plik

��TOMASZ WITKOWSKI B I B L I OT E K A moderatora O autorze: MOTYWY STRATEGIE NARZ DZIA TOMASZ WITKOWSKI jest doktorem psycho- logii. Kieruje w�asn� firm� doradczo-szkolenio- w�. Pracowa� jako adiunkt w Instytucie Psy- chologii Uniwersytetu Wroc�awskiego, w 1997 roku w Instytucie Psychologii Uniwersytetu w Hildesheim w Niemczech. W 1993 r. by� sty- pendyst� programu TEMPUS na Uniwersyte- cie w Bielefeld, r�wnie� w Niemczech. Wsp��- pracuje z wieloma firmami jako konsultant w zakresie psychologii zarz�dzania doboru kadr, negocjacji, usprawniania przep�ywu in- formacji. Przygotowa� wiele program�w szkoleniowych i przepro- wadza treningi psychologiczne poSwi�cone negocjacjom, sprzeda�y i zarz�dzaniu. Jest wsp��za�o�ycielem elitarnej Szko�y Trener�w Biznesu we Wroc�awiu, kt�ra funkcjonuje od 2000 roku. Opubliko- wa� kilkadziesi�t artyku��w naukowych i popularnonaukowych w renomowanych czasopismach polskich i zagranicznych. Ich pro- blematyka to m. in. zagadnienia motywacji, wyuczonej bezradno- Sci, doboru personelu, psychologii sprzeda�y. Jest redaktorem ksi��- ki Nowoczesne metody doboru personelu, a tak�e wsp��autorem wydanej w Bibliotece MODERATORA Psychologii konflikt�w. W 2000 r. opublikowa� Psychomanipulacje. Ksi��ka ta wkr�tce zaj��a znacz�c� pozycj� na listach bestseller�w psychologicznych. Projekt graficzny serii: Krzysztof Albin Projekt ok�adki i stron tytu�owych: Jacek Rydecki Rysunki: Marek Tybur Zdj�cie na ok�adce: Grzegorz Wierbi�owicz Korekta: Karol Maliszewski �amanie: Jacek Rydecki Wydawnictwu nie uda�o si� dotrze� do wszystkich autor�w (spadkobierc�w) cytowanych w ksi��ce tekst�w. Osoby zainteresowane prosimy o kontakt. Fotografi� umieszczon� na ok�adce, a tak�e zdj�cia na str. 318 i 319 oraz 322 otrzymaliSmy dzi�ki pomocy serwisu Foto.onet.pl. ChcielibySmy w tym miejscu podzi�kowa� pracownikom portalu Onet.pl za wsp��prac�. Copyright � 2002 by Tomasz Witkowski ISBN 83-916555-4-7 Dbam o to, �eby utrzymywa� w nim k�amstwo �yciowe. K�amstwo �yciowe? Chyba xle us�ysza�em? Oficyna Wydawnicza UNUS Nie, powiedzia�em wyraxnie: k�amstwo �yciowe. Bo widzi Pan, tel. (074) 846-14-48, www.ruta.pl, e-mail: unus@ruta.pl k�amstwo �yciowe to najlepszy Srodek pobudzaj�cy. Wydanie pierwsze Henryk Ibsen SPIS TRE CI WST�P 11 Rozdzia� I O K�AMSTWIE 15 Dzieje k�amstwa 17 K�amstwo a moralnoS� 37 Czym jest k�amstwo? 54 Dlaczego tak trudno jest k�ama�? 68 Rozdzia� II DLACZEGO LUDZIE K�AMI�? MOTYWY 83 K�amstwa mimowolne 89 Zwr�cenie na siebie uwagi 90 K�amstwa grzecznoSciowe 91 K�amstwa operacyjne 101 K�amstwa altruistyczne 102 K�amstwa �artobliwe 106 K�amstwa egotystyczne 110 K�amstwa manipulacyjne 117 K�amstwa destrukcyjne 124 Podsumowanie 128 Rozdzia� III KTO NAJCZ�SCIEJ K�AMIE? PSYCHOLOGICZNY PORTRET K�AMCY 131 Inteligencja 134 Pragmatycy i idealiSci 141 Makiawelizm i osobowoS� bezwzgl�dnego gracza 144 Psychopatia 152 K�amcy patologiczni 155 P�e� 161 8 9 Rozdzia� IV Przysz�oS� 298 JAK LUDZIE K�AMI�? STRATEGIE 169 Wykrywanie k�amstwa w doborze personelu 303 Ukrywanie 172 Metody typu papier i o��wek 303 Aktywne ukrywanie 174 Badania nad pomiarem uczciwoSci 305 Fa�szowanie emocji 177 Kontrowersje wok�� problematyki Maska 177 badania uczciwoSci 307 Fa�szywa emocja 180 Wykrywanie k�amstwa na podstawie Fa�szywa atrybucja 183 obserwacji rozm�wcy 309 Uwiarygodnianie fa�szywych fakt�w 187 Wskaz�wki niewerbalne 309 Szczeg��y 187 Sfera werbalno-wokalna 329 Zast�powanie zdarze� 191 Czy mo�na udoskonali� swoje umiej�tnoSci K�amstwa narracyjne 192 wykrywania k�amstwa? 336 Uwiarygodnianie strategiczne 195 Manipulowanie przekazem fakt�w 197 ZAKO�CZENIE 343 Fa�szywa prawdom�wnoS� 198 P��prawdy 199 LAPIDARIUM 351 Gra w prawd� i k�amstwo 206 DODATEK 363 Rozdzia� V JAK BYWAMY OK�AMYWANI? LITERATURA 369 MANIPULACJE J�ZYKIEM I INFORMACJ� 211 Retoryka 216 INDEKS RZECZOWY 377 Erystyka 222 Sposoby wspieraj�ce drog� poSredni� 228 Sposoby drogi poSredniej 231 Sposoby drogi bezpoSredniej 238 Pozosta�e sposoby 239 �wiczenia 240 Metamodel 244 �wiczenia 258 Rozdzia� VI WYKRYWANIE K�AMSTWA NARZ�DZIA 263 Metody naturalne pu�apki psychologiczne 265 Poszukiwanie prawdy na sali s�dowej 270 Techniczne Srodki wykrywania k�amstw poligraf 284 Przeciw 287 Za 292 Kontrowersje i uregulowania prawne 296 WST P Na zako�czenie mszy, w czasie og�osze�, parafialnych pe- wien pastor powiedzia� do swoich wiernych: W nast�p- nym tygodniu chcia�bym wyg�osi� kazanie o grzechu k�am- stwa. AbyScie mogli lepiej je zrozumie�, przeczytajcie pro- sz� 17 rozdzia� z Ewangelii wg Sw. Marka. Min�� ty- dzie�. W niedziel� duchowny przygotowuj�c si� do wyg�o- szenia kazania, poprosi� o podniesienie r�k tych uczest- nik�w mszy, kt�rzy zapoznali si� z zadan� lektur�. W odpowiedzi unios�y si� r�ce wi�kszoSci zgromadzonych. Pastor uSmiechn�� si� i powiedzia�: Rw. Marek napisa� tylko 16 rozdzia��w. Pos�uchajcie zatem o grzechu k�am- stwa... Dlaczego to zdarzenie nie przerazi�o duchownego? Dla- czego uSmiechn�� si�? Ot��, najprawdopodobniej dlatego, �e zdawa� on sobie spraw� z powszechnoSci �amania jed- nego z podstawowych praw moralnych zawartych w de- kalogu. Wiedzia� to bez bada� psycholog�w, kt�re poka- zuj�, �e k�amiemy od 2 do 200 razy dziennie, a mimo to wymagamy prawdy i szczeroSci od innych, pot�piamy fa�- szywych polityk�w i oszust�w. Dlaczego zatem nie wykre- Slimy raz na zawsze tego bardzo umownego prawa z na- szej obyczajowoSci? MySl�, ze istnieje wiele przyczyn, jedna z nich jest najbardziej fundamentalna. Aby �y� wSr�d ludzi, musi- my kierowa� si� jakimiS wskaz�wkami, kt�re pozwol� nam przetrwa� i w miar� harmonijnie budowa� relacje z inny- mi. Zastanawia�em si� niedawno, co powoduje, �e decy- dujemy si� na zawarcie znajomoSci, przyjaxni, na ich utrzy- mywanie z innym cz�owiekiem. Jakie s� podstawy takich decyzji? Czy bierzemy pod uwag� inteligencj�? Wygl�d zewn�trzny? Koneksje tej osoby? JakieS inne cechy psy- chiczne? Z pewnoSci�, ale s� to wszystko cechy drugo-, 12 Wst�p Wst�p 13 jeSli nie trzeciorz�dne. Istotniejszym jest pewnie pytanie sugeruje, �e dotyczy� on b�dzie odkrywania warsztatu o to, czego mo�emy od tego cz�owieka oczekiwa� w ra- profesjonalist�w, kt�rych zadaniem jest k�ama�, najcz�- mach szeroko rozumianej wymiany mi�dzy ludxmi. Ale Sciej w imieniu jakichS organizacji, instytucji. Rzeczywi- najbardziej podstawowe pytanie, na kt�re sobie odpowia- Scie, w tym rozdziale przyjrzymy si� metodom manipulo- damy w takich sytuacjach, brzmi: na ile mog� ufa� tej wania informacj�, j�zykiem, na jakie jesteSmy nara�eni osobie? A co oznacza zaufanie? Oznacza ono ni mniej, ni niemal bez przerwy. Nie jest to z pewnoSci� kompletny wi�cej, tyko nabycie przekonania o tym, �e osoba ta nie opis wszystkich metod. Swoj� uwag� poSwi�ci�em kilku, zagrozi mi w przysz�oSci swoim zachowaniem, �e mnie moim zdaniem, ciekawszym. Nale�� do nich: retoryka, nie skrzywdzi, a wi�c b�dzie dla mnie po prostu dobra. erystyka i metamodel j�zykowy. Ostatni rozdzia� jest pr�- W codziennym �yciu potrzebujemy wi�c narz�dzi, aby b� opisania metod wykrywania k�amstwa. Spotkamy si� odr��nia� dobro od z�a. Jednym z nich b�dzie z pewnoSci� tutaj zar�wno z naturalnymi metodami, z obserwacj�, jak umiej�tnoS� rozr��niania prawdy i k�amstwa. Nie istnie- i z zaawansowan� technik� zaprz�gni�t� do wykrywania je porz�dek spo�eczny bez zaufania, a zaufanie bez praw- k�amstw. Przyjrzymy si� problematyce pomiaru uczciwoSci dy lub przynajmniej og�lnie akceptowanych zasad docho- w doborze personelu, ale r�wnie� w dochodzeniu do prawdy dzenia do niej. Podstawy, na kt�rych opiera si� �ycie spo- na sali s�dowej. Wreszcie, zastanowimy si� nad mo�liwo- �eczne takie jak wzajemny szacunek, gotowoS� do za- Sciami cz�owieka w zakresie wykrywania k�amstwa. wierania um�w, przestrzeganie prawa, podporz�dkowa- Zapraszaj�c czytelnika do lektury, chcia�bym poprosi� nie interes�w jednostki interesom zbiorowoSci musz� go o potraktowanie wi�kszoSci moich s�d�w, sformu�o- by� w spos�b przekonywuj�cy uzasadnione. I to moim wa�, twierdze� jako propozycji rozumienia zjawisk, a nie zdaniem jest podstawowa przyczyna utrzymywania w jako prawd objawionych. W najmniejszej mierze nie �y- mocy zakazu k�amstwa. czy�bym sobie, aby ksi��ka ta sta�a si� podr�cznikiem czy Zadania, jakie postawi�em sobie, pisz�c t� ksi��k�, b�d� te� poradnikiem. MySl�, �e tylko mocno refleksyjne po- zatem podporz�dkowane tej og�lnej mySli. Chcia�bym za- dejScie, szczeg�lnie do tematu tak krn�brnego jak k�am- tem w pierwszej cz�Sci ksi��ki przyjrze� si� historii k�am- stwo, mo�e przynieS� po�ytek zar�wno czytelnikowi, jak i stwa, jego dziejom, znalex� jego miejsce w naszych syste- autorowi. Niechaj wi�c lektura ksi��ki b�dzie zaczynem mach moralnych, podj�� pr�b� dookreSlenia zjawiska i do poszukiwa�, przemySle� i dyskusji z autorem, z sa- odpowiedzie� na pytanie, co czyni k�amstwo tak trudnym. mym sob�, z prawdami uznanymi lub objawionymi, a mo�e Czytelnikom niecierpliwym i mocno skoncentrowanym na wreszcie i z k�amstwami, kt�re zagoSci�y na dobre w na- aspektach praktycznych raczej ni� zainteresowanych re- szym �yciu, w naszej kulturze, wok�� nas. fleksj� proponuj� przejScie od razu do rozdzia�u drugiego, kt�ry zosta� w ca�oSci poSwi�cony motywom, jakie popy- chaj� k�amc�w do czynu. Rozdzia� trzeci jest szkicem do portretu psychologicznego k�amcy. Analizuj� w nim cechy osobowoSci sprzyjaj�ce k�amstwu i opisuj� zjawiska mniej codzienne, takie jak patologiczne k�amstwo czy psycho- pati�. W kolejnym rozdziale podejmuj� wyzwanie opisa- nia strategii k�amania, sposob�w wyprowadzania na ma- nowce naszych blixnich. Rzecz tyle� trudna, co frapuj�ca. Tytu� kolejnego rozdzia�u Jak bywamy ok�amywani? ROZDZIAL I O KLAMSTWIE Gdyby k�amstwo, podobnie jak prawda, mia�o tylko jedn� twarz, �atwiej dalibySmy sobie z nim rady; przyj�libySmy po prostu za pewnik przeciwie�stwo tego, co m�wi k�amca, ale odwrotna strona prawdy ma sto tysi�cy postaci i nieograniczone pole. Michel de Montaigne Dzieje k�amstwa Kiedy stajemy przed z�o�onym problemem do rozwa- �enia, dobrze jest zasi�gn�� opinii ze xr�de� innych ni� tylko dziedzina, kt�r� sami reprezentujemy. Jednym z takich xr�de� mo�e by� wiedza historyczna. Uzasadnienie znaczenia wiedzy historycznej jest doS� oczywiste i z pew- noSci� nie jest spowodowane manier� rozpoczynania wy- powiedzi odwiecznym ju� staro�ytni& . Kiepska jest cy- wilizacja, kultura, kt�ra nie potrafi korzysta� z doSwiad- czenia poprzednich pokole�. Budowanie wiedzy w izola- cji, bez zwa�ania na zgromadzony dorobek, to nie tylko wywa�anie otwartych drzwi, to r�wnie� stagnacja rozwo- ju mySli. W tej ksi��ce nie raz oka�e si�, �e wielu ludzi poSwi�ci�o energi� i zapa� na odkrywanie rzeczy znanych, a mo�e tylko nieco zapomnianych czy zaniedbanych. Ten b��d jest doS� cz�sto powtarzany, szczeg�lnie przez przed- stawicieli m�odych ga��zi nauki, a do takich z pewnoSci� mo�na zaliczy� psychologi�. Innym cennym, chocia� w do- bie mody na socjobiologi� doS� kontrowersyjnym, xr�d�em s� obserwacje zwierz�t prowadzone przez etolog�w. K�amstwo to temat powszedni, niezmiennie zwi�zany z moralnoSci�, kt�ry traktuje si� jak zwyk�� umiej�tnoS�, ale i sztuk�; jednak czasami staje si� problemem praw- nym, zaS innym razem filozoficznym. Jego z�o�onoS� upo- wa�nia do skorzystania z przedstawionej na wst�pie me- todologii i zasi�gni�cia opinii z obu istotnych xr�de�. C�� zatem s�dz� na temat k�amstwa staro�ytni? Ku mojemu zdziwieniu (i zadowoleniu) okaza�o si�, �e nie mieli oni z k�amstwem specjalnych problem�w, nie miota�y nimi sprzecznoSci i wyrzuty sumienia w obliczu zjawiska, kt�- 18 Rozdzia� I O k�amstwie 19 re my nazywamy k�amstwem. Dlaczego? Z tej prostej ruchu, podobne do ga��zki winoroSli. Lecz gdy tylko wstrz�- przyczyny, �e nie znali oni takiego poj�cia jak k�amstwo! sn�� ga��zi�, podnosz� przedni� cz�S� cia�a i ustawiaj� j� Ba, staro�ytni Grecy nie znali r�wnie� poj�cia grzechu, co, poziomo, a r�wnoczeSnie wyginaj�c si� rozszerzaj� bulwia- kto wie, czy nie by�o przyczyn� tak wielkiego rozkwitu ich sto przedni segment z wielk�, groxn�, czarn� plam� podob- cywilizacji (przekorni stwierdz� pewnie, �e jej upadku). Ale n� do oka, otoczon� ��tym pierScieniem. W tym stanie g�- jeSli nie znali poj�cia k�amstwa, to przecie� musia�y istnie� sienica pozostaje przez kilka minut i bardzo przypomina jakieS okreSlenia na akty, kt�re my nazywamy k�amstwem? jadowitego w��a drzewnego �yj�cego wSr�d zielonych liSci. Tak by�o w istocie, z tym �e poj�cie takie nie tylko mia�o G�sienice takie s� te� pospolite w Brazylii. Najlepszym przy- pozytywny wydxwi�k, ale ponadto ��czy�o si� g��wnie z pod- k�adem jest Leucorhampha triptolemus, normalnie zwisaj�- stawowymi zadaniami poet�w. Greckie s�owo �� ozna- ca z �odyg roSlin. Zaniepokojona, wygina si� i w�wczas prz�d cza�o przede wszystkim czynnoS� tworzenia fikcji. Nie ist- jej cia�a uderzaj�co przypomina g�ow� i grzbiet w��a. Przez nia�o rozr��nienie pomi�dzy fikcj�, Swiadomym wprowadza- kilka sekund ko�ysze si� na boki i to, co dopiero wydawa�o niem w b��d, fa�szem. Takie rozumienie zjawiska nie wi�za- si� niewinn� ga��zk�, nagle przekszta�ca si� w w��a z otwar- �o si� z �adnymi moralnymi konotacjami! Czy zatem Grecy t� paszcz�, czerwonymi szcz�kami i okrutnymi oczyma.1 k�amali? Czy nie byli przypadkiem w tej uprzywilejowanej pozycji, �e nieSwiadomi tego, co sk�onni bylibySmy nazwa� W sztuce oszustwa szczeg�lnie wyspecjalizowa�y si� grzechem, zwyczajnie nie mogli k�ama�? paso�yty organizmy, dla kt�rych oszuka� skomplikowa- Poj�cie, o kt�rym mowa, istnia�o ju� w czasach Hezjoda, ny uk�ad odpornoSciowy �ywiciela, znaczy przetrwa�: czyli co najmniej od VIII w. p.n.e. Ale przecie� w stuleciu poprzedzaj�cym czasy Hezjoda opisana zosta�a przez Ho- Wyrafinowane metody zmaga� z uk�adem odpornoSciowym pro- mera posta� Odyseusza mistrza fortelu, wprowadzania w wadz� do zmylenia go lub unieczynnienia. Wiele robak�w (& ) b��d i k�amstwa, gdyby chcie� u�y� wsp��czesnego nam j�- po przy��czeniu przeciwcia� do powierzchniowych antygen�w zyka. Jak zatem traktowano jego umiej�tnoSci? Nale�y przy- paso�yta, ale przed dalszymi, kom�rkowymi etapami reakcji puszcza�, �e kunszt, kt�rego nie brakowa�o Odyseuszowi, przeciwpaso�ytniczej, zrzuca antygeny powierzchniowe wraz z traktowano jak umiej�tnoSci bardzo po�yteczne w �yciu i przeciwcia�ami. Te kr�� we krwi i odk�adaj� si� w r��nych zdaje si�, �e w�wczas nie zadawano sobie trudu, aby oce- miejscach organizmu, wywo�uj�c stany zapalne tam, gdzie wcale nia� je z moralnego punktu widzenia. Nie ma w tym nic nie ma paso�yta! (& ) Za szczeg�lnie podst�pne uzna� mo�emy dziwnego, jeSli spojrzymy na histori� naszego gatunku dale- te paso�yty, kt�re, przebywaj�c w �ywicielu, zmieniaj� swoje ko, daleko wstecz. Nietrudno b�dzie odnalex� k�amstwo i antygeny powierzchniowe tak, �e z wysi�kiem zmontowana od- uzna� je za jedno z naczelnych praw natury. Bo to nie cz�o- powiedx uk�adu odpornoSciowego okazuje si� niewarta nawet wiek, lecz natura, a SciSlej rzecz bior�c, ewolucja wynala- przys�owiowego funta k�ak�w. Post�puj� tak na przyk�ad ni- z�a zachowania, kt�re my nazywamy k�amstwem b�dx oszu- cienie, kt�rych kolejne stadia larwalne maj� coraz to inne prze- stwem. Zostawmy na chwil� staro�ytnych Grek�w i sp�jrz- branie . Do perfekcji dosz�y jednak Swidrowce. Ot�� te przeby- my na przyk�ady ilustruj�ce wymySlnoS� k�amstw natury. waj�ce we krwi pierwotniaki systematycznie zmieniaj� cz�- steczki glikoprotein (s� to zwi�zki bia�kowo-cukrowe) pokry- Odnosi si� to w szczeg�lnoSci do pewnych po�udniowoame- waj�ce powierzchni� kom�rki. Gdy tylko organizm �ywiciela ryka�skich g�sienic bezbronnych stworze�, kt�rych jedy- zaczyna rozpoznawa� dany typ cz�steczki, pierwotniaki te zmie- n� obron� jest mimikra. (& ) Wielkie, zielone, �yj�ce na drze- 1 wach g�sienice z Gujany Brytyjskiej trwaj� zazwyczaj w bez- T. R. Henry, Paradoksy natury. Wiedza Powszechna, Warszawa 1967. 20 Rozdzia� I O k�amstwie 21 niaj� powierzchniow� glikoprotein� na now�, kt�rej �ywiciel OczywiScie, mimikra czy homochromia to zachowania rozpoznawa� jeszcze nie potrafi. Uzyskuj� czasow� przewag�, zaprogramowane genetycznie lub sterowane instynktem a co za tym idzie, szybko si� mno��. Rwidrowce mog� wypro- i mo�na ich wyst�powanie oddzieli� od naszego pojmowa- dukowa� ponad 120 odmian powierzchniowej glikoproteiny.2 nia k�amstwa, kt�re nasuwa od razu mySl o intencjonal- nym wykorzystaniu oszustwa. Wsp��czesna biologia do- Oto oszustwa, przy kt�rych pomys�y Odyseusza s� nie- starcza jednak fakt�w, kt�re mo�emy interpretowa� jako winnymi igraszkami. Podejrzewam zreszt�, �e czytelnicy kontrolowane, Swiadome b�dx egoistyczne .3 A jakie to znaj� tysi�ce podobnych przyk�ad�w, zwierz�ta udaj�ce ka- fakty? Chocia�by aktywne ukrywanie si�, zachowania od- wa�ki roSlin, roSliny udaj�ce pod�o�e. Wystarczy p�jS� na wracaj�ce uwag� (np. odci�ganie od gniazda) czy kontro- ��k�, do lasu, doSwiadczy� podczas grzybobrania trudnoSci lowane wprowadzanie w b��d podczas walki i obrony. Oto w odr��nianiu kapeluszy podgrzybk�w od br�zowych liSci, przyk�ad takiego podst�pnego i jak si� wydaje w pe�ni kt�rych pe�no wok��, aby bardzo szybko dojS� do przekona- kontrolowanego zachowania: nia, �e jednym z podstawowych cel�w zachowania si� orga- nizm�w �ywych jest wprowadzanie w b��d innych organi- Jedn� z oznak inteligencji jest zdolnoS� do u�ycia podst�pu. zm�w. A robi� to dlatego, �eby nie da� si� zjeS�, zdoby� �yj�cy w Kalifornii w�� heterodon p�askonosy (hognose po�ywienie (wiele zwierz�t drapie�nych przypomina otoczenie przedmiot studi�w Harry ego Greene a i Gordona Burghard- po to, aby nie sp�oszy� ofiary) b�dx umo�liwi� rozmna�anie (np. ta) jest w tej dziedzinie mistrzem. W sytuacji zagro�enia kwiaty, kt�re upodabniaj� si� do samic owad�w, aby swym rozdyma kark jak kobra i pozoruje k�sanie (cho� sam jest wygl�dem zwabi� samce, kt�re przenios� dalej ich py�ek). ca�kiem niejadowity). JeSli to nie odstrasza napastnika, sy- muluje gwa�towny atak Smiertelnej choroby, dostaje drga- wek, wije si�, wypr��nia (zapewne z zamiarem zmniejszenia swej apetycznoSci), po czym wywala j�zyk, przewraca si� na grzbiet i udaje trupa. Dr Burghardt kt�ry przyznaje zresz- t�, �e prowadz�c swe obserwacje zawsze pr�buje sobie wy- obrazi�, jak sam czu�by si� b�d�c w��em twierdzi, �e ca�e to przedstawienie trudno wyjaSni� jako mechaniczne ode- granie instynktownie opanowanej roli, w�� bowiem ca�y czas bacznie obserwuje poczynania przeciwnika i dostosowuje do nich sw� taktyk�.4 Takie zachowania staj� si� jeszcze bardziej wyrafino- wane u wy�szych ssak�w, w szczeg�lnoSci u naczelnych, a umiej�tnoS� ich stosowania decyduje bardzo cz�sto o suk- 3 W tym miejscu mo�na wywo�a� nieko�cz�c� si� dyskusj� na te- mat SwiadomoSci u zwierz�t. �eby unikn�� mielizn ja�owej polemiki, proponuj� czytelnikom, kt�rych szczeg�lnie dra�ni termin Swiadome , Fot. 1. Mimikra k�ama� aby m�c po�re�& aby go w swoim egzemplarzu ksi��ki wykreSlili i skoncentrowali si� na dalszym ci�gu mojego wywodu. 2 4 W. Kofta, Oszustwo za cen� �ycia. Wiedza i �ycie , nr 11, 1998. K. Szymborski, Ludzie i bestie. Wiedza i �ycie , nr 4, 1997. Fot. MICHA� MIREK 22 Rozdzia� I O k�amstwie 23 cesie rozrodczym i o prze�yciu, chocia� niekt�rzy etolodzy Georg R�pell opowiada� mi o samicy pieSca ( lisa polarne- maj� w tym miejscu w�tpliwoSci. Nale�y do nich Konrad go ), kt�ra za pomoc� pewnego wybiegu uwalnia�a si� od Lorenz. W swojej pracy zatytu�owanej Regres cz�owiecze�- obecnoSci swoich m�odych, kiedy jej zanadto dokucza�y: wy- stwa stawia tez�, i� opisywane formy k�amstwa i oszu- dawa�a krzyk ostrzegawczy, po kt�rym jej dzieci ucieka�y na stwa s� dozwolone jedynie w stosunku do osobnik�w in- �eb na szyj� do nory, podczas gdy ona sama nie wykazywa�a nych gatunk�w. Uwa�a on, i� ok�amywanie osobnik�w tego dalszych objaw�w niepokoju.6 samego gatunku by�oby ewolucyjnie nieprzystosowawcze. Jednak bardziej dramatyczna jest pewna historia, kt�ra Szczeg�lnie w przypadku sygna��w miarodajnych dla doboru przydarzy�a si� w ogrodzie zoologicznym w Amsterdamie, a p�ciowego musi istnie� pewna r�kojmia, �e sygna� jest skorelo- przy pomocy kt�rej Lorenz stara si� zasugerowa� istnienie wany z cech�, jak� wysy�aj�cy rzeczywiScie posiada. Na tym genetycznego programu negatywnej oceny k�amstwa. Rzecz w�aSnie polega du�a uniformizacja i standaryzacja cech miaro- zdarzy�a si� podczas doS� lekkomySlnego czyszczenia klatki: dajnych dla seksualnego doboru. Podobnie jak w przypadku wsp��zawodnictwa sportowego warunki kwalifikacyjne musz� (& ) orangutan nagle opuSci� si� na pod�og� klatki i zanim zdo- by� bardzo dok�adnie ujednolicone, aby ujawni� r��nice jako- �ano zamkn�� rozsuwane drzwi z�apa� obiema r�kami za brzeg Sciowe, tak na przyk�ad stroje weselne wszystkich samc�w drzwi i futryn�. Podczas gdy stra�nik i na szcz�Scie obecny kaczki krzy��wki i sposoby zachowania wszystkich g�si g�ga- przy tym dyrektor, A. F. J. Portielje, rozpaczliwie, z ca�ej si�y wych podczas zalot�w s� SciSle znormalizowane. W�aSnie dzi�- starali si� zamkn�� drzwi, pot��ne ramiona ma�py ci�gle po- ki temu uwa�ny obserwator, a niew�tpliwie tak�e wsp��ple- szerza�y otw�r w drzwiach. W�wczas Portieljemu wpad�a do mieniec, dostrzega drobne r��nice wyst�puj�ce mi�dzy poszcze- g�owy zbawcza mySl, kt�ra wobec napi�tej sytuacji by�a wr�cz g�lnymi osobnikami. (& ) Innymi s�owy: le�y to w interesie genialna: z okrzykiem przera�enia puSci� drzwi, odskoczy�, z danego gatunku zwierz�t, aby zdobycz i wr�g-po�eracz ale otwartymi ustami wbi� wzrok w miejsce bezpoSrednio za pleca- nie wsp��plemie�cy byli fa�szywie informowani.5 mi ma�py, tak, jak gdyby tam ujrza� coS w najwy�szym stopniu groxnego. Orangutan da� si� oszuka�, odwr�ci� si�, drzwi si� Wydaje si� to doS� przekonywuj�ce, szczeg�lnie, �e dob�r zatrzasn��y. Ale najwa�niejsze w ca�ej historii jest to, co nast�- musi uwzgl�dnia� nie tylko wybranie odpowiednich cech, pi�o potem! Mianowicie orangutana ogarn�� sza� wSciek�oSci, ale r�wnie� zabezpieczy� przed kazirodztwem, kt�re nie takiej, jakiej Portielje nigdy jeszcze u �adnego zwierz�cia tego sprzyja rozwojowi gatunku. Ale czy ju� sam fakt gro�enia gatunku nie widzia�. Portjelje powiedzia� mi, �e jest absolutnie sobie nawzajem z wykorzystaniem wszelkich dost�pnych przekonany, i� orangutan w pe�ni zrozumia� wszystkie powi�- metod powi�kszania sylwetki cia�a, podkreSlania swojej war- zania i z�oSci� si� na to, �e uwierzy� k�amstwu. toSci bojowej nie jest oszustwem? Sam Lorenz nie jest zresz- t� do ko�ca przekonany o bezwzgl�dnej uczciwoSci wzgl�- Czy teraz k�amstwo i oszustwo, chocia� z pewnymi w�t- dem osobnik�w tego samego gatunku. Ogranicza zachowa- pliwoSciami, nie jawi si� jako bardziej neutralny mecha- nia uczciwe do genetycznie zaprogramowanej wymiany sy- nizm? JeSli nie, pozostawmy na razie z boku rozw�j filoge- gna��w i przytacza przyk�ady wyst�powania k�amstw w in- netyczny, wr��my do ludzi i przyjrzyjmy si� ontogenezie. dywidualnym wyuczonym i jak zaznacza by� mo�e ro- Kiedy cz�owiek zaczyna k�ama�, oszukiwa�, wprowadza� w zumnym zachowaniu zwierz�t. b��d? Kiedy po kryjomu zje ciastko? Kiedy zbroi coS i stara 5 6 K. Lorenz, Regres cz�owiecze�stwa. PIW, Warszawa 1986. Tam�e. 24 Rozdzia� I O k�amstwie 25 si� ten fakt ukry�? Chyba jednak du�o, du�o wczeSniej. Ci nas ocali� 7. By� to V wiek p.n.e., a wi�c o ile pojawia�y si� czytelnicy, kt�rzy wychowywali w�asne dzieci z pewnoSci� w�tpliwoSci co do istoty k�amstwa, by�y one bardzo s�abe i prze�yli sytuacj�, kiedy p��roczne dziecko drze si� wniebo- �atwo mo�na by�o k�amstwo uzasadni�. Pami�tajmy r�w- g�osy, aby zamilkn��, gdy pojawi si� matka lub znany mu nie�, �e bliskoS� k�amstwa i bardzo wysoko cenionej umie- opiekun. OczywiScie, dziecko bardzo szybko nauczy�o si�, �e j�tnoSci tworzenia fikcji, opowiadania pi�knych, cho� zmy- jego rozpacz przywo�uje rodzic�w. Emitowane przez nie Slonych, historii zabarwia�a cieplejszymi odcieniami wszel- dxwi�ki rozpaczy s� cz�sto k�amstwem obliczonym na uzy- kie oceny k�amstwa i doprowadzi�a do stworzenia i rozkwi- skanie zamierzonego efektu. Jest to doS� niebezpieczny mo- tu m. in. pi�knej sztuki retoryki. Jak drastycznie ocena k�am- ment w wychowywaniu dzieci, bowiem taki spos�b reago- stwa i jego uzasadnie� uleg�y transformacji, Swiadczy� naj- wania mo�e si� utrwali� i czasami przenosi si� nawet do lepiej mo�e fakt, �e Dante umieSci� Odyseusza w �smym doros�ego �ycia. Czy jednak to wyj�ce male�stwo jest nie- oddziale �smego kr�gu piek�a! A przecie� ju� w Ksi�dze Ro- moralne? Czy jego k�amstwo jest z�e? Czy� nie s�u�y tylko i dzaju Abraham dopuszcza si� ewidentnego oszustwa pole- wy��cznie optymalizacji warunk�w przetrwania? Pewnie w gaj�cego na tym, �e swoj� �on� podaje za siostr� i nie wzbra- tej chwili ktoS zarzuci mi, �e oszustwo to nie jest wynikiem nia si� odda� jej na dw�r faraona. Ale Abraham by� wybra- Swiadomego wprowadzania w b��d, lecz jedynie efektem pro- nym przez Pana, wi�c kar� za ten post�pek ponosi ofiara cesu uczenia si�. Pocz�tkowo bodxce b�lowe wywo�uj� reak- oszustwa! Gniew Boga spada na faraona.8 Czy takie za�a- cj� p�aczu, kt�ra z kolei przywo�uje opiekuna (wzmocnienie twienie sprawy oszustwa Abrahama nie legitymizowa�o reakcji). Sytuacja powtarza si� wielokrotnie i nast�puje k�amstwa? A przynajmniej k�amstwa pope�nianego po to, utrwalenie si� reakcji rozpaczy. Zgoda, ale gdzie Swiado- aby si� uchroni� od nieprzyjemnoSci. Jeszcze bardziej oczy- moS�, kt�rej ch�tnie odm�wilibySmy zwierz�tom? JeSli od- wiste usankcjonowanie k�amstwa znajdujemy w �yciu izra- m�wimy jej p��rocznemu dziecku, czy b�dziemy utrzymy- elskiego kr�la Achaba. Jego bezbo�ne post�powanie pobudzi�o wa�, �e jest ona nieobecna u rocznego, p��rocznego i starsze- Pana do gniewu bardziej ni� post�powanie kt�regokolwiek z go dziecka? A jeSli pojawia si� w pewnym magicznym momen- poprzednich kr�l�w. Zanim uda� si�, �eby walczy� z wojskami cie uSwiadomienie skutk�w w�asnego dzia�ania, czy to upowa�- syryjskimi, prorok Pa�ski Micheasz ostrzeg� go przed Smierci�, nia nas od razu do moralnej oceny takiego oszustwa? opisuj�c mu wydarzenie, kt�re wydarzy�o si� w niebie: Zgromadzone fakty doprowadzaj� nas do przekonania, �e umiej�tnoS� oszukiwania i k�amstwa jest niczym in- Ujrza�em Pana siedz�cego na swym tronie, a sta�y przy Nim nym, jak umi ej �t noSci � i trudno by�oby nada� jej po Jego prawej i po lewej stronie wszystkie zast�py niebie- wymiar moralny. CoS jednak sprawia, �e oburzamy si� skie. W�wczas Pan rzek�: Kto zwiedzie Achaba, aby poszed� wewn�trznie na samo s�owo k�amstwo , bronimy si� przed i poleg� w Ramot w Gileadzie? Gdy zaS jeden rzek� tak, a podejrzeniami o k�amstwo, mySlimy xle o kimS, o kim wie- drugi m�wi� inaczej, wyst�pi� pewien duch i stan�wszy przed my, �e k�amie. JeSli wr�cimy po tej d�ugiej dygresji do staro- Panem, powiedzia�: Ja go zwiod� . Wtedy Pan rzek� do nie- �ytnej Grecji, do postaci Odyseusza, by� mo�e uda nam si� go: Jak? On zaS odrzek�: Wyjd� i stan� si� duchem k�am- przeSledzi� dzieje k�amstwa, kt�re doprowadzi�y je do tak stwa w ustach wszystkich jego prorok�w . W�wczas rzek�: fatalnej kondycji, jak� ma ono obecnie w naszej kulturze. Mo�esz zwieS�, to ci si� uda. Idx i tak uczy�! .9 Odyseusz, ceniony i podziwiany przez jemu wsp��cze- 7 Sofokles, Filoktet. PIW, Warszawa 1975. snych, wykorzystuj�c k�amstwo, nie mia� specjalnych opo- 8 Biblia Tysi�clecia. Rdz 12,11-20. Wyd. III, Pallotinum, Pozna�-War- r�w moralnych. Wed�ug Sofoklesa na pytanie, czy k�amstwo szawa 1980. 9 jest godne pogardy, odpowiedzia�: Nie, jeSli k�amstwo mo�e Biblia Tysi�clecia. 1 Krl 22,19-22, wyd. cyt. 26 Rozdzia� I O k�amstwie 27 I rzeczywiScie, wszyscy prorocy z wyj�tkiem Micheasza Czy dla Augustyna walka z k�amstwem by�a jedynie przepowiadali zwyci�stwo. Jako puent� zdarzenia trzeba walk� o znaczeniu filozoficznym? Nie, realizowa�a ona r�w- doda�, �e w wyniku skutecznego oszustwa Achab zgin��. nie� cele polityczne. W czasach jemu wsp��czesnych chrze- I w tym przypadku oszustwo by�o Srodkiem do realizacji Scija�stwo pozostawa�o w pewnym utajeniu, czasami funk- celu zniszczenia grzesznika, ale jego autorem by� sam cjonowa�o nielegalnie. Mo�na by nawet okreSli� ten stan B�g. To jeszcze jedna legitymizacja k�amstwa. W kt�rym mianem sekciarstwa. Sytuacja taka mo�liwa by�a dzi�- momencie historii nast�pi�a taka gwa�towna zmiana w oce- ki& k�amstwu! Prezentowanie postawy akceptowalnej nie k�amstwa, �e dzisiaj uwa�amy je za przejaw czystego spo�ecznie wymaga�o pewnego zak�amania w stosunku z�a, jeSli nawet jeszcze Arystoteles w swojej Etyce nikoma- do prawdy, w kt�r� wierzyli wczeSni chrzeScijanie. G�o- chejskiej umieszcza� je poSrodku, pomi�dzy z�em a dobrem? Sne g�oszenie prawdy mia�o by� sposobem wyprowadze- Ca�� win� mo�emy przypisa� Augustynowi Aureliu- nia ukrytych gmin chrzeScija�skich na Swiat�o dzienne i szowi i nie b�dzie tu �adnej przesady. Tym samym zna- umocnienia wiary. Natychmiast stworzy�o szans� dla po- lexliSmy si� ju� na prze�omie IV i V w. n.e. Po raz pierw- wstania nowego rodzaju Swi�tych m�czennik�w praw- szy k�amstwo okreSlone zosta�o jako bezwarunkowe z�o. dy. Jawne g�oszenie prawd wyznawanej wiary nara�a�o Dwa dzie�a Augustyna Aureliusza, De mendacio (O k�am- na przeSladowania. Pierwsze ofiary umacnia�y przekona- stwie) i Contra mendacium (Przeciw k�amstwu), wp�yn�- nie o g�oszonej prawdzie. Tym samym chrzeScija�stwo �y na spos�b rozumienia k�amstwa. Ich podstawow� tez� powoli zacz��o wychodzi� z podziemia i na dobre utrwala- jest stwierdzenie, i� fa�sz, nieprawda odwodzi cz�owieka �o si� wSr�d �wczesnych spo�ecze�stw. M�cze�stwo mia�o od poznania Boga i ju� samo to jest wystarczaj�cym po- zreszt� r�wnie� walor misyjny sia�o ono w�tpliwoSci w wodem, dla kt�rego zas�uguje na miano z�a. Ponadto jed- sercach innowierc�w i powoli obraca�o ich mySli w kie- nak Augustyn oddzieli� k�amstwo od poj�cia trafnoSci, b��- runku prawd g�oszonych przez chrzeScijan. Tym samym du i na zawsze powi�za� je z zamiarem wprowadzenia w nale�a�oby si� zastanowi�, czy przypadkiem Augustyn b��d. Temu zamiarowi najcz�Sciej towarzyszy r�wnie� ja- Aureliusz nie by� pierwszym, nieSwiadomym odkrywc� kiS motyw, oczywiScie najcz�Sciej zbrodniczy, jaki chowa dysonansu poznawczego niezwykle silnego mechanizmu w sercu oszust. Co prawda dopuszcza� on stosowanie fa�- psychologicznego, kt�ry zosta� opisany przez Leona Fe- szu w �artach, gdzie jawny jest zamiar wprowadzania w stingera w 1956 roku.10 A jeSli nawet odm�wimy mu mia- b��d, w treSciach komedii i tym podobnych sytuacjach, na odkrywcy, by� z pewnoSci� praktykiem, kt�ry na tak� ale ju� wszelkie inne k�amstwa, ��cznie z tzw. k � a m - skal� mechanizm �w wykorzysta�.11 st wem s� u�ebnym (pope�nionym w interesie zacho- Chyba od tego czasu zaczyna si� era totalnego zak�a- wania wiary), uzna� za z�o. Nie dopuszcza� stosowania mania w sprawach k�amstwa. O ile g�oszenie prawdy i ich nawet w stosunku do innowierc�w. Jego zakazy by�y m�cze�stwo w jej obronie mog� by� godne podziwu, o tyle bezwarunkowe i zbudowane w oparciu o autorytet Biblii, trudno odnalex� niezwykle cienk� granic�, gdzie ko�czy chocia� czasami doS� mozolnie, bowiem ta Swi�ta ksi�ga si� m�cze�stwo, a zaczyna walka o prawd� z innymi. Ta zawiera a� nazbyt wiele opis�w oszustw i podst�p�w po- granica jest bowiem granic� z�a. W tym miejscu k�am- zostawionych bez komentarza i, co najwa�niejsze, bez kary 10 L. Festinger, H. W. Riecken, S. Schachter, When prophecy fails. bo�ej. Augustyn uczyni� szatana ojcem k�amstwa, bowiem University of Minnesota Press, Minneapolis 1956. wszystko co zwodnicze, pozorne, urojone jest domen� dia- 11 Wi�cej na temat dysonansu znajdzie czytelnik w: E. Aronson, b�a. ZdolnoS� do rozmijania si� z prawd� jest przyrodzo- T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia spo�eczna. Serce i umys�. Wy- n� u�omnoSci� cz�owieka, Swiadectwem upadku w grzech. dawnictwo Zysk i S-ka, Pozna� 1997. 28 Rozdzia� I O k�amstwie 29 stwo przestaje by� z�em, a z�em zaczyna by� prawda. Oczy- d�c si� spa�, zanim pomodli�a si� do NajSwi�tszej Dziewicy, wiScie, o tym ju� Augustyn nie pomySla�, nie pomySleli stawia�a mleko dla swego chochlika. Dzieweczka i zacna nie- tw�rcy Inkwizycji, nie zawracali sobie tym g�owy funda- wiasta ofiarowywa�y wieczorem wr��kom ma�e radosne Swia- mentaliSci wszelkiej maSci, Hitler, Stalin i wielu, wielu te�ko, a w dzie� bukiet Swi�tej. I dlatego tylko trzeba innych dyktator�w moralnych, dla kt�rych ich prawda i uzna� j� za czarownic�? Oto staje przed cz�owiekiem w czer- walka o ni� by�a podstaw� dzia�ania. ni. On zadaje pytania.12 Kiedy chrzeScija�stwo umocni�o si�, bardzo szybko na- st�pi�o wprowadzanie prawdy i aktywna walka z zak�a- A jak mo�na by�o w�wczas obroni� w�asn� ma�� praw- maniem . Inkwizycja, ustanowiona w 1215 r. przez IV d�? W najbardziej cywilizowany spos�b, poprzez samo- Sob�r Latera�ski do wykrywania i t�pienia herezji, to dzielne odwo�anie si� do S�du Bo�ego: najd�u�ej w historii ludzkoSci funkcjonuj�ca organizacja powo�ana do walki o prawd�. Dzia�a�a w wi�kszoSci kra- Ordalia, wywodz�ce si� z Saksonii, orzeka�y na podstawie j�w europejskich, SciSle wsp��pracowa�a z s�dami Swiec- pr�by �ywio��w o niewinnoSci lub winie oskar�onego. W kimi, wypracowuj�c tysi�ce najprzemySlniejszych sposo- pr�bie ognia oskar�ony po trzech dniach postu i wys�ucha- b�w dochodzenia do prawdy . Jej plon to najwi�ksze w niu mszy musia� wzi�� do r�ki �elazny dr��ek rozpalony do dziejach naszej cywilizacji ludob�jstwo dokonane bez wy- czerwonoSci i zanieS� go do wyznaczonego miejsca. (& ) Na- korzystania technicznych Srodk�w masowej zag�ady. Sa- st�pnie wk�adano r�k� do woreczka, kt�ry wi�zano i opatry- mych os�b (g��wnie kobiet) oskar�onych o czary zg�adzo- wano piecz�ci�, a po trzech dniach zdejmowano. R�ka zdro- no przynajmniej kilkaset tysi�cy (udokumentowane przy- wa Swiadczy�a o niewinnoSci oskar�onego, oparzona o winie. padki), a najwy�sze szacunki, o jakich s�ysza�em, m�wi� Istnia�y r��ne odmiany pr�by ognia: zmuszano oskar�onego nawet o dziewi�ciu milionach. Zreszt� liczby, kt�re tu przy- do w�o�enia �elaznej rozgrzanej do czerwonoSci r�kawicy b�dx taczam, nie odzwierciedlaj� jednostkowych cierpie�. Nie- do przejScia po wyznaczonej liczbie rozpalonych dr��k�w. zwykle wymySlne tortury powodowa�y, �e wi�kszoS� z tych Do pr�by wody u�ywano wody gor�cej lub zimnej. W pierw- ofiar umiera�a wielokrotnie przywracana do cierpienia szej nale�a�o uchwyci� obr�cz zanurzon� g��biej lub p�yciej przez sprawnego kata. Inkwizycj� zniesiono dopiero w po- w kadzi z wrz�tkiem. Pr�ba zimnej wody by�a zastrze�ona �owie XIX w. Przesz�o 600 lat walki o prawd� ! dla posp�lstwa. Wi�zano oskar�onemu praw� r�k� z lew� Herezja, z kt�r� walczy�a Inkwizycja, jest w swym pier- stop� i lew� r�k� ze stop� praw� i wrzucano do rzeki lub wotnym znaczeniu zakwestionowaniem podstawowych do- stawu. JeSli wyp�yn��, by� uznany za przest�pc�, jeSli po- gmat�w wiary, a wi�c g�oszonej powszechnie prawdy. W szed� na dno za niewinnego (sic!).13 trzynastym wieku wszystko jest herezj�, wkr�tce zaczy- naj� si� pakty z diab�em& W czternastym wieku wszyst- Zdrad� prawdy wiary w Hiszpanii czas�w Tomasza de ko jest ju� magi�. O dziwo! Inkwizytorzy zaczynaj� rozu- Torquemady by�y nawet takie rzeczy, jak: mie� k�amstwo niemal tak szeroko jak staro�ytni, huma- nistycznie nastawieni, Grecy: & u�ycie odzie�y niew�aSciwej Hiszpanom, u�ywanie imie- nia ojca, powstrzymywanie si� od picia wina, farbowanie Zauwa�cie, �e pod straszn� etykiet� czar�w podci�ga si� stop- niowo wszystkie drobne przes�dy, dawn� poezj� ogniska do- 12 J. Michelet, Czarownica. Puls Publications Ltd, Londyn 1993. mowego i p�l, chochlika, elfa, wr��k�. Kt�r�� kobiet� uznaj� 13 P. Barret, J. N. Gurgand, I my p�jdziemy na kraniec Swiata. za niewinn�? Najpobo�niejsza wierzy�a w to wszystko. K�a- Wydawnictwo Literackie, Krak�w 1988. 30 Rozdzia� I O k�amstwie 31 paznokci henn�, k�piele cia�a, mycie r�k przed posi�kiem, Chyba najwi�kszym paradoksem czas�w Inkwizycji trzymanie no�a ostrzem od siebie podczas krojenia chleba14 by�o to, �e kierowa�a swoje ostrze przeciwko ludziom, kt�- rzy nie neguj�c prawd wiary, umi�owali poznanie. MySl� i szereg innych r�wnie niewinnych czynnoSci. o gnozie i o formach poszukiwania prawdy zapocz�tkowa- nych w obr�bie staro�ytnego manicheizmu (z kt�rym no- men omen sympatyzowa� w m�odoSci Augustyn), jego Sredniowiecznej odmianie, kt�r� reprezentowali katarzy. G��- boko ludzka pasja poznania sensu istnienia cz�owieka, zro- zumienia xr�de� z�a spotka�y si� z obro�cami prawowierno- Sci, kt�rzy przy pomocy ognia przywr�cili prawd� Swiatu. Nie wiem, czy pojawi�o si� na Swiecie k�amstwo, kt�re spowodowa�o tak� iloS� cierpienia jak chroniona przez Inkwizycj� prawda . Chyba, �e uznamy za gigantyczne k�amstwo bolszewizm lub nazizm. Ale czy ludzie, kt�rzy walczyli o prawdy tych dw�ch zbrodniczych system�w, nie byli przekonani, �e walcz� o prawd�? I czy to nie kolejny przyk�ad moralnego dyktatu spowodowanego przy- j�ciem raz uznanej prawdy? OczywiScie, ca�y ten wyw�d mo�na obali�, twierdz�c, �e prawda inkwizytor�w by�a w rzeczywistoSci k�amstwem. Kto jednak jest uprawnio- ny do orzekania o prawdzie? A mo�e sama tendencja do moralnych ocen wyg�aszanych prawd (b�dx k�amstw) jest z�a? Mo�e akt oceny jest z�y, a nie jedna z wielu prawd? Wszak obrona prawdy nie zako�czy�a si� z chwil� roz- wi�zania Inkwizycji. Dzisiaj mo�na znalex� setki wypo- wiedzi broni�cych i uzasadniaj�cych dzia�ania tej insty- tucji. Wiele z nich jest przynajmniej r�wnie demagogicz- nych jak sama Inkwizycja: W rzeczywistoSci trudno by�oby znalex� instytucj� bardziej zas�u�on� dla cywilizacji zachodniej, nixli inkwizycja.15 Zaiste! JeSli szuka si� w historii prawdy, nie amunicji do kampanii propagandowych, trzeba zwr�ci� uwag� na fakt, �e Inkwizy- 14 15 J. Cepik, Torquemada. OpowieS� o Wielkim Inkwizytorze Hisz- A. Wielomski, Pochwa�a Torquemady. http://www.kzm.capital.pl/ panii. Wydawnictwo Pozna�skie, Pozna� 1986. 014.html 32 Rozdzia� I O k�amstwie 33 cja w wi�kszoSci wypadk�w dzia�a�a w atmosferze antykato- nymi tamtej epoki, to w swej istocie zagadnienie wybitnie lickiego terroru, wojny, broni�c tradycyjnego porz�dku przed teologiczne, nakazuj�ce spojrze� z wiar� na istot� KoScio�a i ewidentnie zbrodniczymi rewolucjami. Nie od rzeczy jest pa- na wymogi Ewangelii, kt�re kieruj� jego �yciem. Magiste- mi�ta�, �e wielu inkwizytor�w ponios�o m�cze�sk� Smier�, rium KoScio�a nie mo�e przecie� podj�� decyzji o dokonaniu niekt�rzy z r�k heretyckich powsta�c�w, inni z polecenia aktu natury etycznej, jakim jest proSba o przebaczenie, za- w�adc�w, dla kt�rych ci nieprzekupni i niezale�ni s�dziowie nim nie zasi�gnie dok�adnych informacji o sytuacji panuj�- byli cz�sto przeszkod�.16 cej w tamtym okresie. Nie mo�e te� opiera� si� na wyobra- �eniach o przesz�oSci, jakimi pos�uguje si� opinia publiczna, Czy lektura takich interpretacji nie nasuwa skojarze� cz�sto bowiem s� one nadmiernie obci��one emocjami i na- z historykami , kt�rzy starali si� udowodni�, �e komory mi�tnoSciami, kt�re utrudniaj� spokojn� i obiektywn� dia- gazowe OSwi�cimia s�u�y�y jedynie do dezynfekcji brud- gnoz�. Gdyby Magisterium nie wzi��o tego pod uwag�, sprze- nych �yd�w? Intryguj�ce jest jednak to, �e chocia� wielu niewierzy�oby si� podstawowemu nakazowi szacunku dla Swiat�ych katolik�w pot�pia zar�wno Inkwizycj�, bezsen- prawdy. Oto dlaczego pierwszym krokiem jest konsultacja z sownoS� wojen krzy�owych, czy wreszcie absurdy wojen historykami, kt�rzy nie maj� formu�owa� ocen natury etycz- religijnych, to wielkie autorytety moralne r�wnie� stara- nej, to bowiem wykracza�oby poza zakres ich kompetencji, j� si� zachowa� dystans. Na zako�czenie mi�dzynarodo- ale dopom�c w mo�liwie jak najdok�adniejszym odtworzeniu wej konferencji poSwi�conej Inkwizycji, kt�ra odby�a si� wydarze�, obyczaj�w i mentalnoSci tamtego okresu w Swie- 31 paxdziernika 1998 roku w Watykanie, papie� Jan Pa- tle historycznego kontekstu epoki. we� II powiedzia� mi�dzy innymi: Czy nie jest to kolejna pr�ba utrzymania prawdy ? Konferencja na temat Inkwizycji odbywa si� w kilka dni po Czy t� prawd� mamy dopiero pozna�? Czy prace history- publikacji encykliki Fides et ratio, w kt�rej pragn��em przy- k�w prowadzone dotychczas nic nie znacz�? A jeSli zgod- pomnie� ludziom naszych czas�w, sk�aniaj�cym si� ku scep- nie ze s�owami papie�a do Inkwizycji nale�y podejS� z tycyzmowi i relatywizmowi, o pierwotnej godnoSci rozumu i punktu widzenia epoki, w kt�rej dzia�a�a, a nie pot�pia� jego wrodzonej zdolnoSci odkrywania prawdy. KoSci��, kt�- jej z punktu widzenia wsp��czesnych standard�w praw rego misja polega na g�oszeniu s�owa zbawienia, otrzymane- cz�owieka i tolerancji, to czy istnieje ta jedna praw- go dzi�ki Bo�emu Objawieniu, uznaje, �e d��enie do pozna- da ? Czy to nie jest w�aSnie pot�piony przed chwil� nia prawdy jest nieusuwalnym przywilejem cz�owieka, stwo- relatywizm? A jak potraktowa� odebranie historykom rzonego na obraz Bo�y. KoSci�� wie, �e wzajemna przyjax� prawa do ocen natury etycznej? Czy to nie dalekie echo ��czy ze sob� poznanie przez wiar� i poznanie naturalne, z dawnej Inkwizycji, kt�ra sama dla siebie stanowi�a ka- kt�rych ka�de ma sw�j szczeg�lny przedmiot i rz�dzi si� nony prawdy ? w�asnymi prawami. (& ) Okr��n� drog� wr�c� raz jeszcze do mojej w�tpliwoSci. Szanowni pa�stwo! Problem Inkwizycji zwi�zany jest z burz- JeSli do dzisiaj nie mo�emy danych historycznych okre- liwym okresem w dziejach KoScio�a, nad kt�rym chrzeScija- Sli� jako prawdziwe b�dx fa�szywe (nie m�wi�c ju� o trud- nie powinni si� zastanowi� w szczeroSci serca. (& ) Problem noSciach w ocenie moralnej!), to czy jesteSmy w og�le upo- ten, zwi�zany z sytuacj� kulturow� i koncepcjami politycz- wa�nieni do orzekania o prawdzie lub k�amstwie? Czy mo�emy dokonywa� oceny aktu k�amstwa? Wiem, te ar- 16 gumenty mog� nie by� jeszcze wystarczaj�co przekony- R. A. Ziemkiewicz, Stosy k�amstw o Inkwizycji. Gazeta Polska , wuj�ce. P�jdxmy zatem krok dalej& 26 wrzeSnia 1996. 34 Rozdzia� I O k�amstwie 35 W 1828 roku w uciSnionym kraju, b�d�cym od ponad ni� kiedykolwiek� 18. Nied�ugo potem, bo w 1780 roku Kla- p�� wieku w obcym w�adaniu, Adam Mickiewicz pisze po- sa Filozoficzna Akademii Nauk w Prusach og�asza kon- wieS� historyczn� wierszem pt. Konrad Wallenrod. Jej kurs na rozpraw� inspirowan� pytaniem: Est-il utile de tytu�owy bohater symbolizuje jedn� wielk� intryg�, wiel- tromper le peuple? Czyli: czy rz�d m�g�by by� uprawnio- kie historyczne k�amstwo, kt�re rozbudza�o nadzieje w ny, a nawet zobowi�zany do oszukiwania narodu dla jego sercach Polak�w. M�ody Litwin porwany przez Krzy�a- (narodu!) w�asnego dobra .19 Publiczne postawienie tego k�w i wychowywany w zakonie, dosta� si� pod wp�ywy pytania wr�cz sugerowa�o odpowiedx, chocia� ku zasko- starego wajdeloty litewskiego: czeniu komisji oceniaj�cej 42 rozprawy, wi�kszoS� z nich zdecydowanie negowa�a mo�liwoSci manipulowania praw- Wolnym rycerzom powiada� wolno wybiera� or��e d� przez polityk�w. Tym niemniej, rozpocz��a si� batalia I na polu otwartym bi� si� r�wnymi si�ami; o uznanie k�amstwa. Batalia ta doprowadzi�a nas do wspo- TyS niewolnik, jedyna bro� niewolnik�w podst�py.17 mnianego wczeSniej schizofrenicznego pojmowania k�am- stwa. Dlaczego? Ot�� dopuszczenie mo�liwoSci k�amstwa I faktycznie, Konrad ca�e swoje �ycie poSwi�ci� na ok�a- politycznego by�o obwarowane puryta�skim zakazem manie Prusak�w. Dosta� si� do zakonu, �yj�c w ob�udzie k�amstwa prywatnego! Taki stan rzeczy utrzymuje si� przez wiele lat, by w odpowiednim momencie wywieS� zreszt� do dzisiaj. WSr�d wielu wypowiedzi przewa�aj� ich wojska na pewn� zgub�. Ta wielka alegoria roz- takie, jak ta, kt�r� wyg�osi� pewien felietonista: grzesza�a wszelkie k�amstwa czynione po to, aby zada� cios zaborcom. W ten spos�b zacz��o si� pojawia� k�am- Nie chcia�bym s�ysze� samych prawdom�wnych polityk�w, stwo nazywane obecnie k� ams t wem koni ec z- bo by�oby nudno i smutno. Darujmy wi�c k�amstwa polity- n y m . OczywiScie, by�oby du�ym nietaktem twierdzi�, kom i lekarzom, dop�ki komuS nie szkodz�. Gry w podw�jne �e to Mickiewicz wprowadzi� ten rodzaj k�amstwa do komunikaty nie nale�y jednak stosowa� wobec dzieci i bli- polityki, mySl� jednak, �e to on w�aSnie rozgrzeszy� Po- skich. Im mog� one wy��cznie zaszkodzi�, kiedy wyczuwaj� lak�w z podobnych post�pk�w czynionych w imi� wol- podSwiadomie, jaka jest prawda.20 noSci i niepodleg�oSci. Samo poj�cie k� amst wo koni eczne zawiera w I rzeczywiScie, jak zobaczymy dalej, nasze wewn�trz- sobie pewn� presupozycj�, �e oto istniej� akty, kt�re na- ne nakazy moralne powstrzymuj�ce nas od k�amstwa pry- zywamy k�amstwem, a kt�re musz� zaistnie� . Ten im- watnego, daje si� doskonale zawiesi� na ko�ku w wielu peratyw istnienia niejako sam przez si� usprawiedliwia sytuacjach publicznych czy zawodowych, ale o tym nieco k�amstwo. A usprawiedliwienie to najwczeSniej dostrze- p�xniej& gli politycy. I w tym miejscu historii zaczyna si� prze�om, Prawdziw� karier� k� amst wo koni eczne zrobi- kt�ry umo�liwi� niezwyk��, schizofreniczn� karier� k�am- �o podczas I wojny Swiatowej. Mia�o to prawdopodobnie stwa. Chronologicznie mo�emy pocz�tek tej kariery odno- zwi�zek z rozwojem technicznych Srodk�w przekazywa- towa� na pocz�tku oSwiecenia, powo�uj�c si� na moralne 18 przewartoSciowanie k�amstwa, kt�rego dokona� Voltaire: Voltaire do A.M. Thieriot, z 21 paxdziernika 1736, cyt. za: S. Dietzsch, Kr�tka historia k�amstwa. Warszawskie Wydawnictwo K�amstwo jest grzechem, jeSli wyrz�dza z�o, jest wielk� Literackie MUZA S.A., Warszawa 2000. cnot�, jeSli czyni dobro. �B�dxcie wi�c bardziej cnotliwi 19 Tam�e. 20 K. Sienkiewicz, W obronie k�amstwa publicznego. Charaktery , 17 A. Mickiewicz, PowieSci poetyckie. Czytelnik, Warszawa 1982. nr 1, 2001. 36 Rozdzia� I O k�amstwie 37 nia informacji, ale nie tylko. Wydawa� by si� mog�o, �e podczas wojny zawiesza si� wa�niejsze nakazy moral- podst�p, oszustwo zawsze towarzyszy�y dzia�aniom wo- ne, a jednak ten tryumf k�amstwa wojennego otworzy� jennym. By� mo�e, ale stopie� ich wyrafinowania by� tak mu drog� do szerokiego zaistnienia w naszym codzien- mierny, �e poza wyczynami Odyseusza i pismami Sun nym, cywilnym �yciu. Walka o wolnoS� zamieni�a si� w Tzu sprzed 25 wiek�w (kt�re do niedawna by�y podsta- walk� o pok�j, o sukces ekonomiczny, o obecnoS� na ryn- wowymi tekstami w programach szk�� wojskowych bloku ku, o wp�ywy. Powszechne k�amstwo przestaje dziwi�, a sowieckiego) nast�pne pisemne opracowania oszustw wo- nawet oburza�, staje si� norm�. Nikt ju� nie zarzuca ha- jennych pojawi�y si� dopiero w XX wieku! Bardzo sk�pa s�om reklamowym rozmijania si� z prawd�, k�amstwa po- jest literatura opisuj�ca podst�py wojenne w wiekach Sred- lityk�w to w gruncie rzeczy gra pomi�dzy nimi i mo�e nich i p�xniejszych. A ile� na to miejsce znajdziemy opi- jeszcze dziennikarzami, kt�rzy w tropieniu prawdy nie s�w szlachetnoSci rycerzy! Czy to nie zas�uga (wina) Au- zawahaj� si� rozmin�� z ni� od czasu do czasu. K�am- gustyna? Prawdopodobnie do rozwoju k�amstwa, propa- stwa wobec urz�du skarbowego s� tylko niewinn� gr� z gandy i ich udzia�u w wojnie przyczyni�y si� takie fakty, fiskusem . W pogoni za karier� k�ami� naukowcy, fa�szu- jak pojawienie si� poj�cia k� amst wa pol i t yczne- j�c wyniki bada�, sprzedawcy zachwalaj�cy sw�j produkt, go, k� amst wa koni ecznego i coraz powszechniej lekarze, prawnicy& Mo�na by rzec, �e k�amstwo uzyska- roztrz�sane w�tpliwoSci nad kategorycznym, augustia�- �o z powrotem status taki, jak ma w biologii umiej�t- skim pojmowaniem k�amstwa. Wszak nawet Kant wydo- noS� jego wykorzystania jest r�wnoznaczna z efektywniej- sta� si� na moment ze sztywnego, moralnego gorsetu, aby szym przystosowaniem si�. zliberalizowa� swoje oceny: K�amstwem bowiem ma si� A jednak nadal powszechnie pi�tnujemy k�amstwo jako nazywa� to, co narusza czyjeS prawo, a nie ka�de wpro- z�o. Dlaczego? Sk�d ten ci�g�y dualizm w pojmowaniu wadzenie w b��d . Nie mo�na te� nie doceni� w tym wzgl�- k�amstwa? Dlaczego tw�rca reklamy, kt�ra po spo�yciu dzie zas�ug Nietzschego, kt�ry stwierdzi�, �e k�amstwo okreSlonej margaryny gwarantuje szcz�Scie rodzinne, ma jest nieuchronn� form� kontaktu z samym sob�, a c�� jednoczeSnie opory przed tym, aby ok�ama� swoich bli- dopiero w kontaktach z innymi, gdzie stawia� k�amstwo skich? Dlaczego jednak brzydzimy si� k�amstwem? My- na r�wni z prawd�. Sl�, �e w ci�gu tysi�cy lat rozwoju mySli zasz�a wielka Wr��my jednak do okresu I wojny Swiatowej. Analiza historyczna pomy�ka w skodyfikowaniu naturalnych na- przeprowadzona przez Charlesa E. Montugue wkr�tce po kaz�w moralnych. Pomy�ka, kt�rej owocem s� ci�g�e roz- jej zako�czeniu pokaza�a, �e k�amstwo w postaci propa- terki moralne, niepok�j, poczucie grzechu. Aby m�c dalej gandy i prasy by�o jedn� z si� decyduj�cych o przebiegu m�wi� o k�amstwie, niezb�dne jest prawid�owe usytuowa- wojny. K�amano wsz�dzie. Ok�amywano w�asne oddzia�y, nie poj�cia w kategoriach moralnych. aby utrzyma� w nich ducha walki, ok�amywano przeciw- nika, aby tego ducha zabi�. K�amstwo sta�o si� nieodzow- K�amstwo a moralnoS� nym dzia�aniem dyplomatycznym. U�ywano k�amstwa na poziomie taktycznym i strategicznym. Powoli powstawa- Cz�owiek chyba od zawsze poszukiwa� fundament�w, �a nowa ga��x nauki, kt�rej celem by�o jak najefektyw- na kt�rych m�g�by budowa� moralne oceny poczyna� w�a- niejsze wykorzystanie k�amstwa. Rozwija�a si� ona bar- snych i swoich blixnich. Zrozumia�e jest, �e poszukiwa� dzo szybko i osi�gn��a perfekcj� podczas drugiej wojny ich tam, gdzie mia� nadziej� na odnalezienie prawdy Swiatowej, a ugruntowa�a si� w czasie trwania zimnej kierowa� swoje oczy ku Bogu. Ale B�g nie lubi rozmawia� wojny . Nie by�oby jednak w tym niczego dziwnego, wszak z ludxmi, mo�e kiedyS, kiedy by� bli�ej nich (albo oni bli- 38 Rozdzia� I O k�amstwie 39 �ej niego), zdarza�o mu si� to cz�Sciej. S�owa Boga zawsze szereg ostatnich odkry� etolog�w pokazuje, i� doS� po- by�y sk�pe, dlatego te� ludzie starali si� zrozumie� ich wszechne s� przyk�ady cho�by dzieciob�jstwa w obr�bie sens, poszukiwali w nich prawdy. Bardzo r��ne by�y losy w�asnego gatunku, co powa�nie podwa�a powszechnoS� tych poszukiwa�. Bo oto pojawiali si� ludzie, kt�rzy za- zakazu zabijania w naturze.23 czynali wierzy� w swoje w�asne interpretacje, tak jakby Tabu kazirodztwa czyli zakaz prokreacji wewn�trz to by�y Jego s�owa. I tutaj najcz�Sciej zaczyna si� pokr�t- relacji najbli�szych krewnych, ze szczeg�lnym uwzgl�d- noS� historii cz�owieczej. Proste s�owa: Nie b�dziesz m�wi� nieniem relacji syn matka. Ten nakaz jest zachowany w przeciw blixniemu twemu jako Swiadek k�amstwa 21 zosta�y niemal wszystkich znanych systemach religijnych i w spo- zinterpretowane jako: nie b�dziesz k�ama� nigdy i pod �ad- s�b naturalny wyst�puje tak�e u ludzi izolowanych od nym pozorem. I rozpocz��a si� walka& O tamte s�owa? Czy wi�kszych spo�ecznoSci. Jego uzasadnieniem jest koniecz- o ich interpretacj�? Ale co one rzeczywiScie oznaczaj�? noS� prawid�owej wymiany materia�u genetycznego dla Dzisiejszy cz�owiek, poza wznoszeniem wzroku do Boga, zapewnienia doskonalenia gatunku. Lecz i tutaj mo�na przygl�da si� r�wnie� naturze. By� mo�e w naturalnym znalex� w Swiecie zwierz�t wyj�tki od tej regu�y. Wyj�tki porz�dku rzeczy zdo�a odnalex� jakieS fundamenty mo- wr�cz przera�aj�ce. U nornik�w i niekt�rych myszy ka- ralnoSci? Z pewnoSci�, i to wiele. NatywiSci, przekonani, zirodztwo doprowadzone jest do takiego wynaturzenia, �e ludzka moralnoS� wyrasta z dyspozycji emocjonalnych �e ojcowie zap�adniaj� niemowl�ta! Natura jednak w przypisanych genetycznie naszemu rodzajowi, odkryli nie- pewien spos�b karze �amanie tabu kazirodztwa, bo- kt�re podstawy moralnoSci. Do niedawna jeszcze badania wiem populacja nornik�w, w kt�rej dochodzi do takich etolog�w, socjolog�w, psycholog�w zdecydowanie dowodzi�y, zdarze�, z czasem traci zdolnoS� do rozmna�ania i w i� ludzie, jako gatunek, dziel� kilka norm, kt�rym przez rezultacie wymiera.24 to nale�y si� miano norm moralnych. By�y to: Zasada wzajemnoSci czyli odwzajemniania czyjejS Tabu zabijania zakaz zabijania innych ludzi (nie �yczliwoSci, uwagi, zainteresowania, pomocy. Owa regu�a obejmuje tzw. obrony koniecznej); oznacza to ni mniej, ni jest czymS, co zdaniem wielu uczonych stanowi podstaw�, wi�cej tylko imperatyw dzia�aj�cy przeciwko odbieraniu in- na kt�rej opiera si� spo�eczna konstrukcja wszelkich ludz- nym �ycia, o ile nie zagra�a ono w istotny spos�b jakoSci kich cywilizacji. A z ca�� pewnoSci� jej warstwa etyczna.25 w�asnego. Uzewn�trznia si� on w powszechnym w Swiecie Regu�a wzajemnoSci jest powszechna we wszystkich kul- zwierz�t instynkcie hamowania agresji oraz charakterystycz- turach. Nawet archeologowie doceniaj� jej znaczenie dla nej dla cz�owieka zdolnoSci do odczuwania empatii i zacho- rozwoju cywilizacji. S�dz� oni, �e w�aSnie regu�a wzajem- wa� altruistycznych. Ten pierwszy biologiczny fundament noSci pozwoli�a naszym przodkom dzieli� si� �ywnoSci�, naszej moralnoSci doS� skutecznie powstrzymywa� nas przed umo�liwi�a podzia� pracy, wymian� d�br i us�ug, a w kon- �amaniem zakazu zabijania blixnich. Napisa�em o tym w sekwencji rozw�j cywilizacji. Zasada wzajemnoSci nie jest czasie przesz�ym, bo wraz z rozwojem Srodk�w technicz- obca tak�e w Swiecie zwierz�t. nych s�u��cych zabijaniu, jak r�wnie� psychologicznych me- 23 tod deprecjacji okaza� si� on niewystarczaj�cy dla powstrzy- Wyczerpuj�cy przegl�d bada� i obserwacji dotycz�cych zjawiska mania nas przed zabijaniem siebie nawzajem.22 Ponadto kanibalizmu, syrenizmu i innych przyk�ad�w agresji wewn�trzgatunko- wej mo�emy znalex� w: V. B. Dr�scher, Rodzinne gniazdo. Jak zwierz�ta rozwi�zuj� swoje problemy rodzinne. Wiedza Powszechna, Warszawa 1988. 21 24 Tam�e. Biblia Tysi�clecia. Wj 20,16, wyd. cyt. 22 25 O mechanizmie hamowania agresji pisa�em szczeg��owo w: T. Wit- A. Gouldner, The norm of reciprocity: A preliminary statement. kowski, Psychomanipulacje. Oficyna Wydawnicza UNUS, Wa�brzych 2000. American Sociological Review , 25, 1960, s. 161-178. 40 Rozdzia� I O k�amstwie 41 Jak wspomnia�em wczeSniej, Konrad Lorenz stara� si� l� masow� czyn sprzeczny z tabu zabijania, czyli ludob�j- r�wnie� odnalex� w zachowaniu zwierz�t szereg innych stwo i tylko on nie waha si� wykorzystywa� i �ama� zasad� nakaz�w moralnych. RciSlej rzecz bior�c, przyj�� Dekalog wzajemnoSci po to, aby realizowa� w�asne, egoistyczne cele. jako podstaw� funkcjonowania zwierz�t. Ten niezwykle Do biblijnych nakaz�w mi�oSci blixniego nak�ania nas uwa�ny obserwator natury tym razem post�pi� odwrotnie r�wnie� doS� naturalna, cho� nie zawsze uwzgl�dniana od g�oszonych przez siebie postulat�w metodologicznych. przez natywist�w zdolnoS� odczuwania empatii rozu- Przyj�� za�o�enie, a nast�pnie j�� poszukiwa� dowod�w w mienia stan�w emocjonalnych drugiej osoby i wsp��od- zachowaniu zwierz�t. Post�pi� tak, jak wielokrotnie prze- czuwania. Hoffman, Colwyn Trevarthen i Nancy Eisen- strzega� przed tym innych. St�d te� jego dowody na istnie- berg odkryli, �e dzieci s� zdolne do empatii ju� od chwili, nie biologicznych podstaw wszystkich praw Dekalogu wy- gdy spostrzegaj� obecnoS� innych ludzi, a wi�c niekiedy gl�daj� doS� anemicznie, chocia� niekt�re rozwa�ania s� ju� od pierwszego tygodnia �ycia. Koncepcja empat i i - ciekawe i zas�uguj� na rozwa�enie. Wspomina�em ju� o jego - a l t r u i z m u stworzona przez Daniela C. Batsona doS� pogl�dach na temat k�amstwa. Inne ciekawe uzasadnienie dobrze wyjaSnia zachowania, o kt�rych moglibySmy po- znajduje Lorenz dla zakazu kradzie�y i przyw�aszczania so- wiedzie�, �e u ich podstaw tkwi� zasady moralne. Zgod- bie w�asnoSci innych. Pierwszych objaw�w respektowania nie z t� koncepcj� zachowania altruistyczne mo�emy po- tej normy poszukuje u zwierz�t poluj�cych. dzieli� na dwa rodzaje uwarunkowane empati� i spowo- dowane innymi czynnikami (instynkt pomocy osobnikowi Zwierz� zdobyczne stanowi w�asnoS� tego, kto je zdoby�. (& ) tego samego gatunku, zasada wzajemnoSci, oczekiwaniem Wy�sze rang� szympansy z ca�� pokor� �ebrz� nawet u ni- jakichS bli�ej nieokreSlonych zysk�w jak np. podziw oto- sko zaszeregowanego w hierarchii wsp��plemie�ca, kt�ry czenia, normy wyuczone). Najlepiej b�dzie przeSledzi� to zabi� m�odego pawiana czy antylop�, ten zaS wspania�omySl- na przyk�adzie. Czy zdarzy�o wam si� spotka� w drzwiach nie rozdziela kawa�ki zdobyczy mi�dzy wszystkich cz�onk�w do windy, w wejSciu do budynku lub poci�gu kogoS ob�a- hordy, zreszt� wcale nie post�puje przy tym sprawiedliwie , dowanego torbami, nieporadnie usi�uj�cego przejS� przez lecz wyraxnie uprzywilejowuje swoich przyjaci��.26 drzwi? Prawdopodobnie w�wczas przytrzymaliScie drzwi, przepuSciliScie t� osob� przodem albo wr�cz zapropono- Rozwoju tej normy mo�na r�wnie� poszukiwa�, opie- waliScie pomoc. Takie zachowanie mog�o by� spowodowa- raj�c si� o naturalne zasady obrony terytorium. �atwo na empati�, a wi�c zdolnoSci� do wyobra�enia siebie w te� sobie wyobrazi�, jakiego znaczenia nabra�a ona wraz analogicznej sytuacji. PoczuliScie zatem jak niewygodnie z przejSciem ludzi z koczowniczego na osiad�y tryb �ycia. jest temu cz�owiekowi, by� mo�e wczeSniej r�wnie� zda- Niezwykle istotne dla zrozumienia prawa naturalne- rzy� wam si� podobny przypadek. JeSli tak, wasze zacho- go, a przeze� samej natury moralnej cz�owieka, jest do- wanie by�o spowodowane empati� umiej�tnoSci� wczu- strze�enie faktu, �e wymienione wczeSniej zasady s� cia si� w sytuacj� innej, obcej osoby. Mog�o si� jednak wsp�lne w obr�bie gromady Ssak�w, a ju� w pe�ni wSr�d zdarzy� i tak, �e wcale nie odczuwaliScie wsp��czucia i rz�du Naczelnych. Innymi s�owy, nasze prawo naturalne nic was nie obesz�o Smieszne zachowanie cz�owieka z to- nie ro�ni si� niczym od takiego prawa u zwierz�t ni�szych; bo�kami, jednak znajdowaliScie si� w gronie przyjaci��, by rzec prawd�, stosuj� si� one do niego nawet SciSlej ni� kt�rzy niezbyt dobrze pomySleliby o was, gdybyScie w tej ludzie! Tylko zwierz� zwane homo sapiens pope�nia na ska- sytuacji nie pomogli przypadkowo spotkanemu cz�owie- kowi. W tym wypadku wasze zachowanie mia�o przyczy- 26 ny egoistyczne spowodowane by�o analiz� zysk�w i strat K. Lorenz, Regres cz�owiecze�stwa. Wyd. cyt.

Wyszukiwarka