4130651967

Przegląd Geologiczny, vol. 54, nr !0, 2006

się depozycja osadu przemieszczanego ze strefy korytowej w wyniku turbulencyjnej dyfuzji oraz prądów konwekcyjnych. Stosunkowo małe zróżnicowanie zawartości frakcji pylastej osadów akumulowanych w tej strefie w ciągu ostatnich 50 lat oraz położenie równiny zalewowej przy wewnętrznym brzegu zakola rzeki mogą wskazywać na znaczącą rolę prądów o wyraźnej składowej prostopadłej do koryta. Mała szerokość tej strefy sugeruje, że prądy te szybko wytracają prędkość, co jest uzasadnione w wypadku letnich powodzi małej i średniej wielkości, płynących przez teren bardzo gęsto porośnięty trzcinami, powodującymi znacznie większą szorstkość podłoża w porównaniu z niskimi trawami, porastającymi brzeg rzeki w porze zi-mowo-wiosennej.

W wewnętrznej części równiny zalewowej, w odległości ponad 50 m od brzegu rzeki, tempo przyrostu osadów radykalnie maleje — przeważnie nie przekracza 1 mm/rok. Jest to strefa zastoisk wód, które po powodzi mogą stagnować przez wiele tygodni. Po wyparowaniu bądź wsiąknięciu wód zastoiska osady, które były zawieszone w tych wodach, dołączają do osadów równiny zalewowej. Obserwacja powierzchniowej warstwy osadów w tej strefie wskazuje na duży udział bardziej lub mniej rozłożonych fragmentów roślin, które w dużej części powstały in situ. Także wolne tempo przyrostu osadów wskazuje na niewielką dostawę cząstek mineralnych.

Baseny powodziowe, w których wody stagnują przez długi czas po powodzi, są charakterystyczne dla rzek nizinnych, o małym spadku, rozlewających się po znacznej powierzchni równiny zalewowej. W wyniku regulacji koryt i budowy obwałowań i rowów melioracyjnych większość basenów powodziowych została zlikwidowana, co przyczyniło się do znacznego zmniejszenia retencji zlewni i przyspieszenia spływu wód powodziowych. Badana równina Warty jest więc raczej wyjątkiem, szczególnie w południowej Polsce, który uchował się przed ingerencją człowieka. Zapewne ze względu na małą szerokość nie była ona wykorzystywana do celów gospodarczych. Warunkiem powstania równiny zalewowej w tym miejscu było zarówno zmniejszenie spadku dna doliny w sąsiedztwie naturalnego progu morfologicznego, jak i stabilizacja lateralna koryta Warty. Równina ta stanowi dobry przykład naturalnego zróżnicowania procesów akumulacji pozako-rytowej. Niewątpliwie jest też bardzo efektywną pułapką dla transportowanych z biegiem rzeki zanieczyszczonych osadów i stan ten nie powinien być zmieniany, zarówno przez użytkowanie gospodarcze, jak i regulację rzeki.

Literatura

APPLEBY P.G. & OLDFIELD F. 1978 — The calculalion of ^!l°Pb dates assuming a constant ratę of supply of unsupported ^,l0Pb to the scdiment. Catena, 5: 1-8.

BOLVIKEN B., BOGEN J., JARTUN M., LANGEDAL M.,

OTTESEN R.T. & VOLDEN T. 2004 — Overbank sediments: a natural bed blending sampling medium for large-scale geochemical mapping. Chem. Int. Lab. Syst., 74: 183-199.

BROWN A.G. 1996 — Floodplain paleoenvironments. [W:] M.G. Anderson, D.E. Walling & P.D. Bates (eds.) Floodplain Processes. John Wiley, Chichester, 95-138.

CAPPUYNS V. & SWENNEN R. 2004 — Secondary mobilization of heavy metals in overbank sediments. J. Env. Monit., 6: 434-440.

CISZEWSKI D. & MALIK I. 2004 — The use of heavy metal concen-trations and dendrochronology in the reconstruction of sediment accu-mulation. Mała Panew River valley, souther Poland. Geomorph., 58:

FARMER J.G., MACKENZIE A.B., EADES L.J., K1RIKA A. & BAILEY-WATTS A.E. 1997 — Influences on the extent and record of heavy metal pollution in sediment cores from Loch Tay in a minerali-zed area of Scotland. J. Geochem. Explor„ 58: 195-202.

FORUSIAK K„ MALARSKI T„ BOLA J. & MANDRYSZ J. 2003 — Huta Częstochowa 1896-2002. Jurapress, Częstochowa.

GOODBREAD S.L., KUEHL S.A. 1998 — Floodplain processes in the Bengal basin and the storagc of Ganees-Brahmaputra river sediment: an accretion study using ^IJ,Cs and ^2l°Pb geochronology. Sed. Geol., 121:239-258.

HE Q. & WALLING D.E. 1996 — Use of fallout Pb-210 measure-ments to investigate longer-term rates and patterns of overbank sediment deposition on the floodplains of lowland rivers. Earth Surface Processes and Landforms, 21: 141-154.

HOLYŃSKA B., OSTACHOWICZ B„ OSTACHOWICZ J., SAMEK L„ WACHNIEW P., OB1DOWICZ A., WOBRAUSCHEK P., STRELI C. & HALMETSCHLAGER G. 1998 — Characterisation of Pb-210 dated peat core by various X-ray fluorescence techniąues. Sci. Total Env„ 218: 239-248.

HOLYŃSKA B., OSTACHOWICZ J., SAMEK L., STRELI C., WACHNIEW P. & WOBRAUSCHEK P. 2002 — Time dependcnce characterization of Pb and Br concentrations in samples from ombro-trophic peat bogs in Austria and Poland by cncrgy-dispersive x-ray fluorescence spectrometry. X-ray Spectr., 31: 12-15.

JENSEN A. 1997 — Historical deposition rates of Cd, Cu, Pb and Zn in Norway and Sweden estimated by ^!l°Pb dating and measurement of tracę clcmcnts in cores of peat bogs. Water Air Soil Pollut., 95: 205-220. KOTARBA A., ŁOKAS E. & WACHNIEW P. 2002 —^!l0Pb dating of young Holocene sediments in high-mountains lakes of the Tatra moun-tains. Geochronometria, 21: 73-78.

LEWIK P. 1989 — Młode ruchy tektoniczne w północnej części Wyżyny Wieluńskiej. Folia Geogr. Phys., 21: 121-140.

MIALL D. 1996 — The Geology of Fluvial Deposits. Sedimentary Facies, Basin Analysis and Petroleum Geology. Springer, Berlin,

1-582.

OWCZAREK P. 2002 — The differentiation of the conditions of allu-vial sedimentation in the Warta gorge through the Cracov Upland, Poland. Quaest. Geogr., 22: 59-66.

PIZZUTO J.E. 1987 — Sediment diffiision during overbank flows. Sedimentology, 34: 301-317.

PEMPKOWIAK J. & WALKUSZ-MIOTK J. 1994 — Heavy metals in the Baltic surface sediments. Buli. Pol. Acad. Sc. Earth Sc., 42: 39-47. PREISS N., MELlCRES M.-A. & POURCHET M. 1996 — A compila-tion of data on lead 210 concentration in surface and water-sediment interfaces. Journal of Geophysical Research, 101, nr D22: 28,847-28,862.

RIDGEWAY J. & SHIMMIELD G. 2002 — Estuaries as repositorics of historical contamination and their impact on shelf seas. Estuar. Coast. Shelf Sc., 55: 903-928.

ROWAN J.S., BARNES S.J.A., HETHERINGTON S.L., LAMBERS B. & PARSONS F. 1995 — Geomorphology and pollution: the envi-ronmental impacts of lead mining, Leadhills, Scotland. J.Geoch. Explor., 52: 57-65.

WALLING D.E., OWENS P.N. & LEEKS G.J.L. 1999 — Rates ofcon-temporary overbank sedimentation and sediment storage on the floodplains of the main channel Systems of the Yorkshire Ouse and River Tweed, UK. Hydrol. Proce., 13: 993-1009.

VAN GEN A., ADKINS J.F., BOYLE E.A., NELSON C.H. & PALANQUES A. 1997 — A 120 yr record of widespread contamination from mining of the Iberian pyrite belt. Geology, 25: 291-294. ZWOLSMAN J.J.G., BERGER G.W. & VAN ECK G.T.M. 1993 — Sediment accumulation rates, historical input, postdepositional mobili-ty and retention of major elements and tracę metals in salt marsh sediments of the Scheldt estuary, SW Netherlands. Mar. Chem., 44: 73-94. ZWOLIŃSKI Z. 1992 — Sedimentology and geomorphology of over-bank flows on meandering river floodplains. Geomorphology, 4: 367-379.

Praca wpłynęła do redakcji 10.01.2006 r.

Akceptowano do druku 13.03.2006 r.