ANNA KRAWCZYK
Ciało człowieka w świetle
frazeologii gwarowej
 Moje ciało jest nie tylko ciałem, jest organem percepcji i inicjatyw motorycznych, jest
siedliskiem moich doświadczeń, w s z y s t k i c h m o i c h d o ś w i a d c z e ń (...).
Dzięki niemu należę do świata i do wszystkich rzeczy, wliczając w to rzeczywistość
duchową: nawet sądy wartościujące przechodzą zawsze przez ciało .
Zacytowałam na wstępie słowa Ludovica Robberechtsa, referującego poglądy Husser-
la1. Takie ujęcie, włączające w  kompetencje ciała również rzeczywistość duchową,
może budzić zastrzeżenia. Wszak utrwaliła się od stuleci opozycja ciała i duszy. Na to
jednak Husserl powiada:  Ciało dające się oddzielić, czy po prostu różne od Ja i tego, co
nazwano duszą, nie jest już ciałem, jest trupem 2.
Nie przypadkowo te słowa na początku artykułu o frazeologii somatycznej. Zobaczymy
wkrótce, że ciało i jego części może służyć wyrażaniu różnych treści, również psychicz-
nych.
Pragnę przedstawić wyniki analizy semantycznej, której poddałam 3054 wariantów
frazeologizmów. Moje obserwacje dotyczące gwarowej frazeologii somatycznej przedsta-
wiałam już kilkakrotnie, przyjmując różne punkty widzenia3. Tym razem skupię się na
charakterystyce poszczególnych części ciała, których cechy ujawniają się we frazeologi-
zmach wyraz
nie lub zawarte są w ich znaczeniach implicite.
Muszę nadmienić, że wybrałam tylko te frazeologizmy, o których da się orzec, że cechy
części ciała konstytuują ich znaczenie. Jak wiadomo, struktura semantyczna wyrazów jest
złożona. W danym użyciu dominuje zwykle jedna lub dwie cechy znaczeniowe, podczas
gdy inne wysuwają się na plan pierwszy w innych zastosowaniach wyrazu. Cechy te,
zwane najczęściej semami, są odbiciem w płaszczyz
nie znaczenia tego, co ludzie postrze-
gają, co wyróżniają w jakiejś rzeczy i co jest dla nich istotne. Tak więc przegląd cech
znaczeniowych nominów anatomików, funkcjonujących we frazeologii, może pośrednio
rzucić światło na sposób widzenia i pojmowania ciała ludzkiego w kulturze, która tę
frazeologię wypracowała.
W moim materiale, który w znakomitej większości pochodzi z kartoteki Słownika gwar
polskich, pojawiają się nazwy 65 części ciała i substancji cielesnych. Podkreślam, że to
części ciała jest 65, bo ich nazw gwarowych  o wiele więcej. Grupują się one w sposób
naturalny, zgodny z budową ciała ludzkiego, wokół pięciu centrów:
144
1. głowa, w której frazeologia gwarowa wyróżnia aż 25 elementów: głowa, mózg/móz-
gi, czoło, twarz, włosy, włos, ucho/uszy, oko/oczy, powieki, rzęsy, łza/łzy, nos, wąs/wąsy,
usta, warga/wargi, ząb/zęby, język, ślina, podniebienie, żuchwy, broda  podbródek , broda
 zarost , gardło, krtań, grdyka;
2. tułów, a w nim 18 części: kark, pierś/piersi, pierś kobieca, płuca, plecy, łopatki, serce,
bok/boki, żołądek, wątroba, żółć, wnętrzności, brzuch, pępek, biodro, siedzenie, odbyt,
narząd płciowy;
3. kończyna górna z dziewięcioma częściami: ręka/ręce, ramię, dłoń, pięść/pięści,
garść, palce u ręki, palec u ręki, paznokcie u rąk, paznokieć;
4. kończyna dolna z pięcioma częściami: noga/nogi, kolano, stopa/stopy, pięta/pięty,
palce u nóg;
5. osiem części ciała nie mających określonej lokalizacji: skóra, krew, żyła, żyłka,
szkielet, kości, szpik kostny, nerwy.
Liczba elementów, wyróżniona w każdej z tych partii ciała człowieka, jest wprost
proporcjonalna do frekwencji somatyzmów zawierających te nomina anatomica. A więc
nazwy głowy i jej części występują w 1816 wariantach frazeologizmów. Przewaga tej
grupy jest, rzec można, miażdżąca. Grupa kolejna bowiem  zawierająca nazwy części
tułowia  jest cztery razy mniej liczna (464 przykłady). Nazwy kończyny górnej i jej części
pojawiają się 368 razy, a dolnej  291. Nomina anatomica określające części ciała nie
zlokalizowane zanotowano 115 razy, a więc jest ich 15 razy mniej niż somatyzmów
z grupy pierwszej, dotyczącej głowy.
Potraktowawszy badany przeze mnie zbiór frazeologizmów jako tekst ciągły, sporzą-
dziłam listę frekwencyjną występujących w nich nominów anatomików. Okazuje się, że
wyrazy oznaczające głowę są najczęstsze  405 przykładów. Na drugim miejscu pojawiają
się usta i oko/oczy  357 i 354. Potem kolejno: noga/nogi  257, ręka/ręce  236, język 
183, serce  145, nos  122. Pozostałe odznaczają się frekwencją poniżej 100.
Częstość występowania nazwy jakiejś części ciała we frazeologii jest informacją
istotną, ale nie wyczerpuje charakterystyki danego nomen anatomicum. Drugą ważną
sprawą jest odpowiedz
na pytanie: dlaczego, ze względu na jakie cechy pojawia się leksem
we frazeologii? Czy ze względu na jedną dominującą właściwość, czy może z powodu
wielu różnych? Chcąc odpowiedzieć na to, poddałam mój materiał analizie, która pokazała,
że nazwy części ciała zawdzięczają swój dominujący udział we frazeologii trzem głównym
rysom, którym można przyporządkować trzy typy semów. Są to: położenie w ciele, czyli
jakby topografia danego organu, służąca określeniu kierunków i odległości; dalej  wygląd
i cechy fizyczne, które, jako najbardziej znane każdemu człowiekowi, mogą być punktem
odniesienia przy opisywaniu innych fragmentów rzeczywistości i wreszcie  funkcje
poszczególnych narządów ciała, odsyłające głównie do różnych czynności i działań czło-
wieka.
Dla uzmysłowienia sobie hierarchizacji cech części ciała, nie od rzeczy będzie przed-
stawić w tym miejscu wyniki obliczeń dotyczących tych trzech typów semów we frazeo-
logii somatycznej. Otóż z materiału, jakim dysponuję, wynika, że semy topograficzne
wysuwają się na plan pierwszy w około 200 frazeologizmach, semy anatomiczne 
w ponad 100, natomiast funkcyjne  w ponad 2500, z czego wniosek oczywisty, że to
funkcje ciała są dla ludzi najistotniejsze, i że obraz ciała zakodowany we frazeologii
somatycznej to przede wszystkim ciało w ruchu, w którym coś się dzieje, w którym każda
część działa zgodnie z właściwym sobie przeznaczeniem.
Przegląd nazw ciała występujących we frazeologii pokazał, że nie są one równomiernie
nacechowane pod względem semantycznym. To znaczy  trafiają się takie, które utrwaliły
145
się w jakimś zwrocie czy wyrażeniu ze względu na jedną tylko cechę, a są takie, które tych
cech wykazują więcej  aż do ośmiu. Zanim podam bliższe dane  kilka uwag na temat
sposobu przypisywania cech nominom anatomikom. Starałam się analizować związek
między globalnym znaczeniem somatyzmu, a znaczeniem części ciała. Zastanówmy się
nad znaczeniami wyrazu u c h o/u s z y w następujących przykładach: 1. T o p o l e n a
p r a w e u c h o t o j e m o j e, a t o n a l e w e u c h o t o m o j e g o
s ą s i a d a; 2. J e d en b ę d z i e m i a ł c h ł o d n o i g ł o d n o, a d r u g i b ę d z i e
m i a ł p o u s z y; 3. J a s ł u c h a ł a k a z a n i e j e d n y m u c h e m, b o j a, n o,
o m o i m c h o r y m c h ł o p i e m y ś l a ł a; 4. T o j e c h y t r o w s k i, t e n m a
z a u s z o m a; 5 . C a l u t k ą n o c b ę d ę c h o d z i ć n a u s z a c h.
Widać wyraz
nie, że w każdym z tych związków frazeologicznych u c h o/u s z y wy-
stępuje ze względu na inną cechę znaczeniową 1.  boczna część ciała , 2.  część ciała
górna, stanowiąca wysoką poprzeczkę na skali, jaką jest ciało , 3.  narząd słuchu , 4. wy-
rażenie z a u s z o m a jest metonimicznym określaniem tej  części głowy, w której mieści
się mózg i 5. chodzenie na uszach jest czymś sprzecznym z naturą, z właściwym porząd-
kiem rzeczy (chodzi się na nogach).
Postępując w ten sposób, ustaliłam dla każdej części ciała listę cech przypisanych jej
językowo. Niektóre części ciała występują parami lub w większej ilości, zdarza się
wówczas, że dana cecha może pojawić się tylko wtedy, gdy część ciała traktowana jest
oddzielnie, albo tylko  gdy łącznie. Najjaskrawszym tego przykładem jest opozycja cech
w ł o s a i w ł o s ó w. Cechy w ł o s a to: 1. małość, np. O n n i e m a z a w ł o s
r o z u m u; 2. cienkość, np. O w ł o s, a m y b y j u ż b y l i z a b i ty; 3. słabość, np.
N a p r z e r w a n i u w ł o s a t o b y ł o. Cechy w ł o s ó w to: 1. duża liczba, np.
K i e l o w ł o s ó w n a g ł o w i e m a m, t o b y m p r z y s i ę g a ł; 2. wskazanie na
kobiecość, np. D ł u g i e w ł o s y, a r o z u m j a k u k o k o s z y; 3. wskazanie na
wiek, np. S i w e w ł o s y s z a n u j c i e d z i e c i. Jak widać, zbiór cech w ł o s a jest
zupełnie odrębny dla zbioru cech w ł o s ó w. Z tego powodu niektóre części ciała trakto-
wane są łącznie w liczbie pojedynczej i mnogiej, a niektóre oddzielnie. Liczba cech części
ciała w świetle frazeologii gwarowej przedstawia się następująco: głowa, usta  8; no-
ga/nogi, ząb/zęby  7; ręka/ręce, krew  6; oko/oczy, odbyt, siedzenie, palce u ręki, palec
u ręki  5; ucho/uszy, kark, paznokcie u rąk, pięta/pięty  4; włos, włosy, wąs/wąsy, gardło,
nos, serce, żołądek, bok/boki, jelita, pięść/pięści, kolano, kość/kości  3; mózg/mózgi,
rzęsy, łza/łzy, język, grdyka, pierś/piersi, plecy, wątroba, żółć, skóra  2; pozostałe 26
części ciała ujawnia po jednej cesze.
Analiza korelacji między znaczeniami całych frazeologizmów a strukturą semantyczną
nazw części ciała doprowadziła mnie do wyróżnienia ogółem 44 semów, w tym 7 topo-
graficznych, 11 anatomicznych i 26 funkcyjnych.
Gdyby porównać podręczniki medyczne czy biologiczne, dotyczące organizmu ludz-
kiego, z wiedzą o człowieku utrwaloną we frazeologii  okazałoby się, że informacje
w nich zawarte tylko częściowo się pokrywają. Pewne spostrzeżenia, które na zawsze
weszły do języka, zgodne są z danymi naukowymi, inne zaś powtarzają dawne naiwne
sądy.
Nie mogąc w tym miejscu systematycznie przedstawić wszystkich części ciała utrwa-
lonych we frazeologii wraz z przypisanymi im cechami, napomknę tylko o niektórych.
Chodzi mi o te wypadki, gdy stan w gwarach różni się od stanu w polskim języku
literackim, a także o te, które wynikają z tradycji kulturowych europejskich, nie są zaś
uniwersalne.
Osobliwości gwarowe dotyczą przeniesienia funkcji jednej części ciała na część ciała
146
inną, sąsiadującą. Jeden przykład, w którym wyrażenie z a u s z a m i oznacza głowę,
mózg, a co za tym idzie  spryt i inteligencję, podałam już wyżej. Oto drugi, podobny: O n
m a ż e ń w k a r k u, a l e n i ż a d n a g o n i e c h c e. G ł o w ę zastąpiono tu
k a r k i e m. Następne przypadki dotyczą b r z u c h a. W miejscu tego leksemu może
pojawić się nazwa jego fragmentu, elementu widocznego i zewnętrznego: O n m y ś l i
l e w i e d n o o p ę p k u  najważniejszą sprawą dla niego jest jedzenie . Może zamiast
wyrazu b r z u c h oznaczającego  środkowo-dolną przednią część tułowia (definicja
A. Wierzbickiej)4 wystąpić ż o ł ą d e k: J e j ż ó t r o ś n i e lub O n a j e s t o b ż a r t a
i t e m u o n a m a t e n w i e l k i ż ó t  o kobiecie w ciąży pozamałżeńskiej .
Specyfiką gwarową jest to, że aż w 37 przypadkach wyrazy, którym w języku literac-
kim odpowiada s i e d z e n i e (według Wierzbickiej:  dolna tylna część tułowia )5 wystę-
pują w znaczeniu części ciała, w której odbywa się trawienie. Dziwnym zbiegiem okoli-
czności również 37 razy b r z u c h i jego synonimy gwarowe są udokumentowane
w analogicznych frazeologizmach, np. M a s z f u l r z y ć i t e m u c i n i e s m a k a
i O n j a c y o s w ó j b a n d z i o c h d b a, ż e b y b y ł p e ł n y. Trawienie odbywa
się w dolnej części tułowia. Język literacki przyjął na oznaczanie tego miejsca wyraz
b r z u c h, czyli nazwę części pokrywającej wnętrzności z przodu, natomiast w gwarach
równoprawne jest spojrzenie  od tyłu 6. Norma stylistyczna języka literackiego wymaga
unikania wyrazów dotyczących tej części ciała, na której się siada.
Brak tabuizacji w tej dziedzinie w dialektach powoduje, że istnieją zabawne dublety,
wyrażające w gwarach i języku literackim myśl tę samą, lecz różnymi środkami. W gwaro-
wych brzmieniach znanego przysłowia G d y g ł o w a s i w i e j e, t o s e r c e s z a-
l e j e, zamiast s e r c e występują: t y ł, z a d e k i ich synonimy. Prawdopodobnie to
wersja z s e r c e m jest eufemizmem w stosunku do tej drugiej, zresztą obficiej i wcześ-
niej udokumentowanej7.
S e r c e w przysłowiu tym odsyła do uczucia, namiętności, miłości  to jedno z jego
znaczeń symbolicznych zadomowionych w naszej kulturze. We frazeologii gwarowej
zanotowano 111 przypadków traktujących serce jako miejsce, w którym przeżywa się
emocje. Mniej, bo 32 razy, pojawia się w zwrotach i wyrażeniach określających tempera-
ment i charakter człowieka, np. Z a w s z e d o z d r o w i a d o b r e g o t r z e b a s e r-
c a w e s o ł e g o; T o k o l c z y s t e s e r c e, n i e u p r o s i g o. Z sercem wiąże się
radość, smutek, żal, miłość, gniew, rozpacz, dobroć i zawziętość. Można by sądzić, że jest
to równie naturalne jak to, że oczyma się patrzy, a zębami gryzie. Tymczasem porównanie
z danymi z innych kultur poucza, że nic podobnego. Dictionnaire des symboles podaje, że
to tylko Zachód uczynił z serca siedlisko uczuć. Wszystkie inne ludy  starożytna Grecja,
Indie, Arabowie, Egipt, różne plemiona Indian amerykańskich lokalizują w sercu inteli-
gencję, intelekt i intuicję8.
Spójrzmy w ten sposób na dwie jeszcze części ciała, a raczej na część ciała  wątrobę
i substancję cielesną  żółć. Materiał dialektalny zaświadcza tylko raz użycie we frazeo-
logii wyrazu w ą t r o b a w związku z jej rzeczywistą funkcją, trawienną: O r g a n i s t a
m i a ł j u w s z y s t k i e j a j a p o d w ą t r o b ą co znaczy, że już je zjadł. Sześć razy
wątroba to część ciała, która bierze udział w przeżywaniu emocji, i to określonych,
negatywnych (zmartwienia, żalu, gniewu, urazy), np. C o s i k g o g r y z ł o n a w ą-
t r o b i e, b o j a k i s i k m a r k o t n y b y ł; G o d e j c o m o s z n a w ą t r o b i e;
W y g r y z
ć k o m u p i e c z o n k ę  dokuczyć komu mocno . Zestawienie z materia-
łem etnolingwistycznym innych kultur pokazuje, że nie jest to jedyne symboliczne zna-
czenie nadawane temu gruczołowi. Otóż w islamie wątrobie przypisuje się odpowiedzial-
ność za namiętności, a w językach Dalekiego Wschodu wyrażenia z w ą t r o b ą znaczą
147
 odwaga . W Chinach uważa się wątrobę za z
ródło siły, cnót wojennych i męstwa. Zjadano
tam wątrobę pokonanego wroga, aby przyswoić sobie jego odwagę9. Dodam, nawiasem,
że przekonanie to było żywe jeszcze w czasie II wojny światowej, kiedy niektórzy
Japończycy czynili to samo z pokonanymi Amerykanami.
Żółć we frazeologii gwarowej pełni dwie role. Po pierwsze  jest substancją reagującą
na bodz
ce zewnętrzne. Pięć zwrotów zawierających jej nazwę mówi o silnych doznaniach
psychicznych, np. J a k o m y z a t e p i e n i ą d z e ż y l i, o t y m n i e t r z e b a a
n i m ó w i ć, b o s i ę ż ó ł ć c z ł o w i e k o w i r u s z a; J a m y ś l a ł a, ż e s i ę z a
g r y z ę i ż e ż ó ł ć p ę k n i e. Po drugie  żółć powoduje przykry, kłótliwy, konflikto-
wy charakter, o czym mówi fraza: Ż e b y ż ó ł c i n i e b y ł o, t o i z ł o ś c i b y w
n a s n i e b y ł o, a więc o człowieku łagodnym, spokojnym powie się: T e n
c z ł o w i e k j e s t b e z ż ó ł c i. Takich użyć jest cztery. Tymczasem w krajach mu-
zułmańskich żółć to cierpienie, ból, zaś w Kambodży i Laosie  odwaga. Co roku przy-
gotowywano tam napój z żółci ludzkiej, który miał wzmocnić przywódcę. Nacierano też
żółcią głowy słoni bojowych10.
Przykłady podobne można by mnożyć. Porównując znaczenia symboliczne części ciała
utrwalone w zwyczajach, wierzeniach, ale i w języku, można stopniowo dochodzić do
oddzielenia tego, co naturalne, od tego, co kulturowe. Choć ciało ludzkie jest obiektem
uniwersalnym, w zasadzie jednakim we wszystkich cywilizacjach  okazuje się, że w poj-
mowaniu go istnieją znaczne różnice. Cóż dopiero, gdyby zająć się innymi dziedzinami
rzeczywistości utrwalonymi w warstwie semantyczno-symbolicznej języka. Badania tego
typu pokazują, jak nierozdzielnie język związany jest z kulturą i jak niezbędne jest szuka-
nie w ustalonych od dawna strukturach językowych faktów z kultury. Z drugiej strony 
elementy kultury materialnej i duchowej stanowią często dopełnienie i wyjaśnienie tego,
co zakodowane w języku.
Przypisy
1
L. R o b b e r e c h t s, Za Husserlem: moje ciało, Teksty 1977 nr 2, s.100.
2
ibid., s.187.
3
Por. moje prace na ten temat: Cechy części ciała jako tworzywo semantycznej struktury związków
frazeologicznych (na materiale gwarowym), [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej I, pod red.
M. Basaja i D. Rytel, Wrocław 1982, s.135 143; Frazeologizmy mimiczne i gestyczne. Na materiale gwarowym,
Socjolingwistyka 5, pod red. W. Lubasia, Warszawa 1983 s.137 144; Semantyka a składnia we frazeologii
somatycznej (referat wygłoszony na XLI Zjez
dzie PTJ dnia 16 IV 1983 w Krakowie); Przez poznanie języka do
poznania człowieka (w druku); Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Związki frazeologiczne o znacze-
niach motywowanych cechami części ciała (praca doktorska w druku).
4
A. W i e r z b i c k a, Rozważania o częściach ciała, [w:] Słownik i semantyka. Definicje semantyczne, pod
red. E. Janus, Wrocław 1975, s.96.
5
ibid., s.96.
6
Sygnalizowałam już to zjawisko w artykule: Co wiemy o frazeologii gwarowej, [w:] Z problemów frazeo-
logii polskiej i słowiańskiej III, pod red. M. Basaja i D. Rytel, Wrocław 1985, s.135.
7
Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, pod red. J. Krzyżanowskiego, t. I, Warszawa
1969, s.644 nr 76.
8
J. C h e v a l i e r, A. G h e e r b r a n t, Dictionnaire des symboles. Mythes, ręves, coutumes, gestes, formes,
figures, couleurs, nombres, Paris 1969, t. II, s.55 60.
9
ibid., s.335.
10
ibid., s.335.
148