JAMES BUCHAN MI�O�� POD NIEBEM IRANU Z angielskiego prze�o�y� Jerzy G�rski �wiat Ksi��ki Tytu� orygina�u AGOODPLACETODIE Projekt ok�adki Ma�gorzata Karkowska Zdj�cie na ok�adce Pro Press Photography Konsultacja naukowa dr Agata Nalborczyk Redaktor prowadz�cy El�bieta Kobusi�ska Redakcja merytoryczna Jadwiga Sarnecka Korekta Gra�yna Henel Wanda Wawrzynowska Copyright � James Buchan, 1999 Ali rights reserved Copyright � for the Polish translation by Bertelsmann Media Sp. z o.o. Warszawa 2003 �wiat Ksi��ki Warszawa 2003 Dzia� Handlowy ul. Roso�a 10, 02-786 Warszawa tel. [phone] fax [phone] [e-mail] Sk�ad i �amanie Joanna Duchnowska Druk i oprawa GGP Media, P�Bneck ISBN 83-7311-545-5 Nr 3668 Alemu Akbarowi Barumandowi CZʌ� PIERWSZA i Moulawi* powiada, �e ka�dej nocy wi�zie� zapomina o swoim wi�zieniu. Ka�dej nocy tyran niepomny jest swej w�adzy. Ka�dej nocy, kiedy wydaje si�, �e nie b�dzie mia�a ona kresu, kiedy wydaje si� naturalnym i niezmiennym stanem kosmosu, odczuwamy tchnienie wiatru. Niewidoczny wiatr pojawia si� w szele�cie ga��zi, a potem nagle w ch�odzie nadgarstka, w kostce nogi i tam, gdzie policzek mojej c�rki osuwa si� na moj� pier�. I w�wczas czuj� nagle zapach r�, wody, metanu i zapach w�os�w c�rki. Tego zapachu nie potrafi� nazwa�; wiem tylko, �e jest sam� �wie�o�ci�, kt�r� ona ze sob� przynosi, sk�dkolwiek on przychodzi. To tchnienie wiatru, kt�re odczuwam, kt�re nadejdzie ponownie dopiero jutro o tej samej porze, jest w moim �wiecie jedynym dowodem ruchu: oznak�, �e ten dom, ogr�d, kt�re zdaj� si� pozostawa� w bezruchu, podlegaj� jednak zmianie. Wiatr, bior�cy sw�j pocz�tek w mrokach nocy, daleko poza miastem, na pokrytych sol� polach, kt�rych nie wida�, p�dz�cy ulicami miasta, nanosz�cy zwa�y piasku na skrzy�owaniach ulic czy uderzaj�cy o postrz�pione flagi na �wi�tyniach - jest * Maulana D�alaluddin Rumi, zwany Moulawi (1207-1273) - perski poeta mistyk, jeden z najs�ynniejszych, autor wielu mistycznych poemat�w, jak np. Masnawi (przyp. kons.). po to, aby czyni� mnie szcz�liwym i jednocze�nie przypomina� o ci�g�ym niedostatku szcz�cia. Wiatr p�dzi. Moja c�rka, Lejli, wierci si� przytulona do mej piersi; czuj�, jak � w powtarzaj�cym si� rytmie - wiatr owiewa jej policzki i nogi, lecz ju� ucich�: przedar� si� przez zas�on� oddzielaj�c� pok�j, gdzie �pi moja �ona. Czuj�, jak zwykle o tej porze, �e kiedy silny powiew powietrza przenika moski- tier�, mija j�, pogr��on� we �nie, owiewa jej policzki, na kt� rych widniej� �lady wgniece� od po�cieli i kosmyki wilgot nych czarnych w�os�w, lub wiruje obok zsuni�tego prze�cie rad�a, podwiewa podci�gni�t� pod piersi koszul�, w�a�nie po to, aby ch�odem owiewa� obola�y brzuch; i kiedy s�ysz�, jak si� porusza, jak rozk�ada i wyci�ga nogi, aby zazna� ch�odu osuszy� srebrne kropelki drgaj�ce na jej w�osach - widz� w�wczas, jak wielkie dokonuj� si� w niej zmiany. S�dz�, �e b�le poporodowe powoli ust�puj� i �e we �nie, kt�ry nie jest snem, jaki znamy, poniewa� nie jest ani g��boki, ani od�wie �aj�cy - ona odczuwa obecno�� m�a. Czasami we �nie wierci si�, przewraca z boku na bok i co� mamrocze. Stoj�cy przy jej ��ku kubek na wod� dzwoni. Co� zsuwa si� ku pod�odze. Dr�� na ca�ym ciele. Ca�uj� delikatn� g��wk� dziecka i szep cz�: �Zejd� kochanie, u�o�� ci� w ��eczku, poniewa� mama i ja mamy z sob� do pom�wienia". Dziecko kopie n�kami, pr�y si�, wygina i �ka. Moja �ona, o mentalno�ci medyka, zauwa�a, �e Lejli ma zimny brzuszek. S�dz�, �e dolegliwo�� dziecka bierze si� z powietrza, kt�rego na�yka�o si�, ss�c mleko z piersi matki, lecz mo�e to ust�pi� pod wp�ywem ruchu. Odwracam si� i id� po pod�odze u�o�onej z koralowych p�yt, g�adkich i ciep�ych, pozostawiaj�c na nich mokre �lady st�p. Od roku �yjemy przy �wietle ksi�yca. Lecz tej ko�cz�cej si� ju� nocy ksi�yc nie �wieci. Wida� jedynie b�ysk pal�cego si� daleko na morzu gazu i zapowied� jutrzenki. Poniewa� znam pok�j na pami��, przy tej odrobinie �wiat�a poruszam si� w nim swobodnie. Naprzeciwko mnie wisi portret szacha, pe�nego majestatu w mundurze naczelnego skauta Cesarstwa Iranu; obok wisi zdj�cie Stalina z wie�niaczkami w chustach, trzymaj�cymi grabie w d�oniach. Zrobiwszy zwrot, niczym �o�nierz na musztrze, widz� po prawej stronie rz�d zas�oni�tych �aluzjami hakowatych okien, zza kt�rych dochodzi zapach morza; za ka�d� z kolumn sekretarzyk, ze spaczonymi szufladkami i rozsypuj�c� si� ich zawarto�ci�. Po mojej lewej stronie tak�e s� sklepienia hakowe, a poza nimi taras, koralowa balustrada, baldachim drzew palmowych i �mieszna w swoim kszta�cie wie�a. Pojawia si� pra��ce s�o�ce koloru miedzi. O�lepiony jego promieniami, a jeszcze bardziej pogr��ony w g��bokim smutku z powodu zbli�aj�cej si� udr�ki dnia, wiod�em wzrokiem wzd�u� �lad�w moich st�p i dalej, do drzwi prowadz�cych ku sypialni mojej �ony; patrzy�em na stoj�cy obok st� przykryty starym kilimem oraz na oprawion� w ramk� kolorow� fotografi�, w kt�rej odbija�y si� ��te promienie s�o�ca. Jest to portret krewnego mojej �ony, kt�rego nazwiska ona nie zna, pr�cz zaszczytnego tytu�u, jaki nosi�: Aminulmulk* -Powiernik Kr�lestwa. Dowiedzia�em si� czego� o nim z ksi��ki Safarname (Dziennik podr�y), kt�r� napisa� b�d� podyktowa�. Znale�li�my j� (wraz z t�umaczeniem rosyjskim), kiedy przybyli�my do tego domu. Przypominam sobie teraz, �e ilekro� brakowa�o mi si�y, aby stawi� czo�o trudno�ciom dnia, zawsze patrzy�em na to zdj�cie. Wiosn� tysi�c osiemset pi��dziesi�tego pierwszego roku, w wieku dziewi�tnastu lat, Amin odby� podr� do Europy poprzez Anzeli, Baku, Tyflis i Moskw�. W Petersburgu godzinami wpatrywa� si� w fontanny Peterhofu. By� �wiadkiem manewr�w wojskowych w Poczdamie. P�yn�c z Kilonii na angielskim okr�cie wojennym, widzia�, jak na przednim pok�adzie kapitan przygotowywa� marynarzy do niedzielnego nabo�e�stwa. Gdy zwiedza� zamek Windsor, czu� si� nieswojo, obserwuj�c roznegli�owane damy. W ci�gu trzech tygodni ranki i popo�udnia sp�dza� na Wystawie Maszyn w Crystal Pa�ace w londy�skim Hyde Parku. Jego dociekliwo�� zauwa�yli i uwiecznili rysownicy �Puncha" i �Vanity Fair". By� w odlewni armat w Woolwich, przygl�da� si� paradzie wojskowej w Al-dershot, ta�czy� mazurki w Londonderry House. Jako go�� pro- * Arabskie - Amin al-Mulk (przyp. kons.). fesora Pageta w Holland Park, przeprowadzi� rozmowy z by�ymi oficerami armii, ubiegaj�cymi si� o wy��czne koncesje na wyr�b las�w, eksploatacj� kopal�, linii telegraficznych, upraw� bawe�ny, tytoniu, opium, regulacj� rzek i budow� linii kolejowych. Zainteresowanym udziela� odpowiedzi dyplomatycznych. W Pary�u, pi�tnastego marca tysi�c osiemset pi��dziesi�tego trzeciego roku, sfotografowa� si� w s�ynnym studiu fotograficznym Nadara przy ulicy St. Georges'a. W Alpach, na prze��czy Brenner, jego pow�z wywr�ci� si�, lecz on sam nie dozna� �adnych obra�e�. Nast�pnie rok przebywa� w Stambule. Potem zaci�gn�� si� do s�u�by cara rosyjskiego, a w dzie� Bo�ego Narodzenia tysi�c osiemset pi��dziesi�tego pi�tego roku w Sewastopolu, trafiony pociskiem z brytyjskiego mo�dzierza, zako�czy� �ycie. Na fotografii Amin siedzi na ozdobnym fotelu, w wyhaftowanej, bogato zdobionej ceremonialnej szacie i zielonym turbanie, symbolizuj�cym potomka Proroka. Patrz�c w obiektyw aparatu fotograficznego, nie wygl�da na zaskoczonego i nie zdradza szczeg�lnego zainteresowania, aczkolwiek jestem pewien, �e nigdy przedtem nie widzia� fotografa i aparatu. Jego lewa r�ka spoczywa na stoliku przykrytym plecionym kr�tkow�osym kilimem, zwanym tutaj gelimem. I chocia� zdj�cie w niekt�rych miejscach zosta�o r�cznie ubarwione, widoczny na nim gobelin jest z ca�� pewno�ci� tym samym, na kt�rym moja �ona postawi�a to zdj�cie. Pewien rodzaj harmonii lub wsp�brzmienia pomi�dzy pokojem, w kt�rym spaceruj� teraz z moj� c�rk�, a fotograficznym studiem przy ulicy St. Geor-ges'a w Pary�u zawsze mnie do g��bi porusza�. Czasami nie wiem, gdzie jestem, w jakim �yj� czasie i kim jestem. Na tym wizerunku Amin palcem lewej d�oni wskazuje na inn� srebrn� ram�, lub raczej na t� sam� ram�, lecz w dawnym jej wcieleniu, co jest przecie� pozbawione sensu. W ka�dym znajduj�cym si� naprzeciwko k�cie pokoju wabi mnie srebrna lustrzana tafla osadzona w ramie i miota mn� w t� i z powrotem, przenosz�c jednocze�nie z jednej epoki w drug�, w nastroju nieko�cz�cej si� ponurej presji, jakby te dwa lustra ustawione by�y po to, aby stawi� sobie czo�o. Zaburzenia, jakie odczuwam, powoduj�, �e uprawiane przeze mnie pisarstwo bliskie jest nonsensu. Ta pisarska pasja ma na mnie przemo�ny wp�yw i szuka dla siebie formy w j�zyku arabskim, perskim i dawnym tureckim; towarzyszy jej jednak poczucie beznadziejno�ci -jaka� rozpacz, niepor�czno��, poczucie �mierci i zapomnienia. Kiedy pytam �on� o rad�, odpowiada: �Sk�d mam wiedzie�, ja, kobieta, kompletna ignorantka?". Dwana�cie krok�w do przodu, dwana�cie do ty�u. Mam wra�enie, �e gdybym m�g� odczyta�, co napisa� Amin, pomog�oby to i mnie, i jemu, gdziekolwiek on teraz przebywa. S�dz�, �e to, o czym my�l�, co czuj�, jest jego przes�aniem do potomno�ci, a wi�c do mojej �ony, c�rki i tak�e do mnie, poniewa� nie mam innej rodziny. My�l�, �e gdybym m�g� zrozumie� to przes�anie, zapomnie� na chwil� o sobie i przejrze� si� w nim jak w lustrze... (oczywi�cie, ty niedouczony Angliku, jest ono wydrukowane na opak, potrzebujesz wi�c lustra, i jeszcze raz lustra). Moja �ona jest pi�kna, przynajmniej taka mi si� wydaje. Przy tym nie jest ca�kowicie pozbawiona pr�no�ci. Jest absolutnie przekonana o swojej urodzie, inteligencji, cnocie, odwadze, pobo�no�ci i d��eniu do og�lnej doskona�o�ci. Przypuszczam, �e lustro nie jest jej potrzebne. Ma n�, zawsze czysty, kt�ry nosi na sznurku u pasa. Zdejmuje go, kiedy j� o to poprosz�. Ja mam rewolwer, zawsze go nosz� i dbam, aby by� czysty. Trzymaj�c Lej li wysoko na lewym barku, odpinaj�c bro�, przedmuchuj�c luf� i czyszcz�c j�, pami�tam o przes�aniu Amina do potomno�ci. Nie jest arabskie, lecz perskie, pisane jednak alfabetem arabskim. Daftar: rejestr, notatnik, zeszyt szkolny, biurko, urz�d. Adamijat: ludzko��, co mo�e oznacza�, �e jest tylko ludzko�� pochodz�ca od Adama i Ewy. Chali: pr�ny, pusty. Didam: widzia�em. Odwracam si� i dostrzegam moj� �on� stoj�c� w drzwiach. Zawsze jestem g��boko poruszony, kiedy patrz� na ni� i widz�, jak wygl�da, i u�wiadamiam sobie, �e wysz�a za mnie. Ma sukni� rozchylon� na piersiach i szal; wida� n� na pasku, w�osy si�gaj�ce talii, przymru�one oczy kr�tkowidza i �piocha. Pach- nie mlekiem i cukrem. Emanuj�ce od niej ciep�o odurza mnie. M�wi: - Widzia�am ksi�g� ludzko�ci. Jest nie zapisana. Niech�tnie m�wi po angielsku. Nie chce u�ywa� zar�wno j�zyka angielskiego, jak i francuskiego i kiedy - z braku w�a�ciwego s�owa - zwracam si� do niej w jednym z tych j�zyk�w, nie znajduj� w jej oczach zrozumienia. Nie wiem, dlaczego odst�pi�a od swych zasad i co spowodowa�o, �e Amin utraci� optymizm. S�dz�, �e gdyby przez najkr�tsz� nawet chwil� m�g� zobaczy� j� i jej c�rk�, natchn�liby�my go optymizmem, gdziekolwiek si� znajduje. Kiedy bierze dziecko na r�ce, jej piersi dr��. Prawym barkiem zsuwa koszul�. Dziecko kr�ci si� niespokojnie i kwili. Miota mn� uczucie zazdro�ci. Otwieram usta, szepcz�c, jak bardzo tak�e jej pragn�; �e odczuwam g��d jej cia�a, �e tak d�ugo na ni� czekam i poczekam jeszcze tak d�ugo, jak trzeba, lecz nie bez ko�ca. A ona u�miecha si� do dziecka przy piersi. W dzieci�stwie cz�sto �ni�o mi si�, �e jestem w wi�zieniu. Za ka�dym razem, kiedy - cho�by przez chwil� - czu�em, �e nie zni�s�bym wi�ziennego �ycia, �e lepiej by�oby nie �y�, ten obraz sennej zmory stawa� si� coraz mniej ostry i przenikliwy, strz�pi� si�, rozp�ywa�, wciela� w now� posta�, przybieraj�c kszta�t mebli w mojej sypialni. Jednak�e �lady sennej mary pozosta�y, przeplataj�c si� z kszta�tami mego biurka lub fotela. By�y widoczne w naro�nym basenie i dra�ni�y oczy nawet w�wczas, kiedy poranne �wiat�o przywraca�o pokojowi jego rzeczywisty wygl�d. Takie w�a�nie uczucie przepe�nia�o mnie teraz, lecz by�o ono przeciwie�stwem dawnego, jawi�o si� bowiem w postaci obrazu odbitego w lustrze. Posta� mojej �ony zaczyna�a si� zaciera�. Spogl�da�a spoza twarzyczki dziecka i u�miecha�a si� do mnie, jakby chcia�a powiedzie�: �W niej kocham tak�e ciebie", lecz ponownie oddala�a si� ode mnie. Przenika�o j� �wiat�o, nie by�o to jednak �wiat�o z owego snu ani to, jakie znamy. Id� ku nim, nie mog� jednak do nich dotrze�, poniewa� ja tak�e si� oddalam. Nagle odczuwam znajome wra�enia: ostry piasek i lodowaty, dotkliwy wiatr uderzaj� mnie w policzki i s�ysz� monotonny �omot drzwi. S�dz�, �e zdo�am co� z tego snu oca- li�, jakie� wspomnienie jej zapachu lub dotyku, albo przynajmniej zachowam g��boko mnie poruszaj�c� �wiadomo�� jej istnienia lub twarzyczk� mojej male�kiej c�reczki, w�a�nie ko�cz�cej trzeci miesi�c �ycia. Lecz wszystkie te uczucia i obrazy s� tak�e ulotne: w�druj�, oddalaj� si�; w �wietle lampy elektrycznej ka�dy �omot drzwi wstrz�sa nimi, kruszy je. Pozbawiony l�ku, stoj� �mia�o wyprostowany, ramiona otwarte, czo�o pochylone, o�lepiony. Wiosn� tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tego czwartego roku, kiedy ceny ropy posz�y w g�r�, a Brytyjczycy wskutek niedobor�w energii elektrycznej pozostawali ka�dego tygodnia cztery dni w domach, po raz pierwszy wybra�em si� w zagraniczn� podr�. W strugach deszczu czeka�em dwie godziny, aby dotrze� do po��czenia z prowadz�c� na po�udnie autostrad� Ml. Potem, jako autostopowicz, samochodami i ci�ar�wkami w�drowa�em dalej, do Londynu, Dover, Ostendy, Kolonii, Monachium, Klagenfurtu, Belgradu, Salonik i Stambu�u. W kawiarni Pudding Shop, na placu Sultanahmet, usiad�em naprzeciwko m�odego Niemca w maroka�skiej kamizelce. Prowadzi� z Monachium do dealera w Tabrizie jednego z dziewi�ciu u�ywanych mercedes�w z silnikami diesla. Przy��czy�em si� do konwoju, pomagaj�c prowadzi� samoch�d, aczkolwiek nie mia�em prawa jazdy. W �wietle elektrycznych lamp Tabriz by� wspania�y. Po nieo�wietlonych, ciemnych autostradach te jarz�ce si� �wiat�ami ulice, stragany pe�ne s�odyczy, zapach kebab�w w restauracyjkach, portrety szacha, pe�ne kokieterii i zachwytu pogwizdywania i nieko�cz�ce si� opowiadanie dowcip�w robi�y wra�enie hedonizmu i wielkiej rozrzutno�ci. Autobusem dojecha�em do Kazwinu, gdzie wypi�em butelk� w�dki z policjantem z drog�wki i pod jedn� ko�dr� spa�em z jego synami. W Teheranie po�yczy�em dyplom, na Ferdousi Ave-nue, w zak�adzie wykonuj�cym us�ugi kserograficzne, za pomoc� fotokopiarki umie�ci�em na nim swoje nazwisko i wkr�t- ce znalaz�em zatrudnienie w nowej szkole j�zyka angielskiego dla kadet�w lotnictwa. Ten, niewymagaj�cy �adnego wysi�ku, sukces w d��eniu do osi�gni�cia �yciowych cel�w - zdobycie uniwersyteckiego dyplomu i dobrze p�atnej posady - napawa� mnie dum�. Zamieszka�em na dachu jednego z hoteli w �r�dmie�ciu, gdzie by�o sze�� rz�d�w stalowych ��ek bez materac�w, powi�zanych ze sob� wybrakowanymi w�ami z �a�ni miejskiej. Tam skradziono mi kamer� i lornetk� oraz podr�cznik gramatyki j�zyka perskiego panny Spencer. By� w�a�nie ramadan i siedemdziesi�ciu moich uczni�w pogr��onych by�o w letargu lub okopa�o si� w domowych pieleszach b�d� te� z wilcz� �ar�oczno�ci� rzuca�o si� na przyniesione wczoraj sandwicze. W drugim dniu pracy major, kierownik szko�y, podarowa� mi popielniczk� z onyksu, komplet do pisania oraz odda� mnie pod opiek� Hindusa, kt�ry mia� zapozna� mnie z dydaktyk� j�zyka angielskiego. Pomy�la�em sobie, �e - niezale�nie od wszelkich powod�w, dla kt�rych przyby�em do Iranu - w �adnym wypadku nie by�o moim zamiarem wspieranie militarnego re�imu tego kraju. Poza tym s�ysza�em, �e Isfahan jest pi�knym miastem. W ci�gu p� godziny mia�em ju� now� prac�. - Da�em panu moj� najlepsz� klas�, panie John z Uniwersy tetu Bedford! To by� pan D�amalzade, m�czyzna w �rednim wieku, o postawie i wygl�dzie wiejskiej kobiety. Bez przerwy popija� wod�. Jego szko�a - Zabanchane, czyli Dom J�zyk�w - mie�ci�a si� w Czahar Bagh, naprzeciwko hotelu m�odzie�owego. Teraz ju� naprawd� wpad�em w sid�a w�asnych k�amstw. - Dzi�kuj�, panie dyrektorze. Postaram si� nie zawie�� pa� skiego zaufania. Wpadaj�ce przez szyb� na parapet okna promienie s�o�ca wprawia�y mnie w doskona�y nastr�j. Pan D�amalzade przyj�� niezwykle surow� postaw�. - Musi pan wykaza� si�� lwa i cierpliwo�� mu��y! M�wi� wolno, akcentuj�c samog�oski niczym lektor b�d� poeta. - M�j drogi, zadr�cz� ci�. Tw�j poprzednik zrejterowa�. - Prosz� pana, dam sobie z nimi rad�. - Niestety, to nie jest takie proste, John. Musieliby�my si� w�wczas rozsta�. - M�wi�c to, za�mia� si�. Podczas przerwy wo�ny zaprowadzi� mnie do pokoju nauczycielskiego. Wchodz�c, zachowa�em milczenie. Nie chcia�em koleg�w rozczarowa�. - Panie D�amalzade, nie mog� ich uczy�, s� zbyt pi�kne. Obecni w pokoju wpadli w zachwyt. Pan D�amalzade nie posiada� si� z rado�ci - Panie i panowie! - Podni�s�szy r�ce, prosi� o spok�j, lecz sam z trudem panowa� nad sob�. Je meurs de seuf aupres de la fontaine. Chaud commefer, et tremble dent d dent. - Villon, panie i panowie. I zanurzy� kubek w pojemniku z wod�. - Musisz si� o�eni�, m�j drogi - rzek�a pani Mohrabba. Uczy�a pocz�tkuj�cych j�zyka perskiego. - Jest to niemo�liwe, skoro pani ju� jest m�atk�. - Wstydzi�by� si�! - odpar�a i za�mia�a si�. - Cz�owieku, we� sobie, do cholery, jak�� sighe. - Pan Par- win uko�czy� studia w San Diego. - Co to jest sighe? - Konkubina... - ...dziewczyna... - ...tylko dla mi�o�ci, nie dla ma��e�stwa... - Lecz, drogi Johnie, nie z tej klasy, bo musia�bym ci� zwolni�. - Pauvrejeun'homme...* - Nie ma w tej klasie �adnych ch�opc�w? Zebrani w pokoju wpadli w pop�och. Zarumieni�em si�. - Dosy�! - krzykn�� dyrektor, machaj�c r�kami. - Wprawi li�my naszego drogiego go�cia w zak�opotanie. * Biedny m�ody cz�owiek (wszystkie przek�ady z francuskiego pochodz� od redakcji). Zadzwoni� dzwonek na koniec przerwy, dyrektor wyszed� z pokoju pierwszy. Kiedy mija� mnie, s�ysza�em, jak mamrota�: � ...et tremble dent a dent. Jego reakcja nape�ni�a mnie odraz�. Pomy�la�em, �e obyczaje tego miejsca s� owocem uciemi�enia, samotno�ci kobiet, post�powania autokratycznego re�imu, a wi�c tego wszystkiego, czego nie pochwala�em. Nienawidzi�em francuskich turyst�w, wysiadaj�cych z klimatyzowanych autokar�w przed hotelem Szach Abbas i ameryka�skich oficer�w walcz�cych w czwartkowe wieczory o miejsca w turystycznych wycieczkach Irantour lub bior�cych udzia� w mi�osnych eskapadach do Indochin. Nienawidzi�em bajecznie o�wietlonej, wykutej w skale na po�udnie od miasta, cesarskiej korony rodu Pahla-wich. Bazar w mie�cie przecina�y bulwary, zza kolorowych szyb go�ym tynkiem �wieci�y mieszkania. Spaceruj�c, zbiera�em, pod okiem okrytego kaszmirowym szalem w�a�ciciela domu, strz�py rze�b i dekoracji. W d�ugich rz�dach pod sklepieniami siedzieli bez ruchu sprzedawcy, pogr��eni w ot�piaj�cym zamy�leniu, otoczeni z czterech stron suknem, �elazem, miarami, wagami, pieni�dzmi i przygniataj�cym poczuciem zwi�zk�w i obowi�zk�w rodzinnych. Gdzie� tam by� B�g, lub raczej uciele�nia� si� w owych czterech k�tach bazaru; do szale�stwa jednak doprowadza�a mnie my�l, �e ci m�czy�ni siedz�cy na ziemi ze skrzy�owanymi nogami, obok stos�w jaskrawych p��cien lub kasetek na banknoty, byli absolutnie pewni, �e posiedli jedyn� tajemnic� istnienia. Nie wiedzia�em, co mog�oby to miasto wnie�� do mego �ycia, w jaki spos�b wstrz�sn�� nim, nada� mu sens, poruszy� je. By� mo�e, gdybym wi�cej czyta�, wiedzia�, rozumia�, rozmawia� z lud�mi, m�wi� ich dialektem i pozna� cztery rodzaje stosowanego tutaj pisma, przedar�bym si� przez t� szczeg�ln� zas�on� �wiata turystyki, przemys�u i w�adzy wojskowej i pozna� sw�j Isfahan. S�dz�, �e wiedzia�em, i� zamieniam samotno�� mego domu w Anglii na samotno�� w Isfahanie; lecz domniemanie, �e samotno�� jest warunkiem bytu, nie nale�y do tych prawd �yciowych, kt�re z �atwo�ci� akceptuje osiemnastoletni ch�opak. By�em zadowolony ze swego pobytu za granic�, �e jestem daleko od swoich r�wie�nik�w i ich kole�anek, z ich kolekcjami p�yt z najnowszymi przebojami. Cieszy�em si�, �e kszta�tuj� swoj� osobowo�� w osamotnieniu, bez �wiadk�w; my�la�em przecie� o sobie jako o kim� szczeg�lnym. Nigdy nie obraca�em si� w wielkim towarzystwie i nauczy�em si� �y� w samotno�ci. Pan D�amalzade znalaz� mi pok�j w D�olfie - za sto toman�w miesi�cznie - u �ydowskiej wdowy, pani Mohandes; w tym niewielkim pokoju, przy ko�cu �lepej uliczki zwanej Bombast-e Parwiz, kt�rego ma�e okienko wychodzi�o na drzewo pigwy, dzieli�em sw�j dzie� i wykorzystywa�em ka�d� jego cz�� niezwykle oszcz�dnie, z wielkim dla siebie po�ytkiem, jak posiadan� drogocenn� w�asno��. Po po�udniu, po lekcjach, ogl�da�em pomniki, studiuj�c ich architektoniczne detale. Rysuj�c je, prowadzi�em dyskurs z teologami. By� to dialog g�uchych, przypomina� sytuacj� kupca z epoki el�bieta�skiej, staj�cego przed s�dem szacha Abbasa. Uczy�em si� kaligrafii i wystukiwania klasycznych takt�w na b�bnie. Na bazarach odwiedza�em stragany z dywanami i starzyzn�. Pani Mohandes nie aprobowa�a mego stylu �ycia, poniewa� nie za�o�y�em rodziny i zwi�za�em si� z handlarzami antyk�w i na�ogowymi palaczami opium. Widzia�em, �e mnie nie lubi, a robienie na kimkolwiek z�ego wra�enia nie by�o w moim zwyczaju, chyba �e o to mi chodzi�o. Musia�em �y� oszcz�dnie. Udziela�em jedynie pi�ciu lekcji tygodniowo, zarabiaj�c osiemdziesi�t toman�w. Z tej sumy pi��dziesi�t poch�ania� czynsz i lekcje, kt�re pobiera�em. Zachowa�em trzy pi�ciofuntowe czeki podr�ne American Ex-press, ukryte w moim pokoju pod gelimem, poniewa� potrzebowa�em ich do op�acenia promu w drodze powrotnej do Anglii. Bilet na prom kosztowa� 5,90 funta, lecz z powodu inflacji m�g� by� dro�szy. Na �ycie pozostawa�o mi wi�c dziennie pi�� toman�w. �niadanie przyrz�dza�em w kuchni, na oczach terroryzuj�cej mnie s�u��cej pani Mohandes. Pi�� toman�w musia�o wystarczy� na skromny obiad, kt�ry jad�em w swoim pokoju, kieliszek soku z tamaryszku i - tu� po wyj�ciu z lekcji - na placek chlebowy, kupowany na straganie poza Haszt Beheszt. Zawsze wi�c by�em g�odny i sk�onny przyj�� ka�de zaproszenie. W tym mie�cie dopisywa�o mi j e nie mo�na by�o tu kupi� nawet myd�a d^JeKnia, szy si� z propozycj� wypicia herbaty, zjedzenia lod�w szafranowych czy solonych pestek melona, owini�tych w gazet�. Bardziej doskwiera�a mi ��dza posiadania. Co chwila spotyka�em przedmioty, o kt�rych marzy�em, a kt�rych posiadanie -jak s�dzi�em - zmieni�oby moj� osobowo��. Jednak kosztowa�y od dwudziestu pi�ciu do stu funt�w. Wsp�lne dla tych wszystkich wspania�o�ci ze szk�a, porcelany, brokatu nie by�o ich urzekaj�ce pi�kno czy wyj�tkowa oryginalno��, lecz to, �e dawa�y pewien pogl�d na inny �wiat i wyrabia�y wobec niego odpowiedni� postaw�. By�y reliktami handlu z zupe�nie innego �wiata. W mojej wyobra�ni powsta�a swoista mapa. Znajdowa�y si� na niej opustosza�e dzisiaj miasta b�d� ca�kowicie wymar�e i zamulone porty, od kt�rych �wietno�ci min�y wieki; pot�ni w�adcy, walcz�cy o kamienio�omy dla budowy nowych miast - Pragi, Moskwy, Baku, Buchary, Kaszgaru, Buszehru, Maskatu, Zanzibaru, Isfahanu - kt�re zaludni�bym w swojej fantazji. W pi�tki, kiedy wszystkie muzea, sklepy i kina by�y zamkni�te, moja wyobra�nia ca�kowicie zawodzi�a. W�wczas mog�em godzinami sta� na chwiej�cym si� starym mo�cie przecinaj�cym rzek�, g�odny, niewa�ki, g�o�no powtarzaj�c niekt�re strofy Forugh Farrochzad*: Ach jak spokojnie i dumnie przemija�o moje �ycie jak strumie� obco�ci, lecz w sercu ciche pi�tki opuszczone. Poniewa� autorka tego wiersza by�a kobiet� pi�kn� i nieszcz�liw� - zgin�a w Teheranie w wypadku samochodowym, nie nale�a�a do rozkosznych trzpiotek, prowadz�c rozmow� nie skrywa�a swej twarzy w czadorze - nabra�em g��bokiego przekonania, �e je�eli za mego �ycia by�a jedna tak wyj�tkowa oso- * Forugh Farrochzad (1934-1966)- poetka perska, kt�ra pierwsza odwa�y�a si� pisa� o problemach dotycz�cych kobiet; autorka poezji mi�osnej (przyp. kons.). ** Fragment wiersza Forugh Farrochzad Smutny pi�tek, prze�. Zofia J�zefo-wicz- Czabak - z tomu I zn�w powitam s�o�ce, wybra�a Barbara Majewska, Warszawa 1980 (przyp. kons.). ba, z ca�� pewno�ci� b�dzie jeszcze jedna. W kwietniu rzeka zamienia�a si� w bagno. Spacerowa�em w�wczas wzd�u� jej brzegu, nie zwa�aj�c na porzucone puszki po pepsi, wygas�e paleniska, rozrzucone gazety, suche sk�ry owcze i �ajno, lub te� szed�em �cie�k�, kt�ra bieg�a pomi�dzy polem melon�w i b�otnistymi wa�ami, gdzie kwit�y drzewa granat�w, a mali ch�opcy przerywali swoje gry i zabawy, podbiegali do mnie, g�o�no wo�aj�c: �Good morning!", �wicz�c angielsk� wymow�. W jednej z wiosek nad rzek� ros�y trzy drzewa orzechowe, a pod nimi mie�ci� si� grobowiec �wi�tego, otoczony zielonymi sztachetami i flagami. Spyta�em, kim by� zmar�y, lecz nikt nie wiedzia�; w ko�cu, aby sprawi� mi przyjemno��, wymieniono jakie� nazwisko. Pomy�la�em, �e w b�ogim nastroju przespa�bym wieczno�� w cieniu tego ogromnego drzewa, korzystaj�c z prawa do sukcesji spoczywaj�cych tu ludzi o dziwacznych dla mnie nazwiskach. Nawet w pi�tki nie odczuwa�em nudy i nie dr�czy�a mnie samotno��, poniewa� obce by�y mi tego rodzaju uczucia; a poza tym nie zawsze czu�em si� samotny. Czasami, po odebraniu listu na poste restante od mego starego nauczyciela j�zyka francuskiego, siadaj�c na skraju zrujnowanej fontanny i rozkoszuj�c si� podmuchem wiatru, poch�oni�ty i podniecony lektur� korespondencji, w pe�ni zdawa�em sobie spraw�, �e jestem obserwowany; �e kto� - nie ogrodnik strzyg�cy klomby i nie listonosz - uwa�nie mi si� przygl�da. Nie by�o to metafizyczne, religijne odczucie czego� niezwyk�ego, nigdy bowiem nie my�la�em o Bogu; osoba, kt�ra mnie obserwowa�a, a kt�rej swoje intencje wyrazi�em dok�adniej i w spos�b bardziej zrozumia�y gestami, by�a istot� ziemsk�, a - m�wi�c dok�adniej - kobiet�. Nie by�a moj� matk�; by�a raczej istot�, kt�ra uosabia�a i skupia�a w sobie ca�e moje zainteresowanie i ca�� m�dro��, jak� ch�opiec zwykle przypisuje swojej matce, oraz uwielbienie, jakim j� darzy, nawet je�eli nigdy jej nie zna�. Czasami, spaceruj�c pod roz�o�ystymi platanami w Haszt Be-heszt, je�li zobaczy�em id�c� wzd�u� drzew dziewczyn� ze skrzypcami, ca�kowicie zatopion� w swoich my�lach jak w czadorze, wydawa�o mi si�, �e �ycie moje jest nie do zniesienia. Nie s�dzi�em, �e podo�am jego trudom nawet w tak odleg�ym mie�cie. W chwili takiej jak ta otworzy�bym otrzymany list lub poszed� nad rzek� i do pewnego stopnia zrezygnowa� ze zbyt �mia�ych zamierze�. Porzuci�bym tera�niejszo�� w poszukiwaniu swego rodzaju historycznej przysz�o�ci. Wiedzia�em, �e jestem twardym facetem oraz �e te widoki, g�osy, doznania i zapachy, kt�re nie maj� dla mnie dzisiaj �adnego znaczenia, po wielu latach, we wspomnieniach, stan� si� �r�d�em najsilniejszych prze�y�; �e ubolewaj�c nad przesz�o�ci�, b�d� doznawa� szcz�cia. S�dzi�em, �e pewne cechy szczeg�lne tego miejsca -by� mo�e w�a�nie pasmo mur�w otoczonych nie wypalonymi ceg�ami, niebo b��kitne, sklepienia budynk�w, wspomnienie koj�cego ch�odu w najgor�tsze popo�udnie - powr�c� do mnie w przysz�o�ci, przynosz�c uczucie zar�wno smutku, jak i rozkoszy. Lecz w owym czasie Isfahan nie by� dla mnie miejscem g��bokich prze�y� i do�wiadcze�, lecz przyg�d. Znaczenia nabiera� tylko wtedy, kiedy w wyobra�ni dzieli�em si� mymi wspomnieniami w ojczy�nie, w moim domu, przed urojonym audytorium Brytyjczyk�w. Pewnego dnia - jestem tego pewien - westchn�wszy, powiem: �Och tak, to jest miniaturowy zegarek zrobiony w Berlinie w latach dziewi��dziesi�tych dziewi�tnastego wieku dla klient�w na rynek wschodni. Nie otwieraj go, je�eli �atwo ulegasz przera�eniu. Dosta�em go w Isfahanie, w latach siedemdziesi�tych, kiedy by�em studentem, od faceta, kt�ry mia� sklep na g�rnej arkadzie przy Mej-dan-e Szah. Nazywa� si� Mo'in. Biedak zapi� si� na �mier�...". Nawiasem m�wi�c, taki w�a�nie �ywot wi�d� pan Mo'in. Pewnego dnia, po zaj�ciach szkolnych, wpad�em do jego sklepu, zaciekawiony rosyjsk� porcelan� wystawion� za brudnym oknem. Sp�dzi�em tam ca�� noc i na drugi dzie� ledwo zd��y�em na zaj�cia. To miejsce nie dawa�o mi spokoju. By�o brudne i panowa� w nim chaos; przypomina�o w�a�ciciela, kt�ry sypia� na stosie dywan�w, zagrzebany w szafranowych w��knach i rozsypanym ry�u, nieogolony i pijany zawsze do utraty przy-tomno�ci. Zapragn��em doprowadzi� do porz�dku zar�wno sklep, jak i jego w�a�ciciela; oddzieli� rzeczy ewidentnie dobre od niewiele wartych. Przebrawszy stos gelim�w przeznaczo- nych dla ma��e�stwa z Ulm, natkn��em si� w sklepie na dzie-ci�c� ko�derk� ze zgni�ego perkalu, kt�rego czerwie� i granat wyp�owia�y prawdopodobnie w po�owie osiemnastego wieku. W g��bokim mroku znajdowa�em na p�kach brudne, pokryte patyn� czasu dziwne przedmioty: dzbanki z br�zu, tani� chi�-sk� porcelan� typu familie ros�, wyszczerbione stare monety i malowane lustra, w ramach z wyschni�tej masy papierowej, kleju i gipsu, a tak�e przedwojenny rewolwer Smith & Wesson, z dwiema mosi�nymi kulami w kaburze uszytej z bawe�ny. W przedmiotach tych dostrzega�em przeciwie�stwo tych warto�ci, kt�re na zawsze przesta�y mie� dla mnie jakiekolwiek znaczenie, jak na przyk�ad prze�ywanie wielkich wydarze�, wojen b�d� rewolucji, mo�liwo�� szczerej rozmowy z szachem albo wspomnienie dziewczynki, kt�ra zdejmuje welon. Przysz�o mi raz na my�l, �e Mo'in m�g� mie� racj�, i� tylko ludzie samotni wiedz�, co ma warto��, a co jest jej ca�kowicie pozbawione; �e tamto niemieckie ma��e�stwo bardziej by�o zadowolone z dywanika wys�anego im poczt� i zaszytego w p��tno �eglarskie ni� ja z kebabu kupionego w sklepie lub dzieci�cej ko�derki nabytej dla �artu, co tak rozbawi�o Mo'ina. Rewolwer po prostu ukry�em w naczyniu, bo nie chcia�em, by go sprzedano. Mo'in uwa�a� mnie za posta� komiczn�. Zwyk� rozmawia� na m�j temat w mojej obecno�ci, poniewa� trudno mu by�o poj��, �e cudzoziemiec, istota r�wnie ma�o znacz�ca jak tutejsza dziewczyna, m�g� zna� jego j�zyk lub wiedzie� cokolwiek o czymkolwiek. Kiedy jeden z jego �po�rednik�w" -jak nazywa� ubiegaj�cych si� o jego wzgl�dy handlarzy starzyzn�, dostarczaj�cych mu przer�nego rodzaju przedmiot�w - przyni�s� �eliwny �wiecznik, kt�ry uzna�em za �mie�, us�ysza�em, jak wypowiedzia� to moje okre�lenie po persku: aszghal. Ca�ymi dniami je p�niej powtarza� ze zdziwieniem i rozbawieniem. Kiedy zszy�em postrz�pione brzegi dywanu gustownym szwem, wystawi� go na balkonie i d�ugo o tym rozmawia� z przyjaci�mi. Powierza� mi klucz od sklepu, lecz tylko dlatego, �e zapomina� go zamyka�. Wiedzia�em, �e mnie lubi nie z powodu mojej bia�ej twarzy i zaufania, jakie z regu�y budzili europejscy tury�ci, lecz za moj� pomys�owo��. Ja za� lubi�em go, jak s�dz�, poniewa� zawsze mia� pod r�k� w�dk� i pistacjowe orzechy od Kermana i lunch od �ony, przywieziony taks�wk� w zamkni�tych naczyniach (�on� zgry�liwie nazywa� ministrem wojny); poniewa� okazywa� mi du�� bezinteresowno��; poniewa� op�aca� wycieczki do Kurdystanu i Abade; poniewa� mia� fataln� opini�; poniewa� by� szczerbaty i wreszcie - poniewa� w ci�gu dnia nie chcia�em wraca� do D�olfy i pani Mohandes. Zauwa�y�em w jego opilstwie i pogardzie, jak� okazywa� �rodowisku miejskiemu, w jego anarchicznej postawie i pe�nych jadu blu�nierstwach ch�� o�mieszenia i poni�enia pokutuj�cych jeszcze tu i �wdzie pozosta�o�ci starych pogl�d�w i postaw. Mo'in przypomina� Chajjama*, lecz nie mia� jego talentu i nie by� koneserem wina, wypija� natomiast olbrzymie ilo�ci w�dki; lub raczej - w Anglii tego rodzaju my�l nigdy nie wpad�aby mi do g�owy - Chajjama, kt�ry by� symbolem pewnej postawy duchowej, tego wszystkiego, co wyra�a�y jego poetyckie czterowiersze, t�umaczone w Europie jako owoc samotnego geniusza. �ycie i dzie�o Chajjama by�o w gruncie rzeczy przez wieki marzeniem takich ludzi jak Mo'in, podszywaj�cych si� pod wielko�� poety, poniewa� tylko w�wczas o nich m�wiono i na�ladowano ich. Gdy Mo'in podczas przerwy na lunch chrapa� jak smok, uczy�em si� perskiego, siedz�c na chwiejnym tronie z dywan�w lub chodz�c boso na palcach, zniewie�cia�y, oddaj�cy si� umys�owym rozkoszom, niepewny siebie. Pewnego popo�udnia, dziewi�tnastego kwietnia tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tego czwartego roku (23 farvardina 1353), zasn��em i obudzi�em si� w sklepie pe�nym anio��w. Ich g�osy by�y niczym �wiat�o w zakopconym sklepie. Podnios�em si�, opar�em o o�cie�nic� oddzielaj�c� dwa pokoje i zobaczy�em dziewczyn� w czarnym modlitewnym czadorze. Za ni� wibrowa�y i unosi�y si� o�ywione g�osy dziewcz�t, niczym gruchanie go��bi na dziedzi�cu Meczetu Szacha, ale posta� w drzwiach sta�a nieruchoma. Dostrzeg�em skraj jej sp�dniczki o lekkim, delikatnym niebieskim odcieniu i kr�tkie bia�e skar- * Omar Chajjam (zm. ok. 1123) - perski poeta, autor s�ynnych czterowierszy (rubajjat�w), matematyk (przyp. t�um.). petki. By�a to cz�� obowi�zkowego stroju szkolnego dziewcz�t szk� �rednich w Isfahanie. Kiedy spojrza�em w jej oczy, by�y tak intensywnie ciemne, jakby wch�on�y ca�� czer� pokoju; jednak czer� tych oczu nie pozbawia�a ich �wiat�a, sama w sobie by�a bowiem blaskiem, jakiego do tej pory nie do�wiadczy�em i nie wiedzia�em, �e istnieje. W spojrzeniu malowa�a si� melancholia. W g��wnym holu sklepu siedzia�o w kr�gu na dywanie oko�o dwudziestu dziewcz�t. Mo'in, poruszaj�c nerwowo �okciem, kciukami, a nawet nogami, rozgniata� na prawej r�ce tyto� z papierosa. Zn�w wzrok m�j pad� na posta� w czarnym czadorze, stoj�c� w zastyg�ej pozie. Nie budzi�a zainteresowania, by�a sztywna. Mog�a by� trudna w obej�ciu, uboga lub bogata, zbyt sprytna lub ot�pia�a, niezbyt �adna lub zbyt �adna, wy-znawczyni� kultu Bahai lub religii chrze�cija�skiej i wr�cz niesamowita. - Witam, mamzilsl Nazywam si� John, przyby�em z Anglii. Jestem nauczycielem j�zyka angielskiego w... - Zabanchane, wiemy. Pod urokiem jej czarnych oczu zapad�em si� pod ziemi�. Poczu�em, �e jest zak�opotana i odsun��em si� nieco. W tej w�a�nie chwili, poprzez bawe�niane w��kna jej sp�dniczki oraz cza-doru, czu�em nie tylko jej bielizn�, lecz tak�e sk�r�, jakby tego ranka po przebudzeniu si� ci��y�a jej ca�a kibi�, biust i biodra. By�a spi�ta. Spojrza�em w stron� kr�gu dziewcz�t i nagle jedna z nich, z ods�oni�t� twarz� w okularach, zwr�ci�a si� do mnie: - To jest nasz klub, prosz� pana. - S�owo �klub" wym� wi�a, przed�u�aj�c samog�osk�. - Nie jestem �aden �pan", nazywam si� John. John Pitt. Mieszkam w Bombast-e Parwiz w D�olfie, u pani Mohandes... - ...Pan John. Pan Mo'in, bezwzgl�dny i szalony, jak nakr�cona zabawka zapala� swego ulubionego papierosa. Pomy�la�em: �Nic tu po tobie, ch�opcze, donios� twoim studentom i to si� nigdy nie sko�czy". - Co to za klub, mamzil? - Och, m�ode jeste�my, nic nie mamy, a chcemy wszystkie- go. Chcemy zna� angielski, by� przyjaci�kami, pali� papierosy i s�ucha� muzyki... - Black Sabbath! - Tom Jones! Pan Mo'in przykl�kn��, g��boko zaci�gn�� si� papierosem, poca�owa� dziewczyn� w ods�oni�t� buzi�, wdmuchn�wszy jej do p�uc dym papierosa. By�em tym widokiem do g��bi wstrz��ni�ty. Dziewczyna wzi�a papierosa, zaci�gn�a si� g��boko i poca�owa�a s�siadk� w usta. Pomy�la�em: �Perskie dziewczyny nie s� podobne do tych; s� powa�ne, nie�mia�e i sk�onne do tycia". Mo'in obieg� siedz�ce w kole dziewcz�ta, skradaj�c im ca�usy. Ta z ods�oni�t� twarz� by�a w ekstazie, chwyci�a si� r�kami za g�ow�. Mo'in m�g� da� jej haszysz. W tym momencie pomy�la�em: �Panie Mo'in, je�eli dotknie pan dziewczyny obok mnie, przysi�gam na Boga, zabij� pana". Siedz�c przy niej na dywanie, czu�em, jak dr�y. - A czego pani chce, mamzill - zapyta�em, rzuciwszy okiem na jej czarn�, surow� sylwetk�. - Chc� by� wolna, prosz� pana. W jej spojrzeniu i postawie by�o co�, co obezw�adnia�o Mo'ina. Czubkami palc�w chwyci�a poprzez czador papierosa i poda�a mi go, lekko dotykaj�c przegubu mojej r�ki. Odwr�ci�a si�; poczu�em na ustach smak jej bawe�nianej bielizny, a potem promieniuj�ce ciep�o jej policzk�w; zobaczy�em oczy zasnute lekk� mg�� i poczu�em zapach przypominaj�cy wo� kwiecistych klomb�w w miejskim ogrodzie tu� po deszczu. G��boko zaci�gn��em si� papierosem. Ow�adn�y mn� fale emocji - smutku, wrogo�ci i gniewu. Dotar�y one do Czarnych Oczu i rozbi�y si� niczym o ska��. Min�y, tak jak wszystko w �yciu mija, nawet przemijanie, gdy przestaje istnie� czas -jak mawia nasz mistrz D�alaluddin Mou�awi w drugiej ksi�dze swoich rozpraw, kt�r� przeczyta�em w domu w Anglii, w�a�nie w Anglii. Kiedy spojrza�em woko�o, zorientowa�em si�, �e zar�wno moja s�siadka, jak i wszystkie pozosta�e dziewcz�ta znik�y, pan Mo'in spa�, a ja sp�ni�em si� na lekcj� kaligrafii. Bieg�em wzd�u� rozgrzanego Mejdanu do bramy bazaru; m�czy�ni podnosili si� z kamiennych �aw i wyra�ali swoje zdziwienie; uliczne gmachy i place ta�czy�y w moich oczach, a w uszach brzmia�y strofy Chosrow i Szirin: Jak cz�sto ukochany stoi pod twymi drzwiami z rozwianym w�osem, A ty masz m�tny wzrok, zgaszony snem. prze�. Ludmi�a Marja�ska - Pan nigdy nie da sobie rady z kaligrafi�. Kr�ci�em si� po ulicach w t� i z powrotem. Przed bram� bazaru, rozbrzmiewaj�cego stukotem m�ot�w i syczeniem palnik�w gazowych, gdzie sprzedawano przedmioty z mosi�dzu i miedzi, sta� cz�owiek w kiepskim ubraniu i brudnym krawacie oraz w filcowym kapeluszu, jaki nosz� zwykle Baktryjczycy. Jego d�ugie w�osy i opadaj�ce w�sy siwia�y przedwcze�nie, jakby by�y opalone. Ubranie na nim wisia�o. Nie by� Ira�czy-kiem, lecz jak na Europejczyka wygl�da� zbyt biednie, by� smutny i �le ubrany; mo�e by� Polakiem lub Bu�garem albo kim� w tym rodzaju, pracuj�cym w nowej stalowni. - S�dz�, �e czasami brak umiej�tno�ci mo�na nadrobi� wy t�on� prac� - o�mieli�em si� powiedzie�. - Niestety, nie mo�na. Bo wtedy ja tak�e odni�s�bym sukces. �mieszne by�o jakiekolwiek por�wnanie nas. Spyta�: - Czy mog� mie� przyjemno�� towarzyszenia panu na spa cerze? - Obawiam si�, �e jestem nieco zaj�ty... - Prosz� si� nie obawia�, nie jestem homoseksualist�. - Jego subtelny u�miech poruszy� mnie. - Mam nadziej�, �e wy baczy mi pan tembr mego g�osu. - Mog� zapyta�, z kim mam przyjemno�� rozmawia�? - Przyjemno�� jest po mojej stronie. Nazywam si� Riaza- now - odpar�, bior�c mnie pod rami� i prowadz�c w stron� bul- war�w. - Pan jest John Pitt, student filozofii orientalnej na s�ynnym Uniwersytecie Bedford w Anglii. Zatrzyma�em si�. - Sk�d, na Boga, pan to wie? - Ka�dy w Isfahanie wie. Nie mam �adnego innego zaj�cia pr�cz w��czenia si�. Wyra�nie wida�, �e jestem g�upcem i pr�niakiem, jestem tak�e konsulem generalnym Zwi�zku Socjalistycznych Republik Radzieckich w Isfahanie. Bez zgo-dy Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Teheranie nie mog� opuszcza� miasta, nie mog� tak�e przyjmowa� go�ci ani te� z kimkolwiek rozmawia� z obawy przed Sawakiem*. - Ja rozmawiam z panem z przyjemno�ci�. - Pan jest Anglikiem, nale�y pan do szcz�liwej rasy. Czy mo�emy pospacerowa� w Czahar Bagh? - Dlaczego nie? - Rzeczywi�cie, dlaczego nie? Wie pan, �e kiedy nasze kra je podzieli�y biedny Iran na dwa obszary wp�yw�w, Isfahan by� miastem granicznym? Nasz konsulat, znajduj�cy si� na G�r nym Czahar Bagh, i wasz przy Dolnym Czahar Bagh wyzna- cza�y granice panowania ka�dego z naszych kraj�w. Spaceruje my teraz na obszarze niepodlegaj�cym regu�om politycznych wp�yw�w i konflikt�w. Sala Rex Cinema, gdzie wy�wietlano western z W�och, nag-le wyda�a mi si� miejscem uroczym. - Oczywi�cie ka�dy na tej ulicy zieleniarz, sprzedawca nu- gat�w, pijak, go��biarz i pederasta chcia� by� zar�wno rosyj- skim, jak i angielskim agentem i roi� sobie, �e jest tak wa�n� figur� we wsp�czesnym �wiecie, i� �adne z wydarze� ostat- nich siedemdziesi�ciu lat nie mo�e pomniejszy� jego roli. Doszli�my do alei biegn�cej wzd�u� rzeki. Tarmakadam b�yszcza� w promieniach zachodz�cego s�o�ca. Mija�y nas ci�-�arowe mercedesy, wielkie jak g�ry. W pewnej chwili Riaza-now zatrzyma� si� i spyta�: - Dlaczego jest pan taki szcz�liwy, panie Pitt? - Poniewa� jestem zakochany. Klasn�� w r�ce. - Niech ci� B�g b�ogos�awi! - Spojrza� na mnie oczyma pe�nymi smutku i zdziwienia. - Czy wolno mi, korzystaj�c z przywileju naszej kr�tkiej znajomo�ci, zapyta� o nazwisko ukochanej? * Sawak - policja polityczna za panowania szacha Mohammada Rezy Pahla- wiego (przyp. t�um.). - Wolno panu, lecz ja nie znam jej nazwiska i nie wiem, gdzie mieszka. Szukam jej. Id�c chodnikiem ulicy o�wietlonej lampami gazowymi, gapili�my si� na t�um kobiet w obcis�ych czadorach, podkre�-laj�cych ich pi�kne kobiece kszta�ty. - Czy mog� zapyta�, kieruj�c si� szlachetn� intencj� oraz bezinteresown� ch�ci� udzielenia rady, o zalety ukochanej? - Ma czarne oczy, urocze stopy i jest wysoka. Riazanow g��boko westchn��. - W Isfahanie wszystkie kobiety s� wysokie, czarnookie i maj� �adne stopy. Dlatego w�a�nie �ycie tutaj stanowi tak� udr�k� ducha. Poczu�em si� g��boko ura�ony tym uog�lnieniem, dlatego doda�em: - Jest smuk�a jak drzewo cyprysowe na wiosn�. Ma l�ni�ce usta, per�owe z�by, jej rz�sy przypominaj� w��cznie wroga, a kibi� ma smuk�o�� w�osa. Wydaje mi si�, �e twarz jej przypo mina ksi�yc tu� po wynurzeniu si� z chmur. Jej g�os o�ywia pi�kno r�y i nastraja s�owiki do �piewu. Riazanow zastanowi� si� chwil�. - To oczywi�cie szalenie u�atwia spraw�. Panie John, pan j� odnajdzie. Ani przez chwil� prosz� nie w�tpi�, �e j� pan odnaj dzie. A w�wczas udziel� wam �lubu. - W p�mroku jego twarz zaja�nia�a u�miechem. - Jako konsul zawsze chcia�em udziela� �lub�w. Czy tw�j ojciec jest tutaj? - Nie, prosz� pana. - Mog� zast�pi� panu ojca. - Potem uderzy� si� r�k� w g�o w�. - Oczywi�cie jest pan muzu�maninem? - Nale�� do Ko�cio�a Szkockiego. - Szkocja ma sw�j Ko�ci�? Co za niespodzianka! Lecz ukochana jest muzu�mank�. - Oczywi�cie. - To pan r�wnie� musi by� muzu�maninem. - Dlaczego? - Musi pan by�, drogi Johnie. Jak bowiem zobaczy pan twarz swojej ukochanej? M�wi pan po arabsku? - Nikt nie m�wi po arabsku. Nawet Arabowie nie m�wi� po arabsku. I 27 - B�g przemawia po arabsku. Prosz� uprzejmie powtarza� za mn�: la ilaha Ula (A)llah... - la ilaha Ula (A)llah... - ...wa Muhammadun... - ...wa Muhammadun... - ...rasulu (A)llah. - ...rasulu (A)llah. - ...wa Ali wali (A)llah. - ...wali (A)llah. - Teraz jest pan ju� muzu�maninem. - Tak �atwo i prosto? - To dopiero pocz�tek. A teraz, jako starszy, z b�lem musz� pana po�egna�. Ej, Hasan! Wpatrywali�my si� w d�ugie nasypy z mu�u, biegn�ce wzd�u� rzeki, i ws�uchiwali�my si� w szelest li�ci drzew na wa�ach oraz czyje� mruczenie i szemranie za ponur� bram�. Nagle dozna�em uczucia l�ku, �e m�g�bym nie zobaczy� wi�cej Riazanowa. - Kiedy b�d� mia� zaszczyt zatelefonowa� do pana? Nie obawiam si� tych wypierdk�w z Sawaku. - Powiedziane dosadnie, lecz niezbyt m�drze. Oni pana in wigiluj�. Odwr�ci�em si� i poczu�em si� g�upio. - Ej, Hasan, haszaszl - Odsun�� si� nieco ode mnie. - Cza sami jestem w kiepskim nastroju i mimo �e ma pan prawo tego oczekiwa�, nie mog� s�u�y� panu swoim towarzystwem. S�dz� te�, �e powinni�my pozwoli�, aby opad�y emocje wywo�ane naszym szcz�liwym spotkaniem, tak jak cichn� fale na wzbu rzonej wodzie w stawie rybnym. - Przygl�da� mi si� wnikli wie. - Lubi pan muzyk� klasyczn�? - Oczywi�cie. - Ja nie. Jutro wieczorem b�dzie u mnie kto�, kto gra na orientalnej lutni. Jest wielkim nudziarzem, agentem Sawaku i udaje niewidomego. Dla pana b�dzie jednak lepiej, je�eli na st�pnym razem nie spotkamy si� sami. Niestety, gra godzinami i czuje si� dotkni�ty, je�eli wypijam przy nim zbyt wiele her baty. Jaki� stary cz�owiek potkn�� si� o bram� i spojrza� na nas wzrokiem s�dziwego m�drca. Wygl�da� niczym abakus na biurku pana Mo'ina. Czy jest jeszcze kto�, kogo biedny pan Riazanow m�g�by darzy� zaufaniem? - Z najwi�kszym zainteresowaniem wys�ucham koncertu. - Do widzenia, panie Johnie. - Do widzenia panu. Pochyli� ramiona, aby przej�� przez drzwi w bramie. W Isfahanie, mie�cie licz�cym co najmniej �wier� miliona mieszka�c�w, by�o ponad tuzin szk� �rednich dla dziewcz�t. Poniewa� prowadzi�em zaj�cia w Zabanchane, wiedzia�em na ten temat wi�cej ni� niejeden ekspert w mie�cie. Z tych szk� tylko dwie znajdowa�y si� w obr�bie jednej mili od Mejdan-e Szah. Pomy�la�em, �e jest to miejsce na tyle oddalone, aby dziewcz�ta zdo�a�y powr�ci� do domu, zanim matki zauwa�� ich nieobecno��. Spo�r�d tych dw�ch jedna szko�a �rednia, Is- lamija, by�a fundacj� religijn�, a nie s�dzi�em, �e dziewcz�ta, kt�re spotka�em, stanowi�y muzu�ma�ski odpowiednik si�str z �e�skiego klasztoru; lecz druga szko�a, nosz�ca imi� cesarzowej Farah Diby, by�a najbardziej ekskluzywna i modna w mie�cie. Dlatego ucz�szcza�y tam panna Maszrute i panna Bord-bar, a �adne inne moje uczennice nie mog�y si� tym pochwali�. Nast�pnego dnia na ulicy biegn�cej od Czahar Bagh t�oczy�y si� limuzyny z kierowcami. Stary cz�owiek r�zg� ponagla� dziewcz�ta przechodz�ce przez bramy. Trzepocz�c czadorami, nie zwraca�y na niego w og�le uwagi. Stoj�cy na chodniku policjant krzycza� przez g�o�nik na wszystko i na wszystkich. Kiedy wraca�em, zn�w zacz�� krzycze� i z za�enowaniem stwierdzi�em, �e tym razem na mnie. Zrobi�em ko�o, w�druj�c do Czahar Bagh i Zabanchane, i czu�em do siebie odraz�: w ci�gu zaledwie miesi�ca przej��em zwyczaje tego miejsca, gdzie dziewcz�ta uwa�a si� za istoty, kt�re trzeba strzec jak skarbu, nieobliczalne i niegodne zaufania, i kt�re spod stra�y trzeba wykrada�. My�l, �e mog�yby, podnosz�c z ziemi swoje rzeczy lub uciekaj�c przed r�zg� od�wiernego, zauwa�y� zza jednego z tych mercedes�w moje infantylne zaciekawienie, sk�ania�a mnie do chy�ej ucieczki. Podczas d�ugiej drogi powrotnej z sowieckiego konsulatu oraz w czasie snu ostatniej nocy dziewczyna moich marze� zaj�a w moim �yciu miejsce wszystkich autorytet�w. Jej os�d mia� dla mnie warto�� sam� w sobie, sta�a si� arbitrem rozstrzygaj�cym o tym, co jest dobre i prawe. Zacz��em miewa� skurcze �o��dka, wydawa�o mi si�, �e stoj� na skraju wie�owca lub gdzie� nad przepa�ci�. Tam w dole, z ledwo widocznych zarys�w ulicy i kontur�w przywieraj�cych do siebie willi, dochodzi� dra�ni�cy zapach pn�cej si� na wysokich murach winoro�li. Czu�em w�wczas, �e jest tam �miertelna pustka, kt�ra oznacza�a, �e b�d� wi�d� �ycie na zawsze pozbawione widoku Szirin. Pomy�la�em sobie: jest przecie� na �wiecie mn�stwo dziewcz�t. W ci�gu jednego, dw�ch miesi�cy zaoszcz�dzisz tyle pieni�dzy, �e wyjedziesz st�d do Afganistanu lub Kaszmiru. Kiedy jednak znalaz�em si� w Czahar Bagh, w zgie�ku samochodowych klakson�w, kiedy poczu�em na policzkach zimne promienie s�o�ca, za-pach tytoniu i smak sorbetu z melona, zafascynowany malowniczym obrazem siedemnastowiecznej architektury miasta -nie mog�em zebra� si� w sobie i, prawd� m�wi�c, nie chcia-�em. Jako dziecko cz�sto stroi�em miny i kto�, ostrzegaj�c mnie, powiedzia�: �Ch�opcze, zmieni si� wiatr i zostaniesz z tak� g�b� do ko�ca swoich dni". I co� takiego sta�o si�, kie-dy poczu�em zapach silnego wiatru z nieznanego mi miejsca, zapach wiatru, kt�ry przeszy� sklep ze starzyzn� na Mejdan-e -nie by�em ju� sob�. Ostatecznie id� dzisiaj wieczorem na obiad - pomy�la�em sobie. Ogr�d Riazanowa by� pi�kniejszy, ni� sobie wyobra�a�em. Powita� mnie Hasan i poprowadzi� wy�o�on� kafelkami �cie�-k� do drzwi wej�ciowych domu. Szed�em pomi�dzy lampami z kutego �elaza, jakie spotyka si� w paryskich parkach. W po- dmuchu wiatru li�cie rzuca�y migocz�ce �wiat�a i cienie. Min��em zbiornik z wod� i zobaczy�em dalej, po prawej stronie �cie�ki, drewnian� chatk�, z kt�rej poprzez zabarwione szyby rozchodzi�y si� drgaj�ce r�owe i niebieskie promienie, jakby w �rodku pali�y si� �wiece. Riazanow, w pi�amie w paski i mycce, siedzia� na kanapie oparty o poduszk�. Przed nim sta� kocio�ek z polerowanego mosi�dzu; ma�ymi szczypcami wyjmowa� z niego kawa�ki w�gla drzewnego. Na kolanach trzyma� fajk� z d�ugim, drew-nianym cybuchem i porcelanow� miseczk� z przekalkowanym wizerunkiem dziewi�tnastowiecznego szacha. Na m�j widok nie zareagowa�, nie wsta� i nawet na mnie nie spojrza�. Patrz�c na kocio�ek, m�wi�: - D���c do doskonalenia si� w �yciu i mi�o�ci zatracamy osobowo��. Pi�kno bez skazy, �yczliwo�� pozbawiona waha�, bezinteresowna przyja��, religia bez fanatyzmu, mi�o�� bez za- strze�e� i ukochana bez skazy - tego rodzaju idea�y czyni� po- �miewisko z naszej natury, kt�ra jest kr�tkowzroczna, u�omna, n�kana pokusami, strachliwa. Dla nas, to znaczy Ira�czyk�w (a �yj� w tym kraju trzydzie�ci trzy lata i chc�, aby zaliczano mnie do tej spo�eczno�ci), mo�liwy jest tylko wyb�r pomi�dzy �yciem w stanie wiecznej beznadziei a godnym pogardy prag- nieniem samob�jstwa. Uwa�amy bowiem, �e uczciwiej lub - jak m�wimy - m�niej jest umrze� w n�dzy i by� pozbawio- nym wszelkiego splendoru, ni� zadowoli� si� czymkolwiek; da� si� ponie�� w �yciu fantazjom, ni� po�wi�ci� si� domowi lub wybra� los sklepikarza; mie� w�asne �ycie osobiste w prostac- kim i tch�rzliwym despotyzmie, ni� wie�� �ycie publiczne pod niedoskona�ymi rz�dami z w�asnego wyboru; op�akiwa� nasze go zamordowanego Hosejna* ni� radowa� si� naszym b�ogo- s�awionym Mahometem; wreszcie � zabija� czas, czekaj�c na powr�t W�adcy Czasu, i przygotowa� si� na koniec �wiata... Przerwa�, by za chwil� m�wi� tym samym, uroczystym, jak-by z oddali p�yn�cym g�osem: - A wi�c, jak zapewne pan przypuszcza�, jestem dzieckiem fajki. Pozwoli pan, �e poka�� mu narz�dzia mojej rozkoszy i udr�ki. Tu jest kocio�ek, w�giel drzewny, dmuchawy, szczyp- ce. Tu jest narkotyk, kt�ry nazywamy terjakiem - remedium. * Hosejn (arab. Al-Husajn) - syn Alego ibn Abi Taliba, czwartego kalifa, i Fatimy, c�rki Proroka Mahometa (przyp. kons.). Kupuj� opium od narkomana zarejestrowanego w Minister-stwie Zdrowia. Tym no�em tn� je. A to zatyczka, dzi�ki kt�rej remedium utrzymuje si� w fajce. Zaci�gn�� si� g��boko. Opium zaskwiercza�o i zakipia�o w porcelanowej miseczce. - Remedium ma wiele zalet, prosz� pana. Pierwszy wdech wywo�uje pewne przygn�bienie ducha, powoduj�c jednak, �e nie tak bole�nie odczuwamy otaczaj�c� nas rzeczywisto��; daje nam wobec niej pewne poczucie dystansu. Mo�emy wi�c do- �wiadcza� tej rzeczywisto�ci w nieco inny spos�b. Nie jest to prze�ycie tak ca�kowicie nam obce, lecz zawsze daj�ce pewn� satysfakcj�: mo�na na nim polega� bardziej ni� na starym zaufa nym s�u��cym b�d� sta�ej uczuciowo �onie. Je�li chodzi o z�� stron� remedium, to oczywi�cie znaj� ca�y �wiat. Z czu�o�ci� spojrza� na kocio�ek. - Zamienia ono w fars� nasze istnienie. Co wiecz�r palacz opium wdziewa czapeczk� b�azna. Przysz�o mi na my�l, aby zapyta� o pani� Riazanow. - Czy mog� zada� panu pytanie dotycz�ce rodziny? Spojrza� na mnie z�o�liwie. - Ca�y oddany jestem Panu Opium. Nie zezwala on na ja- kiekolwiek inne zwi�zki. Czy pan mnie rozumie? S�dzi�em, �e mog� oczekiwa� pewnej �yczliwo�ci. Czu�em si� g��boko rozczarowany. Powiedzia�em: - Panie Riazanow, chcia�bym przebywa� w pana towarzy- stwie tylko w�wczas, kiedy to panu odpowiada. - Chcia�bym, aby wy�wiadczy� mi pan pewn� przys�ug�. - Ma j� pan. Jest to prawid�owa odpowied� w j�zyku perskim. Gdyby�my rozmawiali po angielsku, mog�aby brzmie� inaczej. - Obiecaj mi, m�j ch�opcze, �e nigdy nie b�dziesz mi do- wierza�. Pomy�lisz, �e celem tego przedstawienia jest nak�o- nienie ciebie do przyj�cia remedium i masz racj�; jest to jednak wola mego Pana, o wiele silniejsza od mojej. Moim zamiarem jest ostrzec ciebie. Musisz zrozumie�, �e chocia� kocham ci�, jak ojciec kocha jedynego syna, a mo�e nawet bardziej, ponie- wa� kiedy nie mia�em ju� �adnej nadziei na mi�o��, ty zjawi�e� si� w moim �yciu, jednak nigdy nie mo�esz pok�ada� we mnie �adnego zaufania, a to dlatego, �e pozbawiony jestem ca�kowi-cie w�asnej woli. - Nie wierz�, �e to prawda, panie Riazanow. - Obiecaj mi, John. - Obiecuj�. Zeskroba� resztki opium z wypalonej fajki i zn�w j� nabi�. Lecz moj� uwag� zwr�ci�o co�, co sta�o przed nim na dywanie, tu� obok ksi��ki, kt�r� czyta�. By� to du�y, porcelanowy czaj-nik z herbat�. Znajdowa� si� w uchwycie, kt�ry by� tykw� roz-ci�t� w �rodku i wisz�c� na podstawie z wyrytymi na ze-wn�trznej stronie wzorami i wy�cie�an� wewn�trz jedwabist� sk�r� zwierz�c�. Do wierzcho�ka tykwy przytwierdzony by� sk�rzany pasek, s�u��cy niew�tpliwie tak�e do przytroczenia naczynia na ��ku siod�a. Zrobi�o to na mnie ogromne wra�enie. Czu�em, �e gdybym mia� taki czajnik i ca�e to urz�dzenie, ni-czego bym ju� nie potrzebowa�: moje �ycie wolne by�oby w�wczas od wszelkich pragnie� i pokus. To porcelanowe na-czynie stanowi�o uosobienie krucho�ci, a mimo to przetrwa�o dwie�cie lat w�dr�wek na turkmenskich kucykach pomi�dzy Marwem a ruinami Balchu*. - Jest twoje, m�j Johnie, lecz jeszcze nie teraz. - O nie, panie Riazanow, to naczynie nie by�o przedmiotem mego podziwu! Prosz� tak nie my�le�, nie marzy�em o nim! U�miechn�� si�. Uspokoi� si� teraz. - Zrobi� je pewien Anglik, Gardner, w Moskwie, w moim mie�cie. To naczynie zwiastowa�o nasz� przyja�� i sta�o si� jej symbolem. - Uchowaj Bo�e! Szybko chwyci� ksi��k� i wsun�� j� pod zag��wek. Z cienia doszed� do nas g�os g��boki i pe�en zadowolenia: - Pok�j niech b�dzie z wami! - I z tob�! Witamy, Maszd' Hosejn. By� to m�czyzna wysoki, z nobliw� brod�. Zdj�� buty i wszed� boso do letniego domku. Ubrany by� w bia�� szat�, * Balch - miasto w p�nocnym Afganistanie, stolica staro�ytnej Baktrii, o�rodka ira�skiej religii zaratustryzmu-mazdaizmu zreformowanego przez Za-ratustr� (przyp. t�um.). jak� nosz� Arabowie, i mia� ze sob� instrument muzyczny z jedn� tylko strun�, kaszmirowy szal, paczk� papieros�w i drewniany stojak. Maszd' to skr�t od Maszhadi i oznacza, �e cz�owiek ten odby� pielgrzymk� do grobu imama Rezy* w Maszhadzie lub, co jest bardziej prawdopodobne, jest w ta-kim wieku i na tyle pobo�ny, �e odbycie takiej pielgrzymki by�oby w jego przypadku ca�kowicie zb�dne. - Pozwoli pan, �e przedstawi� mego m�odego przyjaciela, Johna Pitta, Anglika. - Och! - rzek� Maszd' Hosejn, siadaj�c z wyra�nym zado woleniem na swoim sto�eczku. - Angielskie knowanie. Czy� nie zako�czy si� nigdy? - Prosz� pana, jestem studentem. - Studiuje pan sztuk� knowania. Tego rodzaju rozmowy nie zaskakiwa�y mnie, lecz nu�y�y. Powiedzia�em: - Niezale�nie od tego, co w przesz�o�ci zrobi� m�j kraj w Iranie, teraz ma tutaj tylko interesy gospodarcze. - Brytania jest s�aba. - Pan wybaczy, ale nie wydaje mi si�, aby - logicznie rzecz bior�c - mo�na by�o pogodzi� to pa�skie stwierdzenie z wcze�- niejszym. Riazanow zaklaska�. - Nasz m�ody przyjaciel to ekspert w dziedzinie logiki. Jest studentem Uniwersytetu Bedford w Anglii. - Swoj� postaw� wprawia w zak�opotanie � zauwa�y� Maszd' Hosejn. - Maszd' Hosejn ma racj� - rzek� Riazanow. - Anglia win na jest wszelkich nieszcz�� tego kraju. Za moje uzale�nienie od opium ty odpowiadasz, m�j synu. - Ja odpowiadam? - Tak, to twoja wina. - W jego wilgotnych oczach dostrzeg �em u�miech. � Pami�tasz, �e kiedy po drugiej wojnie chi� skiej Anglicy zdobyli w Chinach nowy rynek dla opium z Ben- galu, zacz�li szuka� nowych ziem pod jego upraw� i znale�li je w tym nieszcz�snym kraju. Je�eli si� nie myl�, Marks pisa� na ten temat. Chytrzy Anglicy chcieli os�abi� ducha narodu ira�skiego, aby zapanowa�o przygn�bienie i pr�niactwo, znu�enie zbyt burzliw� histori� w kraju zrujnowanym i wyczerpanym. Nala� mi fili�ank� herbaty. Zapyta�em: - Dlaczego ka�dy, zawsze i za wszystko, obarcza win� mo ich ziomk�w? - G��wn� win� ponosz� Anglicy. Ale r�wnie� Amerykanie i Rosjanie maj� w tym sw�j udzia�. Siedz�cy w oparach dymu z fajki Maszd' Hosejn przytakn��. - Dlaczego nie mia�aby to by� wasza wina, panowie? Lub wola bo�a? - M�j drogi Johnie, musisz zrozumie�, �e Ira�czycy uwa �aj� siebie za co� wyj�tkowego. Arabom wystarcza boskie s�owo zawarte w Koranie; nam potrzebna jest ca�a rodzina �wi�tych prorok�w, niekoniecznie �yj�cych w�r�d nas, lecz gdzie� tam patrz�cych na nas z ukrycia do ostatnich dni �wiata. Sp�jrz jednak na ten �wiat. Wpatrywa�em si� w �wiat�o lampy drgaj�ce na platanach. - Sp�jrz na ten �wiat, a zobaczysz, �e naprawd� nie jeste- �my narodem wybranym przez Boga. Jak rozwi��emy t� sprzeczno��, kt�ra jest przecie� konfliktem pomi�dzy Pismem a rzeczywisto�ci�, wiar� a otaczaj�cymi nas zjawiskami? Z �at- wo�ci�! Przeciwko nam zawi�zano spisek, spisek z�a, jak �w spisek z�ych ludzi, kt�ry w si�dmym wieku przyczyni� si� do kl�ski Hosejna i jego siostry na r�wninach Kerbeli*. Kto stoi za tym spiskiem? Dzisiejsi Jazid i Szimr oczywi�cie oraz pano wie i w�adcy Anglii! Mia�em raz wielkie szcz�cie ogl�da� tu taj sztuk� o niezg��bionym b�lu, sztuk� b�d�c� dramatem lo- s�w Hosejna i Z�jnab w Kerbeli. Postacie, symbolizuj�ce w tej sztuce z�o, nosi�y czerwone angielskie surduty i przeciws�o- neczne he�my sprzed dwustu lat. Obejrza�em j� z najwi�ksz� przyjemno�ci�. Milcza�em. Wypi�em �yk herbaty. By�a to w�dka. Moje za- * �smy imam szyicki (przyp. kons.). * �wi�te miasto szyit�w w Iraku. Tam znajduje si� gr�b Hosejna. Cel pielgrzy mek szyit�w {przyp. t�um.). skoczenie Riazanow przyj�� �agodnym spojrzeniem. Podsun�� mi czajniczek. - Te wszystkie rozwa�ania to oczywi�cie nonsens. Tw�j kraj musi by� szcz�liwym miejscem, skoro mo�e nam ciebie u�yczy�. - Dzi�kuj� panu. - A teraz - powiedzia� Maszd' Hosejn, wk�adaj�c kolejnego papierosa do cygarniczki - mo�e tw�j m�ody przyjaciel prze czyta nam co� ze swojej tw�rczo�ci. - Jestem nieco za�enowany, pokazuj�c swoje kiepskie wier sze. A poza tym s� napisane w j�zyku angielskim. - Jakie to ma znaczenie? - zapyta� Maszd' Hosejn, robi�c kwa�n� min�. - Wola�bym raczej przeczyta� gazele nie�miertelnej Forugh Farrochzad. - John, prosz�, nie. - Riazanow rzuci� okiem na czajnik. Absolutnie nie czu�em si� pijany. - Kobieta rozwi�z�ych obyczaj�w � powiedzia� Maszd' Ho sejn - kt�ra po pijanemu zabi�a si� w landrowerze. Poeci co innego m�wi�, a co innego robi�. Dowiedzia�em si�, �e rozmowy mi�dzy m�czyznami w Iranie maj� pozory gry; w takiej grze cytaty z Koranu przebijaj� niczym karty atutowe. - Tak w�a�nie. Recytuj! Przeczyta�em sonet. Nagle wyda� mi si� bardzo z�y. - Mog� odda� za ciebie �ycie - rzek� Maszd' Hosejn bez wi�kszego przekonania. - Prozodia tego sonetu jest bezb��dna. Jedynie ta uczuciowo�� niewiele jest warta. - Jest przynajmniej sentymentalny. Czy� nie op�akujesz �mierci ukochanych gazeli, wierzb i kochanek Rudakiego*, kt�re - po tysi�cu lat strz�sania pi�mowego ziela z przepi�k nych warkoczy - musz� by� nieco strudzone? - S�dzi�em - powiedzia� Riazanow - �e wyobra�enie peni sa w kszta�cie ryby nie jest ani w�a�ciwe, ani dok�adne. - Jest jednak w ko�cu czym� nowym. - Fu! - rzuci� Maszd' Hosejn. - My�l�, �e kiedy przed stu laty Ghunatul'ajn* opiewa�a �bogactwa Aleksandra Wielkiego", powinna raczej zaj�� si� �bogactwami Wi�kszego Manchesteru", jest bowiem metrycz- nie por�wnywalny i przekazuje pewne znaczenia. - Wr�cz przeciwnie - o�wiadczy� Maszd' Hosejn. - Man chester przeminie lub, o ile wiem, ju� przemin��, lecz wp�ywy sukces�w i kultury imperium Aleksandra Wielkiego tak g��bo ko tkwi� w ludzkich umys�ach, �e maj� ju� charakter uniwer salny. Bo�e, w swoim wielkim mi�osierdziu daj nam poezj� nie dla naszej che�pliwo�ci i pustej paplaniny, lecz po to, aby lu dzie r�nych pokole� mogli prowadzi� ze sob� dialog. - Punkt dla ciebie! - przyzna� Riazanow. - Nie pojmuj� tych spraw - odezwa�em si�. Ma�ymi �ykami popija�em specjaln� herbat�. - Mo�emy zej�� z tych heretyckich i kobiecych temat�w? - Nasz przyjaciel, panie Maszd' Hosejn, jest zakochany. - Na mi�y B�g! - Czy mog� go zapyta� o nazwisko ukochanej? - Nazywa si� Szirin... - To nie jest jej nazwisko, panie Riazanow. Chcia�em po wiedzie�: nie wiem, czy to jest nazwisko. Czy mo�e on opo wiedzie� nam o zaletach ukochanej? - Twierdzi, �e pod jej urokiem rozkwitaj� r�e, a powodo wany zazdro�ci� s�owik zaczyna swoje nocne trele. Maszd' Hosejn przez chwil� zastanowi� si� nad tym, po czym rzek�: - Dobrze. - Panie Maszd' Hosejn, w jaki spos�b nasz przyjaciel pozna nazwisko swojej ukochanej? - Czy on jest muzu�maninem? - Pragnie nim zosta�. - Je�eli taka b�dzie wola boska. Musimy zrozumie� wyra- - - * Rudaki - poeta, �piewak i muzyk obwo�any jeszcze przed �mierci� w 940 r. kr�lem poet�w. Nadal uznawany jest za pierwszego wielkiego pisarza tworz�cego w j�zyku nowoperskim (przyp. t�um.). * GhunatuPajn (1817-1852) - utalentowana poetka, krytykuj�ca przepych dworu �wczesnego szacha; przedstawicielka nurtu powrotu do dawnej tradycji (przyp. kom.). zy: �nazwisko" i �ukochana". - Zdobywszy punkt w tej towarzyskiej konwersacji, Maszd' Hosejn chcia� doprowadzi� do remisu. - Kiedy Chosrow zobaczy� Szirin k�pi�c� si� w �r�dle na pustyni, oniemia� nie z powodu jej pi�kna czy kobiecych przymiot�w, lecz dlatego, �e ca�a jej istota i uroda przybra�y niemal�e idealne formy. Dlatego w�a�nie odwr�ci� si� od tego pi�kna i odszed�. Zjawiska niezwyk�e by�y bowiem dla niego czym� os�abiaj�cym i czczym. Je�eli teraz tw�j przyjaciel szaleje za Szirin, pi�kno�ci� o oczach gazeli i smuk�� jak wierzba, za jej okrucie�stwem i tyrani�, dzieje si� tak dlatego, �e s� to przejawy boskiej szczodro�ci i zarazem oboj�tno�ci. Natura tej dziewczyny jest, mimo z�o�ono�ci, jednoznaczna. Tw�j przyjaciel musi wiedzie�, jak przenikn�� przez t� zas�on�, sk�adaj�c� si� z przer�nych osobowo�ci; przez zas�on�, jak� jest jej nazwisko, i g��boko zastanowi� si� nad tre�ci� i znaczeniem s�owa �ukochana". Jak powiada nasz mistrz, D�alaluddin Mou-lawi, w Masnawi, ksi�ga pierwsza, wers trzy tysi�ce czterysta pi��dziesi�ty si�dmy: Przeczyta�e� nazw�. Id�, szukaj tego, co nazwane. Ksi�yc jest w g�rze na niebie, nie szukaj go na wodzie. prze�. Agata Nalborczyk - Co za nonsens! Maszd' Hosejn st�a� siedz�c na poduszce. - Je�eli dobrze pana zrozumia�em, musimy poszukiwa� rze czywisto�ci poza ziemskim �wiatem, kt�ry jedynie odbija j� mgli�cie i fragmentarycznie, podobnie jak powierzchnia w�d kana��w irygacyjnych odbija �wiat�o ksi�yca. Maszd' Hosejn, nie da�bym z�amanego szel�ga za rzeczywisto��. Chcia�bym odszuka� t� osob�... - Powinien si� pan wstydzi�! - Panie Maszd' Hosejn, tutaj i teraz obejm� ten �wiec�cy w g��binie ksi�yc. - Ch�opcze, powiniene� si� utopi�. Masnawi, ksi�ga pi�ta, wers tysi�c dwie�cie czwarty: Kochankowie lalek zmys�owych pragn�li wzajemnie krwi i �mierci jedynie. Czytaj o Wis i Raminie, o Chosrowie i Szirin, co ci g�upcy robili z zazdro�ci. Kochanek i ukochany zostali unicestwieni, ich mi�o�� tak�e zatem by�a niczym. prze�. Agata Nalborczyk - Co ty lub Moulawi wiecie o tym?! W ciszy, jaka zapanowa�a, odezwa� si� Riazanow. - Jest nie na miejscu, kiedy d�entelmeni k��c� si� o pogl�dy filozoficzne niczym dzieci o zabawki. John, prosz� przeprosi� pana Maszd' Hosejna za sw�j niewyparzony j�zyk. - Nie przeprosz�. Maszd' Hosejn podni�s� si� ze sto�eczka, zdj�� strun� z instrumentu i zabra� papierosy oraz papiero�nic�. Spojrza� na mnie z bezgraniczn� pogard�. Przypad�em mu do n�g. - Panie Maszd' Hosejn, prosz� wybaczy� mi to karygodne grubia�stwo. Po�o�y� r�ce na moj� g�ow�, mierzwi�c mi w�osy. - Takie zachowanie w normalnych okoliczno�ciach by�oby niezno�ne. Lecz ka�de zachowanie cz�owieka m�odego ma sw�j urok. Wzi�� sw�j instrument. Przykucn��em przy jego stopach i chwyci�em si� r�kami za g�ow�. Riazanow po�o�y� palec na usta i si�gn�� po ksi��k� le��c� pod poduszk�. Obudzi�o mnie okropne pragnienie. Przez chwil� nie wiedzia�em, gdzie jestem. Maszd' Hosejn chrapa� oparty o zag��wek. Riazanow, kt�ry - jak pami�ta�em - podczas snu r�k� otoczy� moje ramiona, by� niew�tpliwie gdzie� w g��bi domu. Wypi�em niemal�e ca�y samowar zimnej herbaty. Po alkoholowej libacji p�ka�a mi g�owa. Wyszed�em na zewn�trz. Pomy�la�em, �e zanurz� twarz w zbiorniku, do kt�rego wpada woda z kana��w irygacyjnych. Ksi�yc by� w pe�ni, prze�wieca� przez konary drzew i - odbijaj�c si� w tafli wody kana��w -zerka� na mnie. Woda w zbiorniku by�a czysta i zimna. Spojrza�em na �cie�ki prowadz�ce do domu i zobaczy�em, �e przy ko�cu jednej z nich furtka by�a otwarta, a Riazanow, w pil�niowym berecie, sta� pochylony, jakby ws�uchiwa� si� w czyje� s�owa. Nagle wiatr poruszy� konarami drzew, ksi�yc zamigota� i zauwa�y�em m�czyzn� w mundurze i czapce wojskowej. Mia� oci�a�� sylwetk� i by� czym� poirytowany. Nasze spojrzenia zetkn�y si�. Zrobi�em krok do przodu, aby pokaza�, �e nie pods�uchuj�, lecz oficer nie przerwa� bardzo o�ywionej rozmowy, jakby moja obecno�� nie mia�a �adnego znaczenia. Ria-zanow najwyra�niej nie zdawa� sobie sprawy z mojej obecno�ci, lub te� - �wiadom mojej obecno�ci - celowo si� nie odwr�ci�. Jednak�e ca�a jego posta� zdradza�a wielkie skupienie i energi�, o kt�r� w �adnym wypadku go nie podejrzewa�em. Na bardzo chwiejnych nogach wr�ci�em do domku letniskowego, czuj�c do siebie ogromny niesmak. Tak wi�c Riazanow nie jest uosobieniem dobra! Ta ca�a maskarada z opium, to udawanie derwisza - to wszystko komedia! Nikczemnik! I zacz��em si� domy�la�, c� innego w tym zacisznym zak�tku mo�e porabia� sowiecki dyplomata, jak nie korumpowa� ira�skich oficer�w! Oto jest historia, kt�r� opowiem, gdy wr�c� do domu, wraz z histori� panny Jak-jej-tam. Szirin znaczy �s�odka", lecz nie mo�na nazwa� jej s�odk�j jednak�e s�odka jest na isfaha�ski spos�b. Nie tak s�odka jak trzcina cukrowa, lecz jak suszona jagoda, owoc granatu, owoc dzikiej r�y, mleko i opium. Szirin, jak ksi�niczka z poematu Nezamiego*, s�odsza ni� najs�odsza trzcina cukrowa z Chuzestanu, a jednocze�nie dzielniejsza od m�czyzny. Szirin, kt�rej �ono, kiedy k�pa�a si� w pustynnym �r�dle, zauroczy�o Syriusza i kt�ra spowodowa�a, �e uroni� �zy szalonej zazdro�ci. Szirin, jeste� zniczem roz�wietlaj�cym ca�� ziemi�. Anio�owie towarzysz� ci w s�odkim �nie! Nast�pnego dnia mia�em now� uczennic�. Siedzia�a w ko�cu sali, czador zakrywa� jej usta; ksi��ki i przybory do pisania * Nezami (1141-1203 lub ok.1210) - poeta perski, autor pi�ciu poemat�w, kt�rych w�tki do dzi� powtarzane s� w literaturze Wschodu (przyp. t�um.). po�o�y�a na oparciu krzes�a. Z powodu herbaty, jak� pocz�stowa� mnie Riazanow, by�em nieobecny duchem i nie czu�em si� na si�ach, aby przedstawi� klasie jeszcze jedn� nie�mia�� uczennic�. - Dzie� dobry paniom! . - Dzie� dobry panu! - ...dobry panu! i - ...kochanemu panu! - Dzie� dobry, panno Bordbar! Powinienem powiedzie�, �e wymawiaj�c imi� John, wystarczy niewielkie wyd�u�enie samog�oski, a zabrzmi jak perskie D�an, co oznacza: �Moja duszo", �Moja mi�o�ci" b�d� �Moje kochanie". Nowa uczennica czu�a si� niezr�cznie. - Dzie� dobry, mamzil. Nazywam si� John Pitt. Czy by�aby pani �askawa przedstawi� si� klasie? Cisza. - Ona jest nie�mia�a. Powiedzia�em po persku: - Czy zaszczyci�aby nas pani, przedstawiaj�c si� kole�an kom i nauczycielowi? Maska. - Je�eli mamzil nie powie nam swego nazwiska, to czy mo �emy dowiedzie� si�, dlaczego pragnie uczy� si� j�zyka angiel skiego? Nasze oczy spotka�y si�. Odwr�ci�em si�. Na �cianie wisia�a du�a fotografia kanadyjskiego jeziora w porze jesiennej. Jego widok zawsze wywo�ywa� we mnie uczucie t�sknoty za krajem. Nowa uczennica odpowiedzia�a po angielsku: - Aby znale�� dobrego m�a. Klasa zareagowa�a �miechem i z sympati�. - Och, nie powinna� tego m�wi�! John b�dzie z�y! Uczennice zacz�y si� wierci� w �awkach i rozmawia� z no w� kole�ank�. - Kochanie, on b�dzie z�y. Powiedz, �e uczysz si� angiel skiego, poniewa� chcesz studiowa� na uniwersytecie! - Nie jestem z�y. Je�eli to jest prawda. Wszyscy powinni� my m�wi� prawd�. - To jest prawda. Straci�em g�ow�. W ustach mia�em sucho, je�eli jednak poprosi�bym o szklank� wody, dziewcz�ta zorientowa�yby si�, �e co� jest na rzeczy. Wszystko zauwa��. Powiedzia�em: - Chcia�bym, aby dzisiaj ka�da z was napisa�a wypracowa nie w j�zyku angielskim. � Spojrza�em na pa�aj�ce ciekawo�ci� twarze. - Jaki wybierzemy temat, mademoiselle Eftechar? - Mi�o��. - Tak, mademoiselle Eftechar. Mademoiselle Bordbar? - Zapora w Chaszk-e Poi! - Iran: kr�lestwo klejnot�w! - Nowy �wiatowy �ad gospodarczy! - Isfahan - po�owa �wiata! - Rewolucja szacha i narodu! Wida� by�o, �e zas�oni�ta czadorem uczennica zacz�a dr�e�. S�dzi�em, �e zamierza wybiec z klasy. - Wolno�� - zdecydowa�em. - Chcia�bym, aby�cie napisa�y w j�zyku angielskim kr�tki esej o wolno�ci. �miech usta�, zapanowa�a cisza. Dziewczyny wygl�da�y na przera�one. Niekt�re zacz�y podejrzewa�, �e temat ten ma co� wsp�lnego z now� uczennic�. - Nie znamy si� na polityce. - Ja r�wnie�. Dlatego nie piszcie o polityce. Rozleg� si� ha�as otwieranych teczek i pi�rnik�w. Odezwa�a si� panna Bordbar: - Czy mo�emy napisa� o mi�o�ci? - Mo�ecie napisa� o czymkolwiek. Jak mam was uczy�, skoro nie b�dziecie robi� tego, o co was prosz�? Mam nadzie j�, �e wszystkie wyjdziecie za Irakijczyk�w. - O nie, prosz� pana, nigdy! Wyczuwa�o si� zadowolenie, kiedy pochyli�y si� nad swoimi wypracowaniami; jednak�e panna Bordbar nadal wpatrywa�a si� we mnie, maj�c nadziej� dostrzec cokolwiek w wyrazie mojej twarzy. Po chwili podszed�em do okna i us�ysza�em poprzez zas�on� dzieci�ce g�osy na rozpalonym s�o�cem placu zabaw. Czyta�em wypracowania w ogrodzie poczty. Jedynie nowa uczennica napisa�a na zadany temat. Ze wzgl�du na trudno�ci z u�ywaniem wielkich liter w j�zyku angielskim prac� napisa�a wersalikami. Nie by�o w niej �adnych poprawek i b��d�w. Napisa�a: WOLNO�� NAZYWAM SI� SZIRIN FARAMEH. MAM SIEDEMNA�CIE LAT. MIESZKAM W ISFAHANIE, NAJPI�KNIEJSZYM MIE�CIE NA �WIECIE, JAK M�WI� NIEKT�RZY. PAN FARAMEH JEST GENERA�EM CESARSKICH IRA�SKICH SI� POWIETRZNYCH, DOW�DC� KLUCZA �MIG�OWC�W W ISFAHANIE. MOJA MATKA JEST KSIʯNICZK�, POCHODZI ZE STAREGO FEUDALNEGO RODU W IRANIE. MAM SIOSTR�, KT�R� KOCHAM. JEGO EKSCELENCJA KA�E MI WYJ�� ZA M�� ZA SWEGO ADIUTANTA, KAPITANA TURANIEGO. NIE WIEM, CO POCZ��. PISZ� POGR��ONA W KRA�COWYM MROKU. JE�ELI PRZYJDZIESZ, M�J KOCHANY, DO MEGO DOMU, PRZYNIE� LAMP� I OKNO NA �WIAT, ABYM MOG�A ZOBACZY� WSPANIA�� ULIC�. Po chwili rozejrza�em si� woko�o i zobaczy�em, �e stoj� naprzeciwko muru domu Riazanowa. Odwr�ci�em si� i poszed�em na spacer, aby odetchn�� powietrzem miasta. Spacerowa�em ca�e popo�udnie. Rozb�ys�y �wiat�a miasta, a ja nadal si� przechadza�em. Chcia�em by� z ni� sam; wiedzia�em, �e ona nie mo�e mnie odwiedzi�. Nast�pnego dnia jej miejsce w klasie by�o puste. Zrozumia�em w�wczas, �e nienawidz� nauczania: �e od pierwszego dnia w Teheranie by�o dla mnie udr�k�; �e zrezygnuj� ze szko�y i b�d� szuka� szcz�cia jako po�rednik dla pana Mo'ina. Gdziekolwiek spojrza�em, widzia�em pe�n� cierpienia twarz panny Bordbar. - Mi�y jest pan dzisiaj dla nas - powiedzia� kto�. - Chcia�em naprawi� swoje wczorajsze, niezbyt grzeczne, zachowanie. - Czy nie wypali� pan wczoraj zbyt wiele haszyszu w Mej- dan-e Szah? , Znakomicie. - Obawiam si�, drogie panie, �e to prawda. Lecz nigdy wi�cej. Wszystkie si� odpr�y�y, chocia� twarz panny Bordbar nadal zdradza�a pewne w�tpliwo�ci. Pomy�la�em: �Moja droga, �wiat nie jest sprawiedliwy". W drodze do pokoju nauczycielskiego pan D�amalzade poprosi� mnie o rozmow�. Z dziwnym u�miechem na twarzy zamkn�� za mn� drzwi. - Panie Johnie, z�y jestem na pana. By�a to oczywi�cie nieprawda. - Kapitan Turani zatelefonowa� do mnie dzisiaj rano. Pa�ska nowa uczennica, c�rka genera�a Farameha, nie wr�ci na lekcje. - Jest mi naprawd� przykro to s�ysze�. - John, zada� im pan jako temat... - spojrza� na blok papieru le��cy na biurku. - Zada� im pan jako temat �Mi�o��". Z ira� skimi dziewcz�tami nie mo�e pan rozmawia� o mi�o�ci. Jest to zbyt niebezpieczne. - Wpatrywa� si� we mnie. - Czy� nie ostrzega�em pana? - Nie zada�em im takiego wypracowania. Powiedzia�em, �e maj� ca�kowit� swobod� wyboru tematu. Nie jest moj� win�, �e wszystkie dziewcz�ta, z wyj�tkiem jednej, wybra�y mi�o�� jako temat pracy. - Nieprawda - odpar�. - Nie po raz pierwszy zastanawia�em si�, co przywiod�o cz�owieka tak zdolnego do tego opuszczo nego przez Boga i ludzi miejsca. Mo�e wcze�niej by� pan cz�onkiem partii Tudeh* lub autorem obscenicznych sonet�w po�wi�conych ksi�niczce Aszraf *? Ona ma racj� ta nowa uczennica: ci ludzie pragn� wolno�ci. - Czy wstrzyma pan moje pobory? - Uchowaj Bo�e! - utykaj�c, podszed� do mnie. - Nie jest pan moim najlepszym nauczycielem. Jest pan w gruncie rze czy bardzo z�ym nauczycielem. Jednak�e jest pan studen tem Uniwersytetu Bedford w Anglii i - w przeciwie�stwie do mnie - m�czyzn� bardzo przystojnym. - Nie jestem przystojny, panie D�amalzade. Przykro mi, �e pana zawiod�em. Chce pan, abym zrezygnowa� z pracy? * Tudeh - komunistyczna partia ira�ska, w opozycji do szacha (przyp. kons.). ** Aszraf- siostra Mohammada Rezy Pahlawiego, znana z awanturniczego trybu �ycia (przyp. kons.). - �ycz� panu d�ugiego i szcz�liwego �ycia. - Panie dyrektorze, czy chce pan, abym zrezygnowa�? Wybuchn��. Zareagowa� tak, jakbym uk�u� go w najbardziej bolesne miejsce. - Nie, nie chc�, aby pan zrezygnowa� z pracy! Chc�, aby pan z�o�y� wizyt� genera�owi Faramehowi i przeprosi� go. - Nie przeprosz�. - Przeprosi pan, John. W przeciwnym razie Farameh zetrze pana na proch i nie b�dzie mia�o znaczenia, �e jest pan Angli kiem. To nie s� czasy Curzona, John. - Wiem - odpowiedzia�em, a pan D�amalzade, aby popra wi� nastr�j, zacytowa�: Agha do Mistrza w te s�owa: Siostrzyczka u mnie si� chowa, Nikt dot�d jej nie ca�owa�. prze�. Ludmi�a Marja�ska Wygl�da� na za�enowanego. - Przeprosisz, John - powt�rzy�. - Nikt mu si� nie oprze. - �adnego genera�a nie b�d� prosi� o przebaczenie. - B�dziesz, John, bo mnie kochasz. Nie odwa�y�em si� z�o�y� wizyty Riazanowowi bez zaproszenia. Szed�em przez most. Nie by�em ani spokojny, ani dumny, po prostu czu�em si� obco. Tego s�onecznego, gor�cego popo�udnia D�olfa by�a senna, nawet dzieci nie bawi�y si� na chodnikach. Powtarza�em sobie: przytrafia si� to ka�demu m�czy�nie, zw�aszcza w tym okresie �ycia, a ja my�la�em o sobie, �e jestem kim� szczeg�lnym, ja, kt�ry... I naraz, ku swemu zaskoczeniu, znalaz�em si� u tak bardzo znienawidzonych drzwi mego pokoju. W�wczas przypomnia�em sobie, �e mam co� nale��cego do niej. Usiad�em przy biurku, czytaj�c ponownie eseje, a raczej jeden z nich. W pigwach pani Mohandes grucha�y go��bie. Po chwili spojrza�em na drzwi i zobaczy�em w nich kogo� dr��cego. Podbieg�em. Odczuwa�em g��bok� potrzeb�, aby targa- 45 j�ce ni� dreszcze ust�pi�y. Nie chcia�em, aby zbieg�a na d� po schodach. - Prosz� usi���, mademoiselle Farameh. Usiad�a na pod�odze. - Napije si� pani herbaty, mademoiselle Farameh? Praw� r�k� przy�o�y�a do serca. - Mo�e pepsi? Dotkn�a piersi. - Mo�e pocz�stuje si� pani papierosem? Trzymaj�c r�k� na piersiach, zatrzepota�a palcami. - Mademoiselle Farameh, pani wypracowanie by�o znako mite. Jest pani dobr� uczennic�. Przyniesie pani zaszczyt ka� demu uniwersytetowi w Iranie i za granic�. Bardzo podzi wia�em w pani pracy ostatnie zdania. Czy s� to w�asne prze my�lenia? Odpowiedzia�a zza czadoru. - Prosz� pana? - S�ucham, mademoiselle Farameh? - Moja siostra jest w sklepie obuwniczym. Wsta�a. By� to jeden p�ynny ruch, niczym ruch w�a. - Czy nie mo�e poczeka�, mademoiselle Farameh? - To nazbyt k�opotliwe. - Mademoiselle Farameh, je�eli pani odejdzie, z�amie mi serce. - Wszystko jedno. B�dzie pan mia� moje. Zbli�y�em si�, aby jej dotkn��. Jej r�ce wysun�y si� spod zwoj�w czadoru. Mia�a d�ugie palce i polakierowane paznokcie. Poczu�em w powietrzu zapach przypominaj�cy kwitnienie pelargonii w promieniach s�o�ca. Przypuszcza�em, �e zrobi�a sobie makija� i teraz tego �a�uje. Wzi�a moj� r�k� w swoje d�onie, lecz nie wiedzia�a, co z ni� pocz��; a w�a�ciwie to pragn�a, aby moja r�ka spocz�a na jej policzku lub piersi, bo nagle upu�ci�a j�, cofn�a si� i usiad�a. Ukl�kn��em przy niej i rozsun��em czador. Pochyli�a g�ow� i poczu�em zapach jej czarnych grubych w�os�w. Podnios�a twarz. Na jej widok ogarn�a mnie panika. Dojrza�em jej niezwyk�o��, nieziemsk� blado�� i nieskazitelnie prosty �uk brwi; ma�y nosek i cudowne usta, zdradzaj�ce zupe�ny brak wprawy w makija�u. S�odycz tych ust przenika�a mnie na wskro�. Jej oczy jak przedtem zaw�adn�y moj� dusz� bez reszty. Dozna�em ju� kiedy� tego uczucia - by� mo�e powr�ci jeszcze. Obawia�em si�, �e ca�kowicie utrac� panowanie nie tylko nad sob�, lecz nad ca�ym moim �yciem; nad wszystkim, co zawsze le�a�o mi na sercu. Nasze usta spotka�y si�. Czu�em, jakbym nagle zanurzy� si� w niezg��bionym �r�dle szcz�cia. Mia�em poczucie bezpiecze�stwa w �wiecie -jakby odmiennym ni� ten, kt�ry by� przed naszym �wiatem i b�dzie po nim - w �wiecie, w kt�rym tak samo jak dzisiaj ca�owali�my si�, b�d�c jednocze�nie roz��czeni. Poczucie ca�kowitego zagubienia ust�pi�o, a wraz z nim ch�� samob�jstwa. Mia�em wra�enie, �e nigdy nie by�em ch�opcem tak przystojnym i pi�knym jak teraz. Obj��em j�. Opiera�a si�, zwarli�my si� w mi�osnym u�cisku. Czu�em blisko�� jej piersi. Westchn�a bole�nie. Jej twarz pali�a mnie niczym rozpalony kaczan kukurydzy nad brzegiem rzeki o zachodzie s�o�ca. - Musz� wraca� do Lej li w sklepie obuwniczym. - Mademoiselle Farameh, powinienem zobaczy� si� z pani ojcem. Zas�oni�a r�k� usta, jakby ta jedna my�l by�a dla niej czym� ponad si�y. Opanowa�a wzburzenie, lecz po chwili wybuch�a znowu. - Pan cierpi! - To nie ma znaczenia. Zdenerwowana, chwyci�a si� za g�ow�. - Wstydz� si�. - To nie ma znaczenia. - Spotka si� pan z inn� dziewczyn�. - Nie spotkam si�. - Wstydz� si�. - To nie ma znaczenia. Znale�li�my si� w �lepym zau�ku. Usi�owa�em wyrwa� si� z niego. Chwyci�em j�, poca�owa�em w usta. Zmaga�a si� ze mn� i jeszcze z czym�, co by�o tylko jej prze�yciem. Zaniepokojony, pozwoli�em jej odej��. Rzuci�a si� do drzwi, tu i �wdzie krople jej �ez zrosi�y dywan. Czarne oczy wyra�a�y uczucie bezbrze�nego smutku, kt�ry po��czy� nas wi�zi� tak siln�, �e �adne z nas nie mog�o si� od niego uwolni�. Odczuwaj�c jej odej�cie jako b�l nie do zniesienia i paniczny l�k, by�em jednocze�nie pora�ony wybuchem czystej rozkoszy. Kipia�em szcz�ciem nie tylko dlatego, �e by�em kochany, lecz tak�e dlatego, �e jest na tym �wiecie co� takiego jak mi�o��. - Mademoiselle Farameh, musz� koniecznie z�o�y� wizyt� pani ojcu. Zerwa�a t� wi�, kt�ra przez moment nas z��czy�a, i pobieg�a schodami w d�. Jednostka �mig�owc�w stacjonowa�a w Szahinszahr, dziesi�� kilometr�w na po�udnie st�d, przy autostradzie do Szirazu. Jecha�em starym, wiejskim rozklekotanym autobusem. Przy g��wnej, pozbawionej jakiegokolwiek cienia bramie czeka�em wraz z kobietami p� godziny, dop�ki nie zjawi� si� jaki� �o�nierz, by zaprowadzi� mnie do Turaniego. Id�c do biura, kt�re znajdowa�o si� na zewn�trz, s�ysza�em wrzaski, i dw�ch pilot�w w obszarpanych kombinezonach min�o mnie ze wzrokiem wbitym w ziemi�. Przede mn�, w drzwiach wej�ciowych, sta� pieni�cy si� ze z�o�ci m�czyzna. Zobaczy� mnie i z wyrazem ca�kowitej oboj�tno�ci na twarzy zapyta�: - O co chodzi? Mia� kr�tko ostrzy�one w�osy, a pot�na szyja i roz�o�yste ramiona rozpycha�y bojowy kombinezon lotniczy. Kiedy tak sta� w drzwiach, zauwa�y�em, �e jest ni�szy ode mnie. By�a to dla mnie pewna pociecha. - By�bym niezmiernie wdzi�czny, kapitanie Turani, gdyby m�g� pan dostarczy� ten osobisty list do r�k w�asnych genera�a Farameha. W�o�y� list do teczki z aktami spraw do za�atwienia. Zorientowa�em si�, �e teraz ju� wiedzia�, kim jestem. Powoli spojrza� na mnie. Wydawa�o mi si�, i� patrzy� na mnie jak na ch�ystka w d�insach bez grosza przy duszy. Poniewa� wci�� sta�em, spogl�daj�c w jego stron�, zapyta� lodowato po angielsku: - Czy ma pan dla mnie jeszcze jakie� polecenia, szanowny panie? Og�uszy�a mnie nag�a my�l. Ona s�dzi, �e chc� j� po�lubi�! Jest przekonana, �e chc� rozmawia� z jej ojcem o ma��e�stwie! My�li, �e zamierzam uratowa� j� przed tym �obuzem! Mam osiemna�cie lat! Nie mam pracy, nie uko�czy�em studi�w, nie mam rodziny i pieni�dzy. Nie mog� o�eni� si� z ira�sk� uczennic�. Bo�e, w co ja si� wpakowa�em?! Co za sytuacja! - Rzeczywi�cie, mam, kapitanie. - Odpieprz si� pan, po my�la�em. - Chc�, �eby kto� odprowadzi� mnie do g��wnego wyj�cia. - D�amal! Odprowadzi� ch�opaka do wyj�cia, dupku. Na zewn�trz dosta�em dreszczy w upalnym s�o�cu. Drepcz�c za niewysokim pilotem, doszed�em do wniosku, �e �le rozegra�em ca�� spraw�. Napyta�em sobie tym listem biedy. Turani z ca�� pewno�ci� czyta go teraz. Wasza Ekscelencjo, Pa�ski uni�ony s�uga rozumie, �e Jego Ekscelencja zosta� poinformowany, i� zniewa�y�em pierwsz� klas� w szkole j�zyk�w, w tym tak�e cz�onka rodziny Jego Ekscelencji. W �adnym wypadku nie mia�em takiego zamiaru. G��boko ubolewam, je�eli powy�sza informacja w jakimkolwiek stopniu by�a powodem zmartwienia Waszej Ekscelencji i Jego rodziny. By�bym zaszczycony, mog�c z�o�y� Waszej Ekscelencji wizyt� w Jego rezydencji w Isfahanie, po mod�ach w pi�tek, 28 farwardina, aby wyja�ni� powody mego zachowania i prosi� o wybaczenie. Prosz� przyj�� wyrazy szacunku John Pitt Isfahan - D�olfa Mir Fendereski Avenue Bombast-e Parwiz, 4 c/o Mrs. Mohandes A swoj� drog�, kto zawraca�by sobie g�ow� osob�, kt�ra napisa�a taki list? - Cz�sto przechodzi�em ulic�, przy kt�rej mieszka�a, oczarowany gr� cieni i bogactwem architektury. Oba kra�ce ulicy zamyka�y zapory, wzmocnione cementowymi blokami, pomalo- wanymi na niebiesko i bia�o. �rodkiem ulicy p�yn�� kana�, a po obu nabrze�ach ros�y akacje i ich roz�o�yste konary tworzy�y nad chodnikami wspania�y baldachim. Wzd�u� jednej strony ulicy bieg� otynkowany mur, w kt�rym by�a czarna stalowa brama oraz ob�o�one workami piasku stanowisko policji wojskowej. Oficer spojrza� z niedowierzaniem na moj� wizyt�wk�, podni�s� s�uchawk� polowego telefonu i, przyjmuj�c s�u�-bist� postaw�, co� powiedzia�. Ja za�, w najlepszym ubraniu, jakie mia�em, dygota�em z przej�cia, stoj�c w cieniu. Nie by�em oczywi�cie w garniturze, lecz w uprasowanej koszuli i d�insach. Nie mog�em poj��, jak to si� dzieje, �e pozostawa�em pod urokiem tej ulicy nawet w�wczas, kiedy nie wiedzia�em, kto przy niej mieszka? Jak cz�sto, w obcym nam mie�cie, znajdujemy si� w jakim� miejscu przez czysty przypadek, poniewa� w pobli�u jest stacja autobusowa albo kto� przez grzeczno�� przywi�d� nas tutaj, i w tym w�a�nie miejscu, po pewnym czasie, co� wa�nego zaczyna si� dzia�. Czy jest to jedynie �ut szcz�cia w morzu przer�nych okoliczno�ci? Albo jest te� tak, �e osoba, kt�r� kochamy lub naszym przeznaczeniem jest j� kocha�, daje nam jako� o sobie zna�. I dzi�ki Bogu za chwil� j� zobacz�. Po chwili brama otwar�a si� bezszelestnie i oczom moim ukaza� si� widok gaju, z mn�stwem ma�ych krzew�w pomara�czowych, poch�aniaj�cych niemal�e po�ow� wody, z jakiej korzysta� Isfahan. Zobaczy�em du�y nowy dom z masztem, na kt�rym powiewa�a tr�jkolorowa flaga Iranu. Wszystko b�yszcza�o czysto�ci�, emanowa�o ch�odem, ekstrawagancj�. Kiedy spojrza�em ponownie, zobaczy�em dwa skrzyd�a budynku i jego cz�� centraln�. By� to jednak, mimo nowoczesnych rozwi�za� architektonicznych, kolejny tradycyjny ira�ski dom, z oddzielnymi pokojami dla kobiet i m�czyzn oraz miejscem wsp�lnych spotka�; budynek wybudowany dla cel�w spekulacyjnych i sprzedany za olbrzymi� sum� wojsku. Po prawej stronie, na marmurowym tarasie, wysoki m�czyzna w bia�ym podkoszulku wydmuchiwa� wod� z nosa, a tu� za nim sta� �o�nierz z r�cznikiem. Zdr�twia�em. M�czyzna z zalanymi wod� oczami, opalonymi ramionami i karkiem, sprawiaj�cy wra�enie, �e dopiero co si� obudzi�, by� tym, kt�rego zobaczy�em w ogrodzie Riazanowa. Na jego widok dozna�em ol�nienia. Jednocze�nie poczu�em lodowate zimno, przenikaj�ce mnie i ogarniaj�ce ca�e cia�o. Ch�opcze, jeste� ju� histori�... Jej ojciec to przekl�ty rosyjski �ap�wkarz... -strach i my�l zamieni�y si� w jeden impuls woli: wymaza� swoj� twarz z jego pami�ci. M�czyzna zmru�y� oczy, spojrza� w d� i najwidoczniej rozpozna� mnie. Powinienem raczej powiedzie�, �e jego oczy, w kt�rych daremnie usi�owa�em dostrzec jakiekolwiek podobie�stwo do c�rki, przeszy�y mnie na wylot. Ten niemal�e nieuchwytny ruch oczu sprawi�, �e zupe�nie bezwiednie spojrza�em wok�: na bram� wyj�ciow�, uzbrojonych ludzi na zewn�trz i na co� w domu, niew�tpliwie na bro�. Przemkn�o mi przez my�l: �On by� tutaj przedtem. Wie, jak si� z tym upora�". Ogarni�ty strachem, poda�em swoj� wizyt�wk�. - Czy mog� si� przedstawi�, Ekscelencjo? Nazywam si� Pitt, jestem nauczycielem w szkole j�zyk�w obcych. Mia�em przyjemno�� napisa� do pana list... Czy rozmawiam z gene ra�em Faramehem? Zagubi�em si� ca�kowicie. Ordynans zniecierpliwiony odszed�. M�czyzna spojrza� na mnie z zainteresowaniem. Mia�em nadziej�, �e oczekiwany czy powtarzaj�cy si� przykry element tej sceny, na kt�ry by� przygotowany w ka�dym momencie - czy kto� usi�owa� go szanta�owa�? - znik� pod wp�ywem mego wylewnego i pe�nego uprzejmo�ci u�miechu. - Wie pan, �e mam zaszczyt uczy� angielskiego jednego z cz�onk�w... Zadygota� z gniewu. Nie tylko dlatego, �e osobi�cie go zdenerwowa�em, �e irytowa�o go absolutnie wszystko, co mia�o jakikolwiek zwi�zek z jego rodzin�, �e uczyni�em jej to, co uczyni�em; nie radzi� sobie sam z sob�, jakby by� jedynym mieszka�cem tej planety. Domniemywa�em, �e nie czyta� mego listu i nie s�ucha� r�wnie� tego, co mia� mu do powiedzenia Tu-rani lub ktokolwiek inny na temat sytuacji w szkole. Teraz te sprawy zwali�y mu si� na g�ow� i zaczyna�y go denerwowa�. Uj�� si� pod biodra i wybuchn�� �miechem. 51 - Ch�opcze, s�dzisz, �e mnie to cokolwiek interesuje? - M�wi� po angielsku z teksa�skim akcentem. - Mam na g�owie lotnictwo. To ten cholerny s�dzia Bordbar! Chryste, nienawi dz� cywil�w! Miotaj�c si� pomi�dzy uczuciem strachu i przemo�n� ch�ci� zapanowania nad sob�, nie mog�em oswoi� si� z my�l� o ma-demoiselle Bordbar: �e ze z�o�ci powiedzia�a wszystko ojcu i zniszczy�a m�j ma�y �wiat. Zmusi�em si� do spojrzenia na niego i, mimo s�u�alczej postawy, przygl�da�em si� wnikliwie jego twarzy, barczystej sylwetce, muskulaturze cia�a, usi�uj�c dostrzec w tym wszystkim refleks mojej tajemnicy; ca�y ten czas by�em pod urokiem jego angielszczyzny, uwiedziony syrenim brzmieniem j�zyka mojej matki, sk�onny dzieli� z nim t� tajemnic�, kt�ra jasnym u�miechem go�ci�a na mej twarzy. Dlaczego jest taki przymilny? M�g�by mnie za�atwi� w mgnieniu oka, odstawi� do Zajande Rud, i szukaj wiatru w polu. I w�wczas zrozumia�em z przera�aj�c� jasno�ci�, dlaczego ludzie chc� mie� przyjaci�. Nie poszukuj� ich dla towarzystwa i przyjemno�ci, lecz po to, aby pewnego dnia znalaz� si� kto�, kto wyci�gnie z rzeki ich cia�o i pochowa. Dlaczego on jest taki cholernie ostro�ny? Pogr��ony w strachu, kt�ry doskwiera� mi niczym kwas w �o��dku, czu�em zarazem, jak ogarnia mnie swawolny, niedaj�cy si� opanowa�, ca�kowicie odurzaj�cy nastr�j rozkoszy, kt�ry wed�ug mego najg��bszego przekonania mia� co� wsp�lnego z dziewczyn�. W moim �omocz�cym si� w piersi sercu czu�em, �e to, co si� w tej chwili dzieje, zbli�a do siebie mnie i Szirin, lub nawet - i teraz, tutaj, zdoby�em si� na tak wielki wysi�ek intelektualny jak nigdy dot�d - �e jest skutkiem wzajemnego oddzia�ywania; �e ona, jako dziewczyna, mog�a lepiej ni� ja rozumie� t� ca�� sytuacj�. - Ch�opcze, dam ci pewn� rad�. - Zanurzy� twarz w r�czni ku. - Nie wtr�caj si� do tych ludzi, a ju� na pewno daj sobie spok�j z ich kobietami. To nie jest South Kensington. - Od �o�y� r�cznik. - Zrozumia�e�? - Tak, prosz� pana. Co� sk�ania�o mnie do wsp�lnej z nim konspiracji: dw�ch �wiatowc�w, ho�duj�cych nowoczesno�ci, m�wi�cych po angielsku, w sojuszu przeciwko takim miernotom jak Bordbar, przeciwko ludziom o mentalno�ci i tradycji �redniowiecznej, przeciwko armii m�ciwych i intelektualnie ograniczonych mu�-��w. Jednak�e w moim umy�le, kt�ry po raz pierwszy wyda� mi si� ca�kowicie bezu�yteczny, leniwy, pozbawiony jakiejkolwiek inwencji i wr�cz dziecinny, pojawi�a si� pokusa, by zdoby� si� na uleg�o�� wobec jego silnej osobowo�ci. Nie zdawa�em sobie sprawy, �e cz�owiek mo�e by� gwa�towny, a zarazem subtelny. Pomy�la�em: �Znikaj! Natychmiast!". - Dzi�kuj� panu. Spotkanie to by�o dla mnie zaszczytem. Nie by� sk�onny rozsta� si� ze mn�. Odczuwa� potrzeb� zro bienia czego� jeszcze. - Nie zamierza pan powiedzie� swojej studentce �hallo"? Ali Asghar! Serce skoczy�o mi do gard�a. - Ona jest inteligentna, prosz� pana. Ordynans przybieg� z koszul�. - Oczywi�cie. Jego odpowied� by�a odruchowa. Nie s�dz�, aby tego rodzaju stwierdzenie, dotycz�ce jego c�rki lub kogokolwiek poza nim, by�o przemy�lane. W�o�y� koszul�, a �o�nierz pobieg� otworzy� drzwi. Pomy�la�em: �Spokojnie, serduszko, przesta� tak bi�!". Znajduj�ce si� w pokoju jedwabie, meble, szk�o artystyczne, kwiaty, kosztowno�ci, o�wietlenie - ca�e to bogactwo - przyt�oczy�y mnie. Siedzia�a na sofie w stylu Ludwika XV, przy elektrycznym �wieczniku. Obok niej zajmowa�a miejsce o wiele m�odsza dziewczynka, kt�ra musia�a by� jej siostr�, Lejli. Z makija�em doros�ych kobiet, w wizytowych sukienkach, wygl�da�y niczym przera�one laleczki. Ich matka, kt�ra by�a bardzo pi�kna, siedzia�a obok w fotelu. Mia�a na sobie kostium w stylu New--Look, z szerok� jedwabn� sp�dniczk� w szarym kolorze. Pali�a na�ogowo, lecz nie zaci�ga�a si�. Panie oddziela� szklany st�, ustawiony na perskim dywanie, utkanym w niezwykle zawi�e i brzydkie wzory. Na stole sta�y fili�anki do herbaty w srebrnych oprawkach, srebrne naczynia ze s�odyczami i owocami oraz rozpylacz do wody o r�anym zapachu. Moja niewiedza na temat znajduj�cych si� w tym pokoju przedmiot�w by�a przera�aj�ca: nie mia�em poj�cia, �e poza �wiatem, kt�ry zna�em, istnieje tak�e, daj�cy o sobie czasami zna�, �wiat tak kiczowatej sztuki i kobieco�ci emanuj�cej nud�. - To s� rzeczy specjalnie wybrane - oznajmi� genera�, popychaj�c mnie w kierunku fotela. Pa� w og�le nie zauwa�y�: stanowi�y cz�� codziennej dekoracji �niadaniowej. Podnios�em si�, panie r�wnie�. - Bo�e, niech�e wszyscy siedz�! - powiedzia�. Dziewcz�ta usiad�y. Mia�y na sobie jednakowe sukienki bez r�kaw�w, uszyte w stylu lat pi��dziesi�tych - mademoiselle Szirin czerwon�, mademoiselle Lej li niebiesk�. Do tego bia�e po�czochy i buty na wysokich obcasach. Sukienki mia�y wygl�d szytych na miar� przez bardzo zdoln� krawcow�: przesz�o mi przez my�l, �e ksi�niczka mog�a by� swego czasu w tarapatach. Obie wpatrywa�y si� w dywan. W�osy mademoiselle Szirin spi�te by�y w kok. Aczkolwiek ods�ania�y d�ug� szyj�, zadawa�y dziewczynie gwa�t: uczesanie to doskwiera�o jej i wprawia�o w z�y nastr�j. Na szyi mia�a ci�kie czerwone klejnoty, co� w rodzaju kolii. Wyczuwa�em, �e walczy�a z matk� i fryzjerk� lub z obiema naraz; �e odrzuci�a t� swoj� kobieco�� i nie chcia�a s�u�y� jako manekin w sklepie z bi�uteri�; �e obnosi�a si� ze swoimi dyskretnymi symbolami buntu: plam� atramentu na palcu wskazuj�cym prawej r�ki lub zupe�nie niew�a�ciw� bielizn�. Swoim zachowaniem b�aga�a mnie, abym na ni� nie patrzy� i nie odzywa� si� do niej. Widzia�em, �e nie znosi mnie, poniewa� by�em sprawc� ca�ej tej operetki; i tak�e jej �wiadkiem, chocia� s�dzi�em, �e tylko ja tak to odbieram albo �e ona to tak widzi; �e pozbawiono j� najbardziej cennego, osobistego poczucia godno�ci; �e gdyby nie moja obecno��, mog�aby to wszystko znie��, jak to wielokrotnie bywa�o w przesz�o�ci. �wiat postrada� zmys�y. Jak mogli oboj�tnie rozpiera� si� przed t� nieszcz�sn� istot� - ojciec, matka, siostra - tak wystrojeni; przed t�, kt�ra w swych czarnych, pe�nych smutku oczach skrywa�a co� niepoj�tego, ca�� pustk� i tyrani� tego kraju, jego gniew, bied�, wo�aj�ce o pomst� do nieba minarety, stosy zamordowanych? Czu�em, �e zaraz wyskocz� z tego �miesznego fotela i rozbij� ten pok�j w drobny mak, aby nie patrze� na jej cierpienie. Ksi�na przem�wi�a. - Vous etes le bienvenu, monsieur. Vous nous faites un grand honneur. - L'honneur estpour moi, Altesse*. Zareagowa�a mla�ni�ciem na ten szlachecki tytu�. - Jamais ii ne m 'appelle �Madame " a la maison**. Zauwa�y�em, �e mademoiselle Szirin zesztywnia�a, nie tyle z powodu mojej niezr�czno�ci, ile niedyskrecji swojej matki. - Cest tres dr�le, monsieur, mais nous pauvres femmes ne parlons que francais, et Son Excellence, grace a son in- struction militaire a. Fort Bragg, ne parle qu 'anglais. C 'est ab- surde***. Do pokoju wszed� s�u��cy, nios�c dwie patery z ciastkami. Ksi�niczka podskoczy�a do niego, zabra�a patery ze z�otymi widelczykami i z serwetkami i postawi�a je przed nami. - Prosz� je�� - zarz�dzi� genera�, zajadaj�c ciastka. W cie�cie czu�o si� smak sacharyny i t�uszczu. Maj�c usta pe�ne ciasta, rzek�em: - Je parle un peu persan, madame****. Ksi�na zapali�a papierosa, lecz natychmiast zgasi�a go w popielniczce. - Commeje l'ai dit, monsieur, Son Excellence ne parle pas un mot de francais*****. Wyrwa�em si� z zadumy. Zauwa�y�em, �e to tr�jkotanie o pieni�dzach, zam��p�j�ciu, bogactwie pozbawionym charakteru, wydatkach na rzeczy bez gustu, prowincjonalnej etykiecie oraz dziewi�tnastowieczna francuszczyzna, bezgraniczne pi�k- * Witam pana. Uczyni� nam pan wielki zaszczyt. To zaszczyt dla mnie, Wasza Wysoko��. ** Nigdy nie zwracaj� si� tak do mnie w domu. *** To bardzo zabawne, prosz� pana, ale my, biedne kobiety, m�wimy tylko po francusku, a Jego Ekscelencja, z racji swojego wykszta�cenia wojskowego w Fort Bragg, m�wi tylko po angielsku. To absurd. **** M�wi� troch� po persku. ***** Jak m�wi�am, prosz� pana, Jego Ekscelencja nie zna ani s�owa po francusku. 55 no i lekkomy�lna cnota by�y dla mnie, nieznanego nikomu nauczyciela j�zyka angielskiego jako j�zyka obcego, ca�kowicie niezrozumia�e. Ale nawet dla takiego indywiduum jak ja by�o widoczne, �e powsta�a tutaj sytuacja jest rozpaczliwa i wr�cz nie do zniesienia. I nagle zrozumia�em to, co jeszcze przed godzin� wydawa�oby mi si� czym� zupe�nie niepoj�tym, �e wszystko - ten re�im, Iran, ta rodzina - zmierza ku przepa�ci; �e by�em dla nich czym� w rodzaju zbawienia, a przynajmniej dla jednej z tych istot; �e ksi�na powinna da� z siebie to, co najlepsze, a pozostali musz� da� jej t� szans�. R�wnie wyra�nie dostrzeg�em rzeczywisty pow�d buntu mademoiselle Szi-rin: wiedzia�a dostatecznie du�o o swoim ojcu i Riazanowie, ta wiedza dzia�a�a na ni� i na nich wszystkich zab�jczo, teraz widzia�a, �e r�wnie� na mnie. Zamiast na ni� patrzy�em na mademoiselle Lej li. Ona za� zerka�a na mnie spod grzywki, ale jej wzrok b��dzi� gdzie� daleko. Pomy�la�em, �e jest nieprzystosowana do �wiata, dziecinna czy te� nazbyt prostolinijna, �yj�ca w cieniu opiekuj�cej si� ni� siostry. Odczu�em g��boki �al z powodu tych dziewcz�t. Powiedzia�em: - Durant ma residence a Ispahan, madame, j'ai appris a apprecier le merite et le caractere de 1'ainee de vosfilles. La superiorite de sa raison, I 'elevation de son dme, la beaute de sa personne...* - Na baba... W plebejskim j�zyku perskim oznacza�o to: �Spadaj, przyjacielu" lub: �Bzdury". Genera� podni�s� wzrok. Postanowi�em kontynuowa� dyskusj�. - J'insiste, madame, mes intentions envers votre filie ainee sont tout-a-fait honnetes. - Lui avez vous parle? - Je lui ai faitpart de ma profonde estime**'. Mademoiselle Lejli zachichota�a. Ksi�na spojrza�a na ni�, nast�pnie powoli odwr�ci�a si� w stron� starszej c�rki i spojrza�a na ni� z nieub�agan� m�ciwo�ci�. Mademoiselle Szirin pilnie wpatrywa�a si� w dywan, jakby usi�owa�a rozwi�za� ka�dy z miliona supe�k�w. - O czym wy, do diab�a, m�wicie?- zirytowa� si� genera�. Mademoiselle Szirin podnios�a g�ow� i powiedzia�a: - Prosz� pana, m�wimy o zaporze i budowie elektrowni wodnej w Chaszk-e Poi. Siostra spojrza�a na ni�, a p�niej na matk�. - Ten cholerny kraj jest taki zacofany - rzek� genera�. - Chod�, ch�opcze, zostawmy te trzpiotki. Chcia�bym ci co� po wiedzie�. - Jestem do pa�skich us�ug. Pozwol� panie, �e si� po�eg nam. Madame, j 'ai apporte des petits cadeawc pour les jeunes dames. J'espere qu 'elles me feront1'honneur de les accepter*. Mademoiselle Szirin podar�a serwetk�. Z�o�y�a g��boki uk�on i zagryz�a wargi ze zdenerwowania. Kiedy zobaczy�a podarunek, zamar�a. Usiad�a, a ca�a jej karmazynowa sukienka pokryta by�a papierkami. - Tres belle - powiedzia�a madame Farameh, bior�c do r�ki ma�� lampk�. By�o to szare naczynie z matowej porcelany, z ma�ym pojemnikiem na oliw� i uchwytem; ten rodzaj lampy, jaki spotyka si� w muzeach i u handlarzy antykami w ca�ym �wiecie arabskim oraz w Iranie. - Z epoki Sasanid�w - oznajmi� genera�. W�a�ciwie grecka wed�ug pana Mo'ina. - Kochanie, to sztuka hellenistyczna. W czasach mojego dzieci�stwa tego rodzaju lampy u�ywane by�y na wsi. - Albo podr�bka tehera�ska - doda�. - Je ne crois point que ce soit tru�ue - powiedzia�a made moiselle Szirin. - Tais-toi, Chiru!** - - * Podczas mego pobytu w Isfahanie pozna�em przymioty najstarszej pa�stwa c�rki. Doskona�o�� jej umys�u, wznios�o�� duszy, pi�kno�� cia�a. ** Pragn� podkre�li�, madame, �e moje zamiary wobec najstarszej c�rki pa�stwa s� ca�kiem uczciwe. Czy rozmawia� pan o tym z ni�? Da�em jej odczu� sw�j g��boki szacunek. * Madame, przynios�em drobne upominki dla m�odych dam. Mam nadziej�, �e wy�wiadcz� mi t� grzeczno�� i przyjm� je. ** Nie s�dz�, �eby to by�a podr�bka. Zamilcz, Szirin! 57 Lej li by�a oczarowana swoim prezentem. By�o to lustro w ramie z papier mache, zrobione w Teheranie, w po�owie dziewi�tnastego wieku, z motywem r� w stylu europejskim. W czasie targu o cen� lampy pan Mo'in dorzuci� lustro. Jego srebrna pow�oka uleg�a rozk�adowi i musia�em zast�pi� j� niebieskim szk�em okiennym ze zburzonego domu. - � maman, c 'est adorable. Monsieur est tres gentil*. Spojrza�em na matk�, kt�ra ponownie zapali�a papierosa. Jej pi�kne oczy zdradza�y poirytowanie moj� osob�, jakby chcia�a powiedzie�: �M�ody cz�owieku, jed� do domu; nic nie rozumiesz, m�odzie�cze, jed� do domu, do twojej pokrytej mg�� Anglii". Pojawi�a si� w jej oczach r�wnie� pob�a�liwo�� na wspomnienie, �e sama by�a kiedy� adorowana. Wsta�em i uk�oni�em si�. Panny odpowiedzia�y g��bokim, dworskim dygni�ciem. Pod��aj�c za genera�em do jego gabinetu, czu�em na plecach spojrzenie Szirin. Uderza�o nagromadzone tutaj bogactwo. Jednak�e w tym gabinecie przybiera�o ono posta� rzeczy ogromnych i ci�kich -biurka z drzewa tekowego, sto�u pokrytego ci�tym szk�em, foteli wy�cie�anych sk�r�. By�o tam mn�stwo telefon�w, wielka maszyna, najwidoczniej dalekopis, i inna, chyba do ci�cia papieru w drobne paski, a na �cianach pe�no zdj�� oprawionych w ramy. Na jednym z nich Farameh, tu� za szachem i nast�pc� tronu, sta� przed frontem kompanii honorowej, niew�tpliwie w bazie �mig�owc�w. Na drugim tylko szach, w rozpi�tej koszuli przy pulpicie sterowniczym samolotu pasa�erskiego. Na trzecim, kolorowym, najwidoczniej zrobionym w Stanach Zjednoczonych, Farameh w szortach i barwnej koszuli sta� przy pirsie, a obok niego, wsparta na ogonie, wystaj�ca ponad jego g�ow�, wielka ryba. - Szkockiej? - Sta� odwr�cony do mnie plecami. - Dzi�kuje, nie pij�. Zarozumialec! Nalewa� sobie niewielkie ilo�ci alkoholu, wyczuwa�em jednak, �e nie pi�by w og�le. Westchn�wszy g��boko, siad� za biurkiem. Na jego zachmurzonej twarzy pojawi� si� u�miech. O, mamo, to jest przepi�kne! Pan jest bardzo mi�y. - Kiedy by�em dow�dc� obszaru powietrznego, kieruj�c programem F-5, katapultowa�em si� raz z wysoko�ci czterdzie stu tysi�cy st�p. - Od tego czasu mia� skrzywiony kr�gos�up. - Leczy�em si� ju� u ka�dego cholernego lekarza na �wiecie. Wiesz, jakie lekarstwo pomaga? Tu, w Isfahanie? Remedium. Oczywi�cie, remedium. Dlatego w�a�nie w �rodku nocy musisz wzywa� Riazanowa, notorycznego palacza opium. Nie pozwolisz mi odej��, prawda? Zag��bi�em si� w fotelu. - Czy to nie jest gro�ne? Wiem ze s�yszenia... Parskn�� i przesta� o tym m�wi�. - Czy znasz nazwisko Chatami? Dow�dca si� powietrznych, o�eniony z jedn� z ksi�niczek. Lecia� z szachem i cesarzow� do Rzymu. By�o to podczas kryzysu w tysi�c dziewi��set pi��dziesi�tym trzecim roku. Zajmuje si� porzuconymi przez szacha dziewcz�tami. M�wi�, �e jest niewiarygodnie bogaty. Zastanawia�em si�, czy tamtym samolotem do W�och lecia� te� Farameh? Czy to wyja�nia pochodzenie jego fortuny? - Tak, prosz� pana. Niespokojnie wierci� si� w fotelu. Wyczuwa�em, �e samo zwracanie si� do mnie ura�a�o jego dum�. Cichym g�osem znowu rozpocz��: - Czy wiesz, co powstrzymuje Saddama przed zr�wnaniem z ziemi� bombami tego niewielkiego miasta? Zadziwia� mnie kontrast pomi�dzy tym gabinetem a pokojem go�cinnym, jak i pewna ci�g�o�� to�samo�ci i atmosfery tych dw�ch pomieszcze�. B�d�c nadal pora�ony niezwykle bogatym wystrojem i odurzony zapachami pokoju go�cinnego, teraz, w gabinecie genera�a, powinienem z kolei ulega� pokusom m�skiej pr�no�ci, urokowi tej czarnej boazerii, cudom z drzewa i metalu. Powinienem by� zafascynowany wyjawian� mi strategi�, opowie�ci� o konflikcie z Irakiem, o przemocy, o wojnie i przez ca�y ten czas r�wnie� jego angielszczyzn� z ameryka�skim akcentem, kt�ry rozpozna�em, a tak�e oszo�omiony pierwszym odruchem odrazy do tego najprawdziwszego g�osu w�adzy. - Nie wiem, prosz� pana, nie jestem specjalist� wojskowym. 59 Odwr�ci� si� szybko. - Nie oczekuj� tego. Z niczego utworzyli�my trzeci� pot�g� powietrzn� w �wiecie, je�li chodzi o zdolno�� operacyjn�, po USA i Izraelu, oraz znacznie wyprzedzili�my Sowiet�w i oczy wi�cie was. Mamy dwa i p� tysi�ca pilot�w obs�uguj�cych samoloty my�liwsko-bombowe, gotowych w ka�dej chwili do samodzielnych wylot�w bojowych. Wykonujemy dziennie od siedemdziesi�ciu do osiemdziesi�ciu lot�w. Osiemdziesi�t pro cent jednostek znajduj�cych si� pod moimi rozkazami jest co dziennie rozmieszczanych na stanowiskach gotowych do akcji, co wiele m�wi o stanie gotowo�ci pilot�w i personelu naziem nego, szybko�ci i sprawno�ci s�u�b wsparcia logistycznego. Zanim zapasy materia��w i sprz�tu zostan� tutaj zu�yte, nasza bli�niacza baza w Fort Bragg w Teksasie automatycznie je uzu pe�nia, bez jakiegokolwiek udzia�u z naszej strony. Spojrza� na mnie. - Cholera, mam wi�cej samolot�w ni� pilot�w. W amery ka�skich o�rodkach szkolenia pilot�w jest rocznie trzysta miejsc dla moich ludzi, liczba wi�ksza, ni� otrzymuje jakikol wiek kraj. M�g�bym mie� ten ca�y pieprzony Cranwell, gdy bym o niego poprosi�. Lecz nie mog�. Wiesz dlaczego? Poniewa� nikt nie zna wystarczaj�co dobrze j�zyka angielskiego. Przypuszcza�em, �e teraz zaproponuje mi prac�. Nie wiedzia�em jednak, czy dlatego, �e chcia�, gdybym dla niego pracowa�, mie� mnie na oku, czy tylko po to, abym mia� si� na baczno�ci. Zdawa�em sobie spraw�, �e wyprowadzi�em go z r�wnowagi. By�em zbyt nierozgarni�ty i pozbawiony ambicji, co bardzo go irytowa�o. - My�l�, prosz� pana, �e trzeba wiele czasu, zanim ludzie opanuj� techniczny j�zyk angielski. - Czas! Jak my�lisz, ile mam czasu? - Jego cierpliwo�� si� wyczerpa�a. - B�dziecie nas broni�? Opanowa�a mnie przemo�na t�sknota za domem. Widzia�em oczyma duszy ulice w Hull, deszczowe listopadowe wieczory, niani� krz�taj�c� si� w kuchni, nieko�cz�ce si� rz�dy przylegaj�cych do siebie dom�w oraz rozlewisko przy uj�ciu - to wszystko, co przypomina�o mi Angli�. Pomy�la�em, �e Anglia by� mo�e nie jest dzisiaj t�, kt�r� by�a dawniej, lecz ma swoje prawa, szko�y, �o�nierzy utrzymuj�cych si� z �o�du i jest miejscem o ca�e niebo lepszym ni� to. - S�dzi�em, prosz� pana, �e to Jego Cesarska Mo�� nalega�, aby�my wycofali si� z zatoki. O ile si� orientuj�, to Arabowie... - Czego chcesz, ch�opcze? Chc� po�lubi� pa�sk� c�rk�. Je�eli pan pozwoli, b�d� pana synem i nie omieszkam zachowa� pa�skich tajemnic. Musia�em sformu�owa� t� my�l cho�by po to, aby przekona� si�, �e on ju� rozwa�a� tak� wersj� rozwoju wydarze� i z miejsca odrzuci� moj� pro�b� o r�k� jego c�rki. Wydawa�o mi si�, �e nie jestem seksualnie poci�gaj�cy, by�em w�ciek�y i jednocze�nie nie mog�em pogodzi� si� z my�l�, �e ten m�czyzna, ok�amywany przez swoj� w�asn� rodzin�, ma nad ni� ca�kowicie panowa�. Co sprawia�o, �e by� kim� tak wyj�tkowym? Jak� w tych sprawach mia� moc tajemn�? Przepe�nia�o mnie uczucie zupe�nie nieuzasadnionej rycersko�ci i dumy na my�l, �e te kobiety dzieli�y si� ze mn� tajemnicami, jakich nie powierzy�yby swemu panu. Mimo �e wiedzia�em, i� celem jego nieoczekiwanych pyta� i niezbyt subtelnych gier jest pokazanie mi, jaki to sprytny z niego facet - jak�e bowiem m�g�by robi� karier� w tak arbitralnym re�imie - nie przywi�zywa�em to tego wi�kszej wagi. Powiedzia�em: - Chc�, aby pa�ska starsza c�rka kontynuowa�a nauk�, je�li nie u mnie, to gdzie indziej. Powinien pan jej to zapewni�. M�wi�c to, ju� czu�em rozmiary swego szale�stwa. Rozumia�em, �e ta prosta kwestia, kt�r� poruszy�em, pozwoli�a mu osi�gn�� to, czego nie zdo�a� uzyska�, zadaj�c bardzo zawi�e i z�o�one pytania: poj�� spos�b mego rozumowania. Wiedzia�em, �e zupe�nie nie troszczy si� o ni� i jej siostr�, �e najch�tniej umie�ci�by je w szkole kadet�w, gdyby to, w najmniejszym cho�by stopniu, odpowiada�o mu. Nie wykazywa� �adnej troski o kobiety, a jednak rozumia�, �e s� m�czy�ni, kt�rym na nich zale�y, poniewa� s�ysza� te s�owa: �Chc�, aby pa�ska starsza c�rka..." - najpierw od Turaniego, a teraz ode mnie. Taka by�a kolej rzeczy: Turani odkry� jego tajemnic�, a teraz ja. I chocia� my�la�em, �e nie wierzy w mi�o��, wiedzia� jednak, �e zdobycie jego c�rki stanowi dla m�czyzny wyra�n� korzy�� - pieni�dze, koneksje towarzyskie, wp�ywy - a poniewa� genera� by� ich �r�d�em, mia�o to dla Turaniego pewne znaczenie. Po chwili pogr��y�em si� ca�kowicie. By� on kim� wi�cej ni� wojskowym pilotem, zupe�nie odgrodzonym przestrzeni� powietrzn�, pr�dko�ci� samolot�w i pot�n� Ameryk� od przyt�pionych i otumanionych ziomk�w. Przeszywa�em wzrokiem nie zwyk�ego cz�owieka, lecz swego rodzaju boga, kt�rego post�powaniem kierowa�a jedna pot�na si�a, niwecz�c ca�kowicie mi�o�� do kobiet, dzieci, decyduj�ca jednocze�nie o jego lojalno�ci wobec munduru, ojczyzny, dba�o�ci o dobr� opini�, 0 przyzwoito��, sk�onno�ci do alkoholu, uciech i pieni�dzy. Widzia�em, �e jego mniemanie o sobie i jego ambicje s� wr�cz nieograniczone. Chcia�by posiada� wszystko. Zacz�� z Chata- mim, a chcia�by sko�czy� na krwawym pawim tronie szacha. - Zje�d�aj! -powiedzia�, odwracaj�c si�. - Po�egnam si� z pa�sk� rodzin�. Jego muskularny, napr�ony kark zdradza� wielki wysi�ek panowania nad sob�. Krzykn��: - Ali Asghar! Angielski wyda� mi si� w tym momencie j�zykiem zbyt surowym i niepor�cznym, pos�u�y�em si� wi�c j�zykiem perskim, w jego najbardziej subtelnej formie. - Pan mo�e mi grozi�, lecz panie zabij� mnie, je�eli si� z nimi nie po�egnam. Kobiety nie wchodzi�y do pokoju go�cinnego. Jakby czas w Iranie nie by� jednaki dla wszystkich, lecz mia� p�e� bardziej 1 mniej uprzywilejowan�. Ten czas, kt�ry przenikn�� przez s�siednie drzwi i doprowadzi� mnie do szale�stwa, nadal tam trwa�. Kiedy wszed�em do pokoju, ksi�niczki zerwa�y si� z krzese�, jakbym w ci�gu tego u�amka sekundy sta� si� kim� innym. Powiedzia�em: - Mesdames,je vous ai derangees. - Pas du tout, monsieur! Prenez un moment de repos! Vous n 'avezpas dejeune*. Przerazi�a j� ta niestosowno�� zachowania. Zrozumia�em, �e by�a Irank� do szpiku ko�ci, kt�ra nigdy nie pozna�a Baku, nie m�wi�c ju� o Pary�u czy Teheranie. - Madame, souffrez queje prenne conge*. Ksi�na wsta�a. Zatrz�s�a si� z gniewu i upokorzenia. - Allons, Lej li! Dziewcz�ta poderwa�y si�. - Cher monsieur, que votre ombre benie ne dimin...** - LULU! Pok�j wyda� mi si� pusty, zaniedbany i pozostawiony sobie. Wpatrywali�my si� w dywan. By�em pod wra�eniem wspania�ego szkar�atu jej sukni. Wyczu�em jej przemo�n� ch�� zbli�enia si� do mnie, subtelnie, wbrew woli, niczym ruch fali na jeziorze pod wp�ywem silnego podmuchu wiatru. L�k zacz�� mnie opuszcza�. Powiedzia�em: - Chod� ze mn�, mamzil. Przymkn�a oczy i ogarn�� j� dreszcz. - Prosz� mi wybaczy� - odpar�a. Zbli�y�em si� do niej, a ona uj�a moje r�ce, pochyli�a g�ow�, poca�owa�a je i pobiegli�my razem ku drzwiom. Przebiegli�my przez kuchni�, gdzie ksi�na pali�a papierosa naprzeciwko bufetu, na kt�rym sta�y naczynia ze smakowitymi potrawami. Obok niej sta�a stara Baktryjka, odwr�cona do nas ty�em, i rozmawia�a, kroj�c zio�a olbrzymim no�em. Podejrzewa�em, �e by�a jedyn� osob�, na kt�rej naprawd� zale�a�o ksi�nej. Lej li jad�a ekierka. Wszystkie ca�kowicie nas zignorowa�y. Mademoiselle Szirin pobieg�a na wysokich obcasach do ko�ca dr�ki. Kiedy podmuch wiatru lekko uni�s� jej sp�dniczk�, zobaczy�em, �e ma na sobie tylko po�czochy. Ogr�d o�lepi� mnie. Wci�gn�a mnie do ma�ej bramy i wyj�a skobel. Zacz��em m�wi�, prosz�c zn�w, �eby posz�a ze mn�. Na ustach poczu�em jej s�odkie r�ce. Powoli zabra�a je i cofn�a si�, aby pozwoli� mi przej��. Czu�em, �e �wiat skurczy� si� do rozmiar�w tego ogrodu: by� pe�en goryczy, smutku i t�umionej mi�o�ci. Zatraci�em si� Przepraszam, �e przeszkadzam paniom. Ale� sk�d, piot�e. pana. Niech pan odpocznie. Nie jad� pan �niadania. * Pani pozwoli, �e si� po�egnam. ** Drogi panie, niech pa�ski b�ogos�awiony cie�... 63 w labiryncie przer�nych przedmiot�w i wydarze�, z kt�rego nie mog�em si� wydosta�. Chcia�em wykrzycze�: �Co takiego jest w tym zak�tku, w kt�rym spotykaj� si� dwa �wiaty -w krzewach wysuszonych r� i w klatkach z ma�ymi ptaszkami, i w zwojach drutu kolczastego na parapecie, w twojej nagiej szyi i ramionach oraz w oczach pe�nych smutku - co skazuje nas na roz��k�? Mimo niebotycznych odleg�o�ci, pokonuj�c niewyobra�alne przeszkody, wybrali�my siebie nawzajem, dlaczego wi�c musimy by� rozdzieleni?". W jej twarzy wyczyta�em melancholi�. Pomy�la�em, �e je�li cokolwiek powiem lub dotkn� jej policzka, zacznie krwawi�. Mog�em zauwa�y�, �e wie o sprawach, o kt�rych ja nie wiem, i nie mo�e mi ich teraz wyjawi�. Wida� by�o, �e nienawidzi siebie, �e usilnie powstrzymuje si� od p�aczu - by�oby to poni�ej jej godno�ci, oraz �e moje odej�cie by�oby wobec niej aktem wielkiej dobroci. Z pewnym wahaniem podnios�a r�k� w tradycyjnie europejskim ge�cie po�egnania. Brama zamkn�a si� za mn�. S�ysza�em lekki odg�os jej st�p. Nie by�o wartownika. Nie s�ysz�c ju� odg�osu jej krok�w, zacz��em biec, lecz kiedy uzmys�owi�em sobie, �e nikt w Isfa-hanie nie biega, a przynajmniej �aden Europejczyk, zacz��em i�� spacerowym krokiem - omijaj�c Czahar Bagh i bulwary - ma�ymi uliczkami i �cie�kami do rzeki, potem z nasypu skoczy�em w d� i znowu zacz��em biec. Psy zacz�y mnie goni� z ujadaniem. Pomy�la�em, �e je�eli rzuc� si� na mnie, to b�dzie koniec. Ca�y czas bieg�em wzd�u� piaszczystych �ach i bagnisk, a krzaki ostnicy ci�y mi ramiona. Psy, szczekaj�c, okr��a�y mnie coraz bardziej; ca�y ten czas nie opuszcza�a mnie jednak my�l: �Nie rozdziel� nas, nasze pragnienie, aby by� razem, jest silniejsze ni� wola naszych wrog�w, pragn�cych nas rozdzieli�, i zetrzemy ich w proch". - Hasan, otw�rz! Z g�ry nie dochodzi� �aden odg�os pr�cz szelestu li�ci platanu. - Otw�rz, to ja, Anglik! S�ycha� by�o sapanie; ujrza�em kawa�ek po�cieli. . - Pan �pi. Odejd�. - Otw�rz drzwi, sukinsynu, albo, psiakrew, zrobi� z ciebie kotlet. Us�ysza�em szuranie nocnych pantofli i dostrzeg�em cie� nad zawiasami. - Odejd�, ch�opcze! - Je�eli natychmiast nie otworzysz, przysi�gam na Boga, �e Riazanow wyrzuci ciebie i ca�� twoj� rodzin� na bruk. Kiedy gmera� przy skoblu, kopn��em drzwi. Zawin�� turban ko�o dolnej szcz�ki, jakby cierpia� na b�l z�ba. Spojrza� na mnie z zabobonnym przera�eniem. - Jeste� szalony, ch�opcze. W�o�y�em kciuk do ust, jakbym chcia� zapali� lub czego� si� napi�. - Hasan, jestem chory, przyjacielu. Dosta�em dreszczy. �ypn�� na mnie okiem pe�nym b�lu i zarazem uciechy. - Ach, teraz to ju� koniec! Niestety, te� sta�e� si� na�o gowcem! Pobieg�em za nim do zbiornika na wod�. Przy ko�cu alei, w mroku, w letnim domku pali�o si� �wiat�o. Pomy�la�em: �Chcia�bym, aby ca�y �wiat tak w�a�nie wygl�da�, z prosto wiod�cymi drogami, oboj�tnymi i niewidocznymi dla reszty ludzi, i jedn�, prowadz�c� cz�owieka do jego najbardziej zaufanego przyjaciela". Zbiegaj�c w d� po ch�odzonych wod� betonowych p�ytach, czuj�c pod stopami rozkoszny ch��d rozpryskuj�cej si� wody, powiedzia�em g�o�no: - Jeste�my uratowani. Riazanow nas uratuje. -: Pan Riazanow siedzia� w letnim domku przed piecykiem. Obok niego, na poduszce, le�a�a ksi��ka, a w�a�ciwie kopia manuskryptu, pojemnik na pi�ra i czajnik z gor�c� herbat�. Nie spojrza� na mnie. Powiedzia�: - Nie przypominam sobie, abym pana zaprosi�. Us�ysza�em jaki� szmer za sob�. Przy pojemniku z wod� kr�ci� si� niespokojnie, zaciekawiony, przestraszony, ob�udny i wygl�daj�cy �miesznie Hasan. Zawo�a�em: - Znalaz�em j�, panie Riazanow! Znalaz�em swoj� uko chan�! Uchwytem wzi�� kawa�ek w�gla. - Jest c�rk� Farameha! Przy�o�y� w�giel do fajki i zaci�gn�� si� g��boko. Poprzez k��by dymu dobieg� jego g�os: - Zadziwia mnie pan. Podobno jest dosy� pi�kna. - Spoj rza� na mnie przewrotnie. -1 oczywi�cie bogata. Odczuwaj�c b�l i osamotnienie, zda�em sobie spraw�, �e Riazanow by� zazdrosny i nie chcia� utraci� mnie dla m�odej dziewczyny. Patrz�c na niego z g��bi w�asnego nieszcz�cia, na czajnik z herbat� i kocio�ek oraz na lektur�, jak� by� zaj�ty - rozszyfrowa�em tytu�, Rz�dy islamu, i nazwisko na o�miok�tnej piecz�ci, Ruhollah al-Musawi - zrozumia�em, �e nie b�dzie to sprawa prosta i niewarta zachodu oraz �e w jakim� sensie, kt�rego poj�� jeszcze nie mog�em, na ca�e �ycie sta� si� niewolnikiem Pana Opium, demona z najg��bszych czelu�ci piekielnych. Przygarbione plecy Riazanowa zdradza�y praprzyczyn� jego smutku, impotencj� spowodowan� paleniem opium. M�wienie i my�lenie o kobietach by�o dla niego czym� ponad si�y, przebywanie w ich towarzystwie napawa�o go wstydem i uprzytamnia�o jego bezu�yteczno��. Pali�em si� w�wczas ze wstydu, poniewa� od pierwszego spotkania, nie wykazuj�c najmniejszego taktu, zaabsorbowa�em go swoimi sprawami. - Nie, prosz�, nie, panie Riazanow. W ogrodzie. Tamtej nocy. On widzia� mnie. On widzia�, �e ja go widzia�em. Pan Riazanow rzuci� fajk�, kt�ra rozbi�a czajnik. - M�j biedny ch�opcze! Co takiego ci uczyni�em? Czo�gaj�c si� po dywanie, zbiera�em gor�ce jeszcze skorupki rozbitego naczynia. Riazanow patrzy� na mnie oczyma pe�nymi �alu. - Prosz� mi wybaczy�, panie Riazanow. Je�eli tylko b�d� m�g�, odkupi� czajnik. - Co takiego ci zrobi�em, m�j kochany synu? Trzyma�em w r�ce skorupy rozbitego naczynia. - Udzieli mi pan schronienia? B�d� pana szpiegiem, nie je stem g�upcem. U�miechn�� si�. - Jeste� tutaj mile widziany, lecz jak� my, ja i ten amator haszyszu, stanowimy dla ciebie ochron� przed Faramehem? Otrz�sn�� si�, jakby chcia� pozby� si� zgubnego skutku na�ogu. Przysz�o mi na my�l, �e narkotyk pozbawi� go woli, lecz on teraz w pami�ci rozpaczliwie poszukiwa� tych okruchow woli, jakie mu jeszcze pozosta�y. Po chwili powiedzia�: - Nie pojedziesz do D�olfy. - Nie, prosz� pana. - Nie pojedziesz do Teheranu. W �adnym wypadku nie udasz si� do angielskiej ambasady w Teheranie. Na to liczy. ; - Tak, prosz� pana. - Udasz si� tam, gdzie si� ciebie nie spodziewa. - Tak, prosz� pana. Da� mi to, czego szuka�. By� to ma�y, szczeg�lnego rodzaju klucz starej daty. W�o�y� go w moj� d�o� i zacisn�� na nim moje palce, m�wi�c: - W Buszehrze, nad zatok�, jest dom nad morzem. Mie�ci� si� w nim konsulat generalny, ale zosta� zamkni�ty w tysi�c dziewi��set pi��dziesi�tym trzecim roku, w czasie konfliktu w Abadanie. By�a to w�a�ciwie nasza rezydencja, dop�ki Beria nie podj�� dzia�a�. Pewnego dnia zrozumiesz. Od tysi�c dzie wi��set pi��dziesi�tego trzeciego roku nikt pr�cz mnie tam nie by�. Centrala nakaza�a sprzeda� go, a ja sprzeda�em go sobie i Bogu dzi�kuj� za tak� sposobno��. Nikt w ambasadzie nie wie o tej posesji i jak j� zajmiesz, zniszcz� wszelkie dotycz�ce jej dokumenty. - Na jego twarzy pojawi� si� pe�en smutku u�miech. - We�miesz toyot�, o dziewi�tej samoch�d b�dzie sta� zaparkowany przy mo�cie Szahrestan, kluczyki b�d� w sta cyjce, w pojemnikach dodatkowe zapasy wody i paliwa. Masz bro�? - Bro�? - Tak, John, bro�. - Bro�? M�g�by mi pan jak�� po�yczy�? Znowu si� u�miechn��. - Mam, lecz, niestety, jest mi potrzebna. - Wiem, gdzie jest bro�! - Powiedzia�em, �e nie mo�esz p�j�� do swego domu. - Nie! - Id� wi�c, kochany Johnie, zabierz sw�j pistolet, p�jd� do mostu i niech B�g ma ci� w swojej opiece. - A moja ukochana? Nie mog� bez niej odjecha�. Westchn�� g��boko. - Musisz. Przed tob� jest bardzo trudne �ycie i, by� mo�e, niezbyt d�ugie. Nie mo�esz domaga� si�, aby druga osoba dzie li�a z tob� trudy twego �ycia. Zostaw j� w spokoju. - Nie wyobra�am sobie �ycia bez niej! - Zostaw j�. - Nie mog�! - PO PROSTU ID�! NATYCHMIAST! Je�eli ci� kocha i jest m�na, B�g da, �e j� znowu spotkasz. - W jaki spos�b? Cichym g�osem powiedzia�: Tak p�no si� zjawi�a� i tak wcze�nie odesz�a�. Wznieci�a� p�omie�, a potem ulotni�a� si� jak dym. prze�. Agata Nalborczyk Cofn��em si� o krok i ju� by�em na �cie�ce. Riazanow nie spojrza� na mnie. Jak nadzieja do pogr��onego w rozpaczy oci�ga�a� si� w drodze, Jak dobro� cz�owieka o kamiennym sercu znik�a� o poranku. prze�. Agata Nalborczyk Ju� raz by�em w Szahrestanie, kiedy wraca�em do miasta z pi�tkowego pikniku z Mo'inem i jego przyjaci�mi. By�a tam, tu� pod mostem, obskurna buda, gdzie podawano herbat�, z lepi�cymi si� od brudu sto�ami oraz jedn� butanow� lamp�. W czasie gdy przyjaciele Mo'ina raczyli go herbat� i chlebem, aby by� wystarczaj�co trze�wy przed spotkaniem z ministrem wojny, kt�ry wcale nie by� trze�wy, a ch�opak podaj�cy herbat�, migaj�c w przelocie �cierk�, popisywa� si� frywolnymi dowcipami, podszed�em do mostu, aby pos�ucha� szumu wody pomi�dzy kamiennymi falochronami, lecz kto� z towarzystwa, okropny nudziarz, przypi�� si� do mnie i do znudzenia powtarza�: - To dzie�o Aleksandra Wielkiego. Boski Aleksander Wielki. Ten beznadziejny ignorant si�gn�� do kieszeni marynarki po kolejn� butelk�. W ciemno�ci znowu us�ysza�em szum wody i w smudze �wiat�a zobaczy�em przez moment graj�cych w warcaby i ko�ci. Pomy�la�em: �Nie jest ze mn� tak �le". W kieszeni d�ins�w czu�em przy biodrze uwieraj�cego mnie Smith & Wes-sona. Przera�a� mnie. Bieg�em do utraty tchu i zobaczy�em w dole, obok zniszczonego wa�u z mu�u, bardzo starego typu terenow� toyot�: jakby Japo�czycy zat�sknili za modelami samochod�w z lat trzydziestych. Baga�nik by� otwarty. W �rodku znajdowa�y si� dwa pojemniki, w jednym benzyna, obok �opata do piasku i jaka� po�ciel. Kluczyk tkwi� w stacyjce. Zauwa�y�em te� nieznany mi dr��ek przy skrzyni bieg�w, a poniewa� nie chcia�em zapala� wewn�trznych �wiate� w samochodzie, wiedzia�em, �e zajmie mi troch� czasu, zanim si� z nim uporam. Poczu�em te� dziwny zapach. Nie by� to zapach plastikowych siedze�, nafty lub piasku, lecz zapach czego� s�odkiego, �agodnego i kobiecego, przypominaj�cy wo� r�y wodnej lub ciasta z cukru. u Siedz�c przy kierownicy samochodu, poczu�em si� lepiej, Oiiemal�e jak mocarz. Tak wi�c Riazanow k�ama�, nie by� tak �ca�kowicie w szponach Pana Opium! Mimo wszystko ma dziewczyn�, a to huncwot! Czarne my�li ow�adn�y mn� natychmiast. Zdecydowa�em: �Nie mog� odjecha�, je�li po raz ostatni nie porozmawiam z ni�". Wiedzia�em, �e jej mi�o�� uczyni�a mnie niewra�liwym na ciosy, lecz mog�a kosztowa� mnie �ycie. U�wiadamia�em sobie r�wnie�, i� do owego popo�udnia w sklepie Mo'ina �ycie moje by�o w miar� zno�ne; znam takich, kt�rzy byliby z niego zadowoleni. Wiedzia�em, �e w tej ucieczce - i zarazem pogoni -wszystkie demony, kt�re poskromi�em w sobie, dopadn� mnie teraz i wrzaskiem doprowadz� do ob��du. Kiedy tam, w sklepie, poca�owa�a mnie, zaw�adn�a mn� przeogromna czu�o��, opanowa�a ca�e moje cia�o, serce, przepe�nia�a moje s�owa, dominowa�a we wszystkich moich my�lach, o istnieniu kt�rych nie wiedzia�em lub z kt�rymi, jak z demonami, rozsta�em si� na zawsze. Ten jej poca�unek to wszystko, co przydarzy�o mi si� w ci�gu moich osiemnastu lat: ca�a reszta by�a snem b�d� za�lepieniem. Ten poca�unek to jedyna, niepowtarzalna szansa, jak� da�o mi �ycie. Odrzucenie jej oznacza�o, �e b�d� wsp�winnym w�asnego nieszcz�cia. Ca�e moje �ycie by�o tam, w domu Farameha. Je�eli mia�em wpa�� - nie by�em tak do ko�ca pewien, �e zostan� uj�ty - chcia�em, aby sta�o si� to w tym w�a�nie domu, a nie podczas ucieczki. W��czy�em silnik i pojecha�em do miasta. - NIE, PROSZ� PANA! Po mojej lewej stronie olbrzymia ci�ar�wka gwa�townie skr�ci�a na drog�. Kierowca uderzy� d�oni� o poszycie drzwi. Szarpn��em d�wigni� bieg�w i pomkn��em przez most. Kierowca min�� mnie i rzuci� wi�zk� przekle�stw. Spojrza�em w lusterko. Popatrzy�em do ty�u. Nikogo nie zauwa�y�em. Powiedzia�em: - Bo�e Wszechmocny, mademoiselle Farameh! Do ko�ca mego �ycia b�d� ciebie kocha� i troszczy� si� o ciebie. Na autostradzie panowa�a cisza. - Mademoiselle Farameh? Mademoiselle Szirin? - Licz� na to, prosz� pana. Nie mog� ju� powr�ci� do szko�y, rodziny lub do jakiejkolwiek pracy, mog� by� tylko prostytutk�. Nie wiedzia�em, czego si� spodziewa�, lecz nie o to chodzi�o. Pomy�la�em: �Nic nie wiem o tej dziewczynie poza tym, �e jest teraz ze mn�". Min�li�my �wiat�a na ulicy za baz� �mig�owc�w. Pod opadaj�cymi p�atami wirnika kad�uby maszyn przypomina�y opas�e insekty. - Sytuacja jest bardzo skomplikowana. - Tak, prosz� pana. - Czy wiesz dlaczego? - Tak, prosz� pana. - Jedziemy do Buszehru. Jest tam dom, w kt�rym na par� dni ukryjemy si�, a� wszyscy o nas zapomn�. Potem statkiem mo�emy odp�yn�� do Maskatu lub Bahrajnu. - To dobry plan. W Buszehrze panuje ortodoksja i wielkie upa�y, nikt tam nie wychodzi z domu. - Mam bro�. - Ciesz� si�, prosz� pana. Czu�em si� zabawnie. - Obawiam si�, �e mam tylko dwa naboje. - To nie ma znaczenia. Potrzebuje pan tylko dw�ch. - Do licha, dziewczyno! - Ustawi�em jej boczne lusterko. - Nie m�w takich rzeczy! - Chwyci�em le��c� obok mnie skrzynk�, odnalaz�em kule i wyrzuci�em za okno. Us�ysza�em za sob� westchnienie. - Och, mademoiselle Farameh, musimy porozmawia�. - I nie tylko porozmawia�. - Zjad� na pobocze. - S�dz�, �e powinni�my st�d odjecha� jak najdalej. - Zrobisz mi t� grzeczno�� i usi�dziesz na przednim sie dzeniu? - B�d� ci� rozprasza� podczas jazdy. Zdanie to rozpali�o mi trzewia. Czy naprawd� my�la�a, �e rozproszy moj� uwag� lub �e nieuchronnie wywo�a moje roztargnienie? - Czy w ko�cu poka�esz si�? - Nie, prosz� pana. B�d� szuka� samochodu z kierowc� i pasa�erem. Przede mn� by�a droga prosta, nudna i cnotliwa. Olbrzymie ci�ar�wki, o�lepiaj�c reflektorami, spycha�y nas na �wirowiska poboczy. Uczepi�em si� autobusu dalekobie�nego, ze �pi�- cymi pasa�erami, przykrytymi nylonowymi pledami i z namalowanym na tylnym oknie has�em: O W�ADCO CZASU! Min�li�my kiepsko o�wietlon� herbaciarni�, otoczon� sk��bionym tamaryszkiem. - Czy mog� co� powiedzie�? - Prosz� bardzo. - W Tang-e Sziraz jest posterunek policji i Sawaku. Zatrzy muj� ka�dy samoch�d. - B�dziemy musieli zjecha� z autostrady. - Tak, prosz� pana. Tang jest spadzistym w�wozem, przez kt�ry droga prowadzi do Szirazu. Tak nagle pojawia si� widok miasta i tak pi�kne ukazuj� si� wie�e i minarety, gaje cyprysowe i pomara�czowe w dolinie, �e podczas dnia obraz ten wywo�uje zachwyt. Miejsce to nazwano: B�G JEST WIELKI WSZECHOBECNY. Mo'in, b�d�c na kupieckiej wyprawie w poszukiwaniu dywan�w, kiedy zobaczy� miasto, podda� si� bez reszty jego urokowi. Pozna�em je w dobrym dla siebie czasie. - Czy mog� co� powiedzie�, prosz� pana? - Ju� sam d�wi�k twojej mowy sprawia mi rado��, mamzil. - Rosyjski gentleman da� mi jakie� rzeczy dla pana. - Co? Jakie rzeczy? - Wyczu�em za sob� odg�os ruch�w. - S�dz�, �e pieni�dze. Sporo pieni�dzy. I skrzynk� z czym� wewn�trz, lecz zapakowanym. I inne rzeczy. - Jakie rzeczy? - Papier. ?; - Wa�ny? - ? * - Sk�d mam wiedzie�. Jej g�os si� za�ama�. - Och, mademoiselle, prosz� si� nie smuci�. Zatrzymam si�... - Prosz� si� nie zatrzymywa�. To jest, to jest... - Zanios�a si� p�aczem. Pewnie to akt zawarcia ma��e�stwa. Pomy�la�em: �Cholera, �askawa pani, nie jest to moja wina. Nigdy nie zamierza�em si� z tob� �eni�. Nic o tobie nie wiem poza tym, �e je�eli mnie wkr�tce nie poca�ujesz, to, niestety, umr�. Nie jestem pewien, czy poza tym jednym mo�e istnie� jakiegokolwiek innego ro- dzaju porozumienie pomi�dzy lud�mi tak odmiennego pochodzenia jak my dwoje. Co mam z tob� pocz��, moja ma�a milionerko?". Powiedzia�em: - Jest mi niezmiernie przykro, mamzil. Jestem pewien, �e z wielk� niecierpliwo�ci� wyczekujesz dnia swoich za�lubin, lecz... - Nie jest pan uprzejmy. Nie wiedzia�am, �e jest pan nie uprzejmy. BO�E, MIEJ NAS W OPIECE! Prosz� zjecha� z drogi! Natychmiast! Wy��czy� �wiat�a! Nacisn��em na hamulec. Dzi�ki Bogu samoch�d stan�� i znale�li�my si� z ty�u autobusu z firankami. Nasz �azik zsun�� si� teraz z czarnej nawierzchni, zapad� w kolein�, podskoczy� i pop�dzi� naprz�d w ciemn� noc. Po chwili zahamowa�em i wy��czy�em silnik. Przez szyb� bocznego okna widzia�em �wiat�a samochod�w, bia�e i czerwone. Wygl�da�y jak ci�gn�cy si� kilometrami naszyjnik z�o�ony z b�yszcz�cych koralik�w. Poprzez warkot silnik�w s�ysza�em odg�osy klakson�w, trzaski drzwiczek, wrzaski i �miechy. Daleko, na dachu samochodu policyjnego, kr�ci�y si� �wiat�a ostrzegawcze. Kl�cza�a obok mnie na siedzeniu, patrz�c przez okno. Zamiera�em przy zapachu jej cia�a. Szuka�em pistoletu, a ona szcz�ka�a z�bami. Czekali�my i ws�uchiwali�my si�. Zapali�a �wiat�o, zrobi�a z�� min� i wysz�a z samochodu. Da�a mi znak, abym bardzo wolno jecha� za ni�. Silnik strzela� niczym karabin maszynowy. Pod��a�em za jej ciemn� sylwetk�, wzrok przyzwyczai� si� do po�wiaty ksi�yca, coraz bardziej oddala�y si� g�osy klakson�w i zanika�y �wiat�a reflektor�w. Czu�em si� upokorzony jak nigdy dot�d: w�a�nie tutaj, napotkawszy pierwsz� trudno��, straci�em g�ow�; siedzia�bym tak, zadowolony, w tym korku samochodowym, czekaj�c na swoj� kolej, a� policjant lub oficer Sawaku b�ysn��by latark� i, krzycz�c, wyci�gn�� nas brutalnie z samochodu. Z tego �miertelnego zagro�enia wybawi�a nas dziewczyna. W jasnej po�wiacie ksi�yca st�pa�a ostro�nie po piasku, �ci�le owini�ta czadorem. Pomy�la�em: �Wiemy wszyscy, panienko, �e masz uroczy ty�ek, i dlatego tu jeste�my". Zmieni�a ch�d, zacz�a i�� boso jak wiejska dziewczyna: czy�by moja prostacka my�l dotar�a do niej? Cholera! Jedziemy w niew�a�ciwym kierunku. Je- dziemy na wsch�d. Robimy wielkie ko�o wok� Szirazu i dojedziemy do Buszehru od wschodu. Zajmie to nam kilka dni. Zatrzyma�a si� i odwr�ci�a. Jej czador trzepota� na wietrze. Wy��czy�em silnik i poszed�em w d�. Sta�a w szerokiej koleinie wy��obionej przez ko�a. Jednak �lady k� nie nak�ada�y si� na siebie, lecz bieg�y obok siebie w odleg�o�ci oko�o dwudziestu lub trzydziestu jard�w w ka�d� stron�, jakby droga nie by�a zbyt cz�sto u�ywana, a kiedy by�a, to z ca�� pewno�ci� przez kierowc�w z wielk� fantazj�. Pomy�la�em, �e s� to �lady po my�liwych lub w�druj�cych tutaj pasterzach byd�a. Jej oczy b�yszcza�y w zimnych promieniach ksi�ycowego �wiat�a. Pomy�la�em: �Oto miejsce, gdzie drogi si� rozchodz�. P�jd� tymi koleinami na wsch�d, a ona powr�ci na autostrad�. Jest to tak�e ostatnia chwila, kiedy mog� jeszcze jej co� powiedzie�". Powiedzia�em: - Jestem w obcym dla mnie kraju, mademoiselle Farameh. Dzie� dzisiejszy r�ni si� od wszystkich poprzednich dni, a �a den z nich nie przygotowa� mnie na ten. Wszystko, co wiem, to... - Prosz� mi wybaczy�, lecz w�a�nie dlatego, �e jestem u siebie, a pan nie, ja powinnam m�wi�. Po trzech godzinach dojedziemy tym traktem do miejsca nazywaj�cego si� Fajsala- bad. Jest to zimowa siedziba rodu Kojunlu. Jako ma�a dziew czynka bywa�am tam z dziadkiem, bliskim przyjacielem pana Kojunlu. Zasiadali razem w parlamencie, kiedy przeprowadza no reform� roln�. Pana Kojunlu powieszono na rynku w F�jsa- labadzie na oczach jego ludzi, m�czyzn i kobiet. R�d Kojunlu nie pozostaje w dobrych stosunkach z Jego Cesarsk� Mo�ci�. Odmawiaj� wszelkich rozm�w z �andarmami i lud�mi Sawa- ku, nie pozwalaj� im wej�� do wiosek i na pastwiska, a je�eli spotkaj� ich, to sprawiaj� im k�opoty. Co par� lat wchodz� �o�nierze, zabijaj� paru m�odych ludzi i znowu si� wycofuj�. - Czy powinni�my szuka� u nich schronienia? Mam na my�li ciebie i mnie... - Prosz� mi wybaczy�! Przed F�jsalabadem, dwie godziny drogi st�d, jest ma�e jeziorko. Biwakowali�my tam. Woda jest tam wspania�a. Znajduje si� tam te� stara budowla jeszcze z czas�w Sasanid�w. Miejsce to nie cieszy si� dobr� s�aw�. Ale mo�emy si� tam zatrzyma� i odpocz��. - Dobrze, mamzil. Odwr�ci�a si� i rzek�a: - Teraz pan musi �askawie mi powiedzie�, czy chce, abym mu tam towarzyszy�a. Mam na my�li jeziorko. - Jeste�my ma��e�stwem. - Te� co�! Te dokumenty nie maj� �adnego znaczenia. - Je�eli pani zechce, mademoiselle Farameh, �yczy�bym so bie, aby si� pani tam ze mn� uda�a. - Nie mam �adnego maj�tku. - Ja r�wnie�. - Mam na my�li m�j posag. - Och... - Poniewa� nie mam posagu, nie wiem, czy traktuje pan t� spraw� powa�nie. - Pani posagiem jest... Och, nie wiem... Wszystko, co mam, dam pani, moje �ycie, moj� g�ow�, moj� wolno��, moj� krew... - Przesta�! Wystarczy! Jeste� niem�dry! ;, Przesta�em. ; , , , - B�dziesz dla mnie dobry? . , ";,- - Tak. .... ; - Musisz to obieca�. ' - Tak. Sz�a za mn� obok �azika, wzi�a jeden z pojemnik�w na wod� i, odwr�ciwszy twarz, poda�a mi. Jak na dziewczyn� wydawa�a si� bardzo silna. Napi�em si� wody jednym g��bokim haustem. Smak wody bole�nie przypomnia� mi Isfahan. Ona nie pi�a. Usiad�a na przednim siedzeniu, lecz jak najdalej ode mnie, tu� przy drzwiach. Nawet w �wietle ksi�yca �atwo by�o pod��a� �ladami kolein. Udziela� mi si� nastr�j pewnego podniecenia m�odych m�czyzn, kt�rzy tutaj bywali: p�dzili z letnich pastwisk w swoich samochodach ci�arowych, z widocznymi w oknach karabinami i obijaj�cymi si� z ty�u spasionymi owcami, widzia�em powiewaj�ce na wietrze chusty kobiet i trzymane w ich ramionach brudne dzieciaki. Chcia�em to wszystko wyrazi�, poszukuj�c z wielkim mozo�em w pami�ci w�a�ciwych s��w perskich, lecz kiedy spojrza�em na ni�, zauwa�y�em, �e �pi z g�ow� opart� o okno samochodu. Pomy�la�em: �B�dziemy stanowi� niesamowit� par�. Zaledwie od trzech godzin jeste�my ma��e�stwem i ju� skaczemy sobie do oczu". Ciekaw by�em, o czym my�la�a, lecz trudno by�o mi zrozumie� psychik� ira�skiej dziewczyny. Przed oczami stan�y mi strofy Sana'iego*: Gdybym m�g� tu przyj�� lub nie przyj��, nie by�bym przychodzi�, Gdybym m�g� st�d nie odchodzi�, te� bym nie odchodzi�; I nie lepiej te� by by�o, gdybym w te ruiny nie przychodzi�, tu nie by� ni st�d nie odchodzi�**. prze�. W�adys�aw Dul�ba Jak to si� dzieje, �e Sana'i, kt�ry �y� przed o�mioma wiekami, opisuje ludzkie losy i uczucia, jakich ja teraz doznaj�; wiadomo, �e zna� je z w�asnego do�wiadczenia - nie napisa�by przecie� tego czterowiersza - nie napisa�by, �e �wiat uczu� i los�w cz�owieczych nie jest �wiatem czyjej� samowoli, �wiatem przypadkowych wydarze�, kaprys�w, lecz jest w�a�nie taki zwyczajny, normalny, o ile tylko m�g�bym poj�� rz�dz�ce nim prawa. A mo�e on i inni poeci w swojej poetyckiej wyobra�ni wymy�lili mi�o�� w �wiecie Pers�w, ten szczeg�lny rodzaj udr�ki, kt�rej musz� do�wiadczy� ze �pi�c� obok mnie dziewczyn�? Pomy�la�em, �e m�g�bym wysun�� r�k� i prawdopodobnie dotkn�� skraju jej czadom, nie obudziwszy jej, lecz s�dz�, �e nie by�aby mi za to wdzi�czna: dlatego w�a�nie �pi w tym miejscu, gdzie �pi. Wiem jednak na pewno, �e przestrze� od pocz�tku mojej drogi do miejsca, do kt�rego zmierzam w po�wiacie ksi�yca, wype�niona jest samotno�ci�; ta impulsywna i biedna dziewczyna nie zdawa�a sobie z tego sprawy, a� by�o za p�no i noc zasta�a nas na pustyni. To poczucie w�asnej, dziwnej osobowo- * Sana'i(zm. 1130-1131)-pierwszy wielki poeta mistyczny, suficki (p/ryp. kons.). ** Z tomu Drugi dywan perski wybra� i przet�umaczy� W. Dul�ba, Krak�w 1980. �ci, jakie mam dzisiaj, mia�em zawsze, lecz do tej pory nie znalaz�em w�a�ciwej nazwy dla cz�owieka tak samotnego jak ja, kt�remu nikt nie towarzyszy� w przesz�o�ci, nie towarzyszy teraz i nie b�dzie towarzyszy� w przysz�o�ci. Poczucie samotno�ci, kt�re stanowi�o niejako kopi� mego poczucia osobistej wyj�tkowo�ci i osobistego wyboru, nie opuszcza�o mnie przez ca�e dzieci�stwo i lata szkolne, lecz w wieku dojrza�ym sta�o si� czym� nie do zniesienia. Dlatego opu�ci�em Angli� i przyby�em do Iranu; nie dla jakiego� szczeg�lnego powodu, bez jakiegokolwiek powodu. Nie by�a to tak bardzo z�a decyzja, cho�by ze wzgl�du na przyjaci�, jakich znalaz�em - Mo'ina i Riazanowa. I nawet je�eli jeden by� opojem, a drugi na�ogowym palaczem opium, prawdopodobnie nale�a�oby uzna� za naturalne, �e tacy w�a�nie stali si� moimi przyjaci�mi. Spotkanie z nimi by�o wielk� przygod� mego �ycia, zw�aszcza ze wzgl�du na t� istot�, kt�ra teraz spokojnie przy mnie �pi. Obawia si� tego jeziorka z tych samych powod�w co ja; nie jest to nie�mia�o�� towarzysz�ca nocy po�lubnej, wyros�a, jak s�ysza�em, z obyczaj�w i tradycji ira�skiej; lub dlatego, �e podobnie jak ja, tak niewiele wie o mi�o�ci. To dlatego, �e tak jak ja, zdaje sobie w pe�ni spraw�, i� jest to nasza ostatnia szansa. Musimy pok�ada� nadziej�, �e gdzie� w tajemniczych zakamarkach nocy po�lubnej znajdziemy zrozumienie lub przyja��, kt�ra sprawi, �e sprzeczki i konflikty towarzysz�ce nam na co dzie�, jak to nieuchronnie bywa, dadz� nam si�� przetrwania, pozwalaj�c� przeku� je w dobro. Skutki niepowodzenia naszych wysi�k�w by�yby dla niej straszne. Mog�aby si� rano obudzi� z kamiennym sercem, pozbawiona jakiejkolwiek nadziei; wiedz�c, �e musi pozosta� ze mn� z lito�ci b�d� opu�ci� mnie i uda� si� do Teheranu, podawa� si� jako jeszcze jedna maltretowana i rozwiedziona kobieta, usi�uj�ca znale�� prac� w biurze lub fabryce oraz m�czyzn�, kt�ry si� ni� zaopiekuje. Zrozumia�em teraz to g��bsze, bardziej ukryte znaczenie ostrze�enia, jakie da� mi Riazanow: zabra� j� ze sob� oznacza�o pozostawi� jej tylko jedn� z wszystkich dotychczasowych mo�liwo�ci wyboru, kt�rych - jak B�g na niebie - nie mia�a tak niewiele. Musz� by� dla niej dobry. To by�o naj- wa�niejsze, a nie to, �eby nie da� si� uj�� czy na przyk�ad mie� bro�. Co� przeskoczy�o przed samochodem. Hamuj�c, b�yskawicznie wiedzia�em, �e ju� tego nie ma. Przed moimi oczyma, w zacieraj�cym si� obrazie, pozosta�a nie tyle sylwetka gazeli, ile symbol i istota szybko�ci i dziko�ci. To by�o jak przypadkowe zderzenie dw�ch �wiat�w. Gazela wy�oni�a si� z mrok�w starego �wiata i znik�a w nim ponownie, pozostawiaj�c jedynie na masce samochodu kawa�ek sk�ry zdarty z cia�a, widoczny w �wietle ksi�yca, i ten nieopisany zapach dziko�ci. Sta�a przed ni� wyprostowana, z wytrzeszczonymi oczami. W szoku spojrza�a na mnie, zdar�a czador z twarzy. - Nie musisz tego robi� dla mnie, mamzil. Dalej sta�a, wpatruj�c si� w ni� i trz�s�c si� ca�a. Przysz�o mi do g�owy, �e ma s�aby wzrok; �e w�wczas, w moim pokoju w D�olfte i w jej pokoju go�cinnym, sta�a i kl�cza�a tak blisko mnie nie dlatego, �e czu�a do mnie tak wielk� sympati�, lecz ze wzgl�du na kr�tkowzroczno��. - S�dzi�em, �e ten gatunek gazeli dawno ju� zosta� wytrze biony przez my�liwych. - Ja te� tak my�la�am. - Nie patrzy�a na mnie. - Potrzebuj� wody. Dlatego nie odchodz� od niej zbyt daleko. Jecha�em przez pustyni� o�wietlon� blaskiem ksi�yca. Wygl�da�a przez szyb� samochodu. Podnios�a r�k� w ira�skim ge�cie oznaczaj�cym: �Zwolnij!" b�d�: �Zaczekaj chwilk�". Zatrzyma�em �azika. Otworzy�a drzwi i, nie odwracaj�c si� do mnie, powiedzia�a: - Poczekaj na mnie tutaj. To znaczy odpocznij. Po chwili zobaczy�em u swych st�p ksi�yc. Wiatr ucich�, a powierzchnia wody by�a g�adka niczym lustro. Widoczn� w wodzie, krystaliczn� aureol� otaczaj�c� ksi�yc potwierdzi�o wznosz�ce si� nade mn� niebo. Tam, gdzie nie si�ga�o ju� �wiat�o ksi�yca, na sze�ciok�tnym masywnym bloku sta�a ogromna i ledwo widoczna budowla. Nigdy nie do�wiadczy�em takiej ciszy i takiego ch�odu. Woko�o by� ciemny horyzont i �wieci� tylko ksi�yc, otoczony po�wiat�, i zmagaj�ce si� z nim gwiazdy. Zmartwiony, nape�ni�em zbiornik z benzyn�, nala�em wody do ch�odnicy i zrobi�em sobie drinka. Szirin sta�a przede mn�. - Zrobi�am ci pos�anie. Prosz�, odpocznij. Poszed�em za ni�, potykaj�c si� o kamienie. Na piaszczystej �cie�ce po�o�y�a mat�. Zapyta�em: - Czy b�dziesz tak mi�a i po�o�ysz si� ze mn�? - Je�eli sobie tego �yczysz. Po�o�y�a si� w sukience i czadorze, plecami do mnie. - Och, mamzil, b�agam, nie zadr�czaj mnie. Usiad�a wyprostowana, jakby po�kn�a kij. Powiedzia�a: - Nie zadr�czam ci�! Nigdy nie chcia�am tu przyjecha� - palcami wskaza�a na ruiny i pustyni�. - Nigdy nie chcia�am opu�ci� Isfahanu. Z powodu jednego poca�unku musz� na za wsze opu�ci� dom, siostr�, ratowa� si� ucieczk� z angielskim ch�opcem, kt�rego w�a�ciwie nie znam. - Je�eli mog� si� z tob� nie zgodzi�, to by�y dwa poca�unki. - Fu! Jeste� taki niem�dry. Czy nie rozumiesz, �e chcia�am spe�ni� pragnienia twego serca? Nie rozumiesz, �e mia�abym z tob� nielegalny romans? Dlaczego, dlaczego przyszed�e� do mego domu? Przez wzgl�d na D�amalzadego! Bo nie chcia�em, aby straci� szko��! Nie m�g�bym powiedzie�: ziemia wykona�a pe�en obr�t. Wsta�em. Czu�em si� zm�czony prowadzeniem samochodu. Powiedzia�em: - Mademoise��e Farameh, nie b�d� ci� zatrzymywa� wbrew twojej woli. Prosz� nieco wypocz��, zawioz� ci� z powrotem na autostrad� i zatrzymam jaki� pojazd. Jestem pewien, �e je �eli nie b�dziesz ze mn�, rodzina ci� przyjmie. - Kto b�dzie si� tob� opiekowa�? Jeste� taki g�uptas, �e za raz wpadniesz w r�ce ludzi z Sawaku. - Do tej pory B�g mia� mnie w swojej opiece. Nie s�dz�, aby mnie teraz opu�ci�. By�a coraz bardziej ch�odna i rozgoryczona. Kiedy zaczyna�a m�wi�, to jakby do siebie samej. Powiedzia�a: - On mnie nie lubi. - Och, mademoise��e, prosz�, nie rozmawiajmy. Jeste�my wystarczaj�co szcz�liwi, kiedy nie rozmawiamy. - Ukl�kn�- �em i wysun��em r�ce. Dotkn��em jej w�os�w. - Czy ona uczyni s�udze swemu ten zaszczyt i pozwoli mu zdj�� sukni�? Odwr�ci�a si� do mnie twarz�. Jej twarz by�a pe�na l�ku. - Moj� sukni�? - Jej sukni�. - Ale� ja nie mam na sobie bielizny! - Nie szkodzi. - Jutro. - Ju� jest jutro. ; - Jest pe�nia ksi�yca.?�?' - Patrz tam, to Syriusz! A wi�c mimo to. Obudzi�o mnie dotkliwe zimno i zapach palonego drzewa. Nie wiedzia�em, gdzie jestem i dlaczego tam jestem. Przede mn� rozci�ga�o si� pasmo czarnych g�r, zarysowanych na szczytach lini� ��tego �wiat�a. U podn�a g�r, na skalnych zwietrzelinach pustyni, postrz�pione smugami cieni widzia�em jeziorko, a poza nim budowl� tak zrujnowan�, �e trudno j� by�o odr�ni� od pustynnego otoczenia. Przypomina�a resztki zbudowanego z piasku zamku nad morzem. Pomy�la�em, �e w moim �yciu musia�o si� co� zdarzy�, skoro znalaz�em si� w takim w�a�nie dzikim miejscu, i ogarn�o mnie uczucie przera�enia i szcz�liwo�ci zarazem. Podnios�em si�. Po przeciwnej stronie dziewczyna rozpala�a z chrustu ognisko. Jej czarne w�osy by�y mokre i opada�y na szkar�atn� sukni�, widoczn� spod czadom. Przykucn�wszy, odpoczywa�a. Obok sta� garnek z gotuj�c� si� wod�. Ko�o Szirin le�a�a odwr�cona �opata, na kt�rej znajdowa�y si� cztery ma�e placki. Pocz�tkowo my�la�em, �e b�dzie moj� zabawk�, okazem urody i �r�d�em seksualnej rozkoszy, wschodni� pi�kno�ci�, kt�r� zabior� do domu, aby si� ni� nacieszy� i pyszni�. Nie przysz�o mi na my�l, �e jest obdarzona wol�, �yje swoim w�asnym �yciem; �e b�dzie si� ubiera�, k�pa�, modli�, przygo- towywa� herbat� i piec placki chlebowe. Nie przysz�o mi na my�l, �e nie by�a rozpieszczon�, bosk� nuworyszk�, ale wiejsk� dziewczyn�, przyzwyczajon� do pracy od pi�tego roku �ycia; �e b�dzie z wdzi�kiem ko�ysa� si� na bosych stopach, recytowa� co� pod nosem i piszcze�, skacz�c po kolczastym chru�cie; �e bez reszty zaw�adnie mn� uczucie szcz�cia; �e uzmys�owi� sobie, i� po raz pierwszy w �yciu nie czuj� si� samotny, �e mam towarzysza lub �e przesta�em by� tym, kim by�em, podatnym na ciosy; �e jestem odrodzony i chroniony; �e sta�em si� now� istot�, w kt�rej jest co� z niej. Potem zaw�adn�a mn� �a�o��, s�odka i przenikliwa, jak jej w�osy, bia�e ramiona i go�e stopy; �e nigdy nie zobacz� jej w kostiumie k�pielowym lub stroju tenisowym czy na przyj�ciu - �e nie zobacz� znowu mego kraju. Zanuci�a pie�� po turecku. Brzmia�a ona mniej wi�cej tak: Podczas zr�kowin zbyt nie�mia�a, : O nic - dlaczego � nie pyta�am. ' '? : M�ody jest, mi�y, tak m�wiono � � ;. On! Za t� cen�! Jego �on�! Nie pozw�l, Babciu, przyj�� mu, do��! ?'? Babuniu droga, to straszny go��! Ten siwy w�os, ten turban brzydki, . ? '?; Cuchn�cy pot! Te cienkie �ydki! Co za oszustwo! �e bogaty? ? i Jest starszy od naszego taty! ?;?'? , : Okpi� nas, moja Babciu droga. � , Nie pozw�l przyj�� mu, nie, na Boga! prze�. Ludmi�a Marja�ska Zawirowa�a. Na jej twarzy, zarumienionej od ognia, pojawi� si� tajemniczy u�miech. Bia�� szyj� pokrywa� popi�. Podskoczy�a, wzi�a garnek - musia� by� w nim wrz�tek - nala�a wod� do szklanki i poda�a mi j�. Kiedy ukl�k�a przede mn�, poczu�em zapach jej sk�ry, silniejszy od zapachu palonego drewna, zauwa�y�em, �e jej u�miech by� tajemniczy, pe�en wyrozumia�o�ci, nieco przestraszony, lecz zdradzaj�cy opanowa- nie; jakby czego� dowiedzia�a si� o mnie, niekoniecznie nagannego, jednak�e na pewno niewymagaj�cego rozg�osu. Na jej dyskrecji mog�em polega�. Szklanka by�a tak gor�ca, �e od razu j� upu�ci�em. A poza tym chcia�em dziewczyn� wzi�� w ramiona. Powiedzia�a: - To jest risze, ciernisty krzew, kt�ry ro�nie na pustyni. Jest dobry na serce, wzmacnia pami��, leczy w�trob� i... - opu�ci�a powieki -jest �r�d�em wigoru. - Z ca�� pewno�ci� b�d� tej ro�liny potrzebowa�, madame. - Potrzebujesz funt og�rk�w, rusz si� - rzek�a. Powr�ci� jej urzekaj�cy u�miech. - Czy mog� odej��? - Och nie, madame, prosz�. �le si� czuj�. - Nieszcz�liwy cz�owiek. Z�o�y�em poca�unek na jej u�miechu. - Musz� co� zrobi�. - Rzeczywi�cie. Fukn�a na mnie. Rozejrza�a si� i jednym ruchem zdj�a czerwon� sukni�. Nigdy nie widzia�em dziewcz�cej talii lub �ona albo twarzy i pach wy�aniaj�cych si� spod obfitych pukli w�os�w, nie widzia�em tak�e sp�dniczki i tafty, czu�em si� tym wszystkim oszo�omiony. Zauwa�y�em, �e by�a wyra�nie zadowolona ze swego pi�knego cia�a; lub raczej z tego, �e odkry�a jego urzekaj�cy wp�yw na m�a. Poca�owa�em jej �ono. By�o zimne i twarde jak marmur. Odskoczy�a. Spojrza�a na moj� twarz. Musia�a w niej dostrzec seksualn� �ar�oczno��, poniewa� wybuchn�a �miechem. - Oczywi�cie, jestem do twoich us�ug - powiedzia�a i opu �ci�a r�ce zas�aniaj�ce piersi. - Lecz pospiesz si�, bo jest mi bardzo... - rozejrza�a si� woko�o i za�mia�a - ...zimno. - Pozw�l mi p�j��! B�dzie �wita�! Odwr�ci�a si� do mnie plecami i zdo�a�a przez g�ow� w�o�y� sukni�, lecz trzyma�em j� mocno w pasie i nie pozwoli�em odej��. By�a silna, lecz ja by�em silniejszy. - Prosz�! Na chwil�! Ludzie Sawaku o tej porze �pi�. To powszechnie wiadomo. Jeste� taki niem�dry. Wstyd� si�. Pu�ci�em j�. . , - Dlaczego mam si� wstydzi�? . �? .. ? - ,? Odwr�ci�a si� i cie� w�tpliwo�ci pojawi� si� na jej obliczu, niczym cie� chmury w�druj�cej po pla�y. Mimo wszystko nie by�a tak do ko�ca pewna. - Rozumiesz mnie doskonale. Udajesz tylko. - Nie. Czu�a si� upokorzona, lecz by�a zbyt zawzi�ta, aby przyzna� mi racj�. - W ten w�a�nie spos�b sypiacie z angielskimi dziewczy nami? Uwa�a�em, �e lepiej z tym sko�czy�. - Madame, w moim �yciu kocha�em tylko jedn� dziewczy n�. I s�dz�, �e jedn� tylko b�d� kocha�. ' W porannym �wietle jej twarz zrobi�a si� szara. ?'? - Mog� zapyta�, czy masz styczno�� z t� osob�? - Mo�esz. Mam styczno��. Jej oczy utraci�y ca�e swoje pi�kno i sta�y si� dzikie. - Mog� dowiedzie� si�, czy znowu zamierzasz spotyka� si� z t� osob�? - Mo�esz. Zamierzam. Zamar�a. , Czy to Angielka?. . ... , ...... - Nie, madame. To Iranka. , - Czy by�a jedn� z twoich studentek? - By�a, przez jaki� czas. , Uchwyci�em jej r�ce tu� przy moich policzkach. Szepn�a: - Czy to ta przekl�ta Minu Bordbar, ma�a i zielona, t�usta i g�upia, maj�ca tylko pup� i biust... . . . . � - Nie, madame, to nie ona. - Pu�� mnie! ". Pu�ci�em, lecz mia�em j� na oku. - ��dam, aby� wyjawi� mi nazwisko tej osoby. Jestem, do Jiab�a, twoj� �on�! - Na imi� ma Szirin. Jej r�ka �mign�a w powietrzu. ' - Jeste� silna, madame. - A ty masz szcz�cie, �e �yjesz. Szczerze �a�uj�, �e po �lubi�am ciebie. Przez twoj� lekkomy�lno�� i z mojej strony brak samokontroli b�dziemy mieli dziecko na tym �a�osnym �wiecie. - Och! Ca�kiem o tym zapomnia�em. - Pozw�l mi teraz odej�� do moich obowi�zk�w. Wkr�tce b�dzie gor�co, o wiele bardziej, ni� kiedykolwiek do�wiad czy�e�, bardziej, ni� m�g�by� przypuszcza�, i w�wczas popad niesz w z�y nastr�j i zaczniesz mi dokucza�. Powr�ci� jej u�miech. Wyczuwa�em, �e teraz, kiedy utraci�a swoje miasto, rodzin�, a nawet str�j, w ten w�a�nie spos�b broni�a si� przede mn�. - Nie �a�uj, �e mnie po�lubi�a�. - Och, za wielu rzeczami b�d� t�skni�: szumem Mamdali nawadniaj�cej kanaliki, zapachem dymu z ognisk pal�cych si� na letnich pastwiskach, a tak�e ulatniaj�cym si� wczesnym ran kiem zza drzwi, za czadorem babci, siekaniem sabzi* z D�ou- har� w kuchni, karmieniem zi�b, mieleniem kwiat�w geranium na r� do twarzy, wylegiwaniem si� w ��ku w letnie popo�u dnia, ws�uchiwaniem si� w szum wody, kiedy Mamdali p�ynie rynienkami... Poniewa� zarumieni�a si�, czu�em, �e dosz�a do przekonania, i� znalaz�a si� w miejscu, gdzie nigdy nie zamierza�a by�. Podnios�a si�, podci�gn�a sukienk� do bioder. - Panie Pitt, tylko jednej rzeczy �a�uj� w moim �yciu, to jest tych godzin, kiedy Jego Ekscelencja pozostawi� mnie sam� w towarzystwie kapitana Turaniego, kt�rego idea mi�o�ci ogra nicza�a si� do poci�gania za sutki i ob�apywania mojej... - Madame Farameh! - ...kiedy ca�y ten czas marzy�, aby Jego Ekscelencja ze r�n�� gc, w ka�dej sekundzie powtarza�am sobie w g��bi serca: B�g da, �e pewnego dnia ten Anglik spotka ci� i po�amie wszystkie twoje przekl�te paluchy... - My�la�a�, �e ja... Ju� w�wczas my�la�a�, �e ja... - M�j �wiat wywr�ci� si� do g�ry nogami. - Och nie! On nie rozumie! - Kiedy b�dziesz ju� bezpieczna poza Iranejn -powie- * Sabzi - zielenina, warzywa (przyp. kons.). dzia�em - wr�c� do kwestii grubia�stwa kapitana Turaniego wobec ciebie. - NIE! Zacisn�a pi�ci. Zas�oni�em g�ow� r�kami. Powoli zaczyna�em rozumie�. Ona s�dzi, �e nie pozwol� jej o nim zapomnie� lub �e zapomnia�em o swoim obowi�zku, aby j� od niego uwolni�. My�li, �e z jego powodu b�d� si� nad ni� zn�ca�. - Madame Szirin, nie chc� nigdy s�ysze� nazwiska tego cz�owieka. Nie istnieje ono i nigdy nie istnia�o. - Nie us�yszysz go ode mnie. - Pochyli�a g�ow�. - Znu dzi�am ciebie. Mog� odej��? - Prosz�, nie odchod�. Powiedz mi, dlaczego powiedzia�a� �ten Anglik". Nie zna�a� mnie. - Widywa�am ciebie. Ka�dy ciebie widzia�. Widywali�my ci� na ulicach i w ogrodach. - Co? ? ��' - ?? ? Wygl�da�a na zmieszan�. - Ca�a moja klasa lubi�a ciebie. By�em oszo�omiony. - I ca�y ten czas, kiedy s�dzi�em, �e jestem sam, ty i twoje przyjaci�ki podpatrywa�y�cie mnie, na�miewaj�c si� ze mnie zza swojej cholernej... - Nie na�miewa�y�my si�. Inne dziewcz�ta lubi�y ci�, po niewa� by�e� jak chleb do kebabu. Ja... - By�em jak co? Zarumieni�a si�. - Ja... - Prosz� to powiedzie�, madame. - Ju� jeste� z siebie bardzo zadowolony. - Jak�e m�g�bym nie by�?! Jestem przecie� o�eniony z naj milsz� dziewczyn� w Iranie! Odwr�ci�a si� i szepn�a: - Tylko w Iranie? - Na ca�ej zamieszkanej ziemi. - Milsz� ni� MinuBordbar? Odpowiedzi� na to pytanie musia� by� wyraz mojej twarzy. Usiad�a wyprostowana. Powiedzia�a: 85 - Lubi�am tw�j ch�d z g�ow� pochylon� ku ziemi. Zatrzy mywa�e� si� zawsze, aby przepu�ci� kobiety; podoba�o mi si�, �e zawsze by�e� zatopiony w my�lach, kiedy siedzia�e� w ogro dzie lub by�e� zaj�ty lektur� list�w i depesz; lubi�am tw�j nie chlujny charakter pisma, okropny akcent, proste obej�cie, a kiedy sta�am za tob� w sklepie na rogu, podoba�o mi si� tak�e to, �e mimo i� ci� oszukiwano, zawsze by�e� dla sprzedawcy uprzejmy i... - A wi�c to nie by� przypadek! U Mo'ina! - Nie chcia�am i��, panie Pitt. Zapewniam pana, nie chcia �am i��. Aczkolwiek nie mog�am pozwoli� innym, aby posz�y beze mnie. - S�dz�, �e nie. Spojrza�a na mnie przekornie. : , ? � - Poca�owa�a� mnie tak, �e sta�em si� twoim wi�niem. - Poca�owa�am ci�, poniewa� nie panowa�am nad sob�. - Tak wi�c przez ca�y ten czas, kiedy my�la�em, �e to Bogu zawdzi�czamy nasze spotkanie, by�a to wy��czna zas�uga jed nego z jego anio��w. - Nie blu�nij. - Odwr�ci�a wzrok ode mnie. - Ka�de dziec ko wie, �e tak czy owak anio�owie s� w�a�nie symbolami bo- sko�ci. Przepraszam pana. Podnios�a si� i zobaczy�em jej nogi i stopy. - O Bo�e! Ty krwawisz! Co ci zrobi�em? A ona �mia�a si� i �mia�a. - Przymierze osiki z dzid�. To zbyt wiele dla jej cennego ru binu*. �miej�c si� i powtarzaj�c te s�owa, powr�ci�a do ogniska. - Jeste� na mnie z�y? - Nie. Nie b�dziesz jad�a ze mn� �niadania? Chwyci�a si� za serce i odwr�ci�a si�. Nie by�em z�y, tylko zaskoczony. Jad�em �niadanie, kt�re, jak si�gam pami�ci�, kto� po raz pierwszy dla mnie przygotowa�, i obserwowa�em jej stopy w�druj�ce po spopiela�ym piasku, patrzy�em, jak wygasza ognisko, studzi kanister w wodzie jeziora, nape�nia wod� i bez szczeg�lnego wysi�ku zanosi do Bardzo cz�sta metafora w perskiej poezji na ten temat (przyp. kons.). samochodu, nast�pnie wraca do jeziorka i zanurza si� po pas w wodzie. Pomy�la�em sobie, �e aczkolwiek w Isfahanie czu�em si� cz�owiekiem wolnym i panem swego �ycia, w rzeczywisto�ci by�em ca�kowicie zale�ny od kaprys�w tej perskiej dziewczyny, niedawnej uczennicy, kt�ra w tej w�a�nie chwili w jeziorze, na tle pa�acu swoich przodk�w, myje pokaleczone kolcami i pokrwawione nogi, mocz�c w wodzie skraj swego szala. Zapragn��em, aby si� odwr�ci�a i u�miechn�a, dla upami�tnienia chwili w tym niezapomnianym jeziorze przed pa�acem przodk�w, na tle gasn�cych ju� gwiazd. Jednak�e, co - jak przypuszczam - by�o w jej zwyczaju, nie odwr�ci�a si�. Wsta�em, dopi�em gorzk� herbat�, zwin��em legowisko i pod��y�em w stron� pa�acu. Przed wielu laty kto� przybi� na hakowych drzwiach drewnian� desk� z nieco zatartym ju� teraz napisem: NIEBEZPIECZE�STWO! NIE WCHODZI�! Wszed�em ostro�nie i znalaz�em si� pod wysokim sklepieniem. Mury i filary znajdowa�y si� w rozsypce i dlatego trudno by�o si� zorientowa�, czy jest to budowla wzniesiona przez cz�owieka, czy te� zjawisko geologiczne. Usi�owa�em wyobrazi� sobie t� budowl� w okresie jej �wietno�ci, mieni�c� si� kolorami, pe�n� wspania�ych mebli, zamieszkan�, otoczon� ogrodami, a tak�e biesiaduj�cych tu poet�w i muzyk�w, lecz moja wyobra�nia zawiod�a. Na wszystkich �cianach narysowane by�y d�onie w niebieskim, bardzo ju� wyblak�ym kolorze. W �rodku ka�dej d�oni widnia�o namalowane oko. Krew uderzy�a mi do g�owy. W budowli s�ycha� by�o brz�czenie, niczym w gnie�dzie szerszeni zaatakowanych przez intruza. Poczu�em w sobie ci�ar ca�ego koszmaru perskiej historii, wszystkich zgromadzonych tu z�ych duch�w, demon�w i wampir�w, kt�re nie znosz� ludzi spaceruj�cych s�onecznymi bulwarami Kr�la Kr�l�w i kt�rym ja zak��ci�em spok�j. Powiedzia�em na g�os: - Wielkie dzi�ki za wasz� go�cinno��! Opuszczamy was, nie zabieraj�c nic z tego miejsca, pr�cz wody, bez kt�rej nie prze�yliby�my. Z trudem znalaz�em wyj�cie. W ciep�ym powietrzu z�apa�em oddech, dziwi�c si�: �C� takiego mi si� przytrafi�o, �e sta�em si� przes�dny?". Potem zauwa�y�em, �e mamy go�ci. Naszemu �azikowi zastawi� drog� olbrzymi ameryka�ski kabriolet - kr��ownik szos. Nie zna�em jego marki, lecz podobny by� do tej limuzyny, w jakiej zastrzelono prezydenta Kenne-dy'ego. Z przodu po prawej stronie kierowcy siedzia�a dama. Mia�a czarne okulary i przepask� na g�owie. Za nimi, przy drzwiach, wida� by�o dw�ch m�odych m�czyzn ze strzelbami starego typu, przewieszonymi na plecach. Patrzyli na mnie, nie wykazuj�c �adnego zainteresowania. Szirin postawi�a na ziemi kanister i, pochyliwszy g�ow�, zas�oni�a twarz czadorem. Z powodu przera�enia lub z�o�ci ca�a dr�a�a. Z u�miechem na twarzy pod��a�em w kierunku samochodu. - Znikaj, ch�opcze. Dama, nie pierwszej ju� m�odo�ci, nie spojrza�a na mnie. Ten rozkaz rozw�cieczy� mnie. - Czy mog� si� dowiedzie�, z kim mamy... Wykona�a nag�y ruch g�ow�. M�odzi ludzie zacz�li posuwa� si� w moj� stron�. Zadr�a�em. Nie pozwol�, aby tak po prostu pochwycili mnie i wrzucili do �azika. Nie dam si� upokorzy� na oczach dziewczyny! O Szirin, musia�a� przecie� wiedzie�, �e nie przedostaniemy si� przez ich ziemi�, nie spotkawszy si� z nimi. To s� ludzie Kojunlu, nie wyrostki z �andarmerii, t�skni�cy jeszcze za swoimi mamusiami. W�o�y�em r�k� do kieszeni. Jeden z ch�opc�w u�miechn�� si� i wolniej zacz�� i�� w moim kierunku. Drugi zawr�ci�, odrzuci� karabin. O nieba, mam tylko jeden nab�j! - PITT! Ch�opiec zatrzyma� si�. Pomy�la�em: �Nie do wiary, moja �ona zapomnia�a mego imienia!". Ch�opcy wycelowali teraz karabiny w moj� twarz, lecz nie byli zbyt skupieni. Odwr�ci�em si� do Szirin, pe�en �alu i z�o�ci. G�ow� mia�a pochylon� i zas�oni�t�. R�ce z�o�y�a na piersiach. Praw� d�oni� podtrzymywa�a ukryty pod czadorem n�: ten sam szeroki n� kuchenny, kt�rym pos�ugiwa�a si� baktryjska s�u��ca, kroj�c zio�a owego popo�udnia w Isfahanie. Musia�a w�wczas zamkn�� drzwi ogrodowe, pobiec do kuchni i wsun�� n� pod sp�dnic�. Spojrza�em na dam�. W czarnych przeciws�onecznych okularach, siedzia�a nieporuszona. Zacz�� �piewa� jaki� ptaszek: s�odkim g�osem wykonywa� trele jak skowronek nad ��kami w Anglii. W promieniach wschodz�cego s�o�ca widzia�em �any zielonej pszenicy. Pomy�la�em: �Ludzie wstan� i wkr�tce wyrusz� na pola". - Oczywi�cie, madame, jest znacznie wi�cej rzeczy, ni� go �ym okiem dojrzy nowo�eniec. Dama zamar�a. Odwr�ci�em si� do m�odego cz�owieka, kt�ry, opu�ciwszy bro�, u�miecha� si� do mnie, jakby chcia� powiedzie�: �Prosz� nie czu� si� ura�onym, to tylko �art, bez z�ych intencji. Wie pan r�wnie�, �e jak kobiety sobie co� ubzduraj�, nie mo�na im tego wybi� z g�owy!". Drugi, dla zachowania pewnej r�wnowagi, rzek� taktownie: - Droga madame, s�ysza�em, �e ci Anglicy... - Uspok�j si�, prosz�. Po raz pierwszy dama odwr�ci�a si�, aby spojrze� mi w twarz. Jej cera by�a br�zowa od s�o�ca i wiatru. Powiedzia�a dobr� angielszczyzn�: - Masz szcz�cie od Boga, m�ody cz�owieku, �e jeste� w mojej w�adzy, a nie rz�du, w przeciwnym bowiem wypadku z ca�� pewno�ci� by� ju� nie �y�. Je�eli taka b�dzie wola boska i wr�cisz do swego kraju, przeka� ode mnie pannie Dot wyrazy szacunku i powiedz jej, �e zrobi�am to dla niej. A teraz zje� d�aj i nie wracaj. - Prosz� by� dobrej my�li, madame. Ch�opcy wskoczyli do samochodu i ruszyli z piskiem opon. Nad nami rozleg� si� �piew skowronka. Pochylona Szirin trzyma�a g�ow� w otwartym baga�niku, z no�em przy szyi. Powiedzia�em: - Madame Szirin, ty chyba nigdy nie wydoro�lejesz. Zsun�a z g�owy czador. Na wargach mia�a �lady krwi. Za trzyma�a si�. Chwyci�em j� za �okie� i wyprostowa�em. JAzek�a: - Nie jestem za du�a? - Nie. - Farameh powiedzia�, �e jestem za du�a i nikt si� ze mn� nie o�eni. - Wiem, jeste� bardzo dzielna, madame Szirin. Nasze ma� �e�stwo napawa mnie dum�. Gdyby� w przysz�o�ci mia�a spo sobno�� zwracania si� do mnie po imieniu, to na wszelki wypa dek informuj�, �e mam na imi� John. J - Tak, prosz� pana. Odnios�em wra�enie, �e poczu�a ulg�. Po raz ostatni rozejrza�a si� woko�o. - By�o to dobre miejsce, aby umrze�. - Prosz�, nie m�w takich rzeczy. A swoj� drog�, jak to miejsce si� nazywa? Zarumieni�a si�. - Nie wiem. Ludzie nazywaj� je, niem�drze, Zamkiem Dziewczyny. - �adna nazwa. - Zamek mia� by� niezniszczalny - wyja�ni�a �ciszonym g�osem, poprawiaj�c sp�dniczk� - lecz, jak widzisz, pozosta�y po nim ruiny. - Spojrza�a na mnie. - Kto to jest panna Dot, je �eli mog� zapyta�? Nie mia�em do�� si�y, aby znie�� kolejny policzek. - Doktor J. K. D. Spencer, emerytowany profesor j�zyka perskiego w Szkole Studi�w Orientalnych i Afryka�skich w Londynie. Wielka uczona. - Wielki szpieg, chcia�e� powiedzie�. W�o�y�a kanister do baga�nika. Powiedzia�em: - Czy zrobisz mi uprzejmo�� i usi�dziesz na przednim sie dzeniu? - B�d� rozprasza�a twoj� uwag�. I rozprasza�a. Nigdy nie by�em tak rozkojarzony. Kl�ka na siedzeniu, siada z nogami skrzy�owanymi, sp�dniczk� i czador podnosi powy�ej podrapanych kolan, opiera pier� na moim ramieniu lub stopy na moich kolanach, wk�ada mi w usta orzeszki pistacjowe, odpina mi koszul�, delikatnie i drobiazgowo obmacuje klatk� piersiow�, przemywa moj� twarz wod� z li�ci pomara�czy, ci�gnie za w�osy, sprawdzaj�c, czy mam peruk�, pomaga mi zmienia� biegi, trzymaj�c delikatnie dr��ek zmiany bieg�w. Zatrzymali�my si�, aby wla� wod� do ch�odnicy samochodu i uprawia� mi�o��. - Czy naprawd� by� to zrobi�a, madame Szirin? - Co zrobi�a? - D�gn�a madame Kojunlu no�em w plecy. - Na Boga, nie! Jestem tylko twoj� uni�on� s�ug�. - Szirin, prosz�, nie r�b tego wi�cej. ; ? Roze�mia�a si�, pokazuj�c przepi�kne bia�e z�by. - Wiesz, by�a to po prostu gra. Zmar�y m�� tej damy nie nawidzi� mego ojca. Chcia�a tylko przyjrze� ci si� i troch� po- w�szy�. - Czy stan��em na wysoko�ci zadania? - C� mog� powiedzie�? Nie s�dz�. Zatracili�my ca�kowicie cel naszej podr�y: kluczyli�my po drogach, jak dzieci we �nie, w�druj�c kamienn� pustyni� w kierunku g�r. Drogi, kt�re zaczyna�y si� niczym pi�kne aleje, gin�y gdzie�, rozchodzi�y si� lub zawraca�y. S�o�ce o�lepia�o, wyciskaj�c z nas si�dme poty. S�upy telegraficzne pojawia�y si� przed i za nami, niczym fatamorgana. Musieli�my zboczy� z drogi z powodu czterech ustawionych na pustyni namiot�w i stoj�cego obok nich ci�arowego mercedesa. Wed�ug Szirin nale�a�y one do Kojunlu, lecz obok namiot�w nie widzieli�my �ywej duszy. Nie bali�my si� ju� po�cigu. W Anglii s�ysza�em o funkcjonariuszach Sawaku, �e wyrywaj� paznokcie, przywi�zuj� ludzi do elektrycznych ��ek; lecz teraz zdawa�o si� nam, �e mi�o�� uczyni�a nas odpornymi na wszelkie ciosy, �e chroni� nas piaski pustyni, otacza nas budowla ogromna, krystaliczna jak niebo w samo po�udnie. Przypuszczam, �e wszyscy zakochani po raz pierwszy niez�omnie wierz�, �e to oni wynale�li mi�o��, a przed nimi nikt nigdy tak nikogo nie kocha�. Wydawa�o mi si� jednak, �e kiedy Szirin z�bami wyci�ga�a korek z pojemnika, aby napi� si� wody, i przez chwil� waha�a si� i ca�kowicie nieruchomia�a, tak �e m�g�bym j� w�wczas obj��, to w takiej w�a�nie chwili nasza mi�o�� czyni�a z naszych wrog�w istoty n�dzne, bez znaczenia, pogr��one w niebycie. Ilekro� opar�a si� plecami o ko�o zapasowe - jakby chcia�a powiedzie�: �Je�eli zamierzasz cokolwiek jeszcze zrobi�, lepiej zr�b to teraz" - odnosi�em wra�enie, �e �wiat nabiera� wi�kszej dobroci. Bezkresna pustynia za oknami samochodu wyznacza�a kr�lestwo naszej absolutnej prywatno�ci, przez kt�re mkn�li�my, potykaj�c si� o fa�szywe uprzedzenia, niezg��bione tabu, nieporozumienia, gramatyczne b��dy, zawi�o�ci sk�adni, tajemnice j�zyka arabskiego, wyrz�dzane sobie nie�wiadomie przykro�ci. Obra�ali�my si�, d�sa- li�my si�, lecz wracali�my przecie� do siebie, przyci�gani nieodpart� si�� wzajemnego zaciekawienia. - Niech my�lenie nie pozbawia ci� ostatnich si�, panie! Poj��em, �e moje dotychczasowe wyobra�enie mi�o�ci zawiera�o sporo akcent�w pornograficznych, �e wierzy�em w jedn� og�ln� natur� kobiec�, kt�ra mo�e ukoi� m�j b�l, lecz pozostawi mnie nadal ca�kowicie samotnym. Nie by�em bowiem �wiadom, �e istnieje jeszcze jeden wymiar ludzkiej egzystencji. Nie wiedzia�em, �e, otoczony jej ramionami, m�g�bym pozwoli� sobie na chwil� ca�kowitej bezradno�ci i zagubienia, po czym spojrze� na ni� i zobaczy� kobiet� szczeg�ln�, nadal tutaj obecn� i nadal b�d�c� Szirin Farameh, patrz�c� z niepokojem lub z wyrazem pewnego samozadowolenia. Ten cud zadziwi� mnie; szcz�cie, jakie nas ogarn�o, by�o ca�kowicie i wy��cznie nasz� zas�ug�, nikt nad nim nie czuwa� i nie wymaga�o niczyjej aprobaty. I za ka�dym razem, ilekro� Szirin odchyla�a si� do ty�u i uchyla�a r�bka sp�dniczki, szcz�cie to stawa�o si� coraz bardziej realne, przybiera�o posta� wyra�niej sz� i trwalsz� ni� nasze indywidualne i samolubne ja, a tak�e o wiele bardziej rzeczywist� ni� ta wysoka r�wnina i samotnie na niej rosn�ce rozrzucone d�by. L�kiem napawa�a mnie ta przenikliwa i powoduj�ca mn� ogromna seksualna si�a przyci�gania: jej spojrzenie w drzwiach sklepu Mo'ina skrywa�o w mroku nie tylko udr�k� i rado��, lecz tak�e usun�o wszelkie istniej�ce mi�dzy nami r�nice w pokrewie�stwie dusz, narodowo�ci, wychowaniu, j�zyku i pozycji maj�tkowej. Powiedzia�em: - Szcz�liwy jestem, �e zaufa�em swemu sercu. - Siedzia�a na moich kolanach, ucz�c si� prowadzi� samoch�d. Szirin odpar�a: - Bogu niech b�d� dzi�ki! - co w j�zyku perskim znaczy �tak", a potem doda�a: - Nigdy nie s�ysza�am, aby t� szla chetn� cz�� cia�a m�czyzny nazywano sercem. Promienie s�o�ca wpada�y do samochodu po mojej prawej stronie. Szarpn�a si� niczym pies i przesun�a. Rzek�a: - Jedziemy za wolno. Musimy przyjecha� do miasta w no cy. Nie b�dziemy teraz rozmawia� i dotyka� si�. Przejd� na tyl ne siedzenie. - Na mi�o�� bosk�, nie! Skupi� si� naje�dzie. Obiecuj�. Przesiad�a si�. - Madame Szirin? Co si� stanie, je�eli przegrzeje si� silnik? Nie by�o odpowiedzi. Jecha�em w kierunku wzg�rz. - Madame Szirin? Dlaczego prosi�a� o lamp� i nakrycie? Nie by�o odpowiedzi. Spr�bowa�em ostatni raz: - Jak si� dowiedzia�a�, �e nale�y przyj�� do Riazanowa? Us�ysza�em westchnienie. - Poniewa� Farameh rozkaza� mi p�j��. Poniewa� to ja za wsze przenosi�am wiadomo�ci pomi�dzy obu domami. - Ach! Oczywi�cie. Pomy�la�em: �Jestem g�upcem i zawsze nim b�d�". - Nie wiedzia�e�? Nie powiedzia� ci? Wiesz, co zapewnia bezpiecze�stwo? - Co zapewnia? - Nakrycie. Najskromniejszy str�j, jaki nosz� kobiety. Nikt nie domy�li�by si�, �e przysz�am od Farameha. - Westchn�a g��boko. - Wczoraj przynios�am wyrok �mierci na ciebie. W tej sytuacji pragn�am co najmniej dzieli� z tob� los. - Nie, madame, nie musia�a�. - Riazanow powiedzia� to samo. Spali� list w piecu. Zmu si�am go, aby przekaza� mi tre�� listu. Tak czy inaczej, zna�am jego tre��. - Nie musia�a� przyj��. - Jak sobie �yczysz. - Ciesz� si�, �e przysz�a�. :�??? Milczenie. - Bo�e, robi si� gor�co. Ugotujemy si�. Milczenie. W ko�cu zjechali�my w d� na obszar pozbawiony wody i zaro�ni�ty krzewami. Wy��czy�em silnik, aby�my mogli pos�ucha� - z prawej strony, ze szczytu urwiska, dolatywa� brz�k dzwonk�w stada owiec b�d� k�z. Szirin sta�a obok; mru��c oczy, patrzy�a na wschodz�ce s�o�ce. - Czy jest tam wioska? - Nie, dlaczego? W��czy�em silnik i ruszy�em. Po chwili obrze�a doliny zacz�y opada�. Wyskoczyli�my na otwart� przestrze�, zatrzymali�my si�. Przed nami w promieniach s�o�ca pojawi�y si� pur- purowa tafla morza, s�upy telefoniczne biegn�ce w stron� Indii, ko�ysz�ce si� na wietrze palmy i czarna, b�yszcz�ca nawierzch nia autostrady. Skr�� w prawo. Przykucn�a na siedzeniu pasa�era. - Nie zg�upia�em ca�kowicie, madame. Kiedy dotarli�my do Buszehru, by�o ju� ciemno i zobaczyli�my wspania�e �wiat�a miasta. - Prosz�, zatrzymaj si�. Zjecha�em z drogi na piaszczyste pobocze. Zesz�a powoli z samochodu, znik�a w ciemno�ciach i po chwili skin�a na mnie. Znale�li�my si� na piaszczystej �asze, a mo�e wpadli�my w zag��bienie. Stan�a na b�otniku i powiedzia�a: - Musisz tu poczeka�, dop�ki nie przyjd� po ciebie. Je�eli nie pojawi� si� przed �witem, powr�cisz do koryta wyschni�tej rzeki i zaczekasz do jutrzejszej nocy, po czym wr�cisz do tego samego miejsca. St�j w cieniu i oszcz�dzaj wod�, nie wi�cej ni� trzy �yki na godzin�. - Trzykrotnie zacisn�a wargi. - Je�eli podczas drugiej nocy nie wr�c� nad ranem, jed� do miasta, przy autostradzie do Szirazu kup wod�, paliwo i chleb, a potem zawr�� na wsch�d, w kierunku s�o�ca i jed� do Pakistanu. I niech ci� B�g prowadzi. A teraz daj mi klucz. - Oszala�a�, dziewczyno! - Jeste� mn� zm�czony. Zeskoczy�a z b�otnika. - Przepraszam, przepraszam za moj� szorstko��, prosz�. Wybacz mi, lecz musz� jecha� z tob�. W jaki spos�b znaj dziesz dom? Od dwudziestu jeden lat jest niezamieszkany. Nie wiemy, co w nim mo�e by�! - Tylko ja mog� p�j��. Ze wzgl�du na czador. Zosta� tutaj i odpocznij. Pami�taj, �e prosi�am ci� tylko o klucz od domu. - Za ca�usa. - Jeste� jak dziecko. W moich ramionach dr�a�a z podniecenia i strachu. Potem znik�a. Przygn�biony, wpatrywa�em si� w ciemno��. Autostrad� p�dzi� z hukiem osiemnastoko�owy potw�r. Po prawej stronie wschodzi� ksi�yc. W g�owie mi szumia�o. Obraz jej twa- rzy, spos�b, w jaki nosi�a pojemnik, nalewa�a wod� do ch�odnicy, nak�ada�a czador - zatraca� si�, stawa� si� coraz bardziej postrz�piony, niewyra�ny, wr�cz nieprzyzwoity. Moje policzki i palce pachnia�y jej zapachem, sol� i r�ami. W istocie pachnia�y ni�. Ca�y czu�em si� pogr��ony w kobieco�ci. Kluczowe s�owa - puszidegi, oznaczaj�ce pewn� postaw� psychiczn� dziewcz�t, jakby odbicie czadoru, zas�ony, zagadkowo��, przewrotno��, skrywanie uczu�, intryg� lub zwodzenie; ejsz, oznaczaj�ce rozkosz ziemskiego istnienia; kamrani, doprowadzenie do spe�nienia marze� - wszystko to wry�o si� w m�j m�zg, doprowadzaj�c mnie do szale�stwa. �wiadomo�� tych straconych okazji pogr��a�a mnie w g��bokim smutku: mogli�my sp�dzi� ze sob� jeszcze jedn� noc i dotrze� tutaj. Pomy�la�em: �Je�eli b�dziemy mie� dach nad g�ow�, to, na Boga, przez rok nie wyjd� z jej ��ka"! Obudzi� mnie pal�cy b�l �eber. Na kolanach mia�em kebab w metalowej folii i puszk� zimnego piwa Tuborg w papierowym opakowaniu. Zeskoczy�em, wybieg�em na drog�, lecz nikogo nie zauwa�y�em. W �wietle ksi�yca dostrzeg�em na papierowym opakowaniu znak XXX i zawstydzony zda�em sobie po chwili spraw�, �e przecie� w j�zyku angielskim jest to symboliczny skr�t od s�owa �ca�us". Jad�em palcami. W porywie niepohamowanej �ar�oczno�ci ona i to smakowite jedzenie stanowi�y nierozerwaln� jedno��: mia�em apetyt na jedno i drugie. Pomy�la�em: ��atwiej b�dzie �y� w mie�cie, �atwiej si� ukry�. Maj�c twarz zas�oni�t� czadorem, mog�aby robi� zakupy. Niewa�ne, co powie, nie mam zamiaru jecha� do Pakistanu. Jest mi zupe�nie oboj�tne, co si� teraz wydarzy, byle spotka�o to nas wsp�lnie". Wsta�em, aby odda� mocz, ul�y� sobie i zrzuci� przygniataj�cy ci�ar t�sknoty za ni�. Z ty�u zobaczy�em kanistry, sze�� opakowa� wody Sabu i chleb. Obudzi�em si� z jej r�k� na ustach. Dr�a�a, lecz czu�em, �e tym razem z podniecenia. Ostro�nie zdj�a r�k�. W morzu przegl�da� si� ksi�yc. - Poca�uj! - poprosi�em. Ugryz�a mnie w ucho i wyszepta�a: k - Musimy jecha� do domu. �adnych �wiate�, �adnych rozm�w. 95 Wkradli�my si� do pogr��onego w ciszy zapiaszczonego miasta. Widok ka�dej pi�dzi ziemi sprawia� mi przykro��, poniewa� ona dwukrotnie musia�a przej�� t� drog�, by przynie�� mi obiad. Posuwali�my si� nabrze�em, gdzie sta�y przycumowane, pokryte rdz� frachtowce, a �wiat�a innych statk�w, niczym �wiecide�ka na choinkach, rozci�ga�y si� na horyzoncie. Biel dom�w w ksi�ycowej po�wiacie zapiera�a dech. Jedynie wy�sze pi�tra pokryte by�y ozdobami z ciemnego drewna lub ornamentami. Pomy�la�em sobie: �To niemo�liwe, �eby jakie� miasto by�o tak pi�kne". Wjechali�my na cypel. Po obu stronach rz�dami sta�y domy lub fabryczki, dalej widnia�a srebrzysta tafla wody. B�yszcz�ce ��te opary, unosz�ce si� nad wod�, sprawia�y, �e migota�o ca�e miasto. Da�a mi zna�, abym si� zatrzyma�, wy��czy� silnik i wysiad�. Ona te� wysiad�a. Popchn��em nieco samoch�d. Miota�em si� i by�em w�ciek�y. Potem posadzi�em j� na miejscu kierowcy, nadal pchaj�c samoch�d, a� wyst�pi�y na mnie si�dme poty, moje oczy b�yszcza�y i piek�y od soli, chcia�em umrze�, aby uwolni� si� od b�lu w plecach i ramionach. Byli�my w miejscu powalonych palm. Otwiera�a stalow� bram�. Zawiasy bramy po�yskiwa�y oliw� czy towotem, kt�rym je nasmarowa�a. W miejscu tym czu� by�o zapach kurzu, ro�lin i siarki z morza. Po�o�y�a d�o� na moich ustach i poci�gn�a za sob�. Potyka�em si� o grub� warstw� li�ci palmowych le��cych na ziemi. Nad po�amanymi schodami by�a weranda i drzwi, za nimi co� w rodzaju olbrzymiej miot�y. I w�wczas w�osy stan�y mi na g�owie. Zacisn�a d�o� na moich ustach. Zanosi�a si� �miechem. Jad�c samochodem, wyobra�a�em sobie, �e wnios� j� do domu przez pr�g; wyja�ni�, �e zgodnie z tradycj� w niekt�rych rejonach Wielkiej Brytanii, tak w�a�nie post�puje pan m�ody wobec panny m�odej, kiedy znajd� si� w domu, w kt�rym maj� wsp�lnie sp�dzi� �ycie: chodzi o to, aby panna m�oda przest�pi�a pr�g, nie nadepn�wszy na niego. Mia�em zamiar p�niej jej to wyja�ni�, ju� w domu, lecz po tym, jak w ciemno�ciach, kiedy spa�em, w�asnymi r�kami zabi�a w�a, wylecia�o mi to z g�owy. Zaj�li�my pok�j, w kt�rym sta�o du�e, zakurzone stalowe biurko. Nad nim na �cianie wisia�y dwie fotografie: jedna szacha w mundurze skauta, druga Stalina w otoczeniu wiejskich kobiet. Szirin p�ka�a ze �miechu. - Tutaj jest przyjemnie. Jutro poka�� ci dom. - Sk�d ty to wszystko wiesz? , - Ciii. Babcia. Podczas letnich pobyt�w. Odwr�ci�a si� i wysz�a z pokoju. Z�apa�em j� na schodach. - Ciii. Przesta�! Na g�rze po�cieli�am ci ��ko. Powiniene� zje�� �niadanie. Wymkn�a si� z mego u�cisku, lecz z�apa�em j� na p�pi�-trze z kamienn� posadzk� pokryt� dywanami, gdzie sta� rz�d dziwnie rze�bionych szafek i sekretarzyk�w, paj�kowatych wentylator�w migocz�cych w �wietle gazowych lamp. Widzia�em, �e by�a szcz�liwa jak nigdy dot�d: pe�na energii, podniecona i rozentuzjazmowana. Jednak�e w tym jej wigorze i poczuciu niezale�no�ci kry� si� inny jeszcze poryw, jakiego nigdy przedtem w niej nie zauwa�y�em, poryw autentycznie kobiecy: g��bokie przekonanie, �e to, co dotychczas zrobi�a, uczyni�a nie dla ratowania naszego wsp�lnego �ycia, lecz aby uczci� nasz miodowy miesi�c; �e nawet to jeziorko na pustyni nie by�o opatrzno�ciowym schronieniem przed po�cigiem, lecz Zamkiem Dziewczyny, miejscem, kt�re wybra�a na noc za�lubin. Wybra�a je, by� mo�e, jeszcze przed laty. Mo�e w�wczas, kiedy by�a ma�� dziewczynk� i je�dzi�a tam z dziadkiem i Ko-junlu Ilchan. Pomy�la�em: �Ta dziewczyna nie zna l�ku lub jest tak bardzo arogancka, �e niebezpiecze�stwo uwa�a za co� niem�drego lub nudnego". Zap�on�a w moich ramionach. - Potem. Jak zjesz �niadanie. Czu�em, �e jej osobowo�� rozk�ada si� na cz�steczki: nie ma ju� tej umiej�tno�ci panowania nad sob�; �e w tych naszych wsp�lnych zmaganiach wiele utraci�a ze swego charakteru, kt�rego okruchy poniewieraj� si� teraz na schodach i pod�odze niczym rozrzucone niedbale nocne pantofle i roz�o�ony szal, przypominaj�cy czarny �agiel na bia�ym kamieniu. Wyczuwa�em, �e mi�o�� mo�e by� dla dziewcz�t czym� zupe�nie innym ni� dla m�czyzn, prze�yciem mniej bolesnym i uci��liwym, lecz obejmuj�cym szersze obszary dozna�, na przyk�ad ma�e stopy, kt�re ca�owa�bym, zapewniaj�c sobie zawczasu jak najmniej uci��liwy dost�p do nich, by nie grozi�o to podbiciem oka lub zakrwawieniem nosa. Zaci�gn�a mnie do wysokiego pokoju, gdzie na jednej ze �cian by�o okno zdobione gotyckim ornamentem z drewna. Mimo bezwietrznej pogody czu�em i s�ysza�em pod oknem morze. W pokoju sta�o �o�e przykryte postrz�pion� narzut�, lecz Szirin zrobi�a pos�anie na pod�odze. Przypuszcza�em, �e nigdy nie spa�a w europejskim ��ku i nie zamierza�a swego obyczaju zmienia�. Na pod�odze obok le�a�a pil�niowa mata z naczyniami. Nie by�o innych drzwi. Poniewa� Szirin to bardzo silna osobowo��, wiedzia�em, �e jestem w sytuacji bez wyj�cia. - Kochanie, prosz�! - rzek�em. Odwr�ci�a si� ode mnie, patrz�c na zatok�. Us�ysza�em klik-ni�cie megafonu i rozleg� si� g�os muezina. Podnios�a si�. - Musz� si� pomodli�. Ty te� musisz. - Wobec uczciwych w�drowc�w uchyla si� w takich sytua cjach obowi�zek modlitwy, je�eli niewypowiedziane przez nich pragnienia zostan� kiedy� z nawi�zk� spe�nione. - Jak rozka�esz. W basenie na parterze zacz�a my� przedramiona. Zauwa�y�em ju� drugi czy trzeci raz, �e kiedy m�wi�a o mi�o�ci, sprawia�o jej przyjemno�� u�ywanie s��w, jakich nie zna j�zyk perski, za to z wielk� niech�ci� odnosi�a si� do ludzi rozprawiaj�cych o religii z nonszalancj�. W tych w�a�nie sprawach stanowi�a moje przeciwie�stwo. - B�g jest wielki! Modlitwa jest lepsza od snu. Jej g�os wype�ni� pok�j, falowa� s�odycz� i poczuciem bezpiecze�stwa: jakby �agodzi� zm�czenie wywo�ane brakiem snu lub by� doznaniem sennym, pochodz�cym jednak�e z innego �wiata. Ale jej modlitwa wprawi�a mnie w zak�opotanie. Aczkolwiek chcia�em podzi�kowa� jej Bogu, �e bezpiecznie przywi�d� nas do tego domu, nie wiedzia�em, jak, a modlitwa moja li nie by�aby tak do ko�ca szczera. Natomiast spos�b, w jaki odprawia�a mod�y, to jej kl�kanie i wstawanie ura�a�y moj� mi�o�� w�asn�. Spojrza�em na tac� �niadaniow�. Na metalowych naczyniach i sk�rze jab�ek b�yszcza�y promienie s�o�ca. Poczu�em g��d. A potem jakby pod�oga podnios�a si� i zada�a mi cios. Ramiona jej obj�y mnie wp�. - By� moim przyjacielem. Moim przyjacielem! - Ja b�d� twoim przyjacielem. Pod��a�a za moim wzrokiem i zauwa�y�a co�, co sama wzi�a od rosyjskiego gentlemana, przed dwiema godzinami rozpakowa�a i wyj�a z pude�ka, umy�a i po�o�y�a to na rze�bionym naczyniu. By�a to czara Gardnera, zrobiona z porcelany tak cienkiej, �e nawet w niezbyt ostrym �wietle poranka mo�na by�o patrze� przez ni�: ostatnia przys�uga, jak� Riazanow z Is-fahanu z�o�y� na o�tarzu Pana Opium. By� te� rewolwer, kt�rego nie chcia� mi u�yczy�. - Umar� za mnie! Abym m�g� �y�. Aby nigdy, w chwili naj wi�kszej s�abo�ci, nie powiedzie� im, gdzie jeste�my. Wiesz, twierdzi�, �e ca�kowicie pozbawiony jest woli. Z powodu re medium. Zachowa�a si� dzielnie. - Co my bez niego poczniemy? - Przytuli�em si� do jej ala bastrowej piersi. - Tak si� boj�, Szirin. Nie chc� umiera�. - Nikt nie chce. Riazanow tak�e nie chcia�, lecz umar� za ciebie. B�g mu wybaczy. Wydawa�o si�, �e pozosta�a po nim tylko ta martwa czara. Utraty jego �ycia nie mog�em sobie wybaczy�. - Prosz�, oddychaj g��boko. Zrobi�em g��boki wdech i wydech. - Pitt, ka�dy wdech powietrza przed�u�a twoje �ycie. A ka� dy wydech zabiera odrobin� twego smutku. Tak wi�c ka�dy oddech wy�wiadcza ci podw�jn� przys�ug�, za kt�r� w ko�cu b�dziesz wdzi�czny. Zrobi�em g��boki wydech. - A teraz, m�j m�u, p�jd� i po�� si� tt mn�. Odpocznij. CZʌ� DRUGA Obudzi�em si� w o�lepiaj�cym blasku s�o�ca. By�o ostre, intensywne, bia�e, okr�g�e, pachnia�o cukrem i metanem. Nagi wyskoczy�em z ��ka na gor�ce deski pod�ogi. Na trzy �ciany pokoju pada�o przez okienne firanki jaskrawe �wiat�o. Tam gdzie spa�em, do poduszki przypi�ty by� kawa�ek tkaniny z wiadomo�ci� w j�zyku perskim, u�o�onej na miedzianej tabliczce: Pozdrowienia i dzie� dobry, Twoja s�uga posz�a na bazar, odpoczywaj i radz� nie wychodzi� do ogrodu lub w aleje i, na mi�o�� bosk�, nie dotykaj kuchennego kredensu i drzwi, poniewa� mo�na si� oparzy� i, Bo�e uchowaj, okaleczy�, dop�ki nie wr�c�. Ca�uj� Twoje r�ce. Podszed�em z t� wiadomo�ci� do nagrzanego s�o�cem okna. Zamarzy�em o europejskich zielonych drzewach, otulaj�cych nas we �nie, wybuja�ych i tchn�cych ch�odem. Zobaczy�em g�szcz palm spalonych s�o�cem, pozbawionych koloru, pokrytych kurzem i ptasim ka�em. W ogrodzie le�a�a gruba warstwa li�ci i ga��zi, suchych i szarych, kt�re wygl�da�y jak ko�czyny wielkich zwierz�t. Do basenu przywalonego z�amanym pniem palmy bieg�y �cie�ki. Ich niebieskie p�ytki by�y wybrzuszone, powyrywane, pop�kane, a w niekt�rych miejscach zrzucone na kup�. Po obu stronach pozosta�y pniaki i kikuty czego�, co musia�o kiedy� by� �ywop�otem. Przede mn�, przy ko�cu �cie�ki, w zamglonym s�o�cu, le�a� bez ruchu zwini�ty w spiral� w��. Na lewo, ju� poza murem ogrodu, sta�y ruiny magazynu b�d� fabryki zbudowanej z koralowych blok�w, oplecione zwisaj�cymi pn�czami. By�y tam hakowate okna z malowanymi kratami, opadaj�ce sklepienia pokryte pofa�dowan�, zardzewia�� blach� cynow�. Zobaczy�em te� ruiny ma�ej kapliczki, kt�r�, jak s�dz�, zbudowali Europejczycy i z niej korzystali. W g�szczu ga��zi zauwa�y�em pi�ciok�tny budynek, pokryty przynitowanymi wyk�adzinami z cyny, oraz pas transmisyjny z �elaznym w�zkiem. Po mojej prawej stronie sta� skromny minaret z wie��. Wida� by�o i druty, i megafon, z kt�rego rankiem rozlega� si� g�os muezina. S�ysza�em uderzenia fal morskich, gruchanie go��bi, z oddali dochodzi� pomruk chaotycznego ruchu pojazd�w motorowych. Wydawa�o mi si�, �e �wiat pogr��ony jest w ca�kowitym upadku: �e s�o�ce i niszczycielska si�a natury zm�wi�y si�, aby zniweczy� wszelkie ludzkie poczynania. Zrujnowa�y postawione przez cz�owieka budowle, zamuli�y kana�y, odar�y mury z malowide�, pokry�y rdz� arcydzie�a ludzkiego wysi�ku i zabra�y najlepszych, zanim zd��yli zrobi� cokolwiek dobrego. Zamkn��em oczy i usi�owa�em wyobrazi� sobie ten ogr�d w okresie jego �wietno�ci: spaceruj�cego Riazanowa w kr�tkich spodniach i bia�ej, przepoconej pod pachami koszuli, jego rubaszne pozdrowienia dla ogrodnik�w obcinaj�cych krzewy na klombach, ruch wentylator�w, zapach myd�a i tuszu oraz stukot teleksu. Ten kraj nie mia� swojej w�asnej historii w tym znaczeniu, w jakim uczyli�my si� w Anglii nazywa� przesz�o��. Zachowa�y si� w nim tylko resztki dawnej �wietno�ci, kultury obyczaj�w - o niebo wy�szej od tera�niejszej - z w�asnym �adem i legend�. Historia rezydentury KGB w Buszehrze by�a dzisiaj r�wnie mglista jak zapomniane dzieje perskich dynastii, kt�rych zniszczony dorobek cywilizacyjny odziedziczyli Salomon, Aleksander Wielki, Rustam* i Szirin. Brama ogrodowa otwar�a si� szeroko. Najpierw rozejrza�em Rustam - legendarny bohater ira�ski (przyp. kons.). si� za ubraniem w pokoju, potem za rewolwerem - w takiej w�a�nie kolejno�ci - a dopiero po chwili dostrzeg�em posta� kobiec�. Zauwa�y�em jej czarn� sukni� i czarny czador zwisaj�cy z g�owy do st�p, lecz nie zorientowa�em si�, �e to Szi- rin. Nie rozpozna�em jej koszyka warzyw, jaki nios�a w jednej r�ce, i dzbana na g�owie, podtrzymywanego dla r�wnowagi drug� r�k�, najta�szego dzbana, jakiego u�ywaj� sprzedawcy do jogurtu i ma�lanki. Nie rozpozna�em jej, poniewa� nigdy nie potrafi�bym skojarzy� tych rzeczy z jej osob�. Uderzy�a mnie natomiast powolno�� jej ruch�w, opad�e pod ci�arem ramiona, jakby przygniecione nadmiernym baga�em wyczerpania i z�ego samopoczucia. Nigdy nie widzia�em jej w takim stanie. Sz�a w tym morzu promieni s�onecznych i p�cieni. W�wczas zda�o mi si�, �e wszelkie z�o opu�ci�o ogr�d. Z chwil� jej pojawienia stawa� si� on ogrodem �ycia i obfito�ci. Mia�em pe�n� �wiadomo��, �e Szirin robi to, co robi�aby dla mnie w Is-fahanie: czyni�c ka�de miejsce nie tylko takim, jakim by� powinno, lecz tak�e miejscem swoim, jakby w nim wyros�a. By�em zdumiony, �e tak m�oda dziewczyna tak swojsko czuje si� w �wiecie. W�wczas wzrok m�j pad� na �pi�cego w�a. Zasch�o mi w gardle. Podszed�em do okna, szarpn��em uchwyt, kt�ry zosta� mi w r�ce. Macha�em r�kami, lecz ona nie patrzy�a na dom. Zdj�a dzban z g�owy, postawi�a na ziemi koszyk z zakupami i, widocznie odczuwaj�c pal�cy b�l w kr�gos�upie, wyprostowa�a si�. U�ama�a ga��� palmy i przygniot�a w�a do ziemi. Wzi�a zakupy, usun�a ga��� i zabitego w�a ze �cie�ki i skierowa�a si� w stron� domu. Id�c, zsun�a czador z g�owy i wydawa�o si�, �e wraz z tym gestem pozby�a si� z�ego nastroju. Na widok jej bia�ej twarzy i grzywki na spoconym czole dosta�em palpitacji serca. Pomy�la�em: �P�jdzie do kuchni lub gdziekolwiek i pojawi si� tutaj. Powitam j� na schodach. Powinienem co� na siebie w�o�y�, lecz nie chcia�em". Sta�a w drzwiach sypialni z palcem na ustach. Pomy�la�em: �Persowie, kiedy s� czym� zaskoczeni, k�ad� palec na usta, wida� to na ich obrazach". Niezdecydowanie si�gn��em po prze�cierad�o. Szepn�a: - ...i podar� na strz�py zas�on� jej niewinno�ci. Spu�ci�a oczy. - Hafez*, Dywan, numer 3, wydanie Mohammada Mirzy. Pami�tasz t� scen� z Koranu, kiedy niezwyk�a uroda J�zefa sprawi�a, �e �ona Putyfara wyzby�a si� wszelkiej ostro�no�ci, a zdziwieni przyjaciele przy biesiadnym stole chwycili za no�e? Szirin podesz�a i obsun�a si� przede mn� na kolana. W r�kach mia�a bia�� koszul�. - Nie pochlebiaj mi. Koszula by�a ciep�a i �wie�a. Spojrza�em na Szirin. Pomy�la�em, �e mo�e przez chwil� ca�a przesz�o�� powr�ci do mnie, jej cudzoziemsko�� i wsp�lne niebezpiecze�stwo, w jakim znale�li�my si� w tym �cinaj�cym z n�g upale, jakie� wzajemne zrozumienie albo �e oczyma duszy ujrz� co� z przysz�o�ci, w kt�rej wszystko potoczy si� dobrze, a my nadal b�dziemy razem. Jej obco�� udzieli�a si� i mnie. - Jak si� czujesz, madame? . - Dobrze, dzi�kuj�. A ty? - Dobrze. - Dobrze spa�e�? - Dobrze spa�em. Dzi�kuj�. Wygl�da�o na to, �e pierwszy cel w ma��e�stwie osi�gn�li�my, byli�my tym wszystkim zbulwersowani, rozj�trzeni, ca�kowicie bezradni, nie wiedzieli�my, co robi� i dlaczego tu jeste�my. Nie wiedzia�em, jak post�puje m��, i w�tpi�, czy ona wiedzia�a, jak by� �on�, a przynajmniej - jak by� moj� �on�. Jakimi prawami rz�dzi�a si� mi�o�� w tym kraju? Jak zachowuj� si� m�� i �ona? Chcia�em j� obj��, lecz wzdrygn�a si�, skoczy�a i pobieg�a do okna. - Wstyd� si�! Nie zjad�e� �niadania. A ja... - zerkn�a przez krat� - ...musz� doprowadzi� ten ogr�d do porz�dku. Odpocz nij, prosz�. Wsta�em. . - O co chodzi, madame Szirin? Jutro wyje�d�amy. - Tak, prosz� pana. - Najp�niej pojutrze. Zale�y od sytuacji w porcie. * Hafez (Hafiz), ok. 1325-1390 - najwybitniejszy liryczny poeta perski, mistrz gazelu (przyp. red.). 103 - Tak, prosz� pana. Kiedy chcia�by� uzyska� informacje w porcie? - W porz�dku, jutro. - Kr�powa�em si� wyda� jej polece nie. - Je�eli to nie sprawi k�opotu. Westchn�wszy g��boko, zakasa�a r�kawy sukni. Dwie z�o�one gazety rzuci�a na ��ko. Nigdy nie spotka�em dziewczyny, kt�ra czyta�aby gazety tak wnikliwie i z tak� pasj�, �e po lekturze rozmazany by� tusz czcionek, a brzegi gazety postrz�pione. Z zami�owania do porz�dku podnios�em je. I zobaczy�em w nich zdj�cie swojej twarzy. Rozk�adaj�c gazety, najpierw �Kajhan", a potem �Ettela'at", dwa najwa�niejsze pisma Teheranu, zastanawia�em si�, co takiego zrobi�em, aby sta� si� s�awnym, aby zas�u�y� na umieszczenie tych zdj��, niezbyt wyra�nych wskutek powi�kszenia i rozmieszczenia na trzech kolumnach. Zdj�cia te zrobione zosta�y do dokumentu umo�liwiaj�cego podj�cie pracy w Zabanchane. Pami�tam, �e na �cianie studia fotograficznego, gdzie je wykonano, wisia�o zdj�cie m�odego maturzysty na tle samolotu i panoramy g�r szwajcarskich w lecie. Szirin sk�ada�a i rozwiera�a d�onie. By� to dziecinny gest, jakby pragn�a, lecz nie �mia�a uchwyci� mnie. Przeczyta�em: POSZUKIWANY przez wewn�trzne si�y bezpiecze�stwa za naruszenie prawa i zamordowanie isfaha�skiej dziewczyny. Podejrzany jest obywatelem brytyjskim... Spojrza�em na Szirin. Na jej policzku pojawi�a si� �za. My�l, kt�ra stale mnie prze�ladowa�a, a kt�r� stara�em si� st�umi�, zacz�a mnie znowu zadr�cza�. Pomy�la�em, �e wkr�tce oboje b�dziemy martwi. ...Przypuszcza si�, �e �D�an Peet" (JOHN PITT) ma przy sobie bro�. Wszelkie informacje przekazywa� do najbli�szej plac�wki policji narodowej, si� bezpiecze�stwa wewn�trznego lub urz�du premiera. Szirin patrzy�a na swoje r�ce. Powiedzia�em: - Pozbawili mnie dobrego imienia. - Nie ma to dla mnie �adnego znaczenia. Przesta�em by� sob�. Usi�owa�em my�le� o sobie jak o kim�, kto nienawidzi, boi si� i zabija. Szirin wsta�a i wpatrywa�a si� w gazet�. - Twoje dobre imi�, panie! Twoje dobre imi�! A moje do bre imi� nic dla ciebie nie znaczy, panie Johnie Pitt? - Oczywi�cie, znaczy! Ma takie samo znaczenie. S� one nieroz��czne. - Przekl�ci, zwr�� �askawie uwag�: �Wzrostu oko�o metra osiemdziesi�t centymetr�w, chudy, niezdarny, brzydki, ma wa d� wymowy, zezowaty, ograniczony umys�owo..." - Spojrza�a na mnie. - Co powiedz� w Isfahanie? �e uciek�am z jakim� dupkiem! Przeczyta�em podpis pod zdj�ciem i powiedzia�em: - D�amalzade. - Oczywi�cie. - Nie by�em niczym szczeg�lnym dla niego. Nic nie musia� dla mnie robi�, a jednak zrobi�, podj�� ryzyko! Je�eli zatrzyma� ich chocia� na p� godziny, op�aci�o si�. Odwr�ci�a wzrok. - Rzeczywi�cie. Nie wiedzia�em, co mia�a na my�li. Chcia�em j� poca�owa�. Odsun�a si�. Odnios�em wra�enie, jakbym gwa�townie zerwa� plaster z ropiej�cej rany. - Rumieni� si� ze wstydu, nie zjad�e� �niadania. - Jeste�cie wspania�ymi lud�mi, Szirin. Mia�em na my�li dzielno�� i �yczliwo�� D�amalzadego, lecz dotyk jej ust i piersi zam�ci� mi w g�owie. - Oczywi�cie. Poca�owa�a moje r�ce, podnios�a si� i posz�a w kierunku drzwi. ? ' ' '??'?''? - Madame, ale ty... - Aleja? ; - Nie pisz� o tobie! Nie wymieniaj� twego nazwiska! Pisz�, �e nie �yjesz, �e zabi�em ciebie. - Bo zabi�e�, panie! Tyranie, zada�e� mi ran�... - Prosz�, Szirin. By�a we frywolnym nastroju. Nadal si� u�miecha�a. - Widzisz, dla pana Farameha nie �yj�. Je�eli mnie znajdzie, to po prostu pochowa mnie. Sta�a przy kracie okiennej i patrzy�a na ogr�d. M�wi�c dok�adnie, nie to by�o jej g��wnym zamiarem. Sta�a tam, aby sp�yn�y z jej szyi i ramion krople potu, a tak�e abym zobaczy� jej nagie plecy i nogi. Zauwa�y�em, �e w jej zachowaniu nie by�o zbyt wiele kurtuazji; �e ruch jej ramion, migocz�cy kosmyk w�os�w, jej prze�liczna pupka i d�ugie nogi nie mia�y dzia�a� na mnie prowokuj�co. Moje poczucie dumy zanika�o. Zu�y�a ca�y zapas p�yn�w o zapachu wody r�anej. Pomy�la�em: �W�a�nie teraz, kiedy nauczy�em si� schodzi� jej z drogi, nie by� natarczywym, nie prowokowa� swoim zachowaniem; kiedy czasami zauwa�a�em u niej emocjonalny odruch -zaczyna stawa� okoniem, jakby nie mog�a znie�� jakiejkolwiek poufa�o�ci". - Czy mog� si� teraz ubra�? - spyta�a. Zachowa�em si� odpowiednio do sytuacji. Spojrza�a przez okienn� krat�. - Nazywaj� to miejsce Rosyjskim Ogrodem. By�o tu gniaz do rosyjskich szpieg�w, dop�ki ich st�d nie wyp�dzono w cza sie rewolucji Mosaddeka* i nacjonalizacji ropy ira�skiej. Od tej strony morze podchodzi do mur�w ogrodu, jest p�ytkie i ka mieniste. Po stronie wschodniej znajduje si� porzucona fabry ka. Przypuszczam, �e wyrabiano tam cukier z trzciny cukro wej. Na zachodzie stoi meczet, o kt�rym ju� wiesz. - A co z minaretem? Czy mo�na z niego obserwowa� ogr�d? - Jest tam tylko g�o�nik. Nie ma schod�w prowadz�cych na wie��. - Sk�d wiesz? - Kiedy chodzi�am modli� si� do Boga, nie mog�am nie za uwa�y�, �e nie by�o tam drzwi prowadz�cych na g�r�. - Dzi�kuj�. - Dlaczego dzi�kujesz? By�am w meczecie, aby podzi�ko- * MohammadMosaddek(1880-1967)-politykira�ski, 1951-1953premier. Mimo opozycji przeprowadzi� uchwa�� o nacjonalizacji przemys�u naftowego. Obalony i uwi�ziony po przewrocie w 1956 r. (przyp. t�um.). wa� za nasze bezpieczne przybycie tutaj. Wiesz, panie, �e z boskiej perspektywy sprawianie prezentu ubogim jest zbyt niebezpieczne. - Poczekajmy tydzie�. - Do Nowego Roku. - Zgoda, zgoda, do Nowego Roku, dop�ki ludzie nie zapo mn� o tej sensacji w gazecie. Przyznam, �e zadowolony by�em z tego pomys�u. Pomy�la�em: �Nigdy nie by�a poza granicami Iranu. Jest zdenerwowana". Westchn�a. - Czy w Anglii, je�eli taka b�dzie wola bo�a, b�d� mia�a zaszczyt by� przedstawiona twojej matce i siostrom? - Nie. Odwr�ci�a si�. - Oczywi�cie, wstydzisz si� mnie, poniewa� jestem Irarik�. - Przeciwnie. Ale nie mam matki i si�str. - Ka�dy ma matk�. Nawet Jezus ma matk�. - Nie mam matki ani ojca. - Jeste� sierot�? - Tak. - Za�mia�a si�. - Powiedzia�am rodzinie, �e jeste� najstarszym synem bo gatego i czcigodnego lorda Pitta. Starszy Pitt i M�odszy Pitt, kt�rzy walczyli z Napoleonem. O, la, la! Nawet Jego Ekscelen cja wiedzia� o nich! - Podesz�a i ukl�k�a przy mnie. - Oczy wi�cie wiedzia�am, �e by�o zupe�nie inaczej. - Dotkn�a mojej twarzy d�oni�, a nast�pnie j� cofn�a. - Wiedzia�am, �e dla lor da Hosejna w Sedde jeste� w ka�dym calu p�aczk� pogrze bow�, krwawi�c� ran�, istot� odra�aj�c�, uosobieniem smutku. Widzia�am w Isfahanie kobiety i ich ojc�w zapraszaj�cych cie bie do swych dom�w, aby pozyska� twoje zaufanie. Wie dzia�am, �e zanim sierota o�eni si�, najpierw osieroca pann� m�od�. - Szirin, powiedzia�em, �e jest mi przykro. - Och, co b�dziemy robi� w dzie� Nowego Roku?! Moje r�ce spocz�y na jej g�owie. By�em bezradny i czu�em, �e stoj� na drodze Szirin. Jej poczucie osamotnienia doprowa- dza�o mnie do sza�u. Zauwa�y�em, �e m�� nie zast�pi jej rodziny i przyjaci�, kt�rych utraci�a. W ko�cu powiedzia�a: - Wszystko w r�ku Boga. - Podci�gn�a szal. - W rzeczy wisto�ci, drogi m�u, twoja s�uga jest s�ab� i niewiele wart� kobiet�, kt�ra nie mo�e przynie�� wody z bazaru. W�a�ciwie to mo�e, lecz musia�aby ka�dego dnia uda� si� tam trzykrotnie i w tym czasie nie mog�aby ci us�ugiwa�. Je�eli pozwolisz, oczy�cimy studni� w sadzie, aby� mia� wieczorem wod�. - Ja to zrobi�. - Prosz�, odpoczywaj. �Tam, gdzie jest dw�ch kucharzy, zwykle zupa jest bez smaku i przesolona"*. - Pozw�l sobie pom�c. Odwr�ci�a si�. - Przypominasz sobie, �e w li�cie, jaki otrzyma�e�, rosyjski gentleman da� nam pewn� rad� dotycz�c� kredens�w i szuflad? - O m�j Bo�e, wyrzuci�em go. Szirin zmarszczy�a brwi. - Praca w ogrodzie wymaga silnego i do�wiadczonego m�czyzny. - Szirin, poka� mi, prosz�. Obok biura budynku konsulatu sta� gara�, a w nim mie�ci�a si� stara czarna limuzyna na ko�ach bez powietrza. Wewn�trz na �cianie wisia�y r�nego rodzaju narz�dzia. Praca r�czna zawsze sprawia�a mi przyjemno�� i majstrowa�em, gdzie tylko mog�em. Szirin, bosa, p�dzi�a przede mn� niczym o�ywczy ze-firek. W biurze, pod portretami szacha i Stalina, sta�y trzy metalowe biurka, a ka�de mia�o jedn� szuflad�. Kiedy im si� przypatrywa�em, Szirin siedzia�a na pod�odze, smaruj�c narz�dzia t�uszczem z pojemnika kupionego na bazarze. Ten podzia� pracy sprawia� mi wielk� przyjemno��. W ka�dej szufladzie, po prawej stronie, widoczny w prze�wicie pomi�dzy szuflad� a blatem, tkwi� mosi�ny bolec o grubo�ci jednej czwartej cala, z bardzo ostrym ko�cem. Pomy�la�em: �Metalowy bolec jest po to, aby podczas otwierania Perskie przys�owie (przyp. kons.). szuflady dotkn�� czego� i zamkn�� obw�d elektryczny. Innymi s�owy, biurko nie jest pu�apk� tylko wtedy, gdy w budynku nie ma pr�du. I po dwudziestu jeden latach niepotrzebny jest �aden akumulator". Chwyci�em za uchwyt szuflady. Szirin wstrzyma�a oddech. By� mo�e bolec jest tak skonstruowany, aby przebi� b�d� z�ama� co�, co jest przymocowane do dna szuflady. Szirin przygotowa�a dla mnie narz�dzia. Wzi��em par� obc�g�w. Czu�em na policzkach ciep�o jej �ona i wywo�any napi�ciem oddech. Trzymaj�c w obu r�kach obc�gi, z ca�� si�� naciska�em na bolec. Us�ysza�em szelest sp�dniczki. Usiad�a, przylgn�wszy do moich pi�t. Ogarn�a mnie fala rozkoszy. Obc�gi uchwyci�y bolec. Zamar�em i zacz��em liczy�: jeden, dwa, trzy, cztery, pi��. Raptem odwr�ci�em si�. Szirin odskoczy�a na bok. Odsun�a si� ode mnie na kolanach, wpatruj�c si� w obc�gi. - Niech skonam, to by�a pomy�ka... Nie mog�em znie�� jej skamlenia. - PRZESTA�! Pochyli�a g�ow�. Pomy�la�em: �Chce, abym j� uderzy�, i w�wczas zrobi mi co� okropnego". Powiedzia�em: - Madame, musz� si� teraz skupi�. W szufladzie znajduje si� butelka zawieraj�ca jaki� materia�, kt�rego perskiej nazwy nie znam, lecz po grecku nazywa si� phosphoros. Charaktery zuje si� tym, �e mo�e istnie� tylko w wodzie. W po��czeniu z powietrzem zapala si�. Usiad�em, zdumiony moj� znajomo�ci� j�zyka perskiego w dziedzinie chemii. - Riazanow ukry� go tutaj. Je�eli rozbij� szk�o, powietrze, kt�re dostanie si� do butelki, wysuszy zawart� w niej wod� i wznieci si� ogie�. Spali moj� twarz, twoj� sukni�, twoje w�osy... - Na Boga, zd��� uskoczy�, obiecuj�... - Musisz pozwoli� mi zrobi� co� dla nas, wykona� trudn� i niebezpieczn� prac�, jak� z regu�y wykonuj� m�czy�ni. - Jak ka�esz, panie. Stwierdzi�em, �e naprawd� nie wierzy�a, abym potrafi� cokolwiek zrobi�. Powr�ci�em do szuflady z obc�gami. R�ce mi dr�a�y nie ze strachu, lecz z powodu przygn�biaj�cego mnie smutku. Pomy�la�em: �B�dziemy si� sprzecza�, a ja mog� to wszystko zepsu� i utraci� wzrok". Wzi��em obc�gi, usiad�em, g��boko oddychaj�c. Po chwili poczu�em obok siebie jej ciep�o. By�a bardzo blisko, lecz nie dotyka�a mnie; jakby raz jeszcze chcia�a sprawdzi� moje umiej�tno�ci, nie dowierzaj�c mi. Zastanawia�em si�, co takiego zrobi�em �le. - Tam! Z �atwo�ci� otworzy�em szuflad�. Fiolka by�a zaci�ni�ta mosi�n� obr�cz�. W jej wn�trzu znajdowa� si� kawa�ek fosforu. Mia� kolor i wielko�� kredy, jakiej nauczyciele u�ywali w szkole w Zabanchane. - Panie, mo�e b�l w r�ce nazbyt ci doskwiera! - Sta�a opar ta o moje rami�, wpatruj�c si� w szuflad�. - Z ca�� pewno�ci� musisz by� chirurgiem, taki dzielny i zr�czny! - Madame Szirin, czy mo�emy pozosta� przyjaci�mi? - Czy pozwoli mi odej��? Odesz�a, zanim zdo�a�em cokolwiek powiedzie�. Odczepi�em fiolk� i u�o�y�em j� w wacie. Wewn�trz szuflady znajdowa�a si� stara ksi��ka w fatalnym stanie (nosi�a tytu� Kaszf al-Asrar, czyli Wyjawienie tajemnic), z kt�rej wypad�o mn�stwo skrzydlatych insekt�w; szara, zwi�zana teczka, zbutwia�e kartki zielonego i r�owego papieru zapisanego cyrylic�; pi�� czystych paszport�w: jeden polski, jeden indyjski, trzy sowieckie; zeszyt szkolny z perskimi manuskryptami, proz� i zbiorem wierszy. Pomy�la�em: �Riazanow nie mia�by nic przeciwko sprzedaniu lub wymianie tych rzeczy, aby�my tylko mogli dosta� si� do domu". Jestem pewien, �e zar�wno paszporty, jak i ksi��ka starych kod�w zainteresowa�yby brytyjsk� ambasad� w Maskacie. Dlaczego bywa taka z�o�liwa? Wiem, �e jest bardzo m�oda, lecz zachowuje si� tak, jakby wszystko, co mnie dotyczy, by�o komiczne: wsp�lne sypianie, Sawak, gazety, moja chorobliwa wr�cz mi�o�� do niej, moi rodzice, ten dom. S�dz�, �e wiod�a zbyt klasztorne �ycie i nie potrafi wyobrazi� sobie, jak okrutny mo�e by� �wiat. Przypuszczam, �e gdybym mniej ugania� si� za ni�, mo�e traktowa�aby mnie powa�niej. By�a to zdumiewaj�ca ksi��ka. Nie mam na my�li znalezio- nej ksi��ki tajnych kod�w, lecz t�, kt�ra zawiera�a zasady teologii muzu�ma�skiej, stawiaj�ce cz�owiekowi tak wielkie wymagania. Dzie�o zawiera�o rozdzia�y zatytu�owane �Jedno��", �Modlitwa", �D��enie" oraz inne klasyczne tematy, nie by�y one jednak ponumerowane, podobnie jak ca�a ksi��ka. Nie nosi�a daty, jedynie na pierwszej stronie mia�a piecz��, tak� sam� jak ta na zapiskach, kt�re Riazanow odczytywa� w swoim letnim domku; na piecz�ci widnia� napis: Ruhollah al-Musawi. Ksi��ka zawiera�a kilka gazeli, przypadkowe utwory i trafnie zatytu�owane eseje, Resale-je Hezrat-e Wafur, co oznacza�o: Episto�a Jej Wysoko�ci Fajki Opiumowej i stanowi�o swego rodzaju blu�niercz� satyr�. Przygn�bia� mnie ten niewybredny pomys�. Zrozumia�em, �e ju� w tysi�c dziewi��set pi��dziesi�tym trzecim roku Riazanow by� ca�kowicie uzale�niony od opium, lecz o tej sprawie z nikim nie m�g� rozmawia�. Otwarcie nast�pnej szuflady nastr�cza�o mniej k�opot�w. Mie�ci�y si� w niej dwa identyczne pakunki, zawini�te w bawe�niany aksamit i nas�czon� t�uszczem sk�r�. Rozwin��em jeden. By�a to b�yszcz�ca miedziana matryca, wygrawerowana na jednej stronie. Rozejrza�em si� za lustrem lub cho�by za kawa�kiem szk�a. Poniewa� nie mog�em niczego znale��, od�o�y�em j� na miejsce. Przypuszcza�em, �e u�ywano jej do drukowania banknot�w i �e Riazanow po wojnie nie s�u�y� dobrej sprawie. Prawdopodobnie dzia�a� w tych marionetkowych republikach, kt�re Sowieci postanowili utworzy� na p�nocy wok� Tabrizu i w Kurdystanie. Zaj��em si� teraz ostatni� spraw�, na kt�r� zwr�ci�a mi uwag�. By�y to drzwi w sieni, okryte zmursza�ym p��tnem. Przysz�o mi na my�l, �e mo�e tam by� co�, co przedstawia rzeczywist� warto��. Znowu na przeszkodzie sta�y mosi�ne bolce, ale przeci��em je no�ycami. Pok�j by� ciemny, duszny i pusty. Zobaczy�em w nim tylko dywan i kolorowe poduszki. Nie zauwa�y�em nawet paj�k�w. Uderzy�em r�k� w poduszk�, lecz nawet nie uni�s� si� kurz. Zdziwiony, wyszed�em i ujrza�em Szirin na kolanach przy tacy. - Zjesz lunch? - Je�eli ty tak�e zjesz, madame. Rozpostar�a mat� i ustawi�a na niej naczynia. Niezdecydowanie przy�o�y�a r�k� do serca. - Wobec tego ja nie zjem. Spojrza�a na mnie swymi czarnymi oczami. Na macie by� gor�cy ry� i berberysy. Rzuci�em si� na nie. - Rozumiem, �e jest w zwyczaju poca�owanie m�a w r�k�, je�eli przez jaki� czas nie by�o si� z nim. - Jeste� w b��dzie. Stoj�c po drugiej stronie dywanu, spojrza�a na mnie. Wida� by�o, �e jest z�a, mo�e bardziej ni� kiedykolwiek, lecz okaza�a jedynie zdziwienie, �e m�g�bym pomy�le�, i� jestem jedynym cz�owiekiem na �wiecie, kt�ry zdo�a� j� rozz�o�ci�. Chcia�em si� z ni� podroczy�, lecz by�em nie�mia�y. Sta�em si� krotochwilny. - �Kobieta, kt�ra zawar�a ma��e�stwo, musi spe�nia� wszel kie �yczenia m�a i nie mo�e przeciwstawi� si� jego woli, nie maj�c powod�w religijnych". - �Muzu�manka nie mo�e zawrze� ma��e�stwa z niewier nym". Skierowa�em wzrok przed siebie, lecz nie by�o na co patrze� i dlatego odwr�ci�em si� do niej. Bezradnym gestem wskaza�a na jedzenie, kt�re kupi�a. - Prosz� je�� lunch. Jad�em lunch. Wygl�da� wspaniale, jedzenie by�o bardzo smaczne, delikatne. - Jeste� dobr� kuchark�, madame Szirin. - Oczywi�cie. By�a z�a. Uchyli�a bowiem r�bka swego charakteru i �a�owa�a. Pomy�la�em: �Absolutnie mi nie ufa. S�dzi�a, �e jak da mi palec, to od razu chwyc� r�k�. Po raz drugi nie pope�ni tego b��du". - Mog� opowiedzie� ci pewn� histori�? - zapyta�a. - Prosz�. - Do Isfahanu, za panowania szacha Abbasa, przyby� szklarz z towarem w dw�ch koszach na grzbiecie os�a. Na po sterunku celnym na mo�cie Chad�u celnik zapyta�: �Co tu masz, cz�owieku?" i uderzy� kijem w prawy kosz. �Je�eli ude- rzy pan z drugiej strony, to ju� nic nie b�dzie"- ostrzeg� szklarz. - Nie rozumiem, o co chodzi w tej historii, madame. - Przykro mi, panie. - Nie musisz ze mn� wojowa�, Szirin, nie jestem twoim ojcem. - Rzeczywi�cie, nie, panie. - Szirin, czy teraz ja mog� ci co� pokaza�? - Ju� to widzia�am - westchn�a. - Nie. To co� innego. Tajemniczy pok�j. Otworzy�em drzwi. Bez wi�kszego zainteresowania rozejrza�a si� woko�o. Powiedzia�em: - �ciany tego pokoju nie przepuszczaj� �adnego g�osu. Przy puszczam, �e Riazanow zbudowa� go, aby nikt nie pods�ucha� jego rozm�w z agentami. O�ywi�a si�. - Wi�c nic nie s�ycha� na zewn�trz? To wspaniale! Nie wiedzia�em, co to mia�o oznacza�. - Poka�� ci - rzek�em. - Prosz�, wyjd� na chwil� na ze wn�trz. Zamkn��em drzwi i powiedzia�em co�, co mi przysz�o na my�l. Wyszed�em na zewn�trz i, zobaczywszy jej twarz, po�a�owa�em. - Jak �miesz! - Przepraszam, my�la�em, �e nic nie b�dzie s�ycha�! - Nawet gdyby tak by�o! Nie b�dziesz m�wi� po angielsku, nigdy! Musisz zapomnie�, �e kiedykolwiek zna�e� cho� jedno angielskie lub francuskie s�owo! Rozumiesz, Pitt? - Prosz�, wybacz mi. Nie wiedzia�em, �e b�dziesz s�ysze�. Upad�a. By�a zbyt zbulwersowana, aby si� z�o�ci�. Zdj�a sukni�. Zasch�o mi w ustach. - S�dzi�am, �e chcia�e�, aby�my sypiali razem. Odnios�em wra�enie, �e �ciany zwali�y mi si� na g�ow�. Pomy�la�em: �Absolutnie nic nie mo�e powstrzyma� nas od robienia tego, co nam serce dyktuje, ani w tym pokoju, ani w tym domu. Nale�y on do nas. Jeste�my jak osadnicy zajmuj�cy posiad�o�� w ruinach staro�ytnego miasta, jak cz�onkowie szczepu nomad�w, biwakuj�cy w Persepo�is. �wiat w�adzy, in- teres�w, ambicji i niebezpiecze�stw nic dla nas nie znaczy, poniewa� troszczymy si� tylko o siebie nawzajem". Patrzy�em jej prosto w oczy, usi�uj�c si�� wzroku ca�kowicie j� rozebra�. - Tak, madame, prosz�. Z ramionami na piersiach przechyli�a si� na poduszki. Wydawa�o mi si�, �e czuj� pod sob� ka�de w��kno we�ny, zapach owoc�w granatu i wody z miski, pi�mowy zapach jej w�os�w. Wodzi�em za ni� wzrokiem, niczym g�odny kot. Ukl�k�a. Usi�owa�em j� poca�owa�, ale nagle odwr�ci�a twarz i mia�em pe�ne usta w�os�w. Zmaga�em si� z moj� now� koszul�. Odsun�a moje palce od guzik�w i szepn�a: - Ten pok�j jest wygodny. - Ale nie jest d�wi�koszczelny! - Jest. Wiem, co powiesz, zanim to powiesz. Kiedy si� obudzi�em, rozejrza�em si� za ni� w ogrodzie. Sta�a pochylona przy pompie za zbiornikiem z wod�. Naciera�a brzuch, jakby j� bola�. Wyci�gn�a r�ce, po�o�y�a na ramieniu pompy i z ca�� si�� je nacisn�a. Potem, pompuj�c wod�, naciska�a na rami� pompy brzuchem, podnosz�c si� i opadaj�c. Ruch d�wigni podnosi� j�. Podbieg�em, lecz odsun�a mnie. W jej wielkich oczach wida� by�o przestrach. Oddycha�a z wielk� trudno�ci�. Podci�gn��em jej sp�dniczk� do piersi. G��bokie otarcie posiniaczonej sk�ry si�ga�o �eber. Zwalczy�em pokus� poca�owania tego miejsca. Wzi��em j� w ramiona i zanios�em do domu. Zmaga�a si� ze mn�. Kiedy wchodzili�my po schodach, zamkn�a oczy; nie z b�lu i nie by�a to poza, wr�cz przeciwnie. Ku memu przera�eniu uzmys�owi�em sobie, �e ta dziewczyna nigdy nie by�a noszona na r�kach, nikt nie pozwala� jej na chwil� s�abo�ci i nigdy nie by�a kochana. Uczucie rozkoszy, jakie j� ogarn�o, przenika�o moje ramiona i nape�nia�o moje serce. Czu�em, jak uchodz� ze mnie si�y. �ci�gn��em jej sp�dnic� i po�o�y�em g�ow� na �onie. Ugryz�a mnie w r�k�. Tarmosi�a moje w�osy. W g�owie za�wita�a mi pewna my�l. Postawi�em j� na nogi i cofn��em si�. W r�ku trzyma�a sierp. Dr��c ca�a, opar�a si� plecami o szafk�. Powiedzia�em: - By�bym wdzi�czny, madame, gdyby� zaprzesta�a gro�enia swemu m�owi ostrymi przedmiotami. - Odczu�abym wielk� ulg�, gdyby� przesta� traktowa� mnie jak dziwk�. - Jeste� moj� �on�! Jak mo�esz by� dziwk�? - Jeste� moim m�em, a pomimo to rajfurem. - Kocham ci�! - Co ty wiesz o mi�o�ci poza cipk� i kebabem? W j�zyku perskim mo�na to wyrazi� wytworniej. - Musisz si� po�o�y� - powiedzia�em. - To powa�na rana. B�d� si� tob� opiekowa�. - Id� do diab�a! - Odwr�ci�a si� i wybieg�a z pokoju. �ruby podtrzymuj�ce rami� pompy by�y zardzewia�e. Kiedy ju� uda�o mi si� je odkr�ci�, nasmarowa� i ponownie zakr�ci�, r�ce mia�em w b�blach. Zmagaj�c si� z pomp�, prowadzi�em w wyobra�ni dialog z Szirin. Us�ysza�em metaliczny odg�os i brz�k szk�a. Postawi�a kubek cynowy z kaw� i szklank� wody na skraju basenu, po czym cofn�a si� i usiad�a na schodkach. Czador przykrywa� jej w�osy i po�ow� twarzy, patrzy�a na kubek. O, kawa, madame! , - : - Tak, kawa. = ? Przypomina�o to sen, w kt�rym mo�na by�o m�wi�, nie otwieraj�c ust. Wyprostowa�em si�, otar�em pot z czo�a, przeci�gn��em si�, wytar�em obola�e, brudne r�ce. Co� pokrzepiaj�cego po pracy, co za rozkosz! U�miechn��em si� s�odko. - Rozumiem, �e parzenie kawy by�o specjalno�ci� rodziny twojej matki. - Jeste� znakomicie poinformowany. Dok�adnie m�wi�c, by�a to w dziewi�tnastym wieku specjalno�� haramsara lub kobiecych komnat w pa�acu kr�lewskim w Teheranie. Parzono j� tylko podczas szczeg�lnych okazji. Przypuszczam, �e znana jest w Anglii z�owieszcza nazwa: perska kawa. - Masz racj�, madame. Czy mog� jej skosztowa�?? - Spr�buj i niech wprawi ci� w niebia�ski nastr�j. Wzi��em fili�ank� i poci�gn��em olbrzymi �yk. By�a rzeczy wi�cie bardzo dobra: mocna, s�odka, o dziwnym smaku; by� mo�e doda�a kardamonu. Przypuszczam, �e dla wszystkich ira�skich kobiet i niemal�e wszystkich ira�skich m�czyzn przyrz�dzanie potraw jest czym� jak najbardziej naturalnym. - Jest pyszna. - Oczywi�cie. Z ci�kim sercem usiad�em na skraju zbiornika. Pr�bowa�em si� rozchmurzy�. Szirin ponownie usiad�a, a kiedy zsun��em si� na pod�og�, podbieg�a do mnie. - Czuj�... - Co? Co czujesz? ' - Ja... ' - CO? - Kawa... .. Chwyci�a fili�ank� i opr�ni�a j�. - Przymkn��em oczy. Poci�gn�a mnie za koszul�, rozgl�da�a si� za szklank� wody, po czym chlusn�a na moj� twarz. Przywar�a ustami do moich warg. Pomy�la�em: �Czy zdo�am wybrn�� z tej sytuacji?". Obj��em j� ramionami. Wyrwa�a si�. Strzepn��em z siebie kurz. / - Poca�ujesz? - Raczej p�jd� do piek�a. Odwr�ci�a si� do mnie plecami i usiad�a na stopniu schod�w. Wr�ci�em do pompy, zastanawiaj�c si�: �To ju� przestaje by� zabawne. Mimo wszystko nie znosi mnie. Jest przekonana, �e ma powody, nie wiem jakie, mo�e maj� co� wsp�lnego z Turanim. Cholera, dlaczego obieca�em jej nie pyta� o Tura-niego?". Zreperowanie gwint�w i z�o�enie pompy zabra�o mi wieczno��. Nacisn��em d�wigni� pompy. Us�ysza�em ostry zgrzyt i pod stopami poczu�em ruch. Odwr�ci�em si� i u�miechn��em. Szirin podrzuci�a w�osy, mlasn�a j�zykiem, odwr�ci�a wzrok. Krowa. Zaczyna�o si� �ciemnia�, mimo to zabra�em si� do reperacji studni, w kt�rej by�a pompa, usi�uj�c poluzowa� jej pokryw�. Irytacj�, kt�ra ca�kowicie wytr�ci�a mnie z r�wnowagi i nad kt�r� ju� nie panowa�em, pog��bia� b�l okaleczonej d�oni, s�ony pot, gryz�cy oczy, i cierpienie z powodu niedoli kraj�w Trzeciego �wiata, tej prastarej komunistycznej pompy, perskiej dziewczyny, kt�r� kocham, jak nikt dot�d na �wiecie nie kocha� �adnej dziewczyny, lecz z kt�r� nie mog�em doj�� do �adu. Uczucia te ogarn�y mnie nagle. Czu�em zapach Szirin poprzez zapach ro�linno�ci, kurzu i potu. - Odpocznij. �ciemnia si�. - Prosz� pozwoli� mi doko�czy� prac�, madame. Musz� naoliwi� zawiasy. To bardzo wa�ne. Nie rozumiesz tego? - Jak sobie �yczysz. Odwr�ci�a si� i usiad�a na stopniu schod�w. Ku mojej w�ciek�o�ci pokrywa p�k�a pod naciskiem �rubokr�tu. Wyczy�ci�em kruchy sworze� i wepchn��em go uko�nie. W tym momencie zobaczy�em dwa niezbyt wyra�ne �wiate�ka. Uderzy� mnie wilgotny, cuchn�cy zapach. Pomy�la�em: �O Bo�e, to tak�e �miertelna pu�apka!". �wiate�ka zasycza�y, na wargach i policzkach poczu�em gryz�c� ciecz; w��, niczym twardy zgi�ty kij, z ogonem w powietrzu i odchylonym do ty�u �bem, got�w by� ugry�� mnie w szyj�. Przera�ony, powtarza�em: �Nie �yj�, nie �yj�". Na szyi poczu�em gor�cy p�yn. W�� owin�� si� na haczykowatym kluczu, ze�lizn�� si�, przez u�amek sekundy jakby nie �y�, po czym skoczy� do pni palm. Szirin owin�a r�k� czado-rem, zanurzy�a j� w komorze pompy i wyci�gn�a co� sycz�cego, ale nie mog�em tego zobaczy�, do oczu musia�a si� dosta� trucizna. Szirin gniot�a co� stopami, potem skoczy�a do cembrowiny studni i, m�j Bo�e, trysn�a woda! Najpierw by� to szmerek, potem silny strumie�. Zanurzy�em twarz pod pomp�, usi�owa�em przetrze� i wyszorowa� plecy. Szirin mign�a mi przed oczami. Jej twarz by�a �wietlista jak ksi�yc w pe�ni zim�. Szirin, uda�o si� nam! Wystarczy troch� posmarowa� i pompa pracuje cicho. Uderzy�a mnie w policzek. Trzyma�em j� za przeguby r�k; i kiedy kopn�a mnie w kolana i uda, chc�c dosta� si� do moich j�der, suka, podnios�em j� i przytrzyma�em, dop�ki nie opad�a z si� w moich ramionach. Zanios�em j� do schod�w, z trudem uspokoi�em. Potem powlok�em si� do domu. By�em jej zachowaniem ca�kowicie zaskoczony. Uratowa�a mi �ycie. Wydawa�o mi si�, �e nie przyjdzie. Zaraz wyjdzie bram�. Nic nie mog� teraz zrobi�. W �adnej sprawie nic nie mog� pocz��. Rozbola� mnie brzuch i znowu czu�em si� ca�kowicie sponiewierany. Obudzi�em si�, a ona podk�ada�a poduszk� pod moj� g�ow�. Po chwili zacz�a mi przemywa� g�bk� oczy, twarz, piersi, pachwin�. Fetor wymiot�w przyprawia� mnie o zawroty g�owy. - My�la�em, �e... - Cii. - ...My�la�em, �e b�dziemy s�ucha� naszych specjalnych p�yt, ca�owa� si� na rogach ulic, siedzie� blisko siebie na wy k�adach, gdzie bym ukradkiem ci� dotyka�, �e b�dziemy w� drowa� po pachn�cych sianem polach, chodzi� na koncerty pod go�ym niebem, budzi� si� w dziwnych ��kach, patrz�c na ol brzymie i zamglone okna, �e b�dzie przy mnie zapach twoich ciep�ych w�os�w i tak bez ko�ca b�dziemy przedziera� si� przez �ycie... - Nic nie m�w, o�le! Nie rozumiem obcych j�zyk�w. ;i, � Szirin mia�a sk�onno�� do rutyny. Dzie� wita� nas promieniami s�o�ca, pluskiem wody w miedzianej wannie, odg�osem w�dr�wek jej bosych st�p na koralowej posadzce, ostrzeniem brzytwy na sk�rzanym pasku. Opiera�em si�. Siedzia�a wsparta na biodrze. - On nie darzy nas zaufaniem. - Nie ufa tobie. Sprawdza�a ostro�� brzytwy na sk�rze swego nadgarstka. - Mamy wielk� wpraw�.: - Je�eli to prawda. ; Pochyli�a si� w moj� stron�, kciukiem unios�a m�j podbr� dek, namoczy�a twarz opuszkami palc�w. - Musz�. - Nie musisz. Zacz�a namydla� moj� twarz. ' - Jest prawd�, panie Pitt, �e przypomina pan teraz lorda Curzona. W drodze do portu nie zrobi pan kroku na ulicy, aby dzieci nie bieg�y za panem, wo�aj�c: �Oto idzie pan Frank, ten Frank z gazety!". Chyba �e pozwolisz mi... - Usiad�a na pi� tach i w�o�y�a mokry palec w usta. - Chyba �e za twoim po zwoleniem przebior� ci� za dziewczyn�. - Nie! - Zrobimy z ciebie pi�kn� dziewczyn�. - Absolutnie ci zabraniam... - On zabrania nam... - Przepraszam. Prosz�, nigdy nie sugeruj czego� podobnego! Palcami chwyci�a m�j podbr�dek. - Wobec tego przebior� ci� za ira�skiego ch�opca. Ira�skie go ch�opca ze spo�ecznych nizin. Kr�tko ostrzy�onego. Z w� sem. W we�nianej czapce z daszkiem. W workowatych spod niach. Ch�opca, kt�ry - w przeciwie�stwie do ciebie - nie spa ceruje pewnym siebie krokiem po ulicy, jakby stanowi�a jego w�asno��, lecz biegnie, czmychaj�c przed kotami i babuniami. - Cokolwiek rozka�e minister wojny. W nasze wzajemne stosunki wkrad�o si� to powiedzenie, jakiego pan Mo'in u�ywa�, ilekro� m�wi� o swojej pe�nej szlachetno�ci �onie. Kiedy podczas rozmowy z Szirin po raz pierwszy pr�bowa�em go u�y�, przygotowany by�em na klapsa, lecz spojrzawszy na ni�, zobaczy�em, �e oparta o �cian�, �mieje si� do rozpuku. Nie przysz�o mi na my�l, �e mog� j� tym rozbawi�; �e takie okre�lenie jej osobowo�ci, w Anglii b�d�ce oznak� humorzastego i k��tliwego charakteru, mo�e mie� co� wsp�lnego z jej w�asnym o sobie mniemaniem. Ostrze brzytwy obsun�o si� po moim policzku. Goli�a z wielk� umiej�tno�ci�; emanowa�a tak rozkosznym zapachem r� i pieczonego chleba, �e przymkn��em oczy. - Jeste� Ali D�an, ukochany synek pani Zahry, chcesz s�u �y� w wojsku. Otrzyma�e� ju� wezwanie, lecz mama rozpacza nad swoim ma�ym ch�opcem, kt�ry boi si� sam przej�� przez jezdni�, i pos�a�a ci� do siostry m�a w Buszehrze, gdzie, jak ka�dy wie, jest tak gor�co, �e nikt nie wychodzi z domu. Prze sta�! R�ka mi drgnie i zatn� ci� na �mier�. Przesta�em. - Panie? - Mhm? - Mo�emy porozmawia�? - Mhm. ; ?!?�.?? - Jeste� muzu�maninem. - Ucz� si�. - Je�eli taka b�dzie wola bo�a. - Brzytw� zr�cznie wygoli�a mi podbr�dek. - Panie? - Mhm? - M�wi�c mi�dzy nami... - by� to jeden z jej eufemizm�w - ... nie usz�a mojej uwagi pewna rzecz dotycz�ca ciebie. - Ach! - Cicho, ty o�le! Ot�, jak wiadomo, co� jest sprzeczne z religi�. Milcz! - NIGDY! - Prosz� pozwoli� nam zrobi� to dla ciebie. Nie doznasz b�lu. Jeste�my bardzo... Rozrzuci�em r�ce, ale stan�a na palcach, nad jej g�ow� b�yszcza�o ostrze brzytwy, a w ustach zal�ni�y �nie�nobia�e z�by. - Szirin, kategorycznie zabraniam ci kiedykolwiek powra ca� do tej sprawy. - Daj mi rozw�d. - Nie m�w tak. ^ Ostro�nie z�o�y�a brzytw�. Pomy�la�em: �Przy otwartej brzytwie nie mogliby�my si� ca�owa�; zaciskaj�c palce i chowaj�c brzytw� oraz zachowuj�c si� tak, jak przed chwil�, stopniowo wpada�a nie tylko w swoj� codzienn� rutyn�, lecz j� tak�e podwa�a�a. Wychowywa�a si� w tradycji, wedle kt�rej robi�o si� dok�adnie to, co robi�y inne kobiety, i chocia� porzuci�a t� tradycj�, psychicznie nie mog�a tak do ko�ca uwolni� si� od niej, z czystej przekory narzuci�a wi�c sobie i mnie obowi�zek przestrzegania pewnych obyczaj�w i spe�niania pewnych powinno�ci". Wyobra�a�em j� sobie jako kobiet�, kt�ra ma sw�j dom, �yje w �wiecie swoich przyzwyczaje�, nastroj�w i rzeczy u�o�onych ka�de na swoim miejscu, jak u mojej mamki; przygotowuje samowar, krz�ta si� przy naczyniach, �ciele ��ka, poprawia zdj�cie maturalne syna krzywo wisz�ce na �cianie, spogl�da na wyhaftowan� sentencj� na kawa�ku ozdobnego aksamitu, na kalendarz ze zdj�ciami Al-Kaby w Mekce, przechowuje klisz� rentgenowsk� dziadka z Teheranu. W gruncie rzeczy nie mieli�my nic w�asnego, tylko rzeczy Riazanowa i ubrania przygotowane przez ni� sam�. Wesz�a w smug� o�lepiaj�cych promieni s�o�ca; by�a czym� zaj�ta i oburzona niezr�czno�ci� moich poca�unk�w. Z ogrodu dobiega� trzask wal�cych si� ga��zi palm. W takich chwilach by�em ca�kowicie poch�oni�ty my�lami o jej rodzinie i kapitanie Tura-nim oraz nurtuj�cymi mnie obawami. - Czy pani mnie kocha? - Przecie� nie jeste� jednym z tych, kt�rzy bij� �ony i upra wiaj� sodomi�. Czego wi�cej mo�e bezbronna kobieta oczeki wa� na tym zepsutym �wiecie? - Ale uwa�asz mnie za przystojnego i mi�ego? ; - Pozw�l, abym poda�a ci �niadanie. Przechodz�c, szepn�a: Pi�kna twarz i str�j ze z�otego brokatu, Olejek r�any i drzewa aloesu to zapach i kolor spragnionych; S� one ozdob� kobiet. Lecz m�czyzna, c�, jest po prostu... Ostatniego s�owa nie dos�ysza�em, rozp�yn�o si� w g��bi schod�w. Kiedy spo�ywa�em chleb z miodem i pi�em s�odk� herbat� w alkowie, gdzie roz�o�y�a mat�, Szirin czyta�a mi fragmenty artyku��w z �Ettela'atu", najpierw informacje dotycz�ce Iranu, potem wydarze� zagranicznych; gazet� trzyma�a rozpostart� na d�ugo�� wyci�gni�tej r�ki, jakby stanowi�a ona wielk� warto��. Wygl�da�a jak jeden z tych zawodowych lektor�w spotykanych na zewn�trz gmachu centralnej poczty w Isfahanie, lecz by�a innej p�ci i wieku. Pomy�la�em: �Iran, ze swoimi s�onymi pustyniami, monarchi� absolutn�, pismem zaczynaj�cym si� od prawej strony, szalenie malowniczy i zarazem mroczny, pogr��ony w ca�kowitym chaosie i zniszczeniu, o kt�rym m�wio- no mi, �e jest krajem prawa i dobroci, z ca�� pewno�ci� nie jest Angli�". Poniewa� Szirin Farameh nigdy nie by�a za granic� oraz dlatego, �e w j�zyku perskim nie ma wielkich liter i samog�osek, cz�sto b��dnie wymawia�a nazwy zagranicznych miast - Waszyngton, Sand�apur, Genewa - i kiedy poprawia�em j�, bo uwa�a�em, �e powinienem, rzuca�a na mnie z�o�liwe spojrzenie. Dzisiaj poprawi�em jej wymow� s�owa �lotnia" i opowiada�em o kulturze wypoczynku na Zachodzie, dop�ki nie zabrak�o jej cierpliwo�ci i nie odesz�a do ogrodu. Kiedy by�a na zewn�trz, zaj��em si� swoimi, a raczej Riaza-nowa, ksi��kami, siedz�c na dywanie w pokoju balkonowym, pe�nym szafek bibliotecznych. To tak�e by� jej pomys�. - Ale ty musisz! - O co chodzi? Nie mog� p�j�� na uniwersytet, jestem mor derc�. - Nie dla mnie - westchn�a. - Moim obowi�zkiem jest kszta�ci� ciebie. W naszej religii i kulturze, je�eli posiad�e� jak�� wiedz�, masz obowi�zek przekazywa� j� innym, tak jak obowi�zuje ci� napojenie spragnionego. Powr�ci�a ca�a pokryta bia�ym py�em, nios�c stos ksi��ek si�gaj�cy jej do podbr�dka. Wygl�d jej twarzy zmieni�y zasadniczo kupione na bazarze ciemne okulary. Zarumieni�a si�. Przypuszczam, �e chcia�a si� ich pozby�, ale mia�a zaj�te r�ce. Przybra�a wi�c poz� nauczycielki. Mrucza�a pod nosem: - W imi� Boga mi�osiernego, lito�ciwego. Przynios�am Dy wan Anwariego*. S�dz�, �e powiniene� zapozna� si� z dzie �ami wczesnych mistrz�w z sz�stego wieku hid�ry**, poniewa� w przeciwnym razie b�dziesz mia� trudno�ci z rozumieniem zar�wno formy, jak i tre�ci dzie� mistrz�w okresu klasycznego, z wiek�w si�dmego i �smego hid�ry, zw�aszcza Sadiego***. Ukl�k�a przy mnie. * Auhaduddin Anwari (ok. 1126-ok. 1170)- perski poeta dworski, panegi-rysta (przyp. kons.). ** Hid�ra - era muzu�ma�ska, liczona od przej�cia Proroka z Mekki do Me-dyny w 622 r.; obejmuje lata ksi�ycowe (przyp. kons.). *** Abu Abdallah Muszarifuddin Sadi (zm. 1292)- obok Hafeza najs�ynniejszy i najoryginalniejszy poeta perski (przyp. kons.). - Perskich poet�w lirycznych mo�na zaliczy� do pi�ciu ka tegorii. - Zdj�a okulary i od�o�y�a je. - S�abi, przeci�tni, do brzy, znakomici i najwy�szego lotu. Anwari nale�y do katego rii znakomitych. - Ado jakiej zaliczy�aby� Riazanowa? Jej blisko�� bardzo utrudnia�a mi koncentracj�. - Wiersze Riazanowa s� bardzo, ale to bardzo przeci�tne. - Surowo�� tego os�du zmiesza�a j�. - Musisz jednak pami�ta�, �e perski nie by� jego j�zykiem ojczystym. I nie �y� on pe�ni� �ycia... - Przy�o�y�a r�ce do czo�a. - By�... by� cz�owiekiem sympatycznym! - Cii, Szirin, moje �ycie, nie p�acz. Nikomu nie wolno p�aka�. - Tak, prosz� pana. Nie by�a to udana lekcja. Reagowa�a na ka�dy nowo poznany gazel, skacz�c na r�wne nogi, w�druj�c po pokoju i powtarzaj�c go z niezwyk�� dok�adno�ci�. Jakby nie mog�a znie�� s�owa drukowanego z obawy przed os�abieniem pami�ci. - Wielkie nieba, Szirin, jak wiele cytat�w znasz na pami��? - �adnego. Niewiele. Tylko dziesi�� tysi�cy. By� mo�e pi�tna�cie tysi�cy. Jako� strawi�em t� wiadomo��. - Nauczy�a� si� pi�tnastu tysi�cy wierszy w szkole? - W szkole? Dlaczego w szkole? Dziadek. Dziadek mia� najlepsz� bibliotek� w Iranie. Mam na my�li: najlepsz� po sza chu, �wi�tyni w Maszhadzie i panu Ghasimie Ghanim. Czyty wa�am na letnim pastwisku. - Gdzie s� teraz te ksi��ki? - Nie przypuszcza�em, aby Fa rameh czytywa� wiersze. Chwyci�a si� za pier�. - Tutaj. I wkr�tce... - przysun�a si� do mnie na kolanach i �onem przywar�a do mojej piersi. Pod sutkiem mog�em wy czu� powolne bicie jej serca. - Je�eli taka b�dzie wola boska, to wkr�tce b�d� one tak�e tutaj - powiedzia�a, dotykaj�c mojej klatki piersiowej - w twoim sercu. By� to koniec tej lekcji i wszystkich lekcji. Pogr��y�em si� w lekturze wierszy, poch�oni�ty obrazami przemocy i pora�ony masochistyczn� wyobra�ni�, ci�kimi rymami. I nagle znalaz�em si� na balkonie, w piek�cym s�o�cu, patrz�c na drzewa, dop�ki nie zauwa�y�em, jak Szirin, kl�cz�c, uk�ada na nowo kafle z cementowej palety wykonanej w domu, a tak�e �wiec�cego zakrzywionego pnia, sierpa w jej ustach, sp�dniczki zawi�zanej na bia�ych biodrach. M�g�bym ten ogr�d uporz�dkowa�. Jednak to ona oczy�ci�a go z wysuszonych palm, kt�re mog�y zosta� spalone w piecu s�u��cym jej do gotowania. Ku jej wielkiemu ubolewaniu w�e wynios�y si� z ogrodu, za to zjawi�y si� szczury; lecz one tak�e wkr�tce pow�drowa�y dalej. - Co to jest? Z bazaru przynios�a sadzonki ci�tych r� w pojemniku z zardzewia�ej blachy cynowej. - Ta odmiana nazywa si� S�awa Isfahanu, tamta za� ma inn� nazw�, a tamta jeszcze inn�. - Mia�a r�ce pobrudzone zie mi�. - Panie Johnie, nazewnictwo nie jest a� tak wa�ne. - Ale nie b�dzie nas tutaj, aby je podziwia�, kiedy zakwitn�. - Je�eli taka b�dzie wola boska. - A poza tym to nie jest nasz ogr�d! - Ogr�d nale�y do tego, kto go uprawia. To by�o has�o reformy rolnej, kt�ra zrujnowa�a jej rodzin�. - Czy pan wie, kogo uwa�am za wyznawc�w Zaratustry? - Nie jestem ca�kowitym ignorantem. - Z pewno�ci� wiesz, �e oni wierz�, i� we wszech�wiecie panuje pewnego rodzaju r�wnowaga pomi�dzy wzajemnie zwalczaj�cymi si� si�ami dobra i z�a. Walka ta jest si�� moto- ryczn� ca�ej historii. Dobro zwyci�y, cz�owiek musi jednak wesprze� je dobrymi czynami, kt�re czasami, prosz� zauwa �y�, nie ��cz� si� z udzia�em kobiet, jak na przyk�ad uprawa ziemi, bo tylko w ziemi le��cej od�ogiem mo�e zagnie�dzi� si� z�y duch. Teraz prosz� mi jednak wybaczy�... Posz�a w stron� drzew. - Z wielk� przykro�ci� musz� zapyta�: madame Szirin, czy zakrywasz twarz czadorem, wychodz�c na bazar? Zatrzyma�a si� i odwr�ci�a. - S�uszne pytanie! - , ; ,?,.-, ;;,;- Zarecytowa�a: � � Zawoalowana kobieta jest niczym �wieca w domu, Flirt jest za� napawaj�c� lekiem zgub�. - Prosz�, Szirin, b�d� powa�na. Tak w�a�nie my�l�. - Tak w�a�nie my�lisz? Tak my�lisz? Jak �miesz! - Pomy�l, jaki� ch�opak mo�e ci� rozpozna� na bazarze, i�� za tob� do domu i to by�by nasz koniec. - Dlaczego jaki� ch�opak mia�by nas �ledzi�? - Szirin, prosz�! - Tylko brzydkie dziewcz�ta, spaceruj�c, zas�aniaj� twarze. - To nie�adnie z twojej strony. G��boko westchn�a. - Jak dobrze wiesz, zwyczaj zas�aniania twarzy nie jest zgodny z prawem. - Nawet tutaj. - Nie tak bardzo jak w Isfahanie, lecz nadal jest sprzeczny z prawem. Podda�em si�. Powiedzia�em: - Cokolwiek Najwy�sze Dow�dztwo postanowi. Od�o�y�a koszyk i stan�a przede mn�. - Musisz mi ufa�. Pomi�dzy tob� a gro��c� ci �mierci� je stem ja, jak drewno oddzielaj�ce �eglarza od otch�ani morskiej. Czy kiedykolwiek zawiod�am ci�? - Takiego w�a�nie rozumowania nie znosz�. - Oczywi�cie. - Odwr�ci�a si� w stron� drzew. Oddalaj�c si�, szemra�a na�adowane emocj� strofy wiersza: Je�eli poka�e swoj� twarz, obna�y swoj� nago��, Daj jej ci�gi, a� zacznie krzycze�. Nazajutrz wr�ci�a z bazaru z czarn� satyn�, z kt�rej zrobi�a p�aszcz chroni�cy przed piaskiem, zw�ony u szyi i w nadgarstkach, a poza tym lu�ny, i szal obr�biony okropn� nylonow� koronk�. Ubi�r ten zas�ania� ca�� jej posta�, z wyj�tkiem oczu. Czarne po�czochy i - z jakich� wzgl�d�w - bia�e buty uzupe�nia�y str�j. Kiedy powolnym krokiem sz�a przez ogr�d do bramy, widzia�em, jak piaskiem pociera�a czo�o i r�ce. Nie wiem, do jakiej roli si� przygotowywa�a, wydawa�o si� jednak, �e zamierza wyst�pi� w charakterze m�odej �ony lokalnego przedsi�biorcy. Sz�a spi�ta, na chwiej�cych si�, zbyt w�skich obcasach. Pomy�la�em: �Zanim zniknie ci z oczu, przyjrzyj si� uwa�nie ulicy lub zaszyj si� w k�cie z gazet�". - Panie, rze�nik jest bardzo dowcipny. - Ciesz� si�, madame. - Och, jeste� taki nieinteligentny! - Co?! Czy ten bastard zachowa� si� grubia�sko wobec ciebie? - Nie! Gholam Ali Kassab dowcipkuje ze wszystkimi pa niami. - Czy mo�esz robi� zakupy u innego rze�nika? - Panie, w Iranie wszyscy bez wyj�tku rze�nicy maj� wiel kie poczucie humoru. - Och, tak czy inaczej jest zbyt gor�co, aby je�� baranin�. Nie s�dzisz, madame? - Do us�ug, panie. Teraz lunch jemy wsp�lnie. Szirin jest zbyt uparta, aby cokolwiek zmienia�, jemy wi�c na wsp�lnych naczyniach Gard-nera i pijemy z tych samych szklanek z czeskiego szk�a, co z ca�� pewno�ci� uchybia zasadom higieny, lecz nie zamartwiam si� tym: je�eli cokolwiek kiedy� zra�a�o j� do jedzenia w miejscach publicznych - s�ysza�em o podobnych fobiach dziewcz�t w Anglii - teraz jest to mniej istotne. Po lunchu przynios�a kaw� i flirtowa�a ze mn� lub tak mi si� zdawa�o. Ilekro� wchodzi�a do pokoju, no�yczki zostawia�a na stole, wachlowa�a si� sukni�, opuszcza�a w�osy na czo�o, pociera�a kostki �rodkami odka�aj�cymi lub, podchodz�c do okna, wyjmowa�a drzazgi z d�oni. Czasami szepta�a pod nosem: - Co poczniemy, my biedni, kiedy pan m�ody u�o�y si� do snu? O Bo�e, dlaczego dajesz szakalowi najs�odsze wino grona? Ilekro� spojrza�em, Szirin zjawia�a si� b�d� znika�a w drzwiach, po czym orientowa�em si�, �e pragnie, abym zdradzi� jej swoje �yczenia, lub raczej - m�j obowi�zek. Kiedy pewnego popo�udnia chcia�em jej dokuczy�, zachowuj�c si� tak, jakbym chcia� ponownie zabra� si� do moich ksi��ek, spojrza�a na mnie wzrokiem, kt�ry wydawa� si� m�wi�: �Nawet si� nie wa�!"- i znowu opad�y mi r�ce. Tak naprawd� by�a to najmilsza chwila dnia, poniewa� podczas popo�udniowego skwaru le�a�a obok mnie, bez ubrania i prze�cierad�a, blada i spocona, rozpra�ona, w pozie nie spotykanej w tradycji europejskiego malarstwa: z g�ow� wyci�gni�t� w jedn� stron� i nogami w drug�, lub te� na plecach, z ramionami i nogami szeroko roz�o�onymi na dywanie albo zwini�tymi. Z ogrodu dochodzi� zapach i szelest gnij�cych ro�lin. W takich chwilach z trudno�ci� rozpoznawa�em siebie. Nigdy nie wyobra�a�em sobie, �e �ycie wype�nione wy��cznie czytaniem poezji i kochaniem si� sprawia, �e ludzie tak dobrze rozumiej� �wiat i jego mieszka�c�w. Pomy�la�em: �Uniwersytet Bedford nigdy nie mia� takiego jak ja studenta". - Jaki z ciebie niezgrabiasz! Zabierasz si� do mi�o�ci jak wiejski mu��a do zbioru ry�u! My�a si� w wannie na dywanie. To jej pluskanie, wzdychanie i gderanie, kt�re uwa�a�em za obra�liwe i bolesne, wesz�o jej w krew. Przypuszcza�em, �e celem tych ab�ucji by�a nie tylko ch�� uniezale�nienia si� ode mnie, lecz tak�e uwolnienia si� od poczucia utraty w�asnej niezale�no�ci. Pocz�tkowo my�la�em, �e uzna�a uprawianie mi�o�ci za co� nieprzyzwoitego i pot�pia�a erotyczne podniety, lecz si� myli�em, chocia� uporanie si� z t� spraw� nie by�o takie proste w jej przypadku. - Dlaczego to jest z�e dla kobiet? - Bo os�abia ich wol�. Oto dlaczego jest z�e. - A dlaczego jest dobre dla m�czyzn? - Bo os�abia wol� m�czyzn. Oto dlaczego jest dobre. Uwa�a�a ka�d� dyskusj� na ten temat za tak przykr� dla siebie, �e nigdy nie mieli�my okazji porozmawia� na temat antykoncepcji, kt�rego to s�owa i tak nie zna�em w j�zyku perskim. Ca�a ta historia, jak podr� do Maskatu, nie by�a moim zmartwieniem. Na nasz� mi�o�� nie rzutuje przesz�o��. W jednej chwili nasze wzajemne stosunki powracaj� w u�wi�cone zwyczajem koleiny, niemniej jednak ka�dy nasz dzie� to obop�lne poznawanie si� ludzi o bardzo r�nych charakterach i do�wiadczeniach. Oczekiwa�em, �e staniemy si� przyjaci�mi; a w�a�ciwie, �e ona stanie si� moj� siostr�, kt�rej nigdy nie mia�em -a je�eli mia�em, to nigdy jej nie pozna�em; �e m�g�bym odgrywa� rol� brata, kt�rym nigdy nie by�em i nie m�g�bym by�. Nie wiedzia�em, �e codziennie na nowo b�d� musia� ubiega� si� o jej wzgl�dy, a ona o moje; �e nadal jeste�my w Isfahanie w farvardinie. Ubra�a si�. Najpierw mi�o�� jest rzecz� prost�, Lecz teraz pe�na jest pu�apek. Czarna jak atrament noc i ogarniaj�ce nas fale i wir okropny! Co mog� wiedzie� o naszym �lubowaniu Ci nieopatrzni stra�nicy tam na brzegu morza? - Czy potrafi pani p�ywa�, madame? - Panie, to jest w�a�nie metafora. - Ale czy potrafi pani p�ywa�? ' Przysz�o mi na my�l, �e mog�aby obawia� si� �odzi. - Oczywi�cie. Teraz ju� wiem, �e bardzo niech�tnie przyznaje si� do w�asnych s�abo�ci i �e prawdom�wno�� nie jest jej mocn� stron�. Spyta�em: - Prosz� mi uczciwie powiedzie�, czy umie pani p�ywa�? - Jak�e mog� p�ywa�, b�d�c dziewczyn�! - Naucz� ci�. , Spojrza�a na mnie wzrokiem, kt�ry m�wi�: �Czy mo�esz ko gokolwiek nauczy� czegokolwiek?". Zapyta�a: - Gdzie? - W basenie. - Ale stamt�d czerpiemy wod� do picia! .. - Nie siusiaj wi�c do basenu, madame. - Nie b�d� wulgarny. Siedzia�a na brzegu basenu, by�a zdenerwowana. Da�em jej znak, aby si� rozebra�a, lecz stanowczo potrz�sn�a g�ow�. Wszed�em do ciep�ej wody i poda�em jej r�k�. Pomy�la�em, �e je�eli b�dzie p�ywa� po przek�tnej, po dw�ch lub trzech ruchach dop�ynie do brzegu basenu. Pokaza�em jej, jak nale�y trzyma� nisko g�ow� nad wod�. Podczas pierwszej pr�by wesz�a do basenu w sukni, kt�ra po zanurzeniu si� wype�ni�a si� wod� niczym balon. Szirin kasz- la�a, wypluwa�a wod� i patrzy�a na mnie z�ym wzrokiem. �ci�gn��em z niej sukni�. - Podbr�dek do do�u! Ty�ek podnie��! Rozkoszowa�em si� na nowo rol� nauczyciela. Twarz jej wydawa�a si� m�wi�: �Przypiecz�towa�e� sw�j los". Zrobi�a podw�jne salto w wodzie i uderzy�a w przeciwleg�y r�g basenu. Wzi�a g��boki oddech, chwil� odpocz�a i zacz�a ponownie p�ywa�. Chcia�em jej pogratulowa�, lecz da�a mi znak, abym odszed�, i ruszy�a znowu. Po p�godzinie wr�ci�em. P�ywa�a wzd�u� kraw�dzi basenu. Powtarza�a to wielokrotnie. W wodzie jej cia�o mia�o kolor ko�ci s�oniowej. Pomy�la�em: �To niemo�liwe, �eby jakikolwiek m�czyzna by� szcz�liwszy ni� ja teraz". Wysz�a z basenu i naga kucn�a przy �cianie. Potem ju� k�pa�a si� w basenie codziennie, lecz zawsze by�a ubrana, chyba �e k�pa�a si� w nocy lub ze mn�. Nie mieli�my elektryczno�ci, a ona powiedzia�a, �e nie mo�emy pali� �wiec. Podczas pierwszych nocy ksi�yc by� w pe�ni, a my jedli�my kolacj� w ogrodzie pod arkadami. Uszy�a sobie z prze�wituj�cej bia�ej gazy spodnie i koszul�, spod kt�rych wszystko by�o wida�, nie pozostawiaj�c nic m�skiej wyobra�ni, lub raczej - pozwalaj�c wyobra�ni dostrzega� w �wietle ksi�yca tajemnicze pasma i cienie. Kiedy nie by�o ksi�yca, chodzi�a nago. - Bardzo �a�uj�, �e nie mog� ta�czy� i �piewa�. - Ty ta�czysz? I �piewasz? - Dlaczego nie? Jestem twoj� �on�. Jednak�e musimy za chowa� cisz�. Le�eli�my wi�c na poduszkach, zajadaj�c orzeszki pistacjowe i s�odycze. Prowadzili�my nieko�cz�ce si� rozmowy, wr�yli�my sobie i grali�my w karty, w star� francusk� kanast� i bezika. Podczas gry wykazywa�a zupe�ny brak cierpliwo�ci i ca�kowit� nieumiej�tno�� przegrywania. Obserwowali�my, jak ksi�yc zapada si� w morskiej otch�ani. Opowiada�a mi r�ne historie i komentowa�a wiersze, a ja popija�em soki z bardzo dziwnych owoc�w - z morwy, niedojrza�ych winogron - lub pi�em przedwojenn� w�dk�, kt�r� znalaz�a w gara�u. Bywa�y chwile, kiedy czu�em si� bezpieczny: jakby Isfahan by� koszmarnym snem, po kt�rym obudzi�em si� w tym miejscu. Ona pra�a i modli�a si�, przynosi�a prze�cierad�a i poduszki i tam, gdzie byli�my, zapadali�my w sen. W miar� jak noce stawa�y si� ciemniejsze, zaczyna�em poznawa� histori� Szirin. W roku tysi�c dziewi��set dwudziestym pi�tym, kiedy szach przej�� w�adz�, jej rodzina posiada�a sto siedemdziesi�t dwie wioski na obszarach otaczaj�cych Chomejn, na p�noc od Isfahanu. Powiedzia�a, �e dziadek by� post�powym w�a�cicielem ziemskim, budowa� drogi z tward� nawierzchni�, utrzymywa� w dobrym stanie kana�y nawadniaj�ce pola, dostarcza� rolnikom, bezp�atnie lub bez oprocentowania, nasiona i narz�dzia; by� pierwszym w�a�cicielem ziemskim, kt�ry sprowadzi� ameryka�skie traktory. Uprawia� pszenic�, j�czmie�, bawe�n�, tyto�, ry�, ro�liny oleiste, melony i r�e. Rozg�os tej posiad�o�ci i odniesione przez ni� sukcesy wywo�a�y zawi�� szacha Rezy. Aby ubiec konfiskat� maj�tku, dziadek przekaza� oko�o trzech czwartych grunt�w rolnych ich dzier�awcom. By� tak�e post�powy wobec swojej rodziny: jedyne jego dziecko, c�rka o imieniu Iran, matka Szirin, by�a harcerk� z pierwszego �e�skiego studenckiego zaci�gu na Uniwersytecie Tehera�skim po przyj�ciu ustawy znosz�cej obowi�zek zas�aniania twarzy. W tysi�c dziewi��set pi��dziesi�tym trzecim roku dziadek bra� aktywny udzia� w rewolucji narodowej, wybrano go do Mad�lesu* i przez kr�tki okres by� ministrem rolnictwa w rz�dzie Mosaddeka. Po powrocie szacha z zes�ania w Rzymie dziadek szcz�liwie znalaz� schronienie w �yciu prywatnym. Szirin, kt�ra urodzi�a si� w tysi�c dziewi��set pi��dziesi�tym si�dmym lub �smym roku, przebywa�a ka�dego lata z babci�� c�rk� jednego z dzier�awc�w � na tak zwanych terenach pastwiskowych, gdzie by� dom letniskowy. W roku sze��dziesi�tym drugim, w ramach reformy rolnej, posiad�o�� zosta�a skonfiskowana, dom letniskowy spalony przez funkcjonariuszy Sawaku, a dziadka uwi�ziono w Ghasr w Teheranie, gdzie nast�pnego roku zmar�, wed�ug oficjalnego komunikatu, na atak serca. W tym te� roku babcia zosta�a wybrana do Mad�lesu, lecz nie pozwolono jej zasi��� w fotelu poselskim z powodu braku umiej�tno�ci czytania i pisania. Zmar�a w roku tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tym. Szirin opowiedzia�a t� histori� bez jakichkolwiek komentarzy i uczucia �alu, siedz�c nieruchomo w ciemno�ciach. - Jak wi�c mo�esz �y� tutaj? Ten cholerny bastard Pahlawi... Zas�oni�a mi usta r�k�. - Cicho b�d�, o�le. Nic o niczym nie wiesz. - A tw�j ojciec? - M�j ojciec, panie? - Nie m�g� chroni� rodziny? S�dzi�em, �e by� przyjacielem szacha. Westchn�a g��boko. - Nie ulega w�tpliwo�ci, �e mia� taki zamiar. Bez w�tpienia pan Farameh zrobi�, co m�g�. - Ale twoja rodzina nadal jest bogata. - O tak. Pan Farameh wraz z panem Chatamim kupili zie mi�, na kt�rej szach postanowi� zbudowa� lotnisko dla jednost ki �mig�owc�w. - O Bo�e! - Rzeczywi�cie: o Bo�e! - Podesz�a do mnie na kolanach. - Ka�dy kran* ukradziony w tym kraju b�dziemy musieli zwr� ci�. Ja, a teraz tak�e ty, nieszcz�niku. Rodzinne dzieje obros�y legend�. Historia posiad�o�ci ziemskich si�ga korzeniami ostatniego wieku, kiedy to szach Fath Ali** przekaza� je dziewczynie z Kaukazu, brance z wojny, Szirwan, w latach dwudziestych dziewi�tnastego wieku. Znana by�a pod przydomkiem Qatilat as-Saltanat - Zab�jczyni Monarchii. Szirin nie wiedzia�a jednak, czy przydomek ten mia� jakikolwiek zwi�zek z urod� Szirwan, jej z�ym charakterem czy te� sk�pstwem. Kiedy odbywa�a przeja�d�k� ulicami Teheranu, stajenni z kijami biegli przed jej lektyk�, bij�c tych m�czyzn, kt�rzy o�mielili si� stroi� z niej �arty. By�a pasjonatk� polowa�, nosi�a buty i ubiera�a si� w mundur kapitana kawalerii; czador zawi�zywa�a na czole i nagradza�a my�liwych, Mad�les - parlament ira�ski powo�any w 1906 r. (przyp. t�um.). * Kran - srebrna moneta bita w Iranie w latach 1880-1885 {przyp. t�um.). ** Fath Ali Szah (1797-1834) - szach z dynastii Kad�ar�w {przyp. kons.). 131 urz�dzaj�cych jej polowania, prezentami z aksamitnej szkatu�y, pochodz�cej od car�w Rosji. Tyrani� zako�czy�a w haremach, z fili�ank� kawy. Urodzi�a szachowi Fath Alemu dwoje dzieci: syna Aminulmulka, kt�ry studiowa� w akademii wojskowej w Petersburgu, by� przyj�ty przez kr�low� Wiktori� w Windsorze i poleg� na Krymie zim� tysi�c osiemset pi��dziesi�tego pi�tego roku, oraz c�rk�, Fa-teme Azize, prababci� Szirin. Fateme znana by�a z tego, �e urodzi�a si� z sze�cioma palcami u lewej r�ki. Angielka, pani Feeta lub Veeta Sackvil, kt�ra towarzyszy�a jej do p�nej staro�ci, scharakteryzowa�a j� w li�cie do m�a jako osob� wynios��, wysok�, brzydk� jak noc, z kt�r� nie mo�na by�o doj�� do porozumienia w �adnym z sze�ciu j�zyk�w, kt�ra nigdy nie rozstawa�a si� z cuchn�c� fajk� wodn�, jak� pali�a w uroczo perski spos�b. Je�li chodzi o palce, to skrywa�a je, nosz�c zawsze brudne srebrzyste r�kawiczki, trudno wi�c by�o ustali�, czy jej lewa r�ka ma sze�� palc�w. Jej jedyny syn, Nasirul-mulk, dziadek Szirin, kszta�ci� si� w Teheranie u ameryka�skich misjonarzy protestanckich. Za m�odu mia� opini� tradycyjnego poety, ale zniszczono jego reputacj� w zajad�ej dyspucie poetyckiej z Nim� Juszid�em* na �amach �Bahar" w tysi�c dziewi��set trzydziestym trzecim roku, jak s�dzi�a Szirin, i odt�d nigdy ju� niczego nie opublikowa�. Jesieni� tamtego roku on i jego przyjaciele, wracaj�c z wesela w Isfa-hanie, odurzeni francuskim szampanem, zobaczyli o zmierzchu dziewczyn� w s�omianym kapeluszu �cinaj�c� ry� na polu. Zauroczeni jej widokiem, usiedli na grobli i zacz�li na jej cze�� wyg�asza� improwizowane poematy, a� zapad�a noc, a konie zapl�ta�y si� w uprz�y i dalsza droga okaza�a si� niemo�liwa. Nast�pnego poranka dziadek, ju� sam, powr�ci� do miejsca, gdzie poprzedniego dnia spotkali dziewczyn�. Zszed� z konia i nak�ania� j� a� do zmierzchu, aby przynios�a mu, spragnionemu, dwa naczynia z wod�. Dziewczyna ta zosta�a p�niej babci� Szirin. Je�li chodzi o moj� histori�, Szirin uzna�a j� za zabawn�. * Nima Juszid� (1895-1960) - poeta modernista, propagator nowej formy poetyckiej, w tym wolnego wiersza (przyp. kons.). - Nie jestem dobrym studentem. - Zrobi� z ciebie dobrego studenta. - Nie o to chodzi, Szirin, po prostu w Anglii nie potrafi�em si� na niczym wystarczaj�co d�ugo skupi�. Nie widzia�em po wodu, dla kt�rego mia�bym w�a�nie robi� to, a nie co innego. To... - Oczywi�cie. Anglia ubolewa nad swoj� nikczemn� prze sz�o�ci�, lecz nie mo�e zdecydowa�, jak� ma wybra� przy sz�o��. - By�em dobry w zaj�ciach technicznych i w sporcie, ma- dame. Pi�ka no�na, krykiet... - B�d� powa�ny! Zauwa�y�a, �e poczu�em si� dotkni�ty. - Mog� zapyta�, dlaczego uczy�e� si� j�zyka perskiego? - Och, nie wiem. Ja... - ...Chcia�e� by� szpiegiem! - Och nie, Szirin, podobnie jak ty nie chcia�a�! Nie jestem i nigdy nie b�d� szpiegiem. - Tak, panie. - Chcia�em by� hipisem. - Hipisem! Bo�e, zabierz mnie do siebie, po�lubi�am g�up ka i biedaka! Podda�em si�. - Mo�emy opowiedzie� panu histori�? - Prosz�. Usiad�a na pi�tach, co by�o jej ulubion� pozycj�, kiedy snu�a swoje opowie�ci. - Przez s�ynne miasto Isfahan p�ynie rzeka. Bierze sw�j po cz�tek w g�rach, po lewej stronie miasta, a uj�cie znajduje w pustyni po prawej jego stronie. Je�eli mo�na powiedzie�, �e rzeka zmierza do jakiego� celu, to celem nie jest po��czenie si� gdzie� z wodami zamieszkanej przez cz�owieka planety, lecz niejako upi�kszanie tego miasta: sprzyjanie uprawianiu ogro d�w pe�nych melon�w i pigw, dostarczanie wody do fontann na miejskich placach, zraszanie rozgrzanych s�o�cem chodni k�w przed meczetami i seminariami, wype�nianie kana��w wod� i polewanie jezdni, na kt�rych autobusy �ami� osie, oraz trwanie w obj�ciu pi�ciu most�w i zapadaj�cych si� od staro�ci wa��w ochronnych. Dlatego mieszka�cy Isfahanu nazywaj� j� Zende Rud - �yw� Rzek�. Ma ona r�wnie� dr��y� twoj� pami��, pogr��aj�c j� w nieutajonym �alu. Rzeka niesie �lady wcze�niejszego bytu, istnieje by� mo�e po to, aby je pogr��y� w swej g��bi, jesieni� niesie li�cie platan�w, na wiosn� za� - okruchy �ycia ze swych �r�de�. Spr�bujmy zebra� �lady tego wcze�niejszego bytu w mikroskali, w zimniejszym klimacie, gdzie nie ma tyle s�o�ca. Nad brzegiem potoku w Anglii siedzi skulony ch�opiec. W r�ku trzyma zabawk�; powiedzmy, �e jest to ma�a motor�wka z pomalowanej blachy cynowej, nowa, wyprodukowana w Hongkongu. Ch�opiec chce zobaczy�, czy motor�wka da sobie rad� z rw�cym nurtem potoku, kt�ry p�ynie pod drzewami akacji wzd�u� miejskiej ulicy, lub chce zmierzy� si� z uczuciem dr�cz�cego go tajemnego l�ku, kt�rego nie rozumie, kt�ry jednak�e jest jego nieod��cznym towarzyszem: obawia si�, �e mo�e utraci� cz�stk� swojej osobowo�ci. Umieszcza ��dk� w g��wnym nurcie rzeki. Przez moment ��dka ustawiona jest dziobem zgodnie z nurtem rzeki, lecz po chwili obraca si� i, niesiona pr�dem wody, p�dzi pod mostami. Ch�opiec biegnie za ni�, p�acz�c. ��dka przep�ywa pod autostrad� na ko�cu wioski, gdzie zbieraj� si� psy, aby z sob� walczy�, i gdzie nie si�ga ju� �wiat ch�opca. W�wczas, maj�c oczy pe�ne �ez, stoj�c przed posterunkiem �andarmerii, puszcza wodze swojej fantazji. S�ysza� o Londynie i morzu; przez wiele lat wieczorem, kiedy po ca�odziennym trudzie, otrzymuj�c s�owa otuchy od swego opiekuna, �cieli� sobie ��ko, lub po porannej krz�taninie, kiedy wiatr przynosi� zapach �onkili i wrzaski miejscowej biedoty zamieszkuj�cej piwnice - oczyma duszy widzia� swoj� ��d� p�yn�c� ju� na szerokich, tajemniczych wodach. W takich w�a�nie chwilach ch�opiec rozpoczyna swoj� �yciow� podr� z Anglii do Iranu. Przez ca�y ten czas wierzy, �e ��d� t�, z jej czerwon� �rub�, zobaczy ponownie - cho�by na u�amek sekundy, na jedno mgnienie oka - przedzieraj�c� si� przez korzenie wierzb i moczary, pruj�c� fale m�rz. To ty by�e� tym ch�opcem, mo�e czteroletnim, a teraz jeste� m�czyzn� i masz osiemna�cie lat. Znalaz�e� to, co utraci�e�: oczywi�cie, nie ��d� - by�a to bowiem tylko zabawka - lecz to, co ona uosabia�a. Widzisz, ta historia ma swoje szcz�liwe zako�czenie. Dzi�ki Bogu, ma szcz�liwe zako�czenie. A wi�c, �egnaj. Nast�pnego ranka wylegiwa�em si�. Zazwyczaj po przebudzeniu szed�em tam, gdzie ona spa�a. Zdawa�em sobie spraw�, �e jestem sko�czonym leniem i cz�owiekiem chorym na mi�o��; �e dalszy pobyt w Iranie zagra�a naszemu �yciu, lecz gor�ca po�ciel tak s�odko pachnia�a geranium i s�o�cem. Przywo�a�em na my�l obraz wczorajszego popo�udnia, zobaczy�em j� w smugach �wiat�a i cieni, mrucz�c� pod nosem niczym staro winka: - Lecz c� ten niem�dry nowo�eniec m�wi? O Bo�e! Na }! tym polega k�opot. f' | Najpierw mi�o�� jest rzecz� prost�, ! ( Lecz teraz pe�na jest pu�apek. 'u Ws�uchiwa�em si� w odleg�y odg�os furty ogrodowej. U�wiadomi�em sobie, �e ka�dego ranka, kiedy le�� w ��ku, d�wi�k ten budzi m�j niepok�j o Szirin, jest dla mnie jedynie wst�pem do odg�osu otwieranych drzwi prowadz�cych do pokoju. Nawet je�eli zatraca�em si� ca�kowicie w fantastycznych marzeniach o szcz�ciu i m�sko�ci, m�j niepok�j o ni� r�s�, dop�ki nie wsta�em i nie wyszed�em. Postanowi�em sam zaparzy� herbat�, jak to robi�em, zanim pozna�em Szirin. W nagrzanej kuchni zauwa�y�em, �e ogie� si� nie pali. Na �awie przy drzwiach znalaz�em stalowy dzban i n�, kt�rego u�ywa�a, kiedy kroi�a warzywa i owoce, kucn�wszy z podwini�tymi r�kawami. Na obramowaniu wanny zauwa�y�em �lady zielonego myd�a po wczorajszym praniu. Dom wype�nia� mrok ' niczym b�l g�ow�. Otworzywszy drzwi, mia�em przed oczyma obraz jej twarzy: ten z owego upalnego popo�udnia, niezwykle 135 wyra�ny; by�a rozczochrana, pe�na tupetu i nami�tno�ci, wi�c tym bardziej nie mog�em doczeka� si� jej powrotu. Nie wraca z bazaru. By�em spragniony. W ka�dym pokoju Szirin u�o�y�a porowate pojemniki z wod�, kt�ra, paruj�c, mia�a zar�wno utrzymywa� swoj� nisk� temperatur�, jak i och�adza� pok�j. Za kuchni� sta�y, jeden na drugim, dwa garnki maj�ce ze sto lat, s�u��ce do filtrowania wody z pojemnika do picia. Min��em u�o�on� przez ni� stert� drzewa i popio�u oraz wyschni�ty trawnik - miejsca, gdzie moja obecno�� zawsze j� denerwowa�a i sk�d zawsze mnie wyp�dza�a. W promieniach o�lepiaj�cego s�o�ca ogr�d wygl�da� na spalony i ca�kowicie zaniedbany. Nie wraca. Ogarn�� mnie l�k i mia�em poczucie utraty ukochanej osoby. Jak ton�cy brzytwy, uczepi�em si� nadziei, �e posz�a robi� zakupy gdzie� dalej, �e autobus, kt�rym jecha�a, zepsu� si�; lecz nie zazna�em spokoju i ukojenia. Pomy�la�em, �e uj�li j� sawa-kowcy, kt�rzy ju� s� w drodze, aby mnie pojma�, �e musz� ucieka� lub walczy�, poniewa� za bardzo boj� si� wpa�� w ich r�ce. Pobieg�em do samochodu zaparkowanego w piasku za stalow� bram�, sprawdzi�em paliwo i pojemniki z wod� i - nie wiedz�c, co robi� - pad�em na kolana: co si� stanie, je�eli ona tylko si� sp�ni, wr�ci i nie zastanie mnie i samochodu? Wzi��em rewolwer, zabra�em z p�ki par� no�y i najwi�kszy klucz francuski z gara�u. Chroni�c si� przed s�o�cem, sta�em w cieniu za arkadami pokoju na g�rze, wpatrzony w furt�. Oceniaj�c sytuacj�, w jakiej si� znalaz�em, przypuszcza�em, �e je�eli wtargn� przez bram�, m�g�bym zeskoczy� z okna do morza i, zanim weszliby na g�r�, by�bym ju� w wodzie, poza zasi�giem ich wzroku. Zacz��em g��boko oddycha�. Nie mia�em zegarka i w domu te� go nie by�o. Szirin wstawa�a o brzasku, poniewa� - jak m�wi�a - zawsze budzi� j� �wit. Na podstawie jej opisu usi�owa�em wyobrazi� sobie, jak wygl�da bazar w Buszehrze: prostok�tna, niska zabudowa ulic w stylu kolonialnym, przemycana z Indii herbata i elektroniczne �mieci z Dubaju, sprytni rze�nicy, dowcipkuj�cy obok pad- liny i po�ci baraniny, powro�nicy, sprzedawcy akumulator�w do samochod�w i wulkanizowanych opon. Bazar pe�en jest pokus, wiele wi�c by�o powod�w, kt�re mog�yby op�ni� powr�t. Nie wraca, poniewa� nie chce wr�ci�. W g�owie mi szumia�o. Po raz pierwszy zorientowa�em si�, �e wiem, co to jest uczucie szale�stwa. Moja natura nie mog�a po prostu pogodzi� si� z jej odej�ciem. My�la�em, �e wybuchn� jak urz�dzenie elektryczne pod zbyt wysokim napi�ciem; jakby samob�jstwo mog�o uchroni� mnie przed �mierci�. Zna�em to uczucie rozpaczy, towarzyszy�o mi bowiem przez ca�e �ycie. Czasami milk�o, lecz znowu dawa�o o sobie zna�, zawsze jednak dopada�o mnie o zachodzie s�o�ca. Miota�y mn� skrajne uczucia. Usi�owa�em jako� pogodzi� si� z rzeczywisto�ci�, broni�c jednocze�nie w�asnej godno�ci i to�samo�ci, aby nie doj�� do wniosku, �e �ycie kpi sobie ze mnie; �e niewiele obchodzi�em dziewczyn�, za kt�r� szala�em, i kt�ra, szydz�c z mego po�o�enia, zostawi�a mnie ze starym rewolwerem i jednym nabojem. Musz� si� napi�. W kuchni by� jeszcze ry� w worku. Rozpali�em ogie� i ugotowa�em nieco ry�u. Poparzy�em si� i spali�em rondel. Wszystko robi�em niezdarnie i niechlujnie, jakbym zatraci� umiej�tno�� dbania o siebie. Znalaz�em w�dk� i wzi��em j� ze sob� na arkady ponad ogrodem, tam, gdzie by�o moje ulubione miejsce. Szanowa�em jej prywatno�� lub - m�wi�c szczerze - �ywi�em dla niej takie uczucie wdzi�czno�ci za sprawian� mi rado��, �e nigdy nie o�mieli�bym si� by� intruzem. Podejrzewa�em, �e jest zwodnicza; �e dla zasady ma w zwyczaju ukrywanie prawdy. Uwa�a�em jednak, �e jest to nieod��czna, druga strona jej psychiki: je�eli nie ufasz kobiecie - ona tak�e nie b�dzie darzy� ciebie zaufaniem. Czy naprawd� tak niewiele j� obchodzi�em, czy potrzebowa�a mnie tylko po to, aby uwolni� si� od gro�by ma��e�stwa w Isfahanie, i do niczego ju� si� nie nadawa�em? Teraz stan�o mi przed oczyma to, o czym wiedzia�em dawno, ale nie odwa�y�em si� rozwa�y� tego krytycznie: �e wtedy, owego ranka na pustyni, daj�c jej s�owo, sam si� oszukiwa�em; �e musia�a uciec od kapitana Turaniego, a spo- s�b tej ucieczki nie mia� znaczenia; �e ja, niem�dry Anglik, dotkni�ty do �ywego, dumny z niewolniczej uleg�o�ci wobec kobiet, odczuwaj�cy zawsze potrzeb� zaspokajania ich wszelkich zachcianek, nadawa�em si� idealnie do tego celu. Nagle spojrza�em na siebie oczami Ira�czyka: by�em postaci� �a�osn�, w��cz�c� si� po ulicach Abbasabadu w Isfahanie, obola�� i rozkapryszon�, i wiedzia�em, �e nie stanowi� dla niej gry wartej �wieczki. Owej nocy m�wi�a prawd�, zbyt jednak by�em zakochany, aby j� zrozumie�: wystarczy� jeden poca�unek. Po pot�nym �yku w�dki m�j �wiat zawirowa�. W bramie ogrodu zobaczy�em Riazanowa, na twarzy poczu�em wiatr przenikaj�cy przez konary platan�w, w gardle gryz�cy smak w�dki, b�l g�owy, posmak zimnej wody. Jednak�e obok Riazanowa nie stoi m�czyzna w mundurze lotnika, lecz posta� w czarnym cza-dorze, na widok kt�rej doznaj� niewymownego smutku. - �ycie, jakie prowadzisz, zniszczy ci�, mamzil. Dziewczyna milczy. - Mamzil, musisz wyj�� za m��. Dziewczyna milczy. - Czy istnieje kto�, kto j� obchodzi? Dziewczyna milczy. - Przyj�aby� o�wiadczyny angielskiego ch�opca? Dziewczyna milczy. - Powinna wiedzie�, �e jest chrze�cijaninem. Dziewczyna milczy. - Dobrze, pozostaw to twojemu s�udze. Poznam te spraw� dok�adnie. Mo�e oddam za ciebie �ycie, �egnaj. A zatem, jak wiedzia�em od dawna, w tej sztuce nie gra�em g��wnej roli; by�em tylko biernym narz�dziem. Jestem niezwykle wra�liwy na ciosy, perfidi�, pozory. Riazanow nigdy mnie nie kocha�; dlaczego mia�by, kiedy m�g� kocha� j�? Chi-rin, le flambeau qui illumina la terre*. I to go w�a�nie zabi�o, biednego, wiernego do ko�ca. Przypuszczam, �e od dawna nie wierzy� w komunizm i Zwi�zek Radziecki, lecz co� trzyma�o go przy �yciu: dlaczego by nie dziewczyna, kt�ra rysowa�a tajemnicze znaki na drzwiach prowadz�cych do jego ogrodu Szirin to p�omie�, kt�ry o�wietla ziemi�. i przynosi�a ukryte w r�kawach tajne pos�ania? Wyobra�am sobie, �e uda�a si� teraz do Teheranu, gdzie samotna kobieta mo�e odnale�� swoj� drog� w �wiecie. Tak p�no si� zjawi�a� i tak wcze�nie odlecia�a�, Wznieci�a� p�omie�, a potem ulotni�a� si� niczym dym... prze�. Agata Nalborczyk Chcia�bym nigdy w �yciu jej nie spotka�. Gdybym jej nie spotka�, nie wiedzia�bym, co to jest szcz�cie, i nie t�skni� za nim; wi�d�bym spokojne �ycie w Anglii, nie zostawi�bym po sobie �adnego �ladu, nie by�bym tutaj. I nie musia�bym st�d uchodzi�. Zakorkowa�em butelk� z w�dk�. Ten gest sk�oni� mnie do refleksji; zda�em sobie spraw� z w�asnych pokr�tnych zamiar�w. W g��bi serca mia�em nadziej�, �e mo�e wr�ci dzisiaj, i nie chcia�em by� pijany; by�em przekonany, �e zmieni�em si�, �e przesta�em si� nad sob� rozczula�, a je�eli Iranka mog�a okaza� tak� beztrosk� i niezale�no��, to co dopiero Anglik! Chodzi�em po pokoju, usi�uj�c uzmys�owi� sobie nie to, co straci�em, lecz to, co zyska�em. Uszed�em bezpiecznie z Isfaha- nu, przez pi�� tygodni �y�em w ukryciu, nauczy�em si� w tym czasie wi�cej ni� w ci�gu paru lat. I to nie tylko w dziedzinie prowadzenia rozm�w w j�zyku perskim. Nie umr� wi�c jako nieporadne dziecko. Potrzebowa�a wolno�ci, lecz uczyni�a mi wi�cej dobrego ni� z�ego. Teraz jest zbyt p�no, aby wyjecha�. Przygotuj� wszystko na jutro i wyjad� oko�o godziny jedenastej - nie b�dzie jeszcze ruchu. Sklepy z pieczywem i stacje benzynowe b�d� zamkni�te. Benzyn� i chleb kupi� na drodze do Szirazu, gdzie ani za mn�, ani przed sob� nie b�d� widzia� �wiate� samochodowych, i w�wczas skr�c� na wsch�d, do Pakistanu. Ona nie opu�ci Iranu! W ko�cu to zrozumia�e�, ty angielski o�le! Jest w tym kraju co�, bez czego ona nie mo�e �y�; nie chodzi tylko o rodzin�, lecz o co�, co jest zwi�zane z j�zykiem, obyczajami i sentymentem, jaki �ywi do Iranu, a to sprawia, �e trudno by jej by�o �y� poza krajem. Mimo �e w tej sprawie wykazywa�a absolutn� szczero��, nalega�em, aby�my wyjechali, i za ka�dym razem, kiedy wspomnia�em o statku do Bahrajnu lub o wizycie w brytyjskiej ambasadzie, utwierdza�em j� w przekonaniu, �e musi ode mnie odej��. Gdybym chocia� troch� si� zastanowi�, ockn�� cho�by na chwil� z mi�osnego odurzenia i pomy�la� o jej charakterze i marzeniach, wiedzia�bym, jak� wyrz�dzam jej krzywd�. Ogarn�y mnie my�li tak upokarzaj�ce, �e usiad�em przygn�biony, wzi��em wczorajsz� gazet� i w �wietle ksi�yca pr�bowa�em czyta�, po czym od�o�y�em j�. Ach, oczywi�cie genera� Chatami. - Co to jest hanjlaidarl - Hanjlaidarl - Przeczytam inny artyku�. �Ceny mi�sa, jarzyn, t�uszcz�w i innych podstawowych artyku��w..." - Hanjlaidar przypomina troch� spadochron. Ma skrzyd�a przyczepiane do ramion. Nazywaj� to lotni�. Pozwala cz�o wiekowi unosi� si� w powietrzu lub szybowa� z wiatrem. - Po co? - Dla przyjemno�ci. - Dla przyjemno�ci? Szybowa� na wietrze? - Tak. Taki sport ma wielu entuzjast�w w Stanach Zjedno czonych. - Oczywi�cie, wie pan wiele na temat wszelkich dziedzin ludzkiej dzia�alno�ci. Cen mi�sa, jarzyn, t�uszcz�w... Prosz� mi powiedzie�, globtroterze, co to jest inflacja? Przy �wietle ksi�yca mog�em czyta� nag��wki artyku��w w gazetach. JEGO CESARSKA MO�� OG�ASZA DZIE� �A�OBY DLA UCZCZENIA CZ�ONKA RODZINY. �TW�RCA CESARSKIEJ OBRONY POWIETRZNEJ" ZGIN�� W WYPADKU PRZY ZAPORZE W DEZFUL. DOW�DCA SI� LOTNICZYCH, ZAPALONY SPORTOWIEC, ZGIN�� W MA�YM SAMOLOCIE SPORTOWYM, ZWANYM LOTNI�. Tak wi�c jej ojciec wkr�tce awansuje. Nie stanowi jednak�e dla nas wi�kszej r�nicy, ile gwiazdek ma na epoletach Fara-meh: nadal mo�emy wpa�� w jego r�ce. Je�li chodzi o mnie, nadal nie rozumiem powod�w, dla kt�rych uciek�a. ii Cich� ha�as ruchu ulicznego. Zszed�em do ogrodu na par� minut, aby si� uspokoi� przed wyruszeniem w drog� i raz jeszcze wspomnie� o Riazanowie oraz mojej �onie. Kto� siedzia� na �rodku ogrodowej �cie�ki, jaka� czarna, zakurzona posta� w oparach dymu. Wygl�da�a, jakby pozostawa�a w tym miejscu od jakiego� czasu. - Bogu niech b�d� dzi�ki! Zrobi�em krok w jej kierunku, lecz nie zauwa�y�em �adnego przyjaznego gestu z jej strony. Ow�adn�o mn� uczucie rado�ci. Wskaza�em r�k� na dom, aby�my mogli wej�� i porozmawia�. Nie ruszy�a si�. - Panie, sprawili�my ci k�opot. Jej g�os zabrzmia� w ogrodzie niczym wybuch bomby. Nie by�o ju� l�ku, rado�ci, osta�a si� jedynie w�ciek�o��. - Pozosta�a� mi wierna? - Pozw�l, abym przesta�a sprawia� ci k�opot. - Wsta�a, podnios�a czador. Ledwo mog�a usta� na nogach. - Nie jeste� rozwiedziona, madame. Odpowiesz na moje pytanie. - A ty jutro zbudzisz si� w ��ku sam. - Kategorycznie o�wiadczam: nie. - Do diab�a, mo�esz si� zgadza� lub nie! - Jestem bardzo z�y na ciebie, madame. Odesz�a�, nie m� wi�c, dok�d si� udajesz. Bardzo si� o ciebie niepokoi�em. - Lecz nie z powodu twego brzucha i szanownego penisa. - Szirin, prosz�, wejd� do domu. Wygl�dasz na zm�czon�. Przygotuj� ci kolacj�. - Dotknij mnie palcem, a - przysi�gam na Boga - poder�n� ci gard�o. - Naturalnie. Lecz teraz daj mi r�k� i chod� do domu. Zaprowadzi�em j� na g�r� do kuchni. Da�em jej miseczk� jogurtu i rozpali�em ogie�, aby zaparzy� herbat�. Z pochylon� g�ow� usiad�a przy stole. Mia�a brudne paznokcie. - Ufam, �e twoja matka i siostra czuj� si� dobrze. - Je�eli taka jest wola boska. Nie mam �adnych wiadomo�ci. Gdzie wi�c, u diab�a, by�a? - Czy Jego Ekscelencja, madame, rozwi�d� si� z twoj� matk�? 141 - Oczywi�cie. - I wyjecha� do Teheranu, aby po�lubi� wdow�? - Sk�d mam wiedzie�? - Chcia�bym, aby� wiedzia�a, Szirin, �e gdyby� zamierza�a zaprosi� swoj� matk� i siostr� do tego domu, powitam je z ra do�ci�. Zniecierpliwiona, zatrz�s�a si�. W ko�cu powiedzia�a: - Mog� odda� �ycie za ciebie. By�a w okropnym stanie, trudnym do opisania. - Prosz�, po�� si� i odpocznij. Przygotowa�em ci ��ko. - Twoja kolacja... - Prosz�, zr�b, o co ci� prosz�. Nie umywszy si�, po�o�y�a si� do ��ka. Zasn�a, zanim j� przykry�em. Kiedy p�niej wszed�em do pokoju, spa�a, lecz kiedy j� poca�owa�em, poruszy�a si� gwa�townie; spa�a tak�e wtedy, gdy muezin obudzi� mnie, wzywaj�c na modlitw�. Podnios�em si� i pomodli�em, potem zaparzy�em herbat� i zaj��em si� ksi��kami. Wsta�a, kiedy s�o�ce ju� zachodzi�o. Mia�a mokre w�osy. Pachnia�a tanim myd�em. Ukl�k�a obok mnie. Spojrza�a mi w oczy. - Mo�esz mnie ukara�. Powiedzia�em: - Szirin, nie b�d� zadawa� pyta� na temat twojej eskapady. Chcia�bym tylko wiedzie�, dlaczego jeste� taka smutna, aby m�c ci� pocieszy�. - Jestem smutna, bardzo smutna, poniewa� wysz�am za m�� za niemrawego Anglika, kt�ry, po roz��ce, nie powita� z rado�ci� swojej �ony. - Powiedzia�a�, �e gdybym to uczyni�, poder�n�aby� mi gard�o! - Nie m�wi�am tego powa�nie. Tak czy owak, m�u, nie by�o to warte ryzyka? Nazajutrz, kiedy zszed�em na lunch, zobaczy�em na macie odkorkowan� butelk� wina z Szirazu. - Czy dzisiaj s� twoje urodziny, Szirin? - Pij - powiedzia�a i nala�a mi kubek wina, trzymaj�c butel- k� w d�oni tu� przy biodrze, jak na jednym z obraz�w w Isfa-hanie. Wino mia�o z�otawy kolor i smak wyschni�tej koniczyny. - Nie napijesz si� ze mn�? Nala�a mi jeszcze jeden kubek, nast�pnie zanurzy�a w winie palec i posmakowa�a j�zykiem. Roze�mia�a si�. - Kiedy si� ze mn� rozwiedziesz, b�d� pi�a wino codzien nie. - Wyprostowa�a si�, trzymaj�c kubek z winem przy moich ustach. Szepn�a: Daj mi skosztowa� wina tak starego jak Adam, Wina z czasu, kiedy, poza niebem i ziemi�, nie by�o jeszcze niczego, Wina, kt�re by�o �wiadkiem przemijania czasu, Czasu dojrza�ego i chyl�cego si� ku �mierci, Kiedy przybra�o posta� najczystszego Ducha, Uwolnione w ko�cu od nieprzewidzianego losu. - Chwileczk�, Szirin. Po co to wszystko? - Pij, panie. Powiem ci, jak si� upijesz. - Ju� jestem pijany. Chcia�em j� obj��, lecz si� wymkn�a. - Jak si� upijesz. Niech wino to b�dzie dla ciebie nektarem. M�czyzna podchmielony winem wstaje o p�nocy. M�czyzna, kt�ry pije z podczaszym, zbudzi si� w Dniu Zmartwychwstania. Wino mia�o smak jej cia�a. Promienie popo�udniowego s�o�ca nabiera�y na �cianach i dywanach przepysznego koloru. Jej w�osy ja�nia�y �wiat�em. - Panie, wiesz, �e kobieta co miesi�c... O m�j Bo�e! - ...jest w pewnej sytuacji, na kt�r� nie ma wp�ywu. Mam na my�li... Mam na my�li... Doskonale wiesz, co mam na my�li! - Jeste� w ci��y! Jej oczy zdradza�y niepewno��. - Bogu niech b�d� dzi�ki! Och, ty g�upcze! Dlatego w�a�nie wyjecha�a z tob� z Isfaha-nu! By�a w ci��y! - Wydaje mi si�, madame, �e dopiero od sze�ciu tygodni je ste�my ma��e�stwem. Jej twarz robi�a si� mroczna jak noc i ja�nia�a na przemian. - Dla ciebie, panie, to wystarczaj�co du�o czasu, by nawet r�k� uczyni� brzemienn�. Nie potrafi�em nic powiedzie�. - Nie wygl�dasz na szczeg�lnie uszcz�liwionego swoim ojcostwem. Nie jest to normalne. - Je�eli jestem ojcem... Usi�owa�a za wszelk� cen� zapanowa� nad sob�. - Jeste� ojcem, Johnie Pitt, i zostanie to tobie dowiedzione. Co mia�em powiedzie�? By�em w tej sprawie bezsilny. Je�eli jej nie uwierz�, opu�ci mnie, jak to ju� raz uczyni�a. Przypu��my, �e m�g�bym j� zabi�, lecz nie s�dz�, aby by�o mnie na to sta�. - Niech ci� B�g b�ogos�awi, Szirin. Jestem szcz�liwy i wdzi�czny tobie. - Musimy podj�� pewne starania. - Nie martw si� ani przez jedn� chwil�. Angielscy lekarze s� bardzo dobrzy. Mo�e najlepsi w �wiecie. - Ciesz� si�, John. Jednak w Buszehrze nie ma angielskich lekarzy, chocia� mog� by� gdzie indziej, na przyk�ad w Tehera nie lub w okr�gowych szpitalach wojskowych, ale nie jest to dla nas �adna pociecha. - Co masz na my�li? - My�l� to, co m�wi�. M�wi� po persku. - Przecie� jedziemy do Anglii! - Ty mo�esz jecha�. Lecz ja odmawiam podr�y w ci��y, a jak dziecko si� urodzi, pojad�, ale dopiero wtedy, gdy b�dzie mia�o co najmniej sze�� miesi�cy. Je�eli taka b�dzie wola bo ska, dziecko urodzi si� w tym domu. M�j �wiat leg� w gruzach. Jej twarz przybra�a wyraz, jakiego nigdy nie widzia�em. Wygl�da�a jak osaczona, gotowa broni� siebie i dziecka, nie patrzy�a na mnie jak na wroga, lecz gdyby zosta�a do tego zmuszona, potraktowa�aby mnie jak wroga. Poczu�em nienawi�� do wszystkiego, co mia�o jakikolwiek z ni� zwi�zek. - Oczywi�cie, je�eli chcesz ryzykowa� �ycie �ony i c�rki, odbywaj�c podr� morzem i l�dem... - Nie wiesz przecie�, �e to b�dzie c�rka. - Nie mog�em si� skupi�. T�skni�em za Angli�, za samotno�ci�. Czu�em, �e je stem zawieszony w pr�ni. Mia�em oczy pe�ne �ez. - Jak B�g zechce. - Czy jeste� szcz�liwa, Szirin, �e zostawiasz mnie w tym piekle jeszcze jeden przekl�ty rok? - Dok�adnie czterna�cie miesi�cy. Osiem plus sze��. Je�eli to ci potrzebne, panie, tak, jestem szcz�liwa. - Nie obchodz� ci� moje studia! - Jestem lepsz� nauczycielk� od angielskich profesor�w. Poza tym angielscy profesorowie nie sp�dzaj� ze swoimi stu dentami porank�w, wieczor�w i nocy. - Powiedzia�a� w Isfahanie, �e chcesz by� wolna! Tak sobie wyobra�asz wolno��? Odwr�ci�a wzrok. - Ka�da kobieta marzy o usidleniu m�czyzny. Ka�dy Ira�- czyk chcia�by uwi�zi� Anglika. Tylko ja, jedyna kobieta w Ira nie, mam t� podw�jn� satysfakcj�. - Jak mo�esz by� tak wstr�tna? - Gdyby sytuacja by�a odwrotna, to znaczy gdyby� to ty mnie usidli�, nie by�oby w tym nic szczeg�lnego i nie wyma ga�oby komentarza. - Dobrze. Rozumiem. Od pocz�tku to zaplanowa�a�. Bar dzo sprytnie. Zesztywnia�a. Przez moment ujrza�em inn� Szirin: czu��, wiern�, dzielnie nadrabiaj�c� min�. Rozwiera�a i kurczy�a palce, jakby chcia�a mnie dopa��, lecz nie mia�a odwagi. W ko�cu zas�oni�a twarz szalem. - Na mi�o�� bosk�, Szirin, opami�taj si�! Wiedzia�a, �e tym razem posun�a si� za daleko. Pr�bowa�a zastosowa� inn� metod�. Powiedzia�a: - Nale�a�o oczekiwa�, �e ch�opiec, kt�ry w swoim �yciu nie zazna� niczego dobrego, sam b�dzie niedobry. A jednak nie spodziewa�am si� tego. Zala�a si� �zami. Czu�em, �e by� to z jej strony dramatyczny gest, jak te �zy i s�owa przed chwil�, obliczony na moj� wra�liwo��. Nie licz na to, kole�anko! - Wybacz mi, Szirin. Chodzi o to, �e �ycie w takich warun kach jest zbyt uci��liwe dla m�czyzny. Biedaczek! - Drogi panie, w�a�nie dlatego, �e jeste� taki m�ny i nie je ste� zniewie�cia�ym s�abeuszem, pogodzisz si� z tak� egzysten cj�. Os�odz� ci �ycie! B�d� ci s�u�y� tak, jak �adna �ona dot�d nie s�u�y�a m�czy�nie. B�d� pos�uszna bardziej ni� dotych czas. B�d� przyrz�dza�a najsmaczniejsze potrawy, takie, jakie jada�e� w Anglii, najsmaczniejsze z potraw... i... Wyobra�nia zawiod�a j� lub, jak s�dz�, zbyt j� ponios�a. Nie wierzy�em ani jednemu jej s�owu. Odnios�em wra�enie, jakiego ju� raz do�wiadczy�em w poci�gu z Londynu do Folke-stone, kiedy mnie okradziono: poczucie straty i niewybaczalnej g�upoty. - Nie jestem m�czyzn�. M�czyzna, Szirin, to co� wi�cej ni� osoba kochaj�ca kobiet�. M�czyzna s�u�y swej rodzinie, krajowi i przyjacio�om; cierpi za nich, idzie na wojn� i stara si� j� prze�y�; pomaga dzieciom, kiedy s� bezradne... Przy�o�y�a r�k� do moich ust. - Uchowaj Bo�e! - powiedzia�a. Potem obdarzy�a mnie u�miechem �wiatowej damy. - Kobiety nie za bardzo interesuj� si� tymi aspektami m�sko�ci. Ci��a szybko zmienia�a osobowo�� Szirin. Zachowywa�a si� tak, jakby ten jej nowy stan wymaga� mego przyzwolenia. Nie maj�c do�wiadczenia z kobietami, zafascynowany by�em jej kobieco�ci�; rozkosz� napawa� mnie widok zachodz�cych w niej zmian kszta�t�w i zapachu cia�a, smak mleka na jej piersi, ledwo widoczny zarys jej brzucha, sucho�� w�os�w i policzk�w, a nawet pochrapywanie (z czego do tej pory, dzi�ki Bogu, nie zdawa�a sobie sprawy). Zmieniaj�cy si� teraz kszta�t jej piersi oraz kr�tkowzroczno�� pozbawia�y j� zgrabnej, harmonijnej sylwetki. Bez przerwy drepta�a po dywanach, zahacza�a o w�skie drzwi, potyka�a si� na schodach, kiedy wnosi�a jedzenie, lub uderza�a si� o co� g�ow�. Nigdy nie uskar�a�a si� na jak�kolwiek dolegliwo��, nie czu�a si� zm�czona lub prawdopodobnie nie u�ywa�a tych s��w, poniewa� przeznaczone by�y dla sfery mi�o�ci: by� chorym oznacza�o usycha� z mi�o�ci, zm�czonym - zadowolonym, szcz�liwym, spe�nionym. Duma nie pozwala�a jej uskar�a� si� na z�e samopoczucie. Cz�sto my�la�em o jej poczuciu dumy. W zasadzie m�wi�a o sobie w liczbie mnogiej: my, nas. W j�zyku perskim jest to forma grzeczno�ciowa, poniewa� ,ja" nie jest istotne; �moje" osobiste pragnienia i opinie nie licz� si�. Jest tak�e j�zyk Pers�w, przedstawicieli arystokracji i plebsu, jest �my" uni�onych, ludzi bez znaczenia, jest kr�lewskie �my" i �my" ulicznych cwaniak�w. W jej �my" pobrzmiewa�a nuta bezwzgl�dnego oporu. Zwyk�y cz�owiek nie staje si� istot� szlachetn�, daleko mu do wielko�ci: powr�z nanizany per�ami nie zyskuje na warto�ci. Sk�d w niej, siedemnastoletniej dziewczynie, tyle bezgranicznej arogancji? Bez w�tpienia malowa�a si� ona na jej twarzy, lecz nie mog�a jej ujrze�, w domu bowiem nie by�o lustra. Nosi�a okropne okulary, nie robi�a sobie makija�u, w dzie� chodzi�a w czym�, co przypomina�o czarny worek, wieczorem ubiera�a si� w przezroczyste spodnie. Czy arogancja ta bra�a si� z bogactwa? Zostawi�a je przecie� w Isfahanie. Z rodzinnych korzeni? By�a potomkiem bocznej linii rodziny kr�lewskiej, kt�ra tyranizowa�a i wyzyskiwa�a kraj i dawno ju� jest martwa, odk�d odsuni�to j� od w�adzy i bogactwa. Z wykszta�cenia? Ze znajomo�ci j�zyk�w, kt�re za wszelk� cen� chcia�a zapomnie�, ze znajomo�ci podstaw rachunkowo�ci, z tych kilku tysi�cy strof, kt�rych nauczy�a si�, korzystaj�c z biblioteki dziadka? Z poczucia niezale�no�ci? Tak, by� mo�e: zerwa�a przecie� wi�zy ograniczaj�ce jej kobieco�� (widzia�em tylko zewn�trzne tego oznaki, jak przechodzie� widzi mury i wie�e wartownicze wi�zienia), aby znale�� si� tam, gdzie pragn�a by�. Przypuszcza�em, �e ironia, kt�ra nigdy jej nie opuszcza�a, nawet w tych chwilach, kiedy najbardziej zale�a�o mi na jej szczero�ci i powadze, by�a odruchem jej bardzo osobistego ja. Chcia�a pokaza�, �e po zako�czeniu mi�osnych igraszek, kt�re by�y swego rodzaju zabaw�, spe�nian� zgodnie z zobowi�zaniami wynikaj�cymi ze �lubnego kontraktu, nadal pozostaje sob�. Mistrz i kochanka dzie� ca�y si� kochali Od pierwszych promieni poranka do najczarniejszej nocy, Diabe� na jego usta po�o�y� palec I rzeka zawr�ci�a, p�yn�c teraz ku wzg�rzu. Wyczuwa�em, �e ta ironia, dwuznaczno��, jakkolwiekby to nazwa�, stanowi�y dla niej naturaln� ucieczk� jako kobiety i Iranki; jej zachowanie by�o naprawd� wyrazem przystosowania si� do losu, kt�ry obszed� si� z ni� po macoszemu i z okrutn� oboj�tno�ci�, a w ka�dym razie dokucza� jej zbyt d�ugo; gdyby kiedykolwiek mia�a powiedzie�: tak, tego w�a�nie pragn� bardziej ni� czegokolwiek, chc�, aby� o tym wiedzia� - by�aby to w�wczas ca�kowita zmiana jej osobowo�ci. Jednak�e w miar� up�ywu czasu i w wyniku pogodzenia si� z my�l� o ci��y jej zachowanie uleg�o zmianie. Nie by�em ju� jej g�upkowatym, zagranicznym m�em, kt�remu rzuca�a od czasu do czasu dziwne spojrzenia, lecz sta�em si� cz�ci� jej audytorium. S�owo �audytorium" nie jest tu w�a�ciwe, poniewa� zak�ada publiczny wyst�p aktor�w b�d� koncert; jej wyst�py mia�y osobisty i prywatny charakter. Przyj�ta przez ni� wobec siebie sekretna obietnica, �e dusza jej nie zostanie splamiona jakimkolwiek czynem, sta�a si� obietnic� z�o�on� mnie, i� zawsze b�dzie t� Szirin, jak� dawniej zna�em. Mo�na by�o odnie�� wra�enie, �e jakby ca�kowicie zapomnia�a, komu i po co t� obietnic� z�o�y�a. Czasami rzeczywi�cie dziwnie si� zachowywa�a - w zamy�leniu czesa�a moje w�osy na swoich kolanach lub sta�a, patrz�c przez okno kuchni, albo le�a�a w base- nie z zamkni�tymi oczami. Kiedy poca�owa�em jej ciep�� r�k�, spojrza�a na mnie pe�nym za�enowania wzrokiem. - Kochasz mnie, Szirin? - S�dz�, panie, �e powiniene� mniejsz� wag� przyk�ada� do opinii swojej �ony. - Ale jeste� zadowolona, b�d�c ze mn�? - Znasz histori� starej kobiety i nici? By�o to w czasie, kie dy J�zef mia� by� sprzedany i na rynek przyby�y wszystkie ko biety Egiptu. Rozpocz�� si� przetarg i jedna stara kobieta g�osem piskliwym zawo�a�a: �Daj� sw�j w�os!". Licytator spojrza� na ni� i powiedzia�: �Odejd�, stara kobieto, nikt nie we�mie twego w�osa za tego niepor�wnywalnej pi�kno�ci m�o dzie�ca". �To nie ma �adnego znaczenia - powiedzia�a stara kobieta - w ko�cu �wiat si� dowie, �e nie jestem ze swego losu zadowolona i chcia�am go sobie polepszy�". Czasami rzeczywi�cie jej osobowo�� rwa�a si� na strz�py. Okazywa�a oboj�tno��, by�a ironiczna, zwodzi�a dla samej przyjemno�ci; mia�a wielkie poczucie obowi�zku, kierowa�a si� starymi nawykami, wykazywa�a wielk� ostro�no��; bywa�a pr�na, okazywa�a ca�kowity brak �yczliwo�ci; potrafi�a obna�y� si� przede mn� duchowo, dr��ca, okrutna, bia�a jak papier. I w�wczas �wiat wali� mi si� na g�ow�. Bywa�a prymitywna w zachowaniu, uparta, niegodziwa; czasami p�dzi�a gdzie� przed siebie, ci�gn�c mnie za r�ce, jak kiedy� w jej domu w Is-fahanie (co, jak teraz rozumiem, by�o zapowiedzi� naszej bezgranicznej za�y�o�ci, gdyby tylko starczy�o mi w�wczas rozumu, aby to dostrzec). By�a o wiele bardziej niezwyk�a, ni� to sobie kiedykolwiek wyobra�a�em; i kobieca, jak s�dz�. W rozmowach zaczyna�a by� wulgarna. Ona, kt�ra zawsze m�wi�a tak pi�knym j�zykiem, recytowa�a cztero wiersze Chaj-jama, kt�re w jej wykonaniu brzmia�y niczym pie�ni, teraz m�wi�a do mnie j�zykiem tragarza portowego. J�zyk perski pozwala na nie spotykan� w innych j�zykach zmian� znaczenia wyraz�w, co cz�sto powoduje, �e brzmi infantylnie. Szirin wymawia�a ka�d� sp�g�osk� z przydechem, ka�da samog�oska przypomina�a kwilenie. Kerman brzmia�o jak �Chermun", Isfa-han jak �Esfun", Teheran jak �Terrun" i nawet moje imi� wymawia�a jak �D�un", jej g�os stawa� si� �a�osnym piskiem. Pewnego razu wpad�a z ogrodu do pokoju spocona i zdenerwowana i wybuch�a: - B�d� tak �askaw, Pitt, i powiedz mi, gdzie schowa�e� ten pieprzony kilof? Nabra�a okropnej maniery: pi�a herbat� ze spodka. Przypuszcza�em, �e pocz�tek ci��y da� tak�e pocz�tek my�lom, wspomnieniom i reakcjom typowym dla kobiecej psychiki, o jakich nie mia�em poj�cia. Wykszta�cenie, nabyte maniery nie by�y ju� jej pomocne i nie interesowa�y jej. By�a teraz jedn� z tych ira�skich kobiet, kt�re bez ko�ca wydawa�y na �wiat dzieci. Pomy�la�em, �e nie ma ju� mojej pi�knej Szirin o kszta�tach gazeli, �e nigdy ju� nie odzyska dawnej figury. �e b�dzie pali� papierosy, je�� s�odycze, opowiada� brzydkie dykteryjki, stanie si� ira�sk� matron�, powa�n� i pobo�n�. - Drogi panie, przynios�am ci ksi��k� do czytania. Mia�a tytu�: Porady dla nowo�e�c�w, jej autorami byli doktor Reza Tabari z wydzia�u medycyny uniwersytetu w Teheranie i Hod�d�atoleslam Ali Nabawi, wyk�adowca prawa kanonicznego seminarium w Ghom. Poczu�em si� niezr�cznie. - Jestem takim ignorantem... Szirin spu�ci�a oczy. - Nie w�tpi�, �e wyci�gniesz pewne wnioski ze wst�pu do ksi��ki. Aczkolwiek chcieliby�my zwr�ci� twoj� uwag� na na st�pne rozdzia�y, zw�aszcza na ten zatytu�owany �B�ogos�awio ne zdarzenie". - Szirin, je�eli s�dzisz, �e pomog� ci urodzi� dziecko, ty... - John, wybacz mi. Musisz. - Potrz�sn�a moimi r�kami. - Ministerstwo wyda�o w tej sprawie zalecenie. Musisz zawsze pami�ta�, �e dla mnie teraz wa�niejsze jest, abym ja �y�a, bo je�eli umr�, ona tak�e umrze, a je�eli ona umrze, to, je�li taka b�dzie wola bo�a, w przysz�o�ci... - Niezmiernie rozczuli�a si� nad sob�. - Nie potrafi�, Szirin. - Nie mamy wyboru. Jest wprawdzie inna mo�liwo��, lecz nie powita�by� jej z rado�ci�. Przez chwil� siedzieli�my w milczeniu. - W porz�dku, o co chodzi? - Mieszka tutaj, w Buszehrze, do�wiadczona akuszerka z du�� praktyk�, z dobrej rodziny, pedantyczna i religijna, ma dobre maniery i jest dyskretna. Nazywa si� Bibi Agha. By� mo�e przyjdzie do naszego domu. Lecz by�oby dla niej niebezpieczne, gdyby ciebie zobaczy�a. - Musz� wi�c znowu si� ukry�. Na jej twarzy pojawi� si� wyraz b�lu. - Da�am jej do zrozumienia, �e m�j m�� jest kupcem, hur townikiem, kt�ry kupuje bawe�n� w Indiach i sprowadza j� przez Bandar Abbas oraz �e przebywa tam teraz w sprawach s�u�bowych. By� mo�e, kiedy ta kobieta przyjdzie, b�dziesz musia� schowa� si� do pokoju ciszy. Postaramy si�, aby� mia� tam wszelkie wygody. - Jaki mam wyb�r? - Nie masz �adnego. Jest mi niezmiernie przykro. - Ile ten wz�r doskona�o�ci bierze za us�ug�? - Nic. Niewiele. Sto toman�w i pewna gratyfikacja. To zna czy osiem funt�w i gratyfikacja. - Jaka gratyfikacja? - S�dz�, �e zas�uguje na tak� zap�at�. Chyba �e, oczywi� cie, ty... - Jaka gratyfikacja, Szirin? - Niewielka ilo�� opium. Dwa, mo�e pi�� kawa�k�w. - M�wi�a�, �e jest taka szlachetna! - Madame Bibi jest bardzo szlachetna! Jednak�e czasami, z powodu artretyzmu, pali opium. - Co Jej Ekscelencja minister postanowi, Szirin. - Dzi�kuj� panu. - Co to jest? Mia�a co� owini�tego wok� szyi. - Ciii... Doko�cz, co zacz��e�. - Jak mog�, kochanie, z t� rzecz� wok� twojej szyi? - To amulet, kt�ry ma zapewni� szcz�liwy por�d. - Na mi�y B�g! Ta przekl�ta kobieta ma z�y na ciebie wp�yw. - Milcz. Cokolwiek teraz Szirin m�wi�a, mia�o co najmniej dwa znaczenia. - Ale co to jest? - Jutro. Teraz czas spa�. Jak nale�a�o si� spodziewa�, Szirin ca�y czas nosi�a naszyjnik, kt�ry sta� si� niemal�e cz�ci� jej osobowo�ci. Teraz ju� zawsze moje w�osy zapl�tywa�y si� w oczka �a�cucha pomi�dzy rubinami. Przypuszcza�em, �e by�a to jeszcze jedna bro� przeciwko mnie, jednak�e o wiele bardziej sympatyczna ni� jej suknia i n�. Co� jeszcze przynios�a z tej swojej podr�y -star� fotografi�, r�cznie kolorowan�. Zdj�cie zosta�o zrobione w Pary�u w studiu fotograficznym Nadara w roku tysi�c osiemset pi��dziesi�tym trzecim. Na zdj�ciu Amin siedzi przy stoliku przykrytym kilimem, na kt�rym stoi wazon z ��tymi tulipanami i srebrna ramka z wykaligrafowanym tekstem. Mimo usilnych stara� nie mog�em go odczyta�. Szirin nie chcia�a zdradzi� tre�ci, m�wi�c, �e to nie moja sprawa. Z tej kr�tkiej podr�y przynios�a mi tak�e s�ownik rosyj-sko-perski. By�a po�owa lata. B�l �ciska� mi serce, kiedy patrzy�em na ni�. Widzia�em, jak sta�a w ogrodzie, uj�wszy si� pod boki, aby z�agodzi� b�l kr�gos�upa. Znalaz�em w gara�u stary hamak. Przywi�za�em go do pni dw�ch drzew i zrobi�em dla niej pos�anie. Ch�odzi�em j� wachlarzem, kt�ry zrobi�a z li�ci palmowych do porannego rozpalania ogniska w kuchni. Dokucza�y jej ciernie i upalne s�o�ce. Zapatrzona by�a w siebie, w niezg��bion� tajemnic� macierzy�stwa. Us�ysza�em jaki� zgrzyt przy bramie. Szirin zmru�y�a oczy. Mrukn�a: - Moja plotkara. Gdyby� m�g� �askawie... Podnios�a si� z trudem i powlok�a do bramy, podczas gdy ja spiesznie umkn��em do d�wi�koszczelnego pokoju - zwanego przez ni� Bandar Abbas - aby pra�y� si� i po raz kt�ry� z rz�du gapi� na portret Sadiego i podziwia� gelim. Ilekro� otwiera�em drzwi, aby zaczerpn�� �wie�ego powietrza, dochodzi�y mnie z kuchni grubia�skie s�owa i rubaszny �miech. Nieco p�niej wesz�a Szirin, podniecona i zatroskana o mnie, a na jej policzkach zauwa�y�em s�aby rumieniec weso�o�ci. - Je�eli ta stara wied�ma Fateme zrobi z ciebie na�ogowego palacza opium, przysi�gam na Boga, �e j� zabij�. Przesta�a si� u�miecha�. - Biedny ch�opak - powiedzia�a. - Na mi�o�� bosk�, co zrobi�a�? Na samo wspomnienie u�miechn�a si�. - Szirin! - B�dziesz po�ci�, panie? Ramadan by� dopiero za dwa tygodnie. Mieli�my pecha, �e w tym roku wypada� w sierpniu. - Jak sobie �yczysz, madame. - Nie zale�y to od biednej kobiety. - Czy m�j post sprawi�by ci przyjemno��? - Sprawi�by nam wielk� przyjemno��. - Ale co z tob�, madame? W twojej sytuacji poszczenie nie jest wskazane! - Niestety, panie, kobiety w ci��y nie poszcz�. Niemniej jednak w najgor�tsze dni ogranicz� picie wody w twojej obec no�ci. Po zachodzie s�o�ca i po zako�czeniu twoich modlitw b�d� si� tob� opiekowa�. Wydajesz mi si� nieszcz�liwy, pa nie. Nie powinno tak by�. - Nie, madame. - S�dz�, �e powstrzymanie si� od jedzenia i stosunk�w sek sualnych w ci�gu dnia przez dwadzie�cia osiem dni nauczy ci� pewnej samokontroli, jest to zaleta, kt�rej Wszechmocny ci posk�pi�. - Tak, madame. Sta�o si� to w dzie� Nowego Roku, po po�udniu. Kiedy sta�em przy zielonych drzwiach, prowadz�cych do pokoju d�wi�koszczelnego, panuj�ca wok� cisza by�a coraz bardziej przejmuj�ca. Nagle us�ysza�em kr�tki, przenikliwy krzyk, a potem nieco przyt�umiony chichot Bibi Aghi. W�o�y�em na siebie ubranie Riazanowa i jego kapelusz i pewnym krokiem wszed�em do sypialni. Stara kobieta wrzasn�a, po czym zatka�a sobie usta kawa�kiem czadom z materia�u w kropki. Jej policzki przybra�y ��ty kolor, a twarz wyra�a�a zabobonny l�k. Za ni� le�a�a w gor�czce, ociekaj�ca potem, wij�ca si� w b�lach Szirin. - Zd��y�em, madame? Przyby�em z Bandar Abbas jak naj szybciej. - Wstyd, m�j panie, nie chcemy ciebie tutaj. Sprowadzisz z�e... - Cicho b�d�, stara obrzydliwa wied�mo. Ukl�kn��em przy Szirin. Jej twarz ja�nia�a w p�mroku. Wygl�da�a jak skropiona wod� r�an�. Z wysi�kiem poruszy�a r�k� na prze�cieradle. Powiedzia�a: - Witaj, m�u. B�g pozwoli�, �e twoja podr� by�a udana? - Bogu niech b�d� dzi�ki. Bibi Agha poda�a mi szklank� herbaty i cukier. �ledzi�em j� wzrokiem, jak sz�a do okna. - Panie, B�g mnie teraz pokarze �mierci�. Ona, panie... - R�b dalej swoje. - Ona jest za drobna. By�oby lepiej, gdyby� zabra� j� do szpitala. - Czy mo�e jej pani zrobi� ci�cie, madame? - B�g nie pozwala! Ona umrze. - Je�eli ona umrze, umrzesz tak�e ty, emerytowana dziwko. Bibi Agha zachichota�a. Ca�ym cia�em Szirin wstrz�sa�y spazmy. Le�a�a wyprostowana, oczy mia�a pe�ne b�lu. - Przynios�am no�yczki i nici, B�g mi odpu�ci. - S� sterylne? Chwyci�em j� za r�ce i spojrza�em na d�onie. By�y brudne i pomalowane henn�. - Mam piecyk naftowy i jodyn�. Bo�e, ten b�l j� zabije. Odpowie pani przed Bogiem. Nie wiedzia�em, jak w j�zyku perskim nazywane s� �rodki znieczulaj�ce. - Prosz� przygotowa� jedn� fajk� remedium. W spos�b niezbyt wyszukany Bibi Agha wyrazi�a swoje zadowolenie. - Bach, bach! Remedium! Ponownie ukl�kn��em. - Kochanie, Bibi Agha zamierza zrobi� ci�cie, aby mog�a wyj�� g��wka dziecka. Dam ci opium, aby zmniejszy� b�l. Bibi Agha zaci�gn�a si� g��boko, aby rozpali� fajk�, i uroczy�cie mi j� poda�a. Szirin, podnosz�c r�k�, uderzy�a w ni�. Iskry z fajki rozproszy�y si� pod moskitier� i opad�y na prze- �cierad�o, kt�re si� zapali�o. Rozdar�em moskitier� i r�kami ugasi�em ogie�. - Odejd�, m�u! Odwr�ci�em si�. Mia�em poparzone d�onie i oczy i nic nie widzia�em. W tym mroku wydawa�o mi si�, �e Szirin spojrza�a na mnie b�agalnym wzrokiem, jakby m�wi�c: jestem bardzo zaj�ta gdzie indziej i nie mog� si� teraz tob� zaj��, musz� tam p�j��, i posz�a. By�em przera�ony i czu�em si� nikomu niepotrzebny. Cofn��em si� do drzwi wyj�ciowych. Bibi Agha w�o�y�a no�yce do ognia. - W imi� Boga Lito�ciwego i Mi�osiernego... Szirin podnios�a kolana. Odwr�ci�em si�. - Stara kobieto, jeste� pewna, �e to ci�cie jest konieczne? - ...Boga obu �wiat�w. Przyj teraz, �licznotko... - Na Boga! Zamkn��em oczy. - Jallah B�agam tylko o to, o t� jedyn� rzecz, a reszta nale�y do Ciebie... - Jallah... Nagle ��ko pe�ne by�o krwi, a w nim, w �rodku tej ka�u�y, co� si� rusza�o, wierci�o, co�, czego nie by�o tam przedtem, co�, co nie nale�a�o ju� do Szirin, nie by�o cz�ci� ��ka, tej krwawej ka�u�y i nie nale�a�o tak�e do Bibi Aghi; by�o sob�, �yw� istot�, niezale�n�, i wydawa�o g�os pozbawiony d�wi�ku. Z oczu la�y mi si� �zy. - B�g jest wielki! Szlochaj�c i lamentuj�c, Bibi Agha odci�a p�powin� i zawi�za�a j�, przemy�a dziecku usta i oczy, da�a mu klapsa, owin�a w bia�e lniane p��tno. - Och, jaki pech, jaki pech, panie. To dziewczynka! Odebra�em zawini�tko z jej r�k. Dziewczynka mia�a czerwon� buzi�, uderzaj�co ��te policzki, jasne brwi i w�osy. I wygl�da�a na bardzo �pi�c�. Bibi Agha naniza�a paciorek na cienki paseczek i zawiesi�a go na szyi dziecka. Moje �zy zmoczy�y policzki c�rki. Ca�owa�em jej pachn�ce s�odycz� w�osy. - Och, kochanie, tyle trosk przysporzy�a� swemu ojcu. Osi wiej� ze wstydu. - M�u, prosz�, prosz�... Szirin rozwiera�a i zaciska�a palce. Le�a�a tak blada, obola�a. Akuszerka zaj�ta by�a �o�yskiem i b�onami p�odowymi. Ukl�kn��em. - Kochana �ono, jestem dumny z ciebie. - Prosz�... Przytuli�a dziecko do piersi. Zamkn�a oczy, potem otworzy�a je i spojrza�a na mnie. - M�u, my�l�, �e b�dzie bardzo pi�kn� blondynk�, ale nie zbyt bystr�, przykro mi. - Ma zeza - powiedzia�em - i obawiam si�, �e b�dzie ma�a i niezgrabna. Taka by�a wola bo�a. - Jest albinosk� - rzek�a Bibi Agha. Chichocz�c, trzyma�a w ustach zakrzywion� ig��. - Nie garnie si� do tego �wiata. Taka by�a wola bo�a. - Biedne, ma�e, nieszcz�liwe stworzenie - powiedzia�a Szirin. Dziecko szybko zasn�o przy piersi. - Nie garnie si� na ten wstr�tny �wiat. Szed�em z Bibi Agh� �cie�k� pod drzewami. By�a p�noc. Przy bramie �ypn�a okiem na banknot, kt�ry mia�em w r�ce. - Co �aska, m�j panie. - Dobrze ju�. Dobranoc, Bibi Agho. I prosz�, nie staraj si� tu wr�ci�. - Cokolwiek Wasza Mi�o�� uwa�a za s�uszne. Sytuacja by�a bardzo niebezpieczna, panie. Osiemna�cie centymetr�w nici nylonowych. Ludzie b�d� pyta�, co ja robi�am, i o nazwisko rodziny, o �wiadectwo urodzenia, a co ja biedna powiem... Pochyli�em si� i przycisn��em jej t�usty ty�ek. - Powinien si� pan wstydzi�, ksi���! Twoja pani le�y w domu p�ywa! - Odwr�ci�a si� i spojrza�a na mnie. - Madame? Sykn�a z rozkoszy. - Co s�dzisz o tym, madame Bibi, �e przyjecha�em z Ban- dar Abbas? - Wzdrygn�a si�. Pochwyci�em j� mocniej. - �e zjawi�em si� dok�adnie we w�a�ciwym momencie? - Usi�owa�a si� wyrwa�, lecz nie pozwoli�em jej. Trz�s�a si� ze strachu. - Prosz� si� nie obawia�, Bibi Agha. - Da�em jej lekkiego kuk- sa�ca w nog�. - Odprowadz� ci� do domu. Znam dzielnic�, w kt�rej mieszkasz. Otworzy�em furt� i wyprowadzi�em j�. Zapach benzyny i kurzu przyprawia� mnie o md�o�ci. - Miej lito�� nad biedn� kobiet�... Wci�gn��em j� do ogrodu, pochyli�em si� nad ni�, uszczypn��em w ucho. Czu� by�o zapach opium i moczu. Szeptem powiedzia�em: - Cho�by� nie wiem jak dyskretnie plotkowa�a, zawsze ci� us�ysz�. Mo�esz nie wiem jak okratowa� swoje drzwi, i tak przez nie przejd�. Mo�esz uciec do Maku lub Maszhadu, i tak ciebie dopadn�. Rozwin��em banknot przed jej oczami, potem zwin��em i wcisn��em jej w usta. Otworzy�em ogrodowe drzwi. Wybieg�a. - Jeste� rozpustnym tch�rzem. Biedna Bibi! By�a moj� przyjaci�k�! Szirin by�a zbyt wyczerpana, aby si� denerwowa�. Spacerowa�em przy oknie ze �pi�cym dzieckiem na r�kach. - Da�em jej jeszcze dodatkow� setk�. - Co zrobi�e�? Siedzia�a wyprostowana, z umyt� twarz�, upi�tymi w�osami, odziana w nocn� koszul�. - Wzi��em z twojej torebki. My�la�em... - My�la�e�! My�la�e�! Da�e� jej drugie sto toman�w! - Tak, Szirin. - O panie, nie wiesz co zrobi�e�. Dlaczego musia�e� si� wtr�ci�? - Szirin, musia�em zamkn�� jej usta. - Oczywi�cie. Wybacz mi. Jestem zm�czona. Po urodzeniu dziecka Szirin zacz�a �y� swoim w�asnym �yciem. Ka�dego wieczoru, po zachodzie s�o�ca i po k�pieli w basenie, polewa�a ogr�d i chodniki. Potem siada�a i wypala�a 159 rosyjskiego papierosa a� po filtr. Zrozumia�em, �e w takich chwilach, kiedy ca�kowicie poch�oni�ta jest rozmow� z sob�, tak jak inne pi�kne kobiety potrafi� by� zafascynowane swoim odbiciem w lustrze, swoimi fotografiami i swoj� bi�uteri�, nie wolno jej przeszkadza�. Ogr�d wygl�da� niczym raj. M�j �wiat pachnia� wilgotnym py�em. Trzymaj�c dziecko w ramionach, obserwowa�em j� przez okno spaceruj�c� pod arkadami i my�la�em, �e jej �ywio�em jest woda, uciele�nia bowiem jej przebogat� natur�, w dziwny spos�b panuj�c nad ni�. Ogr�d nie by� dla niej miejscem gimnastyki b�d� wypoczynku, nie by� nawet miejscem, w kt�rym czu�a si� najlepiej; by� czym� wi�cej, jej drug� natur�, kopi� jej osobowo�ci, kt�r� z tak wielkim trudem usi�owa�em zrozumie�. Widzia�em, �e ogr�d ten to kr�lestwo jej najg��bszej prywatno�ci, do kt�rego tylko ja mia�em dost�p. Jej kobieco�ci� pulsowa�y czarne drzewa, b�yszcz�ce chodniki, drgaj�ce cienie. Potem otrz�sa�a si� z zadumy, �arz�cy si� niedopa�ek wciska�a w ziemi�, podnosi�a si�, zanosi�a cygarniczk� do domu, aby po chwili wyj�� z mat�. Z pocz�tku nie chcia�a da� dziewczynce imienia. Zaczyna�em by� r�wnie przes�dny jak moja �ona, ale w ko�cu rozs�dek wzi�� g�r�. Min�� tydzie� i zauwa�y�em, �e co� jest nie w porz�dku; �e cierpienia, jakich do�wiadczy�a moja �ona, do pewnego stopnia wytr�ci�y j� z r�wnowagi, i �e musz� traktowa� j� niezwykle delikatnie, jak zegarmistrz usi�uj�cy naprawi� zepsuty mechanizm zegarka. - Moja niania nazywa�a si� Dilys. Szirin oprzytomnia�a. Powiedzia�a: - Moja siostra ma na imi� Lej li. I nazwali�my j� Lejli. Po pi�ciu minutach wydawa�o si� nam, �e nasza c�rka zawsze mia�a na imi� Lejli i �e nigdy w historii nie by�o �adnej innej Lejli. Lej la i Mad�nun* wydawali si� teraz najwi�kszymi intruzami w naszym prywatnym �yciu, a Mad�nun powinien raczej mie� si� na baczno�ci, poniewa� obecnie b�dzie musia� rywalizowa� ze mn�. Utwier- * Lej la i Mad�nun - s�ynna para kochank�w w perskiej i arabskiej literaturze (przyp. kom.). dzi�em si� w przekonaniu, �e to dobre imi�. Na oczach Szirin wyrasta�a jej siostra, kt�r� si� ca�y czas opiekowa�a; nasze dziecko przywraca�o jej cz�� utraconych wspomnie� z Isfaha-nu. Nie mog�em natomiast siebie pozna�, tak si� zmieni�em. Trzymaj�c Lejli w obj�ciach, zmieniaj�c jej pieluszki, biegn�c, kiedy mia�a kolk�, do d�wi�koszczelnego pokoju, odnosi�em wra�enie, �e daj� jej to, czego sam nie mam. To przeogromne szcz�cie, jakie mn� ow�adn�o, usun�o ca�kowicie w cie� moje pretensje do �wiata, kt�re wydawa�y mi si� odwieczne i, niczym olimpijski znicz, mia�y zosta� przekazane memu potomstwu. Je�eli rozmawiali�my z Szirin, to jedynie o dziecku. Szirin Farameh by�a siln� kobiet�. W ci�gu kilku dni odzyska�a si�y. Wyj��em jej szwy i rana si� zagoi�a. Gdziekolwiek i kiedykolwiek mog�a spa�, spa�a. W ci�gu tych paru dni u�wiadomi�em sobie, �e moje �ycie ma teraz sw�j nowy rytm, wyznaczany mi�o�ci� do c�rki, r�wn� mi�o�ci do jej matki. Czasami jednak spotyka�em Szirin siedz�c� nieruchomo w ciemno�ciach lub stoj�c� pod drzewem, jakby sparali�owan� atakiem b�lu, i czu�em, �e co� j� dr�czy. Zacz��em bardzo t�skni� za minionym czasem, lecz nie chcia�em, aby mia�a coraz wi�cej obowi�zk�w. I niekiedy, powodowany pr�no�ci�, my�la�em, �e oboje powinni�my czyni� wszystko, aby si� do siebie zbli�y�. - Szirin, kto to jest Ruhollah al-Musawi? - Kto, m�j ty jedyny? Szirin straci�a zainteresowanie �wiatem poza bram� ogrodu. O�wiadczenie szacha o likwidacji partii politycznych - lub raczej po��czeniu ich w jedn�, nazwan� Rastachiz albo Parti� Odrodzenia - kt�re znalaz�o si� w porannej gazecie i kt�re mia�o by� przedmiotem naszej rozmowy - nie wzbudzi�o w niej zainteresowania. Wola�a m�wi� o k�opotach, jakie Lejli ma z trawieniem. - Pytam o gentlemana o nazwisku Ruhollah al-Musawi. Czytam ksi��k� Riazanowa. Nosi tytu�... - Przepraszam, John. Jest to uczony, wr�g szacha i ca�ej mojej rodziny. - By� agentem Riazanowa? - - 161 - Bo�e, nie! Nie jest niczyim agentem, jedynie Wszech- . wiecznego. - Dlaczego jest wrogiem waszej rodziny? Szirin zareagowa�a na sw�j dawny spos�b. - Szach zmusi� go do emigracji w czasie przeprowadzania wielkiej reformy rolnej. W owym czasie naucza� w Ghom i mia� mn�stwo zwolennik�w w�r�d student�w. Jego ludzie �yli w Chomejn. Wcze�niej, podczas rewolucji konstytucyjnej, kiedy znowu wybuch�y stare spory, podczas k��tni dw�ch wio sek o wod� zgin�� jego ojciec, uderzony kamieniem. Chomejni uwa�a�, �e win� ponosi dziadek, poniewa� w og�le oskar�a� wszystkich posiadaczy ziemskich. Dlatego prosz� ci�, John, aby� nie wchodzi� mu w drog�. - Gdzie jest ten Chomejni? Wzi�a Lej li na drug� r�k�. - W Nad�afi w Iraku. - Nie mam wi�c �adnych powod�w do obaw. - Nie, panie. Odwr�ciwszy si� do mnie plecami, my�a r�ce w basenie. By�a zszokowana. Obawia�a si�, �e utraci nade mn� w�adz�. Odczuwa�em ogromn� potrzeb� dotkni�cia jej. Chcia�em si� upewni�, �e to, co si� sta�o, nie zmieni�o jej. - Jeste� dla mnie mi�a, Szirin. - Oczywi�cie. To m�j obowi�zek. - Jeste� tego pewna? Dr�a�a, by�a z�a, blada, ca�a spocona. - Tak, jestem pewna. - Nie rozgl�da�a si� woko�o, nie zdra dza�a �adnej ch�ci ubrania si�. Po chwili doda�a: - Nie my�l zbyt wiele, John. Przypuszczam, �e Anglikowi my�lenie nie jest potrzebne bardziej ni� modlitwa. A zatem twoja s�uga musi my�le� i modli� si� nie tylko za siebie, lecz tak�e za ca�� rodzi n�. Nie sp�dzimy ca�ego �ycia w tym ogrodzie. Zostaniemy rozdzieleni lub spotka nas jakie� inne nieszcz�cie. Twoja s�u ga jest jedynie kobiet�. Kiedy chcesz mnie poca�owa�, poddaj� si� ca�kowicie twojej woli, a doznana przyjemno�� wynika g��wnie, lecz nie wy��cznie, z poczucia pos�usze�stwa. Wierz� i mam nadziej�, �e z tych wszystkich poca�unk�w zapami�tasz jeden. Poza tym zapami�tasz te drzwi, a w nich moj� twarz, szelest mojej sukni i czadom, smak zi� i ma�lanki w zimnym pojemniku, ciep�o moich piersi i szyi o poranku, zapach r� w ogrodzie i moje spocone �ono. Ka�de z tych wspomnie� to ��cz�ce nas nici, i chocia� roz��ka mo�e je rozerwa�, jedna z nich przetrwa na pewno; owiniesz ni� swoj� d�o� i ni� ta przywiedzie ci� do twojej biednej �ony i nieszcz�liwego dziecka. - Nigdy nie rozstan� si� z tob�, Szirin. - Licz� na to, panie. - Co si� wydarzy, Szirin? - Sk�d mog� wiedzie�? - Mam na my�li: w Iranie. Czy komuni�ci przejm� w�adz�? - Swego czasu prosi�e� mnie, abym opowiedzia�a ci o moim przodku, Aminulmulku, i jego nieszcz�liwej mi�o�ci. Czy mog� teraz o tym opowiedzie�? - Prosz�. - M�wi�am ci o jego pobycie w Londynie. - Tak. - W tamtejszym towarzystwie by�a owego wieczoru naj pi�kniejsza dziewczyna Anglii. Mia�a na imi� Karulin, a jej oj ciec, kasztelan Landandirri, nazywa� si� Pitt. - Szirin m�wi�a w rytmie, jakiego dotychczas nie s�ysza�em. - Aminulmulk zo baczy� Karulin Pitt i zakocha� si� po uszy. Dla jej czarnych oczu, w�os�w pachn�cych pi�mem, zgrabnych n�ek, szlachet nej krwi, maj�tku ojca, dla jej s�odkiego charakteru i weso�o�ci wypar� si� ojczyzny i religii. Upokorzy� si� przed ni� jak Hin dus przed swym bo�yszczem, jak wi�zie� przed katem. - Szirin, prosz�, przesta�. - Korzystaj�c ze wstawiennictwa przyjaciela, lorda Curzo na, chcia� by� przedstawiony swej bogini; w ceremonialnej szacie i turbanie z orderem lwa i s�o�ca na piersiach, kt�ry przyznano mu za rany odniesione w bitwie pod Aszchabadem, spojrza� w oczy swej oprawczyni. - Prosz�, przesta�! - Oprawczyni, �miej�c si� perli�cie, podnios�a miecz. Dan- sent-ils la mazurka, Altesse?* Czy oni ta�cz� mazurka, Wasza Wysoko��? Zatka�em uszy. Szirin oderwa�a moje r�ce. - I ta�czyli, chrze�cijanka i muzu�manin, kat i ofiara. Jego szata wirowa�a niczym sp�dnica derwisza z Konya, a g�o�ny �miech unosi� si� ku �yrandolom, jak sp�oszone wystrza�em go��bie. W�wczas wsta� lord Curzon i, do g��bi oburzony, wy zwa� na pojedynek ka�dego, kto oka�e wzgard� jego przyjacie lowi. �Zachowaj spok�j, m�j drogi. Jak� korzy�� odniesiemy, walcz�c o zw�oki?" - powiedzia� ksi���, sk�oni� si� i wyszed�. Uda� si� na stacj� Wiktoria, a stamt�d do Pary�a i Stambu�u; walczy� w Karabachu i Baku, a� pewnego dnia w Sewastopolu, kiedy pozostawa� w s�u�bie cara, strza� z angielskiego mo� dzierza po�o�y� kres jego marzeniom, wzbudzonym widokiem przepi�knych oczu Angielki. Je�li chodzi o pann� Karulin, to w tym kraju, gdzie dni s� kr�tkie i pochmurne, wiod�a �ycie dostatnie, w otoczeniu serc pozbawionych wszelkich uczu�. I tak to by�o... - To nieprawda! - Ty, panie, znasz oczywi�cie lepiej t� histori�. Wsta�a. - Nie! Szirin, wybacz mi, ona pojecha�a na Krym! W tysi�c osiemset pi��dziesi�tym pi�tym roku! Z pann�Nightingale*. - Naturalnie, z mamzil Bolbol. Posz�a w kierunku drzwi. - Z angielsk� piel�gniark�. - Czemu nie? - Caroline Pitt by�a pionierk� fotografii. Zrobi�a s�ynn� pa noram� Sewastopola. Szirin zatrzyma�a si�. - Panoram�? - Panoram� tworzy si�, ��cz�c w ca�o�� zdj�cia poszczeg�l nych fragment�w pejza�u. - Fragment�w mur�w obronnych. - Widzia�em to! W Imperialnym Muzeum Wojny w Lam- beth. - Lambeth - powiedzia�a do siebie. - Nie Lambas. - P�niej, po wojnie, nie wr�ci�a do ojczyzny. Wynaj�a * Florence Nightingale - za�o�ycielka Czerwonego Krzy�a (przyp. t�um.). dom w Bebek nad Bosforem. Ludzie uwa�ali, �e to bardzo dziwne, i� angielska lady, jeszcze m�oda, pochodz�ca z dobrej rodziny, postanowi�a �y� samotnie w�r�d prostych Turk�w. - Tak. - Potem, pewnego dnia, w sze��dziesi�tym lub sze��dzie si�tym pierwszym roku wesz�a do ciemni i z powod�w, kt� rych nie znamy, wypi�a butelk� cyjanku potasu. - Niech B�g jej wybaczy! Szirin wr�ci�a z pi�ci� zaci�ni�t� przy ustach. Przykucn�a, odwr�ci�a oczy i powiedzia�a: - Mog� zapyta�, w jaki spos�b dowiedzia�e� si� tego wszystkiego? - Och, Szirin, to jest kwestia wyobra�ni. Wiesz, intereso wa�em si� losem ka�dego, kto nosi moje nazwisko. My�la�em, �e pewnego dnia dowiem si� czego� na temat mojej rodziny, w ksi��ce, w muzeum, w domu rodzinnym; �e niejako natkn� si� na ojca, �e zobacz� go na fotografii, dostojnego w ko�ciel nym stroju, lub matk� w roz�o�ystym, staromodnym kapeluszu. - Jaki z ciebie g�uptas! Przesz�a kawa�ek na kolanach i ukl�k�a przy mnie. - Kiedy B�g ci� stwarza�, trudno by�o w tym dostrzec akt jego m�dro�ci. - Wyprostowa�a si� w taki spos�b, w jaki lu bi�em, jej pier� musn�a m�j policzek. - Nie dostrzegasz tego? - Czego nie dostrzegam? - �e te wydarzenia s� ze sob� tak wyra�nie powi�zane, i� nawet dziecko by to zauwa�y�o. - Kt�re wydarzenia? Chwyci�a moj� r�k�, odwr�ci�a d�o�, przytrzyma�a kciuk. - Te sprawy s� ukryte w j�zyku symboli. Rubiny. - Zagi�a m�j kciuk. - Amin i Karulin. - Zagi�a mi nast�pne dwa pal ce. - Ty i twoja s�u�ebnica. - Zagi�a dwa pozosta�e. - W ka� dym z tych wydarze� pokrewie�stwo duchowe staje si� coraz bardziej istotne. Jaki� Anglik przywozi szachowi rubiny, za kt�re otrzymuje pieni�dze. Wiek p�niej angielska dziewczyna obserwuje w zamkowej sali balowej m�czyzn� ta�cz�cego jak szaleniec. Jej oczy s� �lepe na jego zaloty. Nie s� w stanie wi dzie� z powodu jego inno�ci. Lub raczej - zdaje sobie z tego spraw�, lecz pr�no�� i przywi�zanie do �wiatowego blichtru niwecz� kie�kuj�c� my�l. Co jednak sk�oni�o j�, aby uda� si� do Uskiidar? Aby sp�dza� noce i dnie w�r�d gin�cych na polu walki �o�nierzy? Aby zrobi� pano... - ...ram�... - ...bitwy pod Sewastopolem? Aby godzinami �l�cze� w ciemni nad kliszami zdj��, �eby go zobaczy�? I za�y� tru cizn�, aby B�g jej przebaczy�? A je�li chodzi o mnie i o ciebie, wiek p�niej - nacisn�a m�j najmniejszy palec - to t� histori� znasz. - Ale historia tej kobiety nie ma nic wsp�lnego ze mn�! - Widz�, �e jeste� tego pewien. - Nie, nie jestem. Jak m�g�bym by�? Je�eli by�a moj� krewn�... - Jest z nami spokrewniona, je�eli nie naprawd�, to symbo licznie. Ludzie nie rozwi�zuj� tajemnic, oni je po prostu igno ruj� i w tej swojej ignorancji triumfuj� nad nimi. W rzeczywi sto�ci jeste�my niczym trzcina porwana wiatrem, zawsze po wodowani t�sknot� za domem, z kt�rego wyszli�my. Nauczono nas gra� na flecie smutne melodie na weselach przystojnych ch�opc�w. Lecz teraz �aska boska sprawi�a, �e po��czyli�my si�. - Wybuch�a �miechem. - Ty przerwa�e� ten �a�cuch nie przewidzianych wypadk�w, wchodz�c w zwi�zek mi�osny z ukochan�, o w�adco duszy! - Nie. Po prostu kiedy zobaczy�em ciebie w drzwiach, onie mia�em. - W�a�nie! Kiedy po raz pierwszy zauwa�y�am ci� w Isfa- hanie, w parku Haszt Beheszt, wracaj�c z lekcji muzyki, pomy �la�am: �Co za dziwny, wysoki bledziuch, obszarpaniec, bez grosza przy duszy, rozkapryszony, nieszcz�liwy facet!". Co� w twojej rozlaz�ej naturze zaciekawi�o mnie. Nie wierzy�am, �e mo�esz by� istot� tak bezradn�. Dlatego nazajutrz, po zaj� ciach szkolnych, powr�ci�am do tego miejsca, aby przyjrze� ci si� dok�adniej i sprawdzi�, czy rzeczywi�cie taki jeste�. I oka za�o si�, �e zasta�am ci� w jeszcze gorszym stanie! A potem ju� by�o za p�no; spotyka�am ci� wsz�dzie. Nie mog�am ku pi� jogurtu z madame D�ouhar�, �eby nie spotka� ciebie w sklepie, zawsze spi�tego i gubi�cego miedziaki. Siedzia�e� w ogrodzie urz�du pocztowego, moim ulubionym miejscu, wa�kuj�c wersety z ksi�g Al-Ghazalego* z niedomytymi studentami teologii. Siedzia�am nad zadaniami z geometrii i nagle znalaz�e� si� ko�o mnie, m�wi�c mi o wolno�ciach cz�owieka; zachowa�e� si� jak prymitywny intruz, nie pytaj�c o pozwolenie, lekcewa��c moj� prywatno��. Uwa�a�am siebie za sko�czon� idiotk�. By�am dziewczyn� kompletnie zwariowan� na punkcie geometrii! Dziewczyn�, kt�ra wszystkie wersety Koranu zna�a na pami�� i kt�ra nie mia�a i nie chcia�a mie� przyjaci�. A� pewnego popo�udnia, popo�udnia bardzo upalnego, kiedy traci si� poczucie czasu, przedstawi�e� si� w sklepie pana Mo'ina: �Panie, nazywam si� John Pitt", co wed�ug twoich zasad oznacza�o dobre wychowanie, lecz nazwisko Pitt przeznaczone by�o zawsze i tylko dla mnie. Kiedy us�ysza�am je, dozna�am b�lu, niczym uk�ucia sztyletem, i pomy�la�am w�wczas: �O Bo�e, jestem przecie� tylko s�ab� istot�, nie zdo�am si� ju� d�u�ej oprze�, moje serce pogr��a si� w morzu mi�o�ci". Opowiadam ci t� histori�, aby uradowa� twoje serce i umili� ten wiecz�r, lecz tak�e z innego powodu. Opowiedzia�am j�, aby sk�oni� ci� do my�lenia. - Podesz�a do mnie na kolanach i d�o�mi przycisn�a moje skronie. - Pomy�l, John, dlaczego uczy�e� si� j�zyka perskiego? Pomy�l, dlaczego przyjecha�e� do Iranu? Pomy�l o swoich biednych rodzicach, mimo �e sprawia ci to b�l! B�g da, �e wyjdziesz z tego wzmocniony. Znowu by� mordad, miesi�c najwi�kszych upa��w. - Panie, czy mog� co� powiedzie�? - Oczywi�cie. - Ryba kupiona na bazarze jest nie�wie�a. - Wszystko jedno. Wystarczy nam ry�. - Nie mam ry�u. - Niewa�ne... - WYBACZ MI, PANIE, ALE NIE MAM PIENI�DZY! * Al-Ghazali (1059-1111) - muzu�ma�ski filozof i teolog (przyp. t�um.). - Och! - John, jeste� taki g�uptas. Nigdy nie pomy�lisz. Wierzysz, �e B�g dostarczy nam wszystko. Och, stara�am si�, aby pie ni�dze Riazanowa wystarczy�y nam na jak najd�u�szy okres, gotowa�am obiady bez ryby i mi�sa, sadzi�am zio�a i owoce, zawsze by�am oszcz�dna... - Niewa�ne. - Co niewa�ne? - Niewa�ne, Szirin. - Wpad�em na pewien pomys�. - Od ja kiego� czasu zastanawia�em si�, moja droga, czy nie prosi� cie bie, aby� uda�a si� do Teheranu. Kilka dni roz��ki nie zagrozi naszemu ma��e�stwu. Podnios�a g�ow�. - Pr�bowa�am. Jest pewien k�opot. - Pr�bowa�a�! - Wybacz mi, John, ale nie rozumiesz. W przesz�o�ci, kiedy szach Reza zabra� dziadkowi maj�tek, wyda� dekret stwier dzaj�cy, �e ten naszyjnik stanowi cz�� narodowych insygni�w i powinien by� zdeponowany w skarbcu Banku Narodowego w Teheranie, jako jedna z tych warto�ciowych rzeczy, kt�re stanowi� gwarancj� bankow� pieni�dza papierowego. Babcia ukry�a go i z�o�y�a przysi�g� na gr�b dziadka, �e nic nie wie o rubinach. Nie zgodzi�a si� r�wnie� przyj�� Tejmurtasza, mi nistra dworu, kt�ry przyby� po rubiny. By�o to przed wydaniem Aktu Ujawnienia, Tejmurtasz musia� wi�c przyj�� do babci po nownie, lecz nic nie wsk�ra�, jedynie �ci�gn�� na siebie podej rzenie szacha oraz wyrok �mierci przez powieszenie w wi�zie niu w Kazwinie. Ale ludzie na bazarze wiedzieli, �e babcia po trafi�a wprowadza� innych w b��d. �aden kupiec w Iranie nie o�mieli si� kupi� tych klejnot�w, nawet Mosaffarian, kt�rego ojciec by� przyjacielem dziadka. S�dz�, �e kamienie te mog �yby by�, w najwi�kszej tajemnicy, sprzedane w Genewie, ale to nie rozwi��e naszych problem�w. Panie, ty jeste� jak der wisz, w og�le nie my�lisz o takich sprawach! - Wr�cz przeciwnie, Szirin, mam w zanadrzu co� cenniej szego, co b�dzie �atwiej sprzeda� ni� rubiny. Zamar�a, jakby ra�ona pociskiem. - Prosz�, m�w po persku. - P�jdziemy razem do ameryka�skiej ambasady przy Tacht-e D�amszid w Teheranie. Odpr�y�a si�. Powoli podnios�a g�ow�. Ten jej ruch zawsze mnie denerwowa�. - Dlaczego s�dzisz, �e udziel� nam azylu politycznego? - Powiem im: mam co�, co mo�e was zainteresowa�. Zrozumia�a m�j plan. Brn��em dalej: - Pos�uchaj mnie, po raz pierwszy w �yciu. Nie widzisz, �e ma to o wiele wi�ksz� warto�� ni� naszyjnik? Dow�dca Cesar skich Si� Powietrznych przyjmuje �ap�wki od Rosjan! Pan Helms mo�e albo poinformowa� szacha o tym fakcie, albo go przekr�ci�. - Co w tym kontek�cie znaczy �przekr�ci�"? - Pozyska� go do wsp�pracy, do przekazywania Rosjanom fa�szywych informacji, a wi�c zrobi� z niego podw�jnego agenta. P�jd� do ambasady rano, w godzinach urz�dowania, z pro�b� o rozmow� z Jego Ekscelencj� ambasadorem, panem Helmsem. Powiem, �e mam tajne, szczeg�lnie wa�ne informa cje, lecz przeka�� je dopiero w Stambule b�d� w Delhi, gdy znajd� si� tam wraz z ca�� moj� rodzin�. - Och, John, ty naprawd� zg�upia�e�! Niczego si� przez ten czas nie nauczy�e�! - Dlaczego? - John, oni wycisn� z ciebie tajemnice, a potem oddadz� w r�ce Sawaku. - To s� Amerykanie! Amerykanie nie bij� ludzi! - Ta rozmowa nie ma nic wsp�lnego z rzeczywisto�ci�. - Wi�c si� zgadzasz? - Mo�esz, oczywi�cie, p�j�� do Amerykan�w i powiedzie�, co tylko zechcesz. Nie p�jdziemy z tob�. - Dlaczego nie? - Bez w�tpienia Farameh jest z�ym cz�owiekiem, jednak�e nie donios� na niego. - Chce ci� zabi�! - Oczywi�cie. - Jak mo�na by� tak upartym jak ty? - Sprawi�am ci k�opot. Wsta�a. Je�eli obrazi�em Szirin, po prostu odchodzi�a. Mia�a 169 okropny zwyczaj ukrywania si�, poniewa� w ci�gu dnia nie mog�em wo�a�, aby przysz�a, a w nocy - zapala� �wiat�a, aby j� odszuka�, lub zostawi� dziecko bez opieki. Potrzebowa�em nieraz godziny, aby j� znale�� siedz�c� z pojemnikiem na pi�ra i ksi��k� wydatk�w przy kupie kompostu lub stoj�c� nieruchomo w cieniu na balkonie. Ca�owa�em j� w r�k� i przynosi�em dziecko do karmienia. By�y to spory kochank�w: milcz�ce, coraz d�u�sze, coraz bardziej upokarzaj�ce, coraz cz�stsze. - Powiniene� pilnowa� swego j�zyka albo ci go obetn�. Nie jestem uparta. Mam inny plan. - Dobrze. Prosz�, powiedz. Straci�a r�wnowag�. - Na Ferdousi Avenue jest studio fotograficzne. Cieszy si� dobr� opini�. - Oczywi�cie �artujesz. - Nie �artuj�. My�lisz, �e b�d� zadowolona, siedz�c tam bez ubrania... - Jak mog�aby� nawet... - Mog�abym pozowa�, za ka�d� sesj� mog�abym dosta� pi��dziesi�t toman�w. Bibi powiedzia�a... - Powinienem zabi� t� star� wied�m�. - Jest dla ciebie gro�nym adwersarzem, m�j drogi panie! Niepi�mienna kobieta! - Przykro mi, Szirin, lecz naprawd� musimy teraz opu�ci� Iran. - Nie wyjad�. - Musisz. - Nie, panie. - Musisz, je�eli chcesz �eby�my byli razem. Raptownie pochyli�a g�ow�. - Szirin, jak mo�esz by� taka... Nie widzisz, �e nie ma inne go wyj�cia? Spojrza�a na mnie. M�wi�a wolno, jak przez sen. - Panie Pitt, je�eli zamierza pan zabra� mi Lej li, to naj pierw musi mnie pan zabi�. W przeciwnym bowiem razie ja zabij� pana. - Prosi�em ci� ju� przedtem, madame, aby� mi nie grozi�a. - Nie jest to gro�ba, lecz jedyne wyj�cie z trudnej sytuacji. Zn�w gwa�townie opu�ci�a g�ow�. - Och, kobieto, we� si� w gar��. Ja... - Jak �miesz m�wi� do mnie w ten spos�b...? - Madame, powiedzia�em ju�, �e nie zamierzam trzyma� ciebie wbrew twojej woli. Nie zamierzam tak�e odebra� ci dziecka! Nigdy! Rozumiesz? - On nawet nie troszczy si� o swoj� bezbronn�, ma�� c� reczk�. To, co powiedzia�a, nie zas�ugiwa�o nawet na odpowied�. Szirin Farameh usiad�a na pod�odze. By�a zak�opotana. Powiedzia�em: - W Wielkiej Brytanii dziecko rozwiedzionego ma��e�stwa pozostaje w zasadzie z matk�, bez wzgl�du na jej nikczemny, z�y, bezwstydny charakter i brak lojalno�ci. - Naprawd�? - Og�lnie rzecz bior�c, tak! - Jakie� to sprawiedliwe! - Ty tak uwa�asz. - Nie jeste�my w Anglii. - Mimo to powinni�my przyj�� angielski system. Czy ju� przygotowa�a� kolacj�? Zdumiona, kiwn�a g�ow�. - Wybaczysz mi, madame, moj� nieobecno�� wieczorem? Chc� wyj��. - Wyj��? - Tak. - Sam? - Tak. - Kto si� tob� zaopiekuje na zewn�trz? - Ja, z bo�� pomoc�. - Dlaczego wychodzisz? Dok�d wychodzisz? - Aby za�y� �wie�ego powietrza. Po schodach o�wietlonej cukierni bieg�o dw�ch ch�opc�w, europejskich hipis�w. W �wietle lamp wida� by�o wyra�nie ich podniecone twarze. Jeden z nich ni�s� pude�ko ciastek i butelk� wody Sabu. Drugi patrzy� w moj� stron�, lecz nie na mnie. Spod haftowanej kamizelki prze�witywa�a jego naga, w�ska pier�. Mia� na sobie r�ow� indyjsk� pi�am�, przewi�zan� sznurem w talii, pasek ze schowkiem na pieni�dze i sanda�y na podeszwach z opon samochodowych. Na prawym ramieniu przewieszona by�a mokra, r�owa szmata, tak�e indyjska. Mia� kr�tko ostrzy�one w�osy i pi�kn� twarz: �niad� i weso��; tak bardzo wzbudzaj�c� zaufanie, �e chcia�oby si� powierzy� mu wszystkie tajemnice cho�by tylko po to, aby wywo�a� odpowiednie wra�enie. Patrzy� w jaki� punkt poza mn�. Pragn��em szczerej rozmowy, serca z sercem, jak m�wi� w Iranie: t�skni�em za Europejczykami mojej generacji. - Cze��! By� Francuzem. Jego towarzysz, ten z paczk� ciastek, wygl�da� na cierpi�cego. On tak�e by� ubrany w indyjsk� tkanin�, opalony, muskularny, ale nie sprawia� wra�enia m�odzie�ca zbyt bystrego. Nago�� ich cia� zafascynowa�a mnie. - Sk�d jeste�, cz�owieku? - Och, st�d i stamt�d. Jak przysta�o na hipisa, splun�� z wdzi�kiem. - Viens, Lachat. - Wskaza� palcem na swego przyjaciela. - Co zatem robisz w tej zapad�ej dziurze? To samo co wy. - Mieszkam tu. - Chcesz zapali�, cz�owieku? - Oczywi�cie. - Merde. Hotel, w kt�rym mieszkali, nazywa� si� Zatoka. Portier, daj�c klucze, bacznie si� nam przygl�da�. Weszli�my schodami prowadz�cymi na dach. Kiedy szli�my na g�r�, przyjaciel, kt�ry nazywa� si� Fan b�d� Fann, jednym susem pokona� stopnie, jakby si�� swego ducha chcia� sprawi�, abym zosta� wykluczony z jego �wiata. Zrozumia�em ten dramatyczny wysi�ek, kiedy zobaczy�em w pokoju dwa ��ka bez po�cieli, ustawione jedno przy drugim, jak w teatralnej sztuce, nie wymagaj�cej prawie �adnych rekwizyt�w. Zapali� �wiece, odkr�ci� kran z wod� i wyj�� z materaca �y�k�. Lachat u�miechn�� si�. - Nie masz chyba fio�a na tym punkcie, Brytyjczyku? Brytyjczyku? - To jest Iran. Tw�j dom pogrzebowy. Na ka�dym kroku wyczuwa�em ich agresj�. - W tym kraju strzela si� do ludzi za mniejsze przewinienia ni� takie. - Iran! Quel putain de pays fasciste!* - w g�osie Fanna za brzmia�a panika. Zmaga� si� teraz z r�kawami swojej koszuli. Lachat nie kiwn�� palcem, �eby mu pom�c. Robi� skr�ta z ma rihuany. Pomy�la�em: doda troch� heroiny, ma nadziej�, �e zwali mnie z n�g, zabierze pieni�dze. Tylko �e ja nie mam pie ni�dzy, g�upie dupki. - Dok�d si� wybieracie? Lachat rozmarzonym wzrokiem spojrza� w g�r� znad skr�ta, j�zykiem po�lini� jego skraj i wyr�wna� na swojej piersi. Fann bawi� si� ig��. Wydawa� si� nieobecny, sprawia� przy tym wra�enie, jakby by� sam w pokoju, ca�kowicie odgrodzony od reszty �wiata. Nie ulega�o w�tpliwo�ci, �e s� homoseksualistami. Byli jednak ca�kowicie pogr��eni w narkotycznym transie, m�wili slangiem ludzi odurzonych, zaczynali zdania i nie ko�czyli, gadali o rachunkach, oszcz�dzaniu pieni�dzy; robili na mnie wra�enie ludzi ca�kowicie nieprzewidywalnych. Ciastka bak�awa le�a�y w otwartym pude�ku, lecz nikt ich nie tkn��. - Dok�d? - powt�rzy� Lachat. - Przesta� zadawa� pieprzone pytania, cz�owieku! - Ziryto wa�em si�. - Dubaj. Lachat wym�wi� to s�owo z wyra�nie obcym akcentem, nieprawid�owo. - Morzem? - Morzem. - Tais-toi, Lass! Twarz Fanna zapad�a si�. Wygl�da� g�upiej ni� kiedykolwiek. Lachat przypali� papierosa i, nie zaci�gaj�c si�, poda� go mnie. Haszysz - przypuszczam, �e z Afganistanu - ci�ki jak o��w, s�odkawy, lecz gorzki, mia� jak�� domieszk�, prawdopodobnie strychniny lub czego� w tym rodzaju. Przechyli�em Co za dziwka z tego faszystowskiego kraju! 173 g�ow� do ty�u, spojrza�em w g�r� na znane mi konstelacje gwiazd. Patrz�c na kr��ki dymu z papierosa, zapyta�em: - Za ile mo�na si� z wami zabra�? Lachat wybuchn�� �miechem. - Za ile mo�na si� z wami zabra�? - przedrze�nia� m�j akcent. - Za ile mo�na si� z wami zabra�? - powt�rzy�em pytanie. - Nie sta� ci� na to, Brytyjczyku. Fann by� zbyt daleko, aby to s�ysze�. Le�a� na ��ku, na jego przepitej twarzy migota�y ogniki pal�cego si� gazu z wie� wiertniczych w zatoce. - M�wi� tutejszym j�zykiem. Mog� si� wam przyda�. - M�wisz po persku? Idiota. - Tak. I po arabsku. - Daj mi d�o�. Zdziwiony, da�em mu j�. Jego dotyk poruszy� mnie. - Nie b�j si�, cz�owieku. - Spojrza� przez chwil� na moj� d�o�, nast�pnie na twarz. Potem, ca�y czas patrz�c mi w oczy, potar� swoj� d�oni� moj� d�o�. - Masz problemy, cz�owieku. Jedno z twoich rodzic�w zgin�o �mierci� gwa�town�. - Zno wu uj�� moj� d�o�, usi�uj�c ustali� jej ci�ar, i opu�ci� wzrok. - Och, dwoje rodzic�w, lecz nie w tym samym czasie. Dziwne! A ty uciekasz od czego�. Twoja dziewczyna kocha si� z innym facetem. Mo�e powiniene� p�j�� do domu. - Oczywi�cie. - Wsta�em. - Do zobaczenia. Kolana ugina�y si� pode mn�. Z du�ym wysi�kiem doprowadzi�em si� do porz�dku, dotar�em do klatki schodowej, rozejrza�em si� po ulicy i zawr�ci�em na schody. Lachat wygl�da� na zachwyconego. Sprawia�o mu przyjemno�� patrzenie, jak zmagam si� ze sob�. Mia� jednak natur� zbyt rozkapryszon� i leniw�, aby mnie obrabowa� lub zrani�. Mo�e jednak, gdybym tak pad� na tym dachu... - Brytyjczyku! Zrozumia�em, �e nie by� Fannem, �e poza heroin� co� jeszcze interesuje go na tym �wiecie. Bardzo chcia�em si� dowiedzie�, co to jest. Na tym dachu, patrz�c na gwiazdy, czu� si� jak u siebie w domu, jak stary cz�owiek w swoim ogrodzie. . k.L - Cz�owieku? - Jutro o p�nocy. Przy urz�dzie celnym w porcie. �adnych baga�y. Dok�adnie o p�nocy, lub p�yniemy bez ciebie. Szirin nie spa�a, bawi�a si� z Lej li. P�aka�a. Jej twarz i w�osy pokrywa� kurz. Zadrapa�a sobie szyj�. Wzi��em dziecko i przytuli�em je. Dziewczynka u�miechn�a si� i wzi�a do buzi m�j palec. W ko�cu Szirin przem�wi�a. - Lew czy lis? - Lew! Je�eli B�g pozwoli, odp�ywam jutro w nocy. Patrzy�a na morze. Odwr�ci�em si� z Lej li i pod��y�em za wzrokiem Szirin. Czu�em, �e pogr��amy si� w wiecznym smutku, w naszej wsp�winie i nieszcz�ciu. Wreszcie powiedzia�em: - Szirin, na duchu podtrzymuje mnie przekonanie, �e w tym kraju zajd� wielkie zmiany, tw�j ojciec straci w�adz�, a ja b�d� m�g� powr�ci� i znowu by� z tob�. - Wyjd� za m��. Morze pociemnia�o. Poca�owa�em Lejli. Pomy�la�em: �Musz� zapami�ta� ten dotyk jej ciep�ego policzka, kiedy mia�a trzy miesi�ce". Powiedzia�em: - Wed�ug ustawy o ochronie rodziny z tysi�c dziewi��set sze��dziesi�tego si�dmego roku szach, kt�rym tak pogardzasz i kt�rego tak nienawidzisz, postanowi�, �e m�� nie mo�e samo wolnie rozwie�� si� z �on�, powtarzaj�c trzykrotnie arabsk� formu��: �Jeste� rozwiedziona", lecz musi przedstawi� s�dowi dowody niezadowolenia z post�powania �ony. Pani, nie da�a� mi �adnych powod�w do niezadowolenia. Nie wierz� r�wnie�, aby twoje drugie ma��e�stwo mia�o legalny charakter lub aby� mog�a pozbawi� mnie praw ojcowskich do opieki nad Lejli. - To prawo zostanie zniesione, panie szachu. Ju� spakowa�a swoje rzeczy. My�la�em, �e mamy przed sob� jeszcze jeden dzie�, lecz ona post�powa�a na w�asn� r�k�. Powr�cili�my do dawnych dni, pe�nych r�nego rodzaju nieporozumie�. Odwr�ci�em si� i spojrza�em na ni�. Jej twarz by�a wilgotna i �miertelnie blada, a szyj� mia�a podrapan�. Rzek�a: - Prawda jest taka, �e twoja c�rka umrze z g�odu, je�eli nie podejm� stara�, aby j� nakarmi�. Poniewa� nie zgadzasz si�, abym sama zdoby�a pieni�dze dla dziecka, a nie masz w tej J sprawie w�asnego pomys�u, musisz mnie opu�ci�. Dla dobra dziecka musisz tak�e zrzec si� praw ma��e�skich, wymawiaj�c trzykrotnie nasz� tradycyjn� formu�� rozwodow�, abym mog�a ponownie wyj�� za m��. Patrzy�a przed siebie. Powiedzia�em: - Jutro, przy bramie, kiedy si� rozstaniemy. Wybaczysz mi? Zanios�em Lejli do dziecinnego ��ka, nie chc�c, aby by�a obecna podczas naszych dyskusji. Po�o�y�em j� do ��eczka. Odwr�ci�a si� na brzuszek i zacz�a mrucze� jak kotka. Po chwili wyszed�em i usiad�em na brzegu basenu. Przysz�a Szirin i usiad�a obok mnie. Trzyma�a w r�ku papierosa. - Mog� zapali�? - Oczywi�cie, nie musisz zwraca� si� do mnie o pozwolenie. - John? - Cii, kto� mo�e pods�ucha�. - To ju� nie ma �adnego znaczenia. - Szirin, prosz�, nie dr�cz mnie. - Czy mog� ci� tylko dotkn��? Aby sprawi� ci ulg�, a nie b�l. - Prosz� bardzo. Wzi�a moje r�ce w swoje. - Kiedy by�e� w mie�cie, przemy�la�am to, co powiedzia �am, i �a�uj�. To z mego powodu spad�y na ciebie te wszyst kie nieszcz�cia. Gdyby nie ja, pracowa�by� b�d� studiowa� w Anglii. Nie mog� ciebie porzuci�, kiedy nadal mnie prag niesz. Tak�e Lejli t�skni�a, kiedy ciebie nie by�o. Prosz�, za bierz nas ze sob� do Anglii. - Och, Szirin, nie mog�, to zbyt niebezpieczne. To �li, �li ludzie. Europejskie szumowiny. - To s� Europejczycy? Dlaczego tutaj s�? - Ukrywaj� si�, jak ty i ja. To przemytnicy narkotyk�w. Za bieraj� transport afga�skiej heroiny do Dubaju, aby przemyci� j� do Europy. W �adnym wypadku nie zas�uguj� na zaufanie. - A czego oczekiwa�e�? Pielgrzym�w? Pielgrzymi lataj� sa molotami do Arabii! S�ysza�am o tym przemycie, mam na my�li narkotyki. - B�d� tam kr��y� kutry marynarki wojennej. Mo�e doj�� do walki. - Oczywi�cie. - Kochanie, nie by�em tam sob�. S�dz�, �e jestem idiot�. - Oczywi�cie. T�sknisz za krajanami. To naturalne. - By�em oszala�y ze z�o�ci i smutku. - Z tego w�a�nie powodu musimy jecha� z tob�. Ja b�d� mia�a bro�. Nie b�d� si� tego spodziewa�. - Nigdy nie strzela�a� z pistoletu! - S�ysza�am, �e celujesz w twarz wroga i naciskasz na spr� �yn�, kt�ra nazywa si� spust. Czy to takie trudne? - Ale co zrobimy z Lejli? - Ona chce by� z ojcem. Przytuli�em j�. Po chwili odpr�y�a si� ca�kowicie. Zacz�a mnie ca�owa� i zdj�a mi koszul�. Zdecydowany by�em zrobi� wszystko, nawet gdyby mia�o to kosztowa� mnie �ycie, byleby tylko powiedzia�a, �e mnie kocha. Zdj��em z niej sukni� i zauwa�y�em, �e ma wilgotne piersi. Pocz�tkowo s�dzi�em, �e to mleko, lecz kiedy spojrza�em na jej twarz, zauwa�y�em, �e p�acze - straci�a nad sob� panowanie. Zanim zdo�a�em cokolwiek powiedzie�, zn�w zacz�a mnie ca�owa�. - T�skni�am za tob� - powiedzia�a. Potem dali�my si� ponie�� uczuciom, jakich dawno nie zaznali�my. Dopiero kiedy w domu rozleg� si� p�acz, Szirin z�apa�a sukni� oraz czador i pobieg�a. Nast�pnego dnia byli�my bardzo zaj�ci. Szirin usi�owa�a zatrze� wszelkie �lady naszej obecno�ci. Od�o�y�a ksi��ki na p�ki, spali�a odzie� i po�ciel, kt�r� sama uszy�a w kuchni. Zd��y�a nawet zakurzy� mieszkanie. W ogrodzie zakopa�a zio�a i kwiaty. - Dlaczego nie zostawisz r� na chwa�� bo��? - Jak sobie �yczysz. Ostatnie dziesi�� toman�w i paszporty zaszy�a w sukni�. W biurkach ponownie zamontowa�em pu�apki. Przy tej pracy zasta�a mnie noc i nie mog�em odszuka� Szirin. Obawia�em si�, �e nie zechce jednak wyjecha� ze mn�. Rozmy�laj�c w ciemno�ciach, przy pierwszych promieniach ksi�yca, u�wiadomi�em sobie, �e nie mog� jej do niczego zmusi�; �e jak zawsze b�d� zale�ny od jej woli. G��boko w zaro�lach �piewa� ptak. Nie s�ysza�em, kiedy zacz��, by� mo�e zanim jego g�os przenikn�� moje my�li, up�yn�� jaki� czas. G�os ptaka pe�en by� s�odyczy i smutku, by� tak�e dono�ny, jednak tak naprawd� charakteryzuj�ce jego g�os okre�lenia m�wi� wi�cej o stanie mego umys�u, o moim smutku i emocjach, poniewa� opuszczamy ten ogr�d i Iran. �piew ptaka wype�nia� wszech�wiat. Jakby wydobywa� si� z zakamark�w ciemno�ci i �wiata uczu�, gdzie moja melancholia i niepok�j, mi�o�� do dziecka i �al z powodu �mierci przyjaciela by�y jedynie tego �wiadectwem. - Na wiosn�, w Isfahanie, �piew s�owik�w nie pozwala ci zasn��. Sta�a obok mnie, na jej twarz pada� cie� �aluzji. Poda�a mi kawa�ek zwini�tego papieru. By�a to kartka wydarta z zeszytu szkolnego. Na g�rze wykaligrafowa�a: MEMU MʯOWI. By� to sonet, nazywany tutaj gazelem, a ka�dy dwuwiersz mia� ten sam rym. Spojrza�em na papier i rozwin��em go. Uderzy�a mnie intymno�� zawartej w nim tre�ci. Czu�em dok�adnie to samo co tamtego popo�udnia w moim pokoju w Bombast-e Parwiz w Isfahanie - �e nie opr� si� sile jej umys�u oraz �e w czasie naszych d�ugich miodowych miesi�cy nigdy nie okaza�a tyle skromno�ci. By�y w tym sonecie s�owa takie jak: aj D�an-e man, kt�re mog�y znaczy�: �O m�j ukochany". Ka�da poetka mog�aby w ten spos�b rozpocz�� pisanie sonetu na cze�� swego m�a. Jednak�e �M�j ukochany" mo�e r�wnie� znaczy�: �Moja duszo", �Moje �ycie". Mo�e te� wyra�a� r�ne bardzo intymne prze�ycia, o kt�rych Szirin nie chcia�aby ani m�wi�, ani pisa�. A ja my�la�em, �e pisz�c, zajmuje si� wy��cznie ksi�gowaniem naszych wydatk�w domowych! - Madame, niez�y z ciebie ksi�gowy. Jestem pod wra�e niem twoich ksi�g rachunkowych. - Nie b�d� niem�dry. By�em niem�dry, lecz pewna nowa my�l nie dawa�a mi spokoju: z tego, co widzia�em, Szirin by�a dobr� poetk�, nawet jak na standardy i tradycje poezji perskiej, najlepsz� od czas�w Forugh. Moja natura znowu dosz�a do g�osu: czu�em, �e mimo wszystko i wbrew mojej woli poch�onie mnie nami�tno�� do historycznych rozwa�a�. Mia�a dany jej od Boga poetycki dar i moim obowi�zkiem by�o go chroni� dla niej samej i wszystkich kochaj�cych i rozumiej�cych poezj�. W�wczas, i tylko w�wczas, poj��bym jej dum�, wyra�aj�c� szczere i niez�omne poczucie daru, jakim B�g j� obdarzy�. - A ja ci�gle my�la�em, �e zajmujesz si� tylko i wy��cznie liczeniem pieni�dzy. Zarumieni�a si�. - To nic takiego. Widzisz, odk�d ciebie spotka�am, ca�y ten czas, ilekro� kroi�am sabzi, polewa�am ogr�d, bra�am ciebie w obj�cia lub te� zmienia�am Lejli pieluszki, nagle zjawia�a si� my�l: �Jak tylko sko�cz�, p�jd� pisa� wiersze". Pisz�c, pos�u giwa�am si� nowym stylem; pisa�am proz�, na�laduj�c Forugh, kt�r� mia�am zaszczyt pozna� w Teheranie, gdy by�am z matk� na uroczysto�ci przyznania mi nagrody Krajowego Stowarzy szenia Sztuki i Literatury za udzia� w konkursie literac kim. Kiedy towarzystwo Forugh zorientowa�o si�, �e jestem dwunastoletni� dziewczynk�, zacz�to sobie stroi� �arty z mojej sukienki ozdobionej wst��kami. Matka powiedzia�a mi p� niej, �e to nie by�a ich wina, poniewa� wszystkich obecnych zdenerwowa� udzia� ksi�nej Aszraf w tej uroczysto�ci. Nie mog�am jednak ukoi� swego smutku i p�aka�am bez ko�ca. Kiedy jednak ciebie spotka�am, pomy�la�am, �e w�a�nie dla ciebie powinnam przyj�� tradycyjn� form� wiersza - kt�r� na prawd� dobrze si� pos�ugiwa�am - poniewa� u�yta �wiadomie, nieprzypadkowo, zw�aszcza przez poetk�, mo�e doskonale wy ra�a� nowe tre�ci. Zak�opotana, zamilk�a. Ucich� tak�e �piew s�owika. Pomy�la�em: �W ko�cu, kilka chwil przed opuszczeniem tego kraju, dane mi by�o zrozumie� cudowny owoc mi�o�ci". U�wiadomi�em sobie, �e by�o to takie proste, lecz... - Wybacz, trudno mi to wyrazi�. Zawsze chcia�am by� tyl ko poetk�. Mia�am jednak problem: jak mo�na by� poetk�, b�d�c kobiet�? Widzisz, my�la�am, �e b�d� jak Parwin* siady- * ParwinEtesami(1910-1941)-poetkaperska,pisa�awierszew tradycyjnej formie, poruszaj�c w nich m.i. problemy spo�eczne iprzyp. kons.). . L wa�a gdzie� na uboczu i pisywa�a wiersze, bezb��dne w formie, tradycyjne w tre�ci, wywa�one, i posy�a�a je do magazyn�w. Redaktorzy tych pism b�d� przypuszcza�, jak w przypadku Parwin, �e autorem tych wierszy jest m�czyzna, poniewa� wszyscy poeci to m�czy�ni, nieprawda�? Potem spotka�am ciebie i by�am na ciebie obra�ona, och, jak bardzo obra�ona! Dzie� i noc zmusza�e� mnie swoim istnieniem do bycia kobiet� bezwzgl�dn�, cierpi�c� i afektowan�. W ko�cu powiedzia�am sobie: �Bo�e, niech si� ju� stanie, zwyci�y�e�, nie mam ju� w sobie si�y oporu". I dlatego w�a�nie nie chc� ju� nigdy si� z tob� rozstawa�. Chc�, aby prochy naszych cia� by�y razem do dnia S�du Ostatecznego. Uczyni�e� mnie szcz�liw�. Mam na my�li, �e dzi�ki tobie zazna�am szcz�cia jako kobieta. �wiat zamieni� si� w s�odycz. Dawa�em si� ponie�� tej s�odyczy. - Twoje komplementy, Szirin, s� tym milsze, �e tak rzadkie. - Dosy� tego! Tych wszystkich twoich bredni na temat mi�o�ci, tych pyta�, czy kocham ciebie, a je�eli kocham, to jak bardzo, je�eli kocham ciebie tak bardzo, to gdzie b�dzie grani ca spe�nienia mi�o�ci. Czy te wszystkie zapewnienia uczyni� mego ch�opca szcz�liwym, jakby moje zdanie mia�o w tej sprawie jakiekolwiek znaczenie? Nie wystarczy, �e dla ciebie opu�ci�am moje miasto, siostr�, karier�, miliony i B�g wie co jeszcze? Nie wystarczy, �e gotowa jestem opu�ci� ten kraj, kt� ry tobie wydaje si� niewiele wart, ale jest moj� ojczyzn�; i moj� religi�, kt�ra wydaje si� zacofana, lecz jest moj� religi�? Nie wystarczy ci, �e rozstaj� si� z moj� najcenniejsz� spu� cizn�, perskim j�zykiem, tym samym, kt�rym m�wi�y Mahasti i Tahere*, Parwin i Forugh - wszystkie te szalone i niedobre kobiety! � aby sp�dzi� �ycie w kakofonii ra��cych mnie d�wi� k�w, kt�re, s�owo po s�owie, zniwecz� brzmienie i tre�� mego ojczystego j�zyka, a� niewiele pozostanie ze mnie, poza jak�� niby-Angielk�, oszo�omion� wystawami sklep�w Wolwortha lub Espencera?!** Nawet ty musisz to dostrzega�! Odwr�ci�a si� do okna. S�owik obni�y� lot, pozostawiaj�c za sob� cudowne akordy. Szirin Farameh powoli i z wielkim trudem uwalnia�a si� od nastroju wywo�anego jego �piewem. Powiedzia�a: - M�j m�u, nadszed� czas, aby opu�ci� ten ogr�d naszych wsp�lnych prze�y�. Czas stawi� czo�o z�ym ludziom. Nadszed� czas, je�eli tak ma by�, �eby umrze�. Jako rzecze Chaghani*: Oto smutek - go�ciniec, czas ju� pakowa� rzeczy, Zebra� strz�py, u�amki woli � Ruszy� ku grozie przeznaczenia. prze�. Ludmi�a Marja�ska Przynios� Lejli. Niech B�g ma ci� w swojej opiece. * Mahasti i Tahere - poetki, wsp�czesne Forugh Farrochzad (przyp. kons.). ** Persowie nie potrafi� wym�wi� zbitki dw�ch sp�g�osek w nag�osie i dodaj� praktycznie �e" (przyp. kons.). * Chaghani - Afzaluddin Badil Chaghani Szirwani (ok. 1121-1199) - poeta dworski, panegirzysta; w jego poezji mo�na odnale�� wp�ywy chrze�cija�skie {przyp. kons.). CZʌ� TRZECIA Lata ca�e prze�ladowa�o mnie to uczucie, jakiego dozna�em jedynie przez chwil� podczas ira�skiej rewolucji. By�o to pi�tego listopada tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tego �smego roku, kiedy w Teheranie podpalali banki, a wiatr rozwiewa� banknoty po rozpra�onym i pe�nym kurzu skwerze Ferdousi. Promienie s�o�ca gin�y w kurzu i dymie, kiedy powodowany si�� bezw�adu rozpocz��em bez szczeg�lnego celu w�dr�wk� w d� miasta. Wiedzia�em, �e nie mog� zosta� na ulicy, poniewa� zbli�a�a si� godzina policyjna. Przyszed�em do Lalehzar, gdzie opary alkoholu przyprawia�y mnie o md�o�ci. Poni�ej podartej reklamy filmu, pod olbrzymim zdj�ciem n�g pijanej kobiety, sta�y worki z puszkami piwa, obok zniszczonych i wyrzuconych na ulic� ram okiennych. Wlok�em si� nagrzanym makadamem, pokrytym smo��, po�r�d rozbitych butelek, szk�a okiennego, pogniecionych puszek po piwie, a widok kogokolwiek pij�cego alkohol by� ju� tylko odleg�ym i rzewnym wspomnieniem: Spity ponad ludzk� miar�, Nasser Chosrow wybra� si� za miasto, A sko�czy� na kupie �ajna i cmentarzu... Z powodu godziny policyjnej na ulicach nie by�o nikogo, czasem tylko w bocznych uliczkach mign�� samoch�d z woj- skiem i znikn�� za ciemnymi murami gmach�w. Szed�em ku �r�dmie�ciu. W pi�knym Teheranie schodzenie w d� miasta jest spacerem w przesz�o��. Ulice by�y rozpra�one od s�o�ca, zakurzone i spokojne. Poczu�em zapach koni i po chwili by�em ju� w dziewi�tnastym wieku. Pomy�la�em, �e je�eli p�jd� dalej, spotkam Amina w dumnej pozie, w historycznym mundurze, ujrz� b�ysk strza��w z armat, kt�re przywi�z� z Moskwy, aby w czasie ramadanu salwami odlicza� up�ywaj�ce godziny. Spotkam tak�e damy spaceruj�ce w barwnych strojach, zobacz� tulipany na ulicach oraz �ebrz�cych mnich�w muzu�ma�skich w �achmanach i heretyk�w, kt�rzy zawi�li na szubienicach na placu Artylerii. Stwierdzi�em, �e odurzony powietrzem, nie mog� i�� prostym krokiem. Stan��em przed �elaznymi wrotami. Pchn��em je i poczu�em na policzkach podmuch �wie�ego powietrza. Spokojna powierzchnia wody w ma�ych kana�ach przecinaj�cych ogr�d odbija�a promienie ksi�yca. Przede mn� pojawi� si� u�miechni�ty m�ody �o�nierz; mia� r�� w z�bach i kieszenie wypchane banknotami. Bieg�, skacz�c w plastikowych sanda�ach przez kana�y, ocieraj�c kolb� karabinu o �ywop�ot z bukszpanu. Zd��ali�my w kierunku rozpadaj�cego si� budynku z wielkim holem, gdzie �wiat�o ksi�yca odbija�o si� w milionie stalaktytowych kryszta��w, a podn�y kamiennych schod�w pilnowa�y wykute w kamieniu lwy; na alabastrowym fryzie byli wyrze�bieni w�saci �o�nierze, ubrani w surduty i uzbrojeni w europejskie muszkiety. Chcia�em podzi�kowa� ch�opcu, ale ju� go nie by�o. Promienie ksi�yca przenika�y przez ga��zie p�acz�cych drzew morwowych. Po�o�y�em si� na �ci�tej trawie i w�wczas wydawa�o mi si�, �e znalaz�em si� w �wiecie z innego stulecia; �e zostawi�em za sob� p�on�ce sklepy z alkoholem, rozrzucone na ulicach banknoty, �ar na mojej twarzy, warkot �mig�owc�w, lamentuj�ce kobiety w czarnych �or�etach i obr�cz na mojej szyi z napisem: PROSZ� O WIADOMO�CI O MOJEJ RODZINIE; �e zostawi�em za sob� miasta, wydarzenia i poczucie absolutnej pewno�ci; �e w moim osamotnieniu i wstydzie znalaz�em drog� wyj�cia z tego �wiata: S�odki krewniak ksi�yc Kryje si� w ga��ziach drzew Lub nurza w odleg�ych kana�ach! Za p�no! Pierzcha nasz sen, uchodz�c z tegorocznymi li��mi. Wsta�em chwiejnie. S�o�ce spali�o mi twarz. Na chodniku przed lustrzanym portykiem pa�acu, w miejscu troskliwie piel�gnowanych r�, trzech wytwornie ubranych m�czyzn ostentacyjnie oddali�o si� ode mnie. Czwarty sta� w odleg�o�ci oko�o pi��dziesi�ciu krok�w, trzymaj�c w r�ku podk�ad do pisania i otwarte pi�ro wieczne. Dalej sta� jaki� oficer, rozgl�daj�c si� czujnie. Byli ol�niewaj�co czy�ci, niczym anio�y. Nagle odwr�cili si�, a w�a�ciwie najpierw odwr�ci� si� ten w �rodku, a nieco p�niej stoj�cy po obu jego stronach pozostali. Wszyscy byli wysocy. Zaintrygowa�o mnie, �e stoj�cy po bokach byli obcokrajowcami, Europejczykami b�d� Amerykanami. M�czyzna z lewej strony, w kt�rym rozpozna�em brytyjskiego ambasadora, Burchilla, m�wi� co� szybko cichym g�osem, z opuszczon� g�ow�, nie tylko, aby okaza� rozm�wcy szacunek, lecz jakby obawia� si� tak�e reakcji na wypowiadane s�owa. M�czyzna z prawej to bez w�tpienia ambasador Stan�w Zjednoczonych, Freeling. Zamy�lony, patrzy� przed siebie, nie bardzo s�uchaj�c, co m�wi� kolega; jakby dusz� by� w Ameryce. Pomi�dzy nimi sta� S�o�ce Ari�w*, wygl�da� na skonfundowanego. Jego dostojna twarz, po�yskuj�ce w s�o�cu w�osy, doskonale skrojony garnitur, opanowanie i ujmuj�ca uprzejmo�� niewiele mia�y wsp�lnego z jego duchow� udr�k�. Widzia�em, jak zmaga si� z tym, co przed chwil� szybko i cicho powiedzia� mu ambasador Burchill, lub - �ci�lej m�wi�c - z ca�kowicie dla niego now� konstatacj�: oznacza�o to, �e nie ufa ani temu m�czy�nie, ani temu drugiemu, lub raczej ich rz�dom, co oznacza�o, �e do nikogo nie ma ju� zaufania. Na dachu s�siedniego budynku para wron walczy�a, trzepocz�c skrzyd�ami. Tytu� szacha Mohammada Rezy Pahlawiego (przyp. kons.). Jeste�my oszo�omieni, S�o�ce jest w zenicie, Delegacje przemykaj� chy�kiem. Wsta�em. Gdybym pozosta� tam, gdzie si� znajdowa�em, i zauwa�ono by, �e si� ukrywam, zosta�bym zastrzelony. Tak naprawd� wsta�em, bo odurzy�o mnie powietrze i nie uwa�a�em za stosowne pods�uchiwa� czyich� rozm�w. Szach dygota� ze strachu. Przede wszystkim dlatego, �e ju� kiedy�, nie pami�tam kiedy, jako m�ody cz�owiek by� w tym miejscu, gdy jaki� ch�opiec odda� do niego pi�� strza��w w ogrodzie Uniwersytetu Tehera�skiego. Szach prze�y�, co w swoim przekonaniu zawdzi�cza� osobistej protekcji samego Alego. Teraz moje ekstrawaganckie zachowanie i osobliwo�� mojej postaci uzasadnia�y jego podejrzliwo�� wobec ambasador�w. Spojrza� z w�ciek�o�ci� na Burchilla. Brytyjski ambasador wyskoczy� przed szacha nie po to, aby zas�oni� go swoim cia�em, lecz raczej powodowany nieufno�ci� wobec mnie. Kiedy�, jako �o�nierz, wykaza� si� du�� sprawno�ci� fizyczn�. Wsun�� teraz do kieszeni r�k� po bro�, lecz w u�amku sekundy zmieni� zdanie i wykona� ruch, jakby chroni�c szacha, chcia� powali� go na ziemi�. Osoba szacha nadal widocznie emanowa�a aur� pomaza�ca bo�ego, chcia� go wi�c os�oni� przed kulami zamachowca. W moj� stron� bieg� genera�, wyci�gaj�c z pokrowca bro�; robi� to tak, jakby walczy� z k�saj�cym go w�em. Urz�dnik we wspania�ych butach r�cznej roboty, trzymaj�cy w r�ku notatnik, pospieszy� w moim kierunku. Podnios�em r�ce, aby pokaza�, �e nie mam broni. U�miechn��em si� do szachinszacha. Zamruga� oczami i odpr�y� si�. - Rozbroi� ch�opaka! - powiedzia�. - Rozkaz! Ogr�d o�y�. Na blaszanym dachu pojawili si� strzelcy. Zobaczy�em, �e biegn�cy w moj� stron� genera� zamierza mnie zastrzeli� cho�by dlatego, aby nie by� pos�dzonym o brak gorliwo�ci w wykonywaniu obowi�zk�w s�u�bowych; pozostali zrobiliby ze mnie sito, aby zas�u�y� na �o�d lub cho�by dlatego, aby po�o�y� kogo� trupem. Odwr�ci�em si� do nich plecami, przytuli�em policzek do gor�cej kory drzewa morwowego. By� to akt tch�rzostwa, lecz wierzy�em, �e w owym czasie strzelanie w plecy budzi�o czasami wyrzuty sumienia. - Kto ci� nas�a�? Gdzie s� twoi wsp�lnicy? Gdzie scho wa�e� bro�? Funkcjonariusz sta� blisko mnie, krzycz�c tak g�o�no, �e ka�dy m�g� s�ysze�. Jego nie�wie�y oddech �wiadczy� o jakich� niedomaganiach. Wyczuwa�em, �e nie jest gburem i �e chcia� ukry� swoj� chorob�; sta� przy mnie tak blisko, jakby chcia� ochroni� mnie przed strza�em. Szepn��em mu do ucha: - Mam spraw� do Ekscelencji. - Poniewa� otoczyli mnie Nie�miertelni z automatami i o ma�y w�os nie zrobili ze mnie sita, za�mia�em si� i powiedzia�em: - �Pewnego razu derwisz zjawi� si� przed obliczem su�tana, wywo�uj�c wielkie poru szenie". Cytat ten, o czym wie ka�dy Ira�czyk, pochodzi z R�anego ogrodu Sadiego. Kiedy po raz pierwszy, po aresztowaniu w ogrodach pa�acu Golestan, by�em w Ewinie, trzymano mnie w separatce na oddziale zwanym izb� chorych. Panowa� tam lodowaty ch��d, wi�c ca�y czas biega�em, aby nie zamarzn��. Lampa na suficie pali�a si� bez przerwy. Z pocz�tku by�em im za to wdzi�czny: odczuwa�em zbyt wielkie przera�enie, aby zamkn�� oczy b�d� nie patrze� na drzwi. P�niej nie mog�em ju� odr�ni� dnia od nocy. Stra�nicy domagali si� ode mnie wiadomo�ci i przekazywali zas�yszane pog�oski. Dowiedzia�em si�, �e imam opu�ci� �wi�te miejsce w Iraku i polecia� do Francji oraz �e �o�nierze izraelscy patroluj� ulice w mundurach armii ira�skiej. Codziennie m�wiono o amnestii. Stopniowo wi�zienie stawa�o si� coraz cichszym miejscem, a� w ko�cu pomy�la�em, �e jestem ostatnim wi�niem politycznym w Iranie. Ca�ymi godzinami ko�ata�em w drzwi, aby zaprowadzono mnie do ubikacji, ale nikt nie przychodzi�. Po takim przykrym do�wiadczeniu postanowi�em nie pi� �adnych p�yn�w. Dokucza� mi wielki g��d, dop�ki nie zacz��em przechowywa� chleba i sera i je�� tylko w�wczas, kiedy przyniesiono mi nast�pny posi�ek. My�la�em, �e zapomniano o mnie i �e w ko�cu umr� z g�odu. Pewnej nocy delikatnie obudzi� mnie Sulejman i powiedzia�, abym si� ubra�. Sta� przy drzwiach, patrz�c na mnie, jakby oczekiwa� szczeg�lnego podzi�kowania za przyniesione dobre wie�ci. Id�c korytarzem, widzia�em otwarte drzwi wi�ziennych cel, a w nich brudne naczynia, ubrania le��ce gdziekolwiek oraz resztki chleba i cukru. Na zewn�trz, w �wietle reflektor�w, pr�szy� �nieg i skrzypia� pod nogami. Z miasta, odbity od stok�w g�r, dochodzi� pot�ny wrzask, jakby na moje powitanie: - B�g jest wielki! Chomejni jest naszym przyw�dc�! Uwol ni� ajatollaha Nad�afiego! Sulejman niedbale wype�nia� swoje obowi�zki, by� jakby nieobecny, bezradny, jakby przesta� ju� by� stra�nikiem wi�ziennym i powr�ci� do Urud�, swojej rodzinnej wioski ko�o Ta-brizu, i zastanawia� si�, co powie swoim ziomkom, kiedy si� tam znajdzie. Pod �ukiem g��wnej bramy sta� bia�y mercedes z w��czonym silnikiem. Trzech motocyklist�w z jego eskorty odwr�ci�o ode mnie wzrok. Zapad�em si� w g��bokie sk�rzane fotele i ruszyli�my. Okna samochodu zas�oni�te by�y firankami, w jego wn�trzu by�o ciep�o, pachnia�o pomad� do w�os�w i lekami. Powiedzia�em: - Ekscelencjo, po raz drugi zawdzi�czam panu �ycie. - M�� powinien pilnowa� swojej m�odej �ony, panie Pitt, poniewa� mo�e j� utraci�. Promienie lampy do czytania pada�y na jego �nie�nobia�y ko�nierzyk i wystaj�ce mankiety, z�oty zegarek na r�ce i diamentowe spinki, a tak�e na wypomadowan� fryzur� w stylu sprzed pi��dziesi�ciu lat. Domy�la�em si�, �e by� to Ghawam, minister dworu. Wygl�da� gorzej ni� owego poranka w Gole-stanie. By� powa�nie chory. Przypuszczam, �e to nowotw�r. Powiedzia�em po angielsku: - Prosz� pana, nie utraci�em osoby, kt�r� ma pan na my�li, wr�cz przeciwnie, ona zosta�a porwana i uprowadzona. Ocze kuj�, �e uzyskam od pana wszelkie informacje na ten temat. - Zapomnij o niej, Pitt. - Nie rozumiem pana. - My�l�, panie Pitt, �e powinien si� pan rozejrze� za inn� osob�. Ten kraj s�ynie z urodziwych i subtelnych kobiet. - A pan powinien wa�y� swoje s�owa. Gdybym nie by� pana d�u�nikiem i gdyby nie by� pan cz�owiekiem chorym, to, na Boga, odp�aci�bym panu tym samym. Pytam ponownie, czy ma pan jakiekolwiek informacje o niej? - S�dz�, �e ksi�na zabra�a swoj� c�rk� do Europy. Praw dopodobnie do St. Moritz. - Nonsens. Samoch�d gwa�townie skr�ci� w prawo. - Dok�d jedziemy? Przymkn�� oczy. Chyba przeceni� swoje mo�liwo�ci fizyczne. - Dok�d mnie zabieracie? - Zabieram pana do Mehrabadu, panie Pitt. Ostatniej nocy ambasador Freeling odebra� od prezydenta wiadomo�� dla Jego Cesarskiej Mo�ci. Poczeka�em, a� przestanie kaszle�. - Wie pan, Amerykanom nigdy nie zale�a�o na Jego Cesar skiej Mo�ci. - Tylko wasz nar�d kocha monarchi�. Amerykanie chcieli rz�du wojskowych. Chcieli Farameha. - Naturalnie. On strzela�by do narodu. Ghawam �achn�� si�. - Jego Cesarka Mo�� nigdy nie pozwoli�by swoim �o�nie rzom strzela� do narodu. � Zmieni� temat rozmowy. � Dlatego musimy pozyska� Farameha. - I dlatego wiezie mnie pan na lotnisko! U�miechn�� si� jak stary galant. - Nigdy nie mog� oprze� si� urokowi pi�knej twarzy. - Co pan ma na my�li? Kim jest dla pana moja rodzina? Da� sygna� palcami. Powiedzia�em: - Panie Ghawam, jestem panu wdzi�czny za okazan� mi uprzejmo��. Jednak�e nie chc� opuszcza� Iranu, poniewa� wiem, �e moja �ona i dziecko s� �ywe i znajduj� si� w Iranie. S�dz� tak�e, �e je�eli Jego Cesarka Mo�� mianuje Farameha premierem, daj�c mu prawo wprowadzenia stanu wyj�tkowe go, utraci tron. Farameh nie jest lojalny. By�bym wdzi�czny, gdyby pan moj� opini�, wynikaj�c� z poczucia obowi�zku, przekaza� Jego Cesarskiej Mo�ci. - Wypowiada si� pan w sprawach, o kt�rych nie ma poj�- cia. Decyzja ju� zapad�a. Howejda zostanie mianowany ministrem dworu. - A pan, Ekscelencjo? Dok�d pan si� wybiera? - Do grobu, via nowojorski szpital. Zna pan Hafeza? - Nie m�g� opanowa� kaszlu, jednak�e bardzo chcia� to powie dzie�: - Dariusz, Aleksander i te wszystkie ich hulanki... Na jego ustach pojawi�a si� czerwona ma�, jakby �u� betel. Zbli�ali�my si� do �wiate� pomnika szacha. - Wszyscy o nas zapomn� za rok lub... - Kierowca! Kierowca! - zastuka�em w grub� szyb�. Kie rowca odwr�ci� si�. Mia� oczy �ani. - Musisz zawie�� Eksce lencj� do domu. Natychmiast! Samoch�d szybko zawr�ci� do miasta. Chwyci�em Ghawa-ma w ramiona. Rozlu�ni�em gruby, jedwabny krawat, odpi��em ko�nierz. Odsun�� si� ode mnie. Do��czy�a do nas eskorta na motocyklach i w��czy�a syreny. - Kierowco, czy masz telefon? - Tak, prosz� pana. - Zatelefonuj do madame Ghawam i jego lekarza. - Doktora Bernarda czy doktora Plessisa? - Sk�d, u diab�a, mam wiedzie�? Zadzwo� do obu. Przejechali�my przez bram� wjazdow� pa�acu Niawaran i zatrzymali�my si� przed o�wietlonym domem, otoczonym piniami. Pobieg�em po schodach na g�r�. - Madame! Prosz� przyj��! Pani m�� �le si� czuje. Us�ysza�em kroki. Drzwi otworzy�a szeroko pi�kna dziewczyna. Mia�a na sobie bia�� wieczorow� sukni�, a na szyi koli� z diament�w. Spojrza�a na mnie, potem poza moje ramiona i na otwarty samoch�d. Wraz z ni� i kierowc� zanie�li�my jej ojca do pokoju i po�o�yli�my na dywanie. Jej siostra zjecha�a po por�czy schod�w. - Telephonez Bernard! - krzykn�a. Kierowca ju� telefonowa� po lekarza. Poszed�em do drzwi. - Pitt! - zawo�a�a c�rka. Trzyma�a w ramionach g�ow� ojca. Wydawa�o mi si�, �e chcia�a mi co� powiedzie�, by� mo�e o mojej �onie. Otworzy�a usta, �eby si� odezwa�, lecz zabrak�o jej s��w albo te� poczu�a, trzymaj�c w ramionach umieraj�cego ojca i widz�c gin�cy dawny �wiat, �e wszelkie s�owa straci�y ju� swoje znaczenie. Odwr�ci�em si� i ukl�k�em przy g�owie jej ojca. Jego usta porusza�y si�. Odnosi�em wra�enie, �e kiedy tak si� modli�, ca�a jego europejsko�� i wyrafinowanie gdzie� si� ulotni�y. - Co? Nie rozumiem. - ...sprawiedliwe... - Co jest sprawiedliwe? - Prosz�, panie Pitt, idzie doktor Bernard! - Zr�b... to... sprawiedliwe... dla mnie... - Do cholery, cz�owieku, co? Co takiego mi zrobi�e�, �e musz�... - WYJED�, PITT! - Prosz�, musi pan teraz odej��. Jego Ekscelencja jest cho ry. Jutro. Albo pojutrze. Po raz drugi uwi�ziono mnie w Ewinie wiosn� tysi�c dziewi��set osiemdziesi�tego roku, tego dnia, kiedy Amerykanom nie powiod�a si� misja uwolnienia swoich ludzi z ambasady przy Tacht-e D�amszid. W tym czasie mieszka�em w dzielnicy Teheranu nazywanej Nowym Miastem: poniewa� by�o to miejsce, gdzie mieszkali ludzie nie maj�cy dowod�w to�samo�ci, i poniewa� mo�na tam by�o dosta� heroin�. Przypuszczam, �e czeka�em tam, jak wszyscy, na atak Saddama. Nowe Miasto wydawa�o si� do czekania miejscem r�wnie dobrym jak ka�de. Pami�tam, �e by�a tam ma�a uliczka, gdzie narkomani palili pety, ukryci pod os�on� muzu�ma�skich szat, powiewaj�cych w roz�arzonym powietrzu, poruszanych p�dem przeje�d�aj�cych samochod�w. Czasami silny podmuch powietrza ods�ania� twarze i w�wczas widzia�em ludzi pozbawionych jakichkolwiek osobistych cech. Chodzi�em w�r�d nich, pytaj�c o Francuz�w, lecz dop�ki na ustach rozm�wcy nie po�o�y�em swojej d�oni z pal�cym kryszta�owym proszkiem, niczego nie mog�em si� dowiedzie�. Ale wtedy wybucha�a b�jka i walczyli w�wczas ze sob� niczym szakale o padlin�. Ulica pe�na by�a r�nego rodzaju pog�osek: �e teraz przysz�a kolej na nas, �e zamkni�te s� uniwersytety, �e Nad�afi jest ju� w drodze do nas. Nikt jednak nie wyobra�a� sobie, �e kogokolwiek b�d� dr�czy�, dop�ki nie zjawi� si� on dwudziestego pi�tego kwietnia, z pistoletem u boku oraz z dwiema ci�ar�wkami stra�nik�w rewolucji, a nawet kilkoma zagranicznymi dziennikarzami, zabranymi spod ambasady ameryka�skiej. Z latarni ulicznych zrobili szubienice. Usi�owa�em przedosta� si� z Nowego Miasta na bazar, kiedy co� uderzy�o we mnie i zwali�o z n�g. Wok� mnie na ulicy pe�no by�o koszy z li��mi. Dym, ogie� i zapach pieczonego mi�sa przypomina�y antyczny festyn. Kto� strzela� nade mn�. Podnios�em g�ow� i zobaczy�em pal�cy si� pejkan. Musia� by� wy�adowany materia�em wybuchowym. Kiedy le�a�em na ziemi, podbieg� do mnie stra�nik, zwi�za� mi r�ce i zawl�k� do autobusu. W Nowym Mie�cie bycie bezrobotnym bez dokumentu to�samo�ci nie by�o szczeg�lnym wykroczeniem, nawet w�wczas, kiedy wybucha�a bomba w samochodzie. Noc sp�dzi�em na posterunku policji w�r�d j�cz�cych i szlochaj�cych narkoman�w. Rewolucyjne s�dy szczyci�y si� szybkim wydawaniem wyrok�w - je�li by�y szybkie, kto wymaga� sprawiedliwo�ci? -oczekiwa�em zatem, �e zostan� os�dzony i skazany do po�udnia. Siedz�c przykucni�ty na korytarzu poza sal� rozpraw, zobaczy�em mijaj�cego mnie ajatollaha Nad�afiego; poderwa�em si�, aby uca�owa� jego r�k�, lecz on wskaza� na mnie i kto� chwyci� mnie za w�osy. Zaci�gni�to mnie po schodach do stoj�cego na zewn�trz starego mercedesa. Jechali�my pod g�r�. R�ce mia�em skr�powane na plecach i zawi�zano mi oczy. Wydawa�o mi si�, �e min�li�my pa�ac Golestan po mojej prawej stronie. W miar� jazdy by�o coraz ch�odniej i ciszej; zorientowa�em si� wi�c, �e jedziemy na p�noc, w kierunku Ewinu. My�la�em, �e udusz� si� ze strachu. Samoch�d zatrzyma� si�, na spoconej twarzy i plecach poczu�em powiew zimnego powietrza. - We� tego masona! Dano mi do r�ki zwini�t� gazet� i za jej pomoc� mnie prowadzono. Przypuszczam, �e uwa�ali mnie za zbyt nieczystego, 191 aby prowadzi� za r�k�. Weszli�my do dusznego pomieszczenia i kto� popchn�� mnie pod �cian�. Ludzie deptali mi po nogach; s�dzi�em, �e jestem w jakim� korytarzu. Opar�em twarz na kolanach, podci�gn��em zas�aniaj�c� mi oczy szmat� i ujrza�em widok, kt�ry ca�kowicie mnie za�ama�. By�em w korytarzu tak d�ugim, �e nie widzia�em jego ko�ca, a w nim m�odych m�czyzn i kobiety z zawi�zanymi oczami. Ka�dy pogr��ony w ciemno�ciach i w�asnych my�lach, pokorny i naiwnie wierz�cy, �e jego pro�by zostan� w ko�cu wys�uchane. Cz�sto brodaty m�ody m�czyzna podskakiwa� do stoj�cych pod �cian� ludzi, bij�c ich kolb� karabinu po stopach i krzycz�c: - Nie podnosi� przepasek! Kolana przycisn�� do piersi! Co si� sta�o, �e aresztowano dzisiaj tak wielu ludzi? Nie wiedzia�em jeszcze w�wczas o Amerykanach. Zabrano mnie i poprowadzono przez kilka podw�jnych drzwi. Delikatna r�ka zerwa�a z oczu przepask� i znik�a. Ujrza�em przed sob� niskiego m�czyzn� w czarnym kapturze z otworami na oczy. Na widok tej zjawy w�osy zje�y�y mi si� na g�owie. Przede mn� sta�o krzes�o z bia�ym oparciem, takie, jakie mia�y dziewcz�ta w mojej klasie w Isfahanie. Czarna posta� nienaturalnym gestem g�owy wskaza�a, �e powinienem na nim usi���. Przez d�u�szy czas oczy, ukryte za kapturem, pilnie mi si� przypatrywa�y. Panuj�ca wok� cisza by�a nie do zniesienia. Powiedzia�em: - Przepraszam pana, ale... Uderzy� mnie w czo�o tak silnie, �e krzes�o cofn�o si� do ty�u. By�o to najbardziej bolesne uderzenie, jakiego kiedykolwiek do�wiadczy�em. Oszo�omi�o mnie i zarazem nape�ni�o smutkiem. Zebra�em si� w sobie. Cz�owiek w kapturze odezwa� si�: - Jeste� Pitt! Wypowiedzia� moje nazwisko tak, jakby samo w sobie by�o powodem wstydu i ha�by. Prawd� powiedziawszy, by�em zadowolony, �e zna moj� to�samo��, poniewa� wiedzia�em, �e b�dzie mi to potrzebne. - Tak. Zn�w uderzy� mnie w to samo miejsce. Pomy�la�em, �e ko- lejny taki cios mo�e rozbi� mi g�ow�. Chwyci�em j� obur�cz i ukl�k�em. - Nie pope�ni�em �adnego przest�pstwa. Dlaczego zn�cacie si� nade mn�? Zbli�y� si� do mnie. - S�uchaj, Pitt. S�uchaj uwa�nie. Sporo wiemy o tobie, lecz chcemy wiedzie� nieco wi�cej. Je�eli b�dziesz z nami wsp� pracowa�, pozwolimy ci wyjecha� do Anglii. Je�eli nie, pozo staniesz tutaj, dop�ki si� nie zdecydujesz albo nie umrzesz. Dzisiejszej nocy pozwol� ci zastanowi� si� nad tym. - Nie chc� jecha� do Anglii. By�em tak obola�y, �e nawet ruch powietrza sprawia� mi b�l. Czu�em r�wnie�, �e �wiat stan�� na g�owie i zwariowa�, �e ten cz�owiek przede mn� widzi rzeczywisto�� zupe�nie inaczej, �e usi�uje wprowadzi� mnie w b��d. Wsta�em. - I jeszcze co�, Pitt. Maj�c teraz przepask� na oczach, odwr�ci�em si� w stron�, gdzie powinien by�. Co� zimnego i twardego dotkn�o mojego czo�a. - Wiesz, co to jest? - N�. - W�a�nie. Je�eli cho� na moment podniesiesz zas�on� na oczach i spojrzysz na mnie, potn� twoje oczy. Moja cela wi�zienna mia�a numer 381; znajdowa�a si� na trzecim pi�trze bloku zwanego szpitalnym. By�o tam duszno i nie mia�em �adnej mo�liwo�ci wy��czenia �wiat�a. Kiedy wali�em w drzwi, wo�aj�c stra�nika, kto� przez metalowy otw�r krzykn��: �Nie wolno!" Nieco p�niej przyszed� stra�nik z zup� i chlebem na kolacj�, lecz nie mog�em je��. Czu�em, �e w ka�dej chwili m�czyzna w kapturze mo�e zjawi� si� w mojej celi. Dotychczas wydawa�o mi si�, �e chroni�a mnie jaka� niewidzialna tarcza, kt�r� teraz przek�uto: by�em ca�kowicie zdany na �ask� wi�zienia. Usi�owa�em przemy�le� od pocz�tku do ko�ca czekaj�c� mnie rozmow�, aby wyj�� z niej obronn� r�k�, lecz zawsze pojawia�o si� co�, co budzi�o moje w�tpliwo�ci. Z drzemki wyrwa� mnie krzyk: �Czas na mycie przed mo- dlitw�!" i przez okno, wysoko w murze, zobaczy�em niebo pe�ne gwiazd. - Dlaczego? - Nie wiem! Uderzenie roz�o�ci�o mnie. Powiedzia�em: - Nie wiem, o co chodzi, panie �ledczy, i nie b�d� wiedzia�, je�eli po ka�dym pytaniu b�d� bity. Nie widz� twojej twarzy, nie znam twego nazwiska i nie wiem, w jakim mie�cie miesz kasz. Zgodnie z konstytucj� Republiki Islamskiej, przyj�t� w zesz�orocznym referendum, mam prawo skorzysta� z habeas corpus. Mam prawo wiedzie�, na podstawie jakich oskar�e� zosta�em pozbawiony wolno�ci i jestem tyranizowany. I dlate go nie mam panu nic do powiedzenia. St�a�em w oczekiwaniu na cios, lecz nic podobnego nie nast�pi�o. M�czyzna w kapturze powiedzia�: - Jeste� Anglikiem! - Czy to zbrodnia? - Tak. Wszyscy Anglicy s� szpiegami. Wracaj do celi. We zwiemy ci� i od pocz�tku do ko�ca opowiesz nam swoj� histo ri�, a potem wydalimy ci� do Anglii. - Nie chc� wraca� do Anglii. Przez mi�o�� do Alego, po wiedz mi, co chcesz wiedzie�, a ja uczyni� wszystko, aby spe�ni� twoje ��dania. Nie pope�ni�em �adnej zbrodni, a moje sumienie jest czyste. Nigdy nie pracowa�em w brytyjskiej s�u� bie wywiadowczej. Nie znam ludzi, o kt�rych m�wisz, McNee, Carringtona i Majora. Od siedmiu lat nie by�em w Anglii, a od tego czasu zmieni� si� rz�d. Pani Thatcher by�a tylko ministrem o�wiaty, nie by�a kim� wa�nym. Nie ma takiej osoby jak John Major: to nie jest angielskie nazwisko. Major to stopie� woj skowy, podobnie jak kapitan czy pu�kownik. Ta osoba musi si� nazywa� major John, a dopiero po tym nast�puje w�a�ciwe na zwisko. Mnie nikt nie zna w Anglii. S�dzisz, �e wymieni� mnie za Kasrawiego w Manchesterze lub ch�opc�w w Dundee, a ja ci� zapewniam, �e nie wymieni�. W ko�cu powiedzia�, o co chodzi: - Gwa�tu i morderstwa nie uwa�a si� w Anglii za przest�p stwo, lecz w tej spo�eczno�ci tak. !??( l - Jak dobrze wiesz, te fa�szywe oskar�enia wymy�lili ludzie poprzedniego re�imu. Nie s�dz�, aby rewolucja kontynuowa�a przest�pstwa ba�wochwalc�w. Posun��em si� za daleko; chcia�em jednak podda� pr�bie jego cierpliwo�� i intelekt, poniewa� te jego cechy by�y dla mnie tak samo tajemnicze jak jego twarz i cia�o i w mojej wyobra�ni przybra�y podobn� form� i tre��. Wyczu�em, �e �wiat jest mu obcy, a on sam ulega zmiennym nastrojom. Oberw� od niego jeszcze nieraz, zanim zorientuj� si�, jaki ma charakter oraz jakimi kieruje si� rozkazami. Gdyby uderzenia w usta, uszy i czo�o by�y jedynie wyrazem jego frustracji, nale�a�o czyni� wszystko, aby nie wywo�ywa� furii g��boko zranionej osobowo�ci. Pochodzi� z biedoty. Widzia�em w nim niedosz�ego alumna, wyrzuconego z seminarium duchownego, skorumpowanego w latach siedemdziesi�tych przez sawakowc�w. Wykorzystany i wzgardzony przez Nad�afiego, by� teraz u kresu si�. Zebra�em si� w sobie i po omacku usi�owa�em dotrze� do krzes�a. W g��bokiej ciszy rozleg�y si� g�osy po�udniowej modlitwy. Przypuszcza�em, �e pozwoli mi teraz odej��. Usi�owa�em wkra�� si� w jego �aski. - Panie �ledczy, niew�tpliwie dozna� pan cierpie� w re�imie niewiernych. - Oczywi�cie. - To dlaczego, na Boga, prze�laduje pan swego towarzysza niedoli? Czu�em, �e stoi blisko mnie. - My nie post�pujemy jak szach, Pitt. My nie jeste�my wy moczkami jak szach. Nie dbamy o to, co m�wi si� o nas w Ang lii i reszcie Europy. Nie interesuje nas przestrzeganie praw cz�owieka i r�ne gadki na temat liberalizmu. Je�eli szach zabi� setki, to, na Boga, my zabijemy tysi�ce. A teraz id�! W tej beznadziejnej sytuacji za�wita�a mi w g�owie pewna my�l. - Czy szach zmar�? - Oczywi�cie. I sma�y si� w piekle! Wiadomo�� ta wywo�a�a we mnie nieopisany gniew. J - Jaka dziewczyna? - Dziewczyna, kt�r� zgwa�ci�e� i zabi�e�. - Nikogo nie zgwa�ci�em, jak dobrze wiesz. - Gdzie ona jest? - Kto? - Dziewczyna z Isfahanu. - Kt�ra? Uczy�em ca�� klas�... Zorientowa�em si�, �e znowu posun��em si� za daleko. Nasze spotkania nie odbywa�y si� w ustalonym porz�dku: nie codziennie i nie co tydzie�, czasami w ci�gu kolejnych trzech dni, potem nast�powa�a kilkudniowa przerwa; nie zawsze rano, lecz czasami rano; nie zawsze je przerywano podczas modlitw i nie zawsze kontynuowano. W przeciwie�stwie do przes�ucha� rytm �ycia wi�ziennego by� niezmienny. Up�yn�y cztery tygodnie w Ewinie, zanim dokona�em pierwszego odkrycia, �e regu�y rz�dz�ce �wiatem przes�ucha� r�ni�y si� zasadniczo od regu� �ycia w celi wi�ziennej. Je�eli istnia� tu pewien ustalony porz�dek, polega� on na tym, �e cz�owiek w kapturze nie wchodzi� do mojej celi, przebywa� w bloku naprzeciwko wi�ziennego podw�rca, kt�ry stra�nicy nazywali ministerstwem, �e mi nie zagra�a tutaj, gdzie mam czerwon� misk� i talerz, aluminiow� �y�k� i podarty bawe�niany dywanik. Wiedzia�em, �e mog� powr�ci� do celi numer 381, us�ysze�, jak zamykaj� si� drzwi, po�o�y� si� na materacu, podci�gn�� kolana do piersi i mie� pewno��, �e chocia� przez chwil� nikt nie b�dzie mnie dotyka�. Jednak to poczucie pewno�ci nie mog�o by� przesadnie du�e. Odczuwany b�l fizyczny, poczucie wstydu i splugawienia, jakbym utraci� w�adz� nad cia�em, stawa�y si� coraz bardziej obiektywne, jakbym sam doszed� do pewnej konstatacji: �Tak, dobrze, w porz�dku, dosy� z cierpieniem, teraz odpoczn�". Rozkoszowa�em si� swoj� prywatno�ci�. Pow�ci�gliwo�� ira�skiego spo�ecze�stwa, granicz�ca cz�sto z pruderi�, kt�ra swego czasu wydawa�a mi si� tak �mieszna, teraz zaczyna�a w moich oczach symbolizowa� najwy�sz� cywilizacj�. Moja samotno�� by�a ca�kowita. Stra�nicy, zanim weszli do celi, anonsowali swoje przybycie, krzycz�c: �TWARZ� DO �CIA- NY!" albo �ZAKRY� OCZY!" Mog�em sam p�j�� pod prysznic lub do ubikacji, a stra�nik czeka� na korytarzu. Nie widywa�em innych wi�ni�w. Zaczyna�em podnosi� g�ow� i rozgl�da� si� woko�o. Poprosi�em o mo�liwo�� uprawiania �wicze� fizycznych na zewn�trz. Stra�nik odburkn�� co�; jednak�e nast�pnego dnia, ca�kiem nieoczekiwanie, przyni�s� i zostawi� w celi Koran z komentarzem w j�zyku perskim oraz katechizm imama, A Clarification ofQuestions. - Powiedzia� pan, panie �ledczy, �e nie wyjawi mi swego nazwiska. Mo�e poda mi pan nazwisko, jakiego mog� u�ywa� w rozmowie z panem? - Pitt, ja nie mam nazwiska. Jego �wi�tobliwo�� uhonoro wa� mnie i moich braci w ministerstwie tytu�em Nieznanego �o�nierza w S�u�bie Pana Czasu. - Pomog�oby mi, gdybym m�g� zwraca� si� do pana po na zwisku. Czu�em, �e podchodzi bli�ej. By� cz�owiekiem pr�nym. - Jakie da�by� mi nazwisko? Odpowiedzia�em: - Szahid. Mog� m�wi� do pana Szahid? S�owo to znaczy m�czennik. Zda�em sobie spraw�, �e wybra�em to nazwisko, poniewa� �yczy�em mu m�cze�skiej �mierci. Jednak�e teraz, w jego odczuciu, ponowne uderzenie mnie oznacza�oby, �e wypiera si� gotowo�ci oddania �ycia. - To niewa�ne. Wr�cz przeciwnie. - Nie podno� przepaski! W mojej d�oni znalaz�a si� kartka karbowanego papieru. Szepn�� mi do ucha: - Wiesz, co to jest? Wyczuwa�em zapach kleju i chemikali�w fotograficznych. Przesun��em d�oni� po papierze. Nagle przyszed� mi na my�l obraz ogromnego gabinetu Farameha i jego maszyna do ci�cia papieru. Palcami wyczu�em zarys ko�a, a w nim co�, co przypomina�o tarcz� oraz rozpostarte skrzyd�a or�a. 197 - Nie, panie Szahid. By�a to Wielka Piecz�� Stan�w Zjednoczonych Ameryki P�nocnej. Oczyma duszy widzia�em rz�d dziewcz�t w czarnych modlitewnych czadorach, siedz�cych na grubym dywanie, a przed nimi pojemniki z klejem i g�ry poci�tego papieru. Pomy�la�em: �Sk�adanie w ameryka�skiej ambasadzie poci�tych dokument�w nie wymaga wi�kszej staranno�ci i umiej�tno�ci ni� tkanie dywan�w. W tym wyra�a si� geniusz duchownych: w ich poj�ciu zacofanie kraju nie stanowi ujmy dla narodu, jak dla szacha i Farameha, lecz swego rodzaju dogodno�� i szans�. Oto czego musz� si� nauczy�. Musz� by� jak oni, je�eli mam prze�y� ten koszmar". Szahid chodzi� wok� mnie i podci�ga� przepask�, stale opadaj�c� z moich oczu. Na papierze kserograficznym, poci�tym na tysi�ce pask�w i ponownie sklejonym, uda�o mi si� zobaczy� piecz�� Stan�w Zjednoczonych i napis �Centralna Agencja Wywiadowcza". Zesztywnia�em. - Opu�ci� przepask� na oczy! Z ulg� pogr��y�em si� w ciemno�ci. Szepn�� mi do ucha: - Kiedy zgarn�li�my siatk� szpiegowsk�, oni usi�owali zniszczy� wszelkie tajemnice, lecz nasi ludzie, bez reszty od dani rewolucji, wszystkie je odtworzyli. Teraz ka�d� ze stron zajmie si� przez wiele tygodni czterech naszych funkcjonariu szy. Wszystko o was wiemy! Wszystko! - Nie mam nic wsp�lnego z siatk� szpiegowsk�. - K�amiesz! Gdzie jest ten zatracony Farameh? - Kto, panie Szahid? - Je�eli nie odpowiesz, Pitt, tak ci� zbij�, �e nigdy ju� nie b�dziesz chodzi�. - Chwileczk�! Nie wiem, gdzie on jest. S�ysza�em niedaw no w BBC, �e... - BBC k�amie! - Nie mam innych informacji. - Gdzie jest ta gnida? - Nie wiem. Na mi�o�� bosk�! Przesta�! Podszed� bli�ej. - �smego wrze�nia tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tego dziewi�tego roku Farameh zamkn�� wyloty ulic prowadz�cych do placu D�ale i sprowadzi� swoje �mig�owce. Przez trzy godziny s�yszeli�my tylko strza�y i warkot silnik�w �mig�owc�w. W owym dniu zgin�o pi��dziesi�t tysi�cy ludzi i przysi�gli�my, �e pom�cimy ka�dego z nich. Je�eli powiesz nam, gdzie jest ten padalec, dopadniemy go i wymierzymy sprawiedliwo��. - Wed�ug BBC genera� Farameh jest w Europie. - Wiesz, jaka kara grozi za cudzo��stwo? - Tak. Lecz nie pope�ni�em cudzo��stwa. Ma��e�stwo nie jest cudzo��stwem. - Nie o�eni�e� si�! Nie jeste� muzu�maninem! - Panie Szahid, musi pan rozr�ni� prawa uchwalone w Ira nie przez rewolucj� i prawa ustanowione przez monarchi�. - Prawa islamu obowi�zuj� od momentu Objawienia i b�d� obowi�zywa�y do dnia S�du Ostatecznego. - Rzeczywi�cie. Sta�em si� muzu�maninem, odczytuj�c w obecno�ci �wiadk�w wst�p do Koranu. Otrzyma�em �lub po wypowiedzeniu formu�y: �Ja, John Pitt, bior� ciebie..." - Jaki wniesiono posag? - Ta kwestia jest nieistotna. - Odpowiedz albo b�dziesz �a�owa�. - Druga strona zgodzi�a si�, i� nie b�dzie �adnego posagu. - Przed kt�rym imamem? - Nie by�o �wiadk�w. - Ma��e�stwo jest wi�c niewa�ne, to rozpusta. - Wr�cz przeciwnie. Prosz� sprawdzi� w Clariflcation... Jego �wi�tobliwo�ci imama... By�a pe�nia lata. W celi buszowa�y osy. Przesta�em je zabija�, poniewa� by�o ich za wiele i nie napada�y na mnie. Powoli zacz��em orientowa� si�, wed�ug jakich zasad i jakimi metodami prowadzone jest przeciwko mnie �ledztwo. Nie przypuszcza�em, aby Szahid mia� jakiekolwiek wsp�czesne wykszta�cenie lub nawet najbardziej podstawowe, seminaryjne. Niezwykle trudno by�o zrozumie� jego spos�b rozumowania. Raz m�wi� o niewybaczalnych zbrodniach szacha lub Fa- 199 rameha podczas jego dwudziestodniowych rz�d�w, innym razem dawa� do zrozumienia, �e jego strona pope�ni�a o wiele wi�ksze zbrodnie. Chwali� si� posiadaniem informacji o losach przetrzymywanych pracownik�w ameryka�skiej ambasady, europejskich i ameryka�skich zak�adnik�w w Bejrucie, a nawet o okoliczno�ciach podpalenia tehera�skiego kina Abadan (w moim przekonaniu, by�a to prowokacja sawakowc�w). Z uwielbieniem wymawia� nazwisko ajatollaha Nad�afiego, jednak�e przez ca�y ten czas popada� w depresj�. Przeczucie ponuro�ci jego nastroju, rzutuj�cego na ton naszych sesji, towarzyszy�o mi ju� podczas w�dr�wki z celi wi�ziennej do pokoju przes�ucha�, mieszcz�cego si� na parterze. Podejrzewa�em, �e obarczono go wykonaniem okre�lonych zada� podczas prowadzenia �ledztwa i ka�de z nich uwa�ano za jednakowo wa�ne. Przede wszystkim mia� przygotowa� materia�y dla prokuratora w�adz rewolucji islamskiej do procesu s�dowego. Po ka�dej rozmowie dawa� mi kartk� papieru i, stoj�c za mn�, dyktowa�, co mam napisa�. Kiedy przepaska na oczach podnosi�a si�, ca�y czas powtarza�em sobie: �Nie odwracaj si�! Nie patrz na niego!" Toczyli�my dziecinne spory o sformu�owania. Pami�tam, �e napisa�em �wojskowy", podczas gdy on chcia�, abym napisa� �wojskowo-ideologiczny". Usi�owa� zmienia� m�j perski w j�zyk bezduszny, nawi�zuj�cy do pewnej arabskiej tradycji niew�a�ciwego stosowania wyraz�w. Tendencj� t� wyra�a� nowy styl gazet reprezentuj�cych pogl�dy ekstremist�w islamskich. - Panie Szahid, my�la�em, �e w tym kraju dokona�a si� re wolucja zwyci�ska. Dlaczego mam stale u�ywa� nazw w ro dzaju: Jego Ekscelencja, Jego Wysoko��, Jego �wi�tobliwo��? - Doko�cz pisanie zeznania! - Mam na my�li, panie Szahid, �e te okropne tytu�y by�y charakterystyczne dla czas�w despotyzmu Kad�ar�w i re�imu ba�wochwalc�w. �yjemy w epoce islamu, dlaczego wi�c nie mog� napisa� po prostu: �Pan Nad�afi?" - W�a�ciwa forma zwracania si� brzmi: Jego Ekscelencja, wielki znak dany od Boga, pan Nad�afi, padaj�cy cie� Boga! Podda�em si�. By�em przekonany, �e oskar�enia, jakie mia� nadziej� przeciwko mnie wysun��, stawa�y si� coraz �agodniej- sze: morderstwo, gwa�t, szpiegostwo, cudzo��stwo. My�la� nie- zbyt sprawnie i bardzo cz�sto nielogicznie, trudno wi�c by�o przewidzie�, jakie pytanie zada w nast�pnej kolejno�ci. Wstr�- tem napawa�a mnie jego obsesja erotyczna. Mia�em w�tpliwo- �ci, czy by� �onaty i czy kiedykolwiek rozmawia� z kobiet� poza kr�giem rodzinnym. W ka�dym razie, jak wiedzia�em dzi�ki lekturom w Rosyjskim Ogrodzie i po przeczytaniu Cla- rification, aczkolwiek kara za pozama��e�skie zwi�zki seksualne nie jest �agodna, to r�wnie� zasady post�powania dowodowego s� surowe. - Panie Szahid, je�eli b�dzie pan zadawa� mi tego rodzaju pytania, wnios� skarg� do Jego Wysoko�ci. - One maj� zwi�zek ze spraw�! - Nie mam przyjaci�ek w Anglii. - K�amiesz! W Anglii panuje wolna mi�o��. - Naturalnie, pan tam by�. Uderzy� mnie. Wiedzia�em teraz, �e by� w Londynie, chocia� nie powiedzia� mi o tym, i to nie tylko dlatego, �e nie darzy� zagranicy �adnym zaufaniem, lecz dlatego, �e wiedzia�, i� jego obecno�� w Anglii musia�a by� odnotowana. Obawia� si�, �e m�g�bym si� st�d wydosta� i w brytyjskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych b�d� urz�dzie imigracyjnym ustali� jego nazwisko. Ju� samo stwierdzenie: �obawia si� mnie", doda�o mi otuchy. Jak mog�em si� wyzby� nadziei na przetrwanie, skoro cz�owiek prowadz�cy �ledztwo tego si� w�a�nie najbardziej obawia�? W�r�d rozlicznych pyta� o kobiety, mi�o��, ma��e�stwo i rytualne ablucje by�o co� jeszcze, co� bardzo istotnego, dotycz�cego re�imu, co - jak s�dzi�em - mia�o wiele wsp�lnego z Faramehem. Wiedzia�em, �e mam odpowied� na nurtuj�ce go pytanie oraz �e dlatego w�a�nie nie wolno mi zaprz�ta� sobie g�owy przesz�o�ci�, aby si� nie zdradzi�. Podczas pierwszego pobytu w wi�zieniu widzia�em m�czyzn kl�cz�cych pod prysznicem, ze stopami okaleczonymi elektrycznymi pr�tami, i zdawa�em sobie w pe�ni spraw�, �e takiego b�lu nie znios�. Z tego w�a�nie powodu, b�d�c w celi, nie usi�owa�em przygotowywa� si� do rozm�w, jakie prowadzi� ze mn� �ledczy, nie sporz�dza�em w pami�ci kroniki moich prze�y� w Iranie, nie pr�bowa�em przywo�ywa� na pami�� uczu� towarzysz�cych mi w owym szcz�liwym roku ani tamtej nocy w porcie w Bu-szehrze, kiedy zabrano mi �on� i dziecko, jak r�wnie� dziwnego spotkania z Ghawamem. Nie mia�em niczego do ukrycia. Ka�de wydarzenie, jakie towarzyszy�o memu pobytowi w Iranie, cokolwiek w tym kraju robi�em, nie mia�o �adnych znamion przest�pstwa i z punktu widzenia �ledztwa by�o bez znaczenia. Szirin by�a po prostu jedn� z moich uczennic, a Riaza-now zwyczajnym znajomym, cz�owiekiem pod�ym wed�ug os�du i praw Republiki Islamskiej, lecz nikim wi�cej. Jednak�e w tym czasie pomi�dzy �ledczym a mn� pojawi�a si� ni� wsp�lnego interesu, poniewa� tak�e chcia�em wiedzie�, jaki los spotka� Farameha, i dlatego interesowa� mnie ka�dy okruch informacji, kt�ry m�g�by wskaza� mi drog� do jego c�rki. Uniki Szahida doprowadza�y mnie do szale�stwa. - Gdzie jest ten cz�owiek? - Jaki cz�owiek? - Oskar�ony genera� Farameh. - S�ysza�em w BBC, �e jest w Londynie. - BBC k�amie! - Jak pan uwa�a. - Gdzie on jest? - Sk�d mam wiedzie�? On jest moim wrogiem, a ja jego. - Jest w Iraku z innymi rojalistycznymi �mijami! - Po pierwsze, panie Szahid, je�eli pan wie, gdzie on jest, nie musi mnie pan pyta� o miejsce jego pobytu. Po drugie, po winien pan wiedzie�, �e Farameh nie jest rojalist�. On nie jest przeciwko niczemu. Nie ma pogl�d�w i zasad oraz wobec ni kogo nie jest lojalny, a na pewno nie wobec szacha. Interesuje go wy��cznie posiadanie w�adzy. Tak w�a�nie sformu�owa�em swoj� wypowied�. Mimo to obruszy� si�. - Czy ta kobieta jest z nim? - Kt�ra kobieta? - Ta dziwka. - Nie znam takiej osoby. - Ta kobieta, kt�r� nazywasz swoj� �on�. - Niemo�liwe. - Gdzie ona jest? - M�wi�em, �e nie wiem. - Pitt, wiesz, co to s� kable? - S�ysza�em o nich od ludzi poprzedniego re�imu. - Dobrze. Nie dawa�em ju� wiary jego opowie�ciom o wydarzeniach w ameryka�skiej ambasadzie. S�dzi�em natomiast, �e korzysta z zawarto�ci innego dossier, pochodz�cego by� mo�e z okresu cesarstwa, dla kt�rego �ywi� pe�en obaw respekt; i �e nawet pytania o bardzo og�lnym charakterze, kt�re mi zadawa�, mog�y stanowi� gro�b� ujawnienia tajemnic tego dossier. Spisywa�em swoje zeznania na kartce poliniowanego papieru z nadrukiem Ministerstwa Informacji. Pewnego dnia poczu�em, �e mam przed sob� inny papier, i kiedy uda�o mi si� rzuci� na� okiem, zauwa�y�em kartk� z nadrukiem �Urz�d Prezesa Rady Ministr�w, SAWAK". - Jak �miesz por�wnywa� Jego �wi�tobliwo�� z szachem i nasz� s�u�b� z Sawakiem! - Nie por�wnywa�em Jego �wi�tobliwo�ci z szachem. M�wi�em jedynie, panie Szahid, �e w por�wnaniu z tym, co wy robicie, szach i Sawak s� jak lilie. - Oczywi�cie. Gdzie jest ta kobieta? - Panie Szahid, ju� m�wi�em, �e nie wiem. W tysi�c dzie wi��set siedemdziesi�tym pi�tym roku rozwiod�em si� z ni� zgodnie z arabsk� formu��. Od tego czasu nie widzia�em jej i nic o niej nie s�ysza�em. - A dziecko? Pochyli�em g�ow�. Powiedzia�em w duchu: �Je�eli to twoja sprawka, madame Bibi, i przekl�tych sawakowc�w, to je�li wyjd� ca�o z tej opresji, przysi�gam na Boga, pomszcz� zdrad�". - Ona zabra�a dziecko. - Ukrad�a twoje dziecko? - Nie, dziecko nadal by�o przy piersi. Musisz to zrozumie�, zlitowa�em si� nad nimi. - Porzuci�e� dziecko? - Tak. - Zapisz to. - - i - Pitt, je�eli powiesz nam, gdzie jest ta kobieta, i je�eli ona potwierdzi twoje zeznania, b�dziesz wolny. - Na mi�o�� bosk�, nie wiem, gdzie ona jest. - A gdyby� wyst�pi� w telewizji? Serce skoczy�o mi do gard�a, lecz opanowa�em si�. My�l ta przysz�a mi do g�owy w celi wi�ziennej, lecz szybko j� odrzuci�em. - Mam obwie�ci� �wiatu, �e prowadz� sp�r z moj� �on� i jej ojcem! Czy to takie interesuj�ce? Szahid wycofa� si�. - Jak cz�sto uprawia�e� niedozwolone stosunki z m�czy znami? - Nigdy, panie Szahid. - Pomy�l! Kiedy by�e� ch�opcem, w Isfahanie! - Nigdy. - Pitt, znowu k�amiesz. Mamy dowody. - Prosz� mi okaza� te dowody, abym m�g� si� broni�. - Dlaczego? B�dziesz jedynie k�ama�. Ten przekl�ty muzyk, jak on si� nazywa�? Albo ten od�wierny, kt�rego zawsze bola�y z�by? Poddawanie si� ciosom, bez jakiejkolwiek mo�liwo�ci obrony, niszczy ludzk� osobowo��. Mam na my�li sytuacj�, kiedy wi�zie� mo�e doznawa� udr�ki tak wielkiej, �e b�aga o �mier� i wyje z b�lu nie dlatego, �e kto� go w ko�cu wys�ucha, lecz dlatego, �e krzyk b�lu mo�e przynie�� mu �mier�; lub kiedy w przerwach mi�dzy torturami oprawca popija herbat�, a wi�zie�, prowadzony z zas�oni�tymi oczami do celi, zastanawia si�, w jaki spos�b odebra� sobie �ycie. Takie my�li stanowi�y najg��bsz� tajemnic� mej duszy, zostawiaj�c jakie� strz�py mojej to�samo�ci: jakie� okno w umywalni, ig�y, przynoszone raz w miesi�cu wi�niom do celi, �eby mogli naprawi� odzie�, metalowa �y�ka, kt�r� co wiecz�r uderza�o si� o rury kaloryfer�w. W tym znajdowa�em pewne ukojenie, jakie alkoholik znajduje w butelce, a narkoman w heroinie. Nawet w kazamatach ministerstwa, gdzie by�em torturowany, nie traci�em ca�kowicie �wiadomo�ci. Czasami, podczas przerw, kiedy moi prze�ladowcy pili herbat� b�d� jedli lunch f'? K lub kiedy zadawane ciosy nie odnosi�y �adnych skutk�w, my�la�em sobie: �Dlaczego torturuj�? Co ich tak przera�a i pop�dza? Czy w ko�cu zacz�a si� wojna?" W�wczas z ca�ej si�y wykrzycza�bym z siebie: �Tak, torturujcie, zn�cajcie si�! Niech was szlag trafi, kocmo�uchy!" Przeklina�em Szirin, bo nic mi nie powiedzia�a i dlatego niczego nie mogli si� ode mnie dowiedzie�. Przeklina�em j�, bo nie ufa�a mi, nie powierzy�a �adnej tajemnicy, abym niczego nie m�g� im teraz powiedzie�. Z�orzeczy�em jej, bo nie mog�em jej odszuka�, nie mog�em ich sk�oni�, aby przestali mnie bi� i �eby to ona, zamiast mnie, doznawa�a tych tortur. Z�orzeczy�em jej, bo wiedzia�a, co mnie czeka, a mimo to wysz�a za mnie za m��. Przeklina�em j�, bo ocali�a mi �ycie. - Co? Powiedz na ucho. Spr�bowa�em. - Nie s�ysz� ciebie. Spr�bowa�em jeszcze raz. - Gdzie jest naszyjnik? Nie wiem. Nic nie wiem. Znalaz�em si� na rozci�gni�tej bawe�nianej macie, pomi�dzy dwoma rz�dami brodatych m�czyzn w pi�amach. Za nimi, na gumowych hakach wisia�y koszule i kurtki. Byli wyra�nie zawstydzeni. Jakbym ka�dego z nich zasta� przy jakim� upokarzaj�cym, intymnym zaj�ciu, jak cerowanie lub pranie bielizny. Kucn��em pod drzwiami. M�czy�ni odsun�li si� ode mnie. - Kto to jest? - B�g jeden wie. Dlaczego go nie zapytasz? - Wygl�da na obcokrajowca. - Mo�e Turek. - Witam pan�w. Jestem John Pitt. By�oby mi mi�o przed stawi� si� panom w okoliczno�ciach o wiele dla nas pomy�l- niejszych. - Co powiedzia�? - Sk�d mog� wiedzie�? Czy on m�wi po turecku albo po persku? - Przyjaciele, to Rosjanin! Kiedy� pozna�em jednego w Ar menii. - To zagraniczny szpieg. By� torturowany, biedak. - Nie, to kto� inny. Nazywa� si� Pitt, biedny facet. To by� Rosjanin. - WITAJCIE, PANOWIE. JESTEM PITT, ANGIELSKI SZPIEG! M�czy�ni stan�li pod �cian�. Drzwi uderzy�y mnie w plecy. Odsun��em si�. Ku�tykaj�c, wszed� m�czyzna z d�ugimi w�sami i zamkni�to za nim drzwi. Pozostali m�czy�ni odpr�yli si�; nowo przyby�y, aczkolwiek sam w nie najlepszym stanie, roz�adowa� napi�cie. - Kim jest ten pi�kni�? - S�dzimy, �e to Pitt. Zagraniczny szpieg. M�czyzna usiad� na sk�adanym ��ku. Ukl�k� przed nim ma�y ch�opiec z kubkiem wody i grudk� cukru, kt�r� tamten zacz�� kruszy� w z�bach. Wraca� z przes�uchania, by� ca�kowicie oszo�omiony. Zapyta� po angielsku: - Jak si� miewa Dot? W naszej celi wystarcza�o miejsca przy �cianie jedynie do siedzenia dla o�miu m�czyzn lub dla siedmiu i ch�opca. My�l o spaniu w tych warunkach budzi�a przera�enie. Powiedzia�em po persku: - Par� lat min�o ju� od czasu, kiedy tw�j s�uga mia� za szczyt pracowa� dla profesor Spencer, kt�ra w�wczas wyda wa�a si� cieszy� dobrym zdrowiem. M�czyzna zignorowa� mnie. Kontynuowa� w j�zyku perskim: - Nigdy nie zapomn� pierwszego spotkania z ni�. By�o to w Isfahanie, za panowania szacha. Pewnego czwartkowego wieczoru sp�dza�em beztrosko czas z przyjaci�mi w barze ho telu Irantour. By� tam tak�e Sijawusz, s�awny malarz, op�j, narkoman, uwodziciel dziewcz�t, kt�ry opowiada� historyjki o San Francisco, mimo �e nie wychyli� nosa poza Sedde. Nagle I w barze zjawi�a si�, jakby wyros�a spod ziemi, panna Dot. W barze Irantouru! Ostatniej nocy �ni�em o aniele, kt�ry ko�ata� do drzwi winiarni, I stan�� przy mnie z pucharem wypalonym z proch�w Adama. By�a odziana w m�ski str�j, ca�a pokryta py�em. Mia�a bia�e szaty, bia�e w�osy i bia�e r�ce. Ca�a by�a w bieli, tylko usta mia�a rubinowe, a oczy p�on�ce. Przysz�a z Maszhadu pieszo, starym szlakiem pielgrzym�w wiod�cym przez Szach Abbas. Trzydzie�ci trzy dni w drodze; prowadzi�a wielb��dzice, za towarzysza maj�c tylko Had�a Alego Borud�erdiego, kt�ry kiedy� odby� t� podr� na plecach dziadka w czasach szacha Ahmada, a teraz, poci�gaj�c j� za r�kaw, wo�a�: �Odejd� st�d, ja�nie pani, odejd�, odejd�!". Milczeli�my. Nikt nie o�mieli� si� dotkn�� swojej szklanki. Rozejrza�a si� po lokalu i utkwi�a we mnie wzrok. Powiedzia�a g�osem czystym jak kryszta�, tak g�o�no, �e us�ysza� ka�dy: �Wiesz, Abbas Chan, �e poza piciem piwa i wypluwaniem pestek z melona, co� jeszcze istnieje w �yciu?". Podesz�a i stan�a nade mn�. Had� Ali przyni�s� jej szklank� wody. Wypi�a dwa �yki i postawi�a j� na barze. Potem spyta�a: �Czyj to jest drink?" �Mo�e by� pani, madame Espencer". �Dlaczego? Lepiej niech pan to wypije. Potem mo�e pan �askawie p�j�� i powiedzie� Jego Ekscelencji konsulowi generalnemu, �e ta zadr�czana dziewczyna nie �yje!". T�uk�em pi�ci� o drzwi wi�ziennej celi. - Biedny cz�owiek, jego serce t�skni za krajem ojczystym. - Nies�usznie! Nasze serca t�skni� za izolatk�. - Dlaczego? Wstydzi�em si� swojej egzaltacji. Zauwa�y�em, �e we wsp�lnych celach wi�zie� nie powinien zdradza� swoich potrzeb emocjonalnych, nie mo�e ich bowiem zaspokoi�; tkwi� b�d� w nim do ko�ca �ycia. Powr�ci�em do sk�adanego ��ka. Zacz��em deklamowa�: Z obawy przed b�lem roz��ki Stronie od za�y�o�ci. - Dlaczego? Opowiadaj�cy patrzy� na mnie. Jego oczy wydawa�y si� m�wi�: �Angliku, niez�y z ciebie szpieg, gdybym cho� na chwil� m�g� zedrze� z ciebie mask�". Po chwili rzek�: - M�j znajomy, wybitny cz�owiek pi�ra, powiedzia� mi swego czasu, w tym w�a�nie budynku, w okresie panowania dawnego re�imu: �Wielk� dolegliwo�ci� wi�zienia jest pozba wienie cz�owieka wolno�ci, przez co rozumiem oddalenie od rodziny i to, �e nie zaznaje on rado�ci istnienia, �e musi znosi� kopniaki stra�y wi�ziennej i jest przedmiotem szczeg�lnego zainteresowania Jego Wysoko�ci Kabla. Ach, cz�owiek, czy chce, czy te� nie, w ko�cu poddaje si� tym duchowym katu szom, jest to bowiem cena, jak� p�aci za status wi�nia. Naj wi�ksze cierpienie i najwi�ksz� niedol� w �yciu wi�nia stano wi to, �e nawet w tej najmniejszej spo�eczno�ci nie jest on wol ny". Dzieje si� tak dlatego, �e ka�dy dzie� sp�dzony przez niego w wi�zieniu jest taki sam. Wraz z przebywaj�cymi tu lud�mi - rozpostar� ramiona, wskazuj�c siebie i pozosta�ych - stanowi on pewn� ca�o��, nawet je�eli psychicznie i moralnie nic go z nimi nie ��czy, wci�� musi z nimi by�, wsp�lnie spo�ywa� posi�ki, reagowa� na ich ludzkie odruchy, �y� z nimi. Wkr�tce to monotonne �ycie nu�y ci�, zanudza na �mier� i b�dziesz mia� jedno tylko �yczenie: aby, wstaj�c rano i otwieraj�c oczy, zobaczy� co� innego ni� tylko szary, po�ata ny habit Mohad�eraniego. Bo inaczej, podczas posi�k�w, lu dzie bardziej od ciebie nieszcz�liwi i po�amani b�d� rzuca� si� najedzenie niczym wyg�odzone zwierz�ta, a tobie nie star czy odwagi, aby powiedzie�: �Czy by�by pan �askaw je�� nieco wolniej?" Mog� nadej�� chwile, kiedy podczas dnia pogr��ysz si� w melancholijnym marzeniu, a s�siad, zadowolony z obrzy dliwego dowcipu, jaki w�a�nie opowiada, da ci �okciem kuk sa�ca, aby� uwa�nie pos�ucha�. Albo kiedy przymykasz oczy, przechodz�c w my�lach przez zakratowane okno, by spojrze� z wysoko�ci na �nieg i g�ry, kiedy dociera i zanika poruszaj�ca ci� do g��bi subtelna melodia, albo kiedy rozpo�cierasz przed U. u sob� panoram� o�nie�onych g�r lub usi�ujesz uchwyci� �w wpadaj�cy ci w ucho w�tek przejmuj�cej melodii - kto� wybucha krety�skim �miechem, szarpi�c twoje nerwy, a ty musisz tego s�ucha�. Ta poni�aj�ca ma�ostkowo�� osacza ci� w ka�dej niemal chwili, a wspomnienia o niej lata ca�e tkwi�, niczym drzazgi, w twojej pami�ci i modlisz si�, aby ogie� porazi� ziemi� lub Saddam zgotowa� nam los mieszka�c�w Hiroszimy, �eby�my nie musieli tych upokorze� prze�ywa� bez ko�ca. Spojrza� na mnie z nienawi�ci�. - Wr�cz przeciwnie, panie - powiedzia�em. - Przyj�cie mnie do tego towarzystwa poczytuj� sobie za zaszczyt. Cho�by dlatego, �e pa�skie opowiadanie przywo�a�o na pami�� moje pierwsze spotkanie z pann� Spencer. - Oczywi�cie - odpar� i lekko zadr�a�. - Chocia� mia�em szcz�cie prze�y� wiele lat w Iranie, je stem w�a�ciwie dzieckiem Anglii, miasta Hull... - Syn Hull! W j�zyku arabskim mog�o to oznacza�: �Ten Straszny" lub �Sfinks". M�czy�ni spojrzeli na mnie z u�miechem, zachwyceni moj� lingwistyczn� wiedz�. - ...w p�nocnej Anglii. Przypominam sobie dzie� - mia �em w�wczas mo�e pi��, sze�� lat - w kt�rym panna Spencer wtargn�a do naszego domu bez zapowiedzi, jakby by�a w�a�ci cielk� tej posesji (co, o ile si� orientuj�, wzi�wszy pod uwag� stosunki feudalne, panuj�ce nadal w pewnych kr�gach brytyj skich, nie by�o czym� tak bardzo nienaturalnym). Powiedzia�a, �e w�a�nie sk�ada�a wizyt� bratu, kt�ry ma posiad�o�� tu� za miastem. Przynios�a mi kilka ksi��ek: gramatyk� j�zyka per skiego, kt�rej oczywi�cie by�a autork�, i o ile dobrze pami�tam Dywan Hafeza. Powiedzia�a, �e w�a�nie przechodzi�a obok. Moja matka poczu�a si� bardzo dotkni�ta. - O tak. Nawet jak na ira�skie warunki, by� to cz�owiek powszechnie znany. - Dlaczego? - No c�, s�dz�, �e twoja matka pochodzi�a z klasy pra cuj�cej. A panna Dot jest stryjeczn� siostr� kr�lowej. - Nie s�dz�, panie, aby to pokrewie�stwo by�o tak bliskie. Zareagowa� na moj� wypowied� uniesieniem r�k. Obr�ci� si� ku pozosta�ym. - Musz� panowie wiedzie�, �e panna Dot Espencer jest wy sok� dam� niezwyk�ej urody, szalenie inteligentn�, o silnej woli i ujmuj�cym prostot� sposobie bycia. - Szkoda! - powiedzia� kto�. - Pasjonuje ci� stawianie hipotez? - Nie, panie. : - Ale przez chwil� wyobra� sobie, �e tamtego dnia pan na Dot nie przysz�aby do was, zmyli�a adres albo ty by�by� w szkole... - Z ca�ym szacunkiem, panie, lecz to jest gadanie dla same go gadania. - Jeste�my w wi�zieniu, a takie rozmowy �agodz� nasz b�l. Czy mog� przedstawi� siebie i moich towarzyszy? Jestem Ba- harmast, notoryczny komunista, pijak i homoseksualista. Ten gentleman to m�j przyjaciel, pan Mohad�erani... - Fanatyk religijny, prosz� pana - dopowiedzia� wskazany. Mia� zabanda�owane nogi, z wielkim trudem usi�owa� wsta�, lecz po chwili zrezygnowa�, darz�c nas najs�odszym z u�mie ch�w. - I pan doktor Enajatollah... - Tak�e komunista, panie Pitt, ale nie homoseksualista. - Wywo�a�o to gromki wybuch �miechu, jakby by� to znakomity dowcip. - I wielki Ali Razawi. - Jestem, prosz� pana, z�odziejem i paserem. - I wreszcie pieszczoch naszej ferajny, Ma�y Ali, handlarz narkotyk�w. Ch�opiec, kt�ry nie m�g� mie� wi�cej ni� dziesi��, jedena�cie lat, skoczy� na nogi i z pewnym wahaniem, ostro�nie, potrz�sn�� moj� r�k�. - Znajomo�� z panami poczytuj� sobie za wielkie szcz�cie. - M�g�by� �askawie przedstawi� si� i opowiedzie� swoj� histori�? - Czemu nie? Jak ju� powiedzia�em, nazywam si� John Pitt, jestem dzieckiem Anglii, pochodz� ze stanu niskiego i ubogie go. Jednak pod wp�ywem panny Spencer oraz innych os�b za- cz��em studiowa� j�zyk perski i przed kilkoma laty przyby�em do Isfahanu. I w tym s�awnym mie�cie, gdzie tchnienie rajskich anio��w wype�nia powietrze, pewnego dnia smak pilawu o zapachu berberysu nawr�ci� mnie na islam... - Niech ci� B�g b�ogos�awi! - Gratulacje! - By� mo�e, panie John, berberysowy pilaw zosta� specjal nie dla pana przygotowany. Pan Mohad�erani wychodzi� z siebie. - Panie John, panie John: �. ?? � Mi�o�� to szczeg�lny stan ducha. Mi�o�� to astrolabium boskich tajemnic. Czy mi�o�� twoja jest ze �wiata tego, czy te� przysz�ego, Ostatecznie przywie�� ma ciebie do Boga! - Drogi panie Mohad�erani, nie jestem pewien, czy nasz go�� pa�a entuzjazmem do �ycia wiecznego. - Dlaczego? - M�j drogi, prosz�. Pan Mohad�erani przygryz� wargi. Baharmast patrzy� na mnie. Wyczu�em, �e dopatrzy� si� czego� w mojej autobiografii. Aby zmieni� temat rozmowy, wyj�� zmi�t� paczk� papieros�w Ushnu. - Chcesz zapali�? Przynios� �wieczk�, to przypalisz. Widok papierosa zawsze sprawia� mi przykro��. Przy�o�y �em r�k� do serca. - My tutaj r�nimy si� stosunkiem do palenia papieros�w. Z jednej strony, papieros dostarcza niew�tpliwej przyjemno �ci. Kto kiedykolwiek widzia� palacza utrudzonego paleniem? Z drugiej za� strony, palenie os�abia cz�owieka uwi�zionego, pozbawia go ambicji i rozleniwia, sprawia, �e jedynym jego celem jest zdobycie papieros�w; czyni go uleg�ym wobec wsp�wi�ni�w i stra�nik�w, sk�ania do kradzie�y lub pope� niania innych, niecnych i niew�a�ciwych czyn�w. Jestem przy w�dc� partii palaczy, pan Mohad�erani stoi na czele przeciwni k�w palenia. Trwamy w nieustannym konflikcie. Pan Mohad�erani u�miechn�� si�. Sufit naszej celi by� br�- zowy od tytoniowego dymu, wydmuchanego przez wi�ni�w dw�ch dynastii. Pomy�la�em: �Ich obecny sp�r dotyczy rzeczywistych przekona�, ale tutaj przybiera posta� dyskusji o paleniu tytoniu". Zrozumia�em, �e by� to �art celowy i nieco ci�ki, kt�ry zapewnia� jednak spok�j w wi�ziennej celi. Musz�, podobnie jak ci m�czy�ni, nauczy� si� cywilizowanych form �ycia wi�ziennego i walki z monotoni�. - Mary Ali! - Tak, Wasza Dostojno��? - Zr�b mi, prosz�, t� przyjemno��, i podejd� tutaj. Waha� si�. Nie s�dz�, aby kiedykolwiek przedtem widzia� Europejczyka. - Czy masz mohrel - Mokre nie ma odpowiednika w j�zy ku angielskim: jest to ma�y, o�miok�tny podg��wek, zrobiony ze sprasowanego piasku z pola bitwy pod Kerbel�, kt�ry m� czy�ni, modl�c si�, dotykaj� czo�em. - Oczywi�cie. - Daj mi go, prosz�. Za pomoc� kamienia napisa�em na �cianie pewien wyraz. - Mo�esz to przeczyta�, drogi Ali? - Oczywi�cie. �B�g"! - A to? - �Hosejn"! - A to? Zawstydzony, pochyli� g�ow�. - Nie smu� si�, za par� tygodni b�dziesz czyta� lepiej ni� pan Mohad�erani. Gentleman zerkn�� na Quintessence ofElo�uence. - Pan nas zawstydzi�, John. A tak�e pewnego Anglika! - Algebra i geometria nie s� moj� najmocniejsz� stron�. - Panie doktorze Enajatollah! By� to �ysy, niezwykle ruchliwy m�czyzna o cerze okre�lanej w Iranie jako drzewo judaszowe lub purpura. - Na mi�y B�g. Jestem zbyt zaj�ty swoimi propozycjami dla ajatollaha Nad�afiego. Nigdy nie mia�em zbyt wielu towarzyszy i z pocz�tku moje �ycie wi�zienne by�o wr�cz nie do zniesienia. Jeszcze niedawno by�em szcz�liwy na sw�j wi�zienny spos�b: po po�udniu, i po powrocie z ministerstwa, kiedy min�� szok i wstyd z powodu upokarzaj�cych przes�ucha�, czu�em, �e nic ju� nie zagra�a memu osobistemu �yciu. Teraz nie doznawa�em ju� tego poczucia bezpiecze�stwa. Nie dlatego, �e by�em bez przerwy obserwowany, zw�aszcza przez ma�ego ch�opca, lecz dlatego, �e moje my�li i l�ki by�y wystawione niejako na widok publiczny i dost�pne wszystkim. W miar� jak przyzwyczaja�em si� do grupowego �ycia w wi�ziennej celi, zaczyna�em pojmowa� zasady wzajemnej uprzejmo�ci i stawa�em si� coraz bardziej, wed�ug okre�lenia pana Baharmasta, istot� spo�eczn�. Jego osobowo�� odciska�a pi�tno na naszych wzajemnych stosunkach. Wiele problem�w znalaz�o si� nieuchronnie poza jak�kolwiek dyskusj�: oczywi�cie kobiety (z wyj�tkiem panny Spencer, kt�ra pr�cz p�ci i zwi�zanych z tym komplikacji �yciowych sama w sobie stanowi�a szczeg�ln� kategori� cz�owiecze�stwa), up�ywaj�cy czas i nasze sprawy karne, poniewa� ministerstwo mia�o zwyczaj instalowania w ka�dej celi kapusi�w nazywanych w Ewinie antenami nadawczymi. Nie rozmawiali�my te� o tym, co zasz�o lub nie zasz�o na oddziale przes�ucha�. (Mieli�my zwyczaj wstawa�, kiedy wsp�wi�nia wzywano na przes�uchania, odprowadza� go do drzwi i �ciska� mu d�o�. Po powrocie nie zamieniali�my ani jednego s�owa, proponuj�c jedynie wod� do picia i cukier). Rozmawiali�my natomiast bez przerwy o wojnie, kosztach utrzymania i literaturze. Je�li idzie o t� ostatni�, ja broni�em New Verse, pan Ba-harmast by� natomiast or�downikiem szko�y tradycyjnej. Cz�sto dyskutowali�my na temat nikczemno�ci Anglik�w, naiwno�ci Amerykan�w i nieuleczalnej g�upoty Rosjan. W�r�d moich wsp�wi�ni�w byli in�ynierowie i technicy, w zwi�zku z czym dowiedzia�em si� wielu nowych rzeczy. Enajatollah, jako urbanista, opracowywa� dla ajatollaha Nad�afiego projekt odbudowy Po�udnia po wyzwoleniu tego regionu. Uwa�a�, �e w Ewinie marnuj� si� wielkie talenty, kt�re w czasach kryzysowych mog�yby s�u�y� narodowi. Mohad�erani, kt�ry by� drukarzem, i to nie�le zarabiaj�cym, oraz za�o�ycielem instytutu wydawniczego w Maszhadzie nazwanego Hosejnije, zamkni�tego p�niej przez Sawak, opowiedzia� mi o nowych technikach, umo�liwiaj�cych gromadzenie tek- st�w ksi��ek w komputerach i przekazywanie ich liniami telefonicznymi do dom�w i szk�. Zastanawiali�my si�, czy by� to post�p w stosunku do obecnego systemu drukowania i dystrybucji ksi��ek. By� zagorza�ym przeciwnikiem doktryny nieomylno�ci imama, znanej jako Regencja Najwy�szego Prawnika. - Oczekiwa�em, �e pan, panie Mohad�erani, jako pobo�ny i wierz�cy muzu�manin, b�dzie entuzjast� Republiki Islam skiej. S�ysza�em, �e od czas�w szacha Abbasa ludziom w tur banach nie �y�o si� w Isfahanie tak dobrze jak teraz. I �e dlate go najlepsi m�odzi ludzie wybieraj� stan duchowny. Szko�y techniczne �wiec� pustkami, natomiast seminaria duchowne p�kaj� w szwach. J�zyk angielski zapomniany jest w ca�ym kraju. Nawet tutejsi stra�nicy gadaj� po arabsku! - Czy o to w�a�nie chodzi�o? Intrygowa�y mnie pojawiaj�ce si� pog�oski. Drogi Johnie, gdyby �wi�ty Prorok (pok�j Mu!) przyszed� do nas i pos�ucha�, jakie znaczenie nadaje si� jego Dobrej Ksi�dze, �zy zala�yby jego nieskalane policzki! - Jednak�e, panie Mohad�erani, duchowni organizuj� obro n� przeciwko Saddamowi na po�udniu kraju, w Chorramszahr i Abadanie, podczas gdy my gnijemy tutaj w wi�zieniu. Mohad�erani westchn��. - Zna pan wydarzenia towarzysz�ce rewolucji konstytucyj nej pod koniec epoki Kad�ar�w? - Oczywi�cie. - Pami�ta pan, �e duchowni brali aktywny udzia� w rewolu cji i dzia�alno�ci parlamentu. Kr�tko m�wi�c, aktywno�� du chownych sta�a si� tak niezno�na i uci��liwa, �e ludzie mieli ich absolutnie dosy�. Kiedy Reza Chan podni�s� kij na mod l�cego si� przyw�dc� duchowego w meczecie w Ghom, nikt nie uj�� si� za biednym s�ug� bo�ym. Obawiam si�, panie John, �e ta rewolucja sprawi, i� kraj b�dzie znu�ony i zniech�cony prawdziw� religi�. - No, no, m�j drogi - ostrzega� Baharmast. - Nie podniecaj si�. - Mia�em kiedy� zaszczyt - powiedzia�em - by� tak blisko Jego Ekscelencji imama jak ty i ja i ws�uchiwa� si� w jego ak samitny g�os. M�czy�ni zamarli. Baharmast przymkn�� oczy. - By�o to w Teheranie - kontynuowa�em - w Dniach Boga, dwunastego bahmana tysi�c dziewi��set trzydziestego �smego roku, w dniu, kiedy imam przylecia� samolotem z Francji. W owych dniach zawsze by�em na ulicy, czasami na uniwersy tecie, czasami w Azadi, to tu, to tam, nie ze wzgl�du na zainte resowania polityczne, lecz dlatego, �e nie mia�em gdzie miesz ka�. Miasto pe�ne by�o pog�osek, �e samolot opu�ci� ju� Pary�, zbli�a� si� do Teheranu i wyl�dowa� w Mehrabad. Wybra�em si� do Beheszt Zahra, gdzie zazwyczaj przegl�da�em listy m� czennik�w. Z placu Artylerii szed�em pieszo, ale przeje� d�aj�ce autobusy zabiera�y bezp�atnie ka�dego ch�tnego. Lu dzie wydawali si� zdezorientowani i sceptyczni, stanowili t�um miotany bardzo z�o�onymi uczuciami. �o�nierze na skrzy�owa niach dr�g gapili si� gdzie� przed siebie lub u�miechali si� nie �mia�o. Wkr�tce drogi zosta�y ca�kowicie zat�oczone. Nigdy w �yciu nie widzia�em takich t�um�w... - Podobnie jak w Tehera�skim Raju, kiedy wyst�powa�a wielka Mahwasz... - Wstyd� si�, panie! - Panie Baharmast! Prosz� pozwoli� naszemu go�ciowi kontynuowa�. - ...m�czyzn i kobiet z dzie�mi na ramionach. Wysiad�em z autobusu i ruszy�em dalej pieszo. Na cmentarzu by�a wolna przestrze�, na kt�rej usi�owa� wyl�dowa� wojskowy �mig�o wiec. Ludzie rozpierzchli si� w r�nych kierunkach, poniewa� s�yszeli o za�ogach �mig�owc�w zabijaj�cych ludzi na placu D�ale. Wirniki helikoptera wznosi�y tumany kurzu i piasku, pochyla�y drzewka ku ziemi i zdmuchiwa�y p�atki z krzew�w r�. Potem maszyna z hukiem usiad�a na ziemi, silnik zosta� wy��czony, drzwi si� otworzy�y i wyszed� kapitan. Zdj�� kra wat i trzyma� czapk� w r�kach. S�ysza�em, jak m�wi� policjan tom, �e �mig�owiec jest w s�u�bie Jego �wi�tobliwo�ci i rewo lucji i musi by� chroniony, a od g��wnej bramy coraz dono�niej s�ycha� by�o og�uszaj�cy wrzask: �Imam przyby�! Imam jest tutaj!". T�um naciera� do przodu, potem cofa� si�, ko�ysa� jak d�b w zimie pod wp�ywem wichury. Ludzie ogarni�ci strachem i szale�stwem wrzeszczeli i piszczeli. By� to najdziwniejszy widok w moim pe�nym przyg�d �yciu. I wtedy, ponad g�owami ludzi, ujrza�em samoch�d: du��, bia�� zagraniczn� limuzyn�. Przypuszczam, �e by� to mercedes. Sun�� w nasz� stron� powoli, dostojnie jak kondukt pogrzebowy. Dopiero p�niej zobaczy�em, �e limuzyn� imama niesie na ramionach trzydziestu, czterdziestu m�odych ludzi. Powoli i ostro�nie, niczym szklane naczynie, postawili j� na ziemi przed �mig�owcem. Imam wyszed� z niej, przytrzymuj�c po�y swojej szaty. W tym wszechogarniaj�cym wrzasku nie okaza� �adnego zdziwienia, kiedy pilot �mig�owca, podaj�c mu r�k�, pom�g� wej�� na pok�ad maszyny. Za nim pod��a� jego syn, Had� Ahmad, i dw�ch innych gentleman�w. Nacieraj�cy t�um przygni�t� mnie do rozpalonej blachy �mig�owca. Zobaczy�em, jak kapitan, ukl�kn�wszy przed Had� Ahmadem, co� do niego m�wi�. Co prawda nie mog� przypomnie� sobie dok�adnie s��w, ale ich sens by� mniej wi�cej taki: je�eli w��cz� silnik, p�aty wirnika potn� ludzi na kawa�ki, a na tej zamkni�tej przestrzeni maszyna nie b�dzie mog�a wystartowa�. Imam spojrza� i zapyta�: �Jaki� k�opot?" Potem rzek� do kapitana: �Zaufaj Bogu. Nic nikomu si� nie stanie". Kapitan zszed� po schodkach i po�o�y� si� przed �mig�owcem. Policjanci krzykn�li: �Po�o�y� si� na ziemi!" Nagle w��czono silnik i t�um cofn�� si�, a kapitan wszed� do �rodka. Maszyna unios�a si� w powietrze na wysoko�� kilku metr�w, lecz m�odzi ludzie kurczowo uczepili si� k� i opad�a na ziemi�. Poniewa� drzwi �mig�owca by�y otwarte, widzia�em z bliska twarz imama. Jego wzrok wyra�a� ca�kowit� oboj�tno��. Jestem pewien, �e nigdy nie siedzia� w helikopterze, podobnie jak nigdy nie otacza� go trzymilionowy t�um. Przypomina� cz�owieka, kt�ry w ci�gu wielu lat pozby� si� wszelkich obaw i przesta� si� czemukolwiek dziwi�. �mig�owiec ponownie si� poderwa�, silnik zawy�, maszyna wyr�wna�a poziom lotu. Ch�opcy odpadli od helikoptera niczym li�cie z drzew. �mig�owiec odlecia� w stron� cmentarza m�czennik�w, a t�um pod��y� za nim. Imam wyg�osi� tam przem�wienie, kt�rego tre�� znacie. - Panie John, mog� zada� panu pytanie? �; - Najpierw wypowiedz zdanie, Ma�y Ali. Potem zadaj py? tanie. � - Melony z Gorgab s� bardzo s�odkie. - Znakomicie! Jeste� poj�tnym uczniem, Ma�y Ali. - Pan jest po prostu uprzejmy. Czy mog� zada� pytanie? �: - Jestem do twoich us�ug. - Ludzie m�wi�, �e Anglia jest sprawc� wszelkich knowa� w �wiecie. - Tak m�wi� w Iranie. - Oraz �e Chomejni jest agentem Wielkiej Brytanii. - Jestem pewien, �e nie jest to prawda. Spojrza� na mnie tak, jak to zwykli czyni� Ira�czycy, jakby chcia� powiedzie�: mo�esz m�wi� wszystko, co sprawia ci przyjemno��, cho�by to by�o najbardziej niedorzeczne i k�amliwe. - Je�eli Anglia jest sprawc� wszelkich knowa�, czy mog� zapyta�, w jakiego rodzaju knowaniach pan bierze obecnie udzia�? - Ma�y Ali! - Teraz interweniowa� Baharmast. - Jest to py tanie grubia�skie. Podnios�em r�k� na znak, �e chc� odpowiedzie�. - To nie ma znaczenia, Abbas Chan. Moja odpowied� jest prosta: uczestnicz� w knowaniach, kt�re maj� przyczyni� si� do odnalezienia mojej rodziny. - Ale pan Mohad�erani m�wi, �e nikt nie kocha swojej �ony. Dlatego... - Rzeczywi�cie, drogi Johnie, posun��bym si� w tym twier dzeniu dalej: ja bym spiskowa�, aby pozby� si� mojej �ony! - Znakomicie! : - Mam tak�e ma�e dziecko. - C�rk�, prosz� pana! - Cii, mi�y ch�opcze. Nie powinni�my rozmawia� na takie tematy. Pan Baharmast zr�cznie skierowa� dyskusj� na tematy szpiegowskie, o wiele bezpieczniejsze. - Pan wie, �e kiedy w roku tysi�c dziewi��set czterdzie stym pierwszym zrzucili�cie z tronu Rez� Chana, by�a w Tehe ranie p�noc. Pann� Dot i Ismaila Murtazajewicza obarczono obowi�zkiem dostarczenia tej wiadomo�ci szachowi. W owym czasie Amerykanie, kt�rych jednostki marynarki wojennej zablokowa�y morze, zrobili dok�adnie to, co powiedzia�a im panna Dot. W pa�acach Kach brama by�a zamkni�ta, a stra� spa�a. Przesta� m�ci� w g�owach, Abbasie Baharmast. - �No, rozwal to!"- powiedzia�a Dot.- Riazanow by� zbyt delikatny do tego rodzaju roboty. Zamachn�a si� wi�c panna Dot i drzwi - ci�kie i okute gwo�dziami, musia�by� je wi dzie� - ust�pi�y. Jeszcze tej nocy biedny Reza Chan by� w dro dze na wysp� Mauritius. Dziwisz si�, �e my, Persowie, jeste �my negatywnie ustosunkowani do Anglik�w? Przesta� m�ci�, Abbasie. Pierwszego dnia czu�em si� tutaj fatalnie, a ty mnie zaskoczy�e�. To si� nie powt�rzy. A poza tym dlaczego bra� sobie k�opot na g�ow�? �aden z nas i tak nie wyjdzie st�d �ywy. - Nie dziwi� si�, ale wydaje mi si�, �e pomimo nikczemno- �ci, jakich od ponad czterystu lat doznaje od nas Iran, wy, Per sowie, lubicie nas jednak. - Och, tak. To oczywiste. - Wy, Ira�czycy, drogi panie Baharmast, wiecie tak wiele. - Naturalnie. Jednak�e w ci�gu tych wszystkich lat nic nie wiedzieli�my o Anglii, poznali�my tylko kilkoro Anglik�w i Angielek. I to jakich m�czyzn i kobiety: Browne, Curzon, Bullard, panna Dot, Zaehner, b�d�cych uciele�nieniem najwy bitniejszych cech waszej natury, i w ko�cu pana, kt�ry jest naj lepszym ich przyk�adem. - Och, na mi�o�� bosk�... - S�dzili�my, �e ci m�czy�ni i kobiety to przedstawiciele rasy bohater�w �yj�cych w kraju zasnutym mg�ami i chmura mi. S�dzili�my, �e jeste�cie lud�mi, kt�rzy wszystko potrafi� zrobi�, �e potraficie nauczy� si� ka�dego j�zyka, �e nie ma dla was tekst�w niezrozumia�ych, problem�w zbyt trudnych do rozwi�zania dla waszych umys��w. Je�eli nie macie do�� si�y fizycznej, uciekacie si� do zdrady; je�eli to nie pomaga, usi �ujecie uwie�� uprzejmo�ci�. Nie wiedzieli�my jednak, �e Ang lia przysy�a nam tutaj swoich najlepszych syn�w i c�rki; �e Iran by� naprawd� ostatni� zagraniczn� plac�wk� pot�gi bry tyjskiej w �wiecie oraz �e wraz z jej utrat� Anglia tak�e by si� J rozpad�a. Z Amerykanami sprawy wygl�da�y inaczej. Kiedy zaczynali przybywa�, w czasach administracji Kennedy'ego, lecz masowo dopiero po wizycie Nixona w roku tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tym drugim, byli�my ca�kowicie skonfundowani. W�r�d nich znale�li si� g�upcy, przest�pcy, pijacy i �wi�ci, odwa�ni i tch�rze, ludzie bardzo ograniczeni i wybitni, w proporcjach odpowiadaj�cych chyba ka�demu wielkiemu krajowi. Natomiast wy, Anglicy, robili�cie wra�enie, �e wasze my�li s� gdzie indziej: m�wi�c co� b�d� robi�c, w gruncie rzeczy my�leli�cie o czym� zupe�nie innym. Je�li idzie o Amerykan�w, ca�y czas usi�owali�my zrozumie� rzeczywiste motywy ich post�powania i nie brali�my wszystkiego, co m�wili, za dobr� monet�. Przem�wi� Wielki Ali: - Jaka jest twoja opinia, panie John, na temat okupacji Ameryka�skiego Gniazda Szpiegowskiego? - Moja opinia nie ma �adnego znaczenia. - John my�li, �e by� to b��d. . Przem�wi� pan Baharmast: - Dlaczego? By�o to dzia�anie mocne i zdecydowane, a za razem pouczaj�ca lekcja dla �wiata arogancji. - Tak uwa�asz? - Nie zgadzasz si�? Pomagali temu poga�skiemu szachowi. - Tak uwa�asz? Pan Baharmast przerwa� ten dialog. - Je�eli chcesz wiedzie�, to pan John jest przekonany, �e skutki tego b��du ca�e lata b�d� dawa� si� nam we znaki. Oczywi�cie, drogi Wielki Ali, ty i ja wierzymy, �e by�o to przedsi�wzi�cie niezb�dne, aby libera��w wprawi� w zak�opo tanie, pog��bi� i zaogni� nastroje rewolucyjne. Niestety, pan John nie podziela tej opinii. Jest przekonany, �e za pi��dziesi�t lat pu�cimy w niepami�� nasze urazy do Stan�w Zjednoczo nych, rewolucja zostanie zapomniana, ale �wiat b�dzie pami� ta�, �e Ira�czycy zn�cali si� w swoim kraju nad siedemdziesi� cioma bezbronnymi m�czyznami i kobietami. Czy nie tak, John? - Tak. - Prosz� bli�ej, panie John! - Tak b�dzie lepiej? Ma�y Ali usadowi� si� na mojej g�owie. - Uwa�aj, John! . ; ; - Co tam widzisz, ch�opcze? - Potrzebuj� czego� do narysowania obrazu. - Mam ostr� �y�k�. Chcesz spr�bowa�? Podaj j�, John! - Jeste�cie jak dzieci - powiedzia� Abbas Baharmast, ale nikt nie zwr�ci� na to uwagi. . , - Co widzisz, m�j kochany? ^ . ? � - Widz�... Widz�... Drzewo. - Co? - Drzewo. - Drzewo! Jakiego gatunku drzewo? - Z innymi drzewami czy tylko jedno drzewo? - Samotne drzewo. Nie wiem, jaki to gatunek. - Li�ciaste czy iglaste? - Meciduous vesiduous. - Pan Enajatollah pyta, m�j kochany, czy ono ma li�cie czy ig�y? .?.?. - Li�cie. ? ! - To musi by� wschodni platan. . � - Mo�e by� bukszpan.. - Albo topola. - Albo cyprys.. - Drogi Ma�y Ali, opisz dok�adnie li�cie. - Ranie pana Johna. - Nic nie szkodzi. - Chwileczk�! . . . - Jest co� jeszcze. - Co jeszcze? Szybko, ch�opcze! - Pies. - Pies? - Pod drzewem siedzi pies. - Pies siedzi pod drzewem! - �pi. - Pies �pi pod Platanus orientalis! - Jakiej rasy pies? - Po prostu pies. - Niech popatrz�! - Uwa�aj, prosz�. Ja... - John, trzymaj prosto! - Teraz moja kolej. - Jestem starszy. - SKO�CZCIE! Ali zsun�� si� na moje ramiona, potem na biodra. Obr�cili� my si�, a pan Baharmast zatrz�s� si� ze z�o�ci. :, - Mam nadziej�, John, �e nie rozboli ci� od tego r�ka. W ci�gu ca�ego dnia i nocy nikt si� nie odezwa�. Ja tak�e pozna�em system panuj�cy w Ewinie. Uwi�ziono nas w budynku zwanym Instytutem Kszta�cenia. Wed�ug teorii post�powania karnego pana Nad�afiego oraz zarz�dze� gubernatora wi�zienia - z g�ry zak�adano, �e ka�da osoba, kt�ra znalaz�a si� w areszcie w Ewinie, cierpi na jak�� chorob� i musi by� izolowana w izbie chorych, aby nie zakazi�a wsp�wi�ni�w. Je�eli aresztowany nie by� nieuleczalnie chory (w takim bowiem wypadku stawa� przed plutonem egzekucyjnym), wytaczano mu proces, kt�ry toczy� si� przed trybuna�em z�o�onym z duchownych, by� skazany i osadzony w jednej ze wsp�lnych cel Instytutu Kszta�cenia, gdzie pobiera� lekcje religii i zasad wychowania obywatelskiego. Kiedy znalaz� si� ju� w instytucie, nie by� przes�uchiwany, aczkolwiek zdarza�y si� wyj�tki, ale �aden z nas nie by� os�dzony. W rzeczywisto�ci, jak zwr�ci� nam uwag� pan Baharmast, Republika Islamska przej�a wi�zienne praktyki dziewi�tnastowiecznej monarchii: torturuj�c wi�nia i osadzaj�c w samotnej celi, nale�a�o go zmi�kczy� do tego stopnia, aby jego zeznania, w mniejszym lub wi�kszym stopniu, odpowiada�y intencjom s�du, nast�pnie skaza� na �mier� lub na dogorywanie w wi�ziennej spo�eczno�ci. Pewnego dnia us�yszeli�my, �e prezydent Bani Sadr zosta� zdj�ty z urz�du i uciek� z kraju. W miar� jak zbli�a�a si� pora letnia, przybywa�o wi�ni�w w celach. Instytut Kszta�cenia coraz bardziej przypomina� ob�z koncentracyjny. Czasami, obu- dziwszy si� w nocy, zastawa�em na moich nogach �pi�cego ch�opca, kt�ry potem znika�. Raz rzuci�em okiem na drzwi latryny i zobaczy�em grup� wi�ni�w z zawi�zanymi oczami, m�odych ludzi, kt�rych stra�nicy nazywali Hipokrytami. Mimo usilnych stara� nie potrafi�em poj�� ich doktryny religijnej. Stanowi�a ona po��czenie islamu z materializmem historycznym. �ywno�� podlega�a surowym zasadom podzia�u. �Burmistrzem" naszej celi, wybranym ze wzgl�du na nieskazitelno�� charakteru, by� Mohad�erani: potrafi� wyostrzon�, metalow� �y�k� podzieli� stugramowy kawa�ek sera owczego na dwadzie�cia cztery r�wne cz�ci. - Przyjmij ten pokarm, drogi Johnie, i niech b�dzie on nek tarem dla duszy twej. - Daj go, prosz�, temu m�odemu cz�owiekowi. - Drogi m�j synu, Anglik pragnie odda� ci swoj� cz��. - Zachowaj j� dla �ywych. Nie wiedzia�em, czy liczy�, czy te� zatka� uszy. Zacz�o si� to o pomocy d�ug� seri� strza��w z broni automatycznej; po kilku sekundach nast�pi�y pojedyncze strza�y. Pomy�la�em, �e je�eli b�d� liczy� strza�y, przynajmniej odnotuj� liczb� zabitych. Pomy�la�em tak�e, �e je�eli zatkam uszy, kto� by� mo�e uratuje sobie �ycie. W rzeczywisto�ci nie mog�em zatka� uszu, nie mog�em otworzy� ust, poniewa� ka�dy kolejny strza� by� g�o�niejszy i bli�szy od ostatniego, a� poczu�em, �e za chwil� p�knie mi g�owa. Pomy�la�em, �e gdybym nie �y�, zaoszcz�dzi�bym sobie s�uchania tych koszmar�w. Nawet kiedy przestali strzela�, nikt nie zasn��. Nie byli�my bowiem pewni, czy nie zaczn� znowu. Pewnej nocy, we wrze�niu tysi�c dziewi��set osiemdziesi�tego pierwszego roku, naliczy�em osiemdziesi�t siedem pojedynczych strza��w. - Panie Mohad�erani? ,� , - M�j drogi przyjacielu! - Czy nie po�o�ysz si� i pozwolisz mi troch� posta�? - Niech ci� B�g b�ogos�awi, John, lecz jak mog� odpoczy wa�, kiedy najs�odsze dzieci Iranu, nasi ukochani ch�opcy i dziewcz�ta, w kt�rych pok�adali�my nadzieje, gin� z r�k tych oprawc�w! Nast�pi�a kolejna seria strza��w, a potem cztery pojedyncze. Strza�y nie milk�y, a pan Mohad�erani zacz�� recytowa� wiersz: Przyby�em dzisiaj z Evin, z domu zrozpaczonych kochank�w, kt�rzy jak �my p�on�li w ogniu mi�o�ci boskiej; z domu ch�opc�w i dziewcz�t pal�cych plon swej mi�o�ci, by cho� przez mgnienie ujrze� oblicze Ukochanego. Opowiem ci o szeptach, o mod�ach, kt�re wznosz� poprzez �elazne kraty o godzinie przed�witu, o �zach, kt�re sp�ywaj� przez nasi�kni�te mury. Przyby�em noc� z Evin, z kraju zamroczonych ludzi, z granicy wieczno�ci i �ycia, z prochu kr�lestwa, z Kerbeli, zwyci�anej i odbijanej bez ko�ca. A ty, w�drowcze, gdyby� t�dy kiedy� przechodzi�, gdy wszystko b�dzie ruin�, nas�uchuj uchem duszy kamieni, kt�re szepc�: � Oto Dolina Mi�o�ci". prze�. Ludmi�a Marja�ska Obudzi�em si�. Abbas Baharmast po�o�y� r�k� na moich ustach. Szepn�� mi do ucha: - John, mam dla ciebie pewn� wiadomo��. Straci�em nad sob� panowanie. Przyciska� mnie mocno. Usi�owa�em oprzytomnie�, powstrzyma� ka�, st�umi� krzyk. By� silnym m�czyzn�. - John, chcia�bym, aby� zrozumia�, �e w tym re�imie kobie ty maj� wi�ksze szans� przetrwania ni� m�czy�ni. Poniewa� wydaj� na �wiat potomstwo i skrywaj� si� za czadorami. Mu sisz znale�� w tym pociech�. Poczu�em, �e ucisk stopniowo s�abnie. Zdj�� r�k� z moich ust. - Kiedy, Abbas Chan? lii Na pytania dotycz�ce czasu pan Baharmast nigdy nie odpowiada�. - Ja sam? , Rozmarzony, u�miechn�� si�. - Ca�e towarzystwo. To zmienia�o posta� rzeczy. Nie oczekiwa�em, �e b�dzie mi dane umrze� z moimi przyjaci�mi. Jednak�e wyobra�enie rozmiar�w tej rzezi wstrz�sn�o mn� do g��bi. - Chcia�em, aby� mia� czas na modlitw� lub cokolwiek in nego. - Niech Ci� B�g b�ogos�awi. To by�o szlachetne z twojej strony. Usiad� i zacz�� bawi� si� papierosem. - Czy Jej Wysoko�� ksi�niczka warta by�a tego, drogi przyjacielu? - Nie wiem. Powiem ci za pi�� minut. Wybuchn�� �miechem, wywo�uj�c zaniepokojenie obecnych. - A ty, Abbas? Dla ciebie by�a tego warta? Westchn��. - Czy wiedzia�e�, �e swego czasu Ismail Murtazajewicz by� tak�e zakochany? Pan Riazanow zakochany! - Abbas cofn�� si� pami�ci� do swoich i moich prze�y�. - Ubolewam nad nasz� g�upot� i naiwn� wiar�, jak� pok�adali�my w Zwi�zku Radzieckim. Wiesz, Ismail Murtazajewicz powiedzia� mi swe go czasu w Isfahanie: �Nade wszystko musisz nauczy� si� cierp liwo�ci. Musisz czeka� na swoj� chwil�. W przeciwnym razie ten stary cz�owiek zrobi z was wszystkich idiot�w". Sta�o si� i p�acimy za to naszym �yciem. Rewolucjonista musi tego oczekiwa�. Vivre et pas vivre est bien pire que mourir*. Serce krwawi mi na my�l, �e m�j ukochany Iran b�dzie przez p� wieku cierpia� pod rz�dami tych �ajdak�w. - Nigdy si� nie poddasz, drogi przyjacielu? Pochyli� si� i po�o�y� r�ce na moich ramionach. - Wiedzieli�my, �e Ismail Murtazajewicz mia� swego agen ta w rodzinie starego cz�owieka, w Iraku, potem w Pary�u, * �y� i nie �y� jest znacznie gorzej ni� umrze�. a p�niej w Teheranie. Mo�esz mi powiedzie�, John. To nie ma teraz znaczenia. Odskoczy�em od niego. To jego w�szenie sprawi�o mi b�l. Powinienem wiedzie�, �e to Abbas by� �anten�"! Spojrza� na mnie oczami pe�nymi �alu. Na pos�aniach rozleg� si� szmer. - O co chodzi, panie Abbas? O co si� sprzeczacie z Angli kiem? - Mam dla nas wszystkich niezmiernie przykr� wiadomo�� - powiedzia�, wstaj�c. - Ale ani ja nie mog�, ani wy nie mo�ecie cokolwiek teraz w tej sprawie zrobi�. Ta chwila powinna nam g��boko zapa�� w serce, zanim zako�czymy nasze niegodziwe �ycie. Panowie, pom�dlmy si�. M�czy�ni wstali ze swoich le�y, byli upiornie bladzi. W po�piechu zacz�li si� ubiera�, chc�c by� gotowymi przed stukotem w drzwi. - Panowie, nic nie mo�emy zrobi�. Jeste�my tylko lud�mi. Pan Mohad�erani krzykn��: - Hosejn! Jeste�my gotowi! Pozw�l nam umrze� za sie bie! - M�czy�ni ukl�kli za nim do modlitwy. Odwr�ci� si� do mnie z u�miechem na twarzy. - Nie b�dziesz si� z nami modli�, John? B�g jest lito�ciwy. - Licz� na to. Z ��ka wyskoczy� Ma�y Ali. Mia� zaspane oczy. - Co si� sta�o? Co si� dzieje, panie Abbas, panie John? - Spojrza� na mnie i krzykn��. Otwarto drzwi i kto� sykn��: - ZABRA� WSZYSTKIE RZECZY! SZYBKO! Pan Mohad�erani szeroko rozwar� ramiona. - Chyl� czo�o przed majestatem �mierci! - Bracie, protestuj� przeciwko tej niesprawiedliwo�ci. � Ruszy�em w kierunku drzwi. - Ch�opiec, Ali Rad�awi, jest nie pe�noletni. Zgodnie z konstytucj� Republiki Islamskiej i o�wiad czeniem Jego �wi�tobliwo�ci imama dzieci poni�ej dwunaste go roku �ycia nie mog� by� nara�one... - Panie John, on mia� przy sobie w Nowym Mie�cie p� ki lograma heroiny. - Wysuwane przeciwko niemu oskar�enia nie maj� nic do rzeczy. Zgodnie z konstytucj�... - ZAMKNIJ SI�, �YDZIE! - John, zostaw to. Denerwujesz towarzystwo. - By�bym niezmiernie wdzi�czny, gdyby pan, panie Bahar- mast, w ci�gu tych kilku chwil, jakie pozosta�y mi na tej ziemi, postara� si� nie odzywa� do mnie. - Niech pan zachowa pogod� ducha. - Aby ukry� dr�enie, jakie go ogarn�o, odwr�ci� si� i obj�� trz�s�cego si� ze strachu ch�opca. - B�d� dzielny, m�j ch�opcze, nie jest a� tak �le. S� przy tobie przyjaciele i w tej drodze b�d� ci towarzyszy�. Two ja pi�kna mama i przystojny ojciec czekaj� na ciebie na progu innego �wiata, ich serca wype�nione s� t�sknot� za tob�... - A co z moimi propozycjami w sprawie odbudowy znisz czonego wojn� Chorramszahru? Opracowali�my szcze... - za cz�� Enajatollah. - CO MNIE TO OBCHODZI, HIPOKRYTO? ZAS�ONI� OCZY! W ciemno�ciach czu�em, jak wi��� mi r�ce. Kiedy tak wlekli�my si�, potkn��em si� i upad�em na lodowate plecy Wielkiego Alego, otar�em si� przepask� o jego koszul�, delikatnie podci�gaj�c przepask� do g�ry. G��wne lampy by�y zgaszone, pali�y si� jedynie w celach wi�ziennych. W ich �wietle widzia�em m�czyzn stoj�cych z broni� i w czarnych kominiarkach na g�owach. Pomy�la�em: �Musieli wyzby� si� resztek cz�owiecze�stwa, w przeciwnym bowiem wypadku nie robiliby tych rzeczy". Moi przyjaciele, z pochylonymi ku ziemi g�owami, posuwali si� rz�dem, zatopieni w swoich my�lach. Kiedy wydawa�o si�, �e jeste�my ju� u celu, poczuli�my ogromne zm�czenie. Tylko pan Baharmast szed� wyprostowany, z Ma�ym Alim na ramionach. Przed nami by�y otwarte drzwi. W drzwiach ta�czy�y p�atki �niegu. Na twarzy poczu�em powiew zimnego g�rskiego powietrza. Nios�o ze sob� zapach rudy �elaza, ska� granitowych i �r�dlanej wody. Przepe�nia�o mnie uczucie rozkoszy i podziwu dla pi�kna. Pomy�la�em: �Gdyby� dane mi by�o wiedzie�, �e tak w�a�nie trzeba b�dzie prze�y� �ycie, �e ko�czy si� ono w okamgnieniu!" Przypuszczam, �e w ko�cu wszyscy tego do�wiadczamy, lecz nikt nie powraca, aby nas ostrzec. By�em spi�ty i jednocze�nie wstrz�sa� mn� spazm �miechu. O Bo�e, czy z wi�ziennego dziedzi�ca b�d� m�g� zobaczy� g�ry? - Panie John, spotkamy si� w Dzie� Zmartwychwstania? - Je�eli taka b�dzie wola boska, panie Mohad�erani. Znalaz�em si� w �wietle reflektora. Przede mn� by�y pale, ca�e rz�dy. Nie wiedzia�em, �e b�dzie ich tak wiele, �e b�d� tak podziurawione kulami. O Bo�e... - �ci�gnij przepask�, John. Nie masz odwagi. Nikt nie ma. - Id� do diab�a! - Wierz�, �e to jest moje przeznaczenie. - ZAMKNIJCIE G�BY, WY, APOSTACI! - Och, stra�nicy, kiedy osio� zdycha, zaczyna si� uczta sza- kali. Co� uderzy�o mnie w nogi, kiedy mnie kr�powali, ci�gn�o za w�osy i wi�za�o. Ten zadawany mi gwa�t rozw�cieczy� mnie. Nie dlatego, �e by� zupe�nie niepotrzebny, lecz dlatego, �e pozbawia� mnie ca�kowicie woli dzia�ania. Dla nich ju� by�em trupem. Czu�em, �e gdybym zachowa� cho� odrobin� silnej woli, by� do ostatniej chwili czujny i w pe�ni �wiadomy, aby spojrze� na g�ry, to m�g�bym z pewno�ci� tak�e zobaczy� moj� mi�o�� i moje b�ogos�awie�stwo, p�dz�ce przez pustynie i miasta ku moim ukochanym istotom. Podnios�em g�ow�. Na wydeptanym �niegu siedzia�a grupa m�czyzn pij�cych herbat�. Powiedzia�em �m�czyzn", lecz nie wygl�dali na ludzi, raczej na jakie� dziwne stwory z nieziemskiej farsy. Siedzieli plecami do mnie, a na karkach mieli kaptury. Ich mundury by�y pocieszne: nie budzi�y grozy, lecz raczej weso�o��, skryt� i wymuszon�. Odnios�em wra�enie, �e musieli�my by� wyj�tkowo nikczemni, skoro zas�u�yli�my na �mier� z ich r�k. Pili herbat� ze spodk�w i gaw�dzili. Ka�dy ich g�os i d�wi�k naczy� odbija� si� echem. Karabiny ustawili w koz�y. Nie zauwa�y�em �adnego karabinu maszynowego. - Nie chcia�bym umiera� nie pogodzony z tob�, John. To nie jest tak, jak my�lisz - rzek� Abbas. Odwr�ci�em g�ow� w lew� stron�. Do pala tu� za mn� przywi�zali ich obu: Abbasa i ch�opca. Moje serce krwawi�o. Otrzymali rozkaz, aby nie strzela� do Abbasa, a tymczasem on chcia� uratowa� ch�opca! Patrz�c w wyloty luf karabin�w pomy�la�em, jak skomplikowana jest osobowo�� tego cz�owieka. - Nie do mnie nale�y os�dzanie ciebie lub kogokolwiek. - GOTOWI! By�o zupe�nie cicho, w ka�dym razie na tyle cicho, �e da�o si� s�ysze� pierwsze odg�osy ruchu ulicznego na mo�cie Tad�-risz. Przez koszul� czu�em powiew zimnego wiatru. Nigdy w �yciu nie by�o mi tak zimno. Co� ciek�o mi po nogach, nie mia�o to jednak znaczenia, jestem tylko cz�owiekiem. Spojrza�em w g�r�. M�czy�ni zajmowali stanowiska, za�o�yli kaptury. Pojawi� si� duchowny w pomi�tym cha�acie. Przez ciemne okulary patrzy� na kartk� papieru. Wyloty luf karabin�w patrzy�y na mnie. Podnios�em g�ow� i zobaczy�em p�dz�ce na mnie g�ry. - CEL! - Niech �yje rewolucja! - Niech �yje Jego �wi�tobliwo��, wielki przyw�dca... - Zamknij si�, tch�rzu. John! Powiedz co�! Poch�on� mnie g�ry. A ty, moja ukochana... - W jednej trzymaj�c r�ce butelk� wina... .. .drug� mierzwi�c w�osy ukochanej... ... tanecznym krokiem id� na miejsce egzekucji... - OGNIA! Widzia�em dym. Przysi�gam, widzia�em dym, s�ysza�em trzask i strza�y; poczu�em na twarzy gor�c� krew i ludzkie odchody; uchodz�ce z nich �ycie i uderzenia martwych cia� 0 pale; p�kanie sznur�w i rozchodz�cy si� po g�rach krzyk mordowanych w pe�ni �ycia. Pomy�la�em, �e �mier� to co� zupe�nie innego, ni� nam m�wiono, i �e przetrwamy dla wieczno�ci, przechytrzywszy nasz rozum. My�la�em, �e nie istnieje co� takiego jak umieranie. My�la�em, �e nic si� mnie nie ima, �e wystarczy otworzy� oczy, zaklejone ca�kowicie, a wszystko si� wyja�ni. Otworzy�em lewe oko. Zobaczy�em klatk� piersiow� Abbasa, jego bia�e ko�ci 1 trzewia. Ch�opiec mia� rozszarpan� szyj�. Pan Mohad�erani pochyli� si� do swoich st�p. Przed nim, na �niegu, wiatr roz wiewa� kartki z Koranu, kt�ry wypad� mu z r�ki. O Bo�e, �lepy nab�j, przeznaczony dla Abbasa, przypad� w udziale mnie! Jak mogli by� tak g�upi? Krzykn��em: - Zastrzelcie mnie! To pomy�ka! Moi przyjaciele odeszli, musz� pod��a� za nimi! M�j krzyk by� jednym wielkim bulgotem. Co� przywar�o do moich z�b�w: mia�em przegryziony j�zyk. Podnios�em g�ow� i spojrza�em. Jeden z m�czyzn, przypatruj�c mi si�, rechota� i ta�czy�, dop�ki wszyscy, �miej�c si�, nie pop�dzili na dziedziniec wi�zienny. Duchowny, w szacie bia�ej jak �nieg, poszed� za nimi. W ustach mia�em pe�no krwi. Powoli pochyli�em g�ow� i krew sp�yn�a mi�dzy z�bami. Pomy�la�em: �To wszystko nie ma znaczenia, wykrwawi� si� lub zamarzn� na �mier�". W mojej pami�ci co� ostatecznie zamar�o, podobnie jak w teatrze, kiedy gasn� �wiat�a rampy i cz�� sceny pogr��a si� w mroku. Dr�a�em tak bardzo, �e sznury wrzyna�y si� w mi�nie brzucha. Szcz�ka�em z�bami. Wok� mnie poj�kiwa�y na wietrze doczesne szcz�tki moich przyjaci�. - Szirin? - Tak, kochanie? - Gdzie jeste�? - Tutaj. - Jak si� czujesz?< - Jak ty si� czujesz? - Wiesz, w ka�dej celi mieli w�r�d wi�ni�w swego szpie ga, poniewa� ludzie, kt�rzy id� na �mier�, lubi� m�wi� o swo ich najskrytszych sprawach. Kiedy rozstrzeliwuj�, kto� z pluto nu egzekucyjnego dostaje �lepe naboje, lecz pope�nili b��d i dlatego jestem �ywy. - Ciesz� si�, panie. - Nie rozumiesz, Szirin. To byli moi przyjaciele. - Tak, panie. Twoja c�rka t�skni za tob�, pyta�a o ciebie: �Dlaczego miejsce taty jest puste? Kiedy tatu� za�atwi swoje sprawy i powr�ci do domu?" By�o ciemno. Po palcach r�k i n�g chodzi�y mi mr�wki. Ko�o mnie kr�cili si� ludzie. Kto� przeci�� sznury. Zbli�y� si� do mojej twarzy. Jego oddech cuchn�� owczym serem i �wie�� cebul�. - Witamy, panie kapusiu. Witamy na progu piek�a. Ludzie wiedz�, kim jeste�. Przed tob� nu��ce dni, lecz nie tak bardzo jak noce. B�dziesz �a�owa�, �e nie umar�e� ze swoimi przyjaci�mi. O tak, b�dziesz gorzko �a�owa�, panie angielski szpiegu. Przeniesiono mnie do izby chorych, do nowej celi: 396. Na zewn�trz wisia� na �cianie g�o�nik. Dwa razy dziennie wydobywa� si� z niego krzykliwy g�os wzywaj�cy mnie do modlitwy, g�os islamskiego Iranu. Pewnego poranka, w maju tysi�c dziewi��set osiemdziesi�tego trzeciego roku, z tego w�a�nie g�o�nika dowiedzia�em si� o zamordowaniu Farameha przed hotelem Royal Lancaster w londy�skim Bayswater. Ca�ymi godzinami m�czy�ni �omotali do drzwi swoich cel, lecz stra�nicy nie reagowali. Czasami w nocy kto� krzycza�, mog�em wi�c s�ysze� zwrotk� kiepskiego perskiego wiersza: Genera� w drodze do piek�a jest, Po�lijmy tam jego zi�cia te�. ?????. Nie wychodzi�em z celi. Nie my�em si�, nie modli�em, nie wychodzi�em do latryny, nie gimnastykowa�em si�. G�ow� trzyma�em przy �cianie. - Dlaczego nie jesz? - Prosz� odej��. . - To byli �li ludzie, bahai�ci*, masoni, syjoni�ci, ob�udnicy, a tak�e prawdziwi kryminali�ci. . . : t, : ' - Prosz� mnie zostawi� w spokoju. ? , � - W�adze chcia�y ci� tylko nastraszy�, aby� powiedzia� prawd�! ; , .?? ; , . - Prosz� odej��. : ^ ??...-, : * Cz�onkowie sekty uznawanej za heretyck� w tradycyjnym islamie (przyp. kons). - Panie John? , - Prosz� odej��, z �aski swojej. - Pan jest muzu�maninem. , - Prosz� odej��. - Jednak prosz� spojrze� na siebie: w�osy zmierzwione, pa znokcie nie obci�te, ubranie brudne. Zaprowadz� pana pod prysznic, poczekam przy drzwiach i b�dziesz bezpieczny. - Prosz� odej��. Szahid nie wzywa� mnie na przes�uchania. Nie zastanawia�em si�, dlaczego oszcz�dzono mnie podczas tej egzekucji, lecz teraz, po zabiciu Farameha, wiem, �e w �adnym wypadku nie jestem ju� im potrzebny. Teraz zas�uguj� jedynie na kul�. Rozumia�em, �e depresja mnie wyko�czy, lecz nie wyobra�a�em sobie jakiegokolwiek innego stanu psychicznego. Le�a�em na podartej gumowej macie, patrz�c na �cian�, na kt�rej jaki� wi�zie� napisa�: �Na my�l o moim synu p�ka mi serce". Obok napisu by�a plama jakby z niedojrza�ej pomara�czy. �ni�em o mie�cie Buszehr nad Zatok� Persk�, o Anglii, z jej placami zabaw i wioskami nad brzegiem morza, kt�re zniewala�y swoim niepowtarzalnym, niezmiennym urokiem, lecz w moich marzeniach jawi�y si� stale w pora�aj�cej bieli, oznaczaj�cej we �nie ca�un �mierci. Pewnej nocy �ni�a mi si� kobieta, kt�ra nie by�a moj� �on� ani te� niani�, lecz tak�e by�a martwa. Obudzi�y mnie j�ki narkoman�w i stukanie w �cian� kobiet, porozumiewaj�cych si� szyfrem dwa pi�tra ni�ej. - Panie John, w ko�cu dobra wiadomo��! Ofensywa Badr zako�czy�a si� ca�kowitym sukcesem! W ci�gu jednego, dw�ch dni Basra b�dzie nasza. - Dzi�ki Bogu. - Musi pan za�o�y� przepask� na oczy. Zabieram pana do ministerstwa. - Nie p�jd�. - Panie John, ja musz� wype�ni� sw�j religijny obowi�zek. - Nie p�jd�, panie Kuczulu. - Panie John, prosz�, ma pan go�cia. - Gdzie jest ten �ajdak? Nie by�em pewien, czy to s�ysza�em, czy te� mi si� wyda- wa�o. Siedz�c z zakrytymi oczami, ca�kowicie zatraci�em poczucie obiektywno�ci s��w lub rzeczy. Zapachnia�o czym� nowym, perskim, jak bazar; s�dz�, �e pi�mem. Na piaszczystej pod�odze odczu�em i us�ysza�em co� zupe�nie nowego, jakby szelest sp�dnicy lub szaty. Wyczu�em tak�e, �e w celi zrobi�o si� cia�niej ni� zwykle, zapanowa�o jakie� o�ywienie, jakby niezauwa�enie weszli ludzie i przykucn�li przy �cianach. - Gdzie jest ten �ajdak? G�osowi, kt�ry nie by� nieuprzejmy, towarzyszy� zapach pi�ma i szelest czystej odzie�y. Wzrok jest naszym przewodnikiem, poniewa� �yjemy obrazami. Pozosta�e zmys�y, pozbawione wzroku, bezradnie usi�uj� zaprowadzi� porz�dek w �wiecie naszych wyobra�e�. S�abe i zwodnicze, skazane na siebie, po prostu zawodz�. Usi�owa�em zobiektywizowa� zapach, g�os, dotyk; przekszta�ci� je ponownie w ruch, a ruchowi nada� posta� ludzi. Wydawa�o mi si�, �e blisko mnie stoi kto� wa�ny. Emanuj�cy od niego spok�j oraz towarzysz�ca mu �wita sugerowa�y wielk� w�adz�: by� mo�e by� to prokurator rz�du rewolucyjnego we w�asnej osobie albo wysoki urz�dnik Ministerstwa Informacji. W jego mowie wyczuwa�em pewno�� siebie, ale bez �ladu oficja�no�ci. W moich bardzo og�lnych przypuszczeniach, kiedy ka�da nowa my�l budzi�a w�tpliwo�ci, s�dzi�em, �e przes�uchuj�cy usi�owali za wszelk� cen� cokolwiek ze mnie wycisn�� na temat nie�yj�cego Farameha i zaginionych rubin�w. Chcieli da� mi do zrozumienia, �e musz� teraz umrze�; �e ten gentleman przyszed�, aby zatwierdzi� i potwierdzi� moj� nieuchronn� �mier�. Z tego wi�c powodu pilnie s�ucha�em. - Prosz� mi wybaczy�, panie s�dzio, nie rozumiem pa�skie go pytania. - Gdzie s� kosztowno�ci? - Ju� m�wi�em, nie wiem. , Zosta�em uderzony w lewe ucho: nie przez nowego m� czyzn� czy jego ludzi, lecz przez moich dawnych przes�uchu j�cych. - Gdzie jest ta kobieta? Takie chwile tryumfu daj� moc przetrwania udr�czonej du- 1. szy! Wymie� jej nazwisko, a twoje plugawe usta doznaj� rozkoszy! - Kt�ra kobieta, panie s�dzio? Wyczu�em obcy mi ruch. Tak jakby tamten m�czyzna podni�s� r�k� i zapobieg� uderzeniu mnie. Wydawa�o si�, �e to ju� m�j koniec. Powiedzia�em: - Kosztowno�ci s� w�asno�ci� mojej �ony i, zgodnie z pra wem, po rozwodzie wr�ci�y do niej. Jak ju� m�wi�em, po wy darzeniach na morzu nie wiem, gdzie one s� i gdzie jest moja rozwiedziona �ona. Na mi�o�� bosk�, w tej sprawie nic wi�cej nie wiem! Jest natomiast co�, o czym chcia�bym powiedzie�, a co dotyczy innej sprawy. Nie by�o odpowiedzi. - Prosz� pana, straci�em nadziej� na �ycie. Od dawna jed nak�e dr�czy mnie pewna tajemnica, kt�rej nie chcia�bym za bra� do grobu. - Za p�no. Po raz pierwszy w tej celi w�a�ciwie ocenia�em sprawy: nie walczy�em z tym cz�owiekiem, lecz chcia�em go niejako rozszyfrowa�. I nagle, B�g wie sk�d, nasz�a mnie my�l: ci ludzie przegrywaj� wojn�! - Nigdy biciem nie uda�o im si� wymusi� na mnie zdradze nia tej tajemnicy. - Nie by�e� bity. Prosz� mi wierzy�, nie by�e� bity. Kim jest ten cz�owiek? Czy m�g�by to by� ajatollah Na-d�afi? Nie, ma zbyt m�ody g�os. Mo�e to syn imama? - Gdyby pan wiedzia� to, co ja wiem, gdyby zna� tajemnic�, kt�r� od dziesi�ciu lat skrywam w sercu, nie chcia�by pan jej zna�. W Iranie tylko jeden cz�owiek nie jest pozbawiony ludz kich uczu�... - K�amie! Wszystko to zbadali�my! Broni swojej parszywej sk�ry! Wr�cz przeciwnie, mam zamiar zabi� ciebie. M�j ma�y Sza-hid, je�eli wyjdziesz poza te drzwi, umrzesz. Pozosta� ci jedynie front. To jest moja nagroda za twoj� g�upot� i okrucie�stwo. - Powiedzia�em, obrzyd�o mi �ycie. - To daremne. Nie interesuj� mnie stare dzieje. - Niech tak b�dzie. M�wisz o w�adzy najwy�szego s�dzie go, a jednak nie masz zaufania do Jego �wi�tobliwo�ci imama. Popad�e� w zw�tpienie, kt�re m�g�by rozwia� imam, ale ty nie szukasz w nim ratunku. Niech tak b�dzie. Spe�ni�e� sw�j reli gijny obowi�zek. Pozw�l mi teraz, prosz�, wr�ci� do mojej celi. Przez u�amek sekundy moja �mier� w tej celi przybra�a realny kszta�t. W Ewinie poder�ni�cie gard�a nie wymaga�o czego� nadzwyczajnego. Wyczu�em, �e ten wa�ny go�� zastanawia� si�, czy przez ca�� t� noc mo�e mi zapewni� rzeczywist� ochron�. - Za pozwoleniem, bracia, zostawcie mnie samego z tym przest�pc�. Ty, bracie, zosta�. - Czy to m�j zwyk�y �ledczy? - Oczywi�cie. Czu�em, �e pozbawiono mnie mo�liwo�ci zemsty, lecz by�em zaskoczony ogl�dnym zachowaniem tego nowego cz�owieka. - Dobrze. Jest znakomicie zorientowany w mojej sprawie. Kiedy m�czyzna przem�wi�, jego g�os zabrzmia� tu� przede mn�. M�g� siedzie�. - Co to za informacja? W�a�nie taka, jakiej pan potrzebuje. Mam nadziej�, �e b�dzie w pe�ni zrozumia�a. Nie jestem ani inteligentny, ani dobrze poinformowany, ani dzielny, wiarygodny i cnotliwy. Potrzebuj� w zwi�zku z tym najlepszej opieki. S�dz�, �e wystarczy mi dziesi�ciominutowa rozmowa z imamem. Ostatecznie mog� wyst�pi� w telewizji. Jak mawia�a moja �ona, kto� mnie w ko�cu zauwa�y. - Panie s�dzio, wie pan, �e jako m�ody cz�owiek mia�em szcz�cie odwiedzi� Isfahan i mieszka� w tym s�awnym mie �cie sze�� miesi�cy. By�o to w roku tysi�c dziewi��set trzy dziestym trzecim. W tym czasie zawar�em znajomo�� z gro� nym i godnym pot�pienia szpiegiem, masonem i narkomanem, Ismailem Murtazajewiczem Riazanowem. Oficjalnie by� so wieckim konsulem generalnym w Isfahanie. W rzeczywisto �ci - rezydentem wywiadu na obszarze po�udniowego Iranu i Chuzestanu, pracuj�cym dla KGB i Rady Ministr�w Zwi�zku Radzieckiego. - Tak, tak, wszystko to powiedzia�e� ju� przedtem. - Panie, prosz� o cierpliwo��. Rozwi�z�y styl �ycia Riaza- nowa sprawi�, �e dla centrali w Moskwie sta� si� postaci� nie wygodn�. By� jednak niezb�dny. Jak pan wie, po tysi�c dzie wi��set pi��dziesi�tym trzecim roku Sowieci zaprzestali rekru tacji szpieg�w spo�r�d Ira�czyk�w. Ich agentami, je�eli tak mo�na nazwa� ca�kowicie bezu�ytecznych emeryt�w, byli op�acani oficerowie armii, werbowani w Azerbejd�anie i Kur- dystanie podczas zam�tu panuj�cego po drugiej wojnie �wia towej. - Nie potrzebujemy wyk�adu. - Panie s�dzio, prosz� o cierpliwo��. Riazanow by� Mo skwie niezb�dny, poniewa� prowadzi� nie jednego, lecz dw�ch szczeg�lnie warto�ciowych szpieg�w... - Niech Wasza Wysoko�� nie wierzy! On k�amie! Prosz� spojrze� na jego mimik� i gesty, s� sztuczne! - ...i bardzo wp�ywowych. O jednym ju� m�wi�em. To za strzelony genera� Farameh. - Czy Riazanow m�wi� ci o tym cz�owieku? - Nie, prosz� pana. - Od kogo si� o tym dowiedzia�e�? - Od mojego domownika. - Twojego domownika! - Od mojej �ony, prosz� pana. ; .? - Od twojej cuchn�cej dziwki raczej!M Wyczu�em znany mi ruch. . - Ta kobieta jest pono� c�rk� tego �ajdaka. No prosz�! Czy to by�o takie trudne? - Tak, panie s�dzio. Farameh zosta� zastrzelony w Londy nie drugiego chordada tysi�c dziewi��set czterdziestego trze ciego roku przez ludzi wys�anych z Republiki Islamskiej. - Przerwa�em. Czu�em, jak wielki duch Abbasa unosi si� nade mn�. W ko�cu powiedzia�em: - Ten drugi agent �yje w�r�d was i powodzi mu si� nie�le, cieszy si� tak�e pe�nym zaufa niem Jego �wi�tobliwo�ci... Naraz w prawym oku zobaczy�em milion gwiazd. Poni�ej piek�cego policzka poczu�em mi�kki dotyk i zapach pi�ma. Na palcu nosi� masywny sygnet, kt�rym zosta�em uderzony w oko. Co� opryska�o m�j obola�y policzek. - Zamknij si�, ty �mijo! Zabierzesz do grobu te swoje k�am stwa. Nie pozwol� ci szerzy� w kraju islamu i rewolucji pluga wych plotek o zast�pcy naszego przyw�dcy duchowego, kt�re go imi� wierni wymieniaj� w zbiorowych mod�ach tu� po imie niu Jego �wi�tobliwo�ci imama... Aha! Wygl�da na to, �e imam nie darzy zaufaniem Nad-�afiego. Wie, �e jest umieraj�cy i musi zadba� o sukcesj�. By� mo�e, i� to, co robi Nad�afi w Bejrucie, Nigerii, Jugos�awii i w innych krajach, przynosi ujm� rewolucji. Nie ma to nic wsp�lnego ze mn�. Musicie zrozumie�, �e za pomoc w obaleniu Na- d�afiego pozostawicie moj� �on� i dziecko w spokoju. Wsta�em, opanowa�em si� i odzyska�em r�wnowag�. - Niech si� stanie wola bo�a. - Czy to twoja tak zwana �ona napoi�a ci� t� trucizn�? - Kto, prosz� pana? - Twoja �ona. - Nie, prosz� pana. - Wi�c kto przekaza� ci te oszczerstwa? ? - Pan Baharmast, tu� przed �mierci�. - Notoryczny bezbo�nik i k�amca! - Jak pan uwa�a. - Podszed� tak blisko, �e czu�em jego od dech. - S�ucham, Wasza Ekscelencjo? - Boisz si� Boga, wi�niu? - Oczywi�cie. ; - Boisz si� Go, wi�niu? - Tak. - B�g jeden wie, kim jeste� i co uczyni�e�. Ty sam wiesz, co zrobi�e�. Dlaczego nam tego nie powiesz? :, - Powiedzia�em. - Wszystko? - Pochyli�em g�ow�. - Bracie, nie s�ysz� ciebie. ? . . - Nie. - Dobrze, powiesz nam wreszcie. -Tak. , - Twoja dusza jest chora, cierpi z powodu w�asnej pychy. Je�li B�g pozwoli, mog� udzieli� ci rad i przyj�� z pomoc�. Nie czujesz tej duchowej atmosfery, jaka zapanowa�a w tym pokoju? - Czuj�, m�j panie! - Wiedz, �e tw�j wstyd i kara, jakkolwiek by�yby straszne i nie do zniesienia dla ciebie, s� niczym wobec ognia piekielne go! Zapomnij o tym �wiecie, gdzie �y�e� jak marnotrawca. Zmarnowa�e� plon twego �ycia. Z bo�� pomoc� mog� przy wr�ci� ci prawo�� i czysto��, kt�re pozwol� ci, cho� przez u�amek sekundy, zobaczy� wrota raju. - Je�eli taka b�dzie wola boska! Wyczuwa�em, �e gdyby by� brutalny, uderzy�by mnie. Po chwili odezwa� si�: - Musisz uzmys�owi� sobie, �e przes�uchuje ciebie sam B�g, �e to przes�uchanie jest aktem poddania si� islamowi, twojej wierze. Musisz powiedzie� to, czego dotychczas nie po wiedzia�e� sawakowcom, poniewa� nasta�a teraz era islamu, i nale�y m�wi� ca�� prawd�. - Tak, Wasza �wi�tobliwo��. Oddali� si� nieco. Westchn�� g��boko, jakby odpoczywa� po wielkim wysi�ku. - Rano i wieczorem b�dziemy si� razem modli�. Potem moi bracia, kt�rzy zajmuj� si� tob�, biednym, zb��kanym przest�p c�, na pewno us�ysz�, co twoje serce pragnie powiedzie�! �W imi� Boga, lito�ciwego i cierpliwego, Pana wszechczas�w (Bo�e, przyspiesz swoje nadej�cie!) i jego zast�pcy w�r�d ludzi, najwy�szego przewodnika, Moj�esza naszych czas�w, pogromcy bo�k�w i tyran�w, wyzwoliciela ludzko�ci, przyw�dcy i za�o�yciela Republiki Islamskiej, Jego �wi�tobliwo�ci imama Chomejniego (Niechaj Wszechmocny otoczy go �ask�!), stoj�cy przed twoim obliczem John Pitt, syn nieznanego ojca i zmar�ej panny Pitt, zeznaj� po raz pierwszy i ostatni, z w�asnej woli i nast�puj�cych powod�w: po pierwsze, aby wyja�ni�, dlaczego podj�to przeciwko mnie dzia�ania, i po drugie, aby unaoczni� pope�nione przeze mnie b��dy, pomy�ki, zboczenia, zbrodnie, dokonane zar�wno przed rewolucj�, jak i po jej zwyci�stwie, przeciwko wskazaniom imama, kt�ry z genialn� przenikliwo�ci� uzna� mnie za zbocze�ca i spiskowca. Dzi�ki Bogu, od mego aresztowania i podczas pobytu w wi�zieniu, mia�em mo�liwo�� - w wyniku braterskiej pomocy moich braci i szlachetnej postawy przes�uchuj�cych mnie - nawr�cenia si� na w�a�ciw� drog�. Przes�uchanie to zosta�o podzielone na dwie cz�ci: pierwsza dotyczy b��d�w i przest�pstw pope�nionych przed zwyci�stwem rewolucji, druga - po zwyci�stwie. Aczkolwiek przyszed�em na �wiat w Wielkiej Brytanii, moja matka pracowa�a jako agentka w brytyjskiej ambasadzie w Teheranie, pod kierownictwem notorycznego szpiega, niejakiej panny Espencer. Podczas drugiej wojny �wiatowej i po jej zako�czeniu moja matka nawi�za�a haniebny i nielegalny stosunek z cz�onkiem sowieckiej misji dyplomatycznej. Po ujawnieniu tego faktu zosta�a odwo�ana z plac�wki do Londynu, gdzie umieszczono j� w ci�kim wi�zieniu Tower, w kt�rym przebywa�a a� do moich narodzin i oddania mnie rodzinie zast�pczej. Mo�na jedynie przypuszcza�, �e wy�ej wymieniony Rosjanin by� moim ojcem. Z ca�� pewno�ci� od najm�odszych lat pragn��em odwiedzi� Iran, jakby tutaj by� gr�b mego ojca. W odpowiednim czasie, przed uko�czeniem studi�w, przyby�em do Is- fahanu. Podczas tych lat, z powodu braku rozwagi, do�wiadczenia i niedojrza�o�ci oraz przez niezrozumienie linii imama, pope�ni�em wiele b��d�w, z kt�rych dwa by�y najci�sze. Po pierwsze - intrygi i szpiegostwo na rzecz ateistycznego Zwi�zku Radzieckiego, po drugie - zboczenie seksualne. Wkr�tce wpad�em w sid�a niejakiego pana Riazanowa, g��wnego szpiega Zwi�zku Radzieckiego w tej cz�ci Iranu, oraz bra�em udzia� w operacjach i spiskach przeciwko islamowi i niepodleg�o�ci Iranu. W�wczas ruch zwolennik�w imama wzrasta� z ka�dym dniem i pan Riazanow, spodziewaj�c si� nieuchronnego zwyci�stwa linii imama, przekupywa�, ok�amywa� i zach�ca� �atwowiernych i otumanionych ludzi, aby mu s�u�yli. Osobi�cie nie zna�em ajatollaha Nad�afiego, aczkolwiek wiedzia�em, �e cieszy si� opini� zdecydowanego przeciwnika usuni�tego szacha. Riazanow, kt�rego dzia�alno�� wzbudzi�a podejrzenia Sa- f waku, zosta� zamordowany i by�em zmuszony ucieka� do innego miasta. W�wczas, pod panowaniem przekl�tego re�imu szacha, zatru�em si� atmosfer� panuj�c� w Isfahanie. O moich nielegalnych stosunkach i dzia�aniach opowiedzia�em przes�uchuj�cym mnie czcigodnym urz�dnikom. Po zwyci�stwie rewolucji, zw�aszcza za� po wybuchu wojny narzuconej przez Irak i Ameryk�, kiedy sta�o si� rzecz� oczywist�, �e moim religijnym obowi�zkiem by�o ujawnienie ca�ej mojej dzia�alno�ci i wszystkich kontakt�w z panem Riazano-wem i domownikami Jego Ekscelencji Nad�afiego w Isfahanie, zachowa�em te sprawy w tajemnicy, z wielk� szkod� dla systemu. Serce mi krwawi z powodu b�lu, jaki swoim uporem sprawi�em Jego �wi�tobliwo�ci imamowi. I na koniec chcia�bym przeprosi� wszystkich braci, kt�rzy mieli jakikolwiek kontakt ze mn�, aby, nie zwa�aj�c na w�asne ambicje i interesy, w duchu pos�usze�stwa i bez jakiegokolwiek fanatyzmu poddali si� woli najwy�szego s�dziego i uznali j� za probierz swoich dzia�a� i opinii". Taka by�a wersja dla prasy. Ponadto zrobiono ze mn� dwa filmy, a raczej nagrano moje wyst�pienie na ta�my wideo. Jedn�, pe�n� wersj�, przygotowano dla imama, pana Nad�afiego i szef�w trzech s�u�b. Natomiast drug�, kr�tsz� i pozbawion� szczeg��w, dla opinii publicznej. Przeczyta�em pytania, wcze�niej dla mnie przygotowane. Powiedziano mi, �e odpowiedzi zostan� p�niej wstawione. B�g jeden wie, jakiego rodzaju odpowiedzi zechc� zamie�ci�. - Panie Kuczulu, b�dzie pan ogl�da�? - Oczywi�cie. Wszyscy b�dziemy ogl�da�. Jest to pierwszy przest�pca wyst�puj�cy w naszym programie �D�wi�k i Ob raz". B�dzie pan s�awny, panie John! - Je�eli taka b�dzie wola bo�a. . . - Zobaczy ci� rodzina! - Licz� na to. Kuczulu chcia� przypali� mi papierosa. Nigdy nie m�g� poj��, �e nie pal�. - Nie, dzi�kuj�, panie Kuczulu. By� zak�opotany. - Opowiem ci, jak b�dziesz si� prezentowa� w telewizji. Dok�adnie. Twoja twarz, ko�nierzyk, oczy, g�os, wypowiadane s�owa. Dok�adnie. � To jest dla mnie bez znaczenia. Mo�e cz�� wywiadu us�ysz� w g�o�niku - pokaza�em wysokie okno w celi wi�zien nej, sk�d dochodzi�y d�wi�ki radiostacji �G�os Islamu". - Je�eli taka b�dzie wola bo�a. Jednak�e nie us�ysza�em siebie owego wieczoru w g�o�niku wi�ziennym, a, jak p�niej powiedzia� mi skonfundowany Ku-czulu, wywiadu nie pokazano tak�e w telewizji. Dowiedzia�em si�, �e pan Nad�afi zrezygnowa� z funkcji zast�pcy przyw�dcy i szefa Biura do spraw Zagranicznych Ruch�w Wyzwole�czych i przeszed� na emerytur� oraz �e osiad� w Ghom. Dowiedzia�em si� tak�e, i� zbiera si� rada ekspert�w, aby wybra� jego nast�pc�. S�ysza�em, �e rosyjski przyw�dca, Gorbaczow, g��boko poruszony listem Jego �wi�tobliwo�ci, wzywaj�cym jego i wszystkich �wiatowych przyw�dc�w do zrezygnowania z d�ugiej i czczej walki z Bogiem, wiar� dotycz�c� powstania i istnienia �wiata i przyj�cia w ko�cu islamu, wysy�a swego ministra spraw zagranicznych, pana Szewardnazi lub Szeward-nadze, do Teheranu. Przyb�dzie on jutro, aby om�wi� wznowienie wzajemnej wsp�pracy pomi�dzy ZSRR i Islamsk� Republik� Iranu. Usiad�em w wi�ziennej celi i nakry�em g�ow�, a wi�niarki w innych celach rozpocz�y sw�j akustyczny dialog na rurach centralnego ogrzewania. ��?;?� Czeka�em na ma�� przerw�, podczas gdy kto� inny zastanawia� si� nad odpowiedzi� na pytanie kobiety i nast�pnie przekaza� j�, wystukuj�c na rurze od kaloryfera: - O Bo�e! Metal milcza�. Jakbym rzuci� kamie� w �awic� ryb. Wi�niowie przewracali si� z boku na bok, poj�kiwali lub krzyczeli we �nie, lecz na p�pi�trze cz�� wi�zienia, kt�rego istnienia tylko ja w tym momencie by�em �wiadom, oddawa�a si� ma- r�eniom, korzystaj�c z jedynego dost�pnego wi�niowi schronienia - ciszy. W tym d�wi�kowym dialogu u�y�em arabskiego zwrotu jallah, kt�ry mia� wiele znacze�. Przede wszystkim ostrzega�, i� kto� obcy z�ama� szyfr kobiet i B�g jeden wie, jakie stanowi to dla nich zagro�enie. Nast�pne znaczenie tego zwrotu sugerowa�o, �e tym obcym jest m�czyzna, poniewa� by� to zwrot, kt�ry zapewne s�ysza�y w dzieci�stwie, w swoich rodzinnych domach lub na ulicy od m�czyzn; jego sens by� upokarzaj�cy: �Zas�aniajcie twarze, kobiety i dziewcz�ta, obcy m�czyzna jest w domu!" Inne jeszcze znaczenie tego zwrotu m�wi�o o m�czy�nie ostro�nym i czujnym. - Towarzyszki, siostry, b�agam was w imi� lito�ciwego Boga o przys�ug�. Rura od kaloryfera milcza�a. Przypuszcza�em, �e kobiety nie mia�y awaryjnego kodu i dlatego nie mog� odpowiedzie� albo te� naradzaj� si� ze swoj� przyw�dczyni� b�d� komitetem. - Drogie towarzyszki, nazywam si� Pitt. Poszukuj� rodziny. Czy macie jakiekolwiek wiadomo�ci o mojej rodzinie? Senne poj�kiwania m�czyzn sprawia�y, �e w celi panowa�a coraz bardziej przygn�biaj�ca i wszechogarniaj�ca cisza. Czas mija�. Nie wiem, jak szybko, w wi�zieniu bowiem nie liczy si� czas, a na pewno nie licz� si� sekundy, minuty i godziny. Pomy�la�em: �Nie odpowiedz�. Zmieni�y szyfr. A je�eli go z�ami�, zmieni� go ponownie i donios� na mnie do ministerstwa". Rura wyda�a d�wi�k. Kto� nadawa� tak szybko, �e nie mog�em rozszyfrowa� sygna��w. - Towarzyszko, prosz� wolniej. Sygna� zabrzmia�: - Jakich dokona�e� przest�pstw? - Szpiegostwo i cudzo��stwo. - Umierasz? ' - Wszyscy umieramy. : - Czy twoj� rodzin� zaliczono do ob�udnik�w? - Moja rodzina to zwykli obywatele. - Maj� sk�r� jasn�, oliwkow� czy s� kolorowi? Zastanawia�em si�, dlaczego w tym kraju ka�da rozmowa pomi�dzy m�czyzn� i kobiet�, nawet w tak pod�ym miejscu jak to, szybko zamienia si� we flirt. I nagle zaw�adn�a mn� ogromna t�sknota za kobietami, za ich g�osem, zapachem, doznawan� w ich obecno�ci rozkosz�. Wyobra�a�em sobie, jak pode mn� trzysta wi�ziennych cel - by� mo�e nie wszystkie by�y zaj�te - wype�nia st�umiony chichot kobiet, na�miewaj�cych si� z ot�pia�ego z mi�o�ci m�czyzny. - �aden z tych kolor�w nie dotyczy mojej rodziny, ma- dame. Jedna z kobiet ma na imi� Szirin. Druga to Lej�i, dziew czyna w wieku oko�o trzynastu lat. Pochodz� z Isfahanu. - Nie ma ich tutaj. - Niech was B�g b�ogos�awi. Cisza. Milczenie trwa�o dziesi�� dni. Kiedy stukanie pojawi�o si� znowu, by� to �argon podawany starym kodem. My�la�em, �e to po arabsku, lecz niestety, pomyli�em si�; przeklina�em siebie, �e tak kiepsko znam j�zyk turecki. �ona m�wi�a mi, �e wiejskie kobiety, w obawie przed m�czyznami, cz�sto m�wi� dziecinnym dialektem; nie us�ysza�em go w tych szyfrowanych d�wi�kach, s�dzi�y bowiem, �e m�g�bym go zna� od swej �ony. Jednak�e rytm d�wi�k�w przypomina� sk�adni� j�zyka perskiego lub niepowtarzalne cechy ka�dego j�zyka. Ta w�a�ciwo�� slangu pozwala rozpozna� na przyk�ad francuskich hipis�w, rozmawiaj�cych na zat�oczonej ulicy. Domy�la�em si�, �e kobiety nadal rozmawiaj� ze mn� w j�zyku perskim, u�ywaj�c tego samego szyfru, lecz wykoncypowa�y nowe zabezpieczenie, niekoniecznie techniczne, lecz stosuj�ce �amig��wk� s�own�. Znowu musia�em podj�� pr�b� z�amania szyfru. Moje przedsi�wzi�cie sprowadza�o si� do skonstruowania suwaka logarytmicznego lub dw�ch wsp�rodkowych k�, albo te� najbardziej powszechnego w Iranie liczyd�a, i dopasowania najcz�ciej pojawiaj�cych si� zaczep�w do najcz�ciej u�ywanych w j�zyku perskim liter. Jednocze�nie doszed�em do wniosku, �e ten ich nowy kod i m�j nieuchronny sukces rozszyfrowania go s� te� swego rodzaju flirtem: przecie� my wszyscy umieramy i to, co nam pozosta�o - nawet tym kobietom, kt�re do�wiadczy�y udr�ki �ycia wi�ziennego, walcz�c najpierw z szachem, a potem z mu��ami - to rado�ci, jakich wsp�lnie zaznaj� m�czy�ni i kobiety, oraz wspomnienia o nich. Poniewa� umieramy, nie i mamy �adnej nadziei na ich ponowne prze�ycie. Wyczuwa�em tak�e z ich strony pewn� pow�ci�gliwo��, wynikaj�c� z samej istoty flirtu, pewn� delikatno�� wobec mnie. Zupe�nie jakby wiedzia�y, �e moje d��enie do odzyskania �ony jest dok�adnie tym, co ma dla nich najwi�ksz� warto�� i podtrzymuje je przy �yciu i �e nale�y to chroni�. Niezbyt uwa�nie ws�uchiwa�em si� w te metaliczne d�wi�ki, lecz stopniowo zawarte w nich s�owa zaczyna�y nabiera� znaczenia. Dotyczy�y wielu rzeczy: zamachu stanu i struktur dowodzenia, karnych operacji, �ywno�ci, �ez, �miechu - by�y codzienn� rozmow� wi�ni�w politycznych. Nie znosi�em pods�uchiwania tych rozm�w, poniewa� by�em intruzem w tym intymnym dialogu ludzi uwi�zionych. Popisywa�y si�, bo wiedzia�y o moim istnieniu. Swoim zachowaniem zniszczy�em najdro�szy skarb, jaki wi�zie� posiada: szczero�� dialogu. Zastanawia�em si�, czy mam rozszyfrowa� ich nowy kod, aby go znowu zmieni�y; wiedzia�em, �e ostatecznie b�d� musia� go znowu pozna�. I sam d�wi�k, widok rury, �wiadomo�� istnienia tych kobiet sta�y si� dla mnie czym� w rodzaju piek�a. Poprosz� Hassana Kuczulu, aby zwr�ci� si� do gubernatora z pro�b� o przeniesienie mnie do Instytutu Kszta�cenia, gdzie b�d� m�g� dzieli� cel� z innymi m�czyznami. Spa�em snem p�ytkim i ka�dej nocy s�ysza�em d�wi�ki w metalowych rurach, a� pewnej nocy, kiedy nad szczytem De-mawendu widnia� ksi�yc w pe�ni, zauwa�y�em wyra�n� zmian� d�wi�ku. Zorientowa�em si�, �e kto� przekazuje informacj� starym szyfrem. - Towarzyszu! Towarzyszu! Podskoczy�em do rury. - John! Wstawaj, John! - Do twoich us�ug, madame. '???'?'?"? - Jak brzmi jej rodowe nazwisko? Nie mog�em wym�wi� jej nazwiska, chocia� cisn�o mi si� na usta. Nie mia�em w�tpliwo�ci, �e na kobiecym pi�trze by�y do-nosicielki; je�eli wystukam jej nazwisko rodowe, trudno wyobrazi� sobie, jak bardzo nara�� na niebezpiecze�stwo Szirin i siebie. - Ba�wochwalczym. Szirin Fereszte* Ba�wochwalczym. Ona jest c�rk� wysokiego urz�dnika b�d� wojskowego z okresu panowania szacha, bahaisty lub sawakowca. - Towarzyszu, musz� zna� jej nazwisko rodowe. Zauwa�y�em zmian� rytmu d�wi�k�w. To by�a inna kobieta, wsp�wi�niarka lub kto� starszy w wi�ziennej hierarchii, mo�e jaka� funkcjonariuszka w tej widmowej armii kobiecej. - Pani zna jej nazwisko, madame. Nie musi si� pani dowia dywa� od m�czyzny. S�owo �m�czyzna" obieg�o ca�e wi�zienie, wzd�u� rur centralnego ogrzewania, przez drzwi, latryny i �azienki, przez o�nie�ony dziedziniec wi�zienny; dotar�o do siedz�cych po tu-recku kobiet i rozdra�nionych m�czyzn, a� powr�ci�o do mnie, tysi�ckrotnie wzmocnione w swojej zuchwa�o�ci i szale�stwie. Och, Bo�e, zdradzi�e� te kobiety, kt�re chcia�y ci pom�c! Nie zas�ugujesz, aby �y�! Cisza wype�ni�a wi�zienn� cel�. Naraz ponownie rozpocz�o si� stukanie w rury. - Nie jeste� m�czyzn�, kochanie, tu bowiem jest wi�zie nie, w kt�rym nie wolno przebywa� m�czyznom. � Odczu�em ogromn� ulg�. - Niech tak b�dzie, kochanie. . ?(? - Kobieta i dziewczyna, odpowiadaj�ce podanemu przez ciebie rysopisowi, by�y kiedy� w Adelabadzie. Ostatnio wi dziano twoj� �on� i c�rk� w tysi�c dziewi��set osiemdzie si�tym pierwszym roku w wi�zieniu w Szirazie tu� przed egze kucjami. Ogarn�a mnie wielka rado��. Kilkoma uderzeniami o metalow� rur� ta kobieta przed�u�y�a �ycie mojej �onie i c�rce 0 sze�� lat; kto wie, czy kilka nast�pnych uderze� nie prze d�u�y ich �ycia o kolejnych siedem lat w stosunku do chwili obecnej. W mojej celi historia toczy si� b�yskawicznie, a wyda rzenia prowadz� nas do spotkania w jakim� jednym miejscu 1 czasie. - Jakie s� jej przest�pstwa, drogi towarzyszu? - Wojna przeciwko Wiekuistemu. ...... Fereszte - perskie: anio� (przyp. kons.). - Czy jest umieraj�ca? Pytanie by�o nieistotne, bior�c pod uwag� oskar�enia. Utrudnianie Mesjaszowi jego misji zbawienia nie jest wykroczeniem. - Wszyscy musimy umrze�. - Niech ci� B�g b�ogos�awi, towarzyszko. - M�wi�, �e jest silna; a gdzie� s�ysza�am, �e B�g jest lito �ciwy. - Rzeczywi�cie, madame. Poniewa� uwolni�em si� od stan�w depresji, coraz bardziej doskwiera�o mi zachowanie si� stra�nik�w. Nawet w�wczas, kiedy wchodzili do celi, a ja odwraca�em si� do �ciany, czu�em, jak wlepiaj� we mnie oczy. Rozpad� si� ca�y porz�dek dnia. Nikt nie wzywa� nas do modlitwy i nikt nie odprowadza� mnie do latryny. Zmniejszono mi o po�ow� dzienn� racj� �ywno�ciow�. Z dawnych stra�nik�w pozostali tylko starsi wie�niacy, tacy jak Kuczulu. - Bo�e, gdybym tylko m�g� zosta� m�czennikiem! - Panie Kuczulu, nie b�d� taki przygn�biony. - Hosejnie, Hosejnie! Pozw�l mi wyj��, walczy� i umrze� dla ciebie. Nie boj� si� truj�cego gazu! - M�j drogi, nie za�amuj si�. Zapanowa�o wymowne milczenie. Potem powiedzia�: - Panie John, prosz� by� dla mnie sprawiedliwym. - Co masz na my�li, panie Kuczulu? Nigdy nie traktowa�e� mnie �le. - Stara�em si� wype�nia� swoj� religijn� powinno��. - Jestem pewien. - Prosz� powiedzie�, panie John, �e pan mi wybacza. - Je�li tylko wype�nia� pan sw�j religijny obowi�zek, to nie ma co wybacza�. - Prosz�, panie John. - W porz�dku, panie Kuczulu, wybaczam! Dosy� ju�! Pro sz� tej sprawy wi�cej nie porusza�. Trzy, cztery, pi�� razy dziennie dochodzi�y do mnie z drugiej strony budynku odg�osy strza��w. Pewnego dnia us�ysza�em dziesi�� lub wi�cej eksplozji w �r�dmie�ciu, a raz wi- dzia�em z mego okna irackiego my�liwca bombowego, wed�ug Kuczulu Su-25, lec�cego na zach�d. Bomby, kt�re zrzuci�, spowodowa�y odpadni�cie cz�ci sufitu. �atwo domy�li�em si�, jaki jest zwi�zek ��cz�cy egzekucje, bombardowania, racjonowanie �ywno�ci, ponure miny stra�nik�w i stopniowe rozpadanie si� porz�dku wi�ziennego w Ewi-nie. Z radia dowiedzia�em si� o prze�omie w sektorze Fao, lecz nic nie m�wiono o sprowadzeniu posi�k�w. Nieco p�niej dowiedzia�em si�, �e bojownicy islamscy zaj�li nowe pozycje obronne w Majmun. S�ysza�em o wspania�ej akcji na morzu, podj�tej przeciwko flocie Wielkiego Szatana, Ameryce. Imam mianowa� Rafsand�aniego g��wnym dow�dc� wszystkich si� zbrojnych Iranu. Poniewa� brakowa�o ludzi do pracy, przypomnia�em Kuczulu, �e znam si� troch� na mechanice. Zreperowa�em instalacj� wodoci�gow� w toalecie, urz�dzenia elektryczne w sali modlitewnej i klimatyzator w biurze gubernatora. Kuczulu poszed� ze mn� i pogaw�dzili�my sobie, a kiedy sko�czy�em, zabra� narz�dzia. - Pob�dzie pan chwil� sam, kiedy ja zjem lunch, panie John? - Wiesz, �e mog� czyni� cuda, ze smugi �wiat�a zbudowa� mosty, a z cieni drabiny � wyrecytowa�em w odpowiedzi. - Panie John, prosz� da� mi s�owo honoru. Nie jest pan z�ym cz�owiekiem, tylko zagubionym. - Co b�dzie, panie Kuczulu, je�eli Jego Ekscelencja wr�ci i spotka mnie w swoich pokojach? - Nie wr�ci. On jest w... - przerwa�, przypomniawszy so bie, �e jestem gro�nym przest�pc�. Spojrza� na mnie z ironi�. - Panie John, kto to jest rotarianin? - Nie wiem dok�adnie. S�dz�, �e jest to cz�onek jakiego� stowarzyszenia. - Prowadz�cego wojn� przeciwko Iranowi i islamowi? ?�-. - My�l�, �e nie tylko. - Ale ty jeste� rotarianinem! - Kim� o wiele gorszym, panie Kuczulu. Jestem libera�em! - Przesta�! Nie m�� mi w g�owie. O Ali, kiedy� �ycie by�o takie proste. Byli w�a�ciciele i dzier�awcy. Byli muzu�manie i niewierni. Oczywi�cie byli tak�e m�czy�ni i by�y kobiety. A przede wszystkim - by� ten przekl�ty szach, tylko �e w�wczas nie by� on �przekl�ty". - My�l�, �e powinni�my skupi� si� na uwolnieniu naszej oj czyzny od Saddama. - Je�eli B�g pozwoli! - Podszed� do drzwi wyj�ciowych i powiedzia�: - M�j brat pracuje jako s�u��cy w domu imama (niech �aska Wszechmocnego b�dzie z Nim). Pewnej nocy pods�ucha�, jak imam w pokoju modlitwy rozmawia� z Wieku istym, Bo�e, przyspiesz swoje nadej�cie! Teraz jest wojna, a Saddam i wszystko tak wiele kosztuje - kilogram ry�u kosz towa� dziesi�� toman�w, teraz siedemset, herbata dwie�cie. Czy nast�pi koniec �wiata, panie John? - Tak, panie Kuczulu, dzi�ki Bogu, ale kto wie kiedy? A te raz niech pan idzie na lunch i niech panu smakuje jak nektar. Zawaha� si�. - Niech pan b�dzie tak uprzejmy - rzek�em - i poinformuje, �e chcia�bym z�o�y� zeznania. - Niech ci� B�g b�ogos�awi! Od p�tora roku nie widzia�em Szahida. Wiedzia�em, �e moja obecno�� zatruwa mu �ycie. Powiedzia�em: - Chcia�bym zaci�gn�� si� do dwudziestomilionowej armii Republiki Islamskiej. Jak zwykle, pierwsz� odpowiedzi� Szahida na nowiny by�a przemoc. Chcia�em za�agodzi� atmosfer�, lecz uderzenie w ucho zwali�o mnie z krzes�a. Przepaska z oczu spad�a przy �cianie. Z zamkni�tymi oczami podczo�ga�em si� do niej i ponownie za�o�y�em - Musi si� pan przychyli� do mojej pro�by, panie Szahid - rzek�em. - Chcia�bym odda� �ycie za moj� przybran� ojczyzn� i zwyci�sk� rewolucj� islamsk�. By�em tak oszo�omiony zadanym mi ciosem, �e ledwo dowlok�em si� do krzes�a. - Nigdy. Jeste� szpiegiem! B�dziesz szpiegowa� nasze ope racje wojenne! W brzmieniu jego g�osu by�o co�, czego przedtem nie s�ysza�em, ale by�em zbyt oszo�omiony, aby to rozpozna�. Czu- �em, �e ma to co� wsp�lnego z sytuacj� na froncie. Moje my�li by�y zbyt sk��bione, aby je rozplata�. Wiedzia�em, �e jest takie s�owo, kt�re -je�eli je wypowiem - spowoduje, �e ca�kowicie straci on panowanie nad sob�, lecz zebra�em si� na odwag� i wypowiedzia�em je. - Podczas audiencji Jego �wi�tobliwo��, godzien najwy� szego szacunku, powiedzia�, �e nawet krew przekl�tych b�dzie s�odka... Moje prawe ucho otrzyma�o kolejny cios. Zaszumia�o mi w g�owie. Na rami� sp�ywa�o co� mokrego i ciep�ego. Pomy�la�em: �Strzeli� mi w g�ow�!" - Nigdy! Jeste� skazany na �mier�! Zdanie to zawis�o w powietrzu, a potem uderzy�o we mnie jak obuchem. Siedzia�em przed nim na pod�odze, krew wycieka�a z ucha. Przepaska znowu opad�a z oczu, lecz nie spojrza�em na niego, bo nawet nie m�g�bym. Wiedzia�em, �e przerazi�a go rana, jak� mi zada� - nie przypuszcza�em, �e kiedykolwiek b�d� s�ysza� na prawe ucho - i krew na pod�odze i ubraniu. Wiedzia�em, dlaczego mnie nienawidzi i �e nie ma to nic wsp�lnego z moim charakterem i moj� histori�; nienawidzi mnie dlatego, �e da�em mu odczu�, i� rozumiem jego sytuacj�; �e zwracam mu po�rednio uwag�, i� jest tutaj, a nie na froncie. - Nie s�dzono mnie, m�j kochany, wi�c jak m�g� zapa�� wyrok w mojej sprawie? Niezno�ny b�l w uchu by� dla mnie co najmniej zapowiedzi� wyroku i kary. Widzia�em ich kszta�ty, tak jak w Isfahanie widzia�em architektoniczn� bry�� meczetu. Wiedzia�em, �e teraz, kiedy Farameh nie �yje, Nad�afi przebywa w areszcie domowym w Ghom, a Rosja jest przyjacielem, nie by�em ju� potrzebny rewolucji.Trzymano mnie w Ewinie nie dla mnie samego, lecz z powodu innej osoby. Moje �ycie i �mier� mia�y o tyle znaczenie, o ile sta�yby si� przyczyn� �mierci tej drugiej osoby. I w tym momencie, kiedy podnios�em g�ow� i spojrza�em w twarz mego oprawcy, wiedzia�em, �e t� drug� osob� by�a Szirin; �e z powod�w, kt�rych nie mog�em jeszcze poj��, chcieli j� zabi�. Mogli to jednak zrobi� tylko w�wczas, gdybym ja tak�e by� na miejscu ka�ni, razem z ni� zakopany po szyj� w piachu, lub te� chcieli to zrobi�, lecz nie mogli znale�� Szirin, przypuszczalnie r�wnie� dlatego, �e by�o ju� za p�no, poniewa� rewolucji grozi�a kl�ska w wojnie z Irakiem. Spojrza�em mu prosto w oczy, kt�re migota�y jak powierzchnia wody na wietrze. - Panie Szahid - powiedzia�em - na biurku gubernatora z�o�y�em petycj� do S�du Rewolucyjnego w sprawie przyj�cia mnie do patriotycznych oddzia��w �o�nierzy, chc�cych na fron cie krwi� naprawi� b��dy i zas�u�y� na amnesti�. Jestem oby watelem ira�skim i mam do tego prawo. Jak pan sam najlepiej wie, nie pope�ni�em �adnego przest�pstwa, a Jego Ekscelencja gubernator uzna� mnie za cz�owieka wyleczonego ze z�ych sk�onno�ci. Nie rozumiem, dlaczego pozostaje pan w Tehera nie, objadaj�c si� ry�em, chodz�c w cywilnym ubraniu, pod czas kiedy pa�ska ojczyzna wykrwawia si� na �mier�. Nie je stem taki jak pan. A teraz musz� p�j�� do szpitala, poniewa� pan, bij�c mnie, spowodowa�, �e p�k�a mi b�ona b�benkowa. Jego oczy m�wi�y: �To by� tw�j wyb�r. Zmusi�e� mnie do tego. Teraz poniesiesz konsekwencje". Na�o�y�em na oczy przepask� i wsta�em. Zaprowadzono mnie do celi. Wytar�em krew papierem i powoli, odczuwaj�c b�l nie do zniesienia, wymy�em ucho roztworem soli. Nie wiedzia�em, na jak d�ugo starczy mi si�, narysowa�em wi�c twarz Szahida, z jego wyba�uszonymi oczami i rzadk� brod� i - wraz z wi�zienn� �y�k� - schowa�em ten rysunek do gaci. - W takiej oto znalaz�e� si� sytuacji! Spa�em. ? ; . i - W TAKIEJ OTO ZNALAZ�E� SI� SYTUACJI! Niezale�nie od tego, jak dalece przygotujesz si� na najgorsze, nie ma to �adnego znaczenia. By�em zupe�nie rozbity, czu�em, jak ca�e moje cia�o si� otwiera. Z ust wydobywa� si� piek�cy oddech, do oczu nap�ywa�y �zy. Z ucha zacz�a ciec krew. Nie panowa�em ju� nad niczym, nie mog�em powstrzyma� moczu. P�ywa�em we w�asnym pocie. Kuczulu sta� w drzwiach, wygl�da� jak rzezimieszek. Spojrza�em na niego i rzek�em: - M�j przyjacielu, nie ma tutaj z�ego ducha, nie ma rotaria�- skiego szpiega, nie ma angielskiego imperialisty. Odda�bym ci ich wszystkich za odrobin� twojego cz�owiecze�stwa. Odwr�ci� si�. - ZA�O�Y� PRZEPASK� NA OCZY! Poczu�em, �e wi��e mi r�ce drutem. - Hassan, zechcia�by� �askawie uczesa� mi w�osy? - ID�! Powiedzia�em sobie: �Nic na tym �wiecie nie trwa wiecznie. Nawet ta chwila wkr�tce przeminie. Nie ma �adnego znaczenia, jak b�d� wygl�da� w oczach �wiata i mych oprawc�w. Nie ma znaczenia, czy b�d� krzycza� i czy si� zesram ze strachu. To wszystko nie ma znaczenia". - ZACZEKAJ TUTAJ! Po�o�y� moj� r�k� na czym� ciep�ym, aby mnie uspokoi�. By�a to rura centralnego ogrzewania. Zacz��em stuka� na niej paznokciem: S-Z-I-R-I-N. Potem przesta�em, poniewa� w �adnym wypadku nie chcia�em, aby zobaczy�a mnie w takim stanie. Poczu�em na twarzy co� mokrego. Kuczulu przemywa� mokr� szmatk� m�j policzek i ucho. Przypuszcza�em, �e b�d� tam jacy� ludzie, duchowni b�d� urz�dnicy, poniewa� mia�o to by� wykonanie wyroku. Id�c tak, z r�k� po�o�on� na ciep�ym barku Kuczulu, my�la�em: �W pewnym sensie, cokolwiek si� teraz dzieje, dzieje si� zgodnie z okre�lonymi prawami, kt�rych znaczenie dopiero teraz poj��em. Rozumiesz, byli�my swego rodzaju grup�, �klu- bem� w Isfahanie, z kt�rego wy�uskano wszystkich, jednego po drugim. Za�o�yciel grupy, pan Riazanow, by� pierwszy. Po trzynastu latach zabij� mnie. Pozostaje jeszcze ona. A je�eli j� zabij�, b�dzie jeszcze ma�a Lejli. Je�eli ona przetrwa, mo�e mie� dziecko, kt�re wyda na �wiat potomstwo; pozostaniemy wi�c mimo wszystko na tym �wiecie". Na twarzy poczu�em ch��d, a w sercu przeogromny �al, �e w ostatnich chwilach �ycia oddaj� si� tak niem�drym marzeniom. Bardzo chcia�em wiedzie�, gdzie jestem, na jakim dziedzi�cu, w jakim miejscu. Mia�o to teraz dla mnie najwi�ksze znaczenie. Jaki� cz�owiek o ci�kim oddechu przypina� mi co� po lewej stronie klatki piersiowej, tam gdzie jest serce. - Mo�e pan �askawie zdj�� przepask� z moich oczu? Nie boj� si�. Uderzy� mnie w prawy policzek. G�owa p�ka�a mi od b�lu. Pomy�la�em: �Po prostu nie mog� zgodzi� si� d�u�ej na takie poniewieranie! Musz� po�o�y� temu kres!" Kto� kopn�� mnie w ty�ek, upad�em na �nieg. Rozleg� si� rechot. - Powinni�cie si� wstydzi�, przyjaciele! Jeste�cie muzu�ma nami, czy� nie? - Przypuszcza�em, �e kopn�� mnie Kuczulu. Kto� mnie podni�s� i przepchn�� przez drzwi. Mia�em przed sob� schody, na kt�rych si� potyka�em; czu�em zapach plastiku, nafty i potu. Usadzono mnie na krze�le. Usta� zimny wiatr, a mnie opanowa�a klaustrofobia. Zabij� mnie na krze�le elektrycznym! - NIE! NIE! NIE! Wybuchn�li �miechem, w��czyli silnik i zatrz�s�o mn�. Czyja� r�ka zerwa�a z moich oczu przepask� i zobaczy�em m�czyzn� odwr�conego do mnie plecami i kierownic�, a poprzez okno - nik�e �wiate�ka w zaciemnionym mie�cie. Zacz��em si� �mia�. Rozejrza�em si� woko�o i zobaczy�em wi�ni�w takich jak ja, z zapisanymi kartkami papieru na piersiach, oraz stra�nik�w z kwa�nymi minami, w�r�d kt�rych rozpozna�em kilku z bloku �ledczego, i wiedzia�em ju� to, co w g��bi serca przeczuwa�em od dawna, tam, na �niegu: wywo�� nas autobusem na front! Spojrza�em na kartk� przypi�t� do mojej piersi. By�o na niej co� nagryzmolone, trudne do odczytania do g�ry nogami. - O Bo�e Wiekuisty! - zawo�a�em. �mia�em si� i �mia�em. P�dzili�my w d� drog�, kt�rej tutaj ostatnio jeszcze nie by�o. Zimny wiatr owiewa� moj� twarz. Zamy�li�em si�. Tak bardzo t�skni�em za ruchem, za d�wi�kami klakson�w w zat�oczonym Teheranie, za salonami samochodowymi, bardziej roz�wietlonymi ni� pa�ac starego re�imu, za zapachem wyrob�w cukierniczych w nocnej cukierni; za kobietami spaceruj�cymi w rzemiennych bucikach przed wystawami sklep�w. Musz� trzyma� si� w ryzach. W tak euforycznym nastroju mog� pope�ni� jaki� b��d. Czu�em, �e Szahid jedzie za mn�; �e ogarniaj�ca go chandra skrupi si� na mnie. Wiedzia�em, �e on tak�e jedzie na front, i to dlatego, �e ja tam jad�. I nie jest wykluczone, �e jestem skazany na jego towarzystwo do ko�ca mego �ycia. Rozrzewni�em si� na widok dr�g i �wiate� na od- leg�ych wzg�rzach. Pomy�la�em: �Widocznie mu��owie tak�e wierz� w post�p!" Zatrzymali�my si� na du�ym, ciemnym placu. Nazywa� si� Tupchane, czyli Park Artyleryjski, a przez zabrudzone okna autobusu wida� by�o gmach G��wnego Urz�du Pocztowego. Kiedy szuka�em swojej przepaski na oczy, stra�nicy parskn�li �miechem. Tylko my, przest�pcy, opu�cili�my autobus. By�o nas siedemnastu. Zaprowadzono nas do wysokiego budynku, zbudowanego w stylu ojca ostatniego szacha. Mie�ci�o si� w nim kiedy�, o ile wiem, Ministerstwo Finans�w. Mimo �e by�a pomoc, w budynku kr�ci�o si� mn�stwo ludzi, przewa�nie umundurowanych. Usi�owa�em powstrzyma� wybuch �miechu na widok g�upkowatych min moich towarzyszy. Moja z ca�� pewno�ci� nie wygl�da�a lepiej. Zaprowadzono nas do pokoju, kt�rego pod�oga wy�o�ona by�a grubym dywanem i w kt�rym znajdowa�o si� du�e metalowe biurko ze szklanym blatem. Na �cianach wisia�y portrety imama i Rafsand�aniego. Usiedli�my na krzes�ach w rz�dzie pod �cian�. Ordynans przyni�s� papierosy. Moi wsp�towarzysze, kt�rzy musieli by� ze wsp�lnych cel Instytutu Kszta�cenia, rozmawiali, pal�c papierosy. Mu��owie i klerycy z seminari�w patrzyli na nas wzrokiem pe�nym ob�udy. Wstali�my, lecz oni odwr�cili si� i odeszli. Po chwili zacz�to moich towarzyszy wywo�ywa� kolejno z pokoju. W miar� jak znikali za drzwiami, moje obawy wzrasta�y. Pomy�la�em: �Musz� by� teraz szcz�liwy, w tych ostatnich minutach w tym pokoju". W ko�cu zosta�em sam, patrz�c, jak �wit rysuje na tle purpurowego nieba kontury o�nie�onych gmach�w i bazaru, a artyleria przeciwlotnicza ogniem zaporowym ostrzeliwuje irack� rakiet� Scud, zanim ta uderzy�a w po�udniow� cz�� miasta, wywo�uj�c dr�enie okien. Pomy�la�em: �Wojna musi by� wspania�� rzecz�. Nieco p�niej zawy�y syreny alarmowe". - Pitt. - Tak, panie. Po wielu godzinach, pe�nych napi�cia, ca�kowicie st�amszo-ny wszed�em przez podw�jne drzwi do du�ego pokoju. Przy biurku siedzia�o dw�ch duchownych, znacznie r�ni�cych si� rang�, i nieco dalej - oficer armii. O ile ci pierwsi wygl�dali na ludzi zm�czonych, o tyle ten ostatni wydawa� si� rozw�cieczony. Na biurku, nie otwarta, le�a�a moja kartoteka. Kiedy przemierza�em pok�j, inny m�czyzna, cywil, skoczy� spod �ciany w moim kierunku. Mia� mi�y wygl�d i by� uprzedzaj�co grzeczny. W przeciwie�stwie do pozosta�ych tylko on zorientowa� si�, �e jestem Europejczykiem; �e moja edukacja jako Ira�czyka, rozpocz�ta przez moj� �on� w Buszehrze i kontynuowana w wi�zieniu w Ewinie, zosta�a teraz formalnie zako�czona; �e dyplom dosta�em w�wczas, kiedy kopali mnie na �niegu. I tylko ten facet rozpozna� mnie, poniewa� czyta� moje akta i bywa�, prawdopodobnie cz�sto, w Europie. I by�oby lepiej, gdyby nie wchodzi� mi w drog�. - Bonjour, monsieur. J'ai 1'honneur... - Prosz� mi wybaczy�, Ekscelencjo, ale nie rozmawiam w obcychj�zykach. - Mais le tribunal dont vous... Zwr�ci�em si� do starszego rang� duchownego, poniewa� wydawa�o mi si�, �e jest on przewodnicz�cym trybuna�u. - Czy mog� m�wi�, panie s�dzio? - B�dziesz odpowiada� na nasze pytania. G�os mia� sympatyczny, ale zm�czony. Przysz�o mi na my�l, �e ten drugi duchowny by� swego rodzaju komisarzem gwardii rewolucyjnej i �e to on b�dzie decydowa� o losie ochotnik�w. Przewodnicz�cy si�gn�� po moje akta, lecz w�wczas co�, niew�tpliwie znu�enie, spowodowa�o, �e lepsza cz�� jego natury wzi�a g�r�. Westchn�� g��boko. - Ilu jest w twojej rodzinie m�czennik�w i rannych? - W�r�d moich nie ma m�czyzn, Ekscelencjo. - Ilu m�czyzn z twojej rodziny s�u�y jako ochotnicy w mi licji? - W�r�d moich krewnych nie ma m�czyzn, Ekscelencjo. - Do jakiego meczetu nale�ysz? - Jestem przest�pc�, panie. - Czy ktokolwiek z twoich krewnych bierze udzia� w uro czysto�ciach religijnych w meczetach? - W�r�d moich krewnych nie ma m�czyzn, panie. Uzna� wreszcie ca�kowit� bezu�yteczno�� tego rodzaju pyta�, lecz nadal je zadawa�. - Czy znasz jakiegokolwiek przyw�dc� religijnego? - Panie, chc� odda� moje bezu�yteczne �ycie ukochanemu krajowi, rewolucji i wielkiemu... - zamar�em w oczekiwaniu na b�l - ...imamowi, pogromcy idoli. Nikt mnie nie uderzy�. M�odszy duchowny spojrza� na mnie, potem odwr�ci� g�ow�. Oficer warkn��: - Za stary jest ten lowelas! S�owo to by�o niczym uderzenie pi�ci�. Stary! Moje najlepsze lata min�y, a zawdzi�czam to pobytowi w Ewinie. Do wszystkiego jestem za stary, z wyj�tkiem s�u�by wojskowej! Ogarn�� mnie smutek tak wielki, �e pochyli�em g�ow�. Patrz�c na dywan, rzek�em: - Potrafi� czyta� i pisa�, znam si� na maszynach, umiem milcze�, dzia�a� w nocy, wykonywa� rozkazy i... �� ! To na nic si� nie zda - pomy�la�em. - � - M�w, cz�owieku. - ...i wiem, jak si� umiera. Oficer parskn�� �miechem. W pokoju zapanowa�a cisza. Przewodnicz�cy powiedzia�: - Sp�jrz, cz�owieku. Podnios�em g�ow�. M�j wzrok zetkn�� si� z ich wzrokiem. Kiedy spojrza�em na przewodnicz�cego, zapyta� mnie: - Jaki otrzyma�e� wyrok? Oj, niedobrze. - Jaki otrzyma�e� wyrok? - Ponownie zajrza� do mojej teczki. - Nie wiem, panie s�dzio, nie by�em s�dzony. - Nonsens - rzek� niezdecydowanie. Otworzy� na chybi� trafi� jedn� z teczek. By� zbyt zm�czony, aby czyta�. Co� jed nak zwr�ci�o jego uwag�. - Chwileczk�! Nielegalny zwi�zek. S�uchaj, nie interesuje mnie, czy zer�n��e� wszystkie cz�onki nie Muzu�ma�skiego Stowarzyszenia Gospody� Domowych. Jeste� z�odziejaszkiem, str�czycielem? - Nie, prosz� pana! Prosz� zajrze� do akt. ?..�.-�?- - Jeste� ciot�? - Kim, panie s�dzio? Duchowni nadrabiali min�. Oficer wykona� znamienny gest. - Czy lubisz pieprzy� si� z m�czyznami? - Bro� Bo�e, nie, panie s�dzio! Nigdy w �yciu! Prosz� zaj rze� do moich akt, tam wszystko jest. - W porz�dku, wezm� tego skurwiela - skin�� g�ow� w stro n� komisarza gwardii. - Oczywi�cie, je�eli pan si� z tym zgo dzi, Wasza Wysoko��. Komisarz poruszy� nerwowo palcami. Cywil szybko rozwi�za� moje r�ce. Robi�c to, zacz�� szepta� mi co� do ucha. Wykrzykn��em: - WOJNA, WOJNA DO ZWYCI�STWA! NIECH �YJE WIELKI IMAM! �MIER� ZDRAJCY SADDAMOWI! �MIER� W�OCHOM! �MIER� NIEMCOM! �MIER�... - Wyno� si�! Francuskie s�owa, kt�re uton�y w moich entuzjastycznych okrzykach, brzmia�y: Ca ne suffit pas, monsieur*. Nie b�dziesz mia� z tego �adnego po�ytku. S�dz�, �e dla samotnego m�czyzny kariera wojskowa jest najlepszym wyj�ciem. Zawsze chcia�em mie� jaki� zaw�d. Zdecydowany by�em odnie�� sukces w tym zawodzie, kt�ry teraz wybra�em, lecz �eby ten cel osi�gn��, musia�em przetrwa� sw�j pierwszy �o�nierski dzie�. Z ca�� pewno�ci� sytuacja militarna by�a dramatyczna, ja za�, jako przest�pca, Anglik i szpieg, musia�em by� ostatni� rezerw� islamskiej armii. Nie ze wzgl�du na jakiekolwiek moje osobiste walory bojowe, lecz jako matematyczny symbol wyczerpania rezerw. Pomi�dzy moj� przybran� ojczyzn� a ca�kowit� jej kl�sk� by�em ju� tylko ja. Jechali�my w konwoju sk�adaj�cym si� z brytyjskich autobus�w, zwanych pi�trusami. Pozostali ochotnicy to g��wnie bardzo m�odzi ch�opcy, ale by�o w�r�d nas tak�e dw�ch starszych m�czyzn. Ubrani byli�my w ca�uny, a na czole mieli�my opaski z napisem; �Jestem got�w na m�cze�sk� �mier�". * To nie wystarczy, prosz� pana. 255 Nasi wsp�towarzysze spali b�d� przygl�dali si� pustyni. Po obu stronach drogi, na po�udnie od Ghom, na nagich wzg�rzach, widnia�y na g�azach has�a wypisane bia�� kred�. Trudno by�o sobie wyobrazi�, �e dwa tysi�ce ochotniczych batalion�w Rafsand�aniego udawa�o si� na front. My�la�em, �e kierujemy si� w rejon b�otnistych obszar�w i kana��w obronnych, wykopanych przez Irakijczyk�w dla obrony Basry, lecz przed Ghom skr�cili�my na po�udniowy zach�d i kto� powiedzia�, �e jedziemy na centralny odcinek frontu. Jechali�my w kierunku wzg�rz, mijali�my miasteczka i wioski, lecz nikt nas nie wita�. Czu�em, �e ch�opc�w opu�ci� entuzjazm. Jeden z nich zapyta� mnie, czy mam jakiekolwiek do�wiadczenie, je�li chodzi o obron� przed gazem bojowym. Jechali�my dalej i zacz�o zmierzcha�. Inne pojazdy o maskuj�cych barwach spycha�y nas z drogi lub godzinami czekali�my w coraz wi�kszym t�oku. Pada� deszcz. Zatrzymali�my si� na posi�ek w ruinach miasta Ghasr-e Szirin (Twierdzy Szi-rin), o kt�re walczono wiele razy i kt�re musia�o przechodzi� z r�k do r�k. Po raz pierwszy s�yszeli�my odg�osy ci�kiej artylerii. Posuwaj�c si� w kierunku irackich fortyfikacji, zobaczyli�my w ciemno�ci olbrzymie wie�e na uskokach, zbudowane z ziemi, telefoniczne linie ��czno�ci, zgrupowania artyleryjskie, otoczone wa�ami, porozbijane czo�gi. Wydawa�o mi si�, �e patrz� na model pola bitwy w muzeum szko�y wojskowej. Po obu stronach drogi maszerowa�y kolumny utrudzonych �o�nierzy, kt�rzy nie reagowali na nasze okrzyki. Nie wiedzia�em, �e wojna zebra�a w tym kraju tak obfite �niwo, niszcz�c wioski i pola. Przypomnia�y mi si� zdj�cia z okresu pierwszej wojny �wiatowej w Europie. Autobus mkn�� w�r�d wybuchaj�cych pocisk�w. By�em przekonany, �e ch�opcy chc� walczy� tak jak ja, lecz kto mo�e zrobi� cokolwiek w tak gigantycznym koszmarze! Zatrzymali�my si� w ciemno�ciach. Czekali�my, potem wy�adowano nas. Tym ch�opcom, kt�rzy przeszli miesi�czne, podstawowe szkolenie, dano karabiny automatyczne, maski przeciwgazowe i po dwa granaty. Mnie dano ma�y pojemnik z wod�. Potem zeszli�my do okop�w i czekali�my. Powoli ostrza� artyleryjski ucich�. S�o�ce wsta�o i ka�dy ruszy� naprz�d. Jak okiem si�gn��, w obu kierunkach ci�gn�y si� nasze okopy. Po mojej prawej stronie wybuch� pocisk i ostre kamyki zadrapa�y mi policzek. Nie zauwa�y�em w�r�d nas �adnego oficera. Posuwali�my si� naprz�d, poniewa� taki by� rozkaz. Znowu wybuch� pocisk. Zacz�li�my biec w stron� irackich linii, krzycz�c: �B�g jest wielki!". Ch�opcy, kt�rzy byli boso, biegli bardzo szybko. Ze wzgl�du na podmok�y grunt nie mog�em dotrzyma� im kroku. Niekt�rzy z nich rzucili granaty, jak s�dz�, z obawy, �e p�niej nie b�d� mieli takiej mo�liwo�ci. Pomy�la�em: �Nie wiedzia�em, �e wojna mo�e by� tak fascynuj�ca". Wsz�dzie, po ka�dym wybuchu, unosi�y si� fontanny piasku. Feerie �wiate� i barw, jakich nigdy bym si� nie spodziewa�, oczarowa�y mnie. Przed nami eksplodowa�o sztucznie zbudowane wzg�rze, rozrywane gradem pocisk�w z ci�kich dzia� nieprzyjacielskich. Pomy�la�em: �Je�eli B�g da i dotrzemy do okop�w, by� mo�e znajd� jak�� mask� i bro�". Moi koledzy znikn�li w dymie. Podbieg�em pod wzg�rze i zobaczy�em he�my irackich �o�nierzy i karabin maszynowy. Wci�� otacza� nas dym eksploduj�cych pocisk�w. Szybko�� i ci�ar wody na piersiach sprawi�y, �e osun��em si� w d� i kto� mnie zobaczy�. Zacz�li strzela�. Kto� usi�owa� si� spode mnie wydosta�. Mia� panterk� w kolorze czerwonym i zakrzywiony mieczyk na epoletach. Wrzasn��em: - Daj mi ten cholerny karabin! Iracki �o�nierz by� silny jak byk, cuchn�o od niego potem i sianem, lecz ja by�em na wierzchu i przygniata�em go. P�k� pojemnik z wod� na moich piersiach, ca�kowicie nas zalewaj�c. - Nale�y do mnie! Do diab�a, jest m�j! Usi�owa�em uderzy� Irakijczyka karabinem, lecz b�yskawicznie odchyli� g�ow� do ty�u. Stoj�cy za nim iracki �o�nierz chcia� mu pom�c. Poci�gn��em za spust karabinu. Rozleg� si� og�uszaj�cy huk. Za jednym poci�gni�ciem spustu odda�em w ich stron� kilkana�cie strza��w. Obaj uciekli wzd�u� okopu. Zrzuci�em pojemnik na wod� i zacz��em ucieka� w innym kierunku. Podczo�ga�em si� do wielkiego do�u po pocisku i schowa�em si�. Skoczy� na mnie Irakijczyk. Za nim, pod maskuj�c� siatk�, sta� czo�g, lecz bez g�sienic. Odskoczy�em, a og�uszaj�cy huk zwali� mnie z n�g. - Ochotniku, gdzie jest twoja maska przeciwgazowa? - przem�wi� po persku. - Nie mia�em maski. - Do diab�a, gdzie jest tw�j karabin? - Nie mia�em karabinu. - Niech pan mu nie wierzy. Tch�rz, na pewno go porzuci�. Czo�g wystrzeli� znowu. B�l w okaleczonym uchu by� nie do zniesienia. Wstrz�sa�y mn� dreszcze. - Widzisz t� bro�, tam? Czo�g wystrzeli� znowu, a moje oczy nape�ni�y si� �zami. - Tak. Czo�g. - B�dziesz go broni� i je�eli zajdzie potrzeba, oddasz za niego �ycie. - Jestem got�w umrze�. - Je�eli b�dziesz przed wrogiem ucieka� lub je�eli znowu porzucisz bro�, zabij� ci�, a je�eli ja nie b�d� �y�, zabije ci� Gwardia Rewolucyjna. - Tak, prosz� pana. Turkmen ze sko�nymi oczami zdj�� z ramienia karabin, wyj�� stary magazynek i w�o�y� nowy. Zawstydzi�em si�, b�d�c pouczanym przez m�okosa. Na�o�y� na rami� granatnik przeciwpancerny. Powiedzia�: - Celuj w �o��dek, lekko naci�nij na spust. Tylko dwa strza �y. Nast�pny cel. Dwa strza�y. Biegli�my razem do przodu i wspinali�my si� na skraj umocnie�. W po�owie drogi by� wykop, ob�o�ony workami z piaskiem. Starczy�o w nim miejsca zaledwie dla nas obu. Ch�opak zdj�� z plec�w wyrzutni� rakietow�. - W imi� Boga lito�ciwego! - szepn��. Szczytem leja pojazdy i ludzie posuwali si� wolno i systematycznie w naszym kierunku. By�y tam trzy czo�gi, za kt�rymi jecha�y opancerzone ci�ar�wki. Po raz pierwszy odczu�em l�k. - Mog� strzela�? - Czekaj. Us�ysza�em za sob� g�os kapitana. W przerwie pomi�dzy strza�ami rzek�: - Niestety, musimy tutaj zosta�. Je�eli si� wycofamy, straci my czo�g i nie obronimy okop�w. Panowie, je�eli kochacie swoje rodziny i swoj� ojczyzn�, prosz�, zosta�cie i walczcie wraz ze mn�. Rakieta zasycza�a i pomkn�a w kierunku czo�gu. Wrzasn��em ze strachu. Pocisk uderzy� w pokryw� silnika, czo�gi�ci zacz�li ucieka�. Strzeli�em do jednego z nich; znikn��. - Aj! - O�le, opu�� luf�! Dwa strza�y. Nowy cel. Dwa strza�y. Nowy cel. Czo�g skr�ci� w lewo, wyrzucaj�c ziemi� spod g�sienic. Drugi pocisk uderzy� w jego wie�yczk�. Pomy�la�em: �Jak on to robi? Gdzie ten ch�opak nauczy� si� tak dobrze strzela�?" By�em dumny, �e walcz� z tymi dzielnymi lud�mi. Zmie� magazynek! - Co? - Bo�e, nie nauczyli ci� zmienia� magazynka? Ch�opak zmienia� magazynek i w�wczas na skraju okopu zjawi� si� iracki �o�nierz. M�j kolega westchn��. Wiedzia�em, �e udzielaj�c mi pomocy, nara�a� swoje i moje �ycie. Rzuci�em si� pod nogi Irakijczyka. Zamroczy�o mnie, kiedy ca�ym ci�arem cia�a zwali� si� na moj� g�ow�, czu�em na sobie jego konwulsje. - Wstawaj! �wiat wirowa� mi przed oczami. Turkme�ski ch�opak ca�y by� we krwi. Na szcz�cie odwr�ci� si� do przodu i strzeli� do stoj�cego przed nim Irakijczyka. W tym zwariowanym �wiecie sta�em i strzela�em, gdzie popad�o. Dwa strza�y. Nowy cel. Dwa strza�y. Nowy cel. - Panowie, b�agam was, nie cofajcie si�! Nie oddajmy ani pi�dzi ziemi! Pomi�dzy wami a waszymi rodzinami nie ma ju� �adnej zapory. Karabin znowu zamar�. - Amunicja! Nie mam ju� amunicji! Stan��em na skraju okopu, got�w nie wiadomo, na co: ata- kowa� wroga, zdoby� bro�, B�g jeden wie co. Kto� ci�gn�� mnie za w�osy do okopu. Krzykn��em: - Potrzebujemy samolotu! Okr��yli�my ich... . ; Ch�opiec �mia� si� zza wyrzutni rakiety. ;. - Kapitanie, ochotnik prosi o wsparcie lotnicze. Do naszego okopu do��czy� kapitan. - Wsparcie lotnicze, ochotniku? Proponujesz, �eby�my we zwali samoloty F-4? - Prosz� mi wybaczy�, jestem ignorantem. - No c�, przewidzia�em to. Przede wszystkim chcia�em zrozumie�, co oznacza ten turkot, a potem dwa cienie przemkn�y nad nami. Bez w�tpienia by�y to �mig�owce bojowe, dok�adnie takie same, jakimi dowodzi� genera� Farameh. Zatrzyma�y si� nad naszymi g�owami, lekko pochyli�y, odpali�y cztery rakiety. - Przegrupowuj� si�, kapitanie. ; Oficer wsun�� si� do naszego okopu. ; - Jak si� nazywasz, ochotniku? - John, panie. - Jak? - John, panie. Jestem przest�pc�, panie. - Nic tu po nas, panie John. B�dziemy kontratakowa�, pa nie John? - Tak, prosz� pana. Jestem gotowy. Potrzebny mi tylko ma gazynek, prosz� pana. ' . Pozostali wybuchn�li �miechem. Kapitan nazywa� si� Tolu'i. Silnik czo�gu si� zepsu�, a Brytyjczycy nie dostarczyli cz�ci zamiennych. By� wi�c ju� tylko dzia�em ci�gnionym przez traktor. Irakijczycy wykorzystali wzg�rza, aby zbudowa� na nich dwa umocnione stanowiska, dwie mile przed g��wn� lini� frontu. Nasi ludzie nazwali je imionami dw�ch poga�skich bog�w z Koranu: Al-Lat i Al--Uzza. Tolu'i nie by� skory do odpoczynku i nie pozwoli� na odpoczynek swoim ludziom. Stawa�o si� coraz bardziej oczywiste, �e przeprowadzimy nocny atak. Nale�a�em do grupy atakuj�cej umocnienie Al-Lat. Rzuci�em granaty, co sk�oni�o Irakijczyk�w do ucieczki. Nikt nie zosta� trafiony, zburzyli�my tylko instalacje, a �adna ze stron nie ponios�a strat. Ludzie byli zachwyceni. Ja znalaz�em bro�, porzucon� przez kogo� w czasie walki: posrebrzany automat AK-47, z drewnian� kolb� i ma�ym portretem Hosejna. Kapitan Tolu'i z obrzydzeniem patrzy� na chust� na mojej g�owie, opatrzon� napisem: HOSEJN. Nadal jada�em i modli�em si� osobno, lecz niezbyt daleko od grupy. Ci m�czy�ni walczyli tak, jak grali w pi�k�: ka�dy z nich wiedzia�, gdzie s� pozostali. Pewnego popo�udnia, po miesi�cznej s�u�bie, kiedy inni drzemali pod maskuj�cymi zas�onami, Tolu'i przykucn�� przy mnie. - Jestem twoim dow�dc�. Powiedz mi, jaki masz plan? - Mog� uruchomi� ten czo�g. - Bzdura! - Potrafi�, a pan wie, �e ja potrafi�, i wie pan, co pan potrafi. Skin�� potakuj�co g�ow�. Poczu�em, �e zacz�� rozwa�a� ten problem. - John, nie znasz wojska. Tu obowi�zuj� tylko dwie zasady. Pierwsza, unikaj odpowiedzialno�ci. Druga, je�eli obarczono ci� odpowiedzialno�ci�, nie zrzekaj si� jej. - Tak, prosz� pana. - Idioto, je�eli ten czo�g ruszy, ruszy ca�y nasz odcinek frontu. P�jdziemy, g�upcze, do przodu. - Tak, prosz� pana. Wiedzia�em, �e chcia� si� wypowiedzie�; �e my�la� prawid�owo i wyci�ga� wnioski; wola� jednak te my�li wyrazi� g�o�no. - Wiadomo, �e jestem zawodowym oficerem armii przekl� tego szacha. - Tak, prosz� pana. - Ty jeste� angielskim szpiegiem. - Nie, prosz� pana, jestem obywatelem Iranu i z dum� s�u�� swojej przybranej ojczy�nie. - Nonsens! John, na to jest za p�no. To si� wszystko ko� czy. Na ca�ym froncie zapasy s� niewielkie, pozosta�o zaledwie kilka tysi�cy dzia� kalibru sto trzydzie�ci milimetr�w, mo�e z tysi�c czo�g�w, z czego wi�kszo�� unieruchomiona, pi��dzie si�t sprawnych samolot�w bojowych, kilkadziesi�t �mig�ow c�w. Amerykanie zatapiaj� nasze jednostki morskie. Rafsan- d�ani obieca� sto tysi�cy ochotnik�w, a co dostali�my? Takich jak wy i troch� weteran�w drugiej wojny �wiatowej. Imam zatwierdzi� pi��set dziewi��dziesi�t� �sm� rezolucj�. Tylko Na-d�afi chce walczy� i dlatego musia� odej��. Imam wypije t� czar� goryczy. Aby uratowa� rewolucj�. - Krew m�czennik�w uratuje rewolucj�. - PIEPRZYSZ, JOHN! Wypowiedzia� te s�owa po angielsku, z ameryka�skim akcentem. Tak s�dz�. Pomy�la�em: �Tolu'i, nie ka� mi strzec swoich tajemnic, mnie wystarcz� moje". Jednak�e musia�em odwzajemni� zaufanie, kt�rym mnie obdarzy�. - Prosz� pana, poniewa� urodzi�em si� w Anglii, wiem, jak rozumuj� in�ynierowie, kt�rzy skonstruowali ten czo�g. Je�eli za m�j wczorajszy wyczyn otrzymam awans, b�d� m�g� rozka za� Golpajeganiemu, aby rozebra� obudow� silnika. Przeciek nad zaworami wyj�ciowym i wej�ciowym zatkamy kawa�kami sukna nasyconego niepaln� farb�, co b�dzie dzia�a� jak filtr po wietrza i nie przepu�ci mia�kiego piasku; albo - jak m�wi� Francuzi - organdyn�. Albo te�, je�eli nam si� to nie uda, mu simy dosta� z Isfahanu materia� u�ywany na czadory. Potem wyczy�cimy, naoliwimy i ponownie z�o�ymy obudow� silnika i zamontujemy g�sienice. Nast�pnie przyuczymy now� za�og�. Je�li chodzi o czo�g, zabierze to nam cztery, pi�� dni, oko�o dziesi�ciu dla ca�ego odcinka. - Oszala�e�, John, jest za p�no. Saudyjczycy trz�s� si� ze strachu. Amerykanie nie pozwol� na now� ofensyw� ira�sk�. Zbombarduj� nasze miasta - spojrza� na mnie. Wszystko to by�o dla niego zbyt odleg�e i toczy�o si� zbyt szybko. Doda�: - Nie nalegaj na mnie, John, trzymaj j�zyk za z�bami i nie wy chylaj si�. Mog� da� ci honorowe zwolnienie. Nie chc� ci� straci�, lecz b�d� musia�, je�eli twoje post�powanie b�dzie to usprawiedliwia�. - Prosz� pana, nie ubiegam si� o zwolnienie. Chc� jedynie uczestniczy� w walce wraz z moimi kolegami i zas�u�y� si� dla mego kraju, dla s�awnej rewolucji i imama, a tak�e odrzuci� si�y �wiata arogancji i zazna� smaku sorbetu m�cze�stwa. Spojrza� na mnie z uwag�. - Chcesz wyst�pi� w telewizji, czy tak? : - Tak, prosz� pana, je�eli taka b�dzie wola bo�a. - Chcesz zobaczy� swoj� twarz w gazecie i by� przyj�tym przez Rafsand�aniego. Zastanawia� si�, lecz w ko�cu si� zgodzi�. Mia� jednak pewien ma�y dylemat. - Dlaczego? - Chc�, prosz� pana, aby rodzina zobaczy�a mnie w telewi zji. Aby wiedzieli, gdzie jestem. - Podczas porannej modlitwy zawiadomi� oddzia� o twoim awansie. - Tak, prosz� pana. W sk�ad delegacji, kt�ra przyby�a na inspekcj� �wicze� jednostek, wchodzi� dow�dca odcinka, Masudi, oty�y kleryk o na wp� ob��kanym spojrzeniu, oraz, jak s�dz�, Kola'i, ekipa filmowa (lub raczej wideo) wiadomo�ci telewizyjnych, a tak�e jaki�, znany mi z wygl�du, oficer lotnictwa. Bo�e, ile jeszcze musz� do�wiadczy�, zanim po�o�ysz kres moim cierpieniom! Przygl�dali si� bez entuzjazmu, kiedy rozp�dzili�my czo�g do pr�dko�ci trzydziestu pi�ciu w�z��w i oddali�my dwa strza�y. Pe�ni zachwytu ch�opcy krzyczeli: �B�g jest wielki!" Prezentacja si�y ognia i mobilno�ci kawalerii pancernej zaniepokoi�a i skonfundowa�a zesp� inspekcyjny. Przypuszcza�em, �e obawiali si� riposty ze strony Irakijczyk�w. Potem podano herbat� i kapitan Tolu'i przedstawi� za�og�. Trzyma�em si� z boku, lecz Tolu'i zarz�dza� prezentacj�. Przymkn��em oczy, mrucz�c co� pod nosem w zamy�leniu. - Znam tego cz�owieka - powiedzia� Turani. - Jest angiel skim szpiegiem. - Na Boga, Wasza Dostojno�� si� myli. Urodzi�em si� w Wielkiej Brytanii, lecz �yj� tutaj od lat z moj� ira�sk� ro dzin�. Dumny jestem, �e mog� s�u�y�... - Podnie� g�ow�, kapralu. Spojrza�em w kamienn� twarz Turaniego. Kleryk okaza� wyj�tkow� satysfakcj�. - Cholera, to najlepszy �o�nierz w oddziale! - Dlaczego jest tutaj? - Przyby� z wi�zienia. Kleryk u�miechn�� si�. - Aresztowa� go, kapitanie. Ku memu zaskoczeniu to Kola'i by� tym, kt�ry mnie zwi�za�. Mia� ze sob� drut. Mamrota� co� po arabsku i zalatywa�o od niego tani� wod� kolo�sk�. Da�em znak g�ow�, aby koledzy z za�ogi odeszli ode mnie; jednak�e nie uzgodni�em tego z Tolu'im. - Niech B�g ma was w swojej opiece, towarzysze. Podeszli do mnie wszyscy, jeden za drugim; poniewa� nie mogli mi u�cisn�� r�k, dotykali policzka. Potem odeszli. Chcia�em podej�� do samochodu, lecz kto� mnie kopn�� i musia�em si� czo�ga�. Kiedy cz�owiek staje w obliczu �mierci, k�opot polega na tym - a my�l�, �e wszyscy o tym wiedz� - i� nie mo�na w�wczas by� zawsze w dobrym nastroju. By�em przygotowany na �mier� � i oczywi�cie cieszy�em si�, �e za�oga nie poniesie �adnych konsekwencji z mojego powodu - lecz nie chcia�em sta� ca�� noc przywi�zany do bramki na boisku pi�ki no�nej w opuszczonej szkole. Ludzie przegl�dali dostarczon� bro�. Rozbili dwie skrzynie pe�ne karabin�w z Korei i Chin, sprawdzali je i �adowali magazynki. Nagle Kola'i, bawi�c si� broni�, skierowa� luf� automatu w moj� pier�, ale w ko�cu odda� seri� strza��w w inn� stron�. Przybra� bohatersk� poz�. M�czy�ni u�miechali si� do niego przymilnie. By�em w szoku. - Jestem �o�nierzem i chc� umrze� jak �o�nierz. M�czy�ni wybuchn�li �miechem. Kola'i by� usatysfakcjo nowany. Rzuci� karabin pod moje nogi. Wy��czy�o si� �wiat�o. Oddycha�em z wielk� trudno�ci�, mia�em zgniecion� klatk� piersiow�. B�l rozsadza� mi g�ow�, �apczywie chwyta�em powietrze. Kiedy zapali�o si� �wiat�o, zobaczy�em zmieszan� twarz Kola'iego. �o�nierze �miali si�. G�owa opad�a mi na pier�. Autobus usi�owa� przecisn�� si� przez w�ski przejazd, lecz bez powodzenia. Zak�ada�em, �e nikt mnie nie zauwa�y�. W tym zamieszaniu i krzykach rozwi�zano mnie i mia�em otrzyma� niebieski kombinezon sportowy. - Bracie, daj mi troch� wody. - Id� do diab�a! Ubra�em si� i ponownie zwi�zano mi r�ce. Wzd�u� autobusu rozwieszono transparent z has�em: �Nie m�wcie, �e umarli ci, kt�rzy padli w imi� Boga!". Przy drzwiach autobusu ch�opcy w sportowych kombinezonach cisn�li si� wok� Kola'iego, kt�ry w obu r�kach trzyma� olbrzymi tom Koranu. Uca�owali�my skraj ksi�gi, dotkn�li�my go czo�em i weszli�my do autobusu. Ostatni wsiad� Turani. Przypuszczam, �e chcia� mie� pewno��, i� znajd� si� na froncie. Min�li�my opuszczone stanowiska artylerii. Po lewej stronie stercza�y lufy dzia� przeciwlotniczych i przewr�cone czo�gi, wystaj�ce z siatki maskuj�cej. Tu i �wdzie ros�y k�py kolczastych drzew, a czasami w ich cieniu sta�y grupy m�czyzn, parz�cych b�d� pij�cych herbat�. Jechali�my przez stanowiska dzia� przeciwczo�gowych i umocnienia. Kola'i wypad� z autobusu, a w�a�ciwie wypchn�li go ochotnicy. Protestowa�, skamla�, przeklina� Hosejna. Kierowca wy��czy� silnik i przeczu�em, �e dwie wrogie armie nawi�za�y kontakt bojowy. Spojrza�em do ty�u i zobaczy�em ci�gn�ce si� za nami tumany kurzu. Obok mnie siedzia� blady ch�opiec, mia� w�osy koloru marchwi. - Bracie, daj mi wody. Po prawej stronie zobaczy�em przez okno autobusu k��by dymu i piachu. Eksplodowa�a seria min. Liczy�em: trzy, cztery, pi��, a ch�opcy witali wybuchy okrzykami rado�ci. Wybuch�o osiem min. Turani by� spi�ty. Odwr�ci�em si� do ch�opca. - Musisz da� mi troch� wody! Pi�tna�cie, szesna�cie, siedemna�cie. - Jeste� przest�pc�. Dwadzie�cia trzy, dwadzie�cia cztery. Drug� eksplozj� widzia�em przez okno po mojej lewej stronie. Iraccy artylerzy�ci namierzyli autobus. Turani sta� nad kierowc�, krzycz�c, aby zwi�kszy� pr�dko��. - B�dziesz tyranem okrutniej szym od Szimra? To on na pu styni nie da� wody rodzinie �wi�tego Proroka! O Hosejnie! Sze��, siedem, osiem, dziewi��. - Jeste� przest�pc�! - Oni u�ywaj� pocisk�w gazowych, m�j drogi. Chcesz, abym skona� zatruty cyjankiem, jak ci pod Halabd�e, m�j drogi? Czterna�cie, pi�tna�cie. Si�gn�� do ty�u i w milczeniu rozwi�za� mi r�ce. W tyle autobusu sta� karton z butelkami wody - dar dla ochotnik�w jad�cych na front. Sponsor umie�ci� na kartonie fragment elegii, kt�r� napisa� Jaghma*, po�wi�cony Kerbeli: O, synu m�j s�odki, spragnieni przybyli�my do Eufratu. Siedemna�cie, osiemna�cie, dziewi�tna�cie. Turani bez przerwy si� kr�ci�. W jednej r�ce mia�em karton wody Sabu, drug� trzyma�em ch�opca za przegub. Turani poszed� po swoj� bro�, a ja przerzuci�em karton z wod� przez okno i wyskoczy�em. Dwadzie�cia cztery, dwadzie�cia... Wsz�dzie na ubitym piasku le�a�y od�amki szk�a. W chmurze py�u autobus oddala� si� od nas z wielk� pr�dko�ci�. W imi� Boga lito�ciwego i wsp�czuj�cego... Autobus stan�� na tylnych ko�ach, przypominaj�c psa prosz�cego o jedzenie, i zachwia� si� w koleinach. Co� zatrz�s�o si� pod moimi stopami, a potem rozprys�o. Przede mn� pojawi�a si� kula ziemi i dymu, ciemnoczerwona na obrze�ach, wype�niona od�amkami szk�a i ognistymi grudkami. Przez u�amek sekundy zatrzyma�a si� w powietrzu, przechodz�c na samym wierzchu w szkar�at; potem eksplodowa�a purpurowymi ognikami. Porwa� mnie podmuch i rzuci� daleko do ty�u. Lecia�em nad kamieniami, rozbitym �elastwem, trupami i pal�c� si� odzie��. - O panie Hosejnie! Hosejnie! - Zamknij g�b�! Odwr�� si�! Patrz przed siebie. Szed�em naprz�d, zbryzgany krwi�. Autobus pali� si�, wybucha� i skwiercza� niemi�osiernie. Od�r spalonych cia� i krwi, i niewyobra�alnego stosu z�omu na czerwonej pustyni powodowa�y, �e wymiotowa�em bez ko�ca. O Panie, jak�e to, co si� sta�o, nie mo�e sprawia� Ci b�lu! Odrzuci� mnie �ar buchaj�cy od pal�cego si� autobusu. Podnios�em spocon� twarz. Przede mn� le�a�a oderwana stopa * Jaghma (w�. Mirza Abu'1-Hasan, ok. 1782-1859) - poeta i satyryk; w�druj�c pieszo jako derwisz, odwiedzi� Kerbel� i Bagdad (przyp. kons.). ludzka, rozszarpany tu��w cz�owieka w mundurze, ca�a posta� unurzana we krwi, w konwulsjach. W jego d�oni tkwi� jeszcze pistolet, kt�ry mu wyj��em; star�em krew z jego oczu. Przypuszczam, �e wyskoczy� z autobusu z przodu, kiedy my skakali�my z ty�u. Turani, mru��c oczy, powiedzia�: - Dobij mnie, cz�owieku. - By� dzielnym oficerem, nigdy nie m�wi�em, �e nie by�. - Nikt nie chcia�by �y� po czym� takim. - Przypuszczam, �e nie. Znowu zamruga� oczami. - Te wszystkie dzieci. Tyle dzieci. B�d� si� sma�y� w piekle. - Gdzie jest moja rodzina? Wygl�da� na zmieszanego. Chcia� si� podnie�� na �okciu, lecz jego twarz wykrzywi� b�l: kiedy opada� na ziemi�, musia� z�ama� rami�. Nie m�g� porusza� r�k� i palcami. Otworzy� oczy i spojrza� na mnie. - Martwy. Jestem martwy. Ty jeste� martwy. Ca�y �wiat jest martwy. Ziemia pode mn� zatrz�s�a si�. Zacz�� si� ostrza� artyleryjski z naszej strony. - Gdzie jest moja rodzina? - Niech pomy�l�. No c�, mama pope�ni�a samob�jstwo w Ewinie. A c�rka, z tak� �adn� buzi�, ta, kt�r� pieprzy�em w salonie jej ojca, zapomnia�em jej imienia, ona... - Tak? - Powieszona z prostytutkami w Ahwazie w tysi�c dzie wi��set osiemdziesi�tym pierwszym roku. - Zauwa�y�, �e mu nie wierz�. Straci� wi�c zainteresowanie. - Patrz, oni nie �yj�. Wszyscy nie �yj�. Cz�owieku, dasz sobie rad�. Roz�adowa�em jego pistolet i odda�em mu. W futerale mia� rewolwer i formularz zwolnienia, wymi�ty i pokrwawiony. Rzek�em: - Bior� formularz zwolnienia. Jest podpisany? - Oczywi�cie. Nie kusi ci� rola m�czennika? - Nie. - Nie mamy ochoty umiera� za islam i ojczyzn�, nie prawda�? - Nie. - Nie masz nawet odwagi mnie zabi�! Odwr�ci�em si�. Uderza� we mnie �ar ognia. Horyzont falowa�. Czu�em, �e cz�� mego m�zgu przesta�a funkcjonowa�. - Nie. Pochyli�em si� i wzi��em go na plecy. - Maj�c twoje i moje zeznania na temat kontakt�w z Fara- mehem, zawierz� moim. Potkn��em si� i ze�lizn��em w stron� ch�opca, kt�ry siedzia� na ziemi, trz�s� si� i p�aka�. - Dlaczego, och, dlaczego to zrobi�e�? - Id� moimi �ladami, �o�nierzu, ze wzgl�du na miny. Turani za�mia� si�. - O Bo�e, dlaczego nie zostawi�e� mnie, abym umar�! Ho- sejnie, Hosejnie, pozw�l mi odda� �ycie za ciebie... - Zamknij si�, �o�nierzu - powiedzia� Turani. - B�dziesz mia� wiele sposobno�ci, aby umrze�. - Potem, zwr�ciwszy si� do mnie, rzek�: - Wiesz, dlaczego tak bardzo nienawidzi� tej dziewczyny? Dlaczego w og�le go nie obchodzi�a? Dlaczego pozwoli�, aby� j� zabra�? Zatrzyma�em si�. .-.-?,. - Poniewa� nie by�a jego c�rk�! . . Oczywi�cie. By�em i zawsze b�d� g�upcem. r: � - Kto wi�c by� jej ojcem, je�eli nie genera�? - B�g jeden wie. Zapytaj Francuza. Na skraju okop�w sta� w�z dow�dcy, landrower, unurzany w b�ocie i pe�en �miertelnie znu�onych ludzi. Po�o�y�em Tura-niego na tylnym siedzeniu. Oszo�omiony ch�opak usi�owa� usi��� obok, lecz dosta� w twarz kolb� karabinu. Jaki� oficer chwyci� za telefon. - Ocaleni? . � .". - Cia�a? - Tak naprawd� to nie ma. Spojrza� na mnie i krwawi�cego ch�opca. - Gnojki - rzek�em - zabijaj�c nas, nie przywr�cicie im �ycia. Zadr�a�. - Zezwolenie na powr�t do jednostki? - Id� do diab�a! Kiedy koleinami pojazd�w szed�em na wsch�d, ch�opiec skaka�, aby dotrzyma� mi kroku. - Mog� i�� z tob�, panie? - Nie, m�ody cz�owieku. Musisz powr�ci� do rodziny. - B�d� dla ciebie synem. - B�d� synem dla swojej matki. Umiesz czyta� i pisa�? - Niestety, panie. - B�d� tak uprzejmy powtarza� za mn�: W imi� Boga... - W imi� Boga... - Mi�osiernego i lito�ciwego... - Mi�osiernego i lito�ciwego... . .- - Zwolniono mnie z czynnej s�u�by... - Zwolniono mnie z czynnej s�u�by... - Na mocy decyzji przewodnicz�cego komisji mobiliza cyjnej... - Na mocy decyzji przewodnicz�cego komisji mobiliza cyjnej... - Obro�cy islamu i muzu�man�w, Sejjeda Haszima Ko- la'iego... - Obro�cy islamu i muzu�man�w, Sejjeda Haszima Ko l�cego... - Za niezwyk�� dzielno��... - Za niezwyk�� dzielno��... , - W obliczu aroganckiego wroga. - W obliczu aroganckiego wroga. - We� ten dokument i nie zgub go. ; - Niech pana B�g b�ogos�awi. - A teraz id� do domu i pozosta� tam. - Niech tw�j cie� zawsze pod��a za tob�. Rozeszli�my si�. Brama do Rosyjskiego Ogrodu opiera�a si� na bocznych zawiasach. Po mojej prawej stronie, na murze ogrodu, widnia� rysunek przedstawiaj�cy m�czyzn� w stroju europejskim, uprowadzaj�cego ira�sk� dziewczyn�. Rysunek powsta� w po�piechu, narysowany patykiem b�d� paznokciem, lecz tak sprytnie, �e wida� by�o po��dliwe usta m�czyzny, sp�dnicz- k� i czador dziewczyny oraz jej zrozpaczon� twarz. Pomy�la�em: �A wi�c miasto ca�y czas wiedzia�o o nas; ona wiedzia�a, �e oni wiedz� o nas. Nie zrobili jednak nic, dali nam spok�j". Obok rysunku wida� by�o, zamazane krwi�, sierp i m�ot oraz inicja�y partii marksistowsko-leninowskiej, o kt�rej nigdy nie s�ysza�em. W oknach pierwszego pi�tra zauwa�y�em �lady po�aru, lecz wn�trze biura Riazanowa na parterze by�o nietkni�te. Znikn�� jedynie portret szacha w mundurze skauta, a na jego miejscu wisia� portret Stalina. Schody rozsypa�y si� niczym domek z kart. Podci�gn��em si� jednak na r�kach na rozpalony od s�o�ca taras z widokiem na morze. Ucierpia�a nasza sypialnia, w kt�r� trafi� pocisk z kanonierki lub fregaty, wyrywaj�c dziur� w murze i oknie. W jednym z k�t�w zobaczy�em stos zaschni�tych ludzkich odchod�w, a na �cianach rozmazane slogany i wyrazy obsceniczne, a tak�e �lady zakrzep�ej krwi. Na pod�odze panowa� niebotyczny ba�agan; w�r�d pustych pojemnik�w na amunicj�, podartych ksi��ek, papierowych chusteczek, puszek po pepsi i podartych but�w tenisowych zauwa�y�em te� kubek, kt�rego u�ywa�a Szirin Farameh, gol�c mnie. Chodz�c po pokojach, spotyka�em �lady naszej przesz�o�ci, milcz�ce jak duchy. Zapach staro�ci, odg�os moich st�p na koralowej posadzce, promienie s�o�ca padaj�ce przez kraty na pod�og� - stwarza�y dziwny nastr�j. Wyczuwa�em, �e gdybym usi�owa� wra�enia te zachowa�, o�ywi� w swojej wyobra�ni posta� �ony i dziecka, a tak�e siebie w roli m�a oraz ten dom, jakim by� w�wczas, kiedy by� nasz; gdybym, powodowany przemo�nym pragnieniem, usi�owa� to wszystko przywr�ci� do �ycia; w jakimkolwiek stopniu postawi� na swoim - wyp�dzi�bym zadomowione tutaj demony. Tak naprawd� tym kim�, kogo pragn��em, nie by�a Szirin, kt�r� zna�em, lecz inna osoba, kt�rej nie zna�em, a kt�ra w ci�gu ostatnich czternastu lat mog�a to miejsce odwiedzi� i pozostawi� jaki� �lad swej pop�dli-wej natury i my�lenia skupionego wy��cznie na swojej osobie: nie przes�anie dla mnie, lecz co�, co mimo woli przywo�a�oby na my�l nasze drugie miodowe miesi�ce, na przyk�ad naprawion� przez ni� dach�wk�, zabitego w�a i wysokie krzewy, kt�re mia�a w zwyczaju przycina�. Na zewn�trz widzia�em po�cinane palmy i pnie drzew, u�o�one w bardzo dziwne, rozbite stosy. Na kafelkowej �cie�ce, w piasku i zgni�ych li�ciach drzema� w��. Dalej wida� by�o jakie� �elastwo odbijaj�ce s�oneczne promienie. Nigdy czego� podobnego nie widzia�em, s�dzi�em jednak, �e by�y to miny przeciwpiechotne, i zastanawia�em si�, jak� broni� pos�ugiwali si� artylerzy�ci z okr�t�w, wystrzeliwuj�c zar�wno pociski, jak i tego rodzaju miny. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e artylerzy�ci strzelali, czym popadnie. St�pa�em ostro�nie ze wzgl�du na de- folianty lub inne �rodki chemiczne, o kt�rych nic nie wiedzia�em. Pomy�la�em, �e w ci�gu najbli�szych lat nikt tutaj nie przyjdzie, z wyj�tkiem tych, kt�rzy znaj� to miejsce i nie obawiaj� si� go. Powiedzia�em szeptem: - Szirin, przetrwamy i zejdziemy si� znowu, cho�by�my mieli przedziera� si� przez morze krwi i stosy trup�w, przez umieraj�cy i umar�y �wiat; tylko ty i ja, po to, aby si� z tego wszystkiego po�mia�. Na odleg�ym murze, przy piaskowym pag�rku, ros�y dzikie ��te r�e, Gloire dlspahan. Nie podcinane, ros�y ob��dnie i niebawem mog�y przekroczy� uliczny mur. Ich zapach ow�adn�� mn� niczym fala na morskim brzegu i by�em szcz�liwy, �e co� z niej zosta�o tutaj, �e w ko�cu dobro i z�o, kt�re nam si� tu przydarzy�o, musi w tym miejscu odcisn�� sw�j �lad. Szepn��em: - W�u, zmykaj, bo ci� zabij�. Odgrzeba�em piach przy korzeniach krzewu r�anego i znalaz�em pude�ko po butach. Znajdowa� si� w nim p�misek Riazanowa, niewype�nione paszporty, pistolet i kula. Nie by�o dla mnie �adnej wiadomo�ci, �adnego sygna�u. Lecz pewn� ulg� w tym rozczarowaniu przynios�a mi my�l, �e - prawdopodobnie w ubieg�ym roku lub przed dwoma laty, po delegalizacji komunist�w - by�a tutaj i zostawi�a mi bro� i rzeczy, kt�re m�g�bym spieni�y�. Zabra�em p�misek, rewolwer i kul�, zagrzeba�em w ziemi pude�ko, powr�ci�em do sypialni i czeka�em do p�nocy. Wtedy w ciemno�ciach zszed�em po schodach na d�, przemierzy�em ogr�d i uda�em si� w podr� do Indii. CZʌ� CZWARTA Pewnej nocy, wiosn� tysi�c dziewi��set osiemdziesi�tego dziewi�tego roku, w schronisku Bon Sauveur w Pondicherry w Indiach, kiedy le�a�em w nieprzytulnym jak pustynia ��ku, przede mn�, niczym wyrzut sumienia, zjawi�a si� Szirin Fara- meh. Odziana w lu�n� szat� o dziwnym, krwawocytrynowym kolorze, mia�a piersi przebite kulami plutonu egzekucyjnego z Ewinu. Jej prawy policzek, bok, udo, prze�arte by�y wapnem, a rubinowy naszyjnik na jej szyi wtopi� si� w obojczyk. Na g�owie ogolonej brzytw� mia�a papierow� koron� cesarstwa perskiego z napisem DZIWKA. Patrzy�a na mnie z �alem. Przynios�a ze sob� od�r pola walki. Zerwa�em si� na r�wne nogi. Powiedzia�em: - Czeka�em na t� chwil�, widzia�em bowiem niezapisan� ksi�g� ludzkich los�w. Westchn�a. Ukl�k�em i poca�owa�em jej owrzodzone usta. Z�by jej rozpada�y si� od korzeni, a oddech przyprawia� mnie o md�o�ci. - S�ysza�em, �e mi�o�� si�ga poza gr�b, madame. - Niestety, nie umarli�my. Pami�tasz twoj� obietnic�. Nasze usta zetkn�y si�. Poczu�em, jak dr�y. Jej serce �omo ta�o przy moich �ebrach. Jej w�osy opada�y na moje oczy. Odsun�a g�ow� i za�mia�a si�. - Wystarczy jeden poca�unek. Poci�gn��em j� ku sobie. Sta�a si� rzeczywista i bardzo przypomina�a siebie. Poczu�em tak g��bok� ulg�, �e �zy ciurkiem pop�yn�y z moich oczu na jej policzki, a pragnienie dotyku by�o tak silne, �e dziel�ca nas odzie� wr�cz mnie irytowa�a. - Jeste� taki niecierpliwy! Niczym kawaler przy �a�ni dam skiej! Nie jeste� ciekaw, co si� sta�o potem... - Jak ona si� czuje? Prosz�, powiedz mi. - No c�, gdybym musia�a ci� sk�oni�... ' : - Nie dr�cz mnie, Szirin! - Twoja c�rka Lejli, panie, nie ma �le. Jest ze swoj� cio- teczk�. S�dz�, �e w tych okoliczno�ciach... - Czy mog� j� zobaczy�? Po tym. - Po czym, Johnie Pitt? Noc min�a nam na rozmowach. W pewnym momencie Szirin przynios�a mi ubranie. Moja ma�a Lejli jest teraz nastolatk�, niezgrabn�, szalon� i zarazem nie�mia��. Wszystko w niej zlewa si� w jedn� pocieszn� ca�o��. Jej zachowanie wobec matki zaszokowa�o mnie; zrobi�em jej wym�wk�, a ona na mojej piersi wyda�a z siebie przejmuj�cy krzyk: - FERM� TA PUTAIN DE GUEULE!* To nie by�a moja c�rka. �agodnie obj��em g�ow� m�czyzny i przystawi�em mu rewolwer do ucha. Opad� bez si� w moich ramionach. Przed �witem, przy zasuni�tych storach, panowa� g��boki p�mrok. By�em zdumiony, poniewa� twarz pod moj� pach� nale�a�a do Francuza z Buszehru, narkomana Fanna, kumpla Lachata, lub raczej to, co z tej twarzy pozosta�o. Niew�tpliwie obrabowywa� nowo przyby�ych i ulatnia� si� o �wicie. - Gdzie jest tw�j przyjaciel? - Od�y�y we mnie dawne wspomnienia, ale st�umi�em je. Na to wszystko b�dzie czas p�niej. - Jest zimno, cz�owieku. Krzycza�e� przez sen. - Gdzie jest tw�j przyjaciel? - Odpieprz si�, cz�owieku! Zakry�em r�k� jego ko�cist� twarz i dwa palce w�o�y�em w jego drgaj�ce oczy. Zawy� z b�lu. * Zamknij pieprzon� g�b�! - Gdzie jest Lachat? Odepchn��em go, aby m�g� na mnie spojrze�. Jego oczy wyra�a�y jedynie strach. Wydawa� si� jedn� wielk� pustk�. Pomy�la�em: �Nie mnie si� l�ka, boi si� Lachata". - Pieprz si�! Chwyci�em pokryte strupami przeguby jego r�k i wykr�ci�em je. Zaskowycza� z b�lu. Na drugim ko�cu bursy j�cza� jaki� Tamil. Powiedzia�em: - Nous allons... - Zapomnia�em, jak wygl�da francuska sk�adnia. - Idziemy na pla��. - Odpieprz si�, cz�owieku! - Cicho b�d�, prosz�. Otworzy�em drzwi i wypchn��em go. Nad esplanad� powiewa�y palmy. Wzd�u� brudnej pla�y fale przybrze�ne hucza�y i rozpryskiwa�y si�. Gdzie� w zakamarkach mojej pami�ci tkwi�y nadal strz�py snu. Patrzy�em prosto na morze. - Teraz, panie Fann, wpakuj� ci� do morza i tak ci przypie- prz�, jak ty mnie w�wczas, na morzu w Buszehrze. Lecz naj pierw powiesz mi, gdzie on jest. - Nie wiem, cz�owieku. W drodze powrotnej rozstali�my si�. Facet zwariowa�. - Id�, to niedaleko. Morze hucza�o. Fann pochyla� si�, wierci� i z ukosa spogl�da� na mnie. �ypn�� oczami na rewolwer, a potem na mnie. G��boki oddech o�ywi� strz�py jego szarych kom�rek. - Panie Fann, poznaje pan t� spluw�? Przygniot�em go do wody. Przykry�a go fala i unios�a. - Jezu, cz�owieku, topi� si�. Powiem ci. Powiem! Fala uderzy�a go, podci�a mu nogi i ponios�a. Ucieka� ode mnie. Krzycza�. Chwyci�em rewolwer w z�by i wyci�gn��em Fanna na brzeg. Kucn��em. Usiad� obok i zacz�� szlocha�. Powiedzia�: - Z broni� w r�ku, z siusiaj�cym i kupkaj�cym na jej �ono dzieciakiem, siedzia�a ta wied�ma w kambuzie. Kapitan chcia� j� zer�n��, lecz z ca�� pewno�ci� nie w�wczas; uderzy� j� w policzek i wytr�ci� jej bro�. Lachat siedzia� na rufie, �pa� i �mia� si�. Jezu, my�la�em, �e ona co� wypije albo za�nie, ale nie - siedzia�a nieruchomo, trzymaj�c ca�y czas dziecko przy piersi, lub przemywa�a mu pup� morsk� wod�. Podczas drugiej nocy widzieli�my �wiat�a Dubaju i t� przekl�t� szalup� ze �wiat�ami i Ira�czykami ubranymi na bia�o, poluj�cymi na nas, i chcia�em da� dyla. Przysi�gam na Boga, �e wtedy ostatni raz widzia�em jego, t� z�� kobiet� i nasz towar. Jezu, by�o tego z pi�� kilogram�w, zanim poszed�em na dwa lata do pud�a w arabskim wi�zieniu. Nie chc� nawet o tym my�le�. - Musisz. Albo wracamy do wody. Na jego mokr� twarz pada�y pierwsze promienie wschodz�cego s�o�ca. Mia� wygl�d niesamowitego spryciarza. - Cz�owieku, zap�acili�my za ten towar. Nadal ca�kowicie obce by�y mi zasady, jakimi si� w �yciu kierowa�. - Kto ci da� ten towar? - To Lachat wyszed� rano z hotelu. - Z kim si� spotka�? - Z tym samym facetem co zwykle. - Jak on si� nazywa�? - Jezu, jak mog� pami�ta�? Nazywa� si�... - Tak? - ...Pan Ghawam. Wybuchn��em �miechem. Przed oczami, jak �ywa, stan�a mi Szirin. Opami�ta�em si� jednak i jej obraz powoli znikn��, odesz�a wraz z c�rk� krokiem dumnym, rzucaj�c na odchodnym z�o�liwe spojrzenie. - W porz�dku, monsieur Fann. Zgoda. Idziemy! - Dok�d? - Do morza. Podnios�em go za rami�. Pomy�la�em: �Zabija�em Irakijczyk�w, a przecie� nie byli moimi wrogami". - Mam dostaw�, cz�owieku. Nie uwierzysz. Towar z Chiang Mai*. Odst�pi� ci go. - Nie martw si� o to teraz. - Wlok�em go do morza. Wal czy�, lecz nie mia� do�� si�y. - Powiem ci, gdzie on jest. * Prowincja w Tajlandii, znana z hodowli maku i produkcji opium (przyp. kons.). - I tak ci nie uwierz�. - Cholera, facet powiedzia�, �e towar jest nasz, je�eli po rwiemy tobie t� kobiet� i dostarczymy j� do Dubaju! - Dostarczycie komu? - Sk�d mam wiedzie�? - Komu? - Nie wiem, cz�owieku. Komu� z rz�du. Lachat nie powie dzia�. Wyci�gn��em go z wody: trzyma�em w pasie, aby si� nie utopi�. - Ale Lachat nie wyp�yn�� z tob� w morze. - Z�apali go Ira�czycy, cz�owieku. Tylko ja i kapitan zdo �ali�my uciec. - To jeden ze sposob�w patrzenia na t� spraw�, panie Fann. Ale mog�o by� r�wnie� tak, �e wystrychn�� ciebie na dudka, zabieraj�c sto pi��dziesi�t tysi�cy dolar�w za sprzeda� czystej heroiny i dostarczenie tej nieszcz�snej kobiety na okr�t wojen ny, kt�ry m�g� by� - lecz nie musia� - jednostk� ira�sk�. A ciebie zapuszkowano na dwadzie�cia cztery miesi�ce w emi- rackim wi�zieniu. - Cz�owieku, on jest teraz w Srinagarze. Pu�� mnie, cz�o wieku! Podobno, kiedy zapytano umieraj�cego cesarza D�ahangira, jakie ma ostatnie �yczenie, odpar�: �Tylko Kaszmir. Nic poza tym". W po�owie ju� tam by�em, krocz�c wzd�u� jeziora obok par sp�dzaj�cych tu miodowy miesi�c. Fann wydosta� si� na powierzchni�. Jego twarz wyra�a�a kra�cowe przera�enie. Poczu�em wstyd, zn�caj�c si� nad narkomanem. Wyci�gn��em go, zawlok�em na brzeg, przygniot�em kolanem i wypompowa�em z niego wod�, kt�rej napi� si� w morzu. Zebra� si� t�um gapi�w. Piek�y mnie oczy w promieniach porannego s�o�ca. Powiedzia�em: - Za pi�tna�cie minut dojdzie do siebie. Zostawcie go w spo koju. Nic przy sobie nie ma. Uszcz�liwiony, jecha�em na p�noc. Wszystko wok� mnie tchn�o rado�ci�: zaklinowane okna w autobusie, smr�d ropy w silniku, dym spalanego drzewa, zapach mango, krowy, a tak- �e piesi, w�druj�cy wzd�u� drogi, oraz ptaki stoj�ce nieruchomo na polach ry�owych. By� to jedynie zewn�trzny obraz mego g��bokiego zadowolenia. Pami�tam, jak siedz�cy przede mn� m�czyzna zapali� indyjskiego papierosa, ma�� rurk� papieru z odrobin� r�owej bawe�ny, zwanego bidi. I zanim si� dobrze zastanowi�em nad symboliczn� wymow� tego faktu, odwr�ci�em si� do niego, poprosi�em o papierosa i dosta�em go. Postanowi�em: �Kiedy znowu b�dziemy razem, b�d� pali�, aby dotrzyma� jej towarzystwa, poniewa� najwa�niejsz� rzecz� jest bycie razem, a wszystko inne si� nie liczy". Za D�ammu autobus zatrzyma� si� i kierowca pod�o�y� czopy pod ko�a. Zobaczy�em przed sob� niesko�czenie d�ugi rz�d wojskowych ci�ar�wek, rozci�gaj�cy si� wzd�u� wznosz�cej si� drogi, prowadz�cej do tunelu i dalej, do Kaszmiru. Zdj��em torb� z haka i wysiad�em z wozu. W Nasry Nallah samoch�d stra�y granicznej zary� si� po osie w mu�. Szed�em drog� prowadz�c� do g�ry, mija�em gromady s�p�w rozszarpuj�cych mule �cierwo - od�r zbija� z n�g. Widzia�em gromady zielonych ma�pek, gaw�dz�cych i obrzucaj�cych si� �wirem. Pomog�em sikhijskiemu kierowcy zreperowa� rozrusznik w samochodzie, a poniewa� by�em spragniony, dosta�em od niego troch� mleka. Poni�ej, nad spienion� rzek� Chenab, unosi�y si� s�py, jak tacki z rosyjskimi czarkami na herbat�. To nie opowie�ci Fanna spowodowa�y, �e wspomnienia ponownie o�y�y w mojej pami�ci; nie post�powanie Szirin na statku, dok�adnie takie, jakie przewidywa�em, a tak�e nie to, �e pozosta�a sob� nawet w�wczas, kiedy mnie przy niej nie by�o. Lecz w�a�nie uczucia, jakich dozna�em podczas snu - b�l, pragnienie szcz�cia, bezgranicznie szczere, zachowane z Rosyjskiego Ogrodu. Przetrwa�y one w najtajniejszych zakamarkach mojej duszy i o�y�y nie przypadkiem, lecz dzi�ki pewnym okoliczno�ciom. I dlatego mog� si� jeszcze nieraz pojawi�. O zachodzie s�o�ca znalaz�em si� w g�rskiej wiosce. By�y tam kafejki i stacja benzynowa, ostatnia przed Kaszmirem. To z jej powodu utworzy� si� ten pi��dziesi�ciomilowy zator na drodze. Wypi�em herbat� i zjad�em funt jab�ek z s�siedniej doliny, kt�rych smaku nigdy przedtem nie zna�em. Poniewa� by�o zimno, spa�em w kafejce, i z tego samego powodu wsta- �em wcze�nie, aby o �wicie znale�� si� przed wjazdem do tunelu. Major stra�y granicznej krzykn�� na mnie, przykucn��em wi�c za jego namiotem, dop�ki nie poszed� na �niadanie, i ruszy�em w ciemno�ci. Tunel pe�en by� wody i ci�ar�wki mija�y nas jak byd�o, dymi�c niemi�osiernie. Po przebyciu mili kr�ci�o mi si� w g�owie od spalin. Wdrapa�em si� na �awk� autobusu. Na widok �wiat�a na ko�cu tunelu �cisn�o mi si� serce. Powietrze by�o czyste jak kryszta�, takie, jakiego nale�a�o oczekiwa� w tych g�rach. Zielone pinie, ��te pola ry�owe, jesienny kolor drzew, cynowe dachy domk�w prze�witywa�y przez wierzby. Wszystko to sprawia�o, �e ca�e otoczenie nabiera�o delikatnych odcieni. Promienie s�o�ca odbija�y si� od b�yszcz�cych samochod�w. Schodz�c zakosami w d� drogi, o�ywiony okrzykami kierowc�w, uleg�em nastrojowi zwodniczej nostalgii za miejscem, kt�rego nigdy przedtem nie widzia�em. W Srinagarze odezwa�y si� nie�mia�e wspomnienia Iranu. Przyci�gn�� mnie widok meczetu o kszta�cie znanym z Isfaha-nu, lecz w stylu tybeta�skim. Ni�ej p�yn�� bagnisty kana�, gdzie na �odzi, zwanej doonga, za pi�� rupii znalaz�em nocleg. Rano poszed�em do krawca, kt�ry mieszka� na grobli przy rzece, pod roz�o�ystym platanem. Zam�wi�em dwie pary spodni i bia�� koszul�. Wystrojony, przedstawi�em si� w Burn Welch, szkole dla ch�opc�w w Park Road. Dyrektorem szko�y by� chrze�cija�ski ksi�dz z po�udniowych Indii. Z ty�u pokoju sta�y na ko�cach d�ugiej p�ki dwa srebrne puchary. W pomieszczeniu panowa� p�mrok. - Nie mamy obecnie wolnego etatu. - Ucz� tak�e klasycznego j�zyka perskiego. - Na Boga, John! To ostatnia rzecz, jakiej potrzebuj�! W tej sytuacji! - Poza tym jestem wykwalifikowanym mechanikiem samo chodowym. To zaciekawi�o ojca Petera. - Niestety, John, nie mog� ci zap�aci� tyle, ile spodziewa� by� si� dosta� w Zjednoczonym Kr�lestwie. - Nie mam tutaj rodziny. - Rzuci�em okiem na puchary stoj�ce ponad jego g�ow�. - Uwa�am siebie raczej za cz�owieka przydatnego, nie za mistrza gry w krykieta. Spojrza� na puste biurko. - Oczywi�cie jeste� cz�onkiem Ko�cio�a anglika�skiego? ' - Jestem muzu�maninem, szyit�. - Przecie� jeste� Brytyjczykiem! - Mam paszport indyjski. W rzeczywisto�ci kilka. Ojciec Peter podda� si�. - John, witamy w gronie nauczycielskim szko�y Burn Welch. Dla przyjaci� i ojczyzny! - Dla przyjaci� i ojczyzny. Klasa by�a zbyt liczna, wi�c podzieli�em j� na dwie cz�ci, a w ka�dej znalaz�o si� czterdziestu uczni�w. Moim zmartwieniem by�a du�a absencja. Ka�dego wieczoru, po krykiecie, zabiera�em jednego z ch�opc�w na spacer przez most do starego miasta. Spacerowali�my w t�umie ulicami wzd�u� starych dom�w. Ze starszymi m�czyznami w karaku�owych czapkach siedzia�em przy herbacie, kobiety i dziewcz�ta rozmawia�y w wej�ciu. M�wi�em m�czyznom: - Je�eli nie nak�onisz go, aby chodzi� do szko�y, wkr�tce nie b�dziesz mia� wnuka. - Interesowa�o to kobiety, lecz oni wzruszali tylko ramionami. Ch�opak my�li inaczej ni� stary. Irytowa�o mnie spo�ecze�stwo, kt�re pochlebstwami usi�owa�o zaskarbi� sobie wzgl�dy m�odych m�czyzn. Najlepszym moim uczniem by� D�awed Chan. W krykiecie zawsze odnosi� sukces za trzecim uderzeniem. Pewnego pi�tkowego po�udnia poszed�em za nim do latryny na skraju pola. Kiedy wchodzi� do ubikacji, powiedzia�em: - D�awed, daj mi to, prosz�. Przywar� pistoletem do mego brzucha. Zauwa�y�em, �e kocha bro�, lecz zacz�� dr�e�, by� mo�e na my�l, kt�rej nigdy chyba nie do�wiadczy�: �Czy mam odwag� zabi� swego nauczyciela? Je�eli potrafi� zabi� swego nauczyciela, mog� zabi� ka�dego". - Daj mi to, D�awed. Oddam ci przy wyj�ciu. Nie chc�, aby� przynosi� bro� do szko�y. Musisz mi to obieca� jako muzu�manin. Podszed� do mnie, zadzieraj�c nosa. Kiedy mnie mija�, odebra�em mu bro�. Gdybym, wykorzystuj�c swoje dotychczasowe do�wiadczenie, m�g� czemukolwiek zapobiec, to przede wszystkim zabijaniu. Przy wyj�ciu ze szko�y powiedzia�em: - D�awed, nie pokonasz pot�gi Republiki Indii. Jeste� do brym uczniem. Je�eli zaci�niesz z�by i wysilisz si�, zdasz do szko�y in�ynierskiej. B�d�c tak przystojnym i odnosz�c sukce sy w Minto Park, mo�esz zdoby� serce wykszta�conej lady z bogatej dzielnicy. - Pan nic nie rozumie. - Czy mog� dotrzyma� ci towarzystwa? Wzruszy� ramionami. Kiedy podchodzili�my do Gupkar Road, rzek�: - Chomejni pochodzi z Kaszmiru. Cz�sto to s�ysza�em. - Jego dziadek pochodzi� z tych stron, handlowa� szalami. Pochowano go w meczecie Sejjed Hosejn. - Tak, Asif pokaza� mi go. Asif by� jedynym uczniem wyznania szyickiego. Mijali�my budynki Narodowego Centrum Konferencyjnego. Grupki polityk�w w bia�ych szatach i kapeluszach siedzia�y po turecku na trawnikach, sprawiaj�c dziwne wra�enie w wieczornym o�wietleniu. Przy Polo View D�awed skoczy� do sprzedawcy suszonych owoc�w i przyni�s� morele, kt�re razem zjedli�my. Jacy� ch�opcy chcieli si� do nas przy��czy�, lecz D�awed fukn�� na nich i odeszli. W ko�cu powiedzia�: - Wiemy, �e nie mo�emy walczy� z Indiami. Jeste�my a� nadto �wiadomi pot�gi Republiki Indii i naszych skromnych �rodk�w, lecz jeste�my tak�e pewni, �e nasze ofiary o�ywi� spraw� Kaszmiru na arenie mi�dzynarodowej. - Wzi�� g��bo ki oddech. - Widzi pan, w ci�gu czterechset lat nigdy nie wal czyli�my, zawsze nas gn�biono. Byli�my istotami pokornymi, prawie nieistniej�cymi. Po podziale powsta�y jakie� grupy zbrojne, lecz nigdy nie podj�y dzia�alno�ci. Tym razem b�dzie inaczej. - Dlaczego? - Nadszed� w�a�ciwy moment. Niech pan spojrzy na Ru muni�, Berlin, Czechos�owacj�! Telewizja pokazuje miejsca, z kt�rych gniewne t�umy wyp�dzaj� swych ciemi�y cieli. - Gdyby� �y� tak d�ugo jak ja, wiedzia�by�, �e czas jeszcze nie nadszed�. To, co robicie, sprzyja jedynie Pakista�czykom. Spojrza� na mnie z ukosa. - Je�li chodzi o Pakistan, to nie mamy z�udze�. - S�uchaj. By�em tam, ty nie by�e�. By�em tak�e w Iranie. Musisz zrozumie�, �e ira�ska rewolucja to nie pocz�tek czego� nowego, to koniec. Nie odrodzenie polityczne islamu, lecz jego �ab�dzi �piew. Rezultatem rewolucji nie jest odrodzenie religii w Iranie, lecz nienawi�� do niej ca�ego narodu, z wyj�tkiem tych grup spo�ecze�stwa, kt�re maj� w tym sw�j interes, otrzy muj�c z meczet�w wod� i chleb. Gdyby nie wojna z Irakiem, rewolucja dawno straci�aby swoj� si�� �ywotn� i zdolno�� przekonywania. Ona trwa tylko dzi�ki kontroli umys��w i prze lewanej krwi m�odych m�czyzn i dzieci, id�cych na �mier� z pie�ni� na ustach. Dwie�cie tysi�cy ch�opc�w poleg�o, aby dowie��, �e nie mo�na eksportowa� islamu nawet do Iraku, najokrutniejszej w historii ludzko�ci tyranii. - Sam by�em za skoczony moj� elokwencj�. - D�awed, m�wisz, �e pragniesz wolno�ci, lecz w�a�nie nad wolno�ci� chcesz panowa�. Ty i twoi przyjaciele chc� pozamyka� hotele, kina... - Tak. Ludzie prowadz� tutaj �ycie niemoralne. Pozwala si� na nielegalne zwi�zki... - D�awed, opowiadasz g�upstwa. Dziewcz�ta w Kaszmirze nie s� zepsute. Zatrz�s� si�. Zauwa�y�em, �e posun��em si� za daleko, poniewa� odczu� bole�nie wytkni�ty mu brak do�wiadczenia i rozumienia czegokolwiek. Zauwa�y�, �e pokpiwa�em z niego. Zatrzyma� si�. Po raz ostatni spojrza�em na jego zbyt lu�ne spodnie i we�nian� kamizelk�. Wiedzia�em, �e nie wr�ci do szko�y. Powiedzia�: - Ludzie nie oddadz� �ycia, aby zobaczy� w kinie �Gul- marg" film z Lejl� Deep. B�d� walczy� i umiera� dla zbawie nia w niebie. Zobaczy pan, w ci�gu roku b�dziemy w tym mie- �cie na ustach wszystkich. Kobiety i dziewcz�ta b�d� �piewa� o nas pie�ni. Nic w tej dolinie nie b�dzie dzia�o si� beze mnie. - W ci�gu roku b�dziesz martwy. - Jestem gotowy na m�cze�sk� �mier�. - Jest tak wiele sposob�w umierania, po co jeszcze powi�k sza� ich liczb�? - Nigdy pan nie zrozumie. Nie ma pan ojczyzny, rodziny, religii, przyjaci�! - Masz racj�, D�awed. Je�eli nie wr�cisz do szko�y, powia domi� dyrektora i policj�, poniewa� tego si� ode mnie wy maga. - Id� pan do diab�a! Nast�pnego dnia otrzyma�em wezwanie, aby stawi� si� na posterunku Granicznych Si� Bezpiecze�stwa w Misry Bagh. By�em sp�niony, lecz eskorta czeka�a na mnie w koszarach na ka�dym skrzy�owaniu. W biurze G2 (wywiad) szczup�y oficer w ciemnych okularach �agodnie, niczym ojciec, przemawia� zza biurka do kaszmirskiego ch�opca, mniej wi�cej pi�tnastoletniego. Moj� uwag� przykuwa�a wisz�ca na �cianie, niezbyt zas�oni�ta, wojskowa mapa operacyjna. Kiedy si� odwr�ci�em, ch�opca ju� nie by�o. Wystraszy� si� tej rozmowy jak zjawy. Powiedzia�em: - Pu�kowniku Rawi, mog� ustali� to�samo�� cz�onk�w gru py Had�ii. Zdj�� okulary i spojrza� na mnie. - A ja mog� wsadzi� ci� do wi�zienia w Tihar. Od kogo, do diab�a, dosta�e� ten paszport? - Powiem, kiedy lepiej poznam pana i pa�skie metody dzia�ania. Czy jest pan zainteresowany tym, co mam do powie dzenia? - Czy ten dupek Bateson zdaje sobie spraw� z tego, co robi? Przysy�a mi kogo�, kto nielegalnie przebywa w tym kra ju. Czy nie wystarczy wam, �e zostawili�cie nam tak� sytuacj�, �eby ju� nie wraca� i nie �owi� ryb w m�tnej wodzie? Wam, Brytyjczykom, bardzo zale�a�o, kiedy odchodzili�cie, �eby zo stawi� ropiej�ce rany: D�ammu, Kaszmir, Palestyn�, rz�dy bia�ych w Afryce Po�udniowej... - Nie mam i nigdy nie mia�em �adnych kontakt�w z panem Batesonem i tajn� s�u�b� brytyjsk�. Je�eli nie jest pan zaintere sowany moimi informacjami, s�dz�, �e b�d� nimi zaintereso wane takie organizacje, jak biuro wywiadu lub te� grupa opera cyjna. A tak�e zwi�zek strzelc�w Rasztrija. - Gdzie s� te ch�opaki? - Ostatnia grupa przesz�a do Pakistanu drog� na Baramulla wczoraj w nocy lub dzisiaj rano. - Jak� wi�c, u diab�a, warto�� maj� dla mnie ich nazwiska? - Przysz�o mi na my�l, pu�kowniku Rawi, �e gdyby pan chcia� ich zabi�, to mo�e m�g�by pan zbombardowa� ob�z szkoleniowy w Muzaffarabad. Wiadomo�� ta najwyra�niej zgadza�a si� z czym�, o czym ju� wiedzia�, poniewa� o�wiadczy�: - Za dostarczone informacje p�acimy sze��set pi��dziesi�t rupii. Z wyrazami podzi�kowania. - Nie interesuj� mnie pieni�dze. U�miechn�� si�. - Jest pan spragniony? Mo�e ma�ego drinka? - Cokolwiek pan poda, pu�kowniku Rawi. Mo�e p�niej. Za t� wiadomo�� musz� dosta� Lachata. Potrz�sn�� g�ow�. : ^ - Tego Francuza. ;; Znowu potrz�sn�� g�ow�. - Ca�e swoje �ycie - powiedzia� - po�wi�ci�em ojczy�nie. S�u�y�em w Nagalandzie, Miso Hills i Pend�abie; z naszego do�wiadczenia wynika, �e b�d� wojowa� tak d�ugo, dop�ki im si� nie znudzi. No c�, niekt�rzy ludzie b�d� zawsze rozgory czeni, je�eli stracili syna, brata, c�rk�, lecz og�lnie rzecz bio r�c, po dziesi�ciu latach sytuacja si� zmienia. - Dlaczego pan go wykorzysta�? - Trzeba mie� na uwadze, �e ci faceci to Kaszmirczycy. Nie rozmawiamy tutaj o Tamilskich Tygrysach, kt�re kradn� pod r�czniki wojskowe i ucz� si� wojowa�, poniewa� widz�, �e �o�nierze ucz� si� maskowania i zak�adania �adunk�w wybu chowych... - Dlaczego wykorzysta� pan Lachata? Zareagowa� gwa�townie. - Nie korzystam z us�ug takich ludzi. Spojrza�em na krzes�o, na kt�rym przed chwil� siedzia� ch�opak. - Zgoda, tamten ch�opak by� torturowany. Przekaza� nam bazarowe plotki, kto i co powiedzia� i kiedy. To lepsze ni� nic. Jak my�lisz, od kogo to wszystko wiemy? - Mam indyjskie obywatelstwo. - Oczywi�cie, �e masz. Patrick Lachat to zupe�nie inna ka tegoria przest�pc�w. Kiedy uciek� z wiezienia w Tihar, dla zdo bycia czek�w podr�nych poder�n�� m�odej Australijce gard�o w poci�gu jad�cym do Agry. - Ma pan dzieci, pu�kowniku? - Tak, mam dzieci. Napijemy si� drinka? - Dlaczego pozwala� pan Lachatowi na swobodne przekra czanie granicy pomi�dzy Indiami i Pakistanem? - Czy Jim przys�a� ciebie tutaj, aby� zapyta� mnie o to? - Nie. Nie mam �adnych kontakt�w z Angli�. Dlaczego to leruje pan tutaj Lachata? - Niech ci� diabli wezm�! - Przerwa�. - Nie toleruj�. Gdy by to ode mnie zale�a�o, nadal gni�by w wi�zieniu w Tihar. - Spojrza� na swoje biurko. - Narkotyki ca�kowicie zmieni�y charakter tego konfliktu. Nie mieli�my poj�cia, i� heroina ma tak wielk� moc anga�owania si� i �rodk�w, �e mo�e w jed nym miejscu przyci�gn�� taki szmal, skupi� tak wielu ludzi i zgromadzi� takie ilo�ci broni. W tym rejonie �wiata wszyst kie rz�dy s� biedne. Pakista�czycy potrzebuj� Lachata, bo po trzebuj� pieni�dzy. My potrzebujemy Lachata, poniewa� potrzebuj� go Pakista�czycy. Wsta�em. - Przemy�li pan moj� ofert�, pu�kowniku Rawi? - Jak mo�e pan tak post�powa�? Ci ch�opcy, grupa Had�ii, kimkolwiek s�, zaufali panu. - Odpieprz si� pan, dobrze? Albo p�jd� gdzie indziej. - Wiesz, John, ludzie �akn� jedynie sprawiedliwo�ci. Je�eli rz�d post�pi z mieszka�cami Kaszmiru sprawiedliwie, rzuc� bro�. Po tych rozgrywkach, kt�re zako�czy�y si� sukcesem bez udzia�u D�aweda, spi�em si� z pu�kownikiem Rawim w jego mieszkaniu w Extension Colony. Jego rodzina przebywa�a w Czandigarh. Najstarszy syn rozpocz�� prac� jako makler gie�dowy w Bombaju i zarabia� wi�cej w ci�gu miesi�ca ani�eli jego ojciec przez ca�e �ycie. C�rka studiowa�a w college'u w Dehra Dun, a on mia� jej za z�e, �e nie zaprosi�a go na uroczysto�� wyg�oszenia swego referatu semestralnego. Ca�y czas pu�kownik Rawi rzuca� na mnie ukradkowe spojrzenia i opowiada� historie o Batesonie i jego poprzedniku. By�y mi one zupe�nie oboj�tne. Jego opinia, �e jestem kim� wi�cej ni� tylko nauczycielem pe�nym nienawi�ci do Francuza, nie stanowi�a dla mnie wi�kszego zagro�enia. Nast�pnego dnia szed�em 11 Ulic� w d� do Dalgate, nasz� zwyczajow� tras� na piknik w Neszat Bagh. Na rogu utworzy� si� wielki korek, poniewa� policjant kieruj�cy ruchem znikn�� ze swego posterunku. Czu�em, �e ch�opcy ulotnili si�, niczym krople deszczu na rozgrzanym dachu. Dw�ch m�odych m�czyzn, ubranych w kaszmirskie stroje, bieg�o chodnikiem w moj� stron�. B�yskawicznie kucn��em, podcinaj�c im nogi i wrzucaj�c ich do jeziora. �aden z nich nie umia� p�ywa�. Musia�em wej�� do wody i ratowa� ich wraz z ich nowymi chi�skimi pistoletami. Ludzie mieszkaj�cy na barkach wybuchn�li �miechem. - Chc� - zakomunikowa�em im - aby�cie powiedzieli D�a- wedowi, �e przekaza�em jego nazwisko pu�kownikowi Rawie- mu. Rz�d Indii proponuje jemu, Hamidowi oraz innym, aby z�o�yli bro� i dali s�owo honoru, �e zaprzestan� dzia�alno�ci zbrojnej. Zostan� przesiedleni na inne tereny Indii, gdziekol wiek zechc�, lub mog� zosta� w Pakistanie, je�eli tak bardzo ten kraj kochaj�. Nie mog� jednak powr�ci� do doliny i wzbu dza� niepokoj�w, poniewa� zostan� zabici, a ja nie b�d� m�g� ich ochroni�. - B�dziesz martwy. D�awed poprzysi�g� Bogu, �e ci� za bije. - No c�, trudno, je�eli tak postanowi�. - Ch�opcy odwr�ci li si�. G�owy pochyli�y si� w zawstydzeniu. - Przyjdziecie do nas na piknik? Byli to dumni ch�opcy, tak dumni, jak Persowie. - Id� do diab�a! W sierpniu ch�opcy zapowiedzieli sw�j powr�t z Pakistanu i pod�o�eniu siedmiu bomb zapalaj�cych w Lal Czouk. Dwa dni p�niej z rikszy motorowej strzelano do nie b�d�cych na s�u�bie dw�ch oficer�w. Cele, jakie wyznaczy� sobie D�awed w�wczas i p�niej, nie by�y wcale szlachetne - napad na hinduskiego dziennikarza z indyjskiego radia w Dalgate, porwanie lekarki ze szpitala w Maharad�a Bazar, napad na kilku oficer�w z posterunk�w policji. Lecz ju� jesieni� rz�d Indii podj�� wszechstronne kroki prewencyjne. To tak, jakby drzwi, na kt�re napiera� D�awed, otworzy�y si� na o�cie�. Hindusi w rz�dowych autobusach w panice uciekali z doliny. Wkr�tce znikli tury�ci. Hotele nad jeziorem wype�nione by�y �o�nierzami i urz�dnikami, kt�rych dom�w nie mo�na by�o ochroni�. Na balkonach pe�no by�o bielizny w kolorze khaki. Ministerstwo Spraw Wewn�trznych urlopowa�o wszystkich muzu�ma�skich oficer�w i funkcjonariuszy policyjnych w prowincjach D�am-mu i Kaszmiru, i to - jak si� domy�la�em - przysporzy�o D�a-wedowi ochotnik�w. Mijaj�c dymi�ce s�upy, spalone kina i sklepy z alkoholem, pomy�la�em sobie: �Upiory Iranu �cigaj� mnie wsz�dzie". Najpierw przenios�em si� do Isztibagh, przypuszczam, �e ze wzgl�du na platany, kt�re prawdopodobnie zosta�y zasadzone w czasach cesarza D�ahangira lub wcze�niej, i przypomina�y mi Isfahan; a kiedy tam stawa�o si� niebezpiecznie, przenios�em si� na bark� w Hazratbal. Jej mieszka�cy, wychudzeni, nieogoleni i biedni jak szczury, byli szcz�liwi, maj�c takiego lokatora. Barka, nazwana S�odk� Szesnastolatk�, by�a po��czona drewnianym pomostem z ogr�dkami warzywnymi, do kt�rych zakrada�em si� w nocy. Wynaj��em przewo�nika, Wasfie-go Kahna, z dubelt�wk� i lornetkami, i razem przeci�gn�li�my po dnie jeziora pi��dziesi�t jard�w drutu. Wios�uj�c z dubelt�wk� na brzuchu, przeci�gn�� mnie za pomoc� tego drutu do szkolnej przystani i z powrotem. Moi uczniowie nie przychodzili ju� do szko�y, lecz ojciec Peter nie wyrzuci� mnie z pracy, prowadzi�em wi�c pojazdy i obs�ugi wa�em urz�dzenia tech- niczne. W nocy siedzia�em na rufie �S�odkiej Szesnastolatki", popijaj�c petera scotta z imbryka i ws�uchuj�c si� w plusk wody uderzaj�cej o barki, podczas gdy ch�opcy wykrzykiwali moje imi� albo �piewali, a ich g�osy unosi�y si� nad wod� a� do wiosek na kra�cach jeziora... Pan D�awed zst�pi� z Sonnamarg... Cz�sto, wczesnym rankiem, wspina�em si� na obrze�a wystyg�ego wulkanu zwanego Tacht-e Sulejman lub wzg�rza Szankaraczarja, aby zobaczy� rozleg�� panoram� doliny. Na szczycie wulkanu by�a granitowa �wi�tynia, strze�ona przez oddzia� uzbrojonych policjant�w. Lubi�em patrze� z wa��w fortyfikacji na wij�c� si� pomi�dzy drewnianymi domkami rzek� D�elum, przep�ywaj�c� pod dziewi�cioma mostami i mijaj�c� s�ynny meczet i fort Hari Parbat, my�l�c w�wczas: �La-chat jest tu albo tam". Stoj�c w oparach dymu z ognisk, gdzie przygotowywano �niadania, i spalin z wojskowych ci�ar�wek mkn�cych bulwarem, patrzy�em na zamieraj�c� ziele� i purpur� przyrody otaczaj�cej jezioro i pomy�la�em, �e nasza cywilizacja, wyros�a z wody i ziemi, jest u swego kresu. Jako szpieg Rawiego by�em kim� ca�kowicie bezu�ytecznym. Mia� on bardzo prost� taktyk� zwalczania powsta�c�w, zwan� represjonowaniem. Przez ca�e dni po drogach p�dzi�y pojazdy wojskowe, a potem, w p�nych godzinach nocnych, otacza� drutem kolczastym wybrany rejon, gdzie mieszka�o dziesi�� tysi�cy ludzi, a jego �o�nierze dokonywali szczeg�owej rewizji w ka�dym domu. Mijaj�c dom D�aweda w Mas-d�ed D�ama, zobaczy�em jego ciotk� i siostry, stoj�ce z rozplecionymi i opuszczonymi na bluzki w�osami. W ten spos�b dawa�y dziennikarzom do zrozumienia, �e zosta�y zbezczeszczone przez sikh�w pu�kownika Rawiego. Na m�j widok zacz�y przera�liwie zawodzi� i plu�. Za nimi us�ysza�em kogo� m�wi�cego po angielsku i stukot but�w �o�nierskich. Pobieg�em alej�, gromada kobiet wykrzykiwa�a spro�no�ci pod moim adresem. W �rodku by� kana�. Pochyli�em si� i zdj��em buty. Nie chcia�em przyprze� D�aweda do muru, ale odwr�ci� si� i wpad�em na niego. Z przodu dochodzi� do mnie rytmiczny stukot �o�nierskich obcas�w i szcz�k broni. Na dachach rozle- I ga�y si� g�osy, p�ka�y dach�wki, ludzie uciekali w pop�ochu. Pomy�la�em, �e znalaz�em si� w pu�apce. Je�eli D�awed albo jego ch�opcy s� tam teraz, u g�ry, mog� na mnie napa��. Zawr�ci�em na rogu i pobieg�em w kierunku otwartej przestrzeni przed meczetem Szach Hamdan. Przede mn�, w o�lepiaj�cym �wietle reflektor�w, sta�y dwie trzyton�wki, blokuj�ce ulic�, a obok nich, zas�oni�ta firankami - bia�a ambasa- dorska limuzyna z w��czonym silnikiem i Lachat stoj�cy przy drzwiczkach. Pod parkanem meczetu bito deszczu�kami po twarzy kilku ch�opc�w. Przy blokadzie drogi sta�, znany mi, sikhijski oficer policji. - Kapitanie Singh, niech pan zatrzyma tego Europejczyka! To pakista�ski agent! Europejczyk odwr�ci� si�. W�osy mia� zawi�zane w ko�ski ogon, a w r�ku trzyma� teczk�, kt�ra z ca�� pewno�ci� zawiera�a to, co by�o dla niego najwa�niejsze. Przepad�o pi�tna�cie lat. U�miechn�� si� do mnie, a potem podni�s� palec, jakby chcia� powiedzie�: �Po prostu poczekaj chwil�" lub: Un instant, monsieur! i wyszepta� co� w tym rodzaju. M�czyzna podni�s� karabin i wymierzy� w moim kierunku. �wiat si� zatrzyma�. Pomy�la�em, �e kula trafi mnie w pas. Usi�owa�em odwr�ci� si�, aby cel, do kt�rego m�czyzna strzela�, by� o po�ow� mniejszy, lecz oczywi�cie zabrak�o mi czasu. Co� uderzy�o mnie w biodro z pr�dko�ci� p�dz�cego samochodu. Przerzuci�o mnie na drug� stron� skweru. Nawet po tym, co si� sta�o, wiedzia�em, �e b�d� �y�. Wyl�dowa�em na kamiennym chodniku, nie mog�c z�apa� tchu, pogr��ony w niewyobra�alnym smutku. Obok mnie za�wista�a druga kula. Samoch�d ruszy� i znikn��. Pomy�la�em: �Musisz by� bardzo ostro�ny w szpitalu, i nawet je�eli lekarze zgodz� si� opatrzy� ran� (a przypuszczam, �e zgodz� si�, zobowi�zani przysi�g� Hipokratesa), b�dziesz potrzebowa� ochroniarza przy ��ku". Pomy�la�em tak�e: �Jeste� cz�owiekiem s�abego charakteru. Dlaczego pozwalasz, aby tak ciebie traktowali?" Pi�tnastego stycznia, pierwszego dnia pory roku, kt�r� Kaszmirczycy nazywaj� Zimn� Czterdziestk�, jezioro zamarza. O godzinie dziesi�tej owego wieczoru granat rakietowy uderzy� w �S�odk� Szesnastolatk�", rozbijaj�c j� na dwie cz�ci. Wraz z Wasfim obserwowa�em z lodowiska pal�c� si� bark�. By�a ona w�asno�ci� banku J. & K.. a w�a�ciciel uzna� ten nieszcz�liwy wypadek za kar� bosk�. - To wi�cej, ni� na to zas�u�y�e� - powiedzia� Rawi. - Co ty o tym wiesz? Jeste� kiepskim policjantem! - od par�em. - Kto� musi broni� pa�stwa, jego wolno�ci, nawet je�eli nie jeste�my w danym momencie doceniani. Zdradzi�e� swego przekl�tego ucznia! - W ko�cu to nie ja pu�ci�em z dymem bazar w Sopore i nie spali�em pi��dziesi�ciu sklepikarzy i ich rodziny. - Wyno� si�, ty pieprzony brytyjski wypierdku! Ordy- nans! ORDYNANS! Zastrzeli� tego cz�owieka! To gro�ny bojownik. - Jeste� pijany, Rawi. - Ty te�. Odejd�, �o�nierzu! Nie widzisz, �e pijemy? - Tak, sahib. - Rawi, je�eli powiesz mi, gdzie on pojecha�, b�dziesz mia� mnie z g�owy. - Znasz tych Afga�czyk�w, John, od dziesi�ciu lat bij� si� z Rosjanami i niczego si� ju� nie boj�. Drogo sprzedaj� swoje �ycie! W nocy schodz� z g�r, robi� zasadzki i kiedy jaki� ofi cer i jego kierowca jedz� �niadanie, atakuj� ich i zabijaj�. Ty si�ce moich ludzi �ciga ich, a kiedy w ko�cu ich dopadn�, znaj duj� przy nich czterech lub pi�ciu martwych naszych ch�opc�w. Czy mo�esz sobie poradzi� z takimi lud�mi? Z lud� mi, kt�rzy kochaj� umiera�? Kaszmirczycy panicznie si� ich boj�. ;. B�d� walczy� do ko�ca. ; ;? - Do zobaczenia, Rawi. - Nie dojdziesz do Kabulu. Nawet do Peszawaru! - Mo�e nie. - Ostrzegam ci�. Ca�a granica z Pakistanem jest obsadzona. Je�eli j� przekroczysz, id�c do Pakistanu, zastrzel� ci�. - Oczywi�cie. D�awed zosta� zastrzelony trzydziestego marca tysi�c dziewi��set dziewi��dziesi�tego roku, podczas rutynowej operacji oczyszczania terenu. Nie by�em na jego pogrzebie, kt�ry prze- 289 rodzi� si� w ponure misterium. Przez ca�y dzie� i noc �o�nierze nie mogli przebi� si� przez most, lecz chronili si� za workami z piaskiem, a nacieraj�cych obrzucali granatami. P�niej, kiedy by�o ju� po wszystkim, poszed�em na cmentarz m�czennik�w, gdzie w ostatnim miesi�cu pielgrzymowania sk�adano koz�y w ofierze. Przy wej�ciu widnia� napis w j�zyku angielskim: �Nie porzucaj broni, m�j drogi m�odzie�cze, wojna o wolno�� nie zosta�a jeszcze wygrana". Na grobie D�aweda, ostatnim w pierwszym rz�dzie, umieszczono dwie fotografie w ramkach. Jedna przedstawia�a uciekiniera w ostatnim dniu �ycia, nieogolonego, ubranego w kombinezon elektryka, zd��aj�cego do Pakistanu. Na drugiej, zrobionej kilka godzin p�niej, by� Rawi i jego ludzie, stoj�cy ko�o czego� zawini�tego w zakrwawiony szal; wygl�dali jak my�liwi przy zabitym jeleniu. Rawi mia� ciemne okulary i wznosi� toast szklank� czarnego p�ynu. Nigdy nie wierzy�em w m�cze�stwo i plastikowe kwiaty na grobach. Natomiast my�la�em: �Czy op�aci�o si� to wszystko? Przecie� nie by�em bli�szy schwytania Lachata? Lepiej by�oby nie �y� ni� posuwa� si� do takiego czynu". Ka�dego ranka alkoholik dzi�kuje Bogu, �e pozwoli� mu przetrwa� noc. Kiedy si� budzi, nie wiedz�c, kim jest lub gdzie jest albo co si� takiego zdarzy�o, �e on nadal ma by� tym, kim jest, a nie kim� innym, i w tym w�a�nie miejscu, a nie gdzie indziej - podejrzewa, �e to B�g czuwa� nad nim tej nocy i tylko B�g wszystko to zapami�ta�. Poniewa� alkoholik nic nie pami�ta - a nie mo�na przecie� mie� poczucia w�asnej to�samo�ci, b�d�c pozbawionym pami�ci, bez tej boskiej i anielskiej kroniki pijackich prze�y� - jego to�samo�� rozp�yn�aby si� w oparach alkoholu. Alkoholik umiera ka�dej nocy i budzi si� do �ycia ka�dego ranka. Ka�de wydarzenie jest dla niego bezprecedensowe, jednak�e z �adnego nie wyci�ga jakichkolwiek wniosk�w. Przy- kryty kocem, czuje lodowate zimno, widzi migocz�ce od�amki szk�a, dr�enie ram okiennych, a na betonowej pod�odze odpryski nieba; s�yszy tak�e rozlegaj�cy si� wok� grzmot, a wszystko to wydaje mu si� cudowne. Jak dot�d, nie potrafi sobie wyt�umaczy� istnienia s�onecznych promieni i wszechogarniaj�cego �oskotu niczym innym, jak tylko moc� sprawcz� Boga. Bez zachowania w pami�ci widoku kieliszka i �omotu rozrywaj�cego g�ow�, nie pami�taj�c, �e id� one w parze, nie zdo�a sam tych prze�y� wyja�ni� i musi odwo�a� si� do bezgranicznej wszechmocy Boga. To w takich w�a�nie chwilach, kiedy o�ywia si� pami�� alkoholika, a w g�owie huczy i pragnienie rozrywa klatk� piersiow�, po raz drugi pok�j zamienia si� w piek�o. Kieliszek kata dr�y, wypada z r�ki, skorupy rozpryskuj� si� na pod�odze. Dzwoni z�oty samowar. Pusta butelka kr�ci si�, spada i toczy w stron� ��ka. Kr�tka jedwabna zas�ona u drzwi opada niczym baldachim. Teraz alkoholik rozumie, co ��czy te g�osy -jego obola�e uszy, p�kni�ty kieliszek, otwarte drzwi, unosz�cy si� kawa�ek jedwabiu, wiruj�ce p�atki �niegu � z butelk�, kt�ra w�a�nie zatrzyma�a si� u jego st�p dzisiejszego ranka i ka�dego innego zimowego poranka. To jest w�a�nie sadopand�, jak je w duchu nazywa, co oznacza stupi�ciomilimetrowe dzia�o, ustawione na wzg�rzu Szerzerwardah, oddaj�ce w kierunku bazaru ka�dego ranka, odk�d alkoholik pami�ta, oko�o �smej godziny, od sze�ciu do dziesi�ciu strza��w pociskami na�adowanymi silnie wybuchowym fosforem. W swoich codziennych wycieczkach alkoholik dwukrotnie przechodzi przez bazar: w drodze do Polo Ground, id�c na lunch z Dustem Mohammadem, starym antykwariuszem, kt�ry wed�ug powszechnej opinii jest najbogatszym cz�owiekiem w mie�cie; a potem do miejsca zwanego Charabat lub Ruinami, przy ulicy, gdzie s� sklepy z winem i gdzie - je�eli ma pieni�dze - kupuje na noc butelk� wina (kt�ra nie starcza mu na d�u�ej). Przy ka�dej okazji zdumiewa�a go niezwyk�a odporno�� tego miejsca na r�nego rodzaju kataklizmy. Przedzieraj�c si� przez pokryte sp�kanym lodem ka�u�e i zwierz�ce �ajno, mija herbaciarni�, gdzie zosta�o rozszarpanych na kawa�ki o�miu Chazar�w, kt�rzy przyprowadzili owce do rze�ni- ka i jedli �niadanie. Nie przeszkodzi�o to innym pi� herbat� i zajada� pod jutowym dachem kebaby z t�ustej, zje�cza�ej baraniny. Starto cz�ciowo zasch�e �lady krwi i zapomniano 0 tragedii poranka. Przypomniano sobie o tym dopiero w�w czas, kiedy alkoholik - beztroski i uszcz�liwiony pakunkiem schowanym pod p�aszczem - wpad� po pachy do ka�u�y i wy nurzy� si� ca�y oblany krwi�. Alkoholik nie odmawia modlitw, ma niefrasobliwy stosunek do praktyk religijnych. B�g jest lito�ciwy -jak m�wi Abu Nu-was* - b��dem by�oby wi�c nie grzeszy�. Oznacza�oby to bowiem w�tpi� w mi�osierdzie Boga i trwoni� jego dary. Alkoholik rozpala ogie� pod samowarem, szykuje w�giel drzewny i przygotowuje herbat�. Pami�ta, �e kiedy� zwyk� jada� �niadanie w kuchni po przeciwnej stronie dziedzi�ca. By�o ciep�o od piecyk�w, a on lubi� rozmawia� z dziennikarzami, odpowiada� na pytania i s�u�y� pomoc� w t�umaczeniach; samo towarzystwo ludzi o�ywia�o go i sprawia�o przyjemno��, lecz wszyscy oni odeszli, tak�e kucharze i ch�opcy roznosz�cy herbat�. Zosta� tylko alkoholik. Podnosz�c z ziemi jedwabn� koszul� z wzorami cyprys�w i wieszaj�c j� na nadpro�u, zauwa�a na progu bochenek chleba w plastikowym worku, co nasuwa mu na my�l wydarzenia wczorajszego poranka oraz tych poprzednich. Alkoholik my�li, �e je�eli pewnego poranka nie znajdzie w tym miejscu chleba, b�dzie to dzie�, w kt�rym zacznie si� bitwa. Grzmot �cina go z n�g. Kiedy powracaj�ca fala uderza znowu, odczuwa dr�enie i niepok�j, kt�re oznaczaj� co� wi�cej ni� tylko sprzeciw jego dawnej osobowo�ci. Wie, �e niepok�j ma co� wsp�lnego ze zbli�aj�cym si� dniem, z jakimi� obowi�zkami, spotkaniami, nie mieszcz�cymi si� w codziennej rutynie, 1 mog� narazi� go na spotkanie z obcymi; �e mo�e to oznacza� zmian� jego codziennych wypraw, kt�ra to zmiana i towa rzysz�ca jej tajemniczo�� niepokoj� go. Nurtuje go poczucie wstydu tak beznadziejne, �e uginaj� si� pod nim kolana. Ma to tak�e co� wsp�lnego z wizyt�, jak� z�o�y� mi wczoraj, * Abu Nuwas (zm. 810) - poeta arabski, znany m.in. z bachicznej, rozwi�z�ej poezji. Z pochodzenia Pers (przyp. kons.). a mo�e przedwczoraj o tej porze, francuski lekarz. Mi�dzynarodowy Czerwony Krzy� wys�a� transport lek�w z Peszawaru. Klerycy zatrzymali transport, rozebrali kierowc� do naga i pobili go, a francuski lekarz zapytuje, czy w tej sytuacji m�g�bym w jakikolwiek spos�b im pom�c. Ja, lub raczej Dust Moham-mad. Kto� sta� w drzwiach, w s�o�cu. - Wstawa�, wstawa�! Mimo i� szczelnie opatulony, trz�s� si� z zimna. Ju� dawno zauwa�y�em, �e wielu Hindus�w nie wytrzymuje niskich temperatur. Powiedzia� po angielsku: - Przepraszam, �e tak wcze�nie ciebie budz�. Trz�s� si� bez przerwy. Powiedzia�, �e opuszcza ten rejon, dow�dztwo ju� go opu�ci�o, wszyscy opuszczaj�. Spojrza� na mnie i powiedzia� tonem urz�dowym, �e Indie nie mog� odpowiada� za moje bezpiecze�stwo. Poda�em mu herbat�. Gdy patrzy�em, jak dr�y, jak �y�eczka stuka w jego szklance, zrobi�o mi si� go �al. Wiedzia�em, �e nie dr�y z obawy o w�asne �ycie, lecz z zimna, z tej pluchy, dzikiej strzelaniny, atak�w powietrznych i gor�czki tyfusowej, a tak�e z powodu kamienowania kobiet i ca�ego nieuleczalnego barbarzy�stwa tego kraju, mordercy Hindus�w. Ogarn�� mnie r�wnie� smutek z mego w�asnego powodu, bo dostrzega�em w tym wszystkim jaki� upiorny plan lub zamys�, kt�ry zniweczy moje �ycie. I chocia� usi�owa�em si� uwolni� od tych koszmarnych skojarze�, zauwa�y�em, �e z ka�d� chwil� nabieraj� one coraz bardziej realnych kszta�t�w i wkr�tce b�d� musia� si� z nimi oswoi�. - S�dz�, �e jeszcze troch� poczekam. K�aniaj si� ode mnie Rawiemu, dobrze? - Na co, do diab�a, czekasz? Odprowadzi�em go do bramy dziedzi�ca. Jego �azik mia� w��czony silnik. �o�nierze z eskorty zaj�li stanowiska zgodnie z regulaminem. Sprawnie si� rozproszyli, rozgl�daj�c si� wok�, a nast�pnie wsiedli do samochodu. Wracaj�c z ci�kim sercem do pokoju, powiedzia�em sobie: �Zaczekam na kleryk�w". Czeka�em na atak, kt�rego si�a i brutalno�� wyp�dz� wszystkich mieszka�c�w z miasta, a zw�aszcza tego jednego z jego domowych pieleszy. Spodziewa�em si� jednej z dw�ch rzeczy: albo pewnego ranka obudz� si� i nie b�d� ju� sob�; je�eli opuszcz� �wiat duch�w, stan� si� jednym z nich, a nie tym cz�owiekiem, kt�ry zasn�� ubieg�ej nocy; albo pewnego ranka, oko�o godziny �smej, pocisk artyleryjski przebije papierowy dach tego pokoju i rozerwie w strz�py to rozmam�ane cia�o i jego ziemskie rekwizyty. Sklep Dusta Mohammada zbudowany by� z gliny i drewna, zajmowa� po�ow� ulicy i wychodzi� na boisko do gry w polo. Jego czeladnik otworzy� drzwi i wskaza� na drewniane kr�te schody, prowadz�ce do zadymionego pokoju z ma�ymi, pokrytymi �niegiem okienkami. W �rodku pokoju, pomi�dzy balami drewna, le�a�a du�a satynowa ko�dra, a pod ni� spora grupa m�czyzn, ogrzewaj�cych si� ciep�em pieca. Nie min�� dzie�, a wydawa�o mi si�, �e przedrzema�em ca�e �ycie pod t� purpurow� ko�dr�, odurzony oparami w�gla drzewnego i zapachem tytoniu oraz rozmowami tych m�czyzn. Codziennie co� si� tutaj nowego zdarza�o: wizyta dw�ch dealer�w z Santa Fe, z Ameryki; �ylastego Anglika, bardzo w�cibskiego i dociekliwego; uroczego starego Persa; dziennikarza z Delhi, kt�rego angielski t�umaczy�em z przyjemno�ci�; a nawet pa� z Europy - �ony w�oskiego ambasadora z siostr�, kt�re by�y r�wnie dowcipne jak pi�kne. Wszyscy odjechali i pozostali tylko dealerzy, kt�rzy byli winni pieni�dze Dustowi Mohammadowi, a tak�e po�cie s�oniny i worki z ry�em. Gospodarz, milcz�cy i okutany ko�dr� pod brod�, siedzia� zawsze na tym samym miejscu. Podziwia�em jego opanowanie. Widok tego miejsca zawsze napawa� mnie zdumieniem, od kiedy zim� pierwszy raz przekroczy�em jego pr�g i rozejrza�em si� po ciemnym i brudnym sklepie. Na jednej ze �cian bez�adnie zwisa�a skr�cona na dole zas�ona z jedwabiu i bawe�ny, we wzory z zielonych cyprys�w i czerwonych p�l. Od wielu lat nie widzia�em niczego tak pi�knego. Odwr�ci�em od niej wzrok i zobaczy�em starego m�czyzn�, siedz�cego nieruchomo przy ma�ym stole. Mia� na sobie bia�� szat� i turban z ��tego jedwabiu. - Jest pan szcz�liwym cz�owiekiem - powiedzia�em. Sk�oni� g�ow�. - Odk�d wni�s� pan �wiat�o do tego pokoju. - S�dz�, �e ta tkanina pochodzi z Isfahanu, sprzed dwu i p� wieku. - Ma pan prawo do wyra�enia opinii. - Zna pan miasto Isfahan? - Niestety. Zrezygnowa�em z dalszej rozmowy. - Dzi�kuj� panu, panie Dust Mohammad, za umo�liwienie mi obejrzenia tego pi�knego przedmiotu - powiedzia�em. - Jest pa�ski. Ch�opak zapakuje panu. - Panie, nie mog� skorzysta� z tej uprzejmo�ci, poniewa� nic nie mam i nie b�d� m�g� si� panu odwdzi�czy�. - Wi�c go zatrzymam. Czy mo�emy oczekiwa�, �e zaszczy cisz nas ponownie, synu? - Nie chcia�bym by� natr�tny. - Jak sobie �yczysz. Z pocz�tku moje wizyty by�y rzadkie, nie cz�ciej ni� raz lub dwa razy w miesi�cu, ale p�niej, kiedy zacz�o si� obl�enie miasta, bywa�em u niego codziennie. Polubi�em jego mongolskie oczy, milczenie i oboj�tno�� w stosunku do otoczenia. Dowiedzia�em si�, �e jest w tym mie�cie jedynym bankierem, kt�ry dyskontuje weksle i pieni�dze i wysy�a je tej samej nocy uzbrojon� taks�wk� do Delhi. Sprzedaje bro� za opium, a czyste opium za pieni�dze; przekazuje subsydia z Peszawaru i Teheranu, lecz robi to wszystko z ca�kowit� oboj�tno�ci�. Nie ma zamiaru dzieli� si� z kimkolwiek swoimi dywanami, antykami, turkme�sk� uprz꿹, klejnotami Buchary. Je�eli ktokolwiek pragnie od niego tych rzeczy, musi zaproponowa� takie pieni�dze, aby odmowa sprzeda�y by�a czym� nad wyraz uci��liwym. Przesta� osobi�cie przyjmowa� po�rednik�w handlowych, kt�rzy teraz ubiegaj� si� o wzgl�dy jego podw�adnych. Nie wiem, ile Delhi p�aci mu za mnie, lecz ka�dego miesi�ca daje mi jakie� pieni�dze lub jaki� przedmiot, na kt�ry patrz� �apczywym wzrokiem w jego sklepie. - Ach, teraz ko�o si� zamkn�o! Pok�j niech b�dzie z tob�, John! Chod�, ogrzej si�. Dzisiaj pod czerwon� ko�dr� zapanowa�a nuda. W tej sytuacji m�czy�ni z regu�y nabierali wod� w usta i szli do domu, chc�c si� upewni�, czy aby ich �ony zbytnio si� nie rozleniwi�y. Lecz jeden m�czyzna wybiera� z z�b�w wyka�aczk� w��kna t�ustego mi�sa, przeci�gn�� si� i poprosi� o papierosa. Ubranie mia� europejskie. S�dz�, �e by� nauczycielem w szkole �redniej, aczkolwiek uczniowie od lat strajkowali i nie przychodzili na lekcje. Chcia� rozmawia� o polityce, lecz m�czy�ni nie okazywali zainteresowania ludziom, kt�rzy czasami gn�bili ich polityk�, nie daj�c� ani przyjemno�ci, ani nie przynosz�c� zysku. Spo-tkawszy si� z odmow�, zwr�ci� si� do mnie: - Jacy s�, wed�ug pana, najwspanialsi poeci? - Z tradycyjnej szko�y Szahrijar. Forugh z nowo�ytnej. - Forugh Morugh - powiedzia� s�u��cy, zbieraj�c talerze. - Nie mamy tutaj takiego gentlemana. - To by�a dama. Prowadzi�a bujne �ycie, zgin�a w Tehera nie w wypadku samochodowym. Ludzie siedz�cy pod baldachimem z wyrozumia�o�ci� przyj�li ten surowy werdykt. W ko�cu zabra� g�os nauczyciel szko�y �redniej: - Kobiety nie potrafi� pisa� wierszy. W dymie papieros�w us�ysza�em pomruk aprobaty. Pomy�la�em: �B�g obdarzy� was najpi�kniejszym z ludzkich j�zyk�w, da� religi� zrozumia�� dla wszystkich, krain�, w kt�rej sam chcia�by zamieszka�, wspania�e zabytki i architektur�, a was sta� tylko na wypluwanie pestek melona, gadanie g�upstw, wzajemne masakrowanie si� i zn�canie nad �onami". Powiedzia�em: - Pozw�lcie mi, panowie, opowiedzie� histori� z dawnych dni tego kraju. - S�ycha� by�o g��bokie westchnienia, szuranie nogami i zaci�ganie si� papierosami. Kochali historyczne opo wie�ci. - W imi� Boga lito�ciwego, w roku tysi�c sto dwu nastym, w mie�cie Balch, w pa�acu ksi�cia Abu Sajda D�arreha przy ulicy Handlarzy Niewolnik�w, go�cili: mistrz Omar Chaj- jam i mistrz Muzaffar Esfazari, a ja im us�ugiwa�em. I w trak cie ich konwersacji us�ysza�em widomy znak Prawdy, kiedy mistrz Omar rzek�: �M�j gr�b b�dzie tam, gdzie ka�dej wiosny pomocny wiatr pokryje go kwiatami drzew owocowych", i po my�la�em: �Co za niedorzeczno��!" I by�em zdumiony, �e taki cz�owiek jak on mo�e m�wi� takie nonsensy, dop�ki w roku tysi�c sto trzydziestym sz�stym nie odwiedzi�em Niszapuru, a by�o to cztery lata po tym, jak ten wielki cz�owiek okry� swoje oblicze ca�unem �mierci, pozostawiaj�c �wiat w nieutulonym, sierocym �alu. A poniewa� przewodzi� mi w poszukiwaniu Prawdy, pewnego pi�tku poszed�em, aby z�o�y� mu ho�d, i zabra�em ze sob� pewnego gentlemana, kt�ry mia� wskaza� mi jego gr�b, a on zaprowadzi� mnie na cmentarz Hira. Poszed�em ku p�nocnej jego cz�ci i znalaz�em gr�b mistrza Omara przy cmentarnym murze. A tu� za tym murem ros�y drzewa migda�owe i grusza, zraszaj�c kwieciem gr�b Omara, ton�cy w kwiatach. I przypomnia�em sobie to, co przepowiedzia� owego dnia w Balchu, i zap�aka�em, wiedz�c, �e na ca�ej ziemi, w czterech stronach �wiata, nigdy go ju� nie zobacz�. Niech B�g go b�ogos�awi, da mu �ask� i oka�e �yczliwo�� w raju. Wsta�em. - M�j przyjacielu, jest jeszcze wcze�nie. - Dust Mohammadzie, nie chcia�bym sprawia� panu wi�cej k�opot�w. - Czy spotka nas zaszczyt ponownego goszczenia pana u nas? - Nie chcia�bym was zanudza�. Wygrzeba�em si� spod derki, uk�oni�em towarzystwu i wyszed�em. Dust Mohammad odprowadzi� mnie do drzwi wyj�ciowych. Nigdy przedtem tak mnie nie uhonorowa�. - Drogi przyjacielu - zapyta�em - gdzie jest Francuz? - C� mog� powiedzie�? - Jest w Kabulu? - C� mog� powiedzie�? ; . - Kto go chroni? - C� mog� powiedzie�? Indie, Pakistan, Iran, Ameryka, Anglia, Rosja. Zawsze wi�cej ni� jedno pa�stwo, nigdy mniej ni� jedno. Tak oto cz�owiek ca�kowicie pozbawiony skrupu��w mo�e �erowa� na wzajemnej nienawi�ci rz�d�w. - Drogi przyjacielu, je�eli przez przypadek spotka go pan, prosz� mi zrobi� t� uprzejmo�� i powiedzie� mu, �e mam do niego spraw�, kt�r� chcia�bym za�atwi� w dogodnym dla niego czasie. Dust Mohammad potrz�sn�� g�ow�. - Nie pokona go pan - powiedzia�. - On ma przyjaci�, a pan si� rozpi� i jest sam. Lecz mimo to spe�ni� pa�skie �y czenie! - M�g�bym odda� �ycie za pana! Rozwar�em zas�on� przy drzwiach i poczu�em na twarzy spadaj�ce p�atki �niegu. Wci�gn��em powietrze pe�ne dymu, co by�o dla mnie pewnym zaskoczeniem, wy��czaj�c zapach pieczonego mi�sa. - Droga naprawiaczy opon - wyja�ni� Dust Mohammad. - Bezpo�rednie uderzenie. - Odwr�ci� si� plecami do drzwi skle pu. � Nie lubi� wojny. Zaskoczy�a mnie ta poufa�o��. - Nie o�mielamy si� radzi� panu w sprawach dotycz�cych handlu, m�j kochany, lecz czy nie powinien pan rozwa�y� mo�liwo�ci przeniesienia swoich towar�w poza obszar bom bardowa�? - Oczywi�cie - przytakn��. Przez dziury moich but�w wdziera�o si� grz�skie b�oto. Pomy�la�em: �W dniu, w kt�rym Dust Mohammad wywiezie swoje dobra, rozpocznie si� bitwa. To mo�e wkr�tce nast�pi�! Dlaczego ci ludzie nie mog� zako�czy� tej swojej wojny i powr�ci� do spokojnego �ycia! Panie Bo�e, zr�b co�!". Nadci�gn�a czarna chmura, zapowiadaj�ca �nie�yc� o zachodzie s�o�ca. Okutane szalami kobiety przedziera�y si� przez b�oto do dom�w. Ostry wiatr przewiewa� m�j zniszczony ju� p�aszcz, a woda przedostawa�a si� przez dziurawe buty. Po chwili zorientowa�em si�, �e id� w kierunku dziwnego cmentarza; bez szczeg�lnego powodu, chyba tylko po to, aby op�ni� spotkanie. Znajdowa� si� on poni�ej nawietrznego grzbietu g�r, na p�noc od miasta. Otacza� go wysoki wa� z gliny, na kt�rym ros�y bezlistne migda�owce. Wej�cia na cmentarz broni�y mocne, drewniane wrota, zamkni�te na staro�wiecki zamek. Nie wydaje mi si�, aby odstraszy�y religijnych fanatyk�w, podobnie jak ochrona brytyjskiej ambasady. Teraz, kiedy przestano si� nim opiekowa�, nie s�dzi�em, �e przetrwa. Podci�gn��em si� na wa� i usiad�em na nim. Pod �niegiem groby wygl�da�y okropnie. Nie te dziewi�tna- stowieczne nagrobki, z figurami kobiet w czadorach i chrze�cija�skimi anio�kami, lecz rz�dy p�askich, bezimiennych mogi� europejskich narkoman�w, kt�rzy woleli zaaplikowa� sobie afga�sk� morfin� przed wybuchem wojny ni� w czasie jej trwania ryzykowa� �mier� z narkotycznego g�odu. Usi�owa�em skojarzy� cmentarne pomniki nie tylko z ich europejsko�ci�. Tym, co by�o dla nich wsp�lne, to jedynie los ludzi umar�ych. Ludzie ci, mimo �e o tym nie wiedzieli, udali si� do Kabulu po �mier�. Co jeszcze wsp�lnego mog�o by� w miejscu tak spustoszonym i poha�bionym, przywo�uj�cym na my�l m�odzie�czo��, okrucie�stwo i ignorancj�? Wydawa�o mi si�, �e te niewielkie wzg�rki, zak��caj�ce �nie�n� biel, by�y jedynie odkrywkami bezmiernej podziemnej niedoli, wykraczaj�cej daleko poza psychiczn� udr�k� jednostki, niedoli, kt�ra zawsze towarzyszy�a ludzkim losom. Zauwa�y�em, �e przyby�em tutaj z tego samego powodu, dla kt�rego opowiedzia�em prawdziw� histori� Chajjama, to znaczy, �e chcia�em pogr��y� si� w smutku, lecz nie potrafi�em. Wiedzia�em jedynie, �e zamierzam zako�czy� moje w�dr�wki i z�o�y� swoje ko�ci tutaj, pod tym �niegiem. Anglicy mieli �o�nierzy z g�rskich rejon�w Nepalu, niezwykle okrutnych, kt�rzy strzegli brytyjskich posiad�o�ci zagranicznych. M�czy�ni ci pochodzili z wysokog�rskich wiosek. Ich pradziadowie s�u�yli Brytyjczykom od dziewi�tnastego wieku. Nie chcieli uczy� si� �adnego obcego j�zyka. Pomimo �agodno�ci w obej�ciu domowym wszystkie spory rozstrzygali zagi�tymi no�ami, zwanymi kukri. Nie powiedzia�bym, �e Afga�czycy bali si� tych wojownik�w, zwanych Gurkhami, lecz s�ysza�em, �e kiedy pe�ni zapa�u m�odzi ludzie walczyli z nimi, byli zabijani, o ile nie uda�o im si� ich przekupi�. Nie mia�em z�udze�. Niepok�j, nurtuj�cy mnie od wielu dni, przybra� posta� pytania: �Czy Brytyjczycy zostawili cz�� tych ludzi na s�u�bie w swoich ambasadach?". Budki wartownicze poza �elazn� bram� by�y puste. Na bramie wisia� �a�cuch z napisem w j�zyku angielskim i pasztu�-skim, informuj�cym, �e biuro jest nieczynne. W �rodku, wok� koksowego pieca, siedzia�a grupa m�czyzn w grubych p�aszczach. Przypuszczam, �e byli to ogrodnicy, kt�rzy nie wiedzie- li, dok�d p�j��. Czekali, a� b�dzie ich wi�cej i zbierze im si� na odwag�, aby spl�drowa� rezydencj� ambasadora. - Odejd�! Odejd�! Przeskoczy�em bram�. Zacz�li si� nerwowo porusza�. - Nie t�dy! Zamkni�te! �wi�to! Min��em ich, id�c do zabawnie wygl�daj�cego budynku z wielk� arkadow� kolumnad�. Zosta� zbudowany za czas�w Curzona, z widokiem nie na pola i strumienie, lecz na Hindukusz. Wko�o, spod mokrych krzew�w jagodowych oblepionych �niegiem, zrywa�y si� kuropatwy. Jeden z m�czyzn, wygra�aj�c mi, zbli�a� si� do mnie szybkim krokiem. Zatrzyma�em si� i odwr�ci�em. - S�ucham? - Czekamy na wyp�at� zaleg�o�ci. - Nie k�am, bracie. Je�eli natychmiast nie wyniesiecie si� st�d, ukarz� was. Je�eli ktokolwiek podejdzie do budynku, kie dy za�atwiam tutaj swoje sprawy, zastrzel� go. - Tak, sahib. Przepraszam, sahib. Niech ci� B�g b�ogo s�awi, sahib. Szed�em pod swego rodzaju �ukiem, zbudowanym, jak przypuszczam, po to, aby pojazdy mog�y dowie�� go�ci do szerokich schod�w i pod dach. Patrz�c z g�ry, widzia�em rozrzucone domki, zbudowane z bia�ego i czarnego drewna, podobne do domku, w kt�rym mieszka�a �ona Szekspira i kt�ry ogl�da�em w Anglii, b�d�c dzieckiem. Gdy popchn��em szklane drzwi, otworzy�y si�. W holu by� olbrzymi dywan z siedemnastego wieku, zwany uszak. Zdj��em buty i zwin��em dywan, chroni�c go przed promieniami s�o�ca. Podczas tej pracy n�ka�y mnie strz�py my�li z rozmowy, jak� wczoraj odby�em z francusk� lekark�. Powiedzia�em na g�os: - Mam szczeg�lne upodobanie do opuszczonych rezy dencji. Padaj�ce promienie s�o�ca sprawi�y, �e ca�a przesz�o�� stan�a mi przed oczami. Narkotycznym zapachom Afganistanu, potu, ja�minu i wyziew�w ludzkich odchod�w towarzyszy�y wspomnienia z mego �ycia w Anglii: widoki wspaniale l�ni�cych angielskich mebli, zapach parafiny, dymu cygar i papieros�w. Nagle znalaz�em si� w du�ej, ch�odnej i bardzo czystej kuchni, a w kredensie by�y rzeczy, o kt�rych istnieniu dawno zapomnia�em: wi�nie koktajlowe, marynowane orzechy w�oskie, wyka�aczki i s�l skalna. W szufladach znalaz�em ostrza�ki, no�e, przyrz�dy do obierania owoc�w i jarzyn, skrobaczki i szpikulce, nakrywki na czajniki oraz dzbanki i naczynia, kt�rych roli i znaczenia w brytyjskiej kulturze kulinarnej nie pami�ta�em b�d� w og�le nie zna�em. Zapali�em �wiece i zszed�em po schodach na d�, do ciemnej piwnicy, pe�nej butelek wina. Niekt�re z nich wzi��em. Powiedzia�em sobie, usprawiedliwiaj�c ten z�odziejski czyn, �e w�a�ciciele i tak ju� tych butelek nie odzyskaj�, poniewa� talibowie za dzie� lub dwa rozbij� butelki, a ich zawarto�� wylej� na stadionie. Czu�em, �e duch tego domu, jego brytyjsko��, uchodzi lub ju� uszed�, i nawet gdyby jakim� cudem talibowie utworzyli rz�d, kt�ry zosta�by uznany w �wiecie i utrzymywa� stosunki dyplomatyczne z innymi krajami, to nawet w�wczas Brytyjczycy nie byliby skorzy do powrotu. W k�cie piwnicy znalaz�em dwa dziecinne rowerki, �lady �ycia rodzinnego, i serce �cisn�o mi si� b�lem. Postanowi�em nie zagl�da� do oficjalnych pomieszcze� rezydencji. W s�onecznym gabinecie ambasadora znalaz�em sejf, kt�rego ci�kie drzwi by�y nieco uchylone, lecz - m�wi�c szczerze - nie wierzy�em, �e mog� tam znale�� jakiekolwiek informacje. Biurko opr�niono z papier�w. Cz�owiek, kt�ry tu urz�dowa�, by� niew�tpliwie mi�o�nikiem ksi��ek; jego gabinet wype�niony ksi��kami przypomina� ksi�garni�. Zauwa�y�em sporo ksi��ek w j�zyku perskim. By�y r�wnie� ksi��ki angielskie, pi�knie drukowane i oprawione. Po�r�d nich wydana w Londynie, w tysi�c dziewi��set dziewi��dziesi�tym drugim roku, King and Courtier, The Secret History of Iran 's Royal Court, 1958-78, pi�ra ksi�cia Sadrullaha, kt�rego mia�em zaszczyt pozna�. By� to pami�tnik opatrzony indeksem i przypisami. Zabra�em go, wraz z butelk� wina sadowi�c si� na s�onecznej �cie�ce, z widokiem na uszak. Wino by�o bez etykietki, ciemnopurpurowe i bardzo s�odkie; osad zla�em na dno kubka. Nie mog�em si� zorientowa�, czy by�o to porto, czy te� madera, i zastanawia�em si�, czy Curzon lubi� ten gatunek wina. P�niej, po lekturze ksi��ki, przespa�em si�. Po przebu- dzeniu, pe�en energii, nabra�em ch�ci na przeczytanie jeszcze dw�ch wst�p�w. Redaktorzy wydania w opisie wydarze� stosowali daty kalendarza gregoria�skiego. Pierwsze by�o z sz�stego lipca tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tego czwartego roku. Nadal zaj�ty by�em moim uroczym go�ciem, kt�ry zawita� do mnie ostatniej nocy. Jej jedyn� nadziej� jest Cesarzowa, lecz Jej Kr�lewska Mo�� wietrzy podst�p, zw�aszcza po wizycie u mnie! Drugie z drugiego czerwca tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tego pi�tego roku. Audiencja. Jego Cesarska Mo�� jest niedysponowany. Spotka� si� z genera�ami, to zawsze �le wr�y. ��aden z nich nie ma ani odrobiny odwagi, z wyj�tkiem Farameha, ale on jest nikczemny". A potem niespodzianka: � Wie pan, ze c�rka Farameha i ten miody Anglik mieszkaj� sobie spokojnie w jakim� domu w Buszehrze? " Niemal�e zemdla�em: m�j kochany szach wie wszystko! Za�artowa�em sobie z tej ca�ej historii. Powiedzia�, �e zazdroszcz� ch�opcu, kt�ry nazywa si� John Pitt i by� po prostu zwyk�ym nauczycielem w Isfahanie, kiedy Farameh byl tam dow�dc� Cesarskich Sil Powietrznych. M�wi si�, i� jest ona wyj�tkowo pi�kna. �Nonsens! W Buszehrze jest zbyt gor�co na takie figle". Zapyta�em, czy mam poinformowa� o tej sprawie Nassiriego (generalnego dyrektora Sawaku). �Po co? Nikomu nie wadz�, z wyj�tkiem Farameha, ale on staje si� ju� zbyt zarozumia�y. Zostawmy ich w spokoju. Kiedy by�em w wieku tego ch�opca, kocha�em si� do szale�stwa w jej matce. Farameh jest dobrym oficerem, lecz brutalem. Przera�a mnie my�l, co on i moja siostra Farahnaz mog� jeszcze wymy�li�". Co za ulga, ale zaskakuj�cy jest krytyczny stosunek Jego Cesarskiej Mo�ci do c�rki, Szahnaz. Jego Cesarska Mo�� ma dobre serce, zawsze podejmuje w�a�ciwe decyzje, nawet je�eli czasami ma z�ych doradc�w. Pozosta�a cz�� audiencji up�yn�a w mi�ej atmosferze, na wspomnieniach, g��wnie dotycz�cych dziewcz�t. Redaktor opatrzy� nasze nazwiska przypisem: John Pitt lub Peet (ur. 1956?) i Szirin Farameh-Kad�ar (ur. 1958): uciekli z Isfahanu w 1974 roku, a Pitt zosta� oskar�ony i skazany zaocznie za �zamordowanie" jej. W swoim czasie sprawa ta by�a w s�dzie przedmiotem wielu spekulacji. Przypuszcza si�, �e oboje zgin�li w wi�zieniu w roku 1980 lub 1981. Po�o�y�em si� na dywanie i wezwa�em duchy cesarskiego Iranu. Przywo�a�em w pami�ci kosztowno�ci, kawior, konie, wi�zienia, pieni�dze i dziewcz�ta. Przed moimi oczyma przeszli Ghawam i Zahedi, i madame Claude. I przekona�em si�, �e Iran Bonheur ambasady i lektura zapisk�w z historii s�du cesarskiego, kt�re wprawi�y mnie w tak radosny nastr�j, ulotni�y si� ca�kowicie. Wiedzia�em, �e monarchia oskar�y�a mnie i uwi�zi�a; �e by�a okrutna i tch�rzliwa; �e stworzy�a tych, kt�rzy j� potem zniszczyli: Chomejnich i Kola'ich. Lecz jak�e m�g�bym nie ubolewa� nad minion� epok�, kt�rej duch pewnego ch�odnego popo�udnia przenikn�� do sypialni w Isfahanie, szepcz�c: �Tak, moja droga, id� z nim teraz, poniewa� na tym i na tamtym �wiecie nie ma nic sta�ego, wszyscy bowiem zanurzymy si� w mroku". Jednak�e w tej zadumie, w lodowatych promieniach g�rskiego s�o�ca przenikaj�cych przez uszak, kiedy to usi�owa�em po�o�y� kres swojej osobowo�ci i zredukowa� czas do wydarze� historycznych i osobistych zawartych w kawa�ku druku, dozna�em intelektualnego zw�tpienia. Czego� w tych zapiskach brakowa�o, o czym redaktor nie wiedzia� lub wiedzia� nie do ko�ca, a co mog�oby sk�oni� go do op�nienia pracy wydawniczej; co, by� mo�e, tylko ja zna�em i co m�g�bym odszyfrowa� i opowiedzie�. Pan Ghawam by� zainteresowany nie tyle naszym losem, ile przedstawieniem swemu najwy�szemu w�adcy sprawy we w�a�ciwym �wietle, jak przysta�o na inteligentnego dworaka. Co Szirin mia�a wsp�lnego z ksi�niczk� Szahnaz? Wtedy, w tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tym czwartym roku, obie by�y dla tych m�czyzn r�wnie niespokojnymi i sprawiaj�cymi k�opot dzie�mi, ignoruj�cymi wol� ro- dzic�w. Jednak�e, jak zdo�a�em odczyta�, Ghawam cz�sto wstawia� si� za Szahnaz do ojca i w ko�cu pozyska� dla niej jego przychylno��. Przez ca�y ten czas - usi�uj�c zrozumie� sens ksi��ki, kt�r� czyta�em - uporczywa pami�� przywraca�a obrazy dawnych zdarze�. Powr�ci�em do rozdzia�u, kt�ry przeczyta�em z pocz�tku, ale zapomnia�em, a w kt�rym nie by�o �adnej wzmianki o nas. Nosi� on dat� dziesi�tego listopada tysi�c dziewi��set pi��dziesi�tego si�dmego roku i relacjonowa� porann� audiencj� w dzie� po obiedzie, na kt�rym Ghawam by� w domu kr�lowej matki. Informacja na temat wczorajszego zachowania si� pani E 's. Aczkolwiek nigdy z jej ust nie pad�o s�owo �rozw�d", z�o�y�a istotne o�wiadczenie, stwierdzaj�c, �e jej c�rka nie zosta�a wychowana w nale�ytym luksusie, sugeruj�c, i� Jej Kr�lewska Mo�� mo�e si� bez takiego luksusu �wietnie obej�� oraz �e rozw�d nie b�dzie przyczyn� materialnych k�opot�w. �Nonsens " � powiedzia� Jego Cesarska Mo��, maj�c wyra�nie zak�opotan� min�. Po d�u�szej dyskusji zgodzili�my si�, �e tej szalonej dziewczynie... kt�rej zachowanie sta�o si� przyczyn� plotek, nale�y znale�� m�a. W �aden spos�b nie mog�em si� zorientowa�, kto podejmie si� roli swata. I w ko�cu tama p�k�a. Moja osobista historia rozpad�a si� na strz�py i przybra�a now� posta�: barbarzy�sk� i jednocze�nie autentyczn�. W ko�cu by�em �wiadkiem przemo�nej si�y mi�o�ci na tym �wiecie, jej zupe�nie nieobliczalnej brawury, jej niezg��bionego zadowolenia z obr�cenia tego �wiata w perzyn�. S�ysza�em moich �ledczych w wi�zieniu, zadr�czaj�cych mnie bez ko�ca tym samym pytaniem: �Gdzie jest ta suka?" Widzia�em swoj� �on�, brudn�, cuchn�c� i wyczerpan�, siedz�c� w pyle na �cie�ce w Rosyjskim Ogrodzie. Widzia�em jej matk� w srebrzy stoszarej sp�dnicy, uszytej w stylu z okresu jej m�odo�ci, zaci�gaj�c� si� papierosem tak, jakby w jego roz�arzonym ko�cu tkwi�o ca�e jej �ycie; i Szirin, m�wi�c� k�amstwa ojcu, kt�ry nie by� jej ojcem i dlatego obie je nienawidzi�. Je�li chodzi o jej prawdziwego ojca, to jak�e on m�g� j� najpierw porzuci�, a potem porwa�. Czy tak kapry�ne post�powanie przystoi monarsze? Alkohol przywraca� mi pami��. W ci�gu dnia nie mia�em tych wspomnie�. Dopiero wieczorem wino i realia mego pokoju - �wiat�o pieca przy samowarze, zapach dymu drzewnego i wosku - odtwarza�y obrazy minionego dnia. Tak jakbym o zmroku zdejmowa� z p�ki i wdziewa� na siebie wspomnienia, podobnie jak inni m�czy�ni ubieraj� si� w swoje pi�amy. S�ysza�em o m�czyznach pij�cych dla zapomnienia, lecz ja pi�em dla przypomnienia. - Pst. Panie John? �pi pan? By�o to natr�ctwo Dusta Mohammada. - Tak. - John! Skoro m�wisz, to nie �pisz! - Nie w tym przypadku. - Nie rozumiem, panie John. Przy drzwiach by� ruch, kto� stuka� i odezwa� si� jeszcze jaki� g�os. Ten stukot i gderanie m�czyzny sugerowa�y, �e by� on z kim�, kto nie bardzo go s�ucha�. - Merci, monsieur. Ca y est. Au revoir, monsieur. Au-re- -voir-mon-sieur. Poczeka�em, a� kroki si� oddal�. Wsta�em, przeci�gn��em si� i g��boko odetchn��em. W drzwiach sta�a francuska lekarka, Catherine LePage. Otrzepywa�a si� ze �niegu. Na g�owie mia�a futrzan� czapk�. - Mog� wej��? - zapyta�a. - Wola�bym, aby pani nie wchodzi�a, doktor Catherine. Pani sytuacja jako cudzoziemki i kobiety jest nader delikatna. Tamten m�czyzna to notoryczny intrygant. Zawo�am go z po wrotem. - Niech go cholera we�mie! Wchodz�. Zmarz�am. - - 305 Cofn��em si�, pozwalaj�c jej przej��. Pochyli�a si� nad piecykiem i z przera�eniem rozgl�da�a si� woko�o. �wiat�o piecyka rozja�ni�o zas�on� przy drzwiach. - Que c 'estjolie, ca! - Catherine, mam �on� i dziecko. - Jaki pan szcz�liwy! Czy mog� si� pocz�stowa� pa�sk� whisky? - Tak. Nie mia�em towarzystwa i dlatego mia�em tylko jedn� szklank�. Ponadto emanuj�ca z niej kobieco�� wype�ni�a pok�j i zbi�a mnie z tropu. Nala�em troch� whisky do kubka Riazano-wa i poda�em jej. Czu�em si� z�amany i ca�kowicie we w�adzy jej niezale�nej i pazernej natury; i ku memu przera�eniu by�em r�wnie� urzeczony tym, i� moja ostro�no�� i nie�mia�o�� sprawi�y, �e przysz�a do mego pokoju mimo zimna i godziny policyjnej i �e teraz, w p�aszczu narzuconym na ramiona, siedzia�a na moim ��ku, �e w r�ku trzyma�a kubek z whisky, �e patrzy�a na mnie swymi pe�nymi blasku niebieskimi oczami. - Powiedz mi, kim jeste�. Chcia�a co� wyj�� z kieszeni: papierosy, mo�e haszysz; co�, co by j� uspokoi�o i o�mieli�o. P�aszcz zsun�� jej si� z ramion i kiedy chcia�a go chwyci�, kubek Riazanowa w lewej wilgotnej r�ce zacz�� si� trz��� i wysuwa�. Podskoczy�em i nagle zobaczy�em, jak pada on na pod�og� pomi�dzy moimi d�o�mi; uderzy� z wielkim hukiem, kt�ry odbi� si� tysi�cznym echem, i kiedy tak le�a�em na ziemi rozpaczaj�c, rozprys� si� blisko mojej twarzy. - O, c'est pas normale. Zwin��em si� w k��bek na pod�odze i zawy�em jak pies. Niezno�ny sta� si� ten statek mego �ycia, kt�rym omija�em wszelkie rafy w ci�gu tych dwudziestu lat; roztrzaska� si� z wielkim hukiem i �omot ten na zawsze ju� b�dzie wype�nia� moj� g�ow�. Wewn�trzn� pustk� wype�ni�y obce mi dot�d uczucia. Wydawa�o mi si�, �e zawsze pozostan� sobie wierny, tymczasem zdradzi�em swoj� �on� i przyjaci�, pozosta�y ze mnie tylko strz�py. - To nic! Widzia�am je wsz�dzie w Kabulu. Spojrza�em na wezg�owie ��ka. Catherine mia�a kolana podci�gni�te do piersi. Wiedzia�em, �e jest przera�ona, i tak w�a�nie wyra�a sw�j l�k. Jej twarz, silny kark i barki by�y napi�te, oporne i bardzo m�skie. Pomy�la�em: �To nie jej sprawa i nie jej wina". Podnios�em si�, odwr�ci�em i zapali�em �wiec�, pozbiera�em do r�ki rozbite cz�ci porcelany i po�o�y�em na parapet okna. Dr�a�em ca�y od rozlegaj�cych si� strza��w. Teraz, kiedy wiedzia�a ju�, �e jej nie skrzywdz�, by�a zmartwiona swoim zachowaniem: �e jest tutaj, w tym przejmuj�cym, ciemnym pokoju, z tym szale�cem. - Przedmioty nie maj� w sobie si�y panowania nad nami, Catherine. Czasami obdarzamy je si�� ponad ich mo�liwo�ci. Pozw�l, �e dam ci t� szklank�. - Kim jeste�? - Jestem studentem. - Studentem? - zdziwi�a si�. Wyda�o jej si�, �e wygl�da zbyt dojrzale jak na studenta. - Uniwersytetu... Zapomnia�em jego nazwy. - ...w... - Chcesz si� kocha�? - Nie, dzi�kuj�, Catherine. Jak powiedzia�em, jestem �o naty. - Jej tutaj nie ma, a ja jestem. Unios�a nagie ramiona i zdj�a bluzeczk� w taki spos�b, w jaki robi� to tylko kobiety, o czym ja dawno ju� zapomnia�em. Mia�a na sobie bielizn� o nieskazitelnej bieli. Nigdy nie widzia�em kobiecych stroj�w tak eleganckich, nowych, prosto ze sklepu; musia�a otrzyma� je prosto z Pary�a. Zachwyca�a mnie cywilizacja dostarczaj�ca rzeczy tak zniewalaj�cych, intymnych i prowokuj�cych. Przypuszczam, �e od dawna zdawa�em sobie w pe�ni spraw�, i� mi�o�� b�dzie moim grobem; �e to, co przetrwa�o wi�zienie, trudy pola walki, nie oprze si� z�ocistym w�osom Francuzki i jej alabastrowym ramionom. W ci�gu tych lat niczego si� nie nauczy�em, a raczej niczego nie zapomnia�em, co na jedno wychodzi. By�em w jej ramionach jak niemowl�, obola�y od wyrzut�w sumienia, rozedrgany pod wp�ywem dotyku jej paznokci i ust. Rozpi�a mi koszul�, a potem j� zdejmowa�a, obsuwaj�c si� na kolanach na pod�og�. To, co teraz robili�my, nie mia�o spontanicznego charakteru. By�o raczej wynikiem konfuzji: na pod�odze le�a�o jeszcze troch� szcz�tk�w rozbitego naczynia, podnios�em j� wi�c i posadzi�em na moje �ono. Pami�ta�em, �e by�a to najlepsza rzecz, jaka mi si� kiedykolwiek w �yciu przydarzy�a, i zastanawia�em si�, dlaczego by�o mi tak trudno si� do tego przyzna�. Nie spodziewa�em si�, �e b�dzie tak pi�kna. Oczekiwa�em od niej pewnej pow�ci�gliwo�ci. Ale ona ca�� swoj� istot� pragn�a jedynie rozkoszy. Kiedy jednak osaczy�a nas atmosfera tego dziwnego pokoju, kiedy pojawi�y si� migocz�ce cienie na zimnym murze, miejsce to nie przypomina�o ju� mojej zadymionej celi wi�ziennej, lecz zamieni�o si� w kokon naszych intymnych prze�y�. I w�wczas zrozumia�em, �e nie chodzi jej tylko o doznawanie prze�y�, lecz tak�e o ich potwierdzenie. Zachowywa�a si� tak, jakby ze strachu postrada�a rozum. Tutaj, w Afganistanie, by�a �wiadkiem i do�wiadczy�a czego�, do czego nie przygotowa�y jej studia i praktyka medyczna. Mia�a skamienia�e ze strachu piersi, wargi i usta. - Puis-je loger ici ce soir...?* - Oczywi�cie mo�esz, Catherine. Naga by�a tak pi�kna! Pomy�la�em: �Wy�wiadczy�a mi jeszcze jedn� przys�ug�, po�o�y�a kres memu zwodniczemu i tch�rzliwemu �yciu. Jutro udaj� si� do Heratu i Maszhadu i wracam do wi�zienia, kt�re na mnie czeka. Nic ju� teraz nie da si� uratowa�. Nie chodzi o to, �e Szirin nie wybaczy�aby mi tego, co teraz robi�, poniewa� jest to niemo�liwe, lecz o to, �e nareszcie zrozumia�em, �e to ja jej nie wybacz�; �e post�pi�em wobec niej tak niegodnie, poniewa� tak wiele dla niej wycierpia�em, ona za� odp�aci�a mi pi�knym za nadobne, tak�e z b�lu. Nasza historia zbli�a si� wi�c do ko�ca" . - Jus�u 'au matin...** - Prosz�. Catherine odpr�y�a si�. Ogarn�a j� pewno��, �e znalaz�a si� w kr�lestwie, gdzie jest niekwestionowan� w�adczyni�, gdzie mo�e wymaga� i posiada�. Sk�onna by�a przej�� do porz�dku dziennego nad moimi s�abo�ciami lub nawet dostrzec w nich pewnego rodzaju przyjemno��; otwiera�a usta, aby co� mi powiedzie�, a potem zapomina�a; wspomina�a m�czyzn�, kt�rego bardzo kocha�a w wieku czternastu lat; o mnie tak�e m�wi�a; by�a oczarowana przyspieszonym biciem serca i marzy�a, aby ka�da noc by�a r�wnie rozkoszna... - Jolie... Po spe�nionej mi�o�ci Catherine LePage le�a�a na dywanie, pozwalaj�c mi podziwia� swoje boskie kszta�ty w blasku �wiecy. Czu�em rosn�ce w niej zaciekawienie moj� osob�. - Dlaczego mieszkasz w tej pod�ej dziurze? - Nie zamartwiaj si�, Catherine. �pij. - Nie jestem �pi�ca - m�wi�c to, skrzywi�a si�. - Chc� si� jeszcze z tob� kocha�. - Nie mo�esz. Mam na my�li to, �e ja nie mog�. Z pochmurn� min� wsun�a si� pod ko�dr� i odwr�ci�a do �ciany. - Jutro kupi� ci naczynie pi�kniejsze od tego st�uczonego. Znam najlepszy sklep. Nie ma rzeczy tak cennej, kt�ra nie znudzi�aby si� w ko�cu. - Nie k�opocz si� o to, by� to tylko prezent. - Od niej? - Nie. - Czy mog� przyj�� do ciebie i zamieszka� tutaj? Szpital... Dlaczego nie? Dlaczego nie mia�bym sp�dzi� kilku chwil z pi�kn� kobiet�, s�u�y� jej w charakterze t�umacza, ochrania� w czasie walk i ustrzec przed obelgami talib�w. - Nie, dzi�kuj�, Catherine. Jak tylko zniknie l�d z drogi do D�alalabadu, talibowie przyst�pi� do ataku na miasto i zdo- b�d�je. - La bataille de Kabul aura lieu*. Dziennikarski slogan fa�szywie zabrzmia� w jej ustach. Czy mog� tu zosta� tego wieczoru...? A� do rana... * Nast�pi bitwa o Kabul. 309 Przysz�o mi na my�l, �e lekarze, kt�rzy tak znakomicie radz� sobie z pacjentami, poza swoj� profesj� staj� si� nieporadni. - Tak, z chwil� kiedy opanuj� miasto, talibowie nie po zwol� ci na praktyk� lekarsk�, poniewa� jeste� kobiet�, i b�d� ci uw�acza�. My�l�, �e b�dzie lepiej, jak wr�cisz do Francji, dop�ki lotnisko przyjmuje samoloty. - Musz� spe�ni� m�j obowi�zek. Kusi�a j� perspektywa powrotu do domu: czyste prze�cierad�a, dobre jedzenie i warunki pracy, normalni m�czy�ni. Z dala od tego piek�a nie b�dzie potrzebowa� kogo� takiego jak ja. Przysz�o mi do g�owy, �e dawny idea� mi�o�ci, kt�ry jako nastolatek pozna�em w Anglii, a kt�ry pom�g� mi w moim perskim wcieleniu, mi�o�ci bezinteresownej i tragicznej w skutkach, wyszed� z mody w Europie, a by� mo�e nigdy nie przyj�� si� we Francji. Kiedy obejmowa�em jej s�odk� i gor�c� kibi�, usi�owa�em przedstawi� sobie mi�o�� jako co� bardzo �wiadomego w ludzkich d��eniach, co ma nam da� rozkosz, odpr�enie, satysfakcj�, a w swej najbardziej prymitywnej postaci -pieni�dze. Czu�em jednak�e, �e pod tym wszystkim kryje si� jakie� niezdecydowanie; �e w gruncie rzeczy ona o nic si� nie troszczy, nic nie czuje, z wyj�tkiem tego, co wszyscy tutaj odczuwamy, czyli strachu. - Czy jest tutaj jaki� Francuz? - Zastyg�a. Przytrzyma�em j�. - Nie to mia�em na my�li, Catherine. - Jak ci si� wydaje, kim jestem? - Lub kim ty jeste�. - S�dz�, �e jest tutaj Francuz, kt�ry co� mi zawdzi�cza. Gdyby� mog�a go odnale��, o ile nie sprawi�oby ci to k�opotu... - Jest tu doktor Habibe. Tak to w tej chwili wygl�da. W tej nowej szkole uczu� musz� nabywa� nowych umiej�tno�ci. Rano, Catherine, jak wyskoczysz z ��ka, w�o�ysz na siebie wczorajsz�, przesi�kni�t� dymem odzie�, a kiedy odczujesz lodowate zimno, jakiego nigdy nie do�wiadczy�a�, b�dziesz �a�owa�, �e pozwoli�a� mi na tak wielk� intymno��. Poniewa� niebo b�dzie ciemnoniebieskie, s�o�ce ��te, a ludzie w pikowanych jedwabnych okryciach b�d� si� miota� pomi�dzy wyrwami po pociskach tam i z powrotem na Gibbet Lane, pomy�lisz jednak: �Nie jest tak ca�kiem �le, dam sobie rad�. M�czyzna jest mi�y na sw�j spo- s�b, lecz niezdara i niezbyt m�ody; lepiej si� nie anga�owa�. Czyli bra� z tego to, co teraz jest najlepsze" . Odwr�ci�a si� w ��ku. - Dlaczego jeste� taki nie�mia�y? - By�em �o�nierzem. Ale ju� nim nie jestem. - Ach - odpar�a. - To wszystko wyja�nia. - �agodnie do tkn�a blizny na moim biodrze. - Szuka�e� kiedykolwiek pora dy i pomocy? - Nie. Nast�pnego dnia poszed�em z Catherine LePage do szpitala. By�a w niefrasobliwym nastroju. Niewykluczone, �e dotychczas jej nienormalna sytuacja jako kobiety samotnej irytowa�a j� nieco; teraz przechodnie patrzyli na nas z ob�udnym zadowoleniem. Albo te� sprawi�o to ciep�e s�o�ce, b�d�ce zapowiedzi� wiosny. Kiedy po�egna�em j� przy bramie wej�ciowej do szpitala, zapyta�a: - Spotkamy si� po dy�urze? - Nie, Catherine. Opuszczam Kabul. - Z powodu bitwy? - Mam do za�atwienia pewn� spraw� w Iranie. - Jeste� tch�rzem. - Tak, jestem. Odwr�ci�a si� i pobieg�a schodami do g�ry, a moje po�egnalne s�owa: �Niech ci� B�g b�ogos�awi", zastyg�y mi na ustach. Jeden z wa��saj�cych si� przy bramie pr�niak�w od��czy� si� od grupy i pod��y� w moim kierunku. Ca�� twarz mia� zas�oni�t�, chroni�c si� przed zimnem. Podszed� do mnie i, odkrywszy usta, powiedzia�: - Pan nazywa si� John i jest z Anglii? - Tak. - Mam dla pana wiadomo��. Wzi��em g��boki oddech. - Got�w jest teraz spotka� si� ze mn�? - Kto? - Niewa�ne. Prosz� przekaza� mi wiadomo��. - Jest bardzo wa�na. - Je�eli jest wa�na, zostanie nagrodzona. - Chod�my st�d. Odeszli�my z tego miejsca i stan�li�my na ulicy w grz�skim b�ocie. Ch�opiec wygl�da� na kilkana�cie lat. Powiedzia�: - Na pocz�tku rozruch�w m�j ojciec ubiega� si� o azyl w Iranie. Mieszkali�my w Isfahanie. Ojciec pracowa� w firmie budowlanej, brat prowadzi� bar szybkiej obs�ugi, a matka by�a sprz�taczk� na kobiecym oddziale w wi�zieniu przy ulicy Szahghord. - Kiedy? Kiedy powr�cili�cie do Kabulu? - Spojrza� na mnie chytrym wzrokiem. - Ch�opcze, jak d�ugo tu jeste�cie? - Od ostatniego Nowego Roku. Nie, �le powiedzia�em. Po wr�ci�em przed dwoma laty, aby pilnowa� naszej w�asno�ci. M�j brat, kt�ry by� tutaj, kiedy mieszkali�my w Iranie, zmar� na zapalenie wyrostka robaczkowego, niech B�g da spok�j jego duszy. - Spojrza� w niebo. - To bardzo niebezpieczna in formacja. - Zostanie nagrodzona. - Ile? - Wi�cej, ni� przypuszczasz. Prosz�, m�w dalej. - Jak ju� m�wi�em, matka pracowa�a na oddziale kobiecym w wi�zieniu. Pewnego dnia... - Kiedy, na mi�o�� Boga? - ...pewnego dnia, jak m�wi�, kilka lat temu... - Czy Chomejni �y� jeszcze? - Och nie! Pewnego dnia, jak staram si� to panu powie dzie�, dwie panie zagadn�y j� podczas spacer�w na wi�zien nym dziedzi�cu, i da�y jej par� groszy, niewiele, jeden lub dwa tomany, lecz moja matka by�a bogobojn� kobiet�, niech B�g da jej wieczny spoczynek, aby przekaza�a pewn� wiadomo�� na zewn�trz, panu Johnowi. Na s�siedniej ulicy wybuch� pocisk. Rozpocz�� si� huraganowy ostrza�, strzelano z ka�dego mo�liwego typu broni. Zamontowane dzia�a bezodrzutowe skierowano na ulice, strzelano te� w powietrze, cho� niebo by�o puste. Zaci�gn��em ch�opaka na pobocze drogi. - Prosz�, staraj si� przypomnie� sobie, kiedy to si� dzia�o. - Wiem! Podczas ostatniego roku szko�y, w roku wybor�w prezydenckich. - Kt�rych? Ile masz teraz lat? - W�a�nie uko�czy�em dwadzie�cia. - Och, dzi�ki Bogu, kt�ry jest bardzo lito�ciwy! By�o to w czasie wybor�w w tysi�c dziewi��set dziewi��dziesi�tym trzecim roku, zaledwie trzy lata temu! - Ile mi zap�acisz? - Tysi�c dolar�w ameryka�skich. - Strzeli� oczami. Wie dzia�em, �e Szirin da�a tej starej wied�mie sporo pieni�dzy, aby mnie odszukali w nadziei, �e dostan� wi�cej. Lecz tysi�c dola r�w powinno odnie�� skutek. - Prosz� powt�rzy�. Nie s�ysz� ciebie z powodu huku armat. - Kobiety te powiedzia�y mojej matce: �Od kiedy od szed�e�, nie mamy �adnych wiadomo�ci o tobie, ludzie m�wi� r�ne rzeczy, nasze dni i noce s� ponure, nasz chleb i wod� spo�ywamy w niepewno�ci, poniewa� nie mamy od ciebie �ad nych informacji, twoja nieszcz�liwa panna m�oda jest samot na, a dziecko pyta, dlaczego nie ma tutaj tatusia; co mog� jej odpowiedzie�? - i dlatego wysy�amy r�ne pos�ania w nadziei, �e kt�re� z nich dotrze do ciebie; zaklinamy ci� na Boga, Pro roka i Koran, i na wszystkie �wi�to�ci, aby� napisa� do nas w�asnor�cznie dwa s�owa, �e �yjesz, i to nam wystarczy". - Dzi�kuj� ci, m�ody cz�owieku. We� ten klucz i id� do pensjonatu na Gibbet Lane 4, przy skrzy�owaniu z ulic� Mo skiewsk�, gdzie znajdziesz moje rzeczy. Wisi tam naprzeciwko drzwi warto�ciowa zas�ona, jest te� samowar z czystego z�ota. Zanie� je do Dusta Mohammada, kt�ry mieszka przy boisku do gry w polo. Powiedz mu, �e to ja ciebie przys�a�em, a on da ci za te przedmioty tysi�c pi��set dolar�w. - Nie ma go tam! - Powoli podszed� do nas drugi m�czyz na. - Widzia�em go dzisiaj rano, jak pakowa� dywany na dwie trzytonowe ci�ar�wki wojskowe. M�wi�, �e nie lubi talib�w i odjecha� do Peszawaru. - Musisz wi�c zadowoli� si� moimi rzeczami. Ch�opak wyj�� n�, lecz podci��em mu nogi i upad� z hukiem na zamarzni�t� ulic�. Wyj��em mu n� z r�k i z�ama�em na murze ulicznym. Drugi m�czyzna cofn�� si�. Schowa�em z�amany n� do kieszeni i odszed�em. Uderzy� mnie z ty�u ka- mie�, lecz kiedy si� odwr�ci�em, zauwa�y�em, �e ch�opcy nie maj� ochoty do b�jki. Szed�em na zach�d. Bombardowanie by�o intensywniejsze ni� zwykle. Obserwuj�c wybuchy nad bazarem, zauwa�y�em, �e talibowie strzelaj� pociskami zapalaj�cymi, maj�c nadziej� podpali� magazyny. Pomy�la�em: �P�jd� do Mazar-i Szarif, gdzie spotkam Dusta Mohammada z jego ci�ar�wkami, usi�uj�cego przeczeka� wojenn� nawa�nic�: on nigdy nie oddala si� zbytnio od Kabulu. Do��cz� do konwoju wioz�cego heroin� do Helmandu, tam zawsze potrzebuj� mechanika, wysi�d� w Kwecie, wejd� na szlak przemytu whisky do Iranu lub ukradn� landrowera i pojad� prosto na zach�d, gdzie nie ma nawet strze�onej granicy". Trudno jest opu�ci� miasto, w kt�rym si� tyle wycierpia�o. Ludzki zgie�k, unosz�cy si� ca�un dymu, widok ludzi p�dz�cych na o�lep w�sk�, kr�t� dro�yn� budzi�y we mnie gorzk� satysfakcj�. By�em tak�e pe�en smutnej zadumy, poniewa� opuszcza�em Catherine LePage teraz, kiedy m�g�bym by� jej pomocny; poniewa� wiedzia�em, �e nigdy ju� nie b�d� pi� whisky. Mia�em wra�enie, jakby w moich �y�ach alkohol nuci�: �Jak mo�esz porzuci� j� i nas?" Odezwa�a si� pokusa: jeszcze jeden raz, ten najlepszy i ostatni, a potem ka�de p�jdzie swoj� drog�. Po drodze natkn��em si� na sklep spo�ywczy, kupi�em na kolacj� herbat�, chleb i zapa�ki. Zapada� zmierzch, kiedy wyjecha�em na zamarzni�te pola. Bombardowanie usta�o lub te� wiatr nie przynosi� jego odg�os�w. Zjecha�em z drogi i pod��a�em �cie�k� w buszu pe�nym krzew�w g�ogu, aby znale�� schronienie na noc. Szlak ko�czy� si� w wiosce pe�nej wal�cych si� cha�up z mu�u i niedoko�czonych cementowych bunkr�w. Po drugiej stronie, za rz�dowymi bateriami dzia� przeciwlotniczych, sta� t�um, krzycz�c na co� w polu. - O panie, jeste� cz�owiekiem uprzejmym, prosz�, spro wad� j� do mnie! - Co? Prosz� mi wybaczy�, jestem cz�owiekiem obcym, w drodze do... � t�um si� rozdzieli�, a kobieta, �kaj�c rozpaczli wie, podesz�a do mnie. Zdar�a zas�on�, a na jej policzkach zo baczy�em �lady krwi i zadrapa�. - Prosz� si� uspokoi�, ma- dam�. Nie zrozumiem, o co pani chodzi, je�eli si� pani nie uspokoi. Co� poruszy�o si� za ni� na �nie�nym polu. Strzelec zdj�� karabin i, skacz�c, podbieg� szybko w�r�d rozrzuconych �usek pocisk�w. - Dobry wiecz�r panu. Tam w polu jest c�reczka tej kobie ty. Na nieszcz�cie nadepn�a na min� przeciwpiechotn�. Zas�oni�em oczy, patrz�c pod ostre s�o�ce. Wiatr przynosi� odg�os przejmuj�cego do g��bi szlochu dziecka. - Kiedy? - W porze obiadu. Nawet moja przyjaci�ka, doktor Catherine, nie mog�aby uratowa� jej �ycia. Wzruszy�em ramionami i poszed�em w tamtym kierunku. - Ma zaledwie czterna�cie lat. Prosz� mi zwr�ci� moje ma le�stwo, pan jest taki uprzejmy! - Daj mi map�, �o�nierzu. - Jak� map�? - Map� rozstawienia min przeciwpiechotnych! - Och, nie mamy map rozmieszczenia min! - Co, na mi�o�� Bosk�, robi�a ta dziewczyna w polu? - Pilnowa�a stada k�z! Jej kozy posz�y w pole. - Kto zak�ada� miny? - �o�nierz opu�ci� wzrok. - Dostum Chan. Jest teraz w Rosji. Niech b�dzie w piekle przekl�ty! - Ludzie, obawiam si�, �e musimy powierzy� t� dziew czynk� mi�osierdziu bo�emu. Nie mo�emy po�wi�ca� �ycia dw�ch istot, aby uratowa� jedno. - Panie m�j, pom� mi, bo nikt inny mi nie pomo�e. Pom� mi, panie, na mi�o�� bosk�! Zwr�cisz mi j�. Jeste� uczynnym cz�owiekiem. - Gdzie s� jej krewni? Nie by�o odpowiedzi. Zrozumia�em, �e dawno ju� stracili nadziej� na uratowanie dziewczynki. Pod�wiadomie pragn�li, aby co� si� jeszcze zdarzy�o, aby zgin�� kto� jeszcze, cz�owiek obcy, aby u�mierzy� ich b�l, ukoi� poczucie beznadziejno�ci. Spojrza�em na nich, a oni opu�cili oczy. Tylko matka dziewczynki dramatycznym gestem trzyma�a mnie za r�kaw. - Prosz� nie traci� nadziei, madame. P�jd� i z bo�� pomoc� przywr�c� ci dziecko bezpieczne. T�um odsun�� si� ode mnie jak od zjawy i rozpierzch� si�. Zwr�ci�em si� do �o�nierza: - Masz benzyn�? - Oczywi�cie. - Przygotuj dla nas samoch�d. W��cz �wiat�a, �eby o�wiet la�y �lady opon na �niegu w drodze powrotnej. Potrzebuj� tak �e troch� wody dla dziewczynki. Wszyscy mieli wod�. Wzi��em butelk� i wszed�em w t�um. Pomy�la�em: �P�jd�, lecz nie z powod�w, kt�re rozumiecie lub kt�re m�g�bym wam wyt�umaczy�. Wchodz� w ten czysty �nieg, poniewa� nienawidz� swego �ycia i po�o�enie mu kresu sprawia mi przyjemno��. Dwadzie�cia lat po�wi�ci�em na poszukiwanie mojej rodziny i dawno ju� straci�em nadziej� na odnalezienie jej; a teraz, kiedy po dwudziestu latach tak� nadziej� mi dano, kiedy wiem, �e �yj�, nie mam odwagi, aby p�j�� do wi�zienia i je odnale��. Przed dziesi�ciu laty przyrzek�em sobie w duchu, �e ju� nigdy wi�cej nie wr�c� do wi�zienia w Iranie; spo�r�d wielu moich przyrzecze� jest to jedyne, kt�rego zamierzam dotrzyma�. Wiem, Bo�e Wszechmocny, �e najwa�niejsze w twojej religii jest ca�kowite i bezwarunkowe poddanie si� Twojej woli. Tak wi�c albo mnie uratujesz, albo te� pozwolisz, aby cia�o moje zosta�o rozerwane na tysi�ce cierpi�cych cz�steczek. Nie troszcz� si� o �ycie. Id�c tym polem minowym, nawet nie patrz� pod nogi, �eby mog�a si� spe�ni� Twoja wola. Z przyczyn, kt�re tylko Ty rozumiesz i mo�esz poj��, zabra�e� mi rodzic�w i przyjaci�, �on� i dziecko, moje dobre imi�. Odebra�e� mi rado�� �ycia, odwag� i lojalno��. Uczyni�e� mnie tch�rzem, z�odziejem, alkoholikiem i zab�jc�. A teraz odebra�e� mi woln� wol�, ten ostatni �lad mojej osobowo�ci. W rzeczywisto�ci jestem ju� naprawd� martwy: jestem trupem, jak mawia�a moja �ona, oddanym w r�ce tych, kt�rzy myj� zw�oki. W ko�cu jednak patrz� na to wszystko Twoimi oczami. Dojrza�em ogrom Twego zamys�u; nie ma on wymiaru ludzkiego, musi mie� zatem inny, bo�y lub diabelski. Zgotowa�e� mi to wszystko, poniewa� tylko cz�owiek tak do�wiadczony przez los m�g� zgodzi� si� wej�� na pole minowe, aby przywr�ci� dziecko tej niegodnej szacunku rodzinie. Tylko cz�owiek, kt�ry straci� wszelk� nadziej�, kt�remu obrzyd�o �ycie, mo�e u�miecha� si�, id�c przez pole minowe. Widz� teraz dok�adnie dziewczynk� w perkalowej czerwonej kurtce moskiewskiej w irysowe wzorki, jak siedzi na ziemi. O Bo�e! Pozbawi�e� j� n�ek!" Przest�puj�c z nogi na nog�, potykaj�c si�, pochylony, opar�em si� na prawej r�ce. Poni�ej d�oni poczu�em co� twardszego i zimniejszego ni� zamarzni�ta ziemia. Nie mog�c si� opanowa� ze strachu, zacz��em dr�e�. Wielkim wysi�kiem przesun��em ci�ar cia�a w kierunku kolan, a potem wolno i delikatnie podnios�em r�k� i zakry�em oczy. Liczy�em do pi�ciu. Nast�pnie, nie opieraj�c si� na r�kach, wsta�em. Rozpozna�em typ miny, poniewa� Irakijczycy zaminowali nimi czterokilometrowe przej�cie na centralnym odcinku frontu w Iranie. By�a to w�oska mina typu Valmarra 69, kt�ra dziwnym trafem, wskutek mroz�w i odwil�y, wysun�a si� pod powierzchni�. By�a to - wed�ug okre�lenia kapitana To-lui'ego - �skacz�ca" mina przeciwpiechotna, kt�ra dopiero na pewnej wysoko�ci rozpryskiwa�a si� na tysi�c dwie�cie kawa�k�w, przebijaj�c ludzkie cia�o. W tysi�c dziewi��set osiemdziesi�tym �smym roku Kamran wykrwawi� si� na �mier�, zanim zdo�ali�my przyj�� mu z pomoc�. Podobny los czeka dziewczynk�. Rozejrza�em si� woko�o. O zmroku t�um si� roz-szed�. - �wiat�a! W��cz �wiat�a ci�ar�wki! - �wiat�a... - wymamrota�a dziewczynka. - Na mi�o�� bosk�, w��cz reflektory! M�j g�os szerokim echem odbi� si� na �nie�nym polu. Krzycza�em do ochrypni�cia, a� wyplu�em z siebie ca�� ���. - Dlaczego krzyczysz? - zapyta�a dziewczynka. - Panienko, przyszed�em, aby zabra� ci� do mamy. Milcza�a. Widzia�em j� wyra�nie, by�a zaledwie dziesi�� krok�w ode mnie, poni�ej zr�bu do�u po minie. Pomy�la�em: �Za pi�� minut nawet tego nie zobaczysz. Musisz i�� natychmiast. Umrzesz dzisiaj, a tak�e ona, a to ju� za wiele, lecz jak b�dzie umiera�, przynajmniej b�dziesz m�g� j� pocieszy�, nie roztkliwiaj�c si� zbytnio. Przygotowujemy si� do d�ugiej podr�y, kt�rej lepiej jednak nie odbywa� w samotno�ci. Jak mawiaj�, most nad piek�em jest cie�szy od w�osa i ostrzejszy od brzytwy. Cz�owiecze, nie zwlekaj, przyjd�, rzu� twoje serce w g��biny ocean�w. Co pozosta�o z filozofa w ci�gu tych pi�ciu minut?!" Zrobi�em krok praw� nog�. Poniewa� ka�dy krok na polu minowym prowadzi� nas do nieba, mieli�my poczucie pewno�ci, �e z ka�dym takim krokiem uszczkn�li�my nieco szcz�cia na tym �wiecie. Zrobi�em krok lew� nog� i poczu�em pod ni� jaki� dziwny ruch, jakbym nadepn�� na w�a. Zamkn��em oczy i zacz��em odlicza�. I w�wczas skoczy�em w wyrw�. Siedzia�a bez n�g, ko�ysz�c si� na tu�owiu, wpatruj�c szeroko otwartymi oczami w mrok. Nogi tkwi�y nadal w perkaliko-wych spodniach, lecz nie mog�em ich zobaczy�. Zdj��em sw�j p�aszcz, aby j� okry�. Jej dotyk by� zimny jak metal. Powiedzia�em: - Wszystko w porz�dku, kochanie. Dam ci wody i zabior� z powrotem do rodziny. Niestety, teraz jest ciemno i, wracaj�c, nie znajd� �lad�w samochodu na polu minowym. Czy masz jak�� �wieczk�, kt�r� m�g�bym zapali�? Poklepa�em j� po policzku, lecz ona od dawna by�a ju� w d�ugiej podr�y do krainy wiecznej ciemno�ci. - Kochanie, mam wod� dla ciebie! Przytuli�em j� i poca�owa�em, usi�uj�c ogrza� swoim ciep�em. Zadr�a�a. - Co masz? - Mam wod� dla ciebie. - Moje zwierz�ta. - Bezpieczne. Nie martw si� o nie. Czy masz co� do za �wiecenia? Obszuka�em miejsce, gdzie siedzia�a. Znalaz�em przywi�zan� do szala miedzian� miseczk�, w kt�rej mia�a pewnie �niadanie. - Musimy poczeka� do �witu. To nied�ugo. Jak tylko za cznie widnie� i zobacz� �lady samochodu, zabior� ci� do rodzi ny. Jak ci na imi�? - Poczu�em co� zimnego na policzku. - Pro sz�, powiedz mi, jak masz na imi�. Przy�o�y�em r�k� do policzka. By�y to mokre p�atki �niegu. Spojrza�em w niebo i zobaczy�em, �e wok� mnie pada �nieg. Le�a� na moim p�aszczu, na w�osach dziewczynki i na ziemi wyrzuconej wybuchaj�cymi pociskami, i wkr�tce zakry� �lady mego powrotu. - Powiedz, jak masz na imi�. Przytuli�em j� mocniej i po�o�y�em na �niegu. Obudzi�o mnie trz�sienie ziemi. Baterie dzia� przeciwlotniczych wyrzuca�y tony metalu w niebo poranka. Pi�ropusze bia�ego ognia rozja�nia�y sklepienie niebieskie. Wysoko nade mn�, w b��kicie nieba, poza zasi�giem jakiejkolwiek broni, na tle zachodz�cych gwiazd, s�ysza�em cichy warkot silnika samolotu. Rakiety ziemia-powietrze wspina�y si� niczym wyd�u�aj�ce si� r�ce cz�owieka, lecz samolot by� zbyt wysoko, poza ich zasi�giem. Przytuli�em dziewczynk�, lecz pod wp�ywem jej dotyku wzdrygn��em si�. By�a sztywna jak mokra sp�dnica na mrozie. Dotkn��em jej buzi i zamkn��em oczy, lecz palce zesztywnia�y mi ca�kowicie. Zakry�em twarz szalem. Powiedzia�em: - Kochanie, posz�a� do nieba, gdzie wszystko, co utraci�a�, b�dzie ci zwr�cone. Odzyskasz swoj� pi�kno��, znowu mie� b�dziesz siostry, i m�a, kt�rego nigdy nie mia�a�, i dziecko, kt�re pokochasz. Tam, w niebie, nie ma chor�b, nie zaznasz tam goryczy, nie poczujesz zm�czenia... Ziemia zwali�a si� na mnie. Niezwyk�a si�a rozdzieli�a nas i rzuci�a mnie w powietrze. Pomy�la�em, �e znowu jestem na froncie w Iranie, i zdumiony by�em pokrywaj�cym mnie czystym �niegiem. Grad kamieni spada� na moje ramiona i zakryt� twarz. Powoli zdj��em r�ce z p�kaj�cej od b�lu g�owy. Z olbrzymiego do�u po pocisku dym i iskry wznosi�y si� ku niebu, a w�r�d nich czerwony rosyjski perkalik. Wsz�dzie woko�o wznosi�y si� fontanny �niegu i s�ycha� by�o odg�osy wybuchu min. Niszcz� si� wzajemnie! Spadaj�ce bomby, ka�da wa��ca niemal p� tony, wywo�a�y wybuchy min. Dupki, zak�adali miny zbyt blisko, co spowodowa�o ich wzajemne eksplozje. �mia�em si� i �mia�em, jakbym s�ucha� k��tni w obcym j�zyku. �mia�em si�, patrz�c, jak ta bratob�jcza bitwa zbli�a si� do ko�ca. Pobieg�em po topniej�cym od wybuch�w �niegu w kierunku baterii dzia� przeciwlotniczych. Droga do Kandaharu zat�oczona by�a lud�mi. Uginaj�c si� pod zabranym dobytkiem, p�dzili niczym poganiane stado ciel�t. Ko�ysz�cy si� autobus na pr�no usi�owa� klaksonem utorowa� sobie drog�. Ludzie nie zwracali na niego uwagi. Barczysty, wysoki Chazar, w olbrzymim turbanie, ni�s� na plecach lod�wk�, wywo�uj�c moje zdumienie. T�um sfrustrowanych ludzi pcha� mnie b�d� zatrzymywa�, a� wreszcie rozdzieli� si�, zostawiaj�c mnie w �rodku. - Gdzie jest Europejczyk? Kobiety, okutane od st�p do g��w szalami, sz�y po omacku, trzymaj�c dzieci za r�ce. - Gdzie jest ten drugi Europejczyk? - Odjecha�. Odjecha�. Nadchodz� talibowie! Ujrza�em przed sob� Dusta Mohammada w pikowanym jedwabnym p�aszczu, w towarzystwie pokracznej kobiety. Usi�owa� mnie omin��. - Gdzie jest ten drugi Europejczyk? - Prosz� pana, sytuacja jest bardzo z�a. Pakistan wys�a� sa moloty, aby nas pozabija�. - Nie b�d� �mieszny. To rosyjski najemnik leci na wysoko �ci dziesi�ciu tysi�cy metr�w. Kilkaset jard�w od drogi wybuch�a bomba. T�um napiera� i p�dzi� naprz�d. Jaki� ch�opak ci�gn�� mnie za r�kaw. Z nim sta�a ma�a dziewczynka, bosa i brudna. - Jest przy ulicy Mustafy, pakuje sw�j dobytek. - Ilu jest z nim? Ilu ludzi? - Jest sam. Wszyscy uciekli. Wzi��em g��boki oddech. - Jak� ma bro�, m�j dobry ch�opcze? - Ka�asznikowy i granaty - odpar�. - Mo�emy i�� z tob�? - Niestety, nie mam pieni�dzy, aby wam zap�aci�. Ch�opiec z siostr� odeszli ode mnie i porwa� ich p�dz�cy t�um. Nieco p�niej odwr�ci�em si� i zobaczy�em, �e si� k��c�, podczas gdy doro�li gnali naprz�d. Na pustej ulicy Lachat za�adowywa� terenow� toyot�. Robi� to z nienaturaln� ostro�no�ci� i metodyczno�ci�. Pomy�la�em: �Nie ma w zwyczaju robi� takich rzeczy sam dla siebie. Spieszy si�, nie lubi talib�w, nie mo�e z nimi wsp�pracowa�, jest na nich w�ciek�y. Ma na sobie sk�rzany p�aszcz, taki, jaki nosili dow�dcy milicji w czasach obecno�ci Rosjan, oraz automatyczny karabin, przewieszony przez lewe rami�. Pozby� si� hi-pisowskiej aury. W�osy, ufarbowane w bia�e pasemka, zawi�za� z ty�u w kucyk. Kiedy podni�s� wzrok, zauwa�y�em na jego twarzy up�yw czasu i widmo �mierci: nawet Lachat by� ju� w po�owie drogi swego �ycia, nie by� ju� taki mocarny i bu�czuczny jak wtedy w Buszehrze lub Srinadarze. �mier� tak�e jego si� ima. Pomy�la�em: �To wszystko jednak nie ma ju� wi�kszego znaczenia, bo obaj wcze�niej lub p�niej, raczej wcze�niej, umrzemy". - Prosz� wybaczy�, ale nie mam miejsca w samochodzie. Napina� i wi�za� sznury nylonowe w samochodzie. Do pasa spodni przywi�zany mia� okaza�y rewolwer. - Nie chc� si� z panem zabra�. Mam spraw� do pana. - Co? Co? Nie s�ysz�, co pan m�wi. - Cz�owieku, mam do ciebie spraw�. - Nie teraz. Pracowa� odwr�cony do mnie plecami. Prawdopodobnie usi�owa� przypomnie� sobie, kim jestem, lecz przede wszystkim zaj�ty by� landcruiserem. Poczu�em si� nieco podniesiony na duchu - jaki� przeb�ysk wy�szo�ci. Chcia� uciec z tego miejsca bardziej ni� ja. Zwolnij, ch�opcze, zwolnij. - Gdzie ona jest? - Nie teraz. - Gdzie ona jest? By� wyra�nie poirytowany. Zauwa�y�em, �e nie by� cz�owiekiem normalnym, nie m�g� znie�� najmniejszej frustracji, czu�, �e �wiat ma do niego ci�g�e pretensje. W swej niezg��bionej szczodro�ci da� mi jeszcze jedn� szans�. - Spieprzaj st�d, dupku! - Gdzie ona jest? Odwr�ci� si� i spojrza� mi w oczy. Dawa� do zrozumienia, �e otrzyma�em ponownie szans� i j� zmarnowa�em. Zauwa�y�em, �e usi�owa� przerwa� prac�, zostawi� na chwil� samoch�d w spokoju i zaj�� si� spraw� teraz najwa�niejsz�, to znaczy: za�atwi� mnie. U�miechn�� si�. - Zer�n��em tyle dziewcz�t r�nych facet�w, nie wiem, 0 kt�rej m�wisz. Zmieni� taktyk�. Cz�owiek, kt�ry przed kilkoma sekundami zaabsorbowany by� ca�kowicie pakowaniem swoich rzeczy 1 ch�ci� wydostania si� z miasta, teraz skupi� ca�� uwag� na mojej osobie, prowokuj�c mnie, abym go zaatakowa�. - Gdzie ona jest? S�ysza�em sw�j g�os dok�adnie tak, jak on go s�ysza�; by� to g�os przera�ony, przymilny i nu��cy, nie do zniesienia. Wiedzia�em, �e babram si� w czym� jak dziecko patykiem w bagnistej ka�u�y. Na dnie jego osobowo�ci, w jego szale�czej i burzliwej karierze, tkwi� jaki� bolesny kolec, o kt�rym nie chcia� my�le�. - Gdzie ona jest? - My�l�, �e do�o�y�em jej, nie za bardzo, ale wystarczaj�co, aby j� za�atwi�. I to by� pocz�tek jego ko�ca: nie mo�na by�o cofn�� tego, co powiedzia�. Nie chodzi�o mu o to, aby mnie przestraszy�, aby przyj�� poz� odwa�niaka, lecz aby dla morderstwa, kt�rego mia� dokona�, przywo�a� nastr�j piek�a. Kto si� b�dzie zamartwia� pakowaniem rzeczy, bombardowaniami i uzbrojonymi ta-libami, kiedy trzeba dokona� morderstwa?! Wyczuwa�em, �e stan irytacji rozprasza� go; �e ona i ja tkwili�my, niczym drzazgi, w zakamarkach jego pami�ci... - Gdzie jest c�rka szacha Iranu? Jego oczy zrobi�y si� ciemne. Jakby olbrzymia chmura zas�oni�a s�o�ce. Zdj�� karabin w spos�b zdradzaj�cy, �e niezupe�nie panuje nad sob�: jakby chcia� t� broni� odgrodzi� si� od bolesnych i niegodziwych wspomnie�. - Sk�d mog� wiedzie�, monsieur? M�czy mnie to ci�g�e n� kanie jej osob�. Poczu�em w sobie wielk� moc, kt�ra niczym wicher pchn�a mnie w otch�a� zapomnienia. Poczu�em, �e ta ostatnia drobina czego� skrywanego dot�d przeze mnie w tajemnicy, jaki� okruch wiary w ni�, zaufania do niej, kiedy by�a ze mn�, i na- dziei, �e �yje nadal, rozedrga�a si� we mnie i rozprys�a na kawa�ki. Pomy�la�em: �Nied�ugo b�dzie po wszystkim". � A dziecko? Gdzie jest dziecko? Dygota�. Co� mu si� przypomnia�o, nawiedzi�a go jaka� straszna my�l, wstrz�sn�a nim i wpad� we w�ciek�o��. � Ta przekl�ta suka w �odzi uciek�a! � zacz�� wrzeszcze� jak ma�y ch�opak; ogarn�o mnie przemo�ne uczucie szcz�cia, wybuch jakiej� nierealnej rado�ci, �e zobacz� jeszcze moj� �on� i dziecko na tym �wiecie... Strzeli�em, i �wiat poczerwienia�. Lachat kl�cza�, mia� twarz zalan� krwi�. Zdo�a� jednak rzuci� we mnie no�em, kt�ry przeci�� mi r�k� trzymaj�c� bro�. W jego oczach malowa�o si� przera�enie. Przygotowywa� si� do skoku. W zakrwawionej twarzy wida� by�o jego bia�e z�by, strz�py gumy do �ucia, siny j�zyk. Nie spuszczaj�c mnie z oczu, si�ga� po co� na �niegu. By� to m�j rewolwer, z moj� r�k�. Zrozumia�em, �e mog� zgin��. Wiedzia�em, �e moje serce musi doda� mi odwagi, w przeciwnym bowiem razie wydam na tym �niegu ostatnie tchnienie �ycia. L�k opanowa� mnie i poni�s�, a wraz z nim �mieszna my�l, �e po czterdziestu latach �ycia pos�uguj� si� rewolwerem, z kt�rego od stu lat nikt nie wystrzeli�. � Wiesz, �e wzi��em t� bro� z Isfahanu... Lecz t� my�l wypar�o pragnienie �ycia i spe�nienia. Nie by�em znowu tak wielkim pechowcem. Gdybym u�y� tej morderczej broni tam, w zatoce, pos�a�bym swoj� �on� i dziecko na tamten �wiat. W u�amku sekundy spojrza�em na �wiat z olbrzymiej wysoko�ci, z dystansu tak wielkiego, �e trudno by�o odr�ni� dobro od z�a, poczucie honoru od wstydu, rado�� od smutku, a wi�c tego wszystkiego, co stanowi�o sens mego �ycia. Chcia�em moje �ycie zby� �miechem. Lachat zmiesza� si�. Kl�cz�c, si�gn�� w ko�cu po moj� le��c� d�o�. Przypuszczam, �e zgubi�a go lekkomy�lno��. Chwyci� r�k� dwoma palcami, by�a jednak zakrwawiona, �liska, wypad�a mu na �nieg. Korzystaj�c z jego chwilowej nieuwagi wymierzy�em mu kopniaka ostrym butem, a chwil� p�niej z�amanym no�em zada�em mu cios w oko. W pewnej chwili obudzi�em si� w nocy, szukaj�c ko�dry. Szcz�ka�em z�bami i modli�em si�, aby �mier� uchroni�a moje cia�o od ca�kowitego rozpadu. Nawiedzi�a mnie my�l, �e rana jest zaka�ona, �e talibowie wyrzuc� mnie na �nieg, aby mie� miejsce dla swoich towarzyszy, lecz Catherine LePage przyjdzie po zako�czeniu dy�uru, zaopiekuje si� mn�, zabierze mnie i po�o�y w kuchni na pod�odze. Wiedzia�em, �e dreszcze nie s� wywo�ane zaka�eniem i gor�czk�, lecz ulg�, jakiej doznaj�; �e mam dreszcze, poniewa� to wszystko si� wreszcie sko�czy�o i b�d� m�g� pojecha� do domu. Przypominam sobie, �e kiedy si� obudzi�em, Catherine le�a�a obok mnie skulona, z podci�gni�tymi nogami, jak ma�e dziecko. Domy�li�em si�, �e operowa�a ca�y dzie� i ca�� noc. Otworzy�a oczy. By�a skonsternowana. Usiad�a, w�o�y�a na siebie bielizn�, potrz�sn�a w�osami. Marszcz�c brwi, przygl�da�a si� memu ubiorowi i spojrza�a na mnie ze z�o�ci�. - Musia�am j� uci�� przy barku, John. Pojawi� si� bardzo gro�ny uraz w g�rnej cz�ci ramienia i klatce piersiowej. Doktorze, mo�e twojej r�ce nie b�dzie doskwiera� b�l. - Nie pr�buj rozmawia�. Nie zas�ugujesz, aby �y�, lecz prawdopodobnie prze�yjesz. �yj wiecznie, Catherine. - Mia�e� racj�. Nie pozwol� mi pracowa�. Doktor Habibe protestowa�, m�wi�c, �e ludzie umieraj� z powodu braku opie ki lekarskiej, lecz oni tylko wzruszyli ramionami. Wyruszamy wi�c dzisiaj po po�udniu do Peszawaru i musimy zostawi� tych ludzi z ich cierpieniem. Jak ludzie mog� by� tak g�upi? Nie wiem, Catherine. Rozejrza�a si� woko�o, poca�owa�a mnie, wsta�a i wysz�a. Podnios�em si� jaki� czas p�niej i zasta�em ch�opca z siostr�, siedz�cych w kucki na pod�odze. My�la�em, �e �ni�, lecz kiedy wsta�em ponownie, byli tam nadal. Mi�dzy nimi sta�a czysta metalowa miseczka i szklanka herbaty. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e nakarmi�a ich doktor LePage. - We�cie jego bro�, landcruisera i wszystko, co w nim jest - powiedzia�em. - A teraz id�cie i niech B�g ma was w swojej opiece. - Chcieliby�my pojecha� z tob� do Iranu. Jeste�my sierotami. - Wiem. Lecz pr�cz b�ogos�awie�stwa niczego nie mog� wam da�. - Jak rozka�esz. W samochodzie jest trup. - Chod�my wi�c. Pomogli mi si� ubra�. W samochodzie ch�opak zaj�� si� kierownic�, a jego siostra peda�ami. Pojechali�my na dziwny cmentarz. Dzieciaki zrobi�y otw�r w b�otnistym murze, aby przepchn�� cia�o, zerwa�y zmarzni�t� darnin� przysypan� �niegiem, aby wykopa� gr�b, i odm�wi�y modlitw� z Koranu. Zakopa�em wraz z cia�em swoj� praw� r�k�, �eby zadowoli� La-chata, oraz po to, aby mnie i dzieciom nie zak��ca� sn�w. Powr�ci�em do Isfahanu przez Fajsalabad. By� pi�kny wiosenny dzie�, wietrzny i rze�ki. Spacerowa�em w�r�d poletek zielonej pszenicy. Skowronki harcowa�y obok mnie lub wzlatywa�y w niebo i wysoko nade mn� wy�piewywa�y trele. W Zamku Dziewczyny z wielk� pieczo�owito�ci� odbudowano sklepienie; zago�ci�o tam s�o�ce i �wie�e powietrze. Kustoszem Zamku zosta�, b�d� sam si� nim mianowa�, pewien stary cz�owiek. Powiedzia�, �e pa�ac wybudowa� legendarny D�am-szid. Zacz�� m�wi� o w�ach i zakopanych skarbach. Po chwili pokaza� mi co�, co go zaintrygowa�o - nazwisko wyryte no�em na jednej z kamiennych kolumn: H. M. STANLEY 1871 Poni�ej wyryto trzy wersy przepi�knego perskiego pisma, zwanego szekaste. Litery by�y uszkodzone, a m�czyzna udawa�, �e czyta, poruszaj�c wargami. Lecz nie m�g� czyta�, poniewa� cz�sto nie mo�na odczyta� szekaste, je�eli z g�ry si� nie wie, o czym on m�wi. Jego celem nie jest przekazanie tre�ci, lecz pi�kna, nie przes�anie, lecz rysunek skomponowany w zamy�leniu, pewien rodzaj dialogu z w�asn� samotno�ci�, kt�ra nie traci nadziei. Tekst brzmia�: Gdyby� przychodzi� do mego domu, przynie� mi lamp�, m�j mi�y i okienko takie, �ebym mog�a przez nie zobaczy� t�umy na ulicy szcz�cia*. Pod napisem wyryty by� rok ira�ski 1374, a wi�c data o rok wcze�niejsza od wyrytej pod nazwiskiem. Poszed�em do basenu, aby si� wyk�pa�, a stary cz�owiek odszed� rozczarowany. Po jego odej�ciu wr�ci�em i z wielkim trudem, lew� r�k�, wyry�em trzy pierwsze linie: M�wi� o kresie nocy, o kresie ciemno�ci, m�wi� o kresie nocy**. Wyry�em tak�e dzisiejsz� dat�. Jako napiwek odda�em starcowi wszystkie pieni�dze, jakie mia�em przy sobie, i wyruszy�em do miasta, aby okaza� szacunek Kojunlu, mimo �e zabroni�a mi powraca� kiedykolwiek. Na stacji benzynowej, gdzie m�odzi kierowcy czekali w kolejce do pomp benzynowych, dowiedzia�em si� od stra�nik�w rewolucji, �e madame zmar�a od tortur w wi�zieniu Adelabad w Szirazie. Podobno powiedzia�a: �Zna�am Rez� Chana***, kt�ry sko�czy� marnie, i Mohammada Rez�****, kt�ry sko�czy� marnie, i genera�a Farameha, kt�ry sko�czy� marnie, a wy, mu��owie, tak�e marnie sko�czycie". Dowiedzia�em si� tak�e, �e jej syn�w trzymano w areszcie domowym w Teheranie; �e dwaj ch�opcy, kt�rych poczucie humoru wybawi�o j� z opresji, * Fragment wiersza Forugh Farrochzad �Podarek", prze�. W�adys�aw Dul�-ba; z tomu Trzeci dywan perski, wybra� W�. Dul�ba, Warszawa 1986, s. 311 (przyp. kons.). ** Tam�e. *** Reza Chan - pierwszy z dynastii Pahlawich (przyp. kons.). **** Mohammad Reza Pahlawi - jego syn, drugi i ostatni z tej dynastii (przyp. kons.). polegli w walce ze stra�nikami rewolucji w tysi�c dziewi��set osiemdziesi�tym roku; i czy naprawd� cz�onek rodziny przystawi� n� kuchenny do gard�a starej wdowy? Nie, nie by�a to prawda. By�em szcz�liwy, w tym s�o�cu, w oparach benzyny, na tym wietrze szarpi�cym chusty rozochoconych kobiet, kiedy ta prastara legenda zatacza�a w moim sercu coraz szersze kr�gi; od wielu ju� lat nie czu�em si� tak bezpieczny, bo nawet stra�nicy rewolucji chcieli jej pos�ucha�. Uszcz�liwi�o mnie zaproszenie ze strony pewnej rodziny na wycieczk� do letniego pastwiska, poniewa� wiedzia�em, �e na g��wnych drogach m�g�bym zosta� aresztowany. I pojecha�em do Majmene, t�uk�c si� w samochodzie dwa i p� dnia, sk�d w�drowa�em pieszo ostatnie osiemdziesi�t mil do Isfahanu. Od tamtego czasu by�em tu tylko raz, jad�c poci�giem do Buszehru; s�ysza�em, �e Rosjanie buduj� tam elektrowni� atomow� i obawia�em si�, �e mog� ponownie zaj�� budynek dawnego konsulatu, gdzie przed dwudziestu laty schowa�em cz�� rzeczy mojej �ony. Zatrzyma�em si� w zaje�dzie prowadzonym przez Fundacj� M�czennik�w przy stacji autobusowej, wykonuj�c najprzer�niejsze pos�ugi za dach nad g�ow�. Kiedy przyje�d�a�y autobusy z wiosek, zajazd by� zat�oczony. Mieszka ze mn� stary narkoman, kt�remu zakazano palenia opium. Budz� si� cz�sto przed wschodem s�o�ca i widz�, jak z podkurczonymi i skrzy�owanymi nogami kiwa si� i szlocha. Zapalam mu papierosa i ko�ysz� go do snu jak dziecko. Isfahan jest teraz dwukrotnie wi�kszy ni� w�wczas, kiedy tu by�em ostatnio; nie jest ju� cichym miastem i nie ma prowincjonalnego charakteru. Brzegi rzeki i nasypy, gdzie kiedy� chodzi�em w�r�d k�p ostnicy do domu pana Riazanowa, zamieniono teraz na parki. Rodziny urz�dzaj� tam pikniki. Miasto przesun�o si� na wsch�d, obejmuj�c most Szahrestan, kt�ry dzisiaj nie ma ju� wi�kszego znaczenia. Autostrada musia�a omin�� ogr�d pana Riazanowa, a s�siaduj�cy z nim gliniany mur zaczyna si� rozpada�. Pan Mo'in nie �yje, niech spoczywa w pokoju. W tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tym dziewi�tym roku uwi�ziono go za picie alkoholu, konszachty ze s�ugusami starego re�imu, za- dawanie si� z obcokrajowcami i narkomanami. Skazano go na ch�ost�, na siedemdziesi�t dwa uderzenia, lecz poprosi� s�dziego o kolejne siedemdziesi�t dwa, aby m�g� przy winie �wi�towa� odzyskanie wolno�ci. W ko�cu zamieniono mu ten wyrok na kar� grzywny w wysoko�ci miliona toman�w, kt�rych oczywi�cie nie mia�. Zap�aci� wi�c sum�, na jak� by�o go sta�, trzydzie�ci tysi�cy toman�w, i odda� prawa i obowi�zki dzier�awcy, a tak�e swoje akcje. Przymiera� wi�c g�odem, sypiaj�c na kamiennej �awie meczetu przy Mejdan-e Szah (kt�ry teraz nazwano Mejdan-e Imam), rozgoryczony, blu�nierczy, przygn�biony. W pi�tki wykrzykiwa� wiernym, p�dz�cym do meczetu na modlitwy, dwuwiersz Omidiego*: Wasze medresy, co wznosz� si� tak wysoko, Wkr�tce obr�c� si� w ruin�, Winiarnie za� jak zawsze b�d� pe�ne ludzi. prze�. Agata Nalborczyk Pewnego razu, na Czahar Bagh, zauwa�y�em obok rozemo-cjonowanego duchownego, prowadz�cego modlitwy, kobiet� solidnej budowy, z wierc�cymi si� wok� niej niespokojnie dzie�mi. Zagubi�a si� w modlitwie, zbeszta�a swoj� trz�dk� i z dumnie podniesionym czo�em oddali�a si�. Wyda�o mi si�, �e jest to jedna z moich uczennic, prawdopodobnie made-moiselle Bordbar. Innym razem, na tej samej ulicy, spotka�em pana D�amalzadego. Stan�� jak wryty, podni�s� r�ce w ge�cie tryumfu, jakby chcia� powiedzie�: �Teraz nie mam ju� do pana �adnych pretensji!" Dawa�em mu znaki, przeszed�em na drug� stron� ulicy, lecz on spiesznie szed� w swoim kierunku. Wiedzia�em, �e si� starzejemy, �e umrzemy, �e zostaniemy zapomniani, chcia�em jednak wierzy�, �e zostawimy po sobie jaki� trwa�y �lad na tej ziemi. Teraz wiem, �e by�o to z�udzenie, �e Isfahan ju� w tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tym czwartym roku by� ostatnim etapem odchodz�cego �wiata, bezcennej architektury, pozosta�o�ci� brytyjskiej i rosyjskiej polityki intryg, kultu mi�o�ci i ogrod�w, obrazem ironicznego spojrzenia * Chod�a Ard�asp Omidi (zm. 1519), poeta perski (przyp. kons.). , na histori�. Ale nawet w�wczas by� ju� przestarza�y, a dzisiaj wr�cz trudny do poj�cia. Zdarza si� jednak, �e gdy spaceruj� po mostach o zmroku lub spogl�dam na Abbasabad w ostrym s�o�cu popo�udnia albo przechodz� ko�o domu, w kt�rym dorasta�a moja �ona (teraz mie�ci si� tam isfaha�ski oddzia� Fundacji na Rzecz Bezdomnych), nachodz� mnie my�li i uczucia z roku tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tego czwartego. To tak jakbym nadal mia� przepask� na oczach, kt�ra czasami opada, lecz nigdy nie wiem kiedy, i nie ode mnie to zale�y, i widz� w�wczas miejsca mojej m�odo�ci. �w dawny widok miasta istnieje tylko w mojej wyobra�ni. Gdyby nie ja, przykryte by�oby ca�unem park�w. Tylko cienka, niewidzialna ni� utrzymuje go przy �yciu, podobnie jak moje istnienie zawieszone jest na nitce, kt�r� Szirin rozplot�a przed �wier�wieczem. Nadal mam siln� wol� i mog� zachowa� �ycie, a wraz z nim dawny obraz tego miasta. Tak d�ugo, jak b�dzie to niezb�dne. Szcz�cie i Rado��, i Smutek, i Ja Wybrali�my si� wsp�lnie na ten �wiat. Szcz�cie opu�ci�o mnie, Rado�� czmychn�a, Lecz Smutek w�druje ze mn�. Mam szcz�cie �y� w mie�cie, w kt�rym ub�stwo i kalectwo nikogo nie razi. O p�nej porze dnia, kiedy przedzieram si� przez ruch na Czahar Bagh lub w�druj� po kamieniach rzeki, przeb�ysk pewno�ci o�lepia mnie niczym blask wybuchaj�cego pocisku. Wczoraj, w sklepie Abbasa Aghi, pr�bowa�em nabra� czere�ni. Chcia�em poprosi� o pomoc, lecz nie mog�em wykrztusi� z siebie s�owa, a� tu nagle Abbas zauwa�y� mnie, ruszy� w moj� stron�, wymachuj�c r�kami i krzycz�c na sprzedawc�, aby mi pom�g�. Nie mog�em m�wi�, ale pe�en by�em my�li o prawo�ci cz�owieka, o tym, �e nie ma z�a i cierpienia, poniewa� w oczach Boga wszystko jest dobrem. Obawia�em si�, �e przekl�ty Moulawi mimo wszystko mia� racj�: niewa�ne, czy kochasz kobiet�, czy te� Boga, w ko�cu wszystko sprowadza si� do tego samego, godzisz si� z �yciem, jakie los ci zgotowa�, i �miej�c si�, zd��asz do tego drugiego �wiata. Sprzedawca wla� mi wod� do gard�a. Po chwili przyszed�em do siebie. Mog�em si� porusza� i mog�em m�wi�. Pomy�la�em sobie: �Musisz wi�cej je��, bo jeste� coraz s�abszy i coraz bardziej szalony. Mo�e owego dnia, tam, na froncie, zatru�e� si� gazami. Wstydzi�by� si�, cz�owieku, nie masz jeszcze czterdziestu lat, a ju� pakujesz manatki". Dziwnie patrz� na mnie ludzie. Wczoraj ma�y ch�opiec podbieg� do mnie i da� mi kilka moreli, potem szybko pobieg� za matk�. Dzisiaj siedzia�em w parku O�miu Raj�w (Haszt Beheszt), w miejscu gdzie by�a kiedy� szko�a j�zyk�w, a obok spacerowa�o mn�stwo ludzi. Spojrza�em na dziesi�cioletni� dziewczynk� o bardzo zaabsorbowanym wyrazie twarzy. Za ni�, w sosnowej alei, szed� z trudem w naszym kierunku pan D�a-malzade. Wsta�em. Pan D�amalzade z wdzi�czno�ci� siad� na �awie. Dziewczynka nadal przygl�da�a si� nam. - Jak tam poszukiwanie m�dro�ci, derwiszu? - Trwa. - B�g powinien wiedzie� lepiej od nas i nie spe�nia� na szych pr�b! Zreflektowali�my si�: wypr�bowali�my phanto- my F-4, lecz nie zyskali�my niczego, mieli�my tylko k�opoty. Spr�bujmy wi�c czego� innego. Wiesz, John, ludzie oskar�aj� teraz szacha nie o okrucie�stwa, kt�re by�y sielank� wobec tego, co p�niej uczynili�my sobie wzajemnie, lecz o to, �e nie potrafi� ochroni� nas przed nami samymi. Zwykli�my wini� ca�y �wiat, Rosjan, Anglik�w i Amerykan�w, za nasze niepo wodzenia. M�wili�my: �Zostawcie nas w spokoju, a b�dziemy szcz�liwi!" Zostawili nas w spokoju i pogr��yli�my si� w nie szcz�ciu! - Westchn�wszy, doda�: - Teraz mamy przynajmniej czas, aby w wolnych chwilach ubolewa� nad nasz� rewolucj�. - Panie D�amalzade, ta chwila w�a�nie nadesz�a i zbieg�a si� z naszym �yciem. Za rok lub dwa zapomnimy o naszych wzburzeniach, gniewie, grzechach, cnotach, radyka�ach i umiar kowanych, spiskach i konspiracjach. - Biedny John. Pami�tam, kiedy zjawi�e� si� w moim szkol nym gabinecie, taki niefrasobliwy, d�ugow�osy i -jak m�wili� my - taki zepsuty... - Wzi�� g��boki oddech. - Jedn� z ma�o dostrzeganych cech zwyci�stwa naszej rewolucji jest ca�kowi te, i nie do naprawienia, za�amanie si� ojcowskiego autorytetu. Iranem rz�dz� obecnie kobiety i m�odzi ludzie, zw�aszcza m�ode dziewcz�ta. Okutali�my je od st�p do g��w i teraz ca�y dzie� zastanawiamy si�, co dzieje si� w ich g�owach pod tymi zas�onami. Moja c�rka chce ci co� powiedzie�. U�miechn��em si� do dziewczynki i poprosi�em, aby zaj�a miejsce obok ojca. Cofn�a si�. Usiad�em. - Skromnie m�wi�c, to, co mia�a na my�li, sprowadza�o si� do zaproszenia ciebie, aby� u nas zamieszka�. Nie szcz�dzi cza su i si�, aby opiekowa� si� ojcem, a opieka nad tob� nie spra wi�aby jej wi�kszego k�opotu. - Dziewczynka wygl�da�a na zmieszan�. - I musz� przyzna�, John, �e jestem osamotniony i znudzony, odk�d zabrali mi szko��, i by�oby mi mi�o przeby wa� w twoim towarzystwie. - Dzi�kuj�, drogi przyjacielu, i prosz� podzi�kowa� tej m�odej lady za jej uprzejmo��. Tak naprawd� to chcia�bym �y� jak dotychczas. Pami�tasz Attara*? Wola�bym strawi� �ycie na nieokie�znanych fantazjach Ni� odda� serce domowi i sklepowi. - Pan jest chory! - powiedzia�a dziewczynka. Pan D�amalzade wsta�. - Teraz, Saira, to s� sprawy osobiste, kt�re nas nie dotycz�. - Je�eli panna Saira chce okaza� swoj� �yczliwo�� mnie i mojej rodzinie, mog�aby przechowa� u siebie ten oto pakunek do czasu, kiedy moja c�rka Lejli przyjdzie do niej i odbierze go. Uprzejmie prosi�bym jednak, aby nikomu go nie pokazy wa�a i strzeg�a, nic innego bowiem nie mog� da� mojej c�rce. Dziewczynka wzi�a paczk�. Dopiero kiedy ukry�a j� pod szalem, zrozumia�em, jak bardzo te rubiny doskwiera�y mi w �yciu; uwolniwszy si� od ostatniej osobistej w�asno�ci, poczu�em wielk� ulg�. - Przynios� lody - oznajmi�a dziewczynka i oddali�a si�. W pi�tki wiele czasu sp�dza�em w meczecie. Zwyk�em siada� przy kolumnie w g��wnym wej�ciu, do Gonbad, patrze� na dziedziniec i wyobra�a� sobie �ycie ca�kowicie zmienione, * Attar - Fanduddin Mohammad Attar (zm. ok. 1220), wielki perski poeta i my�liciel suficki (przyp. kons.). oparte na wierze stanowi�cej czyst� kwintesencj� rozumu. Czasem przychodzili ch�opcy i siadali ko�o mnie; czytywali�my w�wczas fragmenty Memoirs of the Saints uwielbianego przeze mnie Attara. P�niej przychodzi�y dziewczynki i siada�y oddzielnie. By�y ambitne i pragn�y czyta� Bajazida i Hal-lad�a* oraz wcze�niejszych mistrz�w, kt�rych nie rozumia�em. Wczoraj, kiedy m�wili�my o Rabije (odbywaj�c pielgrzymk� utraci�a si�y, znu�y�a si� i poprosi�a Boga, aby da� jej relikwie, co B�g z wielk� niech�ci� uczyni�, ale wprawi�o to w wielkie zak�opotanie Hasana al-Basriego, kt�ry w drodze do Mekki sp�dzi� osiemna�cie lat, przystaj�c i modl�c si� po ka�dym kroku, i by� ju� blisko Kaby lub by�by, gdyby B�g nie wys�ucha� pro�by Rabije, i nie przesun�� �wi�tego kamienia o dwie�cie mil dalej na wsch�d), imam w meczecie podszed� do nas i spojrza� wzrokiem pe�nym jadu. Pod koniec rozleg�y si� szemrania i kto� zapyta� mnie, czy dopuszczalne jest, aby dziewcz�ta je�dzi�y na rowerach. Milicjanci m�wi�, �e jest to zbrodnia uw�aczaj�ca krwi przelanej przez m�czennik�w. Odpowiedzia�em, �e nie widz� �adnego zwi�zku pomi�dzy tymi dwiema sprawami, lecz porady mog� im udzieli� uznani eksperci prawa. Opowiedzia�em im histori� Mohammada Baghi-ra Mad�lisiego z Distinguished Men oflsfahan o tym, jak pojawi� si� on we �nie Ihsanowi Abulcheirowi i to on zapyta� go: �Jak ci si� wiedzie na tym �wiecie i jak �wiat odnosi si� do ciebie?", na co wielki mu��a odpowiedzia�: �Nie zaowocowa�o �adne z moich dzia�a�, nie przynios�o mi korzy�ci zar�wno ca�e moje do�wiadczenie, jak i te wszystkie komentarze i obja�nienia, kt�re prokuro wa�em ka�dego dnia, �adnych te� korzy�ci nie odnios�em, pot�piaj�c m�czyzn i kobiety za sprzeniewierzenie si� zasadom Koranu. Uratowa�o mnie jedynie jab�ko, kt�re da�em �ydowi pewnego popo�udnia w D�u-barze". Prawd� m�wi�c, nienawidzi�em kaznodziejstwa. Nie p�jd� wi�c jutro na pi�tkowe kazanie do meczetu, nie p�jd� tak�e pojutrze, nigdy ju� nie p�jd�, je�eli taka b�dzie wola boska. Coraz bardziej odczuwa�em zm�czenie z powodu chodzenia B�jazid Bistami i Mansur Hallad� - mistyczni �wi�ci (przyp. kons.). i poszukiwania mojej rodziny. Tego ranka wypi�em troch� herbaty, zacz��em je�� ciasto, kt�re przynios�y mi dziewcz�ta, lecz nie mog�em go doko�czy�. Musia�em si� jednak zatru� gazem na froncie. Tkwi�em w nastroju jakiej� b�ogo�ci. S�dz�, �e niewiele zosta�o z mojej dawnej to�samo�ci, poza bardzo og�ln� �wiadomo�ci� i pami�ci� przyrzeczenia, jakie kiedy� z�o�y�em dziewczynie w tym mie�cie. Jak m�wi� tutaj, gw�d�, kt�rym przybito Chrystusa do krzy�a, sprawia, �e przygwo�d�ony jestem do ziemi. �ci�gn��em z siebie ko�dr�, wsta�em i zaparzy�em herbat� biednemu Gholamowi Hosejnowi, zagotowa�em tak�e wod� na jego lekarstwa. I po arabsku, przez p� godziny, przymila�em si� do sierot. - Och, jak Ali pokona� Zajd�, stosuj�c r�nego rodzaju przekr�ty! - i wyszed�em na s�o�ce. Wyobra�a�em sobie, �e po latach m�odo�ci serce, podobnie jak inne organy ludzkiego cia�a, nie odradza si�; a jego strz�py, rozrzucone po tym mie�cie, nie zostan� mi przywr�cone. Cz�sto po zachodzie s�o�ca w�drowa�em przez ogr�d Riazanowa do mostu Szahrestan, kt�ry, jak m�wi�, zbudowa� Aleksander Wielki, aczkolwiek rzeka p�yn�a w�wczas w innym miejscu i znika�a w mie�cie. Pami�tam �w wiosenny wiecz�r, ryk wody przy filarach, �wiat�a lamp przy herbaciarni, uderzenia ko�ci podczas gry w triktraka, szum wierzb, zapach suszonych owoc�w, od�r owczej krwi i odchod�w. Pami�� jest przemo�n�, uzurpatorsk� si��, przechowuje bowiem prawd�. Zaciera obraz nowej autostrady i cz�ciowo zbudowanego lunaparku, poniewa� jest wra�liwa na pi�kno; dzi�ki tajemniczemu procesowi, kt�rego nie rozumiem i kt�rego istoty nikt poj�� nie zdo�a, dzi�ki temu, co sta�o si� w �w wiecz�r tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tego czwartego roku, ten obraz pami�ciowy by� wr�cz nieskazitelny. Zachowa�em w pami�ci ten most, spadek po starym re�imie w Iranie. Odwiedzi�em go bez poczucia wstydu i zabior� jego obraz do grobu. By�em szcz�liwy tej wspania�ej wiosny, pod tym oboj�tnym niebieskim sklepieniem. Do rzeki wpada�y p�atki kwitn�cych r�. Przy drodze ch�opcy sprzedawali �liwki w plastikowych workach. Stawa�em wraz z nimi i s�ucha�em �piewu s�owik�w w gaju morelowym. W czasie ulewy wraca�em do miasta. W takim dniu jak ten ogarnia mnie g��bokie przekonanie, �e znowu zobacz� moj� rodzin�, �e b�dziemy jeszcze razem, �e pojad� do Genewy i sprzedam jeden z tych drogocennych rubin�w oraz �e odkupimy ogr�d Riazanowa od sukcesora Zwi�zku Radzieckiego, ktokolwiek nim b�dzie, i ten�e sukcesor wyrazi zadowolenie je�eli mu dobrze zap�acimy. I wieczorem si�d� z moj� �on� w domku letnim, a ona b�dzie mi czyta� przepi�kne strofy o Aminie i Karulin i wspomnimy naszego przyjaciela, kt�ry odda� za nas �ycie. Wierz�, �e to si� wkr�tce wydarzy, je�eli taka b�dzie wola bo�a; by� mo�e dzisiaj, je�eli taka b�dzie wola bo�a; tutaj, przy trzydziestym trzecim �uku, gdzie stoj� tego ranka. A stanie si� to tak: b�d� szed�, jak id� teraz, w�skim chodnikiem na mo�cie, dw�ch ch�opc�w pobiegnie w moj� stron�, jak ci teraz. B�d� moimi uczniami z pi�tkowych modlitw w meczecie, jak ci dwaj. I zawo�aj� g�o�no, jak ci teraz: �Prosz� pana, s� tutaj! Pa�ska rodzina jest tutaj!" I zobacz� w t�umie, na ko�cu mostu, dwie kobiety rozmawiaj�ce ze sob�, bardzo zaabsorbowane w�asnym towarzystwem, dok�adnie jak te, kt�re widz� teraz. Wy�sza idzie du�ymi krokami, ta druga pow��czy nogami, idzie wolno, jak id� wdowy, kt�re niepokoj� si�, aby nie zostawi� za sob� ducha zmar�ego m�a. Nieco dalej z ty�u, przyspieszaj�c od czasu do czasu, aby dotrzyma� im kroku, drepcze oty�y m�ody m�czyzna z brod� i telefonem kom�rkowym. Trudno ustali� pokrewie�stwo ��cz�ce go z kobietami, wygl�da jak pi�ty syn hurtownika. Na Boga, Szirin, mog�a� postara� si� o lepsz� parti� dla niej! Lecz jako ksi�niczka i pochodz�ca ze starego rodu, nie przywi�zujesz, jak s�dz�, nadmiernej wagi do pewnych spraw. Ta wy�sza zatrzymuje si�, z trudem co� wymawia, gestykuluje, jakby zosta�a obra�ona. Potem biegnie, a wiatr zwiewa jej szal z g�owy. Bo�e Wszechmocny, ona ma blond w�osy jak ja, kiedy by�em w jej wieku! Wygl�da na siln� jak jej matka, p�dzi jak szalona, prosto na stra�nik�w, kt�rzy usuwaj� si� na bok. - Wstyd� si�, dziewczyno! - To jej ojciec, wr�ci� ranny z wojny. Zostaw ich w spo koju! - Zas�o� si�, ladacznico! - Zostaw ich w spokoju, dupow�azie! - Hej, ty z�bkuj�cy wypierdku, zostaw ich w spokoju. - Zostaw ich w spokoju. - Moja duszo, moje �ycie, moje kochanie, mog� za ciebie odda� �ycie, mog� odda� �ycie za twoj� szlachetn� twarz i twoj� heroiczn� postaw�, pozw�l uca�owa� twoje r�ce; co si� sta�o z twoj� r�k�? Ja b�d� twoj� r�k�, och, m�j ojcze! Nie wzbraniaj si� przed mi�o�ci� twojej kochaj�cej c�rki, o m�j oj cze, o ojcze m�j! - Czy m�wisz po francusku, panienko? - Tak, panie. - A po arabsku? - Tak, panie, i po turecku, rosyjsku, angielsku... Pochyli�a g�ow�. - Przepraszam ci�, Lej li. - Nie masz za co przeprasza�! Babunia i ciotka zawiod�y, niech B�g im wybaczy, lecz mama ani przez chwil� nie w�t pi�a, �e jak za�atwisz swoje sprawy, z bo�� pomoc� wr�cisz do nas. Ani przez u�amek sekundy nie zw�tpi�a! - Wysz�a� za m��, kochanie? - Nie, panie, ale... - spr�y�a si�. -NIGDY! - Poczekaj �askawie na mnie tutaj, droga Lejli. Mam spra w� do twojej mamy. - Nie gniewaj si� na ni�, tato! Nie wiesz, co... - Nie, nie wiem. Poszed�em w kierunku stoj�cej na mo�cie kobiety. Powoli ods�oni�a czador, mog�em wi�c zobaczy�, �e ma obci�te w�osy. Przypuszczam, �e chcieli j� oszpeci�, dupki. Zapanowa�a martwa cisza. Ruch usta� ca�kowicie. Siwobrodzi staruszkowie i rozwichrzone ch�opaki znikli. Nie ma tak�e miasta, pozostaje jedynie rzeka i obejmuj�cy j� prz�s�ami most. W takiej w�a�nie chwili g�os, powietrze i ciep�o rozp�ywaj� si� w isfaha�skim b��kicie, kt�ry niczym si� szczeg�lnie nie wyr�nia poza tym, �e wywo�uje pewien nastr�j, kipi tym nastrojem, jest na�ado- wany emocjami jak powietrze przed burz�; tutaj czas przywraca pami��, pami�� o pi�knie, kt�re jest tak�e nadziej� na co� wspania�ego, co�, co �agodzi t� nasz� �mierteln� udr�k�. Wszystko, co utraci�a�, odzyska�em i zachowa�em dla ciebie. Wszystko, co sprzeda�a�, odkupi�em i zachowa�em dla ciebie. Naprawi�em wszystko, co zniszczy�a�. Sta�em przed ni� na mo�cie i w jej oczach ujrza�em ca�y �wiat dawnych rzeczy, prze�y� i wydarze� - kicz i szmir�, rzeczy wznios�e i pod�e, kaba�� i k�opoty, b�l, smutek, wi�zienny ka�, wybite z�by kobiet, zaci�ni�te pi�ci m�czyzn, nieko�cz�ce si� pi�tkowe mod�y, kt�rych echa gubi�y si� w nurcie p�yn�cej w s�siedztwie rzeki, nios�cej teraz co� nowego, wspomnienie dr�ki z dzieci�stwa, zapach kwiecia akacji, obraz babci w drzwiach z niezgrabnie za�o�onym czadorem, gin�cym w drgaj�cych promieniach s�o�ca; staw z krystalicznie czyst� wod� na pustyni i ruiny pa�acu; i sad, gdzie dwie dusze spotka�y si�, rozdzieli�y i ponownie z��czy�y, tym razem na wieki, o Panie Wiekuisty Wszystkich �wiat�w! Szirin Farameh parskn�a �miechem i z�o�y�a usta do poca�unku.