SPIS RZECZY
SPIS RZECZY
Artykuły
Artykuły
K. A. Kuć- Czajkowska, S. Michałowsk i,
M. Matyja, Rola lasu w modelowaniu odcinka aku-
Metropolitalne szanse Lublina . . . . . . . . . 189
Jmulacyjnego spływu gruzowego na północnym
. Bańsk i, Odrębność obszaru podmiejskiego w
stoku Babiej Góry (Beskid Wysoki) . . . . . 263
kontinuum miejsko-wiejskim . . . . . . . . . 210
R. KrzysztoÞðk, goÅ„, Por przestrzenno-administra-
E. Pijet-MiStruktura t lotniczy we Wrocławiu
cyjna konurbacji katowickiej . . . . . . . . 288
w warunkach konkurencji z portami lotniczy-
J. Jakóbczyk-Gryszkiewicz, Niemiec . .targowo-ba- . 229
Centrum
mi wschodniej części . . . . . .
zarowe tw streÞðe Przestrzenne oddziaÅ‚ywanie Za-
podmiejskiej A
odzi i jego funkc-
P. K re owicz,
jonowanie po wejściu Polski do Unii Europejskiej 305
kopanego i Nowego Targu na tle powiązań spo-
D. Ciszewski, I. Malik, O.
Å‚eczno-gospodarczych na Rahmonov, Forma . 241
Podhalu . . . . . .
olsz
Inadrzecznych Daneczarnych jako ,efekt wpływu ,
. Mali k, M. k, T. Danek M. K rÄ…piec
procesów ßðsuwialnych rzeki meandrujÄ…cej, rzeka y
M. Wi t uba, Zanieczyszczenie atmosfer
Mała Panew, Nizina Śląska . . . . . . . . 324
przez zakłady przemysłowe położone w północ-
nej części Wyżyny Śląskiej zapisane w przy-
Recenzje
rostach rocznych sosny zwyczajnej . . . . . . 257
J. Informacje dla Autorów . . . . . . społeczno-
Runge, Metody badaÅ„ w geograÞði . . . . . . . . 275
ekonomicznej  elementy metodologii, wybrane
CONTENTS
narzędzia badawcze  J. Huk . . . . . . . . 339
J. Demek, P. Mackov%0Å„in (red.), Hory a ní~
iny.
Papers
Zem%1łpisnż lexikon 
SR  J. Potocki . . . . . 345
S. Gro², A. Schröder (eds.), Handbook of Low Cost
K. A. K Czajk wska, . Michało
Airlines. uć- Mar-i,
Strategies, oBusiness SProcess and wsk
Does Lublin have a chance to become a 347
ket Environment  E. Pijet-Migoń . . . . . .
metropolis? (summary 
H. Yoon, The Culture of Fengshui in p. 208) . . . . . 189
Korea. An Explo-
Jration of East Asian Geomancy  W. Wilczyński. . 349
. Bańsk i, Distinct identity of the sub-
urban area within the urban-rural con-
tinuum (summary  p. 227) . . . . . . 210
Kronika
K W A R T A N
K W A R T A LL N I I KK
E. Pijet-Migoń, Wrocław Airport in the com-
Wrocław Airport in the com-
TOM
TOM
petition with airports nmost par
VOLUME LXXX
VOLUME LXXVIII
Jubileuszowa konferencja in the easter Wartości t
naukowa
229
of Germany (summary  p. 240) . . . . . . . .
w geograÞði  E. OrÅ‚owska . . . . . . . . 353
ZESZYT
ZESZYT
PART 4
PART 4
XVI SzkoÅ‚a KartograÞðczna  Główne problemy
współczesnej kartograÞði. KartograÞðczne pro-
WROCA
AW 2007
WROCA
AW 2009
P. K retowicz, Spatial effects of Zakopane and Nowy Targ as a measure of social
linkages in the Podhale region (summary  p. 256) . . . . . . . . . . . . . . . 241
I. Mali k, M. Danek, T. Danek, M. K rÄ…piec, M. Wist uba, Atmospheric
pollution emitted by industrial plants located in the northern part of Silesian
Upland recorded in Scots Pine tree rings (summary  p. 274) . . . . . . . 257
Notes for contributors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
METROPOLITALNE SZANSE LUBLINA
Katarzyna A. Kuć-Czajkowska*, Stanisław Michałowski
Wydział Politologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, pl. Litewski 3, 20-080
Lublin
Kuć-Czajkowska K. A., Michałowski S., 2009, Metropolitalne szanse Lublina, Czasopismo
Geograficzne, 80(4): 189 209.
Artykuł wpłynął do redakcji 25.06.2010; po recenzji zaakceptowany 15.11.2010.
Streszczenie
Zadaniem artykułu jest udzielenie odpowiedzi na pytania, czy potencjał, jak i funkcje
wpływające na międzynarodową pozycję Lublina upoważniają go do ubiegania się o status
metropolii? Jakie czynniki determinują, a jakie spowalniają rozwój miasta? W artykule
znalazła potwierdzenie teza, że Lublin jest najważniejszym miastem Polski Wschodniej,
spełnia istotne funkcje na tym obszarze, jednak w świetle kryteriów charakterystycznych
dla metropolii w niewielkim zakresie oddziałuje poza granice województwa. Jego
funkcje nie są wykształcone w stopniu umożliwiającym nadanie statusu metropolii.
Dopiero miasto widoczne na mapie świata, posiadające funkcje zarządcze, finansowe,
zauważalne wśród międzynarodowych wydarzeń naukowych, kulturalnych, atrakcyjne
dla zagranicznych turystów można uznać za metropolię. Metropolitalne szanse miasta
zależą zatem od: podniesienia jego dostępności komunikacyjnej, rozwoju gospodarczego,
wykorzystującego potencjał badawczo-innowacyjny, wzmocnienia roli miasta w kon-
taktach z sÄ…siadami Polski, a przede wszystkim wypromowania marki miasta.
Wstęp ju wskazały na słabo zarysowaną rolę
Lublina jako ośrodka metropolitalnego.
Liczący niespełna 354 tys. mieszkań-
W konsekwencji, największego miasta
ców Lublin jest największym miastem
Polski wschodniej nie uwzględniono
Polski Wschodniej i stolicą słabo zurba-
w sieci metropolii1.
nizowanego (46,6% ludności miejskiej)
Celem artykułu jest udzielenie odpo-
województwa lubelskiego. Koncepcje
wiedzi na pytania, czy potencjał, jak
Przestrzennego Zagospodarowania Kra-
i funkcje wpływające na międzynarodo-
* E-mail: kakuc@wp .pl
1
Wywołało to zdecydowaną reakcję ze strony władz samorządowych i lokalnych parlamentarzy-
stów. 24 czerwca 2005 r. marszałek województwa lubelskiego, prezydent Lublina oraz starostowie:
lubartowski, łęczyński, lubelski i świdnicki zawarli porozumienie partnerskie w sprawie lubel-
skiego obszaru metropolitalnego. Przedmiotem umowy było wspólne działanie na rzecz zaliczenia
Lublina do sieci metropolii oraz uznania zasięgu lubelskiego obszaru metropolitalnego [Metropolia
2005]. Tylko czy nadanie statusu metropolii może być wyłącznie efektem ambicji władz samorzą-
dowych?
[189]
K. A. Kuć-Czajkowska, S. Michałowski
190
wą pozycję Lublina upoważniają go do funkcji gospodarczych o zasięgu mię-
ubiegania siÄ™ o status metropolii? Jakie dzynarodowym. Inne stolice woje-
czynniki determinują, a jakie spowalnia- wództw Polski wschodniej: Białystok,
ją rozwój miasta? Artykuł składa się Rzeszów, Olsztyn zostały sklasyfikowa-
z dwóch części. Pierwsza przedstawia ne w najniższej, VIII grupie aglomeracji.
pozycję Lublina w systemie metropolii Oznacza to, że na początku lat 90. Lublin
europejskich w świetle kilku międzyna- wyprzedzał swoim poziomem rozwoju
rodowych typologii. W drugiej znalazła pozostałe miasta wojewódzkie Polski
siÄ™ definicja funkcji metropolitalnych wschodniej.
oraz analiza potencjału miasta w zakre- Typologia zamieszczona w studium
sie wypełnianych funkcji: ośrodka biz- Vision and Strategies around the Baltic
nesu, ośrodka przestrzeni dla biznesu, Sea 2010 (VASAB 2010)2 powstała w ra-
ośrodka nauki i wiedzy, ośrodka kultury, mach prac Konferencji Ministrów Plano-
ośrodka stosunków paradyplomatycz- wania Przestrzennego i Rozwoju lokuje
nych oraz węzła komunikacyjnego. Lublin w najniższej grupie ośrodków re-
gionalnych z Toruniem, Częstochową,
Płockiem, oraz miastami wojewódzkimi
Miejsce Lublina w sieci
Polski wschodniej: Białymstokiem
metropolii europejskich w świetle
i Kielcami (tab. 2). Zaznaczona w tej kla-
międzynarodowych typologii
syfikacji perspektywa 2010 r. również
utrzymuje rangę Lublina jako ośrodka
Zgodnie z zasadą, iż podstawowym regionalnego.
narzędziem poprawności badań i stu- W ostatnich latach badania m.in. nad
diów dotyczących miast jest ich umiejęt- miastami prowadzone są w ramach pro-
na klasyfikacja, w literaturze przedmio- gramu European Spatial Planning Obse-
tu funkcjonujÄ… dziesiÄ…tki typologii. Jak rvation Network (ESPON). W realizo-
wyglÄ…da pozycja Lublina w sieci metro- wanym w latach 2005 2006 projekcie
polii europejskich w świetle kilku mię- wyróżniono następujące grupy: globalne
dzynarodowych klasyfikacji? węzły (Londyn, Paryż), lokomotywy
Funkcje miast: usługi finansowe, Europy (np. Wiedeń, Kopenhaga, Ma-
przemysły oparte o nowe technologie, dryt, Rzym), silne Europejskie Metropo-
a w odniesieniu do miast z grup I V zna- litalne Obszary Rozwoju (MEGA m.in.
czenie funkcji gospodarczych o zasięgu Oslo, Ateny), potencjalne MEGA (m.in.
międzynarodowym stanowiło podstawę Warszawa, Praga, Budapeszt), słabe
klasyfikacji (tab. 1) opublikowanej MEGA, Funkcjonalne Obszary Miejskie
w 1989 r. przez R. Bruneta [za Gawry- (FUA) o znaczeniu transnarodowym/
szewskim i in. 1998]. Lublin został krajowym, oraz FUA zorientowane re-
umieszczony w przedostatniej, VII kate- gionalnie/lokalnie. Lublin, Białystok,
gorii aglomeracji miejskich. Autorzy ze- Olsztyn i Rzeszów zidentyfikowano,
stawienia ulokowali miasto na tym sa- dość optymistycznie, jako funkcjonalne
mym poziomie rozwoju co Poznań, obszary miejskie o znaczeniu transnaro-
Szczecin czy Wrocław, wskazując jed- dowym/krajowym [Projekt ESPON
nocześnie, że miasta te nie wypełniają 2006].
2
VASAB 2010 to międzyrządowy program uruchomiony 21.08.1992 r. w Karlskronie podczas
spotkania przedstawicieli: Polski, Niemiec, Szwecji, Danii, Finlandii, Litwy, A
otwy, Estonii, Nor-
wegii, Rosji i Białorusi, poświęcony planowaniu przestrzennemu, problematyce demograficznej,
urbanistycznej i infrastrukturalnej. Podstawowym celem współpracy było i jest wypracowanie
wspólnych kierunków rozwoju przestrzennego regionu. Od 1996 r. sekretariat VASAB ma stałą
siedzibę w Gdańsku [Ruszkowski 2002].
Metropolitalne szanse Lublina
191
191
Tab. 1. Ranga aglomeracji miejskich w Europie.
Kategoria w
Miasta polskie Miasta europejskie
klasyfikacji
I Londyn, Paryż
II Mediolan
Barcelona, Berlin, Bruksela, Frankfurt nad
III Menem, Madryt, Monachium, Moskwa,
Rotterdam, Rzym
Ateny, Hamburg, Kopenhaga, Lyon, St.
IV
Petersburg, Stuttgart, Turyn, Zurych
Antwerpia, Budapeszt, Dortmund, Genewa,
V Warszawa Kijów, Marsylia, Neapol, Praga, Tuluza,
Wiedeń
Kraków, Katowice (GOP), Bratysława, Mińsk, Lipsk, Hanower,
VI
Gdańsk Gdynia Norymberga
Bydgoszcz Toruń, Lublin,
Brno, Drezno, Kowno, Lwów, Ostrawa,
VII A
ódz
, Poznań, Szczecin,
Wilno
Wrocław
Białystok, Kielce,
Brześć, Frankfurt nad Odrą, Koszyce,
VIII Częstochowa, Radom,
Królewiec, Grodno
Rzeszów, Olsztyn
y
ródło: Brunet 1989.
Bardzo ciekawe, ale i niepokojÄ…ce dla dane dotyczÄ…ce: 1) infrastruktury i jako-
Lublina wnioski płyną z Rankingu Me- ści życia, 2) siły i nowoczesności gospo-
tropolitalności Miast Polskich przygoto- darki, 3) usieciowienia biznesowego
wanego przez Instytut Konkurencyjnej i koncentracji procesów3. Lublin na pod-
Ekonomii Regionów (tab. 3). Do analizy stawie wskaz
nika obliczonego w 2008 r.
siły metropolitalności wykorzystano charakteryzuje się bardzo niską siłą me-
3
Infrastruktura i jakość życia została zdefiniowana za pomocą danych dotyczących tzw. gospodar-
ki wolnego czasu. Korzystano z danych o liczbie: seansów kinowych, przedstawień i koncertów,
wystaw i ekspozycji w galeriach, danych o lokalizacji instytucji jakości życia (filharmonie, opery,
teatry), jakości edukacji, liczbie meczy w sezonie w najwyższych klasach rozgrywkowych, liczbie
hoteli najwyższej klasy, skali lotniska. W 2009 r. uwzględniono dodatkowo jeden współczynnik
- nowoczesne powierzchnie handlowe (centra handlowo-rozrywkowe) na 1 mieszkańca. Siła i no-
woczesność gospodarki w 2008 r. została zmierzona za pomocą danych statystycznych dotyczą-
cych przeciętnego wynagrodzenia w usługach dla firm i nieruchomości, udziału zatrudnionych w
firmach w całej populacji, udzielonych patentów, zarejestrowanych wzorów użytkowych, poziomu
nakładów inwestycyjnych na usługi rynkowe, lokalizacji wielkich przedsiębiorstw, siedzib firm
medialnych. Natomiast w analizie siły i nowoczesności gospodarki w 2009 r. uwzględniono: liczbę
zatrudnionych w firmach jako % populacji, % udziałów inwestycyjnych ogółem na usługi rynkowe,
liczbę  500 Rzeczpospolitej , PKB per capita, nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach ogó-
łem, saldo migracji, udział studentów w mieście w ogólnej liczbie w Polsce. Badając usieciowienie
biznesowe w 2008 i 2009 r. uwzględniono przedsiębiorstwa zaawansowanych usług biznesowych,
których decyzje lokalizacyjne wskazują na zapotrzebowanie na dany typ i standard usług. Są to
firmy z pierwszych pozycji branżowych rankingów: obsługi prawnej, konsultingu, reklamy, PR,
bankowości, ubezpieczeń, pośrednictwa nieruchomości, teleinformatyki [Pierwszy Ranking 2008,
2 Ranking 2009].
K. A. Kuć-Czajkowska, S. Michałowski
192
Tab. 2. System miast w państwach basenu Morza Bałtyckiego.
Kategorie miast Stan istniejÄ…cy  1994 Perspektywa  2010
I  MIASTA EUROPEJSKIE
 ośrodki o funkcjach Berlin, Kopenhaga,
Berlin, Kopenhaga,
międzynarodowych: Sztokholm, Hamburg
Sztokholm, Hamburg
politycznych, handlowych, St. Petersburg, Warszawa,
St. Petersburg, Warszawa
przemysłowych, naukowych i Oslo, Helsinki, Ryga, Mińsk
kulturalnych
II  MIASTA BAA
TYCKIE,
Gdańsk Gdynia, Kaliningrad,
odgrywajÄ…ce istotnÄ… rolÄ™
Liepaja (Lipawa),
w procesie integracji
Malmö Lund, Norrköping
międzynarodowej w regionie
Lyndköping,
basenu Morza Bałtyckiego,
Umea Vaasa, Lulea Oulu,
m.in. siedziby uniwersytetów
Wilno Kowno, Arhus,
i stowarzyszeń, instytucji
Göteborg, Szczecin, KÅ‚ajpeda,
badawczych specjalizujÄ…cych
Kilonia, Lubeka, Rostock,
się w problematyce bałtyckiej
Tallin, Turku
i międzynarodowej
III  OÅšRODKI KRAJOWE
Brześć, Esbjerg, Grodno,
 miasta stołeczne oraz duże Helsinki, Mińsk, Oslo,
Homel, Kopio, Malbork,
miasta pełniące funkcje Ryga, Tallin Wilno, Kowno,
Odense, Poietrozawodsk,
gospodarcze, polityczne Gdańsk Gdynia,
Tampere, Bergen, Katowice,
i naukowe. Niektóre z Göteborg, Kaliningrad,
A
ódz
, Kraków, Poznań, Tartu,
oÅ›rodków majÄ… szansÄ™ Malmö, Szczecin
Murmańsk, Wrocław
awansować do I/II kategorii
Aalborg, Arhus, Bergen,
Brześć, Grodno, Homel, wymienione w 1994 r. oraz:
Kilonia, Roctock, KÅ‚ajpeda,
Lahti, Radom, Schwerin, Bielsko Biała, Elbląg,
IV  OÅšRODKI
Tampere, Tartu, Toruń, Gorzów Wielkopolski,
REGIONALNE to ośrodki
Białystok, Bydgoszcz, Jelenia Góra, Kalisz,
rozwoju regionalnego,
Częstochowa, Daugavpils, Koszalin, Legnica, Opole,
pełniące wyspecjalizowane
Kielce, Kristianstad, Rzeszów, Wałbrzych,
funkcje gospodarcze
Linköping, Uppsala, Lublin, WÅ‚ocÅ‚awek, Zielona Góra,
Malmö Lund, MurmaÅ„sk, Olsztyn, SÅ‚upsk, SuwaÅ‚ki,
Płock, Trondheim, Nowogród, Tarnów
Witebsk
y
ródło: Vision& 1994.
Tab. 3. Ranking Metropolitalności Polskich Miast NORDEA METROX.
Siła
metropo-
litalna
miast
wielkość wskaz
nika w 2008 r. (%)
100 21,233 17,054 15,400 13,161 12,603 8,521 5,926 4,638 3,988 3,985 3,838 3,743 3,454 3,397
Wielkość wskaz
nika ze względu na
jakość życia 100 66,254 41,943 32,712 35,175 23,219 33,300 19,361 21,723 15,608 10,580 22,419 15,959 13,267 15,607
siłę i nowo-
czesność 100 44,359 47,116 45,907 43,536 38,276 31,384 27,400 25,218 24,943 22,976 22,477 22,934 20,278 21,768
gospodarki
usiecio-
wienie 100 14,976 14,600 15,143 11,089 12,698 6,958 6,336 3,882 3,798 5,479 2,923 3,653 4,172 3,262
biznesowe
wielkość wskaz
nika w 2009 r. (%)
100 21,86 18,11 19,68 16,13 16,35 9,01 6,45 4,76 4,12 4,20 3,70 4,52 4,20 2,82
Wielkość wskaz
nika ze względu na
jakość życia 100 68,91 47,39 51,44 53,18 51,92 37,86 29,35 27,69 23,97 18,90 26,51 27,75 26,56 19,50
siłę i nowo-
czesność 100 46,19 46,30 47,02 39,73 37,09 35,45 27,01 28,28 25,69 26,56 25,17 24,66 22,95 24,88
gospodarki
usiecio-
wienie 100 14,43 14,94 15,98 12,06 13,51 6,04 5,23 2,89 2,76 3,42 2,05 2,97 2,85 1,62
biznesowe
y
ródło: Pierwszy Ranking& 2008; 2 Ranking& 2009.
Trójmiasto
Bydgoszcz
Warszawa
Białystok
Rzeszów
Wrocław
Szczecin
Kraków
Olsztyn
Poznań
Lublin
Silesia
Kielce
Toruń
A
ódz

Metropolitalne szanse Lublina
193
K. A. Kuć-Czajkowska, S. Michałowski
194
tropolitalną. Z miast wojewódzkich Pol- współczesnych. Trzeba odnotować, że
ski wschodniej wyższą pozycję zajęły: Lublin jest dostrzegany w międzyna-
Rzeszów i co ciekawe Olsztyn. Nastąpi- rodowych zestawieniach miast.
ła zatem zamiana pozycji  w miejsce " W przywołanych klasyfikacjach Lu-
Lublina i Białegostoku w latach 90. na blin jest umieszczany w najniższych
lidera transformacji w Polsce wschodniej kategoriach: zestawienie z 1994 r. lo-
wyrósł Rzeszów. kuje miasto jako ośrodek regionalny
Biorąc pod uwagę jakość życia zasko- (wojewódzki), podobnie Rankingi
czeniem jest ostatnie  pośród analizo- Metropolitalności Miast Polskich.
wanych w 2008 r. miast  miejsce Lubli- Klasyfikacje potwierdzajÄ… zatem zna-
na, miasta pretendującego do statusu czenie miasta wyłącznie jako  loko-
Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 r. motywy rozwoju Lubelszczyzny. Je-
Ranking wskazuje na niewielkÄ… liczbÄ™ dynym wyjÄ…tkiem jest typologia po-
przedsięwzięć kulturalnych i rozrywko- wstała w ramach ESPON, gdzie stolica
wych (w tym sportu na najwyższym po- województwa lubelskiego została
ziomie) jakie oferuje miasto. Lublin zaj- sklasyfikowana jako funkcjonalny
muje także jedno z ostatnich miejsc ze obszar miejski o znaczeniu krajowym/
względu na siłę i nowoczesność gospo- transnarodowym.
darki. Najlepiej, na tle stolic województw " Przedstawione typologie różnią się
Polski wschodniej, wyglÄ…da pozycja Lu- kryteriami stanowiÄ…cymi podstawÄ™
blina jeżeli chodzi o przedsiębiorstwa podziału zbioru miast oraz przypo-
usług biznesowych. rządkowania do nich poszczególnych
Przeprowadzone w 2009 r. badania ośrodków. Kluczowym problemem
potwierdzają, że status najsilniejszego jest zaniżanie bądz
zawyżanie pozycji
ośrodka Polski wschodniej ze względu miast. Np. w Rankingu Metropolital-
na siłę metropolitalną utrzymuje Rze- ności Miast Polskich z 2008 r. Lublin
szów. Lublin lepiej wypadł jeżeli chodzi jest umieszczany na końcu stawki.
o jakość i rozmach życia oraz siłę i no- Można zgodzić się, iż Rzeszów pozio-
woczesność gospodarki. Miasto zanoto- mem rozwoju wyprzedza Lublin, ale
wało natomiast niższy wskaz
nik usiecio- wyższy wskaz
nik siły metropolitalnej
wienia biznesowego. Olsztyna budzi zdziwienie.
Przegląd międzynarodowych typolo-
gii miast pozwala na następujące konsta- Funkcje metropolitalne
tacje.
Zasięg oddziaływania metropolii oraz
" Przytoczone klasyfikacje sÄ… tylko
rodzaj wypełnianych funkcji różnicuje
fragmentem badań naukowych
w dziedzinie typologii miast. Auto- miasta rangi krajowej, regionalnej (po-
nadkrajowej), kontynentalnej i global-
rom artykułu zależało na przeglądzie
typologii od początku przemian ustro- nej4. Przez funkcje metropolitalne należy
rozumieć funkcje: II, III i IV sektora
jowo-gospodarczych lat 90. do czasów
4
Metropolie globalne wypełniają funkcję węzłową w gospodarce oraz sterują procesami globali-
zacji, kontrolując gospodarkę światową. Metropolie kontynentalne posiadające nie w pełni zróż-
nicowane funkcje międzynarodowe, opierają swój rozwój na ponadnarodowych powiązaniach po-
zwalajÄ…cych na kontrolÄ™ gospodarki w skali kontynentalnej. Metropolie regionalne (ponadkrajowe)
odgrywają węzłową rolę w skali kilku sąsiadujących państw, wyróżniają się zaznaczoną specjali-
zacją światową, ale nie są zdolne do pełnienia funkcji sterujących i kontrolnych w szerszej skali
[Jałowiecki 2000]. Metropolie krajowe zajmują dominującą pozycję w państwie oraz wypełniają
funkcje, które tylko w pewnych aspektach mają charakter międzynarodowy i przekraczają granice
państw (np. siedziby przedstawicielstw dyplomatycznych).
Metropolitalne szanse Lublina
195
o zasięgu nie mniejszym niż krajowym, Polmos Lublin, Lubella S.A., Firma Cu-
a w przeważającej mierze ponadkrajo- kiernicza  Solidarność , Spółdzielnia
wym. Funkcje te mogą być mniej lub Pszczelarska  Apis . W mieście działa
bardziej rozwinięte. Funkcje metropoli- też producent preparatów ziołowych
talne pełni cały obszar metropolitalny5, Herbapol Lublin S.A., jeden z większych
a nie tylko główne miasto (ośrodek me- browarów w Polsce Perła  Browary Lu-
tropolitalny). Funkcje te mogą być zloka- belskie S.A., a także Zakłady Tytoniowe
lizowane w różnych częściach obszaru [Uchwała nr 442, 2008].
metropolitalnego [Gawryszewski i in.
Perspektywy
1998].
Miasto ze względu na swoje położe-
Funkcja ośrodka biznesu
nie przy wschodniej granicy UE stanowi
Funkcja ośrodka biznesu oznacza platformę współpracy państw Europy
obecność instytucji reprezentujących Wschodniej i Zachodniej. Położenie two-
centrale międzynarodowych korporacji rzy duże możliwości rozwojowe. Lublin
gospodarczych, firm i filii transnarodo- ma szansę koordynowania współpracy
wych przedsiębiorstw. W Lublinie i jego gospodarczej między państwami UE
obszarze metropolitalnym nie są zlokali- a Europą Wschodnią. Zwiększając zasięg
zowane siedziby, ani filie korporacji oddziaływania funkcji ośrodka biznesu,
międzynarodowych. Obecność kapitału władze miasta powinny poczynić stara-
zagranicznego dotyczy jedynie rozwija- nia o ulokowanie ośrodków administra-
jącej się sieci supermarketów. Dość słaba cji UE wykorzystujących przygraniczne
jest pozycja lubelskiego obszaru metro- położenie, a związanych z wymianą go-
politalnego na gospodarczej mapie Pol- spodarczÄ… [Kociuba 2005]. Miasto jest
ski, nie wspominając o Europie i świecie. bowiem naturalnym pomostem między
Miasto jest główną siedzibą firmy PGE- Wschodnią a Zachodnią Europą. Miesz-
Energia, skupiającej 8 spółek dystrybu- kańcy i firmy mają doświadczenie
cyjnych ze wschodniej i centralnej części w kontaktach handlowych na rynkach
Polski. Swoją siedzibę ma fabryka ma- Europy Wschodniej, które  ze względu
szyn rolniczych Sipma oraz producent na bariery językowe  są trudno dostęp-
drzwi  firma Pol-Skone. W Lublinie ne dla zachodnich biznesmenów [Kuciń-
działają firmy farmaceutyczne (wytwór- ski i in. 2002]. Potencjał Lublina (duże
nia surowic i szczepionek BIOMED oraz zasoby dobrze wykształconych osób
Polfa Lublin), chemiczne (oddział Pol- i względnie niskie koszty pracy) pozwa-
skie Odczynniki Chemiczne). Lublin jest la odgrywać rolę regionalnego (ponad-
jednym z większych centrów przetwór- krajowego) ośrodka życia gospodarcze-
stwa spożywczego. Najważniejsze gałę- go.
zie tego przemysłu to: cukierniczy, mle- Kolejną szansą na zdynamizowanie
czarski, mięsny, piwowarski, zbożowo- rozwoju jest rozbudowa przemysłu wy-
młynarski, tytoniowy, spirytusowy, sokich technologii, a zwłaszcza zwięk-
zielarski, owocowo-warzywny. Na ryn- szenie powiązań sfery produkcji i nauki.
ku lubelskim funkcjonujÄ… m.in. LZPS Na efektywniejsze wykorzystanie poten-
5
Potencjalny lubelski obszar metropolitalny zdelimitowany przez Biuro Planowania Przestrzenne-
go obejmowałby 41 gmin z 4 powiatów: lubelskiego, świdnickiego, łęczyńskiego i lubartowskiego.
Zdaniem Kawałko i Miszczuka [2005] lubelski obszar metropolitalny obejmuje miasta Lublin i
Świdnik, oraz 10 gmin: Głusk, Jabłonna, Jastków, Konopnica, Mełgiew, Niedrzwica Duża, Niem-
ce, Strzyżewice, Wojciechów, Wólka.
K. A. Kuć-Czajkowska, S. Michałowski
196
cjału badawczo-rozwojowego i innowa- Funkcja ośrodka powierzchni dla
cyjnego wpłynie oddanie do użytku Lu- biznesu
belskiego Parku Naukowo-Technologicz-
nego oraz Lubelskiej Specjalnej Strefy Funkcja ośrodka powierzchni dla biz-
Ekonomicznej, w której swoją siedzibę nesu oznacza zdominowanie gospodarki
będą miały: Comarch (technologie infor- miasta przez funkcje usługowe, nasta-
matyczne), SolarEnTech (produkcja wione w znacznej mierze na zagranicz-
ogniw fotowoltaicznych), Asseco Busi- nych klientów, m.in.: wysokiej klasy
ness Solutions (produkcja oprogramo- przestrzeń biurowa i handlowa.
wania dla sektora finansowego).
Rozwój funkcji ośrodka biznesu wy- Powierzchnia biurowa
magana skoncentrowania siÄ™ na strategii
W Lublinie podaż obiektów biuro-
zdolnej przyciągnąć bezpośrednie inwe-
stycje zagraniczne (BIZ). BIZ mogą ode- wych o podwyższonej klasie szacuje się
grać znaczÄ…cÄ… rolÄ™ w zwiÄ™kszaniu kon- na okoÅ‚o 80 tys. m². Centrum biurowym
miasta stał się rejon ul. Zana. Pojedyncze
kurencyjności już działających firm, co
poprzez umowy podwykonawcze, przy- budynki biurowe zlokalizowane sÄ… przy
czyni siÄ™ do wzrostu zatrudnienia [Prze- ul. Dolnej 3 Maja i Sikorskiego. W ostat-
nim okresie zostały oddane do użytku
glÄ…d 2008].
m.in. przy ul. Zana Gray Office Park,
czy zlokalizowany u zbiegu ul. Kraśnic-
Bariery
kiej i Wojciechowskiej  Batory.
Lublin jest ośrodkiem o dużej atrak-
Należy wskazać na kilka. Po pierw- cyjności inwestycyjnej ze względu na
sze, sytuacja polityczna i ekonomiczna relatywnie niskie ceny zakupu i wynaj-
w państwach za naszą wschodnią grani- mu powierzchni biurowej oraz konku-
cą nie sprzyja zintensyfikowaniu wy- rencyjne ceny gruntów. Cena zakupu
miany handlowej. Po drugie, Lublin jest nowej powierzchni biurowej kształtuje
gospodarczym centrum rolniczego re- siÄ™ na poziomie 2 6 tys. PLN/m². Åšred-
gionu. Przemysł i handel wiążą się z rol- nia cena wynajmu w centrum Lublina na
niczymi potrzebami tego obszaru. Czy koniec 2007 r. wynosiÅ‚a 25 200 PLN/m²/
miasto będzie potrafiło przekuć prze- miesięcznie, natomiast poza centrum
mysÅ‚ rolno-spożywczy w swój atut? Czy 18 100 PLN/m²/miesiÄ™cznie [Informacje
istnieje szansa, aby wizerunek zacofanej 2008]. Cechy te przekładają się na wize-
Lubelszczyzny (w tym Lublina) uległ runek miasta jako miejsca przyjaznego
zmianie? W kontekście pomocy UE inwestorom. Problemem pozostaje pro-
przewidzianej dla Polski wschodniej mocja tego potencjału.
oraz obliczu inwestycji infrastruktural-
nych dotyczÄ…cych Mistrzostw Europy Powierzchnia handlowa
w Piłce Nożnej EURO-2012  wydaje się
Lublin jest ważnym ośrodkiem han-
to możliwe. Trzecim, istotnym proble-
dlowym, znanym z organizacji imprez
mem jest bariera mentalna  przez wielu
targowych o znaczeniu regionalnym (po-
inwestorów Lublin jest postrzegany
nadkrajowym). Miasto dysponuje Cen-
przez pryzmat całego województwa,
jako największe miasto  ściany wschod- trum Targowo-Wystawienniczym Mię-
niej , Polski B  obszar o słabo rozwinię- dzynarodowych Targów Lubelskich S.A.
tym przemyśle oraz niskim poziomie in- wraz z zapleczem konferencyjnym. Od-
bywajÄ… siÄ™ targi: budowlane LUBDOM
frastruktury komunikacyjnej, region
(odwiedzane przez wystawców z Biało-
mało atrakcyjny inwestycyjnie.
Metropolitalne szanse Lublina
197
rusi, Ukrainy, Litwy, Rosji), targi moto- może przyciągać inwestorów wolnymi
ryzacyjne, rolno-spożywcze, zielarskie, terenami inwestycyjnymi, niskimi kosz-
pszczelarskie, medyczne, sportowo-re- tami prowadzenia działalności gospo-
kreacyjne. Dużą popularnością cieszą darczej, a przede wszystkim wysokimi
się targi pracy, na których swoją ofertę kwalifikacjami kadry [Kociuba 2005].
prezentują pracodawcy z państw UE, np. Rozwojowi funkcji handlowej powin-
Anglii, Irlandii. Organizacją rynku rol- no towarzyszyć rozszerzenie obecnej
nego zajmują się Lubelska Giełda Rolno- oferty w nawiązaniu do lubelskich trady-
Ogrodnicza w Elizówce oraz Wschodnia cji handlowych poprzez organizacje cy-
Giełda Zbożowo-Towarowa  Giełda klicznych jarmarków lub imprez targo-
Rolno-Eksportowa [Kociuba 2005]. wych o międzynarodowym znaczeniu
Główną ulicą handlową Lublina jest wykorzystujących położenie w sąsiedz-
Krakowskie Przedmieście. W latach 90. twie wschodniej granicy UE [Kociuba
XX w. powstały tutaj butiki i eksklu- 2005].
zywne sklepy. Poza Śródmieściem funk-
cjonuje kilka wielkopowierzchniowych
Bariera
obiektów handlowych. W Lublinie dzia-
łają sklepy największych polskich i mię-
Jedną z największych jest słaba pro-
dzynarodowych sieci6. Poziom czynszów
mocja miasta w kraju i za granicÄ…. Lu-
za wynajem powierzchni handlowych
blin to produkt, który należy dobrze
uzależniony jest od lokalizacji obiektu
sprzedać. Miasto potrzebuje przemyśla-
w mieście, umiejscowienia sklepu na ob-
nej i dostosowanej do warunków lokal-
szarze centrum handlowego, branży na-
nych strategii promocyjnej. Usytuowanie
jemcy oraz wielkości wynajmowanej
kilku prestiżowych obiektów biurowych
powierzchni. Cena zakupu nowej po-
czy handlowych zwiększyłoby atrakcyj-
wierzchni handlowej na koniec 2007 r.
ność inwestycyjną. W dość krótkim cza-
wynosiÅ‚a 1,5 3,8 tys. PLN/m². Za wyna-
sie przełożyłoby się na kolejne tego typu
jętą przestrzeń handlową trzeba zapłacić
inwestycje.
35 300 PLN/m²/miesiÄ™cznie [Informacje
2008].
Funkcja ośrodka nauki i wiedzy
Perspektywy
Funkcja ośrodka nauki i wiedzy ozna-
Miasto cieszy się sporym zaintereso- cza obecność znanych i renomowanych
waniem zagranicznych sieci. Dysponuje placówek naukowo-badawczych, ośrod-
dużymi rezerwami terenów wyposażo- ków szkolenia specjalistycznych kadr,
nych w infrastrukturę techniczną i czę- centrów nowych technologii, parków
ściowo zabudowach (po zakładach prze- technologicznych, centrów kongreso-
mysłowych). Istnieją także wolne tereny wych, uniwersytetów o znacznym udzia-
pod rozbudowę w sąsiedztwie istnieją- le studentów cudzoziemców. Metropolia
cych zakładów. Wszystko to stanowi poprzez liczbę odbywających się kongre-
szansę na zwiększenie oferty powierzch- sów, zjazdów, seminariów stanowi ośro-
ni biurowej, a tym samym podniesienie dek międzynarodowych spotkań, płasz-
atrakcyjności inwestycyjnej. Miasto czyznę wymiany wiedzy i idei.
6
SÄ… to m.in. Hugo Boss, Reserved, Esprit, Mango, Aldo, Bata, Camaieu, Royal Collection, Nine West, Danija,
Vero Moda, Cropp, Sela, Sephora, Carry, Cubus, Hexeline, Wittchen, Orsay, Simple, Deni Cler, Caterina Col-
lection, Qiosque, Smyk, Jack&Jones, Venezia, Prima Moda, Apart, Kruk, Yes, Top Secret, House, Tiffi, Morgan,
Marionnaud, Wittchen.
K. A. Kuć-Czajkowska, S. Michałowski
198
Lublin z 5 uczelniami publicznymi, 9 i trzecie miejsce, ze znacznie mniejszÄ…,
niepublicznymi szkołami wyższymi, 4 w porównaniu do UM, liczbą studiują-
instytutami badawczymi oraz Lubelskim cych obcokrajowców zajmują KUL
Towarzystwem Naukowym jest ważnym i UMCS. Analizując kraj pochodzenia
ośrodkiem krajowym oraz największym studiujących, należy stwierdzić, że Lu-
miastem akademickim Polski Wschod- blin jest ośrodkiem kształcenia dla
niej7. Dość słaba jest jednak pozycja lu- przedstawicieli państw Europy Wschod-
belskiego ośrodka na naukowej mapie niej (Białorusi, Ukrainy, Litwy, Rosji).
Europy. Utworzenie w 2000 r. Europej- Miasto jest także atrakcyjnym miejscem
skiego Kolegium Polskich i Ukraińskich studiowania dla obywateli państw Euro-
Uniwersytetów podniosło znaczenie py Zachodniej (Francji, Szwecji, Wiel-
miasta jako ośrodka akademickiego kiej Brytanii, Portugalii, Niemiec).
o randze ponadkrajowej. EKPiUU prze- W Lublinie, głównie na Uniwersytecie
żywa jednak kłopoty organizacyjno-fi- Medycznym kształcą się także przedsta-
nansowe8. wiciele państw afrykańskich (Ghany, Ni-
Jak wynika z rankingu szkół wyż- gerii, Sudanu, Republiki Południowej
szych dziennika  Rzeczpospolita pozy- Afryki) oraz azjatyckich (Chin, Mongo-
cja lubelskich uczelni nie jest zbyt wyso- lii, Korei Południowej, Tajwanu, Sri
ka. W 2008 r. wśród uczelni akademic- Lanki, Zjednoczonych Emiratów Arab-
kich na najwyższej 17 pozycji (na 91 skich).
badanych) został sklasyfikowany Uni-
wersytet Medyczny, 21  Katolicki Uni- Perspektywy
wersytet Lubelski Jana Pawła II, 28 
Rozwój potencjału naukowego wy-
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej,
maga odpowiedniej strategii. Uczelnie
35  Uniwersytet Przyrodniczy, a na 56
miejscu Politechnika Lubelska [Czelad- zlokalizowane w mieście są instytucjami
o decydujÄ…cym znaczeniu dla dyna-
ko 2008].
mizacji rozwoju. Na obszarze Lublina
Innym miernikiem międzynarodowej
powinna rozwijać się innowacyjna tech-
pozycji ośrodka miejskiego jest liczba
nologia, akumulujÄ…ca wysoko wykwali-
studiujących obcokrajowców. Z badania
fikowane zasoby ludzkie zdolne genero-
przeprowadzonego przez autorów
wać wzrost PKB. Władze miasta we
w I kwartale 2009 r. wśród publicznych
i niepublicznych uczelni wyższych Lu- współpracy z uczelniami wyższymi pod-
blina (tab. 4) wynika, że 1405 cudzo- jęły próbę rozwoju Lublina w kierunku
technologii informatycznych. Wzmoc-
ziemców (studentów i doktorantów)
nieniu funkcji posłuży ukończenie
kształciło się w roku akademickim
(zaplanowane na 2011 r.) budowy Lu-
2008/2009 na lubelskich uczelniach.
belskiego Parku Naukowo-Technologicz-
Największą liczbą cudzoziemców może
nego, miejsca współpracy instytucji na-
wykazać Uniwersytet Medyczny. Drugie
7
W r. ak. 2006/2007 w lubelskich uczelniach kształciło się 83,5 tys. studentów. Co roku wyższe
uczelnie opuszcza ponad 18 tys. osób. Stanowi to około 5% krajowej liczby absolwentów. W pro-
cesie nauczania bierze udział 5,6 tys. pracowników naukowych [Powiaty 2007].
8
Kolegium nie posiada osobowości prawnej, natomiast prace nad powołaniem uniwersytetu uległy
zahamowaniu. Po stronie ukraińskiej brakuje zgody, co do kształtu przyszłej uczelni. Główną sie-
dzibą miał być Lublin, a na Ukrainie zdecydowano się ulokować instytut badawczy. W lutym 2009
r. ustalono by znalazł się we Lwowie. Po stronie ukraińskiej pojawiły się jednak głosy, że zamiast
Lwowa instytut powinien powstać w Kijowie.
Metropolitalne szanse Lublina
199
Tab. 4. Liczba i kraj pochodzenia cudzoziemców studiujących w Lublinie w roku akademickim
2008/2009.
Liczba Liczba
Nazwa uczelni Kraj
studen- Kraj pochodzenia dokto-
wyższej pochodzenia
tów rantów
uczelnie publiczne
Białoruś,
Czechy,
Angola, Armenia, Białoruś, Brazylia, Francja,
Bułgaria, Estonia, Francja, Grecja, Indonezja,
Katolicki Hiszpania, Kazachstan, Korea Kazachstan,
Uniwersytet Południowa, Litwa, A
otwa, Mołdowa, Litwa, A
otwa,
235 111
Lubelski Republika Federalna Niemiec, Mołdowa,
Jana Pawła II Portugalia, Rosja, Słowacja, Stany Rosja,
Zjednoczone, Turkmenistan, Ukraina, SÅ‚owacja,
Uzbekistan, Węgry, Włochy, Zambia Ukraina,
Wielka
Brytania
Albania, Angola, Białoruś, Brazylia, Białoruś,
Uniwersytet Bułgaria, Czechy, Francja, Kazachstan, Kazachstan,
Marii Curie- 133 Laos, Litwa, Mongolia, Mołdawia, 77 Palestyna,
Skłodowskiej Rosja, Rumunia, Ukraina, Uzbekistan, Rosja, Ukraina,
Węgry Uzbekistan
Afganistan, Albania, Arabia Saudyjska,
Argentyna, Bahrajn, Bangladesz,
Białoruś, Chiny, Cypr, Dania, Etiopia,
Filipiny, Ghana, Haiti, Hiszpania,
Indie, Irak, Iran, Izrael, Jordania,
Kamerun, Kanada, Kazachstan, Kenia,
Kolumbia, Korea PÅ‚d., Libia, Litwa,
Uniwersytet
610 Mongolia, Nigeria, Norwegia, Nowa 221 b.d.
Medyczny
Zelandia, Pakistan, Portugalia, Rosja,
Tajlandia, Tajwan, Turcja, Tunezja,
Ukraina, Sudan, Sri Lanka, Szwecja,
Stany Zjednoczone, Wielka Brytania,
Zjednoczone Emiraty Arabskie,
Republika Południowej Afryki,
Republika Federalna Niemiec
Uniwersytet
5 Ukraina, Litwa, Białoruś, Rosja  
Przyrodniczy
Politechnika
3 Ukraina  
Lubelska
uczelnie niepubliczne
Międzyuczel-
niany Instytut
Dziennikarstwa    
i Nauk
Społecznych
K. A. Kuć-Czajkowska, S. Michałowski
200
Wyższa Szkoła
Przedsiębior-
7 Białoruś, Francja, Szwecja, Ukraina  
czości
i Administracji
Wyższa 3
Szkoła Nauk Armenia, Ukraina  
Społecznych
Lubelska
Szkoła Wyższa
   
im Króla W.
Jagiełły
RAZEM 996 409
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie informacji z uczelni.
ukowych i przedsiębiorców. Potencjał runków studiów, otwierania kierunków
intelektualny kadry naukowej w połą- studiów w j. angielskim, systemu sty-
czeniu z praktyką w jednostkach gospo- pendiów. Także włączenie praktyków
darczych może zaowocować przyspie- np. przedstawicieli przedsiębiorców
szeniem prac naukowo-wdrożeniowych, w proces dydaktyczny mogłoby wzmoc-
czy zapewnić transfer wyników badań nić ofertę dydaktyczną [Kociuba 2005,
naukowych do praktyki gospodarczej PrzeglÄ…dy 2008]. Uatrakcyjnienie Lubli-
w różnych dziedzinach. na jako miejsca do studiowania dla mło-
Duże zainteresowanie kształceniem dych ludzi jest ważnym wyzwaniem dla
w Lublinie obywateli z Europy Środko- uczelni i władz miasta.
wo-Wschodniej umożliwia tworzenie
wyspecjalizowanych kierunków stu- Bariery
diów, placówek edukacyjnych czy ukie-
Wśród podstawowych należy wska-
runkowanie pól badawczych środowisk
zać na zadłużenie części publicznych
naukowych na tematykÄ™  wschodniÄ… .
Będzie to sprzyjało organizacji konfe- szkół wyższych, co przekłada się m.in.
rencji, zjazdów, sympozjów poświeco- na braki w odpowiednio wyspecjalizo-
wanym wyposażeniu instytutów badaw-
nych tej problematyce. Potencjał osób
czych. Drugim ograniczeniem sÄ… nie-
skupionych na wyższych uczelniach
wystarczajÄ…ce w stosunku do potrzeb
może przyczynić się do wypromowania
miasta jako miejsca, do którego się przy- nakłady na finansowanie badań nauko-
jeżdża, gdzie generowane są nowe war- wych9. Trzecią istotną w rozwoju funkcji
barierÄ… jest niekorzystna w sektorze ba-
tości, trendy, pomysły.
Celem zapobiegania depopulacji mia- dań i rozwoju dominacja badań podsta-
sta, zwłaszcza migracjom młodych, wy- wowych (prac teoretycznych) nad bada-
kształconych osób warto stworzyć sys- niami stosowanymi (praktyczną wiedzą)
oraz rozwojowymi (wykorzystywaniem
tem wsparcia dla zatrzymania w mieście
najzdolniejszych absolwentów. Wy- posiadanej wiedzy do wprowadzania in-
kształcenie więzi z miastem może spro- nowacji). Dominacja badań podstawo-
wych powoduje, że lubelski potencjał
wadzać się do: staży, organizacji szkół
letnich, ciekawych i nietypowych kie- naukowy nie jest w pełni wykorzysty-
9
Poziom nakładów przeznaczanych na badania i rozwój w PKB w 2007 r. w Polsce wynosił 0,57%.
Dla porównania w Czechach - 1,54%, a na Węgrzech 0,97% [Nauka 2010].
Metropolitalne szanse Lublina
201
wany. Funkcjonowanie systemu prac za- latach urozmaicono lubelskÄ… ofertÄ™ kul-
mawianych mogłoby wprowadzić więcej turalną poprzez organizację ogólnodo-
potencjalnie komercyjnych i potrzeb- stępnych cyklicznych wydarzeń, m.in.
nych dla przemysłu badań. Lubelska Noc Kultury, czy Jarmark Ja-
gielloński. Udostępniono także liczącą
300 m długości trasę Lubelskiego Pod-
Funkcja ośrodka kultury
ziemia [Kociuba 2008].
Kultura Å‚adu przestrzennego odnosi
Funkcję ośrodka kultury można roz- się do reprezentacyjnego charakteru ar-
patrywać z perspektywy tradycyjnej wi- chitektury, estetyki miasta, prestiżowe-
zji kultury (ośrodka kultury wysokiej) go wyrazu urządzeń infrastruktury,
oraz perspektywy kultury ładu prze- kształtu budowli, bogatej szaty informa-
strzennego. Tradycyjna wizja kultury cyjnej, oświetlenia, gadżetów miejskich,
odnosi się do zespołu osób i instytucji czyli tego, co określa się mianem wyjąt-
uczestniczących w procesie kreowania, kowości miejsca.
odtwarzania i popularyzowania dzieł Lublin jest jednym z najstarszych
i zjawisk kultury wysokiej (muzea, te- miast polskich, obdarzonych unikalnym
atry, opery, filharmonie, galerie). Z funk- bogactwem architektonicznym. ZnajdujÄ…
cją tą wiąże się regularne organizowanie się tutaj pamiątki z wszystkich epok po-
wydarzeń artystycznych (kongresów, cząwszy od zarania polskiej państwowo-
wystaw, festiwali) o randze międzynaro- ści, poprzez średniowiecze i renesans,
dowej, europejskiej bÄ…dz
ponadkrajo- który stanowił złoty okres w rozwoju
wej. miasta, a następnie barok i klasycyzm.
Znana jest pozycja Lublina jako Największą atrakcją jest zespół architek-
ośrodka teatralnego z teatrami: Drama- toniczno-urbanistyczny Starego Miasta,
tycznym im. J. Osterwy, Muzycznym, z zachowanymi elementami średnio-
Teatrem Lalki i Aktora oraz teatrami wiecznymi, gotycka kaplica Trójcy Świę-
nierepertuarowymi: Provisorium, ScenÄ… tej na Zamku z freskami w stylu rusko-
Prapremier InVitro przy Centrum Kultu- bizantyjskim, liczne kościoły i klasztory.
ry, Ośrodkiem Praktyk Teatralnych Gar- Budowle sakralne prezentują różne okre-
dzienice, posiadającą międzynarodową sy od gotyku do czasów współczesnych.
renomÄ™  ScenÄ… PlastycznÄ… KUL, czy Czasy budowy i rozbudowy Zamku pa-
Ośrodkiem Brama Grodzka  Teatr NN. mięta baszta obronna znajdująca się
Obok teatrów, w Lublinie funkcjonuje 9 w sąsiedztwie Bramy Krakowskiej.
galerii i 12 muzeów. W mieście koncen- W pobliżu Zamku usytuowane są dawne
trują się środowiska twórcze skupione zabudowania szpitala św. A
azarza i ko-
wokół: Centrum Kultury, Akademickie- ściół św. Wojciecha.
go Centrum Kultury, Wojewódzkiego W 2007 r. Stare Miasto wraz z Zam-
Ośrodka Kultury. Organizowane są cy- kiem oraz częścią Śródmieścia w rejonie
kliczne wydarzenia artystyczne o mię- ulic: Bernardyńska, Żmigród i Królew-
dzynarodowym znaczeniu10. W ostatnich ska otrzymały tytuł Pomnika Historii
10
Wśród wydarzeń artystycznych warto wymienić: Międzynarodowy Konkurs Młodych Skrzypków
im. K. Lipińskiego, Międzynarodowy Festiwal Konfrontacje Teatralne, Festiwal Muzyki Ludowej
Mikołajki Folkowe, Międzynarodowe Lubelskie Spotkania Folklorystyczne, Międzynarodowy Fe-
stiwal Teatrów Europy Środkowowschodniej Sąsiedzi, Międzynarodowe Dni Filmu Dokumental-
nego Rozstaje Europy, Międzynarodowe Lubelskie Spotkania Teatrów Tańca, Międzynarodowe
Spotkania Folklorystyczne im. I. Wachowiaka, Międzynarodowy Festiwal Lubelskie Wieczory Or-
ganowe, Festiwal Filmów Latynoamerykańskich.
K. A. Kuć-Czajkowska, S. Michałowski
202
przyznawany przez Prezydenta Polski. ne o międzynarodowej renomie. Powi-
W tym samym czasie Bazylika Domini- nien bazować na istniejących festiwalach
kanów, kaplica Trójcy Świętej na Zamku jako podstawie tworzenia ośrodka kultu-
oraz pomnik Unii Lubelskiej zostały ry o międzynarodowym znaczeniu. Mia-
wpisane na listę Skarbów Europejskiego sto powinno wykorzystywać położenie
Dziedzictwa Kulturowego. geograficzne i zwiÄ…zki historyczne do
Lublin to również miejsca związane współpracy i kontaktów artystycznych.
z wielokulturowością miasta: na począt- Stawać się miejscem wymiany myśli
ku XX w. powstała żydowska Jesziwa i idei, centrum międzynarodowych spo-
(przedwojenna wyższa szkoła rabinicz- tkań artystów i ludzi kultury z Europy
na  Szkoła Mędrców Lubelskich, gdzie Środkowo-Wschodniej i Zachodniej.
od 2007 r. mieści się synagoga, bibliote- Największe nadzieje wiąże się z uzyska-
ka oraz pierwsze w Europie Muzeum niem przez miasto tytułu Europejskiej
Chasydyzmu), kirkut (jeden z najstar- Stolicy Kultury w 2016 r.
szych cmentarzy żydowskich), cerkiew Rozwój funkcji ośrodka kultury po-
prawosławna, oraz miejsce upamiętnia- winien opierać się na istniejącym poten-
jące zagładę żydów i ludzi innych na- cjale (instytucji kultury i imprez kultu-
rodowości na terenie byłego obozu kon- ralnych o stałym charakterze i między-
centracyjnego na Majdanku [Kociuba narodowej renomie) oraz wykształceniu
2008]. określonej specjalizacji wydarzeń kultu-
W Lublinie żyli katolicy, protestanci, ralnych. Szans miasta upatruje się w ele-
żydzi, prawosławni i muzułmanie. mencie wielokulturowości, w promowa-
W związku z napływem ludności ukra- niu inicjatyw typu  na skrzyżowaniu
ińskiej (pracowników i studentów), zain- kultur mających na celu spotkanie
teresowaniem kulturą żydowską i za- z kulturą różnych żyjących tutaj naro-
awansowanymi badaniami nad historią dów. Szansą dla rozwoju funkcji ośrodka
Żydów lubelskich, współczesne miasto kultury jest powstanie Lubelskiego Cen-
również stanowi mieszankę kulturową. trum Spotkań Kultur, prowadzącego
W 2008 r. Lublin, jako pierwsze miasto działalność kulturalną i edukacyjną, słu-
w Europie, został zakwalifikowany do żącą poznawaniu i promowaniu wspól-
organizowanej przez RadÄ™ Europy i Ko- nego dziedzictwa Europy Åšrodkowej.
misję Europejską I edycji programu Trzeba jednak pamiętać, że wzrastająca
 Międzykulturowe miasta , którego ce- oferta propozycji kulturalnych zwiększa
lem jest m.in. promocja różnorodności konkurencję. Dlatego od ludzi kultury
kulturowej oraz pomoc w kształtowaniu zależy, czy Lublin stanie się aktywnym
wizji wielokulturowej polityki publicz- uczestnikiem życia kulturalnego, czy
nej [Kociuba 2008]. Lublin jako histo- tylko klientem (odbiorcą). Potencjał Lu-
rycznie ukształtowane wielokulturowe blina zależy od poziomu powstających
miasto ma zatem duży potencjał rozwo- wartości kulturalnych i zapotrzebowania
ju. Miasto, które skupiało ludzi różnych na nie, a także od specyfiki życia kultu-
kultur może przyciągać turystów z całe- ralnego, czy będzie w nim coś charakte-
go świata. rystycznego, wyróżniającego, a przez to
stanowiącego o tożsamości miasta.
Perspektywy
Bariery
Miasto, które chce się rozwijać musi
rozwijać swoją kulturę. By dynamizo- Do najistotniejszych należy niedosta-
wać rozwój kultury wysokiej, Lublin po- tek odpowiedniej infrastruktury tury-
winien generować wydarzenia artystycz- stycznej i dobrej bazy hotelowej. Miasto
Metropolitalne szanse Lublina
203
oferuje 2,75 tys. miejsc noclegowych mach euroregionów, biura przedstawi-
w 24 obiektach [Powiaty 2007]. Baza cielskie w Brukseli, transnarodowe sieci
noclegowa charakteryzuje siÄ™ wysokimi tworzone przez organizacje, grupy inte-
cenami w stosunku do oferowanego resów, władze samorządowe.
standardu oraz mało zróżnicowaną Ze względu na położenie w stre-
ofertę noclegową skutkującą niewiel- fie przygranicznej, rozwój Lublina jest
ką liczbą pobytów długoterminowych. w dużym stopniu warunkowany pozio-
Konieczne jest także usprawnienie po- mem współpracy z Białorusią, Ukrainą
wiązań infrastruktury komunikacyjnej oraz relacjami tych państw ze struktura-
głównych atrakcji turystycznych woje- mi UE. W formie zinstytucjonalizowa-
wództwa, co wzmocniłoby rolę Lublina nej kooperacja opiera się na porozu-
jako centrum turystycznego. Położenie mieniach gospodarczych w ramach,
miasta stanowi bazÄ™ dla wycieczek do np. Europejskiego Centrum Integracji
Kazimierza Dolnego, Nałęczowa, Zamo- i Współpracy Samorządowej  Dom Eu-
ścia, na Roztocze, Pojezierze A
ęczyńsko- ropy , czy Związku Transgranicznego
-Włodawskie. Ponadto, geograficzne po-  Euroregion Bug . Istotną rolę w kształ-
łożenie Lublina  przy wschodniej gra- towaniu korzystnych relacji z Ukra-
nicy UE predestynuje miasto do roli iną i Białorusią odgrywają programy
ponadregionalnego węzła obsługi ruchu wsparcia współpracy międzynarodowej
turystycznego [Kociuba 2008]. i transgranicznej UE. W Lublinie działa
Kolejną barierą jest stosunkowo słaba Lubelskie Centrum Międzynarodowej
promocja dziedzictwa kulturowego i wy- Współpracy Gospodarczej  Eurotrójkąt
darzeń artystycznych. Bogata przeszłość Biznesu, promujące współpracę podmio-
położnej na pograniczu kultur i narodów tów gospodarczych z województwa lu-
części Polski, potrzebuje wyeksponowa- belskiego oraz obwodów wołyńskiego
nia tej specyfiki, wymaga kształtowania i brzeskiego [Kociuba 2005].
korzystnego wizerunku by nie utrzymy- Jak twierdzi Parysek [2003], przy-
wał się negatywny stereotyp. Potrzebna szłość Lublina  znajduje się w rękach
jest akcja reklamowa zarówno w Polsce, Ukrainy, Białorusi i Rosji. Od sytuacji
jak i poza jej granicami. Dobrą ku temu politycznej, gospodarczej i społecznej
okazją są starania Lublina o przyznanie tych państw oraz stopnia powiązań go-
tytułu Europejskiej Stolicy Kultury spodarczych z Polską i Europą Zachod-
w 2016 r., stanowiące szansę na przycią- nią zależy, czy miasto stanie się w przy-
gnięcie większej liczby turystów, oraz szłości metropolią subkontynentalnego
dodatkowe środki finansowe na organi- (ponadkrajowego) poziomu. Pojawia się
zację wydarzeń kulturalnych [Kociuba zatem pytanie, jaką rolę w relacjach z są-
2008]. siadami ma do wypełnienia Lublin?
Stosunki polsko-ukraińskie znajdują
się w dość korzystnej sytuacji geopoli-
Funkcja ośrodka stosunków
tycznej. Obydwa państwa zainteresowa-
paradyplomatycznych
ne są wzajemną współpracą, czego przy-
kładem jest organizacja Mistrzostw Eu-
Funkcja ośrodka stosunków parady-
ropy w Piłce Nożnej Mężczyzn (Euro
plomatycznych to angażowanie się miej-
2012), oraz fakt, iż Polska zajmuje siód-
skich instytucji publicznych i prywat-
me miejsce biorąc pod uwagę najwięk-
nych we współpracę międzynarodo-
szych zagranicznych inwestorów na
wą. Takie współdziałanie ponad grani-
Ukrainie. Pomimo korzystnego klimatu
cami może przybierać zróżnicowany
dla współpracy gospodarczej, jesteśmy
kształt: stowarzyszeń miast bliz
nia-
świadkami dokonującej się na Ukrainie
czych, transgranicznej współpracy w ra-
K. A. Kuć-Czajkowska, S. Michałowski
204
próby sił między ugrupowaniami, które brak gotowości do współdziałania ze
przyszłość państwa widzą w powiązaniu strony białoruskiej (samo przekroczenie
z Moskwą, a środowiskami dążącymi do granicy, ze względu na procedury celne,
ściślejszego powiązania z Zachodem wymaga czasu) [Przeglądy 2008]. Geo-
[Najder 2001]. Rola Lublina jako stolicy polityczna funkcja Lublina powinna
graniczącego z Ukrainą województwa sprowadzać się do stymulowania dobro-
powinna sprowadzać się do stymulowa- sąsiedzkich stosunków korzystnie wpły-
nia dobrosąsiedzkich i partnerskich sto- wających na współpracę przy i transgra-
sunków, do budowania  Europy bez gra- niczną, do inicjowania polsko-białoru-
nic [Kuć-Czajkowska 2007]. Wśród skich spotkań, których celem byłoby
przesłanek do zacieśniana współpracy rozwijanie kontaktów gospodarczych,
należy wskazać na: dobrze rozwinięte turystycznych i kulturalnych.
kontakty pomiędzy ośrodkami akade- Innym rodzajem angażowania się
mickimi po polskiej i ukraińskiej stronie miejskich instytucji we współpracę mię-
granicy (zwłaszcza Lublinem, Lwowem dzynarodową są miasta partnerskie.
i A
uckiem), korzystny klimat polityczny Wzrost współzależności związanych
w stosunkach międzypaństwowych, oraz z globalizacją wpływa na rozwój współ-
wspólną organizację Euro 2012 sprzyja- pracy między jednostkami administracji
jącą współpracy na rzecz rozwoju infra- lokalnej. Taka oddalona dyplomacja
struktury komunikacyjnej i turystyki opiera się na wspólnych interesach przy-
[Kawałko 2007]. noszących korzyści (wymianę doświad-
Ze względu na hipotetyczny rozwój czeń, wzajemne poznanie się, zrozumie-
wydarzeń więcej problemów nastręcza nie różnic kulturowych, negację funk-
sąsiedztwo z Białorusią. Jest to jedyne cjonujących stereotypów, poszerzanie
państwo, który nie zgłasza żadnych aspi- umiejętności językowych) każdej z za-
racji integracyjnych ze strukturami za- angażowanych stron.
chodnimi, a wręcz się od nich odżegnuje. Z 22 miast partnerskich, Lublin ma
Ponadto, niejasna sytuacja polityczna, podpisane umowy o współpracy bliz
nia-
kryzys gospodarczy oraz możliwość po- czej z 1811. Wzajemne relacje: Brześcia,
nownego zwasalenia może spowodować Iwano-Frankowska, Sumy i Tweru z Lu-
przesunięcie granic Federacji Rosyjskiej blinem określają listy intencyjne. Dzia-
o około 600 km na zachód [Najder 2001]. łania w ramach partnerstw przybierają
Może zatem dojść do ukształtowania różne formy. Można wyróżnić współpra-
dość niepewnej sytuacji na zmienionej cę o systematycznym charakterze12,
granicy wschodniej. Pesymistyczny sce- a także liczne, doraz
ne inicjatywy13.
nariusz wydarzeń musi zakładać zała-
manie bÄ…dz
dalsze ograniczenie wymia- Perspektywy
ny gospodarczej. Zwłaszcza, że Białoruś,
Korzystne położenie miasta sprzyja
pomimo jej geograficznej bliskości, zaj-
muje dopiero 24 miejsce na liście han- współpracy z jednostkami administracji
lokalnej w Europie Wschodniej i Za-
dlowych partnerów Polski. Przyczyną tej
chodniej. Kooperacja może przyczynić
sytuacji są kwestie polityczne, a także
11
Miasta partnerskie Lublina to: A
uck, Lwów, A
ugańsk i Starobielsk (na Ukrainie), Nancy (we
Francji), Münster i Delmenhorst (w Niemczech), Nyköbing-Falster (w Danii), Rishon Le Zion
(Izrael), Lancaster (Wielka Brytania), Debreczyn (Węgry), Tilburg (Holandia), Erie (Stany Zjed-
noczone), Viseu (Portugalia), Poniewież (Litwa), Windsor (Kanada), Pernik (BuÅ‚garia), Alcalá de
Henares (Hiszpania).
Metropolitalne szanse Lublina
205
się do zwiększenia liczby miejsc pracy. 2005]. Dodatkowo legislacja z Schengen
Szansą rozwoju jest również ożywienie wzmacniająca kontrolę graniczną utrud-
współpracy transgranicznej oraz wzrost niła przekraczanie granicy. Z tego powo-
zainteresowania inwestorów zachodnich du pojawiły się kilometrowe kolejki sa-
rynkiem Europy Wschodniej. mochodów ciężarowych na granicy.
Polsko-ukraińska i polsko-białoruska Czynnikiem decydującym o sukce-
współpraca może przybierać różne for- sach współpracy transgranicznej jest au-
my i dotyczyć: infrastruktury technicz- tonomia władz lokalnych. Brak takiej
nej (np. zagospodarowania przejść gra- autonomii  jak ma to miejsce w przy-
nicznych i układów komunikacyjnych), padku Białorusi i Ukrainy  należy do
sfery gospodarczej (poprzez kojarzenie głównych trudności w rozwijaniu współ-
potencjalnych partnerów współpracy, pracy oraz ogranicza współpracę eurore-
wymiany towarów i surowców, świad- gionalną [Przeglądy 2008].
czenia usług, tworzenia izb przemysło-
wo-handlowych, działalności informa- Funkcja węzła komunikacyjnego
cyjno-doradczej, szkoleniowej, promocji
Funkcja węzła komunikacyjnego to
firm), sfery społecznej (poprzez rozwija-
powiązanie miasta siecią częstych, szyb-
nie demokracji lokalnej i regionalnej,
wymiany kulturalnej, sportowej, oświa- kich i bezpośrednich połączeń komuni-
kacyjno-transportowych z głównymi
towej, naukowej, turystycznej), sfery
ośrodkami gospodarczymi państwa,
ochrony środowiska naturalnego, oraz
kontynentu i świata, poprzez system au-
gospodarki przestrzennej i planowania
tostrad, szybkich kolei i międzynarodo-
przestrzennego, tworzenia wspólnych
koncepcji zagospodarowania przestrzen- wych lotnisk.
Lublin, pomimo korzystnego położe-
nego obszarów transgranicznych [Pro-
nia geograficznego, nie odgrywa roli
niewski 2002].
istotnego węzła komunikacyjnego w wy-
miarze międzynarodowym. Przez mia-
Bariery
sto przebiegajÄ… 4 drogi krajowe i miÄ™-
Jest ich kilka. Po pierwsze, podwyż- dzynarodowe (nr: 17, 19, 12, 82). Miasto
szenie taryf celnych na import produk- stanowi ponadlokalny węzeł komunika-
tów, zwłaszcza spożywczych, gospodar- cji kolejowej. Przez Lublin przebiega li-
stwa domowego i wyposażenia wnętrz nia Warszawa Dorohusk Kijów. Dwie
oraz wprowadzenie wiz doprowadziło inne linie wybiegają z Lublina w kierun-
do znacznego osłabienia kontaktów, kach: południowym (do Przeworska
głównie wymiany handlowej [Kociuba przez Stalową Wolę) oraz północnym
12
Przykłady stałej współpracy są następujące: projekt  Opłatek we Lwowie realizowany rokrocz-
nie przez władze miasta Lwów i organizacje polonijne, inicjatywa  Lubelskie misje gospodarcze
cykliczne spotkania lubelskich przedsiębiorców z partnerami z Windsor, Erie, A
ugańska, A
ucka i
Lwowa, projekt  Biblioteczne Okno na Åšwiat realizowany przez MiejskÄ… BibliotekÄ™ PublicznÄ… im.
H. A
opacińkiego w Lublinie z urzędami miast partnerskich.
13
Doraz
ne działania podejmowane przez Lublin i jego miasta partnerskie to m.in.: projekt wymiany
młodzieży  Polacy i Holendrzy - poznajmy się bliżej , Międzynarodowy Turniej Piłkarski  Lubel-
skie Koziołki odbywający się w Lublinie w dniach 16-19.06.2008 r. z udziałem drużyn lubelskich
oraz zespołów z Debreczyna i Lwowa, Festiwal Maskarad w Perniku, czy Dni Przyjaz
ni Polsko-
Węgierskiej obchodzone 26.03.2008 r.
K. A. Kuć-Czajkowska, S. Michałowski
206
(do A
ukowa  obecnie nieużywana w ru- nej lubelskiego obszaru metropolitalne-
chu pasażerskim). Miasto posiada bez- go, co przełoży się na wymierne korzy-
pośrednie połączenia kolejowe z War- ści gospodarcze  intensyfikację wymia-
szawą i większością dużych miast w Pol- ny tranzytowej [Kociuba 2005].
sce, a także Berlinem, Kijowem
i OdessÄ…. Bariery
Trudność włączenia Lublina w sieć
Lublin ma syndrom miasta odciętego
metropolii wynika z niskiej dostępności
od świata. Jest słabo dostępny pod wzglę-
komunikacyjnej. Przez lubelski obszar
dem komunikacyjnym. Problemem jest
metropolitalny nie przebiega autostrada,
czy droga szybkiego ruchu, brakuje lot- także niewydolność transportowa miasta
i obszaru metropolitalnego, wynikajÄ…ca
niska [Kawałko, Miszczuk 2005]. Silna
z braku dogodnych połączeń wewnętrz-
bariera komunikacyjna jakÄ… stanowi
nego układu komunikacyjnego z ukła-
miasto ma przede wszystkim jakościowy
charakter. Mimo teoretycznie dogodne- dem zewnętrznym (niezadowalające pa-
rametry techniczne tras wylotowych
go położenia geopolitycznego, niejako
na  własne życzenie nie stanowi ośrod- zwłaszcza prowadzących do ośrodków
leżących w obrębie lubelskiego obszaru
ka tranzytowego. Stan techniczny oraz
metropolitalnego: Lubartowa, A
ęcznej,
standard dróg nie należą do najlepszych.
Bełżyc, Bychawy) [Kociuba 2005].
Dodatkowo, ze względu na brak systemu
obwodnic cały ruch tranzytowy popro-
Zakończenie
wadzony jest przez centrum miasta.
Lublin jest najważniejszym miastem,
Perspektywy
 lokomotywÄ… rozwoju Polski Wschod-
Szansą na poprawę dostępności ko- niej, spełnia ważne funkcje na tym ob-
munikacyjnej Lublina jest powstanie szarze, jednak w świetle kryteriów
Portu Lotniczego w Åšwidniku. Rozbudo- charakterystycznych dla metropolii w
wa Portu do rozmiarów i parametrów niewielkim zakresie oddziaływuje (pro-
lotniska międzynarodowego powinna mieniuje) poza granice województwa
doczekać się realizacji w 2011 r. Plano- [Kawałko, Miszczuk 2005]. Można za-
wana jest także budowa systemu obwod- tem stwierdzić, że współczesny Lublin
nic miasta, która rozwiązałaby część wraz z obszarem metropolitalnym pro-
problemów komunikacyjnych. Obok ob- cesom metropolizacji dopiero podlega.
wodnic i lotniska, potrzebna jest szybka Funkcje miasta są wykształcone w stop-
kolej, a przede wszystkim szybkie sko- niu niewystarczajÄ…cym dla nadania Lu-
munikowanie z WarszawÄ…. blinowi statusu metropolii. Dopiero mia-
O sukcesie gospodarczym i znaczeniu sto widoczne na mapie świata, posiada-
miasta na arenie międzynarodowej zade- jące funkcje zarządcze, finansowe,
cyduje dobra dostępność komunikacyj- mające udział w procesach globalnych,
na, dlatego najważniejszym zadaniem widoczne wśród międzynarodowych
jest budowa dróg szybkiego ruchu, lotni- wydarzeń naukowych, kulturalnych,
ska, poprawa jakości istniejących dróg, atrakcyjne dla zagranicznych turystów
zwiększenie ich przepustowości, oraz można uznać za metropolię.
wyprowadzanie tranzytu poza centrum Co zatem zadecyduje o metropolital-
miasta poprzez budowę systemu obwod- nych szansach miasta? Przełamanie ja-
nic. Realizacja tych inwestycji pozwoli kich barier zapewni awans Lublina w
na zwiększenie zewnętrznej dostępności systemie miast? Najważniejsze wydaje
oraz usprawnienia spójności wewnętrz- się: podniesienie dostępności komunika-
Metropolitalne szanse Lublina
207
cyjnej, wzmocnienie roli miasta w kon- Zachodniej. Również potencjał gospo-
taktach z sąsiadami Polski, rozwój go- darczy pozwala odgrywać rolę ponadlo-
spodarczy lubelskiego obszaru metropo- kalnego ośrodka życia gospodarczego, w
litalnego na bazie kapitału krajowego i tym wymiany handlowej, koncentracji
zagranicznego, wykorzystujÄ…cego po- instytucji otoczenia biznesu, produkcji i
tencjał badawczo-innowacyjny. Kolejne potencjału badawczo-innowacyjnego
wyzwania to przełamanie stereotypu [Kociuba 2005]. Świadomość istnieją-
jednego z biedniejszych regionów UE, cych zagrożeń rozwojowych wymusza
oraz wypromowanie marki miasta14. przyjęcie możliwie krótkiego horyzontu
Jaką pozycję w systemie miast zajmie czasowego, w którym trzeba usunąć naj-
w przyszłości Lublin? Miasto leży w bardziej rażące dysproporcje. Rozwój
strefie międzynarodowych korytarzy międzynarodowych funkcji Lublina po-
transportowych. Ze względu na lokaliza- winien mieć charakter selektywny, na-
cjÄ™ predestynowane jest do roli centrum stawiony na realizacjÄ™ wybranych, prio-
wymiany gospodarczej, naukowej i kul- rytetowych kierunków.
turalnej państw Europy Wschodniej i
Literatura
2 Ranking Metropolitalności Miast Kawałko B., 2007, Granica wschod-
Polskich NORDEA METROX.2009, nia jako czynnik ożywienia i roz-
2009, P. Grociak (red.), Instytut Kon- woju społeczno-ekonomicznego re-
kurencyjnej Ekonomii Regionów, gionów przygranicznych. Synteza,
Poznań, 72 s. [w:] Ekspertyzy do Strategii Rozwo-
Brunet R., 1989, Les villes  européen- ju SpoÅ‚eczno-Gospodarczego Polski
nes , La Documentation Francaise, Wschodniej do roku 2020, Minister-
Paris. stwo Rozwoju Regionalnego, t. II,
Czeladko R., Ranking uczelni aka- Warszawa, s. 7 41.
demickich 2008, Rzeczpospolita, Kawałko B., Miszczuk A., 2005, Po-
08.05.2008. tencjalny obszar metropolitalny Lu-
Gawryszewski A., Korcelli P., Nowosiel- blina, Studia Regionalne Central &
ska E., 1998, Funkcje metropolitalne Eastern Europe Regional Studies,
Warszawy, Zeszyty IGiPZ PAN, 53, 1 2, s. 163 174.
144 s. Kociuba D., 2005, Szanse i bariery roz-
Informacje statystyczne, http://www. woju Lublina jako ośrodka metropo-
lublin.eu/Informacje_statystyczne-1- litalnego, Studia Regionalne Central
62-62.html, 20.11.2008. & Eastern Europe Regional Studies,
Jałowiecki B., 2000, Społeczna prze- 1 2, s. 63 97.
strzeń metropolii, Scholar, Warsza- Kociuba D., 2008, Funkcja turystyczna
wa, 208 s. Lublina dawniej i dziś, [w:] I Jaż-
14
Urząd Miasta Lublin podjął działania marketingowe, których sztandarowym projektem jest  Mar-
ka Lublin służąca przygotowaniu spójnego i trwałego wizerunku Lublina. Dotychczas stworzono
system identyfikacji wizualnej miasta (logo, hasło promocyjne  Lublin  miasto inspiracji , wzory
gadżetów reklamowych, plakatów, billboardów). W 2008 r. przeprowadzono wizerunkową kam-
panię  Lublin. Nieziemski klimat . Przygotowano 3 rodzaje billboardów, na których zestawiono
freski z kaplicy Trójcy Świętej z wizerunkiem Bramy Krakowskiej oraz postaciami młodych ludzi:
gitarzysty i deskorollkarza [Kociuba 2008].
K. A. Kuć-Czajkowska, S. Michałowski
208
dżewska (red.), Funkcja turystyczna Projekt ESPON nr 3.1  Atlas ESPON.
miast, Wyd. Uniwersytetu A
ódzkie- Struktura terytorium Europy, 2006,
go, A
ódz
, s. 69 79. V. Schmidt-Seiwert, P. Schön, L. Po-
KuciÅ„ski K., KudÅ‚acz T., Markowski T., rsche (red.), Bundesamt für Bauwe-
Bundesamt für Bauwe-
Ziobrowski Z., 2002, Zintegrowa- sen und Raumordnung, Bonn, 92 s.
ny rozwój aglomeracji a konkuren- Proniewski M., 2002, Współpraca trans-
cyjność polskiej przestrzeni, KPZK graniczna województwa podlaskiego
PAN, Warszawa, 213 s. z Białorusią i Litwą, [w:] R. Stem-
Kuć-Czajkowska K.A., 2007, Rola miast plowski, A. Żelazo (red.), Polskie
wojewódzkich w procesie rozwoju pogranicza a polityka zagraniczna u
Polski Wschodniej, [w:] B. Plawgo, progu XXI wieku, PISM, Warszawa,
(red.), SamorzÄ…d w procesie rozwoju s. 299 321.
regionów Polski Wschodniej, WSAP, Przeglądy terytorialne OCED  Polska,
Białystok, s. 7 27. 2008, OCED, Ministerstwo Rozwoju
Metropolia a nie prowincja, 2005, Zie- Regionalnego, b.m.w.
mia Lubelska, 6. Ruszkowski J., 2002, Obecność Polski w
Najder Z., 2001, Porozumienie w Schen- bałtyckich strukturach współpracy,
gen a wschodni sÄ…siedzi Polski, [w:] [w:] T. A
oÅ›-Nowak, A. Dudek (red.),
P. Jaworski (red.), Polska droga do Poziomy aktywności Polski w śro-
Schengen. Opinie ekspertów, Insty- dowisku międzynarodowym. Mate-
tut Spraw Publicznych, Warszawa, s. riały z międzynarodowej konferencji
67 88. naukowej w Legnicy, maj 2002, Se-
Nauka i technika w Polsce w 2008 r., ria wydawnicza PWSZ, Legnica, s.
2010, red. M. Mojsiewicz, GUS, 168 177.
Urząd Statystyczny w Szczecinie, Uchwała nr 442/XXIV/2008 Rady Mia-
Warszawa, 376 s. sta Lublin z 25 września 2008 r. w
Parysek J.J., 2003, Metropolie: metropo- sprawie przyjęcia  Strategii Rozwo-
litalne funkcje i struktury przestrzen- ju Miasta Lublin na lata 2008 2015
ne, [w:] I. Jażdżewska (red.), Funkcje (aktualizacja) . Część pierwsza  Di-
Część pierwsza  Di-
metropolitalne i ich rola w organi- agnoza stanu wyjściowego, Lublin,
zacji przestrzeni, Triada, A
ódz
, s. 89 s.
Vision and Strategies around the Bal-
19 40.
tic Sea 2010. Towards a Framework
Pierwszy Ranking Metropolitalno-
for Spatial Development in the Bal-
ści Miast Polskich NORDEA ME-
tic Sea Region. Third Conference of
TROX.2008, 2008, P. Grociak (red.),
Ministers for Spatial Planning and
Instytut Konkurencyjnej Ekonomii
Development, Tallinn, December
Regionów, Poznań, 36 s.
7 8, 1994.
Powiaty w Polsce, 2007, GUS, Warsza-
wa, 466 s.
Summary
Does Lublin have a chance to become a metropolis?
The aim of the paper is to address the Eastern Poland  entitle it to apply for the
question whether the potential, as well as status of a metropolis. Which factors de-
functions decisive for the international termine the development of the city, and
position of Lublin  the biggest city of which slow down the process? The artic-
Metropolitalne szanse Lublina
209
le consists of two parts. The first one di- tial requires cooperation by municipal
scusses the rank of Lublin in the ranking authorities with institutions of higher
of European cities in the light of a few education regarding the development of
international classifications. The second IT technologies, creation of specialised
part of the paper offers a definition of majors for citizens of Central and Eastern
metropolitan functions, as well as an Europe, and focused research on the sub-
analysis of the metropolitan functions of ject matters relevant to Eastern Europe.
Lublin as a centre of business, business Likewise, the development of the cul-
space, science and knowledge centre, tural centre function should be based on
cultural venue, paradiplomatic relations the existing potential of cultural institu-
centre, and as a transport hub. tions and events of permanent character
We confirm the thesis that Lublin is and international reputation, and the de-
the most important city in eastern Po- velopment of a special type of cultural
land, and it performs crucial functions in events. Lublin should use its geographi-
this part of the country. However, the ci- cal location and historical relations for
ty s functions are not developed to the artistic cooperation and contacts  as
level sufficient to attain metropolitan a point of exchange of thoughts and ide-
status. For instance, the position of the as, and a centre of international meetings
city on the economic map of Poland (the of artists and people of culture.
centre of business function), not to men- Enhancement of the development of
tion Europe and the world, is weak. In Lublin is therefore conditioned by the le-
the Lublin metropolitan area no headqu- vel of cooperation with Belarus, Ukraine
arters or branch offices of international and Russia (the paradiplomatic relations
companies are located. The presence of centre function). Political, economic and
foreign capital involves only an expan- social situation of these countries and the
ding supermarket network. The develop- level of economic connections with
ment of business functions requires con- Poland and Western Europe will deter-
centration on the expansion of high-tech mine whether the city will become a me-
industry, a strategy capable of attracting tropolis at a supranational level in the
direct foreign investments and, most of future.
all, utilising the benefits of the location The difficulty of including Lublin in
near the eastern border of the EU. the network of metropolies results also
In turn, taking into consideration the from its poor communication accessibili-
business-space function, Lublin enjoys ty. No motorway or dual carriageway
high attractiveness for investment due to runs through the Lublin metropolitan
the relatively low prices of purchase and area, and there is no airport. The com-
lease of office and trade space and com- munication barrier is most of all of
petitive land prices. These features con- a qualitative character. Despite its the-
tribute to the city image as an investor- oretically favourable geopolitical loca-
friendly place. However, insufficient tion, the city is in a way responsible for
promotion of this potential remains not being a transit centre. The technical
a problem. state and standards of roads leave much
Further, the science and knowledge to be desired. Moreover, due to the
function is analysed. The city, despite lack of a system of ring roads, all transit
being the largest academic centre in traffic goes through the city centre.
eastern Poland, occupies an insignificant The creation of the airport in Åšwidnik
position on the scientific map of Europe. in 2011 is an opportunity for improve-
The development of its scientific poten- ment in the function of transport hubs.
J. Bański
210
ODR
BNOŚĆ OBSZARU PODMIEJSKIEGO W KONTINUUM
MIEJSKO-WIEJSKIM1
Jerzy Bański*
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, ul. Twarda 51/55, 00-818
Warszawa
Bański J., 2009, Odrębność obszaru podmiejskiego w kontinuum miejsko-wiejskim,
Czasopismo Geograficzne, 80(4): 210-228.
Artykuł wpłynął do redakcji 1.08.2010; po recenzji zaakceptowany 15.11.2010.
Streszczenie
Celem opracowania jest poszukiwanie cech wyodrębniających strefę podmiejską
w kontinuum miasto  wieś. Przeanalizowano dwadzieścia siedem pozycji literatury
polskiej i anglojęzycznej dotyczącej problematyki definiowania i identyfikowania ob-
szarów podmiejskich. Autor wykazuje, że strefa podmiejska jest pod wieloma względa-
mi przestrzenią odrębną i różniącą się od obszarów wiejskich, do których jest na ogół
włączana. Traktowanie tych dwóch kategorii obszarów jako całości prowadzi niejedno-
krotnie do błędnych interpretacji zjawisk i procesów społeczno-ekonomicznych zacho-
dzÄ…cych w przestrzeni geograficznej.
Strefa podmiejska jest obszarem o dużej różnorodności i intensywności zjawisk.
Ich natężenie słabnie w miarę oddalania się od granic miasta w kierunku obszarów
wiejskich. Zasięg przestrzenny strefy nie jest wyraz
nie określony, ponieważ jej granice
zewnętrzne mają charakter umowny. Przeprowadzone analizy pozwoliły wyróżnić trzy
grupy cech służących do charakterystyki przedmiotu badań. Są to zbiory cech społeczno-
demograficznych, fizjonomicznych i ekonomicznych. W każdym z nich zidentyfikowano
szereg cech diagnostycznych, które umożliwiają w większym lub mniejszym stopniu
wyodrębnienie obszaru podmiejskiego w kontinuum miejsko  wiejskim jako niezależnej
kategorii. Wśród nich odrębność obszarów podmiejskich wyrażają najpełniej następujące
cechy: przenikanie się treści i form życia miejskiego i wiejskiego, występowanie miast
i osiedli satelickich, przenikanie siÄ™ krajobrazu miejskiego i wiejskiego, intensywne
migracje wahadłowe, intensywność jednorodzinnego budownictwa mieszkaniowego,
dynamiczne zmiany funkcjonalne.
1
Artykuł przygotowano na konferencję  Przestrzeń społeczno-ekonomiczna w okresie innowa-
cji, integracji i globalizacji zwiÄ…zanÄ… z Jubileuszem 45-lecia pracy naukowej prof. dr hab. Jana
A
obody.
* E-mail: [e-mail]
[210]
Odrębność obszaru podmiejskiego w kontinuum miejsko-wiejskim
211
Wprowadzenie mieszkańców miast utrzymywał się na
podobnym poziomie, to jest około 32%2.
W 1990 r., w dwudziestu największych
Wyjeżdżając poza miasto nietrudno
miastach amerykańskich mieszkało 28,3
zauważyć, że krajobraz ulega stopniowej
przemianie: zmniejsza się gęstość zabu- mln ludności, natomiast w ich strefach
podmiejskich (suburbs)  aż 71,2 mln
dowy, w której budynki są coraz niższe,
osób [Gibson 1998]. Można na tej pod-
wzrasta powierzchnia pól uprawnych,
maleje liczba napotykanych osób, gęst- stawie stwierdzić, że Amerykanie są
nieje roślinność i poszerza się zasięg wi- bardziej suburbanitami niż urbanitami.
Stąd prawdopodobnie wynika też duże
dzianego obszaru. Intensywność zmian
zainteresowanie strefą podmiejską wśród
tych cech i zjawisk jest największa
w bezpośrednim sąsiedztwie miasta, da- amerykańskich badaczy. We współcze-
lej różnice stają się coraz mniej widocz- snych badaniach ich uwaga koncentruje
się przede wszystkim na społeczno-kul-
ne, by w końcu ulec zatarciu  jesteśmy
turowym wymiarze stref podmiejskich
już na wsi. Jednakże nie wieś będzie
[Bruegmann 2005, Clapson 2003, Garre-
przedmiotem tego opracowania, lecz
au 1991, Fishman 1987, Silverstone
strefa pomiędzy miastem a wsią, czyli
1997]. Jak zauważa Hayden [2006], już
strefa podmiejska. Jest ona elementem
od dwustu lat Amerykanie idealizowali
kontinuum miejsko-wiejskiego, który
życie w jednorodzinnych domach poło-
charakteryzuje słabnąca różnorodność
żonych poza centrum miasta, ale przez
i intensywność zjawisk społecznych
to, paradoksalnie, tworzyli coraz bar-
i gospodarczych w miarÄ™ oddalania siÄ™
dziej zurbanizowany krajobraz, zamyka-
od granic miasta w kierunku obszarów
jący ich przestrzeń życiową.
wiejskich [Bański 2008].
W Polsce teorii stref podmiejskich
Pozostając pod silnym wpływem
poświęcono szczególnie dużo uwagi
ośrodka miejskiego i będąc elementem
w latach 70. i 80. ubiegłego wieku [Deja
skomplikowanego systemu powiązań,
obszar podmiejski podlega dynamicz- 1975, Dziewoński 1987, Karłowicz 1978,
nym procesom przekształceń społecz- Koter 1985, Kwiecień 1977, Leszczycki
1977, Liszewski 1987, Maik 1985, Stra-
nych, ekonomicznych i kulturowych.
Dzięki temu jest on popularnym przed- szewicz 1985, Zawadzki 1979 i inni]. Był
to okres fascynacji aglomeracjÄ… i proce-
miotem badań  literatura podejmująca
sami urbanizacyjnymi. Szczególną rolę
problematykÄ™  podmiejskÄ… jest bardzo
w tej problematyce odgrywał ośrodek
obszerna i wielowątkowa. Szczególnie
dużo opracowań na ten temat opubliko- łódzki, który, oprócz własnych badań,
był (i jest nadal) inicjatorem cyklicznych
wano w Stanach Zjednoczonych, gdzie
już w pierwszych dekadach XX w. dyna- konferencji miejskich  ich tematyka do-
miczny rozwój ludnościowy miast spo- tyczyła, między innymi, metodyki badań
strefy podmiejskiej [Pojęcie i metody &
wodował rozszerzanie się przestrzeni
1985]. Póz
niejsze badania miały na ogół
podmiejskiej [Burges 1924, Harris 1943,
charakter szczegółowych studiów przy-
Martin 1956, Pryor 1968 i inni]. Według
padku i koncentrowały się na procesach
spisów ludności odsetek mieszkańców
stref podmiejskich w Stanach Zjedno- społecznych i ekonomicznych zachodzą-
cych w wybranych strefach podmiejskich
czonych wzrósł z 19% w 1940 r. do 38%
[Jakóbczyk-Gryszkiewicz 1991, 1998,
w 1970 r.; w tym samym czasie odsetek
2
Należy jednak uwzględnić, że w tym samym czasie zmieniła się definicja strefy podmiejskiej
oraz sposobu klasyfikacji i metod spisowych.
J. Bański
212
Jedut 1992, Jędrzejczyk, Wilk 1994, Sto- istnieje szereg innych pojęć w geografii,
la, Grzeszczak 1996, Zgliński 1994]. których desygnatami są obszary obejmu-
Celem opracowania jest poszukiwa- jÄ…ce tylko fragmenty strefy podmiej-
nie cech umożliwiających wyodrębnie- skiej4.
nie strefy podmiejskiej w kontinuum Założono, że dla potrzeb tego opraco-
miejsko-wiejskim. Pojęcie kontinuum wania wybrane będą prace podejmujące
miejsko-wiejskiego zakłada stopniową próby definiowania i identyfikowania
zmianę lub przenikanie się zjawisk i pro- cech obszarów położonych w bezpośred-
cesów społeczno-ekonomicznych w uję- nim sąsiedztwie dużych miast, bez
ciu przestrzennym, czego konsekwencją względu na zasięg przestrzenny tych ob-
jest, między innymi, brak wyraz
nych szarów. Pozwoliło to zapoznać się z bar-
granic pomiędzy jego elementami skła- dzo różnymi podejściami do przedmiotu
dowymi. Dwie podstawowe kategorie badania. W sumie przeanalizowano
obszarów  miasto i wieś  rozdziela dwadzieścia siedem prac (tab. 1). Obej-
strefa przejściowa, która jest przedmio- mują one szerokie spektrum czasowe,
tem analizy. Autor nie podejmuje proble- a ich autorzy reprezentują różne dyscy-
mu wyznaczania zasięgu przestrzennego pliny badawcze (geografia, ekonomia,
strefy podmiejskiej, lecz poszukuje cech socjologia, gospodarka przestrzenna, ar-
świadczących o jej odrębności. Jednakże chitektura). Ponadto opracowania te
niektóre z badanych cech mogą mieć po- miały różny charakter  niektóre z nich
stać wskaz
ników określających zasięg poświęcone były teorii obszaru podmiej-
przestrzenny strefy podmiejskiej. Waż- skiego, inne zaś były monografiami wy-
nym celem opracowanie jest również branych stref podmiejskich. W rezultacie
wykazanie, że strefa podmiejska różni analiza literatury umożliwiła wyłonić
się od obszarów wiejskich, do których szereg wyróżników (cech) strefy pod-
jest na ogół włączana w badaniach ogól- miejskiej.
nych3. Brak odróżnienia tych dwóch ka- W pracach z pierwszej połowy XX w.
tegorii obszarów może mieć wpływ na wyodrębnione cechy obszarów podmiej-
błędne interpretacje niektórych zjawisk skich miały na ogół charakter ilościowy,
i procesów społeczno-ekonomicznych. czyli można było je określać w postaci
mierników (np. gęstość zabudowy, gę-
stość zaludnienia, struktura klas spo-
Cechy obszaru podmiejskiego
łecznych itp.), natomiast we współcze-
w literaturze przedmiotu
snej literaturze coraz większą rolę przy-
W literaturze przedmiotu (angloję- pisuje się cechom jakościowym, które
zycznej i polskiej) wielokrotnie podej- stosunkowo łatwo opisać, ale trudno
mowano wysiłki wyodrębnienia obszaru zmierzyć (wielowymiarowość przestrze-
podmiejskiego spośród innych kategorii ni, niestabilność fizjonomiczna, przeni-
obszarów (tab. 1). Towarzyszyły one naj- kanie form życia itp.). Niektóre cechy
częściej próbom jego zdefiniowania. Na- obszarów podmiejskich można wyrazić
leży podkreślić, że samo pojęcie strefa w postaci prostych mierników, takich jak
podmiejska jest bardzo pojemne tema- gęstość zaludnienia, gęstość zabudowy,
tycznie i ma różne konotacje. Ponadto, występowanie miast i osiedli satelickich
3
Jest to efekt administracyjnego podziału kraju, który stanowi podstawę gromadzenia danych sta-
tystycznych wykorzystywanych w badaniach społeczno-ekonomicznych.
4
W literaturze anglojęzycznej stosuje się pojęcia: suburban area, urban-rural fringe, sprawl, tech-
nourb, edge-city, exopolis, edgeless city itp.
Odrębność obszaru podmiejskiego w kontinuum miejsko-wiejskim
213
Tab. 1. Cechy obszarów podmiejskich w literaturze przedmiotu
Autor Cechy obszaru podmiejskiego
E. W. Burgess (1924) sypialnia miasta,
przewaga budownictwa jednorodzinnego,
duży udział mieszkańców klasy średniej,
C. D. Harris (1943) występowanie stref wielofunkcyjnych (mieszkalne, mieszkalno-
przemysłowe, przemysłowo-mieszkalne, przemysłowe, górniczo-
przemysłowe),
W. Schärer (1956) niska gÄ™stość budynków mieszkalnych,
otwarta przestrzeń,
W. L. Martin (1956) wysoki udział ludności codziennie dojeżdżającej do pracy w mieście,
określona gęstość zabudowy,
określona gęstość zaludnienia,
G. A. Wissink (1962) zależność od miasta w zakresie usług i z
ródeł pracy
T. Chmielewski (1967) powiÄ…zanie funkcjonalno-przestrzenne z miastem
R. Pryor (1968) pozarolnicze użytkowanie ziemi,
penetracja obszaru przez potencjalnych inwestorów,
stały napływ mieszkańców
J. Beaujeu-Garnier i sypialnia miasta,
G. Chabot (1971) powiÄ…zanie z miastem w zakresie z
ródeł dochodów ludności,
występowanie funkcji przemysłowych zależnych od miasta,
J. Connell (1974) otwarta przestrzeń,
powiązania funkcjonalne z miastem (migracje wahadłowe),
niskie poczucie przynależności do wspólnoty lokalnej,
J. W. Hughes (1974) powiÄ…zania funkcjonalne z miastem,
S. Leszczycki (1977) pozarolnicze z
ródła utrzymania,
gęsta sieć komunikacyjna,
miejski styl życia,
miejska fizjonomia osadnictwa,
G. Dematteis (1985) większa integracja z miastem niż innymi fragmentami strefy
podmiejskiej,
L. Straszewicz (1985) występowanie miast i osiedli satelickich,
wspólna granica z miastem,
A. Jelonek (1985) specyficzne funkcje w użytkowaniu przestrzeni,
specyficzne cechy demograficzne,
M. Koter (1985) koncentracja ludności,
zróżnicowanie struktury zawodowej,
migracje wahadłowe,
procesy urbanizacyjne,
pozarolnicze użytkowanie ziemi.
S. Liszewski (1987) przenikanie siÄ™ cech i zjawisk miejskich i wiejskich,
procesy koncentracji (polaryzacja i aglomeracja) i dekoncentracji
(dyfuzja i deglomeracja),
K. Dziewoński (1987) zróżnicowany system społeczno-funkcjonalny,
brak jednolitych cech przewodnich (typowych),
M. Marsh (1990) specyficzny styl życia rodzinnego i sąsiedzkiego,
J. Bański
214
J. Garreau (1991) ważna rola funkcji mieszkaniowej,
zabudowa jednorodzinna,
J. Jurek (1991) zatracanie wiejskiego charakteru
W. Maik (1992) przyleganie do miasta,
przenikanie się treści i form życia miejskiego i wiejskiego,
S. Mayhew (1997) mała gęstość gospodarstw domowych,
otwarta przestrzeń,
system transportowy powiÄ…zany z miastem,
jednoklasowa społeczność,
R. Silverstone (1997)  wielowymiarowa przestrzeń geograficzna, architektoniczna i
społeczna
W.M. Hosack (2001) duża gęstość domów jednorodzinnych z ogrodami i indywidualnymi
garażami,
R. Bruegmann (2005) określona gęstość zaludnienia,
T. Bajwoluk (2008) konglomerat zróżnicowanych funkcji bez wspólnych zasad
kompozycji układu przestrzennego,
L. Poniży (2009) niestabilność fizjonomiczna,
przeplatanie siÄ™ krajobrazu miejskiego i wiejskiego.
Drugi cel osiągniemy stosując wyłącznie
itp., inne wymagajÄ… natomiast zbioru
wskaz
ników lub, co podkreślono wcze- cechy mierzalne, czyli takie, które da się
śniej, nie mają one charakteru ilościowe- wyrazić wskaz
nikiem lub zestawem kil-
go. Są wreszcie i takie, które nie wyraża- ku wskaz
ników. Określona wartość lub
ją wyłącznie specyfiki strefy podmiej- przedział wartości wskaz
nika (wskaz
ni-
ków) powinna umożliwić wskazanie za-
skiej, lecz mają charakter bardziej ogólny
i odnoszą się też do innych kategorii ob- sięgu strefy podmiejskiej poprzez wy-
szarów. Na przykład przewaga budow- znaczenie jej granic. Jest to podstawowe
i konieczne zadanie w badaniach geo-
nictwa jednorodzinnego nie jest cechÄ…
graficznych, które odnoszą się zawsze
wyróżniającą tylko obszary podmiejskie,
do określonej przestrzeni fizycznej. Na
bowiem taki sam charakter będzie miała
ogół wyznaczenie granic (zasięgu strefy
zabudowa na obszarach wiejskich lub
podmiejskiej) powinno być pierwszym
w niektórych częściach miast. Szerzej na
krokiem w postępowaniu badawczym.
ten temat w następnej części artykułu.
Na podstawie analizy literatury
przedmiotu można zaproponować po-
Dyskusja
dział cech obszarów podmiejskich na
trzy podstawowe grupy: społeczno-de-
Wybór cech obszarów podmiejskich
mograficznÄ…, fizjonomicznÄ… i ekono-
w badaniach geograficznych ma służyć
miczną. W każdej grupie wyróżnić moż-
dwóm celom: (1) wyodrębnieniu specy-
na cechy ogólne wyrażone za pomocą
fiki obszaru podmiejskiego na tle dwóch
cech diagnozujÄ…cych w postaci opisowej
innych kategorii obszarów (miast i ob-
lub jako mierniki (tab. 2).
szarów wiejskich) oraz (2) wskazaniu
jego zasięgu przestrzennego. W przy-
Cechy społeczno-demograficzne
padku pierwszego celu zakres możli-
wych cech jest duży; chodzi przy tym
Grupa cech społeczno-demograficz-
o to, aby oddawały one najlepiej charak-
nych obszarów podmiejskich obejmuje
ter i specyfikÄ™ obszaru podmiejskiego.
Odrębność obszaru podmiejskiego w kontinuum miejsko-wiejskim
215
Tab. 2. Grupowanie cech obszarów podmiejskich
Grupa cech Zagadnienie Cechy diagnozujÄ…ce
Zaludnienie gęstość zaludnienia
miejski styl życia
przenikanie się treści i form życia miejskiego i
Społeczno- Styl życia
wiejskiego
demograficzna
specyficzny styl życia rodzinnego i sąsiedzkiego
Struktura
struktura społeczno-zawodowa
społeczna
miasta i osiedla satelickie
gęstość zabudowy mieszkaniowej
Charakter
otwarta przestrzeń
przestrzeni
przenikanie siÄ™ krajobrazu miejskiego i wiejskiego
brak stabilności fizjonomicznej,
Fizjonomiczna przewaga budownictwa jednorodzinnego
Charakter
Intensywność inwestycji jednorodzinnego budownictwa
zabudowy
mieszkaniowego
miejski charakter zabudowy
Użytkowanie zróżnicowanie struktury użytkowania ziemi
ziemi konflikty w gospodarowaniu gruntami
Zróżnicowanie wielofunkcyjność
funkcjonalne dynamiczne zmiany funkcjonalne
Ekonomiczna
intensywne migracje wahadłowe,
PowiÄ…zania z
gęsta sieć komunikacyjna,
miastem
specyficzny system transportowy
y
ródło: opracowanie własne.
Ryc. 1. Gęstość zaludnienia w pierścieniach otaczających wybrane miasta, 1988.
Fig. 1. Population density in the rings surrounding the selected cities, 1988.
J. Bański
216
trzy podstawowe zagadnienia, to jest za- darczego kraju. O ile w krajach rozwi-
ludnienie, strukturę społeczną oraz styl niętych obszary podmiejskie zasiedlone
życia. Dwa pierwsze zagadnienia można są przez grupy społeczne o średnim
badać za pomocą odpowiednich wskaz
- i wysokim statusie społecznym, o tyle
ników, zaś styl życia ludności wymyka w krajach słabo rozwiniętych jest to naj-
się ocenom ilościowym. częściej najbiedniejsza klasa społeczna
Zaludnienie przedstawiane w postaci (slumsy). Według Boorstina [1974] do lat
liczby mieszkańców na jednostkę po- 60. XX w. istniał wyraz
ny podział stref
wierzchni jest łatwe do pomiaru. Można podmiejskich miast amerykańskich, wy-
założyć, że gęstość zaludnienia w są- nikający ze standardu życia  miejsce
siedztwie miast jest większa niż na  tra- zamieszkania miało związek z pozio-
dycyjnych obszarach wiejskich i mniej- mem dochodów. Strefa podmiejska była
sza niż w miastach. Ponadto strefę pod- głównym miejscem osiedlania się ludno-
miejską charakteryzuje zmienność tego ści bogatej, tzw. WASP (White Anglo-
wskaz
nika o wyraz
nie większej dynami- Saxon Protestant). Z drugiej zaś strony,
ce niż na obszarach wiejskich. Zmien- istniały enklawy ludności biednej i go-
ność taka jest widoczna nawet w skali rzej wykształconej. Póz
niejsze lata przy-
gmin otaczających duże aglomeracje niosły asymilację strukturalną, czego
miejskie w Polsce (np. Warszawa, Po- wynikiem było spłaszczenie struktury
znań, Kraków, Trójmiasto). Jednakże społecznej stref podmiejskich pod wzglę-
w praktyce obszary sąsiadujące z mia- dem poziomu dochodów, wykształcenia
stami charakteryzują się dużymi waha- i kategorii społeczno-zawodowych.
niami gęstości zaludnienia, co utrudnia W polskiej literaturze przedmiotu
wykorzystanie tej cechy do wyodrębnie- (szczególnie w geografii społecznej) bra-
nia obszaru podmiejskiego. Na przykład kuje opracowań na ten temat, dlatego
gęstość zaludnienia wokół Warszawy, trudno ocenić, na ile struktura społeczna
badana w pierścieniach o dwukilometro- lub społeczno-zawodowa pozwala wy-
wej szerokości, wzrasta gwałtownie różnić strefę podmiejską na tle obszarów
w strefie oddalonej o około 16 20 km od miejskich i wiejskich. Zagadnienie to
centrum miasta, w związku z lokalizacją wymaga odrębnych studiów. Jednakże
miast satelickich (ryc. 1). W przypadku wydaje się, że w przypadku obszarów
Poznania i Krakowa wahania gęstości sąsiadujących z miastami dużo łatwiej
zaludnienia sÄ… mniejsze i wyraz
na jest będzie wykazać ich bezklasowość spo-
tendencja spadku jej wartości wraz z od- łeczną. Należy przy tym zaznaczyć, że
dalaniem się od miast. W odległości oko- współczesne procesy społeczno-ekono-
Å‚o 24 26 km od Warszawy, 18 20 km od miczne w strefach podmiejskich dyna-
Krakowa i 22 km od Poznania, gęstość micznie zmieniają strukturę społeczną,
zaludnienia  stabilizuje się . Można w której wzrasta udział ludności dobrze
przyjąć, że jest to strefa przejścia do wykształconej oraz o wysokim poziomie
tradycyjnych obszarów wiejskich. Za- dochodów. Prawdopodobnie towarzyszy
gadnienie to wymaga jednak bardziej temu zjawisko polaryzacji klas społecz-
szczegółowych badań uwzględniających nych w obrębie samej strefy podmiej-
nieregularność geometryczną stref pod- skiej polegające, między innymi na po-
miejskich, związaną z występowaniem wstawaniu zamkniętych enklaw ludno-
szlaków komunikacyjnych, barier natu- ści zamożnej. Zjawiska takie można
ralnych itp. obserwować w sąsiedztwie dużych aglo-
Struktura społeczna mieszkańców meracji miejskich.
stref podmiejskich jest zależna przede Styl życia jest cechą jakościową, trud-
wszystkim od poziomu rozwoju gospo- nÄ… do wymiernej oceny. Na obszarach
Odrębność obszaru podmiejskiego w kontinuum miejsko-wiejskim
217
podmiejskich cecha ta charakteryzuje Występowanie miast i osiedli satelic-
siÄ™ przenikaniem miejskich oraz wiej- kich jest cechÄ… bardzo istotnÄ…, ale odnosi
skich form zachowań kulturowych (np. się ona przede wszystkim do dużych
anonimowość i bezpośredniość, nowo- aglomeracji miejskich. Mniejsze ośrod-
czesność i prostota, sztuczność i natural- ki, ze słabiej wykształconymi strefami
ność itp.) oraz specyficznymi formami podmiejskimi, nie mają miast satelic-
życia rodzinnego i sąsiedzkiego (kon- kich, ale w ich sąsiedztwie pojawiają się
takty sąsiedzkie są na ogół przelotne osiedla mieszkaniowe (ryc. 2). Z uwagi
i płytkie). Ważną cechą stylu życia na na punktowe rozmieszczenie tych ele-
obszarach podmiejskich jest indywidu- mentów  miast bądz
osiedli satelickich
alizm, ale towarzyszą temu często prze-  nie mogą być one wykorzystane do
ciwne zachowania zmierzające do naśla- bezpośredniego określenia zasięgu ob-
downictwa. Można zaproponować zbiór szaru podmiejskiego, są jednak ważną
cech diagnostycznych, które wyrażają cechą wyodrębniającą go w kontinuum
sposób zachowań społecznych na obsza- miejsko-wiejskim.
rach podmiejskich, takich jak forma Cechą różnicującą obszary w ujęciu
aktywności sobotnio-niedzielnej, czę- kontinuum miasto-wieś jest gęstość za-
stotliwość wyjazdów z gospodarstwa budowy mieszkaniowej  na obszarach
domowego, rodzaj i częstotliwość wyko- podmiejskich jest ona mniejsza niż
rzystania środków transportu itp. Jed- w miastach i większa niż na obszarach
nakże ich wybór i interpretacja wyników wiejskich. Gęstość zabudowy pozostaje
mogą być obarczone dużym subiektywi- w silnym związku z gęstością zaludnie-
zmem. W styl podmiejskiego życia wpi- nia, to jest rozmieszczenie przestrzenne
sują się też codzienne dojazdy do pracy tych cech jest wyraz
nie skorelowane5.
(migracje wahadłowe). Zagadnienie to Analiza gęstości zabudowy wokół du-
włączono jednak do grupy cech ekono- żych aglomeracji pozwala wysnuć ogól-
micznych. ny wniosek, że w odległości około 20 25
km od centrum miast jej wartość ulega
wyraz
nemu zmniejszeniu (tab. 3).
Cechy fizjonomiczne
CechÄ… obszaru podmiejskiego jest
przenikanie siÄ™ krajobrazu miejskiego
Druga grupa cech odnosi siÄ™ do cha-
i wiejskiego [Poniży 2009]. Wymaga to
rakteru przestrzeni, krajobrazu i form
jednak wcześniejszego zdefiniowania
zabudowy oraz struktury użytkowania
tych dwóch typów krajobrazu i wyboru
ziemi. Charakter przestrzeni podmiej-
cech umożliwiających właściwą ocenę
skiej wyraża następujący zestaw cech:
ich rozmieszczenia przestrzennego. Za-
występowanie miast i osiedli satelickich,
gadnienie nie jest wcale proste, bo w ob-
duża gęstość zabudowy mieszkaniowej,
rębie wspomnianych typów krajobrazów
otwartość przestrzeni, przenikanie się
wyróżnia się szereg podtypów. Można
krajobrazu miejskiego i wiejskiego, brak
też podjąć próbę wyodrębnienia cech
stabilności fizjonomicznej, zaś formy
krajobrazu podmiejskiego, który, zda-
zabudowy opisujÄ… takie cechy jak: prze-
niem Richlinga i Solona [1996], podlega
waga budownictwa jednorodzinnego,
szybszym zmianom strukturalnym
intensywność jednorodzinnego budow-
i funkcjonalnym niż krajobrazy  miej-
nictwa mieszkaniowego, miejski charak-
ski i wiejski. Autorzy ci proponujÄ… wy-
ter zabudowy.
5
Z uwagi na silne związki obydwu cech, do identyfikacji strefy podmiejskiej można wykorzystać
tylko jednÄ… z nich.
J. Bański
218
Ryc. 2. Osiedle satelickie w sÄ…siedztwie granicy administracyjnej Torunia. y
ródło: Google Earth 2010.
Fig. 2. The satellite housing development in the vicinity of the administrative boundaries of the city of
Toruń. Source: Gogle Earth 2010.
Tab. 3. Powierzchnia zwartych obszarów zabudowanych (m2) w dwukilometrowych
pierścieniach wokół wybranych miast w 2006 r.
Zasięg pierścienia
od centrum miasta Poznań Kraków Warszawa
(km)
8 10 97611 110619 miasto
10 12 61449 24420 71739
12 14 36258 84233 97055
14 16 62766 43085 92553
16 18 50657 64789 318967
18 20 37353 30126 103655
20 22 31591 43864 126667
22 24 14187 63668 57439
24 26 13758 31752 53790
y
ródło: obliczenia własne na podstawie danych IMAGIS Mapa osadnicza.
Odrębność obszaru podmiejskiego w kontinuum miejsko-wiejskim
219
różnić trzy typy krajobrazu podmiejskie- podmiejskich jak i wiejskich, dlatego ce-
go, ale ich uwaga koncentruje się na cha ta nie może być wyróżnikiem tylko
komponentach roślinnych. Pierwszy typ tego pierwszego. Podobnie miejski cha-
obejmuje tereny ściśle powiązane funk- rakter zabudowy nie jest wyłączną cechą
cjonalnie z miastem o dużej mozaikowo- strefy podmiejskiej.
ści komponentów krajobrazowych. Dru- Bardzo istotnym zjawiskiem na ob-
gi typ obejmuje obszar, który uległ szarach podmiejskich jest intensywny
w ostatnich dziesięcioleciach znacznym ruch budowlany, w tym szczególnie jed-
zmianom, powodujÄ…cym powstanie nie- norodzinne budownictwo mieszkaniowe.
uporządkowanej typologicznie i prze- Z badań Wesołowskiej [2005] wynika,
strzennie zbiorowości roślinnej. Trzecią że budownictwo jednorodzinne koncen-
grupÄ™ tworzÄ… obszary luz
no zwiÄ…zane truje siÄ™ przede wszystkim na terenach
z miastem, o stosunkowo dużych i sta- podmiejskich (ryc. 3). Na podstawie
bilnych komponentach krajobrazu. Pro- analizy ruchu budowlanego autorka
pozycja ta wyraz
nie nawiązuje do tra- stwierdziła:  Jego oddziaływanie (cho-
dycyjnego podziału krajobrazów na dzi o Lublin  przyp. autora) w zakresie
zdewastowane, kulturowe, naturalne budownictwa mieszkaniowego zaznacza
i pierwotne. Obszar podmiejski będzie się wyraz
nie na obszarach wiejskich po-
zdominowany przez krajobrazy kulturo- łożonych w promieniu około 30 km [& ]
we (o zachwianej zdolności do samore- Bardzo wyraz
ne strefy zwiększonego ru-
gulacji i pozostające pod dużym wpły- chu budowlanego zaznaczyły się także
wem działalności gospodarczej czło- wokół trzech innych ośrodków miejskich
wieka), z udziałem krajobrazów zdewa- [& ] Zamościa, Chełma i Białej Podla-
stowanych (silnie zurbanizowane z bra- skiej. Oddziaływanie tych miast jest jed-
kiem naturalnych komponentów). Deli- nak słabsze niż Lublina i sięga 15 20 km
mitacja takiego obszaru jest skompliko- [Wesołowska 2005, s. 46]. Do podob-
wana, bo wymaga szczegółowych nych wniosków doszedł Świątek [2009],
opracowań kartograficznych opartych który strefę oddziaływania Płocka okre-
na studiach terenowych i analizie GIS. ślił również na podstawie analizy wyda-
Jednakże, mając odpowiednie instru- nych pozwoleń na budowę budynków
menty badawcze, można podjąć próbę mieszkalnych. Strefa ta rozciąga się
określenia zasięgu strefy podmiejskiej. w promieniu 15 20 km od centrum mia-
Otwartość przestrzeni jest cechą tere- sta, z tym, że silne oddziaływanie miasta
nów wiejskich, dlatego nie może być zaznaczało się w promieniu około 10
właściwym wyróżnikiem dla strefy pod- km.
miejskiej. Z kolei brak stabilności fizjo- Żywiołowa ekspansja budownictwa
nomicznej ma charakter dynamiczny, zmienia kształt podmiejskiej wsi i jej
powinien więc być analizowany w ujęciu wcześniej istniejący układ przestrzenny.
czasowym. Można do tego celu wyko- Może to wynikać zarówno z koncentra-
rzystać analizę zmian przeznaczenia cji jak i rozpraszania zabudowy. Ponad-
gruntów lub analizę ruchu budowlanego, to, nowe osiedla domów o miejskim cha-
który współcześnie w największym stop- rakterze zabudowy degradują tradycyjny
niu zmienia strukturę przestrzenną ob- krajobraz wiejski. Większa dowolność
szarów podmiejskich (więcej na ten te- architektoniczna umożliwia wprowadza-
mat w dalszej części rozdziału). nie do krajobrazu całkowicie obcych ele-
Kolejna grupa cech opisuje charakter mentów. Konsekwencją dynamicznego
zabudowy obszarów podmiejskich. Prze- rozwoju budownictwa w otoczeniu miast
waga budownictwa jednorodzinnego od- jest też wzrost popytu na ziemię i zwią-
nosi się w równym stopniu do obszarów zany z tym wzrost cen gruntów. Stają się
J. Bański
220
Ryc. 3. Liczba wydanych pozwoleń na budowę domów mieszkalnych we wsiach woj. lubelskiego w latach
1995 2002. y
ródło: Wesołowska 2005.
Fig. 3. The number of permits issued for housing construction in the villages of the Lublin voivodeship,
1995 2001. Source: Wesołowska 2005.
one porównywalne z cenami gruntów Z gruntami rolnymi lub leśnymi bezpo-
w miastach. Podjęta przez autora analiza średnio sąsiadują intensywnie wykorzy-
cen gruntów w sąsiedztwie Krakowa, stywane użytki zagospodarowane pod
Poznania i Warszawy wykazała jedno- usługi produkcyjne, mieszkalnictwo,
znaczny związek z odległością od granic handel itp. Odrębność wykazuje też
tych miast, to jest cena ziemi malała struktura gruntów rolnych. Chodzi
w miarę oddalania się od miasta. przede wszystkim o intensywność ich
Jedną z istotniejszych cech strefy wykorzystania  stosunkowo duże po-
podmiejskiej jest zróżnicowanie struk- wierzchnie zajmują uprawy sadownicze,
tury użytkowania ziemi, wyrażające się zaś w strukturze zasiewów na gruntach
mozaikowością gruntów o ekstensyw- ornych duży jest udział warzyw. Najlep-
nym i intensywnym użytkowaniu. szym tego przykładem są obszary w są-
Odrębność obszaru podmiejskiego w kontinuum miejsko-wiejskim
221
siedztwie Warszawy, które do niedawna ce o ziemię rolnictwo jest skazane na
identyfikowane były jako strefa żywi- porażkę z funkcjami intensywniej wy-
cielska stolicy, dostarczajÄ…ca przede korzystujÄ…cymi grunty. W konsekwencji
wszystkim warzyw i owoców [Kulikow- słabnie znaczenie rolnictwa, które wy-
ski, Gałczyńska 1990, Zgliński 1994]. pierane jest w kierunku obszarów pery-
Presja pozarolniczych funkcji gospodar- feryjnych.
czych oraz konkurencja innych obsza-
rów produkcji warzyw spowodowała
Cechy ekonomiczne
stopniowy zanik strefy żywicielskiej.
Gospodarstwa czerpiące główne docho- Cechy ekonomiczne stref podmiej-
dy z produkcji rolniczej podejmowały skich dotyczą przede wszystkim dwóch
inną działalność gospodarczą. Produkcja zagadnień  zróżnicowania funkcjonal-
rolna nie była już na tyle opłacalna, aby nego oraz powiązań gospodarczych
skutecznie chronić grunty rolne przed z miastem. Wielofunkcyjność jest cechą
presją innych form użytkowania. Na wyraz
nie odróżniającą strefę podmiej-
przykład we wsi Jabłonna pod Warsza- ską od obszarów wiejskich, na których
wÄ…, niegdyÅ› znanej ze szklarniowej upra- pierwszoplanowÄ… rolÄ™ odgrywajÄ… funk-
wy warzyw i kwiatów, większość bu- cje powierzchniowe, w tym przede
dynków szklarniowych zmieniła swoje wszystkim rolnictwo i leśnictwo. Wielo-
przeznaczenie na magazyny, hurtownie funkcyjność jest równie istotną cechą
i sklepy. Był to też efekt rosnących cen miast, dlatego trudno tylko na tej podsta-
energii, nieopłacalności produkcji rolni- wie identyfikować zasięg przestrzenny
czej i utraty rynków zbytu [Bański strefy podmiejskiej, a dokładniej  gra-
2005]. nicę pomiędzy miastem a strefa pod-
Wieloraka przydatność gruntów dla miejską6. Należy więc uszczegółowić
różnych form działalności sprawia, że pojęcie wielofunkcyjności w miastach
strefa podmiejska jest miejscem poten- i w strefie podmiejskiej. Do podstawo-
cjalnych konfliktów w użytkowaniu zie- wych funkcji obszarów położonych
mi. Typowym układem konfliktowym w sąsiedztwie miast należą: mieszkal-
jest sytuacja, kiedy ta sama przestrzeń nictwo, usługi produkcyjne i konsump-
może pełnić różne funkcje gospodarcze; cyjne, rolnictwo oraz rekreacja. Z kolei
jeśli popyt na określone jej walory bę- w miastach, oprócz wymienionych usług
dzie większy od podaży, pojawi się sytu- i mieszkalnictwa, ważną rolę odgrywają
acja konfliktowa [Bański 1998]. Naj- usługi społeczne i administracyjne oraz
ostrzejsze konflikty w użytkowaniu zie- handel. Ponadto można uogólnić, że
mi rodzą się pomiędzy rolnictwem funkcje w miastach mają charakter in-
a funkcjÄ… mieszkalnÄ…. MajÄ… tu miejsce tensywny i sÄ… rozmieszczone punktowo
dwa sprzeczne ze sobą procesy: chłonny lub liniowo, natomiast w strefie podmiej-
rynek zbytu dla produktów żywnościo- skiej występują funkcje intensywne
wych stymuluje towarowÄ… i intensywnÄ… i ekstensywne, rozmieszczone punkto-
produkcjÄ™ rolnÄ…, zaÅ› urbanizacja i roz- wo, liniowo i powierzchniowo.
wój terytorialny miasta kształtuje silny Cechą obszaru podmiejskiego jest
popyt na nowe grunty poprzez odrolnia- jego silne powiÄ…zanie funkcjonalne i go-
nie użytków rolnych. W tej swoistej wal- spodarcze z miastem. Dowodem tego są,
6
Z formalnego punktu widzenia można przyjąć, że granica pomiędzy miastem a strefą podmiej-
ską przebiega wzdłuż granicy administracyjnej miasta. W praktyce wskazać można jednak pewne
fragmenty miast, które odpowiadają swoim charakterem bardziej obszarom podmiejskim niż mia-
stom.
J. Bański
222
Ryc. 4. Typy funkcjonalne gmin, 2007: 1 gminy miejskie, 2  obszary urbanizowane, 3  obszary rolnicze,
4  obszary o funkcjach turystycznych i rekreacyjnych, 5  obszary o funkcjach leśnych, 6  inne obszary o
funkcjach mieszanych. y
ródło: opracowanie własne.
Fig. 4. Types of the communes functions, 2007: 1  urban areas, 2  urbanized areas, 3  agricultural areas,
4  tourism and recreation areas, 5  forestry areas, 6  mixed functions. Source: own research.
między innymi, migracje wahadłowe.
kacji podmiejskiej, ale odnosi siÄ™ to
Intensywność ruchu migracyjnego od-
głównie do miast dużych. Można przy-
zwierciedla stopień powiązania stref
jąć w dużym uproszczeniu, że zasięg li-
podmiejskich z miastem  im jest ona
nii podmiejskich autobusów wyznacza
wyższa, tym silniejsze są powiązania
zasięg intensywnych migracji dziennych,
społeczno-gospodarcze. Dlatego zasięg
co jest wynikiem kalkulacji ekonomicz-
migracji dziennych może określać ze-
nej przedsiębiorstw komunikacji miej-
wnętrzne granice strefy podmiejskiej.
skiej.
CechÄ… obszaru podmiejskiego, wyni-
PowiÄ…zania funkcjonalne i gospodar-
kajÄ…cÄ… z intensywnych migracji dzien-
cze obszarów podmiejskich z miastem
nych, jest specyficzny system komuni-
mogą mieć wpływ na koncentrację sieci
Odrębność obszaru podmiejskiego w kontinuum miejsko-wiejskim
223
Tab. 4. Gęstość dróg w 2-kilometrowych pierścieniach wokół A
odzi i Poznania
Położenie
A
ódz
Poznań
pierścienia
powiatowe powiatowe
od centrum
krajowe wojewódzkie i gminne krajowe wojewódzkie i gminne
10 12
0,398 0,102 0,982 0,208 0,115 0,533
12 14
0,169 0,103 1,154 0,171 0,082 0,465
14 16
0,180 0,101 1,122 0,146 0,043 0,456
16 18
0,265 0,085 1,234 0,126 0,063 0,547
18 20
0,124 0,113 1,026 0,112 0,169 0,667
y
ródło: opracowanie własne
Ryc. 5. Drogi krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne wokół A
odzi w strefach dwukilometrowych.
Fig. 5. National, voivodship (province), powiat (county) and gmina (commune) roads around the city of
A
ódz
in the 2 km zones.
J. Bański
224
transportowej. Nie potwierdziła tego wisk społeczno-gospodarczych. Ich na-
jednak analiza gęstości dróg na przykła- tężenie słabnie w miarę oddalania się od
dzie Poznania i A
odzi. Wynika z niej, że granic miasta w kierunku obszarów
gęstość dróg różnego rzędu nie wykazu- wiejskich. Zasięg przestrzenny strefy nie
je zależności z odległością od centrum jest wyraz
nie określony, ponieważ jej
ośrodka miejskiego. Tylko w przypadku granice zewnętrzne mają charakter
dróg krajowych można zaobserwować umowny.
wzrost ich gęstości w miarę zbliżania się W wyniku przeprowadzonej analizy
do granic miasta. Jest to jednak wyłącz- wyróżniono trzy grupy cech obszarów
nie wynik mniejszej powierzchni pól od- podmiejskich. Są to cechy społeczno-de-
niesienia  powierzchnia pierścieni wo- mograficzne, fizjonomiczne i ekono-
kół miast zwiększa się w miarę oddala- miczne. W każdej grupie zidentyfikowa-
nia od miasta. no szereg cech diagnostycznych, które
w większym lub mniejszym stopniu
umożliwiają wyodrębnienie obszaru
Podsumowanie
podmiejskiego w kontinuum miejsko 
Strefa podmiejska jest obszarem o du- wiejskim jako niezależnej kategorii. Nie-
żej różnorodności i intensywności zja- które cechy mogą mieć postać wskaz
ni-
Tab. 5. Ocena stopnia natężenia lub istotności zjawisk charakteryzowanych przez cechy
obszarów podmiejskich na tle miast i obszarów wiejskich
Obszary Obszary
Cechy diagnostyczne Miasta
wiejskie podmiejskie
gęstość zaludnienia +++ + ++
miejski styl życia +++ + ++
przenikanie się treści i form życia miejskiego i wiejskiego 0 + +++
specyficzny styl życia rodzinnego i sąsiedzkiego +++ +++ ++
zróżnicowana struktura społeczno-zawodowa ++ + ++
miasta i osiedla satelickie 0 + +++
gęstość zabudowy mieszkaniowej +++ + ++
otwarta przestrzeń + +++ ++
przenikanie siÄ™ krajobrazu miejskiego i wiejskiego + 0 +++
brak stabilności fizjonomicznej, ++ + ++
przewaga budownictwa jednorodzinnego ++ +++ +++
intensywność jednorodzinnego budownictwa + + +++
mieszkaniowego
miejski charakter zabudowy +++ 0 +
zróżnicowanie struktury użytkowania ziemi ++ + +++
konflikty w gospodarowaniu gruntami ++ + +++
wielofunkcyjność +++ + ++
dynamiczne zmiany funkcjonalne + + +++
intensywne migracje wahadłowe, 0 + +++
gęsta sieć komunikacyjna, +++ + ++
specyficzny system transportowy +++ + ++
Objaśnienia: natężenie lub istotność zjawiska: +++ - duże, ++ - przeciętne, + - mało, 0  brak.
y
ródło: opracowanie własne.
Odrębność obszaru podmiejskiego w kontinuum miejsko-wiejskim
225
ka określającego zasięg przestrzenny uwzględnienie do opisu strefy podmiej-
obszaru podmiejskiego, co jest szczegól- skiej wymaga ostrożności i dodatkowych
nie ważne w badaniach geograficznych. założeń.
Odrębność obszarów podmiejskich wy- Żywiołowy rozwój miast niesie ze
rażają najpełniej następujące cechy: sobą równie dynamiczny rozwój sąsia-
przenikanie się treści i form życia dujących z nimi obszarów. Można spo-
miejskiego i wiejskiego, występowanie dziewać się, że w najbliższej przyszłości
miast i osiedli satelickich, przenikanie strefy podmiejskie największych miast
siÄ™ krajobrazu miejskiego i wiejskiego, w Polsce ulegnÄ… znacznemu rozszerze-
intensywne migracje wahadłowe, inten- niu. W związku z tym pojawią się nowe
sywność jednorodzinnego budownictwa wyzwania dla polityki przestrzennej
mieszkaniowego, dynamiczne zmiany i wzrośnie znaczenie badań zjawisk
funkcjonalne (tab. 5). Pozostałe badane i procesów zachodzących w strefach
cechy w słabszym stopniu wyrażają od- podmiejskich.
rębność strefy podmiejskiej, dlatego ich
Literatura
Bajwoluk T., 2008, Kształtowanie prze- Chmielewski, T., 1967, Strefa podmiej-
strzeni w strefie podmiejskiej, Cza- ska, Miasto, 6, s. 8 11.
sopismo Techniczne, Architektura, Clapson M., 2003, Suburban Century:
105, 5-A, s. 105 113. Social Change and Urban Growth
Bański J., 1998, Gospodarka ziemią w in England and the USA, Berg,
okresie restrukturyzacji, IGiPZ PAN, Oxford.
Warszawa. Connell, J., 1974, The Metropolitan Vil-
Bański J., 2005, Przestrzenny wymiar lage: Spatial and Social Processes
współczesnych procesów na wsi, Stu- in Discontinuous Suburbs, [w:] J.
dia Obszarów Wiejskich, 9, IGiPZ H. Johnson (red.), Suburban Growth
PAN, PTG, Warszawa. Geographical Processes at the Edge
Bański J., 2008, Strefa podmiejska  już of the Western City, J. Wiley & Sons,
nie miasto, jeszcze nie wieÅ›, [w:] A. London, s. 77 100.
Jezierska-Thole, L.Kozłowski (red.), Deja W., 1975, Zastosowanie meto-
Gospodarka przestrzenna w strefie dy taksonomicznej do określenia
kontinuum miejsko-wiejskiego w Pol- zasięgu i stopnia przeobrażenia strefy
sce, Wydawnictwo Naukowe UMK, podmiejskiej Poznania, Czasopismo
Toruń, s. 29 43. Geograficzne, 41, 1, PTG, Wrocław.
Beaujeu-Garnier, J., Chabot, G., 1971, Dematteis, G., 1985, Strefa podmiejska
Zarys geografii miast, PWE, War- Turynu, Acta Universitatis Lodzien-
szawa. sis, Folia Geographica, 5, s. 179 194.
Boorstin D., 1974, The Americans. The Dziewoński, K., 1987, Strefa podmiej-
Democratic Experience, Vintage Bo- ska  próba ujęcia teoretycznego,
oks, New York. PrzeglÄ…d Geograficzny, 59, 1 2, s.
Bruegmann R., 2005, Sprawl, a compact 55 63.
history, The University of Chicago Fishman R., 1987, Bourgeois Utopia:
Press, Chicago London. The Rise and Fall of Suburbia, New
Burges E. W., 1924, The growth of the York: Basic Books, 241 s.
city: an introduction to a research Garreau J., 1991, Edge city: life on the
project, Publications of the American new frontier, Doubleday, New York,
Sociological Society, 18, s. 85 97. 546 s.
J. Bański
226
Gibson C., 1998, Population of the 100 światowej, Czasopismo Geograficz-
largest cities and other urban places ne, 65,3 4, s. 307 315.
in the United States: 1790 to 1990, Po- Jurek J., 1991, Zmiany struktury społecz-
pulation Division Working Paper, 27, no-ekonomicznej wsi w strefie pod-
US Bureau of the Census, Washing- miejskiej Poznania, Seria Geografia,
ton D.C., 1 16, publikacja interneto- 52, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.
wa (http://www.census.gov/popula- Koter M., 1985, Kształtowanie się strefy
tion/www/documentation/twps0027/ podmiejskiej w świetle badań histo-
twps0027.html) rycznogeograficznych, Acta Univer-
Hayden D., 2006, What is Suburbia. Na- sitatis Lodziensis, Folia Geographi-
ming the Layers in the Landscape, ca, 5, s. 61 73.
1820 2000, [w:] R. Panetta (red.), Kulikowski R., Gałczyńska B., 1990,
Westchester, the American Suburb, Agriculture in the zone of influence
The Hudson River Museum, New of the Warsaw agglomeration, The
York, s. 77 102. impact of urbanization upon rural
Harris, C. D., 1943, Suburbs, American areas, Conference Papers, 7, IGiPZ
Journal of Sociology, 49, s. 1 13. PAN, Warszawa, s. 59 74.
Leszczycki S., 1977, Geografia
Hosack W. M., 2001, Land Development
a planowanie przestrzenne i ochrona
Calculations, Donelly & Sons Com.,
środowiska, PWN, Warszawa.
New York, 621 s.
Liszewski S., 1985, Użytkowanie ziemi
Hughes J. W., 1974, Introduction, [w:] J.
jako kryterium strefy podmiejskiej,
W. Hughes (red.), Suburbanization
Acta Universitatis Lodziensis, Folia
Dynamics and the Future of the City,
Geographica, 5, s. 75 90.
Center for Urban Policy Research,
Liszewski S., 1987, Strefa podmiejska
New Brunswick, s. 1 16.
jako przedmiot badań geografic-
Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1991, Zróż-
znych. Próba syntezy, Przegląd
nicowanie urbanizacji wsi w strefie Geograficzny, 59, 1 2, s. 65 79.
podmiejskiej A
odzi, Acta Universi- Maik W., 1985, Charakterystyka strefy
podmiejskiej w kategoriach funkc-
tatis Lodziensis, Folia Geographica,
jonalnych, próba rekonstrukcji mod-
13.
elu pojęciowego i metody badawczej,
Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1998, Prze-
Acta Universitatis Lodziensis, Folia
obrażenia stref podmiejskich dużych
Geographica, 5, A
ódz
, s. 41 60.
miast. Studium porównawcze strefy
Maik W., 1992, Podstawy geografii mi-
podmiejskiej Warszawy, A
odzi i Kra-
ast, UMK, Toruń.
kowa, Wydawnictwo Uniwersytetu
Marsh M., 1990, Suburban lives, Rutgers
A
ódzkiego, A
ódz
.
University Press, New Brunswick,
Jedut R., 1992, Uwarunkowania i 232 s.
Martin W. L., 1956, The Structuring of
kierunki przeobrażeń osadnictwa
Social Relationships Engendered by
wiejskiego w strefach podmiejskich,
Suburban Residence, American So-
Restrukturyzacja Obszarów Wiej-
ciological Review, 21, s. 446 453.
skich Polski, Materiały IX Ogólno-
Mayhew S., 1997, Dictionary of Geog-
polskiego Seminarium Geograficz-
raphy, Oxford University Press, Ox-
no-Rolniczego, A
ódz
, s. 29 39.
ford.
Jelonek A., 1985, O problemach demo-
Pojęcie i metody badań strefy pod-
graficznych strefy podmiejskiej, Acta
miejskiej, 1985, Acta Universitatis
Universitatis Lodziensis, Folia Geo-
Lodziensis, Folia Geographica, 5,
graphica, 5, s. 327 336. A
ódz
.
Poniży L., 2009, Zagadnienia turystyc-
Jędrzejczyk D., Wilk W., 1994, Procesy
zne w dokumentach planistycznych
urbanizacji wsi w Polsce po II wojnie
Odrębność obszaru podmiejskiego w kontinuum miejsko-wiejskim
227
w aspekcie uwarunkowań przyrod- Świątek D., 2009, Rozwój funkcji pozarol-
niczych gmin powiatu poznańskiego, niczych w regionie Płocka w okresie
Problemy Ekologii Krajobrazu, XXV, transformacji. Rola infrastruktury
s. 165 174. technicznej, IGiPZ PAN, praca dok-
Pryor R., 1968, Defining the Rural- torska.
Urban Fringe, Social Forces, 47, 2, Wesołowska M., 2005, Rozwój budow-
University of North Carolina Press, nictwa mieszkaniowego a przemi-
s. 202 215. any przestrzenne wsi województwa
Richling A., Solon J., 1996, Ekologia lubelskiego, Studia Obszarów
krajobrazu, Wyd. Naukowe PWN, Wiejskich, 10, IGiPZ PAN, Warsza-
Warszawa, 319 s. wa.
Schärer W., 1956, Die Suburbane von Wissink G. A., 1962, American Cities
Zurich, Geographica Helvetica, 11, s. in Perspective, With Special Refe-
1 46. rence to the Development of
Silverstone R. (red.), 1997, Visionsof Their Fringe Areas, Van Gorcum,
Suburbia, Routledge, London, 313 s. Assen.
Stola W., Grzeszczak J. (red.), Przemiany Zawadzki L., 1979, Strefa pod
struktury przestrzennej obszarów miejska  wybrane problemy zagosp-
wiejskich w strefach podmiejskich odarowania przestrzennego, PrzeglÄ…d
Polski i Rumunii, Conference Papers, Geograficzny, 51, 2, s. 271 279.
25, IGiPZ PAN, Warszawa. Zgliński W., 1994, Kształtowanie się
Straszewicz L., 1985, Strefa podmiejska. strefy żywicielskiej aglomeracji war-
Pojęcia i definicje, Acta Universita- szawskiej, Prace Geograficzne, 162,
tis Lodziensis, Folia Geographica, 5, IGiPZ PAN, Warszawa.
s. 7 16.
Summary
Distinct identity of the suburban area within the urban-rural continuum
The suburban zone is characterized of an indicator, determining the spatial
by a considerable diversification and in- range of the suburban area, which is par-
tensity of various socio-economic phe- ticularly important in geographical stu-
nomena. However, their volume of inten- dies. A distinct identity of the suburban
sity is becoming more and more decre- areas is manifested to a largest extent by
ased with moving away from the city/ the following features: the merging of
town boundaries towards rural areas. contents and forms of urban and rural li-
The spatial range of that zone is not cle- festyles, the occurrence of cities and sa-
arly determined, because its external bo- tellite settlements, the merging of urban
undaries are assumed only symbolically. and rural landscapes, the intensive pen-
As a result of the thorough analyses, the dular migrations, the intensity of single-
three groups of suburban zones features family housing construction, dynamic
have been distinguished, i.e. socio-de- functional changes. The remaining ana-
mographic, physiognomic and economic. lyzed features, to a much lesser degree,
In each group, a wide number of diagno- attest to a peculiar nature of the subur-
stic characteristics have been identified, ban area, therefore taking account of the-
which, to a larger or lesser extent, make se in a description of suburban zone re-
it possible to discern the suburban areas quires a special circumspection and the
as an independent category. Some of the- additional assumptions. A rapid develop-
se features can be presented in the form ment of cities is usually accompanied by
J. Bański
228
an equally dynamic growth of their sur- new challenges facing the spatial policy
rounding areas. It can be expected that in will emerge and the studies into the phe-
the near future the suburban areas of the nomena and processes going on in the
major Polish cities will become signifi- suburban areas should be gradually ga-
cantly larger. Consequently, numerous ining in importance with time.
Port lotniczy we Wrocławiu w warunkach konkurencji z portami lotniczymi
wschodniej części Niemiec
Edyta Pijet-Migoń*
Katedra Turystyki i Rekreacji, Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu, ul. Fabryczna
29 31, 53-609 Wrocław
Pijet-Migoń E., 2009, Port lotniczy we Wrocławiu w warunkach konkurencji z portami
lotniczymi wschodniej części Niemiec, Czasopismo Geograficzne, 80(4): 229 240.
Artykuł wpłynął do redakcji 30.09.2010; po recenzji zaakceptowany 15.11.2010.
Streszczenie
Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej ruch pasażerski na lotnisku we
Wrocławiu zwiększył się z 284 tys. pasażerów w 2003 r. do prawie 1,5 mln w 2008
r. Rozbudowana została sieć połączeń, a dużą rolę w strukturze ruchu odgrywają
przewoz
nicy niskokosztowi. Utrzymanie tendencji wzrostowej ruchu pasażerskiego
będzie zależało od wielu czynników, w tym także od sprostania konkurencji ze strony
lotnisk wschodniej części Niemiec  Drezna i Berlina, a zwłaszcza budowanego lotniska
Berlin Brandenburg International (BBI). Analiza porównawcza sieci połączeń pokazuje,
że lotniska we Wrocławiu i Drez
nie pełnią podobną funkcję lotnisk regionalnych,
natomiast lotnisko BBI może stać się kolejnym europejskim hubem, ale jego
bezpośrednimi konkurentami będą inne huby, takie jak Warszawa, Wiedeń czy Helsinki.
Znaczący odpływ pasażerów z lotniska wrocławskiego jest mało prawdopodobny.
Wstęp bilności mieszkańców stało się przystą-
pienie Polski do Układu z Schengen.
Dzięki liberalizacji prawa lotniczego
PrzystÄ…pienie Polski do Unii Europej-
skiej spowodowało istotne zmiany w go- możliwe było rozpoczęcie w Polsce dzia-
spodarce, także w zakresie pasażerskie- łalności nowych przewoz
ników, w tym
go transportu lotniczego. Zmiany te mia- przewoz
ników niskokosztowych, którzy
w znaczÄ…cym stopniu przyczynili siÄ™ do
ły charakter ilościowy, jakościowy
i przestrzenny. Wśród najbardziej wi- zwiększenia ruchu w portach regional-
docznych był znaczący wzrost ruchu pa- nych i do zmian w hierarchii tych portów
[Śleszyński 2007]. W 2003 r. udział por-
sażerskiego. W 2003 r., a więc tuż przed
akcesją do UE, liczba pasażerów w pol- tów regionalnych wynosił 27,4% w ogól-
nej liczbie obsłużonych pasażerów, nato-
skich portach wynosiła 7 milionów 121
miast w 2008 r. zwiększył się do 54,32%
tysięcy, natomiast w 2008 r. wzrosła do
17 milionów 838 tysięcy [Urząd Lotnic- [Urząd Lotnictwa Cywilnego 2009].
W omawianym okresie dynamicznie
twa Cywilnego 2009, Dziedzic 2009].
Kolejnym impulsem do zwiększenia mo- rozwijał się również port lotniczy we
* E-mail: [e-mail]
[229]
E. Pijet-Migoń
230
Wrocławiu, z którego usług w 2003 r. przez Austrian Airlines, zawieszona
skorzystało 284 tysiące pasażerów, nato- w 2001 r.), Kopenhagi i Monachium. Po-
miast w 2008 r.  prawie 1,5 miliona łączenia międzynarodowe z Wrocławia
[Lotnisko wrocławskie 2009]. w tym okresie miały głównie charakter
Pojawiły się jednak obawy dotyczące połączeń biznesowych i dowożących do
dalszego tempa wzrostu ruchu pasażer- hubów aliansu Star.
skiego. Są one spowodowane przede Nadzieje na dalszy rozwój wrocław-
wszystkim spowolnieniem gospodar- skiego lotniska, podobnie jak i innych
czym, ale również światowym kryzysem lotnisk regionalnych w Polsce, wiązano
branży lotniczej, konsolidacją rynku z akcesją do Unii Europejskiej i zmianą
przewoz
ników, a także nasilającą się przepisów prawnych dotyczących pasa-
konkurencją wśród portów lotniczych. żerskiego transportu lotniczego, w tym
W przypadku Wrocławia konkurencja ta przyjęciem tzw. polityki otwartego nie-
dotyczy nie tylko najbliższych polskich ba. Zakłada ona, że przewoz
nik posiada-
portów w Katowicach i w Poznaniu, ale jący zezwolenie na działalność w kraju
również portów wschodniej części Nie- Unii Europejskiej może obsługiwać do-
miec  Drezna i Berlina, zwłaszcza wolną trasę łączącą porty na terenie
w aspekcie malejącej roli granicy pol- zjednoczonej Europy [Ruciński 2006].
sko-niemieckiej jako granicy wewnętrz- Szczególnie liczono na rozpoczęcie dzia-
nej Schengen. Celem artykułu jest wska- łalności przewoz
ników niskokoszto-
zanie, w jakim zakresie wymienione wych, którzy  zgodnie ze swoim mode-
porty niemieckie konkurują z portem we lem działania opartym na połączeniach
Wrocławiu i jaki może być wpływ budo- z punktu do punktu  wybierają często
wanego portu lotniczego Berlin Bran- tańsze i mniej zatłoczone porty regional-
denburg International na dalszy rozwój ne [Czyczuła i in. 2005, Pijet-Migoń
lotniska we Wrocławiu, a szczególnie na 2007b]. Pierwszym przewoz
nikiem ni-
sieć połączeń lotniczych. skokosztowym, który rozpoczął obsługę
połączeń z Wrocławia, była rodzima li-
nia Air Polonia. Początkowo obsługiwa-
Port lotniczy we Wrocławiu
ła ona połączenia krajowe, a w kwietniu
Lotnisko Wrocław-Strachowice w ok- 2004 r. zainicjowała połączenia z Pary-
resie powojennym, w latach 1958 1991, żem, które jednak zostały zawieszone
obsługiwało wyłącznie rejsy krajowe. w paz
dzierniku 2004 r. W marcu 2005 r.
Były to połączenia z Warszawą, Gdań- do Wrocławia, jako pierwszego miasta
skiem, Koszalinem, Krakowem, Rzeszo- w Polsce, zaczęły latać, z londyńskiego
wem i Szczecinem; część z nich miała lotniska Stansted, samoloty największe-
charakter połączeń sezonowych. Pierw- go europejskiego przewoz
nika nisko-
sze zagraniczne połączenia czarterowe kosztowego  Ryanair. W kolejnych la-
zostały uruchomione w lecie 1992 r., tach z wrocławskiego lotniska zaczęli
a regularne połączenie międzynarodowe oferować przeloty inni przewoz
nicy ni-
 dopiero w styczniu 1993 r. na trasie skokosztowi (m.in. Centralwings, Wiz-
Wrocław  Frankfurt nad Menem i było zair, Norwegian, Volare). Jednak oferta
obsługiwane przez niemiecką linię Euro- przewoz
ników niskokosztowych jest
wings [Pijet-Migoń 2007a]. W kilka mie- bardzo mało stabilna, liczne połączenia
sięcy póz
niej Polskie Linie Lotnicze były dość szybko zmieniane lub zawie-
LOT uruchomiÅ‚y poÅ‚Ä…czenie do Düssel- szane.
dorfu. W kolejnych latach sieć połączeń W sezonie letnim 2009 z wrocław-
z Wrocławia wzbogaciła się między in- skiego lotniska połączenia w ruchu regu-
nymi o trasy do Wiednia (obsługiwana larnym wykonywane były na 21 trasach,
Port lotniczy we Wrocławiu w warunkach konkurencji&
231
231
Ryc. 1. Sieć połączeń z portu lotniczego we Wrocławiu w sezonie letnim 2009.
Fig. 1. Airline network from Wrocław Airport in summer 2009.
E. Pijet-Migoń
232
z czego aż 14 kierunków obsÅ‚ugiwanych runku Görlitz i dalej Polski) oraz auto-
było przez linie lotnicze Ryanair. Przelo- strady A13 w kierunku Berlina. Dotarcie
ty oferowane były przez sześciu prze- na lotnisko ułatwia również dogodne po-
woz
ników (LOT, Lufthansa, Cimber łączenie szybką koleją z centrum Drezna
Sterling, Ryanair, Norwegian i Wizzair). (przejazd trwa około 25 minut). Port lot-
W skali tygodnia najwięcej przelotów niczy w Drez
nie oddalony jest zaledwie
wykonywanych jest do Warszawy (52 30 km od granicy niemiecko-czeskiej
połączenia), Monachium (27), Frankfur- oraz około 100 km od granicy z Polską.
tu (14) i Londynu Stansted (11). Od kilku W jego strefie oddziaływania do 200 km
lat rośnie również liczba połączeń czar- znajdują się, oprócz Drezna, Saksonii
terowych, głównie do portów basenu oraz południowej Brandenburgii, tereny
Morza Śródziemnego (ryc. 1). północnych Czech oraz zachodniej czę-
ści województwa dolnośląskiego i lubu-
skiego.
Port lotniczy w Drez
nie
Ruch pasażerski na lotnisku w Drez
-
Lotnisko Klotzsche położone jest 12 nie szczególnie wzrósł po zjednoczeniu
km na północ od centrum Drezna, w po- Niemiec: w 1990 r. wynosił 203 tys. pa-
bliżu połączenia autostrady A4 (w kie- sażerów, natomiast w 1994 r. przekroczył
Ryc. 2. Zmiany wielkości ruchu pasażerskiego na lotniskach w Drez
nie i we Wrocławiu w okresie 1993
2008 (opracowanie własne na podstawie danych ze stron internetowych portów).
Fig. 2. Changes in passenger flow at Dresden and Wrocław airports in 1993 2008 (based on data from
airport websites).
Port lotniczy we Wrocławiu w warunkach konkurencji&
233
1,5 miliona pasażerów, tak więc w ciągu niska, w 2001 r. oddano nowy terminal,
pięciu lat wzrósł siedmiokrotnie. W okre- przystosowany do obsługi 3,5 miliona
sie póz
niejszym dynamika wzrostu była pasażerów w roku [Hupe 2007].
już mniejsza, a nawet pojawiły się okre- W sezonie letnim 2009 z lotniska
sy spadku liczby pasażerów (ryc. 2). w Drez
nie regularne połączenia wyko-
W celu zwiększenia przepustowości lot- nywało 19 linii lotniczych do 46 portów
Ryc. 3. Sieć połączeń z portu lotniczego w Drez
nie w sezonie letnim 2009.
Fig. 3. Airline network from Dresden Airport in summer 2009.
E. Pijet-Migoń
234
[dane na podstawie Dresden Airport przesiadkowego i dalej do wielu portów
2009]. Najwięcej rejsów oferowała Lu- Hiszpanii i Portugalii oraz innych państw
fthansa (120 tygodniowo), Air Berlin basenu Morza Śródziemnego. Dodatko-
(49), Cirrus Airlines i Germanwings (po wo sezonowo oferowane są połączenia
32) oraz Austrian Airlines (18). W kie- bezpośrednie do wielu miejsc typowo
runkach połączeń dominowały połącze- wakacyjnych  Antalyi (10 połączeń
nia krajowe (ryc. 3): do Düsseldorfu  w tygodniu), portów buÅ‚garskich, grec-
łącznie 50 rejsów tygodniowo (28 połą- kich i innych popularnych turystycznie
czeń liniami Lufthansa i 22 liniami Air miejsc w Europie. Połączenia te, mimo
Berlin), Frankfurtu i Monachium  po 46 że można je przyrównać do połączeń
rejsów liniami Lufthansa, Kolonii  18 typu czarter mix, są ujęte w ruchu roz-
(Germanwings), Hamburga  16 (Cirrus) kładowym, mają stałe godziny operacji
oraz Stuttgartu  13 (Germanwings). Po- i miejsca na nie można kupować zarów-
łączenia międzynarodowe oferowane no w postaci pakietów oferowanych
były do Wiednia (Austrian Airlines) przez biura podróży, jak i w ofercie sa-
i Zurichu (Cirrus). Ponadto z lotniska modzielnej, dostępnej bezpośrednio na
w Drez
nie linie lotnicze Air Berlin wy- stronach internetowych przewoz
ników
konują połączenia do Palma de Mallorca, czy poprzez globalne systemy rezerwa-
swojego głównego zagranicznego portu cyjne (GDS).
Ryc. 4. Zmiany wielkości ruchu pasażerskiego na lotniskach berlińskich w okresie 1990 2008
(opracowanie własne na podstawie danych Berlin Airports).
Fig. 4. Changes in passenger flow at Berlin airports in 1990 2008 (based on data provided by Berlin
Airports).
Port lotniczy we Wrocławiu w warunkach konkurencji&
235
Lotniska berlińskie oraz wakacyjnych i stanowi bazę dla li-
nii Easy Jet.
Ruch pasażerski na lotniskach berliń-
W 2008 r. ruch pasażerski odbywał
skich rósł szybciej niż w przypadku ca-
siÄ™ na trzech lotniskach  Tegel, Schöne-
Å‚ych Niemiec. W 2008 r. dynamika
feld i Tempelhof  przy czym najstarsze
wzrostu wynosiła 8%, podczas gdy dla
z berlińskich lotnisk, Tempelhof, zakoń-
ruchu pasażerskiego Niemiec  tylko
czyło działalność z końcem paz
dzierni-
1%.
ka 2008 r. A
ącznie trzy berlińskie lotni-
Według danych szacunkowych Za-
ska obsłużyły 21 mln 403 tys. pasażerów
rządu Portów Berlińskich (Schwarz, inf.
(ryc. 4), w tym 8 mln 233 tys. w ruchu
ustna dla Gazety Wyborczej, 12.06.2008),
krajowym (38,47%). Liczba pasażerów
liczną grupę klientów korzystających
korzystających z berlińskich lotnisk sta-
z lotnisk berlińskich, około 2 miliony
nowiła 10% ruchu pasażerskiego Nie-
rocznie, stanowiÄ… obywatele polscy,
miec.
głównie mieszkańcy zachodniej części
W sezonie letnim 2009 połączenia
kraju, korzystający zarówno z połączeń
z Berlina oferowały 82 linie lotnicze do
typowo wakacyjnych, niskokosztowych,
171 portów położonych w 52 krajach
jak i połączeń do centrów przesiadko-
[Berlin Airports 2009]. Największa licz-
wych Europy Zachodniej (Londynu,
ba połączeń oferowana była do miast
Amsterdamu, Paryża, Madrytu) i dalej
niemieckich. Lotniska berlińskie miały
na inne kontynenty. Około 600 tysięcy
regularne połączenia z 17 portami nie-
polskich podróżnych skorzystało z połą-
mieckimi. Na drugim miejscu były połą-
czeń liniami niskokosztowymi.
czenia z portami hiszpańskimi  13 kie-
Zarówno lotnisko Tegel jak i Schöne-
runków. Kolejne miejsca zajmowały po-
feld borykajÄ… siÄ™ od kilku lat z problema-
łączenia z portami włoskimi (11
mi przepustowości, a aktualna infra-
kierunków), tureckimi (10 kierunków),
struktura jest niewystarczajÄ…ca [Dzie-
greckimi (9 kierunków) oraz brytyjski-
dzic 2008]. DodatkowÄ… barierÄ… dla
mi (8 kierunków). Berlińskie lotniska
dalszego rozwoju lotniska Tegel, podob-
zajmują pierwsze miejsce wśród miast
nie jak zamkniętego lotniska Tempelhof,
niemieckich pod względem liczby obsłu-
jest otoczenie zabudowÄ… miejskÄ…. Ze
giwanych pasażerów podróżujących li-
względu na te problemy podjęto decyzję
niami niskokosztowymi, głównie za
o budowie nowego lotniska, Berlin Bran-
sprawÄ… linii Air Berlin i Easy Jet.
denburg International, które docelowo
Poza lotniskami europejskimi i porta-
ma przejąć działalność istniejących lot-
mi w północnej Afryce i na Bliskim
nisk.
Wschodzie, bezpośrednie połączenia
były oferowane do Nowego Jorku (linia-
Plany strategiczne lotniska Berlin
mi Delta i Continental), Pekinu (Hainan
Brandenburg International (BBI)
Airlines), UÅ‚an Bator, Dohy, Erywania,
Punta Cana, Varadero. Analiza oferowa-
nych kierunków i linii lotniczych wska- Decyzja o budowie nowego lotniska
zuje na wyraz
ną specjalizację lotnisk. dla Berlina i Brandenburgii została pod-
Lotnisko Tegel specjalizuje się w połą- jęta przez przedstawicieli obu landów
czeniach krajowych oraz połączeniach i rządu federalnego w 1996 r., jednak
biznesowych (głównie do stolic europej- prace legislacyjne trwały aż dziesięć lat
skich) i jest bazÄ… dla linii Air Berlin. Na- i dopiero 16 marca 2006 r. Federalny SÄ…d
tomiast lotnisko Schönefeld specjalizuje Administracyjny wydaÅ‚ ostatecznÄ… zgo-
się w połączeniach niskokosztowych dę na budowę lotniska wykorzystującego
E. Pijet-Migoń
236
częściowo miejsce i infrastrukturę lotni- Lotnisko będzie posiadać dwa pasy star-
ska Schönefeld. Prace budowlane rozpo- towe o dÅ‚ugoÅ›ci 3600 i 4000 metrów.
częto 5 września 2006 r., a termin odda- Nowy port lotniczy będzie miał charak-
nia do użytku pierwszego etapu inwesty- ter węzła intermodalnego, mającego
cji zaplanowano na drugą połowę 2011 r. bezpośredni dostęp do autostrady A113
Ryc. 5. Potencjalne obszary ciążenia portów lotniczych w Berlinie, Drez
nie i we Wrocławiu
wyznaczone na podstawie odległości w linii prostej.
Fig. 5. Potential catchment areas of Berlin, Dresden and Wrocław airports, defined according to
straight line distances.
Port lotniczy we Wrocławiu w warunkach konkurencji&
237
oraz systemu połączeń kolejowych. Za- mował także tereny bardziej odległych
planowano go zgodnie z koncepcją landów  Saksonii, Saksonii-Anhalt,
 wszystko pod jednym dachem  pod Meklemburgii-Pomorza Przedniego oraz
terminalem lotniczym zostanie wybudo- terenów przygranicznych zachodniej
wany dworzec kolejowy, obsługujący Polski oraz północnych Czech (ryc. 5).
połączenia dalekobieżne, regionalne oraz W potencjalnym obszarze ciążenia lotni-
lokalne. Czas przejazdu szybkÄ… kolejÄ… ska BBI mogÄ… siÄ™ znalez
ć takie polskie
z centrum Berlina na lotnisko ma wyno- miasta jak Szczecin, Poznań, a nawet
sić 17 minut, natomiast autostradą  oko- Wrocław.
ło 30 minut. Po otwarciu portu BBI cała
komunikacja regionu Berlin-Branden- Lotniska niemieckie wobec polskiego
burgia będzie skoncentrowana w tym
klienta
miejscu, a lotniska Tegel i Schönefeld
zostaną zamknięte.
Zarówno lotniska berlińskie, jak i lot-
Według planów inwestycyjnych przy
nisko w Drez
nie od kilkunastu lat inten-
budowanym lotnisku ma powstać cen- sywnie zabiegają o pozyskanie pasaże-
trum handlowo-usługowe (BBI Airport
rów z Polski. Przejawia się to głównie
City) oraz największy w Berlinie park
w działaniach marketingowych obejmu-
biznesu (BBI Business Park). Koszt in- jących przygotowanie materiałów infor-
westycji szacuje siÄ™ na 2 miliardy euro,
macyjnych w języku polskim, stron in-
przy czym kwota ta nie obejmuje infra- ternetowych lotnisk również w języku
struktury okołolotniskowej, budowy
polskim czy udział w targach turystycz-
dróg samochodowych i kolejowych, in- nych, takich jak Tour Salon w Poznaniu
frastruktury zewnętrznej, obejmującej
czy Targi Turystyki Biznesowej we Wro-
parkingi, hotele, centrum kongresowe.
cławiu. Zarządy niemieckich lotnisk or-
Jest to aktualnie największa inwestycja
ganizujÄ… konferencje prasowe oraz spo-
na terenie wschodniej części Niemiec.
tkania z przedstawicielami polskiej
Powstanie nowego lotniska pełniące- branży turystycznej. Spotkania promo-
go rolę węzła transportowego może
cyjne dla polskich biur podróży odbyły
wpłynąć na aktywizację całego regionu,
siÄ™ m.in. w Szczecinie, Poznaniu i we
gdyż infrastruktura transportowa jest
Wrocławiu. Dla przedstawicieli polskiej
jednym z kluczowych czynników wpły- branży turystycznej organizowane są
wających na konkurencyjność regionów
specjalne wyjazdy studyjne na lotniska
[Marciszewska 2006, Ruciński 2006,
w Drez
nie i Berlinie. Lotnisko w Drez
-
Ciok i in. 2008, KÅ‚os, Milewski 2008].
nie i lotnisko Schönefeld oferujÄ… specjal-
Szacuje się, że nowy port lotniczy wyge- ne kupony rabatowe na opłaty na parkin-
neruje około 40 tysięcy nowych miejsc
gi długoterminowe.
pracy.
Do promocji budowanego lotniska
W pierwszych latach działalności lot- BBI przyczyniają się także takie pomy-
nisko ma obsługiwać około 22 25 milio- sły jak Airportworld BBI, czyli centrum
nów pasażerów, jednak modułowy pro- informacyjne rozpoczętej inwestycji,
jekt lotniska umożliwia zwiększenie
wieża informacyjna BBI Infotower,
przepustowości do 40 milionów pasaże- z której można obserwować przebieg
rów w skali roku. Zarząd portu liczy, że
prac budowlanych na terenie nowego lot-
obszar ciążenia nowego lotniska będzie
niska, imprezy sportowe, takie jak Air-
większy niż istniejących berlińskich lot- port Run  bieg dookoła budowy oraz
nisk. Dzięki rozbudowanej sieci auto- specjalne wycieczki z przewodnikiem.
strad, oprócz obszaru metropolitarnego
Ze względu na bliskie położenie za-
Berlin-Brandenburgia, będzie on obej- równo Drezna, jak i lotnisk berlińskich
E. Pijet-Migoń
238
od zachodniej granicy Polski, Polacy już sunkowo mało bezpośrednich połączeń
w latach 90. XX w. licznie korzystali dalekiego zasięgu. Sytuacja ta może się
z tych lotnisk, zarówno w podróżach ty- zmienić po otwarciu lotniska BBI, które
powo turystycznych jak i biznesowych, zgodnie z założeniami strategicznymi
mimo że wiązało się to z koniecznością ma stać się hubem drugiego rzędu oraz
przekraczania granicy państwowej. Wy-  bramą wylotową , czyli  według kla-
nikało to nie tylko z większej oferty syfikacji Hanlona [2007]  hubem typu
miejsc docelowych, ale również z powo- klepsydrowego dla połączeń z Europą
dów cenowych. Ceny usług transportu Wschodnią oraz Azją. Osiągnięcie tego
lotniczego na rynku niemieckim, zlibe- celu strategicznego będzie musiało się
ralizowanym znacznie wcześniej niż wiązać ze zmianą istniejącej sieci połą-
w Polsce, przy równocześnie znacznie czeń, a w szczególności zmianą dotych-
większej konkurencji ze strony przewoz
- czasowej polityki wobec Berlina ze stro-
ników, były z reguły wyraz
nie niższe. ny największego niemieckiego przewoz
-
Porównując aktualną sieć połączeń nika  Lufthansy. W 2009 r. Lufthansa,
z Wrocławia z siecią połączeń z Drezna, z wyjątkiem połączeń do Moskwy, nie
można zauważyć wiele podobieństw. oferowała bezpośrednich połączeń
Widać wyraz
ną dominację połączeń kra- w kierunku wschodnim. Co więcej, Ber-
jowych (w przypadku Drezna także li- lin nie pełni roli punktu węzłowego
niami niskokosztowymi) oraz połączeń w połączeniach Lufthansy ani żadnego
do hubów Lufthansy  Monachium, innego przewoz
nika aliansu Star. W dÄ…-
Frankfurtu czy Düsseldorfu. Podobna żeniu do osiÄ…gniÄ™cia pozycji hubu w po-
jest również oferta bezpośrednich połą- łączeniach do Europy Wschodniej, Ber-
czeń wakacyjnych, chociaż połączenie lin nie będzie stanowić konkurencji dla
z Drezna liniami Air Berlin do hubów tej portów regionalnych, takich jak Wro-
linii w Palma de Mallorca oraz w Düs- cÅ‚aw czy PoznaÅ„, ale dla portów central-
seldorfie daje znacznie więcej możliwo- nych, jak Warszawa czy Wiedeń, które
ści dalszych połączeń do portów lotni- od lat próbują taką funkcję spełniać.
czych położonych w basenie Morza W przypadku połączeń na Daleki
Śródziemnego oraz dalekich, popular- Wschód, Berlin może zaś skutecznie
nych kierunków turystycznych. Wro- konkurować z portem w Helsinkach sta-
cławskie lotnisko, w przeciwieństwie do nowiącym hub dla linii Finnair, który 
lotniska drezdeńskiego, posiada bogatą wykorzystując rentę położenia  specja-
ofertę połączeń liniami niskokosztowy- lizuje się właśnie w tych kierunkach.
mi do portów brytyjskich i irlandzkich,
co odzwierciedla głównie wyjazdy Pola-
Podsumowanie i wnioski
ków do pracy. Ruch tego typu ma w przy-
padku Niemiec marginalne znaczenie. Lotnisko w Drez
nie nie powinno sta-
Pojawia się pytanie, czy oferta połączeń nowić silnej konkurencji dla lotniska
niskokosztowych z Wrocławia może być we Wrocławiu. Oba lotniska mają po-
atrakcyjna dla mieszkańców Saksonii. dobną pozycję w hierarchii lotnisk oraz
Wydaje się to mało prawdopodobne, pełnią podobną funkcję lotnisk regional-
zwłaszcza w zestawieniu ze znacznie bo- nych. Szansą dla poprawy konkurencyj-
gatszą ofertą łatwiej dostępnego pod ności wrocławskiego lotniska w pozy-
względem komunikacyjnym lotniska skaniu polskich pasażerów mieszkają-
berlińskiego. cych na terenach przy granicy
Oferta portów berlińskich jest znacz- z Niemcami byłaby poprawa infrastruk-
nie bogatsza niż oferta lotniska we Wro- tury drogowej i kolejowej i uczynienie
cławiu czy Drez
nie, ale jest w niej sto- wrocławskiego lotniska węzłem inter-
Port lotniczy we Wrocławiu w warunkach konkurencji&
239
modalnym, co jest w planach związa- konkurencyjność jako regionu w wymia-
nych z rozbudową lotniska we Wrocła- rze globalnym.
wiu. Obecnie z miejscowości pasa przy- W przypadku uruchomienia z Wro-
granicznego łatwiej i szybciej można cławia połączeń dolotowych do Berlina,
dotrzeć do Drezna. BBI może się stać kolejnym węzłem
Lotniska berlińskie zapewne nadal przesiadkowym, uzupełniającym węzły
będą pozyskiwać pasażerów z zachod- w Warszawie, Frankfurcie czy Mona-
niej Polski, będąc miejscami rozpoczy- chium, ale o tym zadecyduje wspólna
nania podróży do miejscowości nieob- polityka zarządu lotniska BBI i dużych
sługiwanych z Polski połączeniami bez- przewoz
ników oferujących połączenia
pośrednimi. Powstanie lotniska BBI z Berlina. Zakładając taki scenariusz,
może to zjawisko nasilić. Z punktu wi- może dojść do dalszego osłabienia roli
dzenia wolnego rynku, powstanie BBI portu w Warszawie jako centralnego
jako węzła intermodalnego, posiadające- punktu przesiadkowego dla mieszkań-
go bogatą ofertę połączeń, może popra- ców zachodniej Polski.
wić dostępność Dolnego Śląska i jego
Literatura
Berlin Airports, www.berlin-airport.de, lines, Erich Schmidt Verlag, Berlin,
23.05.2009. s. 219 238.
Ciok S., Dołzbłasz S., Leśniak M., Ra- Kłos Z., Milewski D., 2008, Znaczenie
czyk A., 2008, Polska-Niemcy. portów lotniczych w Polsce  ich roz-
Współpraca i konkurencja na po- wój i wpływ na regiony, [w:] Trans-
graniczu, Acta Universitatis Wrati- port morski i lotniczy w obsłudze
slaviensis, 3064, Studia Geograficz- ruchu pasażerskiego. Implikacje dla
ne, 81, Wydawnictwo Uniwersytetu regionów, Uniwersytet Szczeciński,
Wrocławskiego, Wrocław, 214 s. Zeszyty Naukowe nr 491, Ekono-
Czyczuła W., Filarska A., Gertz J., 2005, miczne Problemy Usług, 15, Szcze-
Rozwój transportu lotniczego w Pol- cin, s. 319 330.
sce w związku z ekspansją tanich Kokot M., 2008, Wrocław zyska na no-
przewoz
ników, Przegląd Komunika- wym berlińskim lotnisku, Gazeta
cyjny, 9/2005, s. 20 26. Wyborcza, 12.06.2008.
Dresden Airport, www.dresden-airport. Lotnisko wrocławskie, www.airport.
de, 23.05.2009. wroclaw.pl, 23.05.2009
Dziedzic T., 2008, Berliński trójkąt lot- Marciszewska E., 2006, Transport lot-
niczy, Wiadomości Turystyczne, niczy jako czynnik poprawy konku-
8/2008, s.17. rencyjności wschodniego pogranicza
Dziedzic T., 2009, Rynek lotniczy 2009: Unii Europejskiej, [w:] E. Teichmann
Raport, Instytut Turystyki, Wiado- (red.), Wschodnie pogranicze rozsze-
mości Turystyczne, Warszawa, 44 s. rzonej Unii Europejskiej. Czynniki
Hanlon P., 2007, Global Airlines. Com- konkurencyjności, SGH, Warszawa,
petition in transnational industry, s. 163 181.
Elsevier, Amsterdam, 370 s. Pijet-Migoń E., 2007 a, Rozwój lotniska
Hupe M., 2007, The Impact of Low Cost pasażerskiego we Wrocławiu jako
Airlines on Dresden Airport and its przykład zmian w infrastrukturze
Service Area, [w:] Groß, A. Schröder transportowej  implikacje dla roz-
(red.), Handbook of Low Cost Air- woju turystyki, Zeszyty Naukowe
E. Pijet-Migoń
240
Uniwersytetu Szczecińskiego, 466, Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego,
Ekonomiczne Problemy Turystyki, 9, Gdańsk, 262 s.
s. 223 228. Śleszyński P., 2007, Możliwości rozwo-
Pijet-Migoń E., 2007 b, Lotnicze przewo- ju regionalnych portów lotniczych
zy pasażerskie w Polsce po akcesji w Polsce w świetle uwarunkowań po-
do Unii Europejskiej  wymiar prze- pytowych, Prace Komisji Geografii
strzenny, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, 13, s.153 174.
Komunikacji PTG, 14, s. 107 122. UrzÄ…d Lotnictwa Cywilnego, www.ulc.
Ruciński A., 2006, Porty lotnicze wobec gov.pl, 23.05.2009.
polityki otwartego nieba, Fundacja
Summary
Wrocław Airport in the competition with airports in the easternmost part of
Germany
This paper discusses the position of
inly to other German airports, which are
the Wrocław Airport in its present and
also relatively well served from Wro-
future relation to airports in the eastern- cław. By contrast, no scheduled flights
most part of Germany, namely Dresden
connect Dresden with Great Britain
and Berlin. Their close proximity, within
or Scandinavia. The competition with
a few hours drive, easy access and disap- Berlin is also limited, largely because
pearance of border control create poten- Berlin does not play a role of a hub
tially competitive conditions and might
and offers very few intercontinental fli-
attract an increasing number of passen- ghts. This situation may change in 2011,
gers from western Poland, jeopardizing
after Berlin Brandenburg Airport starts
the future of Polish regional airports, in- operating. However, strategic plans for
cluding Wrocław. However, it appears
BBI are not clear so far, whether it will
that Wrocław and Dresden occupy a si- act as another major hub of Star Alliance
milar position in hierarchy of airports
or not. Anyhow, it is more likely that the
and there is little scope for direct compe- growth of BBI will adversely impact
tition. Although the number of destina- on the position of Warsaw, which is cur-
tions served from Dresden is more than
rently a transfer destination for many
two times higher than from Wrocław (46
passengers from Wrocław, rather than
versus 21), the majority of them are le- undermine the position of Wrocław Air-
isure charter and semi-charter flights to
port itself.
southern Europe. Regular flights are ma-
PRZESTRZENNE ODDZIAA
YWANIE ZAKOPANEGO I NOWEGO TARGU
NA TLE POWI
ZAC
SPOA
ECZNO-GOSPODARCZYCH NA PODHALU
Paweł Kretowicz*
Zakład Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa, Instytut Geografii i Gospodarki
Przestrzennej UJ, ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków
Kretowicz P., 2009, Przestrzenne oddziaływania Zakopanego i Nowego Targu na tle powiązań
społeczno-gospodarczych na Podhalu, Czasopismo Geograficzne 80(4):241 256.
Artykuł wpłynął do redakcji 18.06.2010; po recenzji zaakceptowany 15.11.2010.
Streszczenie
Artykuł przedstawia genezę współczesnych związków społeczno-gospodarczych
w obrębie Podhala wraz z próbą określenia zasięgu oddziaływania przestrzennego
największych miast tego regionu. Wykorzystano cztery sposoby badania wzajemnego
oddziaływania przestrzennego dla Zakopanego i Nowego Targu. Pod uwagę wzięto
takie mierniki jak dojazdy do pracy, dojazdy do szkół średnich, usługi wyższego
rzędu (szpitale miejskie), a także funkcjonowanie komunikacji autobusowej o zasięgu
ponadlokalnym. Analizę rozkładu przestrzennego analizowanych zjawisk poprzedzono
charakterystyką uwarunkowań historyczno-kulturowych, a także powiązań istniejących
w tym regionie w okresie realnego socjalizmu. Głównym rezultatem przeprowadzonych
badań jest wskazanie obszarów o dominacji oddziaływania Zakopanego i Nowego Targu,
które nie zawsze pokrywały się z przebiegiem granic administracyjnych. Określono
również szereg przyczyn istniejących zróżnicowań przestrzennych mających swoje
z
ródło zarówno w cechach fizycznogeograficznych, historii, a także zróżnicowaniu
kulturowym badanego regionu. Podkreślono również utrzymujący się stopień trwałości
powiązań społeczno-przestrzennych niektórych miejscowości z miastami powiatowymi,
które nie zostały osłabione nawet przez nowy podział administracyjny.
Wprowadzenie sta od 1999 r. pełnią rolę siedzib
powiatów, gdzie skoncentrowane są róż-
nego rodzaju usługi o zasięgu ponadlo-
Celem niniejszego opracowania jest
rozpoznanie charakteru, siły i kierun- kalnym. Specyficzny układ społeczno-
ków powiązań społeczno-ekonomicz- przestrzenny tych dwóch blisko ze sobą
związanych ośrodków wynika z położe-
nych gmin i miejscowości podhalańskich
z ośrodkami wyższego rzędu, znajdują- nia w obrębie historycznego regionu
cymi odbicie w przestrzennym zróżnico- Podhala, a także z wysokiej atrakcyjno-
waniu zasięgu dojazdów ludności do No- ści turystyczno-krajobrazowej całego
wego Targu i Zakopanego. Obydwa mia- regionu, przede wszystkim powiatu ta-
* E-mail: [e-mail]
[241]
P. Kretowicz
242
trzańskiego. Świadczy to o ponadregio- go Targu i Zakopanego na początku XXI
nalnej roli Podhala jako regionu tury- w. i porównaniu ich z przestrzenną struk-
stycznego o zasięgu ogólnopolskim, turą dojazdów ludności do pracy na Pod-
a także symbolu polskiej kultury znajdu- halu w okresie realnego socjalizmu.
jącego odbicie w kultywowaniu tradycji, Z powodu trudności w uzyskaniu aktu-
zwyczajów i patriotyzmu przez grupę et- alnych danych o dojazdach do pracy
nograficzną górali. Znaczne zróżnico- przestrzenny wymiar powiązań społecz-
wanie kulturowe współczesnego Podhala no-ekonomicznych określono za pomocą
wynika z uwarunkowań historycznych. dojazdów do szkół średnich, korzystania
Już w dwudziestoleciu międzywojen- ze szpitali powiatowych oraz funkcjono-
nym wyodrębniono tam aż osiem grup wania lokalnych przewoz
ników świad-
etnograficznych [Leszczycki 1938]. Re- czących usługi pomiędzy analizowany-
gion ten pozostał w kręgu zainteresowań mi powiatami.
geografów społeczno-ekonomicznych
również po wojnie, szczególnie z ośrod-
Zakres opracowania
ka krakowskiego [m.in. Górz 1994, 2002,
2003, Guzik 2003, 2003a, 2004]. W granicach badanego obszaru znaj-
W opracowaniu skoncentrowano się dują się tereny włączone do Polski
na przestrzennym oddziaływaniu Nowe- w 1920 r.: część Orawy (gminy Jabłonka
Ryc. 1. Gminy powiatów nowotarskiego i tatrzańskiego wraz z lokalizacją wybranych miejscowości
w 2008 r.: 1  siedziby powiatów, 2  siedziby gmin, 3  wybrane miejscowości, 4  granice gmin,
5  granice powiatów.
Fig. 1. The municipalities of Nowotarski and Tatrzański counties along with the location of the selected
villages in 2008: 1  county seats, 2  municipality seats, 3  selected villages, 4  municipality borders,
5  county borders.
Przestrzenne oddziaływanie Zakopanego i Nowego Targu&
243
243
i Lipnica Wielka) oraz Spiszu (gmina niejących podejść do tego problemu naj-
A
apsze Niżne, wschodnia część gminy większą popularnością cieszyły się ba-
Bukowina Tatrzańska, południowo- dania przepływów ludności, a szczegól-
wschodnia część gminy Nowy Targ). nie dojazdów do pracy [Lijewski 1967,
Współcześnie, głównym miejscem pracy Cegielski 1977, Gawryszewski, Potry-
dla wiejskiej ludności Podhala jest blisko kowska 1980, Ohme 1988, Zborowski
34-tysięczny Nowy Targ, dokąd w 2006 2002]. Analizy migracji wahadłowych
r. dojeżdżało 3511 osób w porównaniu bardzo często są podstawą delimitacji re-
z 2243 osobami dojeżdżającymi do gionów o różnych cechach społeczno-
27-tysięcznego Zakopanego. Na trzecim gospodarczych, wskazują na niefortunne
miejscu plasuje się nie uwzględniona przeprowadzenie istniejących granic ad-
w niniejszym opracowaniu 13-tysięczna ministracyjnych, a także przyczyniają
Rabka-Zdrój  1103 osób dojeżdżających się do wyznaczenia obszarów oddziały-
(według danych Banku Danych Regio- wania miast z punktu widzenia ich funk-
nalnych GUS). Należy dodać, że przyta- cji [Gocał, Rakowski 1991, A
odyga 1995,
czane dane nie obejmują osób prowadzą- Zborowski 2005]. Najczęściej dojazdy
cych własną działalność gospodarczą, do pracy badane są w celu wyznaczenia
których w powiecie tatrzańskim jest zasięgu oddziaływania dużego miasta
z pewnością więcej. [Dzieciuchowicz 1979, Hołowiecka
Obszar badań stanowią powiaty no- 2004]. Badanie oddziaływań miast
wotarski (1474 km2, 184,7 tys. mieszkań- w sieci osadniczej cieszyło się większym
ców w 2008 r.) i tatrzański (472 km2, 65 zainteresowaniem badaczy w okresie
tys. mieszkańców w 2008 r.). Omawiany przeprowadzania w Polsce Spisów Ka-
obszar stanowi 12,8% powierzchni oraz drowych. Obszerne studia, w których
zamieszkuje w nim 7,6% ludności woje- wykorzystano dane o dojazdach do pra-
wództwa małopolskiego (ryc. 1). cy wykonane zostały, między innymi,
W 2008 r. w powiecie nowotarskim przez Namysłowskiego [1980] oraz Kor-
znajdowało się 15 gmin (12 wiejskich, 2 cellego i in. [1981]. Obecnie próbuje się
miejsko-wiejskie, 1 miejska). Poza stoli- powracać do badań oddziaływania miast
cą powiatu największe z nich to: gmina jako zasięgu dojazdów do pracy w kon-
wiejska Nowy Targ (22,5 tys. mieszkań- tekście przemian społeczno-gospodar-
ców) i Czarny Dunajec (21,5 tys. miesz- czych okresu transformacji [Długosz,
kańców). W powiecie nowotarskim pod Zborowski 1995, Zborowski 2009].
uwagę wzięto w sumie 88 miejscowości. W mniejszym zakresie koncentrowano
W powiecie tatrzańskim w 2008 r. znaj- się na badaniach wzajemnego zasięgu
dowało się 5 gmin, w tym jedna gmina oddziaływania wielu jednostek w jed-
miejska Zakopane. Największą gminą nym regionie  wyróżnić tu można prace
wiejską jest Bukowina Tatrzańska (12,6 traktujące o związkach pomiędzy dwo-
tys. mieszkańców). W powiecie tatrzań- ma miastami [Rydz 1984, 1988, Szy-
skim pod uwagę wzięto łącznie 24 miej- mańska, Hołowiecka 2000] lub w obrę-
scowości. bie sieci miast [Runge 1991, 1998, Soba-
la-Gwosdz 2005]. Prowadzono również
badania powiązań dużego miasta
PrzeglÄ…d literatury
z mniejszymi ośrodkami położonymi
Przestrzenne związki i relacje pomię- w ich strefie oddziaływania [Litwińska
dzy ośrodkami miejskimi, a także mia- 2007, Zuzańska-Żyśko 2007].
stami i ich otoczeniem stanowią trady- Ośrodki miejskie to jednak nie tylko
cyjne pole badawcze geografii spo- zgrupowanie miejsc pracy, ale także sze-
łeczno-ekonomicznej. Wśród wielu ist- regu usług wyższego rzędu, z których
P. Kretowicz
244
korzysta ludność zamieszkała w otacza- spodarki Terenowej i Ochrony Środowi-
jącym obszarze. Oddziaływanie sieci ska przyczyniło się do zwiększenia
usług znajduje odbicie w dojazdach do centralizacji władzy w terenie, skutkiem
miasta w trybie codziennym (szkoły po- czego połączono gminy Spytkowice
nadpodstawowe), cyklicznym (zakupy, i Raba Wyżna, Szaflary i Biały Dunajec
niektóre instytucje administracyjne, oraz Lipnica Wielka i Jabłonka (Dz. U.
obiekty rozrywki i rekreacji) lub epizo- 1976 nr 1 poz. 12). Dalsze zmiany przy-
dycznym (ośrodki zdrowia, szpitale, bi- niosło w 1977 r. kolejne rozporządzenie,
blioteki, sądy itp.). W największym stop- na podstawie którego utworzono gminę
niu badania przestrzennego oddziaływa- tatrzańską obejmującą gminę Poronin,
nia miast w zakresie usług dotyczyły części gmin Biały oraz Czarny Dunajec
dojazdów do szkół ponadpodstawowych i sołectwa: Kościelisko, Dzianisz oraz
[Namysłowski 1977, Guzik 1997, Nawrot Witów [Dz. U. 1977 nr 20 poz. 82.].
2001, Jażewicz 2003]. Oddziaływanie Nowy Targ i Zakopane w czasach re-
miasta wyznacza się często na podstawie alnego socjalizmu posiadały zasadniczo
korzystania ludności z usług podstawo- odmienne funkcje. Według Rajmana
wych, badając miejsce zamieszkania [1983], Nowy Targ był śródgórskim mia-
ludności dokonujących zakupów w mie- stem o funkcji przemysłowej z dominan-
ście [Chaberko 2009]. Nieco mniej uwa- tą usługową o oddziaływaniu nie tylko
gi poświęcono obszarom oddziaływania w skali lokalnej, ale również subregio-
innych usług publicznych, takich jak bi- nalnej. Natomiast Zakopane reprezento-
blioteka miejska [Kretowicz 2010]. wało funkcję typowo usługową związa-
nÄ… z infrastrukturÄ… turystycznÄ…, hotelar-
stwem i rekreacją. Najważniejszym
Przestrzenne powiÄ…zania Nowego
zakładem pracy w regionie była urucho-
Targu i Zakopanego w czasach
miona w 1955 r. Fabryka Obuwia w No-
realnego socjalizmu
wym Targu zatrudniajÄ…ca w szczyto-
Odmiennym kierunkom rozwoju go- wym okresie, pod koniec lat 60. XX w.,
spodarczego Nowego Targu i Zakopane- ponad 7 tys. pracowników. Główną przy-
go po II wojnie światowej towarzyszył czyną lokalizacji fabryki na Podhalu
stały i dynamiczny wzrost liczby ludno- było przeludnienie agrarne i związana
ści. Postępujący proces uprzemysłowie- z nim konieczność zapewnienia pracy
nia w szczególności cechował Nowy znacznej nadwyżce ludności w obsza-
Targ, natomiast Zakopane rozwijało się rach wiejskich [Domański 1985]. Zbada-
jako ośrodek turystyczny. Pierwszy spa- ny przez tego autora przestrzenny zasięg
dek liczby ludności w Zakopanem zaob- dojazdów do pracy do fabryki, w miarę
serwowano w 1988 r., a trzy lata póz
niej upływu czasu i stopniowego zmniejsza-
w Nowym Targu. Omawiane miasta nia się zatrudnienia po 1970 r., uległ za-
przez całą powojenną historię pełniły sadniczemu rozproszeniu. Wzrost natę-
funkcje administracyjne jako siedziby żenia dojazdów dotyczył głównie miej-
gromad i gmin miejskich. Do 1973 r. scowości, gdzie istniały niewielkie
Nowy Targ był stolicą powiatu, który możliwości czerpania dochodów z tury-
obejmował praktycznie cały obszar Pod- styki  gminy Jabłonka, A
apsze Niżne
hala poza Zakopanem, które w owym oraz okolice gminy Raba Wyżna. Anali-
czasie stanowiło oddzielny powiat miej- zę dojazdów do fabryki obuwia po ogło-
ski. Nowy podział administracyjny, po szeniu przez zakład upadłości (lata
zniesieniu powiatów, był nieco odmien- 1992 1994) ponownie przeprowadził
ny od współczesnego. W 1976 r. rozpo- Troc [1996]. Poza znacznym spadkiem
rządzenie Ministra Administracji, Go- liczby pracowników dojeżdżających do
Przestrzenne oddziaływanie Zakopanego i Nowego Targu&
245
pracy w zakładzie, zauważono wyraz
ną niż do Nowego Targu, mimo bezpośred-
koncentrację dojazdów, które dotyczyły niego sąsiedztwa ze stolicą Podhala. Naj-
tylko gmin A
apsze Niżne, Czorsztyn wyższa wartość natężenia dojazdów do
oraz północnej części gminy Jabłonka. pracy do Zakopanego w 1983 r. cecho-
Analizę układu przestrzennego dojaz- wała gminę tatrzańską, gdzie wynosiła
dów do pracy do Nowego Targu i Zako- 100 osób na 1 tys. mieszkańców. Zasięg
panego w latach 80. XX w. umożliwiają oddziaływania Zakopanego sięgał pół-
wyniki przeprowadzonego w 1983 r. nocnej części omawianego regionu po
Spisu Kadrowego (ryc. 2). Zasięg dojaz- gminę Raba Wyżna. Uogólniając, gminy
dów do pracy do Nowego Targu odpo- cechujące się funkcjami turystycznymi
wiadał istniejącemu w owym czasie po- były w zakresie dojazdów do pracy silnie
działowi administracyjnemu. Najwyższe powiązane z Zakopanem. Nie można
natężenie dojazdów do stolicy Podhala wykluczyć również związków kulturo-
w 1983 r. występowało przede wszyst- wych w obrębie Podhala, które łączą Za-
kim w gminach Nowy Targ oraz Czorsz- kopane oraz sÄ…siadujÄ…ce gminy Czarny
tyn, gdzie wynosiło odpowiednio 140 i Biały Dunajec. Z kolei gminy orawskie
oraz 98 dojeżdżających na 1 tys. miesz- i położone we wschodniej części badane-
kańców. Niewiele niższe natężenie do- go regionu wykazywały silniejsze związ-
jazdów do pracy występowało w gmi- ki z Nowym Targiem.
nach Raba Wyżna i A
apsze Niżne, gdzie Powiązania między ośrodkami miej-
wiele osób znajdowało zatrudnienie skimi można wyrazić również przez na-
w fabryce obuwia. Odpowiednio mniej- tężenie wyjazdów do pracy. Znaczna
sze oddziaływanie Nowego Targu wy- liczba kierunków wyjazdów do pracy
stępowało w gminach położonych na z miasta świadczy o wielofunkcyjności
południe od miasta (poniżej 50 dojeż- całego regionu, natomiast ich natężenie
dżających na 1 tys. mieszkańców) oraz stanowi o poziomie rozwoju społeczno-
w miejscowościach uzdrowiskowych gospodarczego gmin i najczęściej ma
(Szczawnica, Rabka Zdrój  poniżej 20). związek ze stopniem zurbanizowania
Co interesujące, w gminie Biały Dunajec strefy podmiejskiej. Zjawisko stałych
więcej ludzi dojeżdżało do Zakopanego wyjazdów do pracy z miast często ma
Ryc. 2. Liczba osób dojeżdżających do pracy do Nowego Targu (A) i Zakopanego (B) w 1983 r. (na 1 tys.
mieszkańców): 1  granice gmin, 2  granice miast, 3  granice powiatów. y
ródło: opracowanie własne na
podstawie Spisu Kadrowego [1983].
Fig. 2. The number of people commuting to Nowy Targ (A) and Zakopane (B) in 1983 (per 1 thousand
inhabitants): 1  municipality borders, 2  town borders, 3  county borders. Source: based on data from
Spis Kadrowy [1983].
P. Kretowicz
246
miejsce w regionach o dominacji funkcji nych wsi  w efekcie część osób z tego
turystycznej, która jest głównym czyn- miasta, zwłaszcza niewykształconych
nikiem kreującym miejsca pracy na wsi. technicznie, miała większą szansę na
Kierunki i udział dojazdów z Nowego znalezienie pracy w rozwijającym się
Targu i Zakopanego w 1983 r. prezentuje usługowo Zakopanem. Zasięg dojazdów
ryc. 3. do pracy w tym obszarze w zasadzie za-
Codzienne przepływy pracowników mykał się w obrębie trzech gmin, przy
pomiędzy dwoma największymi miasta- czym znacznie więcej osób znalazło za-
mi na Podhalu dotyczyły 336 osób, z cze- trudnienie w gminie Biały Dunajec niż
go aż 248 zamieszkiwało w nieco mniej- w gminie tatrzańskiej. Interesujące jest,
szym wówczas Nowym Targu i dojeż- że 16 osób z Zakopanego dojeżdżało do
dżało do pracy w Zakopanem. Tak pracy w Rabce Zdroju, co także wynika-
olbrzymia różnica wynikała przede ło z zatrudnienia w usługach turystycz-
wszystkim ze struktury społeczno-za- nych. Zasięg wyjazdów do pracy z No-
wodowej ludności pochodzącej ze stoli- wego Targu był znacznie szerszy, lecz 
cy Tatr, która najczęściej znajdowała poza Zakopanem  szczególnie dotyczył
pracę w branży turystycznej na miejscu. gmin sąsiadujących z miastem. Aż 23%
Z kolei znaczna część pracowników dojeżdżających do pracy podróżowało
w Nowym Targu to mieszkańcy okolicz- do gminy Biały Dunajec, a 17% do gmi-
Ryc. 3. Kierunki dojazdów do pracy z Nowego Targu (A) i Zakopanego (B) oraz ich udział w sumie
dojeżdżających w 1983 r. (w % według kierunku dojazdów): 1  granice miast, 2  granica obszaru badań,
3  granice gmin. y
ródło: opracowanie własne na podstawie Spisu Kadrowego [1983].
Fig. 3. Main directions of commuting from Nowy Targ (A) and Zakopane (B) and their share in total
number of commuters in 1983 (in % by direction): 1  town borders, 2  research area borders,
3  municipality borders. Source: based on data from Spis Kadrowy [1983].
Przestrzenne oddziaływanie Zakopanego i Nowego Targu&
247
ny Nowy Targ. Natomiast nikt z Nowego zgłaszających się na Szpitalny Oddział
Targu nie pracował w gminach A
apsze Ratunkowy przy szpitalach powiato-
Niżne, Raba Wyżna oraz Krościenko wych w Nowym Targu i Zakopanem. Do
nad Dunajcem. Zauważyć należy bardzo najważniejszych czynników wyboru
słabe powiązania z miastem powiato- szpitala należy czas i możliwość dojazdu
wym rolniczej gminy Ochotnica Dolna, do placówki, a także jej reputacja i po-
w znacznej części położonej w paśmie strzeganie przez mieszkańców. Niemniej
Gorców. jednak, w miejscowościach o zbliżonej
dostępności do obu miast powiatowych
najważniejszą rolę odgrywać będą czyn-
Współczesne oddziaływanie Nowego
niki o charakterze aprzestrzennym.
Targu i Zakopanego w zakresie usług
Wśród kilkunastu szkół średnich
wyższego rzędu
znajdujÄ…cych siÄ™ w regionie Podhala do
Współczesne powiązania społeczno- analizy wybrano dwa licea ogólnokształ-
przestrzenne badanych miast można cące, które zajęły najwyższe miejsca
określić przez zasięg i natężenie dojaz- w małopolskim rankingu liceów opubli-
dów ludności korzystającej z usług wyż- kowanym w 2009 r. przez Gazetę Wy-
szego rzędu. W niniejszym opracowaniu borczą. Najstarsze w regionie, I Liceum
skupiono się na oddziaływaniu wybra- Ogólnokształcące im. Seweryna Gosz-
nych szkół średnich i szpitali powiato- czyńskiego w Nowym Targu, uplasowa-
wych w Nowym Targu i Zakopanem. Å‚o siÄ™ na 13. miejscu, natomiast I Liceum
W przypadku dojazdów młodzieży do Ogólnokształcące im. Oswalda Balzera
szkół najważniejszymi czynnikami de- w Zakopanem zajęło 18. miejsce w skali
cydującymi o wyborze określonych województwa małopolskiego. Przy wy-
usług przez ludność zamieszkałą w re- borze szkół kierowano się zasadą, że
gionie jest nie tylko ich jakość i odle- wyższa reputacja i prestiż poszczegól-
głość od miasta. W skali społeczności nych liceów przyczyniają się do wzrostu
lokalnych niezwykle istotne są również przestrzennego oddziaływania placó-
związki funkcjonalne pomiędzy miej- wek. Udział liczby mieszkańców w wie-
scowością i ośrodkiem miejskim, a także ku 15 19 lat w ogóle ludności w oma-
uwarunkowania społeczno-kulturowe. wianych gminach jest zróżnicowany
W związku z tym, decyzje niektórych i wynosi przeciętnie około 8,5% (od 7,3%
osób o wyborze szkoły mogą być podej- w Zakopanem do 9,5% w gminie Lipnica
mowane pod wpływem sugestii nauczy- Wielka  średnie wartości w latach
cieli szkół niższego szczebla, znajomych, 2005 2008 według GUS). W celu po-
a także rodziny. W niektórych miejsco- równania natężenia dojazdów do wspo-
wościach nie bez znaczenia jest możli- mnianych szkół skonstruowano karto-
wość dojazdu uwarunkowana liczbą po- gram oparty o mapę septylową, gdzie
łączeń autobusowych i kolejowych oraz uporządkowane rosnąco współczynniki
czasem podróży. Badania przeprowa- dojeżdżających na 1 tys. mieszkańców
dzone przez Guzika [2003] wskazywały poszczególnych miejscowości podzielo-
w analizowanym obszarze aż dziewięć no na siedem równych klas. Dane doty-
miejscowości, skąd czas dojazdu do li- czyły liczby uczniów z lat 2005 2008
ceum (na godzinę 8:00) wynosił ponad (ryc. 4).
godzinę. Głównie dotyczyło to wsi na Przestrzenne oddziaływanie nowotar-
Spiszu i Orawie, a także położonych skiego liceum w szczególny sposób za-
w obrębie Pogórza Gubałowskiego. znacza się we wschodniej części powiatu
Jako drugą miarę oddziaływania nowotarskiego, skąd do szkoły dojeżdża
przestrzennego wybrano liczbę osób największa liczba uczniów. Dotyczy to
P. Kretowicz
248
Ryc. 4. Liczba uczniów I Liceum Ogólnokształcącego im. Seweryna Goszczyńskiego w Nowym Targu (A)
i I Liceum Ogólnokształcącego im. Oswalda Balzera w Zakopanem (B) w latach szkolnych 2005/2006
2008/2009 (według miejscowości, na 1 tys. mieszkańców): 1  granice wsi, 2  granice gmin, 3  granica
powiatów i obszaru badań.
Fig. 4. The number of students from 1st Seweryn Goszczyński High School in Nowy Targ (A) and Oswald
Balzer High School in Zakopane (B) between academic years 2005/2006 and 2008/2009 (by localities,
per 1 thousand inhabitants): 1  locality borders, 2  municipality borders, 3  research area and county
borders.
przede wszystkim miejscowości położo- Groń i Leśnica posiadają więcej połą-
nych w gminie Nowy Targ i A
apsze Niż- czeń autobusowych z Nowym Targiem,
ne. Niewątpliwie dużą rolę odgrywa tu
czemu sprzyja ukształtowanie po-
wysoka dostępność komunikacyjna wsi
wierzchni (kotlina Orawsko-Nowotar-
położonych przy drodze krajowej nr 28,
ska). Niewiele osób dojeżdża do liceum
gdzie każdego dnia kursuje wiele auto- w stolicy Podhala z gminy Rabka Zdrój
busów i minibusów (trasa pomiędzy No- i Jabłonka, w których również znajdują
wym Targiem a Szczawnicą). Zauważa
się licea ogólnokształcące.
się wysokie natężenie dojazdów do no-
Stosunkowo słabe powiązania z No-
wotarskiego liceum z gmin Krościenko,
wym Targiem cechujÄ… gminy orawskie.
Czorsztyn, a nawet Szczawnica, mimo
Niewielki odsetek ludności zamieszkałej
że w obszarze tym znajduje się liceum
w tym obszarze stanowi mniejszość sło-
ogólnokształcące w Krościenku nad Du- wacka. W Jabłonce od 1952 r. działa je-
najcem. Można więc przypuszczać, że
dyne w Polsce liceum ogólnokształcące
wybór liceum w Nowym Targu należy
ze słowackim językiem nauczania, które
przypisać również prestiżowi tej szkoły.
posiada internat i obejmuje swym zasiÄ™-
Wyraz
nie słabsze związki z Nowym
giem także Spisz [Sobczyński, Zawadz-
Targiem w zakresie szkolnictwa ogólno- ka 1988]. W 2009 r. do szkoły tej uczęsz-
kształcącego wykazują gminy położone
czały praktycznie wyłącznie osoby za-
na południe i zachód od miasta. Do wy- mieszkałe w gminach Jabłonka, Lipnica
jątków należą miejscowości położone
Dolna i Czarny Dunajec. Niemniej jed-
w północnej części gminy Bukowina Ta- nak, sześć osób pochodziło ze wschod-
trzańska, które cechują znaczne częstsze
niej części powiatu nowotarskiego (A
ap-
dojazdy do szkoły w Nowym Targu niż
sze Niżne, Czorsztyn, Niedzica). Od-
Zakopanem. W tym przypadku dużą rolę
działywanie liceum z Zakopanego
należy przypisać wysokiej dostępności
w zasadzie zamyka siÄ™ w granicach po-
komunikacyjnej, wynikającej po części
wiatu tatrzańskiego, z wyjątkiem miej-
z cech środowiska przyrodniczego. Miej- scowości położonych w południowej
scowości takie jak Białka Tatrzańska,
części gminy Czarny Dunajec i Szaflary.
Przestrzenne oddziaływanie Zakopanego i Nowego Targu&
249
Obszary te posiadają tradycyjne powią- nych szkół ze względu na charakter
zania z Zakopanem i okazuje się, że świadczonych usług. W latach 2005
mimo położenia w powiecie nowotar- 2008 w obu analizowanych szpitalach
skim oraz dobrej dostępności komunika- pojawiali się pacjenci ze wszystkich
cyjnej do stolicy powiatu uczniowie czÄ™- gmin Podhala, a w przypadku szpitala
ściej wybierają naukę w liceum zako- w Zakopanem  także z wielu innych re-
piańskim. gionów Polski i zagranicy. Podobnie jak
Bardzo podobnym układem prze- w przypadku szkół, nowotarską placów-
strzennym w zakresie oddziaływania kę częściej wybierali mieszkańcy gmin
usług cechują się w omawianym regio- położonych na południowy wschód od
nie dojazdy do szpitali. Pod uwagÄ™ wziÄ™- miasta. Dotyczy to przede wszystkim
to liczbę pacjentów zgłaszających się na gminy Nowy Targ oraz A
apsze Niżne
Szpitalny Oddział Ratunkowy Podha- położonych najbliżej stolicy Podhala.
lańskiego Szpitala Powiatowego im. Jana Bardzo interesująca sytuacja występuje
Pawła II w Nowym Targu oraz Powiato- w gminach Rabka Zdrój oraz Raba Wy-
wego Szpitala im. dr Tytusa Chałubiń- żna, gdzie, mimo przewagi oddziaływa-
skiego w Zakopanem w latach 2005 nia nowotarskiego szpitala, ale również
2008. Należy wspomnieć, że nowotarski placówki w Rabce, obserwuje się sporo
szpital posiada zespół wyjazdowy Od- pacjentów udających się do Zakopanego.
działu Ratunkowego w Rabce Zdroju, Silniejsze oddziaływanie szpitala w Za-
który również dokonuje rejestracji kopanem zaobserwować można ponow-
pacjentów, czego niniejsza analiza nie w gminie Czarny Dunajec. Niemniej
nie uwzględnia. Zasięg oddziaływania jednak, do zakopiańskiego szpitala czę-
wspomnianych szpitali prezentuje ryc. 5. ściej udają się mieszkańcy gminy Buko-
Zasięg oddziaływania Szpitalnego wina Tatrzańska, chociaż zapewne sytu-
Oddziału Ratunkowego jest pod wzglę- acja byłaby bardziej zróżnicowana przy
dem potencjalnej liczby korzystających podziale na poszczególne miejscowości.
znacznie szerszy niż wcześniej omawia- W celu porównania oddziaływania obu
Ryc. 5. Liczba pacjentów zgłaszających się na Szpitalny Oddział Ratunkowy Podhalańskiego Szpitala
Powiatowego im. Jana Pawła II w Nowym Targu (A) oraz Powiatowego Szpitala im. dr Tytusa
Chałubińskiego w Zakopanem (B) w latach 2005 2008 (według gmin, na 1 tys. mieszkańców): 1  granice
gmin, 2  granica obszaru badań. y
ródło: opracowanie własne na podstawie danych statystyki szpitalnej
i GUS.
Fig. 5. The number of hospital emergency room admissions of John Paul s II Hospital in Nowy Targ (A)
and Tytus Chałbiński Hospital in Zakopane (B) between 2005 and 2008 (by municipalities, per 1 thousand
inhabitants): 1  municipality borders, 2  research area border. Source: based on hospital statistics and
Central Statistical Office (GUS).
P. Kretowicz
250
szpitali zestawiono udział pacjentów w przestrzennym układzie udziału pa-
udających się do każdej z badanych pla- cjentów przyjętych na szpitalny SOR,
cówek (ryc. 6). gdzie sporo ludności tych gmin wybrało
Mimo że przestrzenne oddziaływanie szpital zakopiański, mimo znacznie bli-
szpitali w zasadzie odpowiada podziało- żej położonych placówek w Rabce Zdro-
wi administracyjnemu, łatwo zauważyć ju i Nowym Targu.
znaczne zróżnicowanie udziału pacjen-
tów zgłaszających się na SOR w gmi-
Powiązania komunikacyjne o zasięgu
nach Bukowina Tatrzańska i Czarny Du-
subregionalnym
najec. Chociaż większość pacjentów tych
gmin dojeżdżało do szpitali we własnych
siedzibach powiatów, to znaczna część Lokalna komunikacja autobusowa
mieszkańców wybierała także powiat podlega w ostatnich latach dynamicz-
sÄ…siedni. PowiÄ…zania z Zakopanem w za- nym przemianom zwiÄ…zanym z prywa-
kresie korzystania z usług wyższego rzę- tyzacją przedsiębiorstw PKS i wzrostem
du mieszkańców gmin Rabka Zdrój udziału prywatnych firm na rynku prze-
i Raba Wyżna znajdują odzwierciedlenie wozów. W okresie gospodarki centralnie
Ryc. 6. Udział pacjentów zgłaszających się na Szpitalny Oddział Ratunkowy Podhalańskiego Szpitala
Powiatowego im. Jana Pawła II w Nowym Targu oraz Powiatowego Szpitala im. dr Tytusa Chałubińskiego
w Zakopanem w latach 2005 2008 (według gmin): 1  granice gmin, 2  granice powiatów, 3  granica
obszaru badań. y
ródło: opracowanie własne na podstawie danych statystyki szpitalnej i GUS.
Fig. 6. The share of hospital emergency room patients admitted to John Paul s II Hospital in Nowy Targ
and Tytus Chałbiński Hospital in Zakopane between 2005 and 2008 (by municipalities): 1  municipality
borders, 2  county borders, 3  research area. Source: based on hospital statistics and Central Statistical
Office (GUS).
Przestrzenne oddziaływanie Zakopanego i Nowego Targu&
251
sterowanej głównym monopolistą na które przekraczają granice powiatu.
Podhalu, podobnie jak w całej Polsce, Uzyskanie zezwolenia na przewozy re-
były Przedsiębiorstwa Komunikacji Sa- gularne przez przewoz
nika wymaga zło-
mochodowej (PKS). Sytuacja zmieniła żenia wniosku i zgody odpowiednich
się po 1989 r. wraz z pojawieniem się ko- komórek Urzędu Marszałkowskiego Wo-
munikacji prywatnej. Dysponując nie- jewództwa Małopolskiego w Krakowie.
wielkimi minibusami, firmy transporto- Rozpoczęciu kursów przez prywatnych
we oferowały usługi po niższych cenach, przewoz
ników na określonej trasie czę-
osiągając cel podróży w krótszym cza- sto towarzyszy element ryzyka związa-
sie. Dodatkowo, prywatne busy częściej nego z niepewnością kształtowania się
jez
dziły do miejscowości trudniej do- potoków pasażerów. Niemniej jednak,
stępnych i dostosowywały swój grafik w badaniu wykorzystano przewoz
ników
do potrzeb ludności miejscowej i tury- prywatnych w związku ze stosunkowo
stów, sezonowo modyfikując rozkłady długą tradycją świadczenia usług prze-
jazdy. Górz [2003] zauważa, że o po- wozowych w regionie (od początku lat
wstaniu znacznie większej podaży trans- 90. XX w.) i znacznym rozeznaniem
portu prywatnego w stosunku do potrzeb w sytuacji na rynku lokalnym. PrzedsiÄ™-
zadecydowało wysokie bezrobocie, biorcy ci to praktycznie wyłącznie lokal-
z którym region borykał się na początku ni mieszkańcy, często zrzeszeni w sto-
lat 90. XX w. W owym czasie komunika- warzyszenia, takie jak, przykładowo,
cja prywatna uzupełniała PKS, a teraz Zrzeszenie Transportu Prywatnego
dominuje w regionie całego Podhala, w Zakopanem. Pod uwagę wzięto kursy
zwłaszcza w przewozach lokalnych. regularne odbywające się przez co naj-
Powiązania komunikacyjne między mniej pięć dni w tygodniu i większą
Nowym Targiem i Zakopanem należy część roku. Rycina 7. prezentuje zasięg
jednak rozpatrywać w skali subregional- oddziaływania lokalnej komunikacji
nej, analizujÄ…c te kursy przewoz
ników, prywatnej przekraczającej granice po-
Ryc. 7. Liczba połączeń do Zakopanego (A) i Nowego Targu (B) wykonywanych przez przewoz
ników
prywatnych świadczących usługi na Podhalu na trasach przekraczających granice powiatu nowotarskiego
i tatrzańskiego w 2008 r. (na 1 tys. mieszkańców): 1  granice wsi, 2  granice gmin, 3  granica powiatów
i obszaru badań. y
ródło: opracowanie własne na podstawie rozkładów jazdy przewoz
ników prywatnych
udostępnionych przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego.
Fig. 7. The number of bus connections to Zakopane (A) and Nowy Targ (B) exceeding county s borders
served by private carriers in Podhale in 2008 (per 1 thousand inhabitants): 1  locality borders, 2 
municipality borders, 3  research area and county borders. Source: based on data from Marshal Office of
the Lesser Poland Voivodeship.
P. Kretowicz
252
wiatów nowotarskiego i tatrzańskiego Góra. Miejscowości te znajdują się nie-
w 2008 r. Wynika z niej, że układ powią- mal w sąsiedztwie Nowego Targu, pod-
zań przestrzennych jest niemal identycz- czas gdy od Zakopanego dzielą je wznie-
ny, jak w przypadku wcześniej oma- sienia pogórza Gliczarowskiego. Miej-
wianego oddziaływania innych usług. scowości południowo-wschodniej części
Uwagę zwraca wysoka dostępność ko- powiatu tatrzańskiego znajdują się za-
munikacyjna omawianych miejscowości równo w strefie oddziaływań Zakopane-
mierzona liczbą połączeń autobusowych go jak i Nowego Targu. W granicach po-
i nie dotyczy ona tylko miejscowości po- wiatu tatrzańskiego znajduje się jedna
łożonych przy głównych drogach. miejscowość, Rzepiska, która w 2008 r.
Wsie powiatu nowotarskiego posiada- nie posiadała żadnego połączenia z Za-
jące bezpośrednie połączenia obsługi- kopanem, natomiast kursowały tam au-
wane przez lokalnych przewoz
ników tobusy PKS do Nowego Targu.
z Zakopanem można podzielić na cztery
zasadnicze grupy: gminę Szaflary, połu-
Podsumowanie
dniową część gminy Czarny Dunajec,
gminę Raba Wyżna oraz pozostałe miej- W opracowaniu skoncentrowano się
scowości położone przy drodze krajowej na ukazaniu zasięgu przestrzennego
nr 47 ( Zakopiance ). O silnych związ- oddziaływania Nowego Targu oraz
kach Zakopanego z miejscowościami Zakopanego w regionie Podhala w cza-
znajdującymi się w gminie Szaflary sach realnego socjalizmu oraz współcze-
i Czarny Dunajec, poza niewielką odle- śnie. Głównym wnioskiem z przeprowa-
głością od miasta, decyduje także czyn- dzonych badań jest dość znaczna trwa-
nik kulturowy, czyli położenie w obrębie łość przestrzennych powiązań w zakresie
historycznego regionu Podhala. Nie bez dojazdów ludności do omawianych miast
znaczenia jest atrakcyjność turystyczna powiatowych. Osłabienie pozycji Nowe-
Zakopanego i okolic, co sprzyja powsta- go Targu jako ośrodka przemysłowego
waniu wielu miejsc pracy przyciÄ…gajÄ…- i wzrost znaczenia funkcji administra-
cych ludność z okolicznych wsi. Spadek cyjnej zasadniczo nie zmieniły struktury
znaczenia przemysłu w Nowym Targu przestrzennej dojazdów ludności do tego
zasadniczo przyczynił się do skierowa- miasta. Obecnie pełni ono również funk-
nia dojazdów do pracy w kierunku Zako- cję ośrodka subregionalnego jako cen-
panego. Natomiast o znacznych powią- trum komunikacyjne obsługujące całe
zaniach Zakopanego z gminÄ… Raba Podhale. Nowy Targ cechuje wyraz
ne
Wyżna decyduje struktura społeczno- oddziaływanie w kierunku gmin
zawodowa ludności oraz uwarunkowa- wschodniej części powiatu, co szczegól-
nia historyczne. Część mieszkańców tej nie dotyczy miejscowości położonych
gminy dojeżdża do pracy w usługach tu- w gminach Nowy Targ, A
apsze Niżne
rystycznych w Zakopanem. Ponadto, oraz Czorsztyn. Związków ze stolicą
w gminie Raba Wyżna znajdują się dwie powiatu nie osłabia nawet oddziaływa-
stacje i dwa przystanki kolejowe, co nie Szczawnicy i Krościenka nad Dunaj-
umożliwiło wytworzenie się silnych cem. Obserwowany układ przestrzenny
kontaktów mieszkańców z Zakopanem dojazdów do ośrodków wyższego rzędu
w przeszłości. Niemniej jednak, w gra- nawiązuje do czasów realnego socjali-
nicach powiatu tatrzańskiego znajdują zmu, kiedy mieszkańcy gmin położo-
się miejscowości o wyraz
nie większych nych na wschód od Nowego Targu naj-
związkach z Nowym Targiem, a miano- częściej pracowali w stolicy Podhala.
wicie wsie Groń i Leśnica oraz do pew- Niewielkie osłabienie związków z No-
nego stopnia Białka Tatrzańska i Czarna wym Targiem dotyczy również gmin
Przestrzenne oddziaływanie Zakopanego i Nowego Targu&
253
Rabka Zdrój oraz Jabłonka, których Zakopanego z gminami orawskimi,
główne ośrodki w pewnym zakresie wy- a także wschodnią części powiatu nowo-
kształciły usługi wyższego rzędu. tarskiego. Niemniej jednak, zaobserwo-
Trzecim obszarem o wyraz
nej dominacji wano nadal znaczne dojazdy do Zakopa-
oddziaływania Nowego Targu są nego mieszkańców gmin Raba Wyżna
miejscowości położone w gminie Buko- oraz, częściowo, Rabka Zdrój. Jest
wina Tatrzańska, co wynika przede to efekt wysokiej dostępności komuni-
wszystkim z wysokiej dostępności ko- kacyjnej (droga krajowa nr 47), ale
munikacyjnej. Należy natomiast wska- przede wszystkim relacji społecznych
zać gminę Szaflary i południową część wytworzonych w przeszłości. Najwięk-
gminy Czarny Dunajec jako obszary szy wpływ na to miały połączenia kole-
utraty oddziaływania Nowego Targu na jowe, a także zbliżona struktura zawodo-
rzecz Zakopanego. Miejscowości tam wa mieszkańców omawianych gmin
położone cechuje podobna dostępność i Zakopanego, którzy najczęściej znajdu-
komunikacyjna do obydwu analizowa- ją zatrudnienie w usługach. Generalnie,
nych miast. O przechwytywaniu roli na Podhalu obserwuje się współcześnie
ośrodka centralnego przez Zakopane dwa silne ośrodki o zasadniczo różnych
w tym obszarze decydują trzy czynniki: funkcjach, których zasięg oddziaływa-
wzrost znaczenia Zakopanego jako miej- nia jest bardzo trwały, czego jedną
sca zatrudnienia w usługach turystycz- z przyczyn są powiązania społeczne sil-
nych, odległość od miasta, a także uwa- nie zakorzenione w społecznościach lo-
runkowania kulturowe. Nie obserwuje kalnych.
się praktycznie żadnych związków
Literatura
Chaberko T., 2009, Ewolucja powiązań ności wielkiego miasta (na przykła-
Krakowa i Krzeszowic w dobie trans- dzie A
odzi), Studia KPZK PAN, 66.
formacji, [w:] I. Jażdżewska (red.), Gawryszewski A., Potrykowska A.,
XXII Konwersatorium Wiedzy 1980, Rozkłady odległości dojazdów
o Mieście, tom 2, Strefa podmiejska do pracy wybranych miast w latach
i małe miasta w okresie transfor- 1959 1973, Przegląd Geograficzny,
macji, Wydawnictwo Uniwersytetu 53, 4, s. 789 807.
A
ódzkiego, s. 79 90. Gocał T., Rakowski W., 1991, Delimi-
Domański B., 1985, Ocena lokalizacji tacja regionów i subregionów mi-
fabryki obuwia w Nowym Targu, Ze- gracyjnych w zakresie dojazdów do
szyty Naukowe Uniwersytetu Jagiel- pracy, Monografie i Opracowania
lońskiego, Prace Geograficzne, 62, s. SGPiS, Warszawa.
37 53. Górz B., 1994, Studia nad przemianami
DÅ‚ugosz Z., Zborowski A., 1995, Chan- Podhala. Wyd. Naukowe WSP, Kra-
ges in the Influence Zone in an Urban ków.
Region in the Process of Social Górz B., 2002, Współczesne przemia-
and Economic Transformation: Biel- ny na obszarach wiejskich Podhala,
sko-Biała, Socio-Economic Transfor- Przegląd Geograficzny 2002, 74, 3,
mation of Old Urban and Industrial s. 451 468.
Agglomeration in Poland Against Górz B., 2003, Społeczeństwo i gospo-
the Background of other East-Cen- darka Podhala w okresie transfor-
tral European Countries, Studia macji, AP, Kraków.
i Materiały, 3, UA
, A
ódz
, s. 16 20. Guzik Cz., 2003, Tradycje powiązań
Dzieciuchowicz J. Z., 1979, Rozkłady Podhala z Tatrami, [w:] J. Partyka
przestrzenne dojazdów do pracy lud- (red.), Ochrona dóbr kultury w par-
P. Kretowicz
254
kach narodowych, Ojcowski Park Litwińska B., 2007, Wybrane wskaz
ni-
Narodowy, Ojców, s. 651 674. ki społeczno-demograficzne do ba-
Guzik Cz., 2004, Tradycja i współcze- dania wpływu metropolii na małe
sność osadnictwa wiejskiego na Pod- miasta (przykład Wrocławia), [w:] K.
halu, [w:] Krakowskie Studia Mało- Heffner, T. Marszał (red.), Małe mia-
polskie, VIII, nr 8/2004, Wyd. Adam sta w obszarach metropolitarnych,
Marszałek, s. 267 279. Biuletyn KPZK PAN, 232, Warsza-
Guzik Cz., Leśnicki J., 2003, Develop- wa, s. 131 146.
ment of Rural Settlement in Podhale, A
odyga L. 1995, PowiÄ…zania prze-
Prace Geograficzne, 112, IGiGP UJ, strzenne Wronek w zakresie migracji
s. 161 172. stałych i dojazdów do pracy a po-
Guzik R., 1997, Przestrzenne zróżnico- dział administracyjny, [w:] H. Ro-
wanie dostępności liceów ogólno- gacki (red.), Studia z geografii spo-
kształcących w Polsce, Geografia łeczno-ekonomicznej, Sprawozdania
w Szkole, 2, s. 88 94. Wydziału Matematyczno-Przyrod-
Guzik R., 2003, Przestrzenna dostęp- niczego, Poznańskie Towarzystwo
ność szkolnictwa ponadpodstawowe- Przyjaciół Nauk, 109/2, Poznań, s.
go, Instytut Geografii i Gospodarki 99 103.
Przestrzennej UJ, Kraków. Namysłowski J., 1977, Dojazdy uczniów
Hołowiecka B., 2004, Oddziaływanie do szkół ponadpodstawowych
społeczno-gospodarcze miasta, Wy- w głównych ośrodkach aglomeracji
dawnictwo Naukowe UMK, Toruń. bydgosko-toruńskiej, Prace Wydzia-
Jażewicz I., 2003, Słupsk jako ośrodek łu Nauk Humanistycznych, seria A,
szkolnictwa ponadpodstawowego, 19, Bydgoszcz, s. 9 25.
[w:] I. Jażdżewska (red.), Funkcje Namysłowski J., 1980, Główne ośrodki
metropolitalne i ich rola w organiza- codziennych dojazdów i wyjazdów
cji przestrzeni, XVI Konwersatorium w Polsce, UMK, Rozprawy, Toruń.
Wiedzy o Mieście, Wydawnictwo Nawrot Z., 2001, Struktura dojazdów do
Uniwersytetu A
ódzkiego, A
ódz
. szkół w Rudzie Śląskiej, Geografia
Korcelli P., Potrykowska A., Bodzak D., w Szkole, 54, 3, s. 146 147.
1981, Układ przestrzenny i współza- Ohme J., 1988, Problemy i metody bada-
leżności ośrodków dojazdów do pra- nia zasięgu i struktury dojazdów do
cy, [w:] K. Dziewoński, P. Korcelli pracy, [w:] E. Biderman (red.), Pro-
(red.), Studia nad migracjami i prze- blemy geografii osadnictwa i ludno-
mianami systemu osadniczego Pol- ści, Seria Geografia 42, UAM, Po-
ski, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, znań.
140, Warszawa. s. 213 233. Rajman J., 1983, Funkcje miast karpac-
Kretowicz P., 2010, Zmiany przestrzenne- kich, Folia Geographica, Series Geo-
go oddziaływania Gorlic na lokalnym graphica-Oeconomica, 15, Kraków.
rynku pracy i usług w dobie transfor- Rozporządzenie Ministra Administracji,
macji, Acta Universatitas Lodzienis, Gospodarki Terenowej i Ochrony
Folia Geographica (w druku). Åšrodowiska z dnia 8 stycznia 1976
Leszczycki S., 1938, Region Podhala  r. w sprawie połączenia, zniesienia,
podstawy geograficzno-gospodarcze utworzenia i zmiany granic gmin
planu regionalnego, Prace Instytutu oraz utworzenia siedzib gminnych
Geograficznego Uniwersytetu Ja- organów władzy i administracji
giellońskiego, Kraków. państwowej w województwach byd-
Lijewski T., 1967, Dojazdy do pracy goskim, częstochowskim, jelenio-
w Polsce, Studia KPZK PAN, t. 15., górskim, konińskim, koszalińskim,
Warszawa. miejskim krakowskim, lubelskim,
Przestrzenne oddziaływanie Zakopanego i Nowego Targu&
255
nowosądeckim i olsztyńskim, Dz. U. Spis Kadrowy, Województwo Nowosą-
1976 nr 1 poz. 12. deckie, Dojazdy do pracy, 1983.
Rozporządzenie Ministra Administracji, Szymańska D., Hołowiecka B., 2000,
Gospodarki Terenowej i Ochrony Ruch wędrówkowy ludności i jego
Środowiska z dnia 16 czerwca 1977 zasięg oddziaływania na przykładzie
r. w sprawie zniesienia, utworzenia miasta Bydgoszczy i Torunia, [w:] D.
i zmiany granic gmin oraz utwo- Szymańska (red.), Procesy i formy
rzenia siedzib gminnych organów ruchliwości przestrzennej ludności
władzy i administracji państwowej w okresie przemian ustrojowych,
w województwie nowosądeckim, Dz. Wyd. UMK, Toruń, s. 243 254.
U. 1977 nr 20 poz. 82. Troc M., 1996, Proces upadłościowy
Runge J., 1991, Dojazdy do pracy w prze- Nowotarskich Zakładów Przemysłu
strzennej strukturze powiązań miast Skórzanego  Podhale w Nowym
województwa katowickiego, Prace Targu, [w:] Z. Zioło (red.), Wpływ
Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, procesów transformacji gospodarki
1198, Katowice, s. 70 81. narodowej na funkcjonowanie jedno-
Runge J., 1998, Ruchliwość przestrzenna stek gospodarczych i układów prze-
ludności województwa katowickiego strzennych, Wydawnictwo Naukowe
na tle przemian społeczno-ekono- WSP, Kraków.
micznych regionu, [w:] D. Szymań- Zborowski A., 2002, Dojazdy do pra-
ska, Ruchliwość przestrzenna ludno- cy w południowej Polsce w okresie
ści w okresie transformacji ustrojo- przemian systemowych, Biuletyn
wej, Wyd. UMK, Toruń, s. 215 229. Geograficzny, 1, s. 133 146.
Rydz E., 1984, Koszalin i SÅ‚upsk jako Zborowski A., 2005, Przemiany struktu-
główne ośrodki codziennych dojaz- ry społeczno-przestrzennej regionu
dów do pracy na Pomorzu Środko- miejskiego w okresie realnego socja-
wym, Prace Matematyczno-Przyrod- lizmu i transformacji ustrojowej (na
nicze, 3, Słupsk. przykładzie Krakowa), IGiGP, Kra-
Rydz E., 1988, Elementy powiązań we- ków.
wnątrzregionalnych na przykładzie Zborowski A., 2009, Zmiany zasięgu od-
dojazdów do pracy i szkół do Ko- działywania miast w Polsce w okre-
szalina i SÅ‚upska, [w:] E. Biderman sie transformacji systemowej, na
(red.), Problemy geografii osadnic- przykładzie dojazdów do pracy, [w:]
twa i ludności, Seria Geografia, 42, Z. Górka, A. Zborowski (red.), Czło-
UAM, Poznań, s. 123 133. wiek i rolnictwo, Instytut Geografii
Sobala-Gwosdz A., 2005, Ośrodki wzro- i Gospodarki Przestrzennej, UJ, s.
stu i obszary stagnacji w wojewódz- 249 263.
twie podkarpackim, Instytut Geogra- Zuzańska-Żyśko E., 2007, Małe miasta
fii i Gospodarki Przestrzennej UJ, w strefie oddziaływania ośrodków
Kraków. regionalnych, [w:] K. Heffner, T.
Sobczyński M., Zawadzka B., 1988, Marszał, (red.), Małe miasta w ob-
Orawa Polska  problemy geogra- szarach metropolitarnych, Biuletyn
ficzno-polityczne i społeczne, Zarząd KPZK PAN, 232, s. 62 78.
Wojewódzki PTTK, Regionalna Pra-
cownia Krajoznawcza, A
ódz
.
P. Kretowicz
256
Summary
Spatial effects of Zakopane and Nowy Targ as a measure of social linkages in the
Podhale region
This study concentrates on spatial ef- son with the situation existing during the
fects of two middle-sized towns  Nowy Communism times (on the example
Targ and Zakopane both located within of commuting) is also made in order
historic and cultural region of Podhale. to find out whether any changes of
Podhale is located to the south of Malo- spatial effects occurred during the last
polskie Voivodship and is known as one 20 years. A set of measures of spatial
of the most popular touristic regions in influence were adopted including com-
Poland. The study area covers Nowotar- muting, school attainment, hospital
ski and Tatrzański counties, which are emergency room utilization and subre-
very diverse as far as their populations gional bus links connecting the two
are concerned. As many as three cultural considered counties. As a result, one is
regions can be distinguished there: Spisz able to distinguish areas which attract
(eastern part of Nowotarski County), people to Zakopane from those, where
Orawa (western part of Nowotarski Co- population is more prone to commute
unty) and the traditional region of Pod- to Nowy Targ. Author also attempted
hale (stretching from Zakopane and to explain discovered disparities by ta-
Nowy Targ). king into account land relief, regional
This study aims to analyze the range history, and cultural differences. A high
of spatial impact of both Nowy Targ and level of persistence of socio-spatial rela-
Zakopane and to discover the reasons be- tions ingrained in local population was
hind the disparities. These disparities observed, since the spatial effects have
mirror social relations between conside- not changed much during the ongoing
red towns and within all of the villages in socio-economic transformation in Po-
the whole region of Podhale. A compari- land.
ZANIECZYSZCZENIE ATMOSFERY PRZEZ ZAKA
ADY PRZEMYSA
OWE
POA
OŻONE W PÓA
NOCNEJ CZ
ŚCI WYŻYNY ŚL
SKIEJ ZAPISANE W
PRZYROSTACH ROCZNYCH SOSNY ZWYCZAJNEJ
Ireneusz MalikÄ…, MaÅ‚gorzata Danek², Tomasz Danek², Marek KrÄ…piec², MaÅ‚gorzata
Wistuba1
ą Katedra Paleogeografii i Paleoekologii Czwartorzędu, Wydział Nauk o Ziemi,
Uniwersytet Śląski, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec
² WydziaÅ‚ Geologii, Geofizyki i Ochrony Åšrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza,
al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków
Malik I., Danek M., Danek T., KrÄ…piec M., Wistuba M., 2009, Zanieczyszczenie atmosfery
przez zakłady przemysłowe położone w północnej części Wyżyny Śląskiej zapisane w
przyrostach rocznych sosny zwyczajnej, Czasopismo Geograficzne, 80(4): 257 274.
Artykuł wpłynął do redakcji 12.04.2010; po recenzji zaakceptowany 15.11.2010.
Streszczenie
W sąsiedztwie Zakładów Chemicznych Tarnowskie Góry i Huty Cynku Miasteczko
Śląskie pobrano 200 prób z sosen (Pinus sylvestris L.). Analiza dendrochronologiczna
pobranych prób wykazała znaczne redukcje w szerokości przyrostów rocznych drzew w
okresie 1950 1990. Stwierdzono również liczne wypadające słoje w latach 1959 1983.
Wraz ze wzrostem odległości od zakładów liczba obserwowanych redukcji maleje.
Szerokość słojów badanych sosen jest odwrotnie proporcjonalna do emisji dwutlenku
siarki z huty cynku i wielkości produkcji w zakładach chemicznych, co wskazuje, że za
znaczne redukcje w przyrostach rocznych drzew na badanym obszarze odpowiedzialna
była emisja szkodliwych substancji z huty cynku oraz zakładów chemicznych. Wokół
huty cynku szczególnie duże redukcje przyrostów rocznych drzew wystąpiły w latach
70. XX w. Przyrost sosen żyjących wokół zakładów chemicznych był ograniczony
w okresie 1925 1930 oraz w latach 60. i 70. XX w. W okresie póz
niejszym nastąpiła
poprawa warunków, niewątpliwie związana ze zmniejszeniem emisji, co spowodowało
znaczne zmniejszenie liczby obserwowanych redukcji. W okresie ostatnich 10 lat
zaobserwowano ponownie spadki w szerokości przyrostów wielu drzew. Redukcje te są
jednak mniejsze niż w okresach przedstawionych powyżej.
Wprowadzenie powoduje znaczne zaburzenia w proce-
sach fizjologicznych oraz metabolizmie
Obszary leśne położone wokół ośrod- drzew [Karolewski 1989]. Efektem są
zmiany obserwowane w morfologii, ana-
ków przemysłowych lub pojedynczych
zakładów są w znacznym stopniu nara- tomii oraz ultrastrukturze drzew [Ksią-
żek i in. 1989]. Obserwuje się chlorozy
żone na działanie szkodliwych pyłów
i gazów emitowanych przez nie do at- i nekrozy liści, zmiany mogą dotyczyć
również pokroju drzew [Greszta 1987,
mosfery. Oddziaływanie zanieczyszczeń
[257]
I. Malik, M. Danek, T. Danek, M. KrÄ…piec, M. Wistuba
258
Niedzielska 1986]. Ponadto zahamowa- nia niekorzystnych czynników klima-
niu ulega przyrost na wysokość i szero- tycznych są znacznie silniej zaznaczone
kość drzew. Słoje wykształcane przez w przypadku drzew rosnących blisko za-
drzewa w okresie zanieczyszczania at- kładów emitujących zanieczyszczenia
mosfery sÄ… relatywnie wÄ…skie [Borecki do atmosfery [Nash i in. 1975]. W latach
1993]. Po wstrzymaniu szkodliwej emisji 80. XX w. zespół profesora Schweingru-
drzewa zwykle stopniowo powracają do bera wypracował metodykę opartą na
normalnego wzrostu. wyznaczaniu lat wskaz
nikowych (poin-
Najbardziej powszechnym w atmos- ter years) oraz nagłych zmian przyro-
ferze związkiem o działaniu fitotoksycz- stów rocznych (abrupt growth release)
nym jest dwutlenek siarki [Farrar i in. [Schweingruber i in. 1985]. Badania te
1977]. Jest on produktem spalania węgla, pozwoliły szczegółowo określić liczbę,
jego emisja towarzyszy wielu procesom stopień oraz przestrzenną i czasową
technologicznym, co sprawia, że lasy ro- zmienność występowania redukcji ob-
snące wokół emitentów dużej ilości dwu- serwowanych w przyrostach rocznych
tlenku siarki ulegają znacznej degrada- drzew. Ponadto wykazano, że zarówno
cji, a niejednokrotnie zamierają. Emito- poprawa jak i pogorszenie warunków,
wany do atmosfery dwutlenek siarki jest w których żyje drzewo, uwidacznia się
uwadniany i w postaci kwasu siarkawe- o kilka lat wcześniej w przyrostach rocz-
go opada na aparat asymilacyjny drzew nych niż w stanie koron drzew [Kontic,
powodując jego ubytek, co przekłada się Winkler-Seifert 1987]. W ciągu ostat-
na ograniczenie przyrostu radialnego nich dwudziestu lat metodÄ™ dendrochro-
drzew. Znaczną rolę w niszczeniu drze- nologiczną stosowano do badań drzewo-
wostanu odgrywa także emisja do at- stanów usytuowanych w sąsiedztwie
mosfery tlenków azotu. Niejednokrotnie punktowych z
ródeł emisji zanieczysz-
drzewa rosnące w strefie oddziaływania czeń do atmosfery, na przykład wokół
depozycji mgielnej i kwaśnych deszczy huty metali nieżelaznych na półwyspie
obumierajÄ…  martwe poÅ‚acie lasu wystÄ™- Kola [Nöjd i in. 1996], w pobliżu zakÅ‚a-
pują na przykład w Górach Izerskich. dów chemicznych w Oulu w Finlandii
KwaÅ›ne opady, zarówno w postaci mo- [Jämbäck i in. 1999], w sÄ…siedztwie za-
krej jak i suchej, powodują zakwaszenie kładu wydobycia i przetwórstwa metali
gleb, a w konsekwencji zaburzenie go- w Norilsku w Rosji [Ivshin, Shiyatov
spodarki pokarmowej roślin [Huettl 1995], dookoła huty miedzi położnej
1993, Strzyszcz 1995]. w stanie Utah w USA [Kennedy-Suther-
Niekorzystny wpływ przemysłu na land, Martin 1990]. Badania prowadzone
kształtowanie przyrostów rocznych zo- w ostatnim czasie przez Ellinga i in.
stał zauważony już pod koniec XIX w. [2009] wykazały, że obumieranie świer-
Wiele prac na ten temat w Europie po- ków w południowych Niemczech w la-
wstało w drugiej połowie XX w., wraz tach 1960 1980 koresponduje z prze-
ze wzrostem produkcji przemysłowej strzenną i czasową dystrybucją dwutlen-
[Schweingruber i in. 1985]. Badania ku siarki.
Thompsona [1981] wykazały, że wiel- Prowadzone w Polsce badania szero-
kość redukcji przyrostów rocznych spa- kości przyrostów rocznych wykazały
da wraz ze zwiększającą się odległością duże szkody w drzewostanach na terenie
drzew od emitenta zanieczyszczeń at- Ojcowskiego Parku Narodowego [Krą-
mosferycznych i jest zależna od kierun- piec, Szychowska-Krąpiec 2001]. Znacz-
ku dominujących wiatrów. Wykazano ne redukcje w przyrostach rocznych
także, że redukcje przyrostów rocznych drzew stwierdzane były w sąsiedztwie
pojawiające się w wyniku oddziaływa- różnych punktowych z
ródeł zanieczysz-
Zanieczyszczenie atmosfery przez zakłady przemysłowe&
259
259
czeń: w pobliżu Zakładów Nawozów w tym rejonie prac, których głównym
Azotowych w Puławach [Oleksyn 1988], celem było określenie wpływu zanie-
w sąsiedztwie Zakładów Celulozy i Pa- czyszczeń przemysłowych emitowanych
pieru w Kwidzynie [Zielski 1990], wokół do atmosfery przez te zakłady na drze-
Zakładów Chemicznych w Policach wostany sosnowe rosnące w ich sąsiedz-
[Szychowska-Krąpiec, Wiśniewski 1996] twie na przestrzeni ostatnich dziesięcio-
oraz w pobliżu kilku zakładów przemy- leci. Wyznaczono trzy cele szczegółowe
słowych w południowej części Wyżyny badań: (1) określenie stopnia, liczby oraz
Śląsko-Krakowskiej [Danek 2007]. czasowego rozkładu redukcji widocz-
Monitoring zanieczyszczenia atmos- nych w przyrostach rocznych sosen ro-
fery prowadzony w latach 90. XX w. wy- snących wokół badanych zakładów, (2)
kazał, że obszary o największym zanie- porównanie sekwencji przyrostowych
czyszczeniu powietrza to Europa Środ- drzew rosnących w strefie oddziaływa-
kowa, a w szczególności przygraniczny nia zanieczyszczeń z zakładów z rosną-
obszar Polski, Czech i Niemiec znany cymi poza tą strefą (około 60 km od za-
jako  czarny trójkąt z powodu najwięk- kładów), (3) analiza powiązań pomiędzy
szego w Europie zakwaszenia opadów zmiennością wielkości emitowanych
[Mazurski 1986, Urlich 1989, Kandler, przez zakłady zanieczyszczeń a wielko-
Innes 1995]. Dużą emisję zanieczysz- ścią przyrostów.
czeń do atmosfery odnotowano także
w południowej Polsce [Dmuchowski,
Teren badań
Bytnerowicz 1995, Breymeyer 1997].
Emisja zanieczyszczeń z zakładów prze- Badania prowadzono w Polsce połu-
mysłowych Górnego Śląska spowodo- dniowej, w obrębie Wyżyny Śląskiej, na
wała postępującą degradację drzewosta- północ od Górnośląskiego Okręgu Prze-
nów na znacznych obszarach. Jednocze- mysłowego (GOP) (ryc. 1). Stanowiska
śnie brak jest szczegółowych informacji badawcze były położone na płaskim te-
o poziomie zanieczyszczenia atmosfery renie na wysokości od 240 do 320 m
w latach 1960 1980, kiedy produkcja n.p.m. Przeważają tu wiatry z kierunków
przemysłowa na Górnym Śląsku była południowo  zachodniego i zachodnie-
największa i jednocześnie nie wprowa- go. Średnie roczne opady wynoszą 710
dzano limitów emisji szkodliwych mm, co oznacza brak deficytu wody na
związków do atmosfery. Do odtworzenia badanym obszarze. Stanowska badawcze
poziomu zanieczyszczenia atmosfery były położone w obrębie Nadleśnictwa
pomocne mogą okazać się sekwencje Świerklaniec, gdzie bór mieszany świe-
szerokości przyrostów rocznych drzew ży stanowi 36% w strukturze udziału
tego obszaru, będące odzwierciedleniem siedlisk, 25% zajmuje bór mieszany wil-
warunków środowiska, w jakim żyły gotny. Udział sosny w składzie drzewo-
drzewa [Orzeł 1996, Wójcik Buczkowski stanów wynosi 82% [Wójcik, Buczkow-
2001]. ski 2001]. Stanowiska badawcze położo-
W północnej części Wyżyny Śląskiej, ne były w odległości do 20 km od dwóch
wśród zwartych drzewostanów, głównie dużych zakładów przemysłowych  Za-
sosnowych (Pinus sylvestris L.), położo- kładów Chemicznych w Tarnowskich
ne są dwa duże zakłady przemysłowe: Górach i Huty Cynku Miasteczko Ślą-
Zakłady Chemiczne w Tarnowskich Gó- skie. Stanowiska nr 5 i 11 były położone
rach w likwidacji oraz Huta Cynku Mia- w sąsiedztwie Zakładów Chemicznych
steczko Śląskie. Zyskały one miano Tarnowskie Góry, stanowiska nr 1 i 2
szczególnie uciążliwych dla środowiska. zlokalizowano pomiędzy Zakładami
Fakt ten stał się podstawą do podjęcia Chemicznymi a Hutą Cynku Miasteczko
I. Malik, M. Danek, T. Danek, M. KrÄ…piec, M. Wistuba
260
Ryc. 1. Położenie terenu badań.
Fig. 1. Location of the study area.
określenie realnego zagrożenia dla
Śląskie. Stanowiska nr 3, 4, 9 położone
były w sąsiedztwie huty, pozostałe sta- drzew, jakie niesie ze sobą emisja po-
szczególnych związków chemicznych do
nowiska, nr 6, 8 i 10, rozmieszczono
atmosfery oraz zweryfikowanie wiary-
w odległości około 15 km na północ od
godności dostępnych danych o emisji
huty (ryc. 1).
dwutlenku siarki.
W ramach dendrochronologicznej
Metoda badań
części badań pobrano świdrem Presslera
Z archiwum Huty Cynku Miasteczko 200 prób z sosen, po 20 na każdym z 10
Śląskie otrzymano dane o zmienności stanowisk. Dodatkowo pobrano 20 rdze-
emisji dwutlenku siarki w latach 1968 ni z sosen rosnÄ…cych na stanowisku refe-
2008 r. W przypadku nieistniejących Za- rencyjnym, położonym poza obszarem
kładów Chemicznych w Tarnowskich intensywnego oddziaływania przemy-
Górach pozyskano informacje z archi- słu, około 60 km na północny zachód od
wów jedynie o wielkości produkcji, na- drzew rosnących wokół Huty Cynku
tomiast dane o emisji zanieczyszczeń do Miasteczko Śląskie i Zakładów Che-
atmosfery były niedostępne. Uzyskane micznych Tarnowskie Góry. Można za-
dane o emisji dwutlenku siarki i wielko- łożyć, że zanieczyszczenia emitowane
ści produkcji poszczególnych wyrobów przez zakłady przemysłowe miały bar-
konsultowano z głównymi technologami dzo niewielki wpływ na sosny rosnące
oraz osobami odpowiedzialnymi w za- na stanowisku referencyjnym, a zmien-
kładach za politykę w zakresie ochrony ność szerokości przyrostów rocznych
środowiska. Konsultacje te miały na celu tych drzew odzwierciedla głównie zmia-
Zanieczyszczenie atmosfery przez zakłady przemysłowe&
261
ny w warunkach klimatycznych w kolej- wspomnianych chronologii standaryzo-
nych latach. Próby pobierano na wyso- wanych. Następnie uzyskane chronolo-
kości pierśnicy. Do badań wybrano drze- gie stanowiskowe oraz chronologię lo-
wostany sosnowe, w wieku około 90 lat. kalną porównano ze sobą oraz z chrono-
Próby pobrano z sosen dominujących logią ze stanowiska referencyjnego.
i współdominujących rosnących w borze Ponadto, dla wszystkich rzeczywi-
świeżym. Pobrane rdzenie wklejono stych sekwencji przyrostowych prób na-
w drewniane podstawki, a następnie wierconych w rejonie zakładów wyzna-
ścięto nożem preparacyjnym lub, aby le- czono czasowe przedziały redukcji. Przy
piej uwidocznić strukturę słojów, polero- wyznaczaniu przedziałów kierowano się
wano papierem ściernym o granulacji gwałtowną zmianą (spadkiem) szeroko-
100, 260, 500 i 1000. Następnie zmierzo- ści przyrostów rocznych następującą
no szerokości przyrostów rocznych z do- z roku na rok. Wielkość redukcji obliczo-
kładnością do około 0,01 mm przy uży- no ze stosunku sumy szerokości wszyst-
ciu aparatury pomiarowej w Katedrze kich przyrostów zaliczonych do okresu
Paleogeografii i Paleoekologii Czwarto- redukcji do sumy szerokości przyrostów
rzędu Uniwersytetu Śląskiego w So- takiej samej liczby słojów z okresu po-
snowcu. Uzyskane sekwencje przyro- przedzającego redukcję szerokości przy-
stów rocznych każdej z prób zostały sko- rostów rocznych [Schweingruber i in.
relowane wizualnie  w przypadku 1985]. Obliczone redukcje wyrażono
niezgodności krzywej z opracowanym w procentach i zaklasyfikowano do
uprzednio wzorcem opracowano wykre- trzech grup: redukcje średnie  od 30 do
sy szkieletowe pozwalajÄ…ce odnalez
ć 50%, redukcje silne  od 51 do 70% oraz
miejsca, w których brakowało przyro- redukcje bardzo silne  powyżej 70%.
stów. Dla każdego stanowiska, również Nie uwzględniano redukcji mniejszych
referencyjnego, skonstruowano chrono- niż 30% oraz trwających mniej niż trzy
logię stanowiskową, uśredniając ze sobą lata. Do wyznaczenia okresów redukcji
krzywe przyrostowe nawierconych oraz obliczenia ich wartości posłużył
w poszczególnych stanowiskach drzew. program Quercus [Walanus 2002].
Dodatkowo, na podstawie krzywych Dla prób ze stanowisk badawczych
przyrostowych wszystkich prób pobra- przeprowadzono analizę lat wskaz
niko-
nych wokół zakładów, utworzono chro- wych [Schweingruber i in. 1990]. Szcze-
nologię lokalną. Do badań wykorzy- gólną uwagę zwrócono na negatywne
stano standaryzowane wersje chronolo- lata wskaz
nikowe, czyli takie, w których
gii utworzone w programie ARSTAN większość drzew wykształciła węższe
[Cook, Holmes 1999]. Chronologia stan- przyrosty niż w roku poprzednim. Lata
daryzowana pozbawiona jest trendów takie mają zwykle uwarunkowania kli-
zwiÄ…zanych ze starzeniem siÄ™ drzew. matyczne [Zielski, KrÄ…piec 2004].
W pierwszym etapie standaryzacji do
każdej z krzywych osobniczych dopaso-
Charakterystyka zakładów
wano krzywÄ… ekspotencjalnÄ… lub prostÄ…,
przemysłowych
w zależności od charakteru obserwowa-
nego trendu. Następnie każdą z rzeczy-
Huta Cynku Miasteczko ÅšlÄ…skie
wistych wartości krzywej osobniczej
podzielono przez odpowiadajÄ…cÄ… jej
w danym punkcie wartość dopasowanej Huta powstała w 1961 r., od początku
krzywej, otrzymując wartości indekso- działalności produkowano głównie cynk
wane. Uzyskane w ten sposób sekwencje i ołów oraz kwas siarkowy. Procesy
posłużyły do skonstruowania wyżej technologiczne powodowały emisję
I. Malik, M. Danek, T. Danek, M. KrÄ…piec, M. Wistuba
262
do atmosfery szkodliwych substancji, emitowała dwa razy więcej dwutlenku
w szczególności dwutlenku siarki. W hi- siarki do atmosfery w stosunku do lat 70.
storii huty można wyróżnić trzy okresy. XX w. Od 1991 r. emisja znacznie zma-
Pierwszy to etap rozbudowy, trwający lała i utrzymuje się do dzisiaj na stosun-
od 1961 do 1972 r. W kolejnym okresie kowo niskim poziomie.
nastąpiło znaczne zwiększenie produkcji
cynku i ołowiu przy jednoczesnym
Zakłady Chemiczne Tarnowskie Góry
wzroście negatywnego oddziaływania
w likwidacji
na środowisko; okres ten trwał od 1972
do 1988 r. W latach 90. XX w. zaczęto Zakłady Chemiczne w Tarnowskich
wprowadzać technologie przyjazne dla Górach funkcjonowały od 1922 r. Dzia-
środowiska, co znacznie zredukowało łały one na miejscu istniejącej wcześniej
ilość zanieczyszczeń emitowanych do huty żelaza i papierni. W 1995 r. posta-
atmosfery, w tym dwutlenku siarki [Bo- wiono Zakłady Chemiczne w stan likwi-
janowski 2008]. dacji. Bardzo poważne zanieczyszczenie
Ilość SO2 emitowanego do atmosfery środowiska w rejonie oddziaływania za-
przez hutę cynku i ołowiu w Miasteczku kładów doprowadziło do wpisania ich
Śląskim zmieniała się na przestrzeni w 1994 r. na listę osiemdziesięciu naj-
ostatnich pięćdziesięciu lat. Emisja ta większych trucicieli w Polsce. Z powodu
była w latach 60. XX w. od pięciu do braku informacji z
ródłowych dotyczą-
ośmiu razy większa niż w ostatnich kil- cych poziomu emisji poszczególnych
ku latach (ryc. 2). Szczególnie wysoką substancji do atmosfery przez Zakłady
emisję odnotowano w 1979 r., kiedy uru- Chemiczne w Tarnowskich Górach
chomiono w hucie nowe linie produkcyj- przedstawiono wielkość produkcji naj-
ne  poziom emisji przekroczył wtedy ważniejszych wyrobów wytwarzanych
dwudziestokrotnie poziom z ostatnich przez zakłady. Na początku działalności
kilku lat. W latach 80. XX w. huta cynku produkowano komponenty organiczne,
Ryc. 2. Ilość dwutlenku siarki emitowanego do atmosfery przez Hutę Cynku Miasteczko Śląskie w latach
1968 2008.
Fig. 2. Sulphur dioxide emissions by the Miasteczko ÅšlÄ…skie Zinc Foundry from 1968 to 2008.
Zanieczyszczenie atmosfery przez zakłady przemysłowe&
263
Ryc. 3. Wielkość produkcji w Zakładach Chemicznych Tarnowskie Góry w latach 1945 1990: A 
produkcja sadzy aktywnej, B  produkcja litoponu, C  produkcja sadzy aktywnej i litoponu.
Fig. 3. Production volume at the Tarnowskie Góry Chemical Plant from 1945 to 1990: A  black carbon
volume, B  lithopone volume, C  black carbon and lithopone volume.
I. Malik, M. Danek, T. Danek, M. KrÄ…piec, M. Wistuba
264
a w szczególności sadzę aktywną. Od snących w odległości około 60 km od
1965 r. stopniowo wzrastał udział pro- zakładów chemicznych i huty cynku
dukcji komponentów nieorganicznych, przedstawia ryc. 4. Skale utworzone dla
głównie skupiano się na wytarzaniu lito- stanowisk, w których pobrano próby,
ponu [Biernacki 1983]. Produkcja obu przedstawiono na ryc. 4 i 5. Wyznaczono
wiodących produktów była szkodliwa także redukcje przyrostów rocznych dla
dla środowiska. W czasie produkcji sa- drzew rosnących na poszczególnych sta-
dzy aktywnej żrące chmury dymu za- nowiskach (ryc. 6). Na ryc. 7 zaprezento-
wierającego naftalen i antracen wędro- wano ilość przyrostów wypadających
wały w kierunku lasów sosnowych ro- w rdzeniach pobranych z badanych
snących wokół zakładów. Doprowadziło drzew.
to już w latach 60. XX w. do śmierci
wszystkich sosen rosnÄ…cych w promie-
Dyskusja
niu do 1 km od zakładu. Również pod-
czas produkcji litoponu duże ilości dwu-
Negatywne lata wskaz
nikowe (1921,
tlenku siarki i chlorowodoru emitowane
1928, 1931, 1937, 1940, 1943, 1945, 1952,
do atmosfery niekorzystnie wpływały na
1956, 1960, 1969, 1971 1972, 1979, 1987,
stan okolicznych drzewostanów. Naj-
1993, 1996, 2000, 2006) występują za-
większą ilość sadzy aktywnej wytwa-
równo w chronologii lokalnej drzew ro-
rzano w latach 1955 1970, a najwięcej
snących wokół Zakładów Chemicznych
litoponu produkowano od 1965 do 1985
w Tarnowskich Górach oraz Huty Cyn-
r. (ryc. 3).
ku Miasteczko ÅšlÄ…skie jak i w chronolo-
gii stanowiska referencyjnego zlokalizo-
Wyniki badań
wanego w dużej odległości od zakładów
(ryc. 4). Oznacza to, że wąskie przyrosty
Chronologię reperową dla sosen ro- w tych latach nie zostały wykształcone
Ryc. 4. Chronologia reperowa i lokalna wraz ze skalami skonstruowanymi na poszczególnych
stanowiskach; dodatkowo wyróżniono negatywne lata wskaz
nikowe.
Fig. 4. Reference, local and site chronologies; pointer years are also marked.
Zanieczyszczenie atmosfery przez zakłady przemysłowe&
265
Ryc. 5. Standaryzowane chronologie skonstruowane z rdzeni pobranych z sosen rosnÄ…cych na
poszczególnych stanowiskach; na szaro zaznaczono obszary, w których chronologia przebiega poniżej
średniej wartości indeksu przyrostów rocznych ze wszystkich zmierzonych rdzeni wynoszącej 0,89.
Fig. 5. Standarized site chronologies developed from pines growing on individual sampling sites, below the
overall average tree ring index value for all pines  0.89 marked by grey colour.
I. Malik, M. Danek, T. Danek, M. KrÄ…piec, M. Wistuba
266
Ryc. 6. Redukcje przyrostów rocznych wyznaczone dla sosen rosnących na poszczególnych stanowiskach.
Fig. 6. Tree ring reductions for pines growing on individual sampling sites.
Zanieczyszczenie atmosfery przez zakłady przemysłowe&
267
głównie w wyniku emisji zanieczysz- rosnące w bezpośrednim sąsiedztwie za-
czeń z zakładów przemysłowych. Re- kładów chemicznych i huty cynku (sta-
dukcje przyrostów rocznych w latach nowiska nr 1, 2, 4, 5, 11) mają przyrosty
1940 1941 sÄ… powszechne w sosnach ro- bardzo silnie zredukowane w stosunku
snących na terenie Europy Środkowej  do sosen rosnących dalej od zakładów
powstały w wyniku szczególnie srogiej (stanowiska nr 6, 7, 8, 9, 10) (ryc. 5, 6).
zimy w 1940 r. [Zielski, Krąpiec 2004]. Charakterystyczne jest także występo-
W 1921 r. odnotowano w Polsce wyjąt- wanie redukcji przyrostów rocznych
kowo suchy rok, co mogło spowodować w latach 1960 1980 u wszystkich bada-
redukcje przyrostów badanych sosen nych sosen na stanowiskach położonych
[Zielski 1996]. Mroz
ne zimy, które na- w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów
wiedziły Polskę w 1979 i 1987 r., rów- (stanowiska nr 1, 2, 4, 5, 11) (ryc. 6). Przy
nież mogły wpłynąć na obniżenie szero- badaniu wpływu zanieczyszczeń na
kości przyrostów rocznych sosen. Pozo- drzewostany wokół zakładów chemicz-
stałe negatywne lata wskaz
nikowe nych i huty nie można wykluczyć, że na
niekoniecznie są wynikiem oddziaływa- redukcje przyrostów rocznych badanych
nia zjawisk klimatycznych, mogą one sosen wpłynęła emisja zanieczyszczeń
mieć związek z uwarunkowaniami sie- z innych śląskich zakładów położonych
dliskowymi, gradacją szkodników itp. na południe od terenu badań. Zanie-
[Schweingruber 1996, Zielski, KrÄ…piec czyszczenia atmosferyczne mogÄ… ogra-
2004]. niczać przyrost drzew rosnących nawet
Sosny rosnące w sąsiedztwie zakła- kilkadziesiąt kilometrów od z
ródła za-
dów chemicznych i huty wykształciły nieczyszczeń [Ivshin, Shiyatov 1995].
silnie zredukowane przyrosty w latach Wpływ lokalnego przemysłu zaznacza
1950 1990. Indeksy tych przyrostów są się jednak wyraz
nie w postaci dużej licz-
niższe od średniej wartości indeksu by obserwowanych redukcji, szczególnie
przyrostów obliczonej dla badanych so- tych najsilniejszych. Ich liczba jest
sen, wynoszącej 0,89 mm (ryc. 8). Sosny mniejsza w dalszej odległości od huty
Ryc. 7. Ilość brakujących przyrostów rocznych zidentyfikowanych w rdzeniach z pobranych sosen na
wszystkich stanowiskach.
Fig. 7. Number of missing rings identified in cores collected from all pines sampled.
I. Malik, M. Danek, T. Danek, M. KrÄ…piec, M. Wistuba
268
Ryc. 8. Standaryzowana chronologia lokalna wraz ze skalami skonstruowanymi na poszczególnych
stanowiskach; na szaro zaznaczono obszary, w których chronologia przebiega poniżej średniej wartości
indeksu ze wszystkich zmierzonych rdzeni wynoszÄ…cej 0,89.
Fig. 8. Standardized local chronology and site chronologies developed from pines growing on individual
sampling sites, below the overall average tree ring index value for all pines  0.89 marked by grey colour.
i zakładów chemicznych w porównaniu wiska nr 6, 7, 8, 9, 10), gdzie wpływ za-
ze stanowiskami zlokalizowanymi w bli- kładów chemicznych jest mniejszy, wy-
skim ich sąsiedztwie. Oznacza to, że re- kształciły zredukowane przyrosty
dukcje przyrostów rocznych badanych w latach 1960 2009 (ryc. 6). Najwęższe
sosen są spowodowane głównie emisją przyrosty zostały wykształcone przez
zanieczyszczeń o zasięgu lokalnym. Za- sosny w latach 70. XX w., jednak silne
leżność pomiędzy emisją szkodliwych redukcje rozpoczynają się w latach 60.
związków do atmosfery a wzrostem so- XX w., czyli od początku funkcjonowa-
sen jest widoczna także w postaci dużej nia huty. Emisja dwutlenku siarki do at-
liczby wypadających przyrostów rocz- mosfery przez hutę cynku i ołowiu w la-
nych (ryc. 7). WypadajÄ…ce przyrosty za- tach 1970 1990 jest wyraz
nie powiÄ…zana
znaczają się powszechnie w latach 1960 z wytworzeniem wąskich słojów przez
1983, a więc w czasie emisji szkodliwych drzewa ze stanowiska nr 7, położonego
związków do atmosfery przez hutę i za- relatywnie blisko huty (ryc. 9).
kłady chemiczne. W rdzeniach niektó- Z informacji uzyskanych od miesz-
rych sosen brakowało w tym okresie kil- kańców Miasteczka Śląskiego i pracow-
ku przyrostów rocznych. Tak silny ników huty wynika, że emisja zanie-
wpływ zakładów przemysłowych jest czyszczeń z zakładów była niezwykle
rzadko spotykany w Europie. Z informa- uciążliwa. Mieszkańcy Miasteczka Ślą-
cji ustnych uzyskanych w Nadleśnictwie skiego twierdzą, że w latach 70. XX w.
Świerklaniec, w obrębie którego pobie- kobiety wracały z zakupów z podziura-
rano próby, wynika, że sosny zdawały wionymi rajstopami, co można wiązać
się nie rosnąć w latach 60. i 70. XX w. ze szczególnie silną emisją dwutlenku
Sosny rosnące na stanowiskach poło- siarki do atmosfery. Pracownicy huty
żonych na północ od huty cynku (stano- wspominają problemy związane z wże-
Zanieczyszczenie atmosfery przez zakłady przemysłowe&
269
rami w karoseriach ich aut parkowanych 1980, co wskazywałoby, że przyrost so-
na czas pracy pod zakładem. W 1979 r. sen rosnących w sąsiedztwie zakładów
zanotowano zdecydowanie największą chemicznych w tym czasie był ograni-
w historii działania huty cynku emisję czony przez emisję zanieczyszczeń do
dwutlenku siarki. W roku tym, w przy- atmosfery. Pod względem dużej ilości
padku aż 19 odwiertów pobranych wypadających przyrostów w sosnach ro-
z drzew rosnących w sąsiedztwie huty, snących w pobliżu zakładów chemicz-
nie stwierdzono przyrostów, co mogłoby nych wyróżnia się okres 1963 1968 (ryc.
wskazywać na szczególnie ciężkie wa- 7). Oznacza to, że przyrosty sosen w la-
runki dla wzrostu drzew w wyniku dzia- tach 60. XX w. były w dużej mierze
Å‚ania wysokiej emisji z huty w tym cza- ograniczone przez emisjÄ™ zanieczysz-
sie. Trzeba jednak dodać, że zima czeń. Interesująca jest także duża ilość
1978/1979 była wyjątkowo mroz
na, co przyrostów wypadających i redukcje
przyczyniło się do wykształcenia wą- przyrostów występujące w latach 1925
skiego przyrostu rocznego u drzew ro- 1930. Wypadające przyrosty wystąpiły
snących poza strefą zanieczyszczeń (sta- głównie na stanowisku nr 5 położonym
nowisko referencyjne). Wąskie przyrosty w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów
roczne, mające związek z wystąpieniem chemicznych. Kilka przyrostów wypa-
mroz
nych zim, wykształcone zostały dających w latach 20. XX w. odnotowa-
przez sosny także w latach 1956, 1960, no na stanowiskach nr 2, 4 i 9 położo-
1962, 1976, 1979 i 1996. Redukcje są nych dalej od zakładów, jednak także
szczególnie silne, gdy po bardzo mroz
- w bezpośredniej strefie oddziaływania
nej zimie nastąpił ubogi w opady okres zanieczyszczeń. Zakłady Chemiczne
wegetacyjny [Wilczyński, Skrzyszewski w Tarnowskich Górach funkcjonowały
2002]. Gdy na wÄ…skie przyrosty wy- od 1922 r., jednak niewiele wiadomo na
kształcone przez drzewa w wyniku zja- temat ich działania przed drugą wojną
wisk klimatycznych nałożona zostaje światową. Od 1925 r. rozpoczęto w za-
duża emisja zanieczyszczeń do atmosfe- kładach produkcję siarczanu miedzi,
ry, redukcje przyrostów są jeszcze głęb- siarczanu glinu i ałunu glinowo-potaso-
sze [Vina
, Mrkva 1972, Jämback i in. wego. W poczÄ…tkach 1926 r. uruchomio-
1999]. Wskazuje to, że głęboka redukcja no instalację do produkcji chlorku baru
przyrostu rocznego sosen rosnÄ…cych wo- na bazie siarczku baru. Uzyskiwano go
kół huty cynku i zakładów chemicznych przez redukcję w ręcznych piecach mu-
w 1979 r. była efektem działania zarów- flowych, z których całość spalin była
no niekorzystnych warunków klimatycz- wyprowadzana przez niskie kominy. Pod
nych panujÄ…cych w tym roku, jak i emi- koniec 1926 r. dodatkowo uruchomiono
sją zanieczyszczeń (ryc. 5, 6). produkcję kwasu borowego i boraksu
Sosny rosnące w pobliżu zakładów [Biernacki 1983]. Duże redukcje przyro-
chemicznych wykształciły silnie zredu- stów rocznych sosen oraz znaczna ilość
kowane przyrosty od 1950 do 1985 r. Ro- przyrostów wypadających w latach
snąca wielkość produkcji w zakładach 1925 1930 świadczą o dużym zanie-
chemicznych spowodowała zmniejszenie czyszczeniu atmosfery przez zakłady
szerokości przyrostów rocznych sosen, chemiczne w latach 20. XX w. Miesz-
co widoczne jest najlepiej na stanowisku kańcy Czarnej Huty  miejscowości po-
nr 11 położonym w sąsiedztwie zakła- łożonej w sąsiedztwie zakładów che-
dów (ryc. 9). Odwrotna proporcjonalność micznych  twierdzą, że wszystkie rośli-
pomiędzy wielkością produkcji w zakła- ny obumarły w promieniu do 1 km od
dach chemicznych a szerokością przyro- zakładu już w latach 60. XX w. Dlatego
stów jest bardzo wyraz
na w latach 1955 władze zakładu zadecydowały zatrudnić
I. Malik, M. Danek, T. Danek, M. KrÄ…piec, M. Wistuba
270
Ryc. 9. Wykresy prezentujące odwrotną proporcjonalność pomiędzy szerokością przyrostów rocznych
na stanowiskach położonych najbliżej zakładów a emisją SO2 i wielkością produkcji w zakładach
(czas, w którym występuje odwrotna proporcjonalność, zaznaczono szarym kolorem), A  odwrotna
proporcjonalność pomiędzy szerokością przyrostów rocznych na stanowisku nr 7 i wielkością emisji SO2
z Huty Cynku Miasteczko Śląskie, B  odwrotna proporcjonalność pomiędzy szerokością przyrostów
rocznych na stanowisku nr 11 i wielkością produkcji w Zakładach Chemicznych Tarnowskie Góry.
Fig. 9. Graphs showing inverse proportionality between tree ring width and SO2 emissions and tree ring
width and volume of production in plants (time when inverse proportionality was identified is marked by
grey colour), A  inverse proportionality between tree ring width on site 7 and quantity of SO2 emissions
from Miasteczko ÅšlÄ…skie Zinc Foundry, B  inverse proportionality between tree ring width on site 11 and
volume of production in Tarnowskie Góry Chemical Plant.
Zanieczyszczenie atmosfery przez zakłady przemysłowe&
271
specjalistę odpowiedzialnego za nasa- z okresem funkcjonowania zakładów.
Szerokości przyrostów rocznych są
dzenie wokół zakładów roślin odpornych
odwrotnie proporcjonalne do wiel-
na zanieczyszczenia. Ostatecznie zdecy-
kości produkcji w zakładach chemic-
dowano siÄ™ na posadzenie oliwnika wÄ…-
znych i emisji dwutlenku siarki z huty
skolistnego, który porasta teren wokół
cynku. Oznacza to, że wzrost sosen
zakładów chemicznych do dzisiaj.
rosnących wokół zakładów był w du-
ZastanawiajÄ…cy jest fakt pojawienia
żej mierze tłumiony przez emisję
się okresów redukcji przyrostów rocz-
zanieczyszczeń z zakładów przemy-
nych w ciągu ostatnich dziesięciu lat.
słowych.
Wystąpiły one zarówno u drzew rosną- 2. Znaczny wzrost liczby redukcji obser-
cych w pobliżu zakładów jak i na stano- wowanych wśród sosen rosnących
wokół Huty Cynku Miasteczko
wisku referencyjnym. Redukcje te sÄ…
Śląskie nastąpił w 1965 r., najwię-
w większości znacznie mniejsze niż
cej redukcji przypadło na lata 70. XX
w okresie wzmożonej emisji zakładów.
w. Redukcje przyrostów występują
Wspomniane wyżej spadki szerokości
zatem od poczÄ…tku funkcjonowania
przyrostów wystąpiły w okresie niewiel-
huty i trwajÄ… do dnia dzisiejszego.
kiej już emisji dwutlenku siarki przez
Jednakże wąskie przyrosty powstałe
hutę (ryc. 2). Z drugiej strony należy do-
w latach 2000 2009 wykształciły
dać, że spadek szerokości przyrostów
zarówno sosny rosnące w pobliżu
rocznych na stanowisku referencyjnym
huty, jak i w pewnej odległości od
jest relatywnie mniejszy w porównaniu niej. Oznacza to, że nie można
stwierdzić, czy redukcje powstałe
z sosnami rosnącymi wokół huty. Osta-
w tym okresie sÄ… wynikiem obecnej
tecznie nie można stwierdzić, czy reduk-
emisji zanieczyszczeń z huty.
cje przyrostów rocznych powstałe w cią-
3. Zakłady Chemiczne w Tarnowskich
gu ostatniej dekady sÄ… efektem zanie-
Górach zanieczyszczały silnie atmo-
czyszczenia atmosfery przez działającą
sferę już w latach 1925 1930.
HutÄ™ Cynku i OÅ‚owiu Miasteczko ÅšlÄ…-
Świadczą o tym duże redukcje przy-
skie.
rostów rocznych oraz znaczna ilość
brakujących przyrostów w sosnach
rosnących na stanowiskach poło-
Wnioski
żonych blisko zakładów. Redukcje
przyrostów oraz znaczna ilość wypa-
1. Szerokość przyrostów rocznych sosen
dających słojów występuje w sosnach
rosnących w sąsiedztwie Zakładów
rosnących wokół zakładów chemic-
Chemicznych w Tarnowskich Górach
znych w latach 1955 1985. Od 1985 r.,
oraz Huty Cynku Miasteczko ÅšlÄ…skie
kiedy zakład zaczął podupadać, przy-
jest silnie zredukowana w stosunku
rosty sÄ… wyraz
nie szersze, co oznacza,
do sosen rosnących 60 kilometrów na
że jego niekorzystny wpływ został
północ od zakładów. Duże redukcje
znacznie zredukowany.
zostały wykształcone przez sosny
rosnące w sąsiedztwie zakładów
w latach 1950 1990. Występowanie Praca finansowana ze środków na
redukcji przyrostów rocznych w ba- naukę w latach 2008 2011 jako projekt
danych sosnach jest synchroniczne badawczy Nr N N306 317135.
Literatura
Breymeyer A., 1997, Transect studies sumptions, climatic conditions and
of pine forests along parallel 52ÚN, pollution deposition, Environmental
12 32ÚE and along a pollution gra- Pollution, 98 s. 335 345.
dient in central Europe: General as- Biernacki W., 1983, 60 lat Zakładów
I. Malik, M. Danek, T. Danek, M. KrÄ…piec, M. Wistuba
272
Chemicznych  Tarnowskie Góry , Pacific Regions, Springer Verlag,
Zakłady Chemiczne  Tarnowskie Berlin, Heilderberg, New York, s.
Góry , s. 1 91. 97 114.
Bojanowski S., 2008, Huta Cynku  Mi- Ivshin A. P., Shiytov S. G., 1995, The as-
asteczko ÅšlÄ…skie S.A. wczoraj i dziÅ›, sessment of subtundra forest degra-
Miasteczko ÅšlÄ…skie, s. 1 5. dation by dendrochronological meth-
Borecki T., 1993, Metodyczne pod- ods in the Norilsk industrial area,
stawy wielkoobszarowej inwenta- Dendrochronologia, 13, s. 113 126.
ryzacji zdrowotnego stanu lasu dla Jämbäck J., Heikkinen O., Tuovinen M.,
nadleśnictwa, Prace Instytutu Badań Autio J., 1999, The effect of air-borne
Lasu, seria B, 18, s. 7 11. pollutants on the growth of Pinus syl-
Cook E.R., Holmes R.L., 1999, User vestris in the City of Oulu, Finland,
manual for Program ARSTAN, Labo- Fennia, 177, s. 161 169.
ratory of Tree-Ring Research, Uni- Karolewski P., 1989, Oddziaływanie
versity of Arizona, Tucson, Arizona, zanieczyszczeń przemysłowych na
USA, 15 s. procesy fizjologiczne i metabolizm
Danek M., 2007, The influence of in- roślin, [w:] S. Białobok (red.), Życie
dustry on scots pine stands in the drzew w skażonym środowisku,
south-eastern part of the Silesia PWN, Warszawa, s. 272 339.
Kraków Upland (Poland) on the ba- Kandler O., Innes J. L., 1995, Air pollu-
sis of dendrochronological analysis, tion and forest decline in central Eu-
Water, Air and Soil Pollution, 185, s. rope, Environmental Pollution, 90, s.
265 277. 171 180.
Dmuchowski W., Bytnerowicz A., 1995, Kennedy Sutherland E., Martin B.,
Monitoring environmental pollution 1990, Growth responce o Pseudot-
in Poland by chemical analysis of suga menziesii to air pollution from
Scots pine (Pinus sylvestris L.) nee- cooper smelting, Canadian Journal of
dles, Environmental Pollution, 87, s. Forest Research, 20, s. 1020 1030.
87 104. Kontic R., Winkler-Seifert A., 1987,
Elling W., Dittmar Ch, Pfaffelmoser K., Comparative studies on the annual
Rotzer T., 2009, Dendroecological ring pattern and crown conditions of
assessment of the complex causes of conifers,[w:] A. Kairiukstis, S. Nils-
decline and recovery of the growth of son, A. Straszak (red.), Forest decline
silver fir (Abies alba Mill.) in South- and reproduction, Laxenburg, Aus-
ern Germany, Forest Ecology and tria, s. 143 152.
Management, 257, s. 1175 1187. KrÄ…piec M., Szychowska-KrÄ…piec E.,
Farrar J. F., Relton J., Rutter A. J., 1977, 2001, Tree-ring estimation of the ef-
Sulphur dioxide and the scarcity of fect of industrial pollution on pine
Pinus sylvestris in the industrial Pen- (Pinus sylvestris) and fir (Abies alba)
nines, Environmental Pollution, 14, s. in the Ojców National Park (South-
63 68. ern Poland), Nature Conservation,
Greszta J., 1987, Wpływ przemysłowego 58, s. 33 42.
zanieczyszczenia powietrza na lasy, Książek M., Idzikowska K., Przymul-
Wydawnictwo SGGW-AR, Warsza- ski R. 1989, Wpływ zanieczyszczeń
wa, 176 s. na morfologiÄ™, anatomiÄ™ i ultra-
Huettl R. F., 1993, A  New Phenom- strukturę drzew, [w:] S. Białobok
enon in Declining Forests., [w:] R. F. (red.), Życie drzew w skażonym
Huettl, D. Mueller-Dombois (red.), środowisku, PWN, Warszawa, s.
Forest decline in the Atlantic and 257 271.
Zanieczyszczenie atmosfery przez zakłady przemysłowe&
273
Mazurski K. R., 1986, The destruction of Birminsdorf, Swiss Federal Insti-
forests in the Polish Sudetes Moun- tute for Forest, Snow and Landscape
tains by industrial emissions. For- Research, Berne, Stuttgart, Vienna,
est Ecology and Management, 17, s. Haupt, 609 s.
303 315. Szychowska-Krąpiec E., Wiśniewski Z.,
Nash T. H., Fritts H. C. Stokes M. A., 1996, Zastosowanie analizy przy-
1975, A technique for examining non- rostów rocznych sosny zwyczajnej
climatic variation in widths of annu- (Pinus silvestris) do oceny wpływu
al tree rings with special reference to zanieczyszczeń przemysłowych na
air pollution, Tree-Ring Bulletin, 35, przykładzie zakładów chemicznych
s. 15 24.  Police (woj. szczecińskie), Kwar-
Niedzielska B., 1986, Wpływ zanie- talnik AGH, Geologia, 22, s. 281
czyszczeń powietrza na budowę 299.
anatomicznÄ… drewna sosny pospo- Strzyszcz Z., 1995, Warunki glebowe
litej (Pinus silvestris L.) rosnącej w a zamieranie drzewostanów w
zasięgu imisji huty  Bolesław koło Karkonoskim Parku Narodowym,
Olkusza, Acta Agraria et Silvestria, [w:] Geoekologiczne problemy
ser. Silv., 25, s. 131 141. Karkonoszy, Materiały z sesji nau-
Nöjd P., Mikkola K., Saranpää P., 1996, kowej w Borowicach, 13 14 X 1994,
History of forest damage in Monche- Wyd. ACARUS, Poznań, s. 89 94.
gorsk, Kola; a retrospective analysis Thompson M. A., 1981, Tree ring and
based on tree rings, Canadian Journal air pollution: a case study of Pinus
of Forest Research, 26, s. 1805 1812. monophylla growing in east-central
Oleksyn J., 1988, High growth of differ- Nevada, Environmental Pollution,
ent European Scots pine provenances 26, series A, s. 251 266.
in a heavy polluted and control envi- Ulrich, B. 1989, Effects of acidic precipi-
ronment, Environmental Pollution, tation on forest ecosystems in Europe,
55, s. 289 299. [w:] D. C. Adriano, A.H. Johnson
Orzeł S., 1996, Dynamika przyrostu (red.), Acidic Precipitation, Springer
grubości drzewostanów sosnow- Verlag, New York, s. 189 272.
ych położonych w zasięgu emisji Walanus A., 2005, Program Quercus.
zakładów przemysłu metali kolorow- Instrukcja obsługi, Kraków, 10 s.
ych, Sylwan, 140, s. 59 67. Wilczyński S., Skrzyszewski J., 2002,
Schweingruber F. H., Kontic R., Nieder- The climatic signal in tree-rings
er M., Nippel C. A., Winkler-Seifert of Scots pine (Pinus sylvestris L.)
A., 1985, Diagnosis and distribution from foot-hills of the Sudetic Moun-
of conifer decay in the Swiss Rhone tains (southern Poland), Forstwis-
Valley, a dendrochronological study, senschaftliches Centralblatt, 121, s.
[w:] P. Schmid-Haas (red.), Anstalt 15 24.
für förstliche Versuchswesen, Bir- Wójcik R., Buczkowski R., 2002, Ana-
mensdorf, Switzerland, s. 189 192. liza przestrzenna rozmieszczenia
Schweingruber F. H., Eckstein D., Serre- uszkodzeń drzewostanów powodow-
Bachet F., Bräker O. U., 1990, Iden- anych przez przemysÅ‚ w NadleÅ›nictwie
tification, presentation and inter- Åšwierklaniec, [w:] R. Siwicki (red.),
pretation of event years and pointer Reakcje biologiczne drzew na za-
years in dendrochronology, Dendro- nieczyszczenia przemysłowe, Bogu-
chronologia, 8, s. 9 38. cki Wydawnictwo Naukowe, Poznań,
Schwiengruber F. H., 1996, Tree Rings s. 456 466.
and Environment. Dendroecology, Vina
B., Mrkva R., 1973, The diameter
I. Malik, M. Danek, T. Danek, M. KrÄ…piec, M. Wistuba
274
increment losses of pine stands as cenoz poddanych antropopresji, Wyd.
a result of injurious immision, Acta SGGW-AR, Warszawa, s. 78 93.
Universatis Agriculturae (Brno), Zielski A., 1996, Wpływ temperatury i
ser. C (Facultas silviculturae), 42, s. opadów na szerokość słojów roc-
25 46. znych drewna u sosny zwyczajnej
Zielski A., 1990, Straty na przyroście ra- (Pinus sylvestris L.) w rejonie To-
dialnym drewna u sosen rosnÄ…cych w runia, Sylwan, 2, s. 71 80.
sąsiedztwie Zakładów Celulozy i Pa- Zielski A., Krąpiec M., 2004, Den-
pieru (ZCP) w Kwidzynie w świetle drochronologia, PWN, Warszawa,
badań dendrochronologicznych, [w:] 328 s.
Taktyka adaptacyjna populacji i bio-
Summary
Atmospheric pollution emitted by industrial plants located in the northern part of
Silesian Upland recorded in Scots Pine tree rings
Pines growing close to Tarnowskie day. Reduced rings in 2000 2009 are
Góry Chemical Plant and Miasteczko produced by pines growing close to the
ÅšlÄ…skie Zinc Foundry produced reduced zinc foundry and also those growing at a
tree rings from 1950 to 1990 when distance of 60 km from it. This indicates
compared with pines growing 60 km that ring reductions in 2000 2009 are
from the factories. Tree ring reductions not necessarily the effect of pollution
occurred concurrently with the operation emissions by the foundry. Tarnowskie
of the chemical plant and zinc foundry. Góry Chemical Plant emitted atmospheric
Ring widths of the sampled pines are pollution as early as 1925 1930 and as a
inversely proportional to the sulphur result large tree ring reductions and many
dioxide emissions from the Miasteczko missing rings were identified in cores
ÅšlÄ…skie Zinc Foundry and the volume collected from pines growing close to
of production in the Tarnowskie Góry the chemical plant. Tree ring reductions
Chemical Plant. This demonstrates that and missing rings occurred from 1955
the growth of trees was suppressed by to 1985 in pines growing close to the
emissions from the factories. Pines chemical plant. Pines have started to
growing close to the zinc foundry started produce relatively wide rings since 1985
to produce reduced rings in 1965 and when the volume of production in the
tree rings were very heavily suppressed chemical plant rapidly decreased. This
in the 1970s. Reductions were noted indicates that the plant reduced harmful
from the time when the zinc foundry emissions to the atmosphere from this
started to operate up until the present date onwards.
INFORMACJE DLA AUTORÓW
 Czasopismo Geograficzne jest
według wzoru stosowanego w  Cza-
kwartalnikiem ogólnogeograficznym,
sopiśmie Geograficznym .
przeznaczonym dla osób zainteresowa-
" streszczenie  objętość nie przekra-
nych geografiÄ…. Wydawane jest przez
czająca pół strony wydruku (5 6
Polskie Towarzystwo Geograficzne
zdań) i zawierać syntetyczną infor-
i przyjmuje do druku materiały do nastę-
mację o przedmiocie artykułu, me-
pujących działów tematycznych: Arty- todach i z
ródłach, najważniejszych
kuły, Teoria i Praktyka Dydaktyczna, wynikach i wnioskach.
Listy  dyskusja  polemika, Recenzje " zasadniczy tekst artykułu. W celu
i Kronika. Warunkiem zakwalifikowa- osiągnięcia większej przejrzystości
tekstu rekomendowane jest podzie-
nia do druku jest merytoryczna popraw-
lenie artykułu na części (rozdziały),
ność oraz zgodność z linią programową
które mogą mieć różną hierarchię.
 Czasopisma (patrz niżej).
Tytułów poszczególnych rozdzia-
łów wyróżnić należy wytłuszczoną
Artykuły
czcionkÄ….
" podziękowania, informacja o z
ró-
1. W  Czasopiśmie Geograficznym dłach finansowania badań (według
preferowane są artykuły syntetyczne, uznania autora).
przeglądowe, referujące w przystępny " zestaw cytowanej literatury, skon-
sposób bieżące problemy i najnowsze struowany według zasad przedsta-
osiągnięcia w poszczególnych dzie- wionych niżej.
dzinach geografii, pisane głównie " streszczenie artykułu w języku an-
w zamiarze przedstawienia ich spe- gielskim, poprzedzone tytułem w ję-
cjalistom z innych dziedzin. Wąskie, zyku angielskim. Objętość stresz-
przyczynkowe studia lokalne, oparte czenia powinna wynosić do 10 15%
na standardowej metodyce i będące objętości tekstu zasadniczego.
głównie prezentacją danych podsta- " podpisy do ilustracji. Powinny być
wowych, nie odpowiadają aktualnej przygotowane w dwóch wersjach
linii programowej periodyku i nie językowych: polskiej i angielskiej,
będą kwalifikowane do druku, nawet w kolejności: Ryc. 1, Fig. 1, Ryc. 2,
jeśli są poprawne merytorycznie. Fig. 2  itd.
2. Wszystkie artykuły są recenzowane Zestaw cytowanej literatury, streszcze-
przez przynajmniej jednÄ… osobÄ™ spe- nie angielskie i podpisy do ilustracji po-
cjalizujÄ…cÄ… siÄ™ w danej dziedzinie,
winny być zamieszczone na osobnych
niebędącą członkiem Redakcji. Na
kartkach.
podstawie recenzji Redakcja podej- 4. Objętość nadsyłanych artykułów nie
muje decyzjÄ™ o warunkach zakwali-
powinna przekraczać 20 stron wy-
fikowania artykułu do druku.
druku, wliczajÄ…c zestaw literatury
3. ArtykuÅ‚y należy konstruować w spo­
i streszczenie angielskie. Jeśli obję-
sób następujący:
tość planowanego artykułu jest więk-
" tytuł  autor (autorzy)  adres autora
sza, prosimy o wcześniejszy kontakt
(autorów)  notka bibliograficzna 
z RedakcjÄ….
[275]
Informacje dla Autorów
276
5. Artykuły należy nadsyłać do redakcji i zawierać pełne dane bibliograficz-
w następującej formie: wydruk jed- ne wszystkich pozycji cytowanych
nostronny, format A4, z odstępem po- w tekście zasadniczym, przypisach
między wierszami 1,5 (33 34 wiersze i opisach ilustracji. Nie może ono
na stronie), preferowany krój czcion- natomiast zawierać opisów pozycji
ki Times New Roman 12 punktów, ze nie cytowanych w tekście. Literatu-
standardowymi marginesami o szero- ra powinna być zestawiona według
kości 2,5 cm, strony wydruku kolejno autorów w kolejności alfabetycznej,
ponumerowane. Dopuszczalne jest w dalszej kolejności według dat wy-
użycie na wydruku czcionki pochyłej dania artykułów lub książek. Jeśli
dla wyróżnienia dłuższych cytatów, w tym samym roku ukazało się więcej
terminów obcojęzycznych i tytułów niż jedna cytowana pozycja, należy
w opisach bibliograficznych; nato- stosować zapis np.  1994a ,  1994b ,
miast podkreślenia należy zaznaczać zgodnie ze sposobem powoływania
ołówkiem. Artykuły należy nadsyłać się na te prace w tekście. W przypad-
w trzech egzemplarzach. kach prac kilku autorów kolejno za-
6. Niezależnie od wydruków pełen tekst mieszcza się notki prac sygnowanych
należy przesłać na dyskietce lub pły- przez dwóch autorów, trzech itd.
cie CD. Tabele i ryciny należy zapi- W opisach tytuł artykułu, rozdziału
sywać jako osobne pliki. Formatowa- z pracy zbiorowej lub książki należy pi-
nie należy ograniczyć do minimum
sać kursywą, a poszczególne człony opi-
i odstępstwa od standardowego kroju
su oddzielać przecinkami, według po-
czcionki, za wyjÄ…tkiem zastosowania
niższych wzorów:
czcionki pochyłej, zaznaczać ołów-
Kukulak J., 1998, Dojrzałość podłuż-
kiem na wydruku. Preferowanym
nych profilów dopływów górnej Raby
formatem zapisu tekstu jest RTF.
i Skawy w świetle analizy ich spad-
7. Cytowanie w tekście artykułu po-
ków, Czas. Geogr., 69, s. 25 42.
winno mieć formę: [Walter 1993] lub:
Grocholski A., 1977, Uskok sudecki
 Walter [1993] wykazał, że... . Jeśli
brzeżny a zagadnienie wulkanotek-
z danego roku pochodzi więcej niż
toniki trzeciorzędowej, Acta Univ.
jedna cytowana praca, należy stoso-
Wratisl., 378, Prace Geol.­Miner., 6,
wać wyróżnienia [Walter 1994a, b].
s. 89 103.
W przypadku dwóch autorów cy-
Baumgart­Kotarba M., Gilewska S.,
towanej pracy należy podawać oba
Starkel L., 1976, Planation surfaces
nazwiska: [Sosnowski, Jodłowski
in the light of the 1:300,000 geomor-
1980], w przypadku trzech i więcej:
phological map of Poland, Geogr. Po-
Po­
[Sosnowski i in. 1982]. Nie nale-
lonica, 33, s. 5 22.
ży podawać inicjałów imion, poza
Don J., 1989, Jaskinia na tle ewolucji geo-
przypadkiem zbieżności nazwisk,
logicznej Masywu Śnieżnika, [w:] A.
a powołania na literaturę umieszczać
Jahn, S. Kozłowski, T. Wiszniowska
w nawiasach kwadratowych. W przy-
(red.), Jaskinia Niedz
wiedzia w Klet-
padku równoczesnego powoływania
nie, Ossolineum, Wrocław, s. 58 79.
się na wiele prac należy je podawać
Budkiewicz M., 1974, Niektóre złoża
w chronologicznej kolejności ukazy-
kaolinu okolic Åšwidnicy na Dolnym
wania się, np. [Sosnowski, Jodłowski
ÅšlÄ…sku, Prace Geologiczne PAN, 87,
1980, Sosnowski i in. 1982, Aronson
60 s.
1993].
8. Zestawienie cytowanej literatury po- Jahn A., 1970, Zagadnienia strefy pery-
winno być zatytułowane Literatura glacjalnej, PWN, Warszawa, 201 s.
Informacje dla Autorów
277
277
W opisach artykułów i rozdziałów nicznych przedstawionych powyżej,
z prac zbiorowych należy podawać nu- będą odsyłane autorom bez rozpa-
meracjÄ™ stron  od do , w opisach biblio- trzenia.
graficznych książek podawać całkowitą
liczbÄ™ stron.
9. Przypisy należy stosować w sy-
Listy  dyskusja  polemika,
tuacjach absolutnie niezbędnych
i powinny one mieć charakter wyja- Recenzje, Kronika
śniający. Nie wolno stosować przypi-
sów do powoływania się na literatu- 1. Dział  Listy  dyskusja  polemi-
rÄ™. ka jest zasadniczo przeznaczony
10. Wielkość tabel wraz z opisem jest na publikację listów poruszających
ograniczona rozmiarami strony  Cza- zagadnienia kluczowe dla polskie-
sopisma w druku (126 x 186 mm). go środowiska geograficznego, bę-
Jeśli głównym celem przytaczania dących zaproszeniem do dyskusji,
danych tabelarycznych jest ilustracja dalszych głosów w takich kwestiach
trendów, ogólniejszych zależności, oraz krótkich tekstów zawierających
zróżnicowania populacji itp., prefe- merytoryczną polemikę z artykuła-
rowane jest przedstawienie danych mi drukowanymi na Å‚amach  Cza-
w formie wykresów, na ogół czytel- sopisma . W przypadku otrzymania
niejszych niż długie tabele. Tabele materiałów polemicznych będą one
należy przygotować tylko w polskiej udostępniane autorowi oryginalnej
wersji językowej. pracy, który będzie miał prawo odpo-
11. Wszystkie ilustracje (rysunki i fo- wiedzi. Polemika i odpowiedz
będą
tografie) noszÄ… miano rycin i majÄ… drukowane w tym samym zeszycie
kolejnÄ… numeracjÄ™. Ilustracje, Å‚Ä…cz-  Czasopisma .
nie z podpisem w języku polskim 2. Redakcja przyjmuje do druku recen-
i angielskim, mogą mieć maksymal- zje książek, prac zbiorowych, wy-
ny format 126x186 mm. Fotografie dawnictw pokonferencyjnych i atla-
powinny być kontrastowe, czarno sów, zarówno autorów polskich jak
białe, w formacie dwukrotnie więk- i zagranicznych. Objętość recenzji
szym niż mają być reprodukowane. powinna wynosić 2 4 strony stan-
Ilustracje opracowane komputerowo dardowego wydruku. Recenzje mogÄ…
powinny dać się odczytać w progra- mieć charakter informacyjny lub po-
mach: Corel DRAW X3 lub Freehand lemiczny i powinny zawierać elemen-
MX (lub ich wcześniejszych wer- ty obiektywnej oceny. W przypadku
sjach), a w przypadku skanów, winny pozycji zagranicznych preferowane
one mieć rozdzielczość co najmniej są omówienia pozycji wartych upo-
300 dpi. Znaki w legendzie mapy lub wszechnienia w polskich kręgach
innego rysunku należy ponumerować, geograficznych. Zasadą jest publiko-
a ich objaśnienia umieścić w podpisie wanie recenzji pozycji, które ukaza-
ryciny. ły się nie wcześniej niż 3 lata przed
12. Wszystkie zasady przedstawione wydaniem odpowiedniego zeszytu
w p. 2 11 mają również zastosowanie  Czasopisma .
przy przygotowywaniu materiałów 3. Do działu  Kronika przyjmowane
do działu  Teoria i Praktyka Dydak- są informacje o Członkach Honoro-
tyczna . wych Polskiego Towarzystwa Geo-
13. Materiały nadesłane, a w rażący spo- graficznego, sprawozdania z działal-
sób nie spełniające wymagań tech- ności PTG, sprawozdania z konferen-
Informacje dla Autorów
278
cji i sympozjów  w szczególności Korekta i egzemplarze autorskie
organizowanych przez PTG, innych
istotnych, okolicznościowych wyda- 1. Autorzy materiałów zaakceptowa-
rzeń geograficznych, wspomnienia
nych do druku otrzymujÄ… wydruk
pośmiertne. Objętość materiałów nie
próbny dla sprawdzenia zgodności
powinna przekraczać 5 stron stan-
z oryginałem i poprawienia ewentu-
dardowego wydruku. Sprawozdania
alnych błędów drukarskich. Na etapie
z konferencji nie powinny ograniczać
korekty nie należy wprowadzać żad-
się do przytoczenia listy referatów
nych merytorycznych zmian w tek-
i referentów, ale zawierać elementy
ście, dodawać nowych partii tekstu
oceny, zarówno wybranych prezenta-
itp., można natomiast uaktualnić ze-
cji, jak i całej konferencji.
staw literatury, jeśli prace cytowane
4. Materiały do działów  Listy  dys-
jako  w druku w międzyczasie zo-
kusja  polemika ,  Recenzje
stały opublikowane.
i  Kronika należy od strony tech- 2. Korektę drukarską należy odesłać do
nicznej przygotowywać według
Redakcji w terminie nie przekracza-
zasad obowiÄ…zujÄ…cych przy przy-
jÄ…cym 7 dni od dnia jej otrzymania.
gotowywaniu artykułów, natomiast
Niedostarczenie korekty spowoduje,
nadsyłać w dwóch egzemplarzach.
że artykuł może zostać wydrukowa-
Wersję elektroniczną można przesłać
ny z błędami.
pocztą elektroniczną bezpośrednio na
3. Po wydrukowaniu zeszytu wszyscy
adres Redakcji.
autorzy artykułów otrzymują po 15
5. Materiały do działów  Listy  dys-
nadbitek (do podziału między współ-
kusja  polemika ,  Recenzje
autorów, jeśli praca ma charakter
i  Kronika nie są zewnętrznie re-
zbiorowy). Autorzy tekstów zamiesz-
cenzowane, a decyzjÄ™ o zakwalifiko-
czonych w pozostałych działach
waniu do druku podejmuje Redakcja.
otrzymujÄ… po kilka nadbitek.