soc 18

170 Elżbieta Więckowska

-    zaburzony z różnych powodów kontakt między lekarzem i pacjentem,

-    nieumiejętność słuchania pacjenta przez lekarza,

~ przedmiotowe traktowanie chorego (relacja ja - to, zamiast relacji ja - ty),

-    brak antycypacji ze strony lekarza, czyli nieumiejętność przewidywania skutków udzielanych przez niego informacji dotyczących stanu zdrowia pacjenta,

-    brak odpowiedzialności lekarza za prawidłowe zrozumienie przez pacjenta zaleceń lekarskich,

-    cechy osobowe lekarza utrudniające mu prawidłową relację z pacjentem na płaszczyźnie podmiot - podmiot,

-    niezamierzone bądź zamierzone i bezpośrednie straszenie pacjenta, wypływające często z braku elementarnej wiedzy z zakresu psychoedukacji, czasem z arogancji lekarza lub braku wyobraźni (antycypacji) co do skutków takiego postępowania,

-    nicudzielenic wystarczającej informacji lub jej całkowity brak,

-    traktowanie choroby jako posiadającej niejako byt samoistny, czyli istniejącej poza pacjentem i skupiającej uwagę lekarza (określaną jako interesujący przypadek),

-    niespójność między anamnezą, diagnozą, rokowaniem i leczeniem wypływająca często z nieumiejętności logicznego rozumowania,

-    wadliwa organizacja pracy w instytucjach medycznych,    ,-■>

-    nieprzestrzeganie elementarnych norm współżycia społecznego w zakresie grzeczności, ||

uprzejmości, życzliwości itp.    ||

M

W układzie lekarz - pacjent mamy do czynienia z relacją personalną, w której ogromną rolę i odgrywają procesy percepcji [1,6]. Lekarz zanim postawi diagnozę i zaplanuje terapię musi ■<$ dokonać oceny stanu zdrowia i aktualnej sytuacji życiowej pacjenta. W tym celu powinien wyslu chać tego, co chory ma do powiedzenia, obserwować go podczas rozmowy, interpretować jego wypowiedzi i zachowanie oraz udzielić mu informacji zwrotnych w wystarczającym zakresie. § Sposób przekazywania przez lekarza informacji pacjentowi stanowi najczęstsze źródło uwal-niania czynników jatrogennych, zwłaszcza wówczas gdy treść przekazywanej informacji dotyczy ;Jf spraw ważnych dla pacjenta z osobistego, rodzinnego czy zawodowego punktu widzenia. Brak || informacji, jej fragmentaryczność inspirują chorego do snucia różnych domysłów, często niekorzystnych dla zdrowia pacjenta, który sądzi, że lekarz celowo ukrywa prawdę o jego stanie * zdrowia. Wywołuje to lęk i obawy i zmusza pacjenta do szukania wiedzy z zakresu medycyny fi na własną rękę, korzystania z różnych źródeł. Do podobnych skutków prowadzi podawanie informacji dotyczących zdrowia pacjenta w sposób dla niego niezrozumiały, np. przez wprowadzenie fachowych, a więc hermetycznych określeń. Ich niezrozumienie budzi lęk i obawę, że informacja jest celowo przekazywana w ten sposób, aby ukryć faktyczny, w mniemaniu pacjenta zły, stan jego zdrowia. Bardzo ważne są postawa i sposób zachowania lekarza, zwłaszcza w sytuacjach, | w których jest zmuszony przekazać pacjentowi dramatyczną wiadomość, mającą z reguły negatywny wpływ na jego psychikę. W takim wypadku lekarz powinien dołożyć wszelkich starań, by złagodzić skutki własnego oddziaływania. Może bowiem zachodzić obawa, że w razie braku • takiego działania, wysoki poziom lęku pojawiający się u pacjenta zdezorganizuje jego funk- f cjonowanic i zakłóci w sposób istotny realizację celów zdrowotnych, prowadząc w efekcie • do pogorszenia ogólnego stanu zdrowia. Sposób przekazywania informacji dotyczących stanu zdrowia pacjenta zawsze musi być dostosowany do niego, nie wyznaczają tego sposobu jedno-znaczne, generalne zasady. Pacjent, nawet nieuleczalnie chory, ma prawo do rzetelnej informacji dotyczącej swego zdrowia, pozwalającej mu zachować nadzieję. Pozostawienie ciężko chorego lub chorego nieuleczalnie bez informacji bądź przekazanie jej w sposób ograniczony powoduje -jć wzmożenie lęku i samotności chorego w obliczu ciioroby oraz pozbawia go psychicznego wsparcia.

Poddawanie pacjenta szczegółowym badaniom lekarskim bardzo często prowadzi do uwalniania czynników jatrogennycli, mimo świadomości pacjenta o konieczności poddania się im. W procesie badania pojawiają sięjakby dwie jego części - podmiotowa i przedmiotowa. Źródłem czynników jatrogennycli staje sięnienawiązanie kontaktu personalnego w czasie badania przedmiotowego. Wydawane niejako przy tej okazji zalecenia oraz sporadyczne pytania sytuacji nic zmieniają. Fachowe uwagi lekarza adresowane w przestrzeń lub do siebie bądź leż do innego lekarza, np. lekarza stażysty, który również bada pacjenta, powodują, że chory jest tylko biernym świadkiem tych czynności, staje się w pewnym stopniu obiektem działań lekarzy. Badanie lekarskie prowadzone w takiej atmosferze, jakby pacjent byl tylko podłożem procesu chorobowego, wywołuje u niego dezorientację, niekiedy przygnębienie, poczucie lekceważenia, upokorzenia, czasem wstydu, a przede wszystkim lęk, że wykryte zostały groźne zmiany chorobowe. Narasta u pacjenta potrzeba doraźnego uzyskania pewnych wyjaśnień, chociażby wstępnej odpowiedzi na pytanie o stan jego zdrowia. Dla dobra pacjenta należy badanie lekarskie poprzedzić krótką, rzeczową informacją nawiązującą bezpośrednio do przeprowadzanego badania i poinformować go, po co jest ono przeprowadzane. Zdarza się czasem, żc badanie lekarskie odbywa się w obecności innych osób, np. w szpitalu w obecności innych chorych. Badanie w takich war unkach należy ograniczyć tylko do wyjątkowych i koniecznych sytuacji. W czasie badania lekarskiego pacjent ma prawo do poszanowania własnej intymności, godności, nagości oraz do poczucia bezpieczeństwa i zaufania do lekarza i jego wiedzy fachowej.

Jednym z najważniejszych aspektów kontaktu lekarza z pacjentem jest zakres informacji związany z wydawaniem pacjentowi zaleceń. Sposób przekazywania tych zaleceń często wyzwala czynniki jalrogenne. Zagadnienie to można zilustrować obserwowanym ostatnimi czasy zwyczajem wypisywania wielu recept i licznych skierowań na różnego rodzaju badania dodatkowe, co w efekcie może prowadzić do narastania obaw pacjenta o stan zdrowia. Nakładanie przez lekarza „na wszelki wypadek” niepotrzebnych ograniczeń oraz niezamierzone bądź celowe straszenie chorego niepożądanymi skutkami ich nieprzestrzegania, mogą być odebrane przez pacjenta jako sygnały, żc jego stan zdrowia jest zly. Postępowanie takie może wpłynąć na wzmożoną pobudliwość emocjonalną pacjenta - uwarunkowaną przeżytymi w przeszłości negatywnymi doświadczeniami związanymi z kontaktami zc służbą zdrowia - która powoduje spadek odporności psychicznej. Czynniki jalrogenne pozostające w związku zc zlecaniem badań dodatkowych sprowadzają się do zlecania i wykonywania zbyt licznych badań dodatkowych oraz do lekceważenia potrzeby przygotowania pacjenta do czekającego go badania diagnostycznego. Zlecanie licznych dodatkowych badań diagnostycznych ma zabezpieczyć lekarza przed postawieniem błędnej diagnozy, prowadzącej w konsekwencji do błędnej terapii oraz jest wynikiem mitu, żc wszechstronność i wnikliwość postępowania diagnostycznego (trudno tu mówić o myśleniu diagnostycznym) mierzy się ilością załączonych wyników specjalistycznych badań. Wykonywanie badań dodatkowych liczniejszych niż jest to konieczne do /diagnozowania pacjenta, zwłaszcza często zlecanych u lego samego chorego, może wywołać u niego lęk o stan zdrowia bądź nasilić jego natężenie i w konsekwencji prowadzić do wyraźnych reakcji nerwicowych [7]. Lekceważenie potrzeby psychologicznego przygotowania pacjenta do czekających go badań diagnostycznych może wywołać u niego lęk spowodowany samym faktem ich wykonywania, spodziewanym bólem, a także z uwagi na potoczne, lękotwórczc wyobrażenia związane z wkraczaniem, ingerencją do wnętrza ciała.

Do najczęściej występujących czynników jatrogennycli związanych z leczeniem można zaliczyć: wykonanie zabiegu operacyjnego lub przeprowadzenie innego rodzaju leczenia bez dostatecznych wskazań, lekceważenie potrzeby przygotowania pacjenta do zabiegu leczniczego, nieuzasadnione stosowanie leków, wystąpienie choroby wskutek powodzenia w leczeniu innej choroby (choroby jatrogenne).