1618
Weiss David 972
Weiss Emil Rudolf 1610
Weiss Jan 1796
Weiss K.T. 2629
Weiss W. 1794
Weiss Wojciech 24
Weissenhorn A. 334
Weisshaupt, litograf 1411
Wejman Mieczysław 622, 1561
Welchcr Chrystian Gotfryd 1674 ,
Welcher Chrystian Gotfryd, syn 804
Welcher Jerzy Samuel 1674
Wemmer J.L. 973
Wendelin ze Spiry 554, 1849
Wendziński Ignacy 603
Wenssler Michael 2090, 2278
Wenzel Karol Fryderyk 2013
Werbicki Timofiej 581, 2113
Werdenberg Johann von 2057
Werenskióld Erik 1642, 1643
Wereszczyński Aleksander 2568
Wergeland H. 1641
Werkman H.N. 889
Wernart Karol 1804
Wernart Stanisław 1803, 1804
Werner Aleksander 988, 989
Werner Soderstrom A.G. 710, 711
Wernik, bracia, księg. 1149
Weryha-Darowski M. zob. Darowski-Weryha Mieczysław
Wesołowski F. 255
Wespazjan, cesarz 287
West Ben 758, 1411, 1517, 2053
Westal Richard 961
Westfalewicz Stanisław 987
Westreenen W. van 885
Wetstein (Wettstein) Heinrich 664, 889
Weyden Roger van der 75
Weyer L. 1806
Weyssenhoff Józef, gen. 1520, 1568, 2515
Weyth N.C. 964
Wędewski Stanisław 272
Węgierski Tomasz Kajetan 2051
Whatman J. 2474
Wbistler James Abbot Mac Neill 22, 1411, 1561, 2254
Whistler Rex 2470
Whitacker Tohn 1686, 2473
WhitakerJ. 2457
White John 342, 1917
Whittingham Charles 2463
Wiborg A. 2288
Wichmann J.W. 1830
Wichura W. 2047
Widukind 1244
Widy-Wirski Feliks 615
Wiebe Emil 666
Wieczorkowicz Jan 1196, 1421
Wieland Ch. M. 1602
Wieland Joachim 493
Wieladka Wojciech 1290
z Wieliczki Stanisław zob. Stanisław z Wieliczki
2865
2866
INDEKS NAZWISK
Wielki Wezyr (XVII w.) 2388
z Wielkiego Kuźmina Mikołaj zob. Mikołaj z Wielkiego Kuźmina
Wielogłowski W. 1092
Wielopolski Aleksander 2302
Wielopolski Hieronim 1071
Wiemeler, introl. 1618
Wierczyński-Vrtel Stefan 195, 1592
Wieriejskij Oriest 2648
Wierix, bracia 137, 147, 808, 958/959
Wierzbicki J., introl. 858
Wierzbicki Jerzy 190, 251
Wierzbicki Tadeusz 1424
Wiesner J. 1794
Więckowski Helena 280, 900, 1136, 1342, 1387, 2127
Wigand Mikołaj 2,93, 1955
Wijuk Kojałowicz Wojciech 869
Wiksell, druk., księg. 2286, 2289
Wiktor z Kapui 133
Wilcken Ulrich 1808
Wilczyński Jan Kazimierz 26, 1673
Wild Karol 847, 1318
Wildewald 1912
Wilenrod 816
Wiley, wyd. 2039
Wilhelm zw. Colve, skryptor 2175
Wilhehn Orański 887
Wilk A. 1318
Wilk Stanisław 1238
Wilkinson, antykwariusz 85
Wilkoń Józef 980
Wilkoszewski Franciszek Dionizy 478
z Wilkowa Świetosław zob. Świctoslaw z Wilkowa
Will J. Martin 1216
Willamorius J.G. 2358
Wille Johann Georg 2321
Willems Jan Frans 120
Willer Eliasz 703
Wffler Georg 2321
Willimsky Bruno 804
Willing Krzysztof 1379
Williums Olaf 1643
WUlugby Frans 2023
WillyJ.J. 2444
Wilson Eduard 964, 966
Wilson H.W. 161
Wilson L.R. 483
Wiltzius, ksieg. 1332
Wimpfeling Jakob 1604
Wincenty, opat 2175
Wincenty z Beauvais 1244, 1832
Wincenty z Kielc 1184
Winchell CM. 2525
Winckelmann Johann Joachim 1153
Winckler Hugo 1869
Winiarski I. 50
Winiarski W. 1331
Winkler Ch. 1932
Winkler E. 971
Winkler F. 1180
Winkler Jan młodszy 1757
Winkler Stefan 1962
Winship George Parker 1006
Winter Krzysztof 1274
Winter Robert 1681
Winterowski Leonard 985
Wioska W. 226
Wirowski Jakub 1423
Wirsing Johann 727
Wirski-Widy Feliks zob. Vidy-Wirski Feliks
Wirsung Marx 899
Wirzbicta zob. Maciej, czeladnik H. Unglerowej
Wiszniewski K. 2597
z Wiślicy Michał zob. Michał z Wiślicy
Wis'niewski Antoni 1090
Wita Fryderyk de 1275
Witeliusz zob. Vitelon
Witkę Jeżewski Dominik zob. Jeżewski Witkę Dominik
Witkiewicz Kazimierz 149, 443, 2365, 2616
Witkiewicz Stanisław 103, 813, 893, 976
Witkowska, księg. 1331
Witkowski A.F. 448, 1916
Witruwiusz Marek Pollio 1271, 1291
Witte Karol 2165
Wittelsbach Otton Heinrich 1709
Witten Hans 1180
Wittich, druk. 1610
Witwicka O. 1794, 2630
Witz Ignacy 980
Wizembergowie 1797
Wjacławsk J. (Jatzwank) 1620
Władysław IV Waza 152, 213, 894, 895, 1113, 2428
Władysław V, król Węgier i Czech 927
Władysław Herman 531
Władysław Jagiellończyk 212, 933, 2454
Władysław Warneńczyk 1553
Władysław z Szydłowca 2175
Władysław ze Śternberku 1044
Włodek Tadeusz 2432
Włoski Mikołaj 2174
Wodziccy 2606
Wodzicki, druk. 603
Wodzicki Jerzy 1291
Wodzicki Kazimierz 1290
Wodziczko Jan Nepomucen 1148
Wodzinowski Wincenty 2158
Wodziński Maciej 197, 2588
Woelffle A. 1614
Woensam Anthon 136, 1612
Wohl H. 273
Wohlfartowie 343
Wohlfeld, druk. 1610
z Wojcicz Stanisław zob. Stanisław z Wojcicz
Wojciech z Brudzewa 1020, 1275, 2603
Wojciech z Kościoła, introl. 1815
Wojciech z Płocka, introl. 1019
Wojciech z Rzeczycy 2052
Wojciechowski J. 2359
Wojciechowski Stanisław 605, 2313
Wojkowski A. 1960
Wojnar Kasper 1092, 1228
Wojnarowski J. 2593
Wojnarski Jan 2574
Wojtkowski Andrzej 278
Wolbramczyk Krzysztof 565, 2034
Wolcke A. 2512
Wolf, wyd. 1174
WolfG. 787
Wolf S. 226
Wolff, wyd. 1610
Wolff A. 1343
2867
2868
INDEKS NAZWISK
Wolff Christoph 2279
Wolff Georges 1146
Wolff Jan 1195
Wolff Maurycy O. 2649
Wolff Robert 1908, 1931, 2016, 2110, 2178
Wolff Thomas 891, 901, 2279
Wolfowicz, bibliofil 226
Wolgemut (Wohlgemuth, Wolgemuth) Michael (Michel) 135,
621, 627, 957, 967, 1245, 1611, 2128, 2149 Wolscy Thomas 382 Wolski Konstantyn 660 Wolski Melchior 2437 Wolski Walenty 272
Wolt er zob. Voltaire Francois Marie Arouet Woltersdorf, bibliograf 82 Wolzogen Jan Ludwik 1677 Wołkowicz Markus 2504 Wollowiczowie 1553 Wołoszynowie 279 Wołowski L. 1277 Wołyński Artur 203 Woodburn, ilustr. 2588 Worcell Stanisław 609 Worcellowa M. 2568 Worde Wynkyn de 808, 2462 Worpsvede, ilustr. 1614 Wosiński A. 902 Woszczenko Maksym 580 Wotton Thomas 1686, 2473 Woyna Jan 699 Woynicz Wilfryd Michał 1326 Woźniak S. 2384 Woźnicki Kazimierz 197, 202 Wójcicki Kazimierz Władysław 625, 1303, 2147 Wójcik Leopold 566 Wójtowicz S. 622 Wrangel C.S. 2282 Wrankmoore W.C. 1385, 1524 Wren Christopher 349, 1443 Wrenk Franz 1517
z Wrocławia Michał zob. Michał z Wrocławia Wroczyński R. 1819
Wroński-Hoene J.N. zob. Hoene-Wroński J.N. Wrotnowski E. 1048 Wrotnowski Feliks 82, 197, 1466 Wróbel Walenty 134, 2029 Wróblewska Krystyna 656 Wróblewski I. 1066 Wróblewski Walerian 602, 610 Wrubel Michaił 1384, 2646 Wrzeszczowa A. 1508 Wścieklica Władysław 1436 Wujek Jakub 1955, 2030 Wulfila zob. Ulfilas (Wulfila) Wurster 1478 Wyka Kazimierz 649, 1771 Wyne W. 1529 Wysocka Marianna 1422 Wysocki Adam 1917 Wysocki Cz. 1467 Wysocki J. 244 Wyss K.J. 2279 Wyszkowski Piotr 974, 1413 Wyżewski Hipolit 2432 Wyżewski Stanisław, syn 2432
Wyżewski T. 2406
Yamamoto Kanae 1059 Yang-ti 394 Yegem Heinrich 94 Ymenez Nicolas 735 Yoshioka Kenji 1059 Young John 603 Young Thomas 1862 Yozo Hamagichi 623 Ysenhut Lienhard 508 Yu, rodzina 399 Yves de Charttes 417, 2083
Zaaghmolen Martinus 1428
Zabern F.v. 2426
Zabieha Konstanty 602
Zabieha Adrianna 602
Zabiełło Henryk 1411
Zabłocki K., bibl. 226
Zabłocki K., księg. 2359
Zaborowska Zuzanna Alicja 984
Zaborowski Stanisław 1745
Zabranski Adolf 469
Zachnsdorf Joseph 2473
Zachrisson Valdemar 2286
Zadurowicz J. 1044
Zahnsdorf, introl. 1618
Zagurović Jerolim 1079, 2422
Zahn, introl. 1618
Zajączkowski L. 1595, 1842
Zajączkowski Władysław 2116
Ząjcowic Maciej 1969
Zajkin P. 2649
Zajkowski Andrzej 622, 625, 1475, 1524
z Zakliczewa Paweł zob. Paweł z Zakliczewa
z Zakliczyna Stanisław zob. Stanisław z Zakliczyna
Zakrzewska A. 1467
Zakrzewski Hilary 1239, 2434
Zalaszowski Mikołaj 267
Zaleski Jan 151, 2293
Zaleski Z.L. 197
Zalewski B.J. 1332
Zalewski Kazimierz 2436
Zalzstein S. 1091
Załachowski F. 603
z Zambrzecza Piotr Świctopełk zob. Piotr Świctopełk z Zam-
brzecza
Zamorano y Caperan, wyd. 42 Zamoyscy 1185, 1798, 2049, 2591 Zamoyski bp 994
Zanetti Antonio M. 624, 823, 962, 1079 Zani Bartolomeo 2494 Zapf Hermann 1406 Zapiór Tadeusz 793 Zaremba Józef 1770 Zarembowie 191 Zaroto Antonio 2494 Zathey Jerzy 1136 z Zatora Paweł zob. Paweł z Zatora Zatorczykówna Agnieszka 1072 Zawacki Pikus Stanisław 151 Zawadzki Benedykt 571 Zawiszewski Ignacy 448 Zawiszowie 1804
2869
EWoK 92
2870
INDEKS NAZWISK
Zawodzki Karol 2363
Zayffert Jan z Wittenbergi 1674
Ząbkowski R (F.Z.) 1916, 1972
Zboiński Ignacy 1807
Zbralewicz L.I. 2638
Zbynćk Zajic z Hazenburka 467, 1370
Zbysława, żona Bolesława Krzywoustego 1181
Zdanowski Feliks 601, 1332
Zdański Kajetan 1272
Zdziebłowski Filip 572
Zdzitowiecka-Jasieńska Halina 443
Zeidler Ryszard 1249
Zell H.M. 1340
Zembaty A.Z. 451
z Zembrzyc Piotr zob. Piotr z Zembrzyc
Zenodot z Efezu 284
Zetter Jakob 664
Zgorzelski Czesław 649
Zichy Michael von 2452
Zieleniec Bogdan 980
Zielińskijan 1196
Zieliński Józef F. 272
Zieliński S., bibliograf 171
Zieliński S., księg. 2117
Zieliński Stanisław, bibliot. 202
Zieliński Stanisław, druk. w Kielcach 1149
Zieliński Stanisław, druk. w Szczytnie 2266
Zieliński W. 478
Ziemba Ryszard 1238, 1693
Ziemkiewicz Michał 2434
Wdowa 2434
Zienkowicz Leon 1219
Zier Edmund 984
Zieser, rodzina 1152
Zimmer E.F. 1069
Zimmermann Emil 804
Zimmermann Michael 92
Zink Ch. 1662
Ziomek Maksymilian 483
Ziółkowski Franciszek 567
Ziółkowski Tadeusz 449
Zipperowie 2613
Zischka G. 671
Żivny J.L. 1592
Znaniecki Florian 202
Zoan Andrea 899
Zocchi G. 962, 2498
Zoega Georg 1862
Zopffl D. 2187
Zoerbott Gerard 329
Zoern M. 566, 1960
Zofia, księżna holszańska, żona Jagiełły 134, 143, 212
ZoUikofer, druk. 2279
Zolski Wawrzyniec 570
Zoner Leopold 1436
Zonghi A.A. 2629
Zonner L. 1437
Zopf Jan Bogumił 1963
Zorn Anders 22
Zubalewicz Leon 448
Zuccaro Federico 954, 1740
Zuccbi A. 1216
Zug Szymon Bogumił 204
Zuman F. 1794
Zumarragi, arebp 44
Żupnik A.H. 2013
Zwerdling Hilary 2636
Zwicker Daniel 895, 1466
Zwierkowski Walenty 244
Zwierowicz A. 1330
Zwiers Wim 655
Zwodziejasz Paweł 557
Zwoliński Leonard 112
Zygmunt I Stary 152, 212, 233, 386, 994, 1225, 1554, 1688, 1720
Zygmunt II August 152, 212214, 220, 233, 234, 275, 411,
500, 815, 1225, 1237, 1555, 1688, 1692, 1696, 1706, 2341, 2385,
2598, 2603
Zygmunt HI Waza 152, 213, 214, 1694, 2084, 2428 Zyngerowa E. 1423
Żabiński Stefan 2402
Żak Eugeniusz 986
Żakowski Władysław 1329
Żao, druk. 397
z Żarnowca Bernardyn zob. Bernardyn z Żarnowca
z Żarnowca Grzegorz zob. Grzegorz z Żarnowca
Żebrawski Teofil 165, 258, 1114, 2151, 2483
Żeliborski Arseni 580
Żelichowski Michał 1148
Żenczykowski Tadeusz 2317
Żerański Tadeusz 2365
Żeromski Stefan 202, 2363
Żmigrodzki B.M. 255
Żmigrodzki Konstanty 202
Żółkiewscy 214
Żółkowski Alojzy 1148
Żuchowscy 1804
Żuchowska Barbara 1804
Żuków Nikołaj 2648
Żukowski S. 1932
Żuławski Marek 988
Żurowski Stanisław 1795, 2630
Żychliński Teodor 869
Żychliński Z. 2504
Żychowicz T. 1412
Żyliński S. 1467
Żynda B. 451
Żyw Aleksander 987
Aft*iu-'J
TABLICE JEDNOBARWNE
1,2,3,4 Antykwa 28 Notacja muzyczna
5,6 Biblia 29,30,31,32 Oprawy
7 Biblioteki polskie 33 Ornamenty
8 Biblioteki zagraniczne 34 Maszyny i urządzenia papiernicze
9,10 Drzeworyt 35 Pisma drukarskie
11,12,13 Ekslibris 36,37,38,39 Pismo
14 Superekslibris 40 Psałterz
15 Wybrane zraki wodne papierni polskich 41 Restauracja i zdobienie opraw
16 Wybrane znaki wodne papierni europej- 42 Sprzęt biblioteczny
skich 43 Stopień pisma
17,18,19,20 Iluminacje 44 Tajne wydawnictwa
21 Kalendarz 45 Tłoki introligatorskie
22 Książka naukowa dawna 46 Tytuł dzieła
23 Książka specjalna dawna 47 Winieta
24,25,26 Maszyny 48 Zecernia
27 Modlitewnik
TABLICE WIELOBARWNE
I Ilustracja w toku kolejnych faz druku wielobarwnego
II Skrócona skala barw dla czterech kolorowych reprodukcji wykonywanych techniką typograficzną
III Ewangeliarz emmeramski. Ilustr. cja przedstawiająca Chrystusa siedzącego na tronii- (Kraków, Biblioteka Katedralna)
IV Iluminacje modlitewników: 1. Horae Beatae Ma-riae Virginis. Florencja 1470-1480. N.P. Maria z Dzieciątkiem w inicjale D (Bibl. Jag. rps Akc. 58/1950 fol. 14 v.). 2. Biblia Latina. Śląsk, ok. poł. XIV w. Zesłanie Ducha Św. (Bibl. Jag. rps 285). 3. Breviarium. Kraków, ok. 1400. Ilustracja marginesowa (Bibl. Jag. rps 1255). 4. Horae, sceny biblijne (Bibl. Jag. rps Akc. 74/1950 fol. 40 v.)
V Iluminacje kodeksów: 1. Kodeks pułtuski (koniec XI w.). Scena pokłonu magów (Bibi. Jsg. rps 1207 fol. 17 v.). 2. Kodeks Baltazara Behema. Kraków 1505. Pracownia krawiecka (Kraków, Bibl. Jag. Ms 16)
VI Iluminacje ksiąg liturgicznych: 1. Psałterz tr^eb-nicki. Śląsk, ok. 1240. Niewiasty u grobu Chrystusa (Bibl. Uniw. we WrocłaAau rps I F 440 for. 98). 2. Graduał. Inicjał D (Bibl. Narodowa w Warszawie rps Lat. F.V.I. 113 fol. 33 v.). Ś
2873
/ W
\ J ZAIRZU c
3. Mszał z 1436. Scena Zwiastowania (Bibl. Uniw. we Wrocławiu sg I F 346 k. 8 r.). 4. Graduał cysterski. Szkoła śląska. Inicjał filigranowy z XIV w. (Bibl. Univ.. we Wrocławiu sg I F 413 k. 63 r.)
VII Serie wydawnicze: 1. Biblioteka Mrówki, Księgarnia Polska. 2. Biblioteka Laureatów Nobla, Wydawnictwo Polskie R. Wegnera. 3. Biblioteka Narodowa, Wydawnictwo Ossolineum. 4. Seria "z Nike", Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik". 5. Biblioteka Problemów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 6. 500 Zagadek dla Miłośników Książek, Państwowe Wydawnictwo Popularnonaukowe "Wiedza Powszechna". 7. Książki o Książce, Wydawnictwo Ossolineum. 8. Światowid, Spółdzielnia Wydawnicza "Książka i Wiedza"
VJI Zbiory graficzne: 1. Uczta u bogacza, drzeworyt kolorowany. Godzinki francuskie z pocz. XVI w. (Bibl. Kórnicka sg 2813). 2. Odwiedziny Char-lotty i Wertera u proboszcza, ilustr. do Cierpień młodego Wertera. Zbiór St. Augusta P. 878 nr 50 (Bibl. Uniw. w Warszawie). 3. Sianokosy (1931), litografia Janiny Konarskiej (Bibl. Jag. sg I 14752). 4. Katedra na Wawelu, litografia Ludwika Lctowskiego (Bibl. Uniw. we Wrocławiu sg 20453 IV)
2874
Wydal Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu w 1971 roku
w nakładzie 30 000 egzemplarzy
na papierze klasy III 70 g z Fabryki Papieru w Kluczach
Okładkę i strony tytułowe zaprojektował Leon Urbański
Wykonały Prasowe Zakłady Graficzne RSW "Prasa" we Wrocławiu
pod kierownictwem inż. Brunona Kleszczyńskiego
Skład wykonano pod kierownictwem Floriana Adamczyka
druk pod kierownictwem Stefana Węgrzyna i Franciszka Kowalczykowskiego
oprawę pod kierownictwem Antoniego Wojtczaka
klisze pod kierownictwem Tadeusza Oźarowskiego
Ark. wyd. 202,30 Cena zł 380.
Nr 6978/66
C-21
Printed in Poland
DOSTRZEŻONE BŁĘDY DRUKU
Łam Wiersz Jest Powinno być
248 5 od d. (7-9) 7 (7-9)
311 5 od g. des La de la
451 22 od d. Sałaniecki Słaniecki
602 23 od d. Hymann Haymann
819 6 od d. Schongangera Schongauera
972 25 od d. Allen W. Allan
1611 10 od g. Dinekmuth Dinekmuth
1664 16 od d. Ronault Rouault
1664 17 od d. Btaeguemond Bracquemond
1784 17 od g. wkładek okładek
1786 5 od g. kredowany kredowanym
2759 Autin Antin
2763 Berfo Bero
2765 Bloe Bloc
2766 Bofferand Boffrand
2766 Borechi Borecki
2766 Boresmieul Doresmieulx
2767 Branicki, papiernik Braniecki
2772 Ciekończyk Cichończyk
2775 Czarniecki Stanisław Czerniecki
2776 De la Gruz De la Cruz
2777 Dickstein Szymon 09 609
2778 Diwall Diwalt
2781 Elnert Einert
2783 Fiedorow Fiedotow
2783 Filip II Śmiały 1938 1398
2789 Goethe 1369 1396
2790 Górski Stefan Górski
2790 Griis Grijs
2792 Guldbransen Guldbrandsen
2792 Gutter Guttler
2794 Hasar Huśar
2797 Hołoweryc Hołowczyc
2797 Hoszowski 1721 1727
2799 Iwanami Shigeo Iwanami Shoten
2800 Janwiez Janwiez
2803 Karmatanene Karmatanenc
2804 Kekerman Kokerman
2805 Kirchoff Kirchhoff
Łam Wiersz Jest Powinno być
2806 Knig Krug
2806 Kobayasni Kiyoehika Kobayashi Kiyoehika
2807 Kokorin 2553 2353
2807 Kolecki Kołecki
2809 Krakowski Krakowski
2809 Kreutzer 2411 2511
2814 Leopold VI Leopold II
2818 Madelplaan Medelplaan
2819 Malaczyński Malanczyński
2824 Mioduszewski 2290 2296
2829 Nizani 937 997
2835 Platon 284 282
2836 Pliniusz 288 286
2837 Pover Paver
2838 Ptolemeusz II282, 283 284, 285
2839 Rachenbergowie Rachembergowie
2841 Rembrandt 2174 2177
2841 Reutz Rentz
2842 Rodaków Rudakow
2842 Rosel von Rosenhof
2021 2023
2844 Rusin Ruini
2844 Ruidaeli Ruisdael
2844 Rudod Rundo
2844 Runoprecht Ruodprecht
2845 Samuna Samura
2846 Saniecki Słaniecki
2846 Saumier Saunier
2852 Stanisław z Baku Stanisław z Buku
2853 Staw Sław
2853 Steetson Stetson
2859 Thiel K.G.W. Theil
2860 Torretino Torrentino
2860 Truka Trnka
2860 Turdy Tvrdy
2861 Tytsa Tyrsa
2868 Władysław Władysław
z Szydlowca z Szydłowa
2870 Zakrzewska Zakrzewski
EWoK
MBP Zabrze
nr inw.: K13 - 37905
F 13 P-01/02
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
04 Encyklopedia wiedzy o globalnym spisku
więcej podobnych podstron