PIERWSZE INSKRYPCJE MÓWI
CE O KRÓLESTWIE IZRAELA
PIERWSZE INSKRYPCJE MÓWI
CE O KRÓLESTWIE IZRAELA (IX WIEK P.N.E.)
W OPARCIU O DANE DOST
PNE W ROKU 2006 ZEBRAA
I OPRACOWAA
PIOTR GAA
ECKI
ASYRIA
Najstarszą wzmiankę o królestwie Izraela znajdujemy w rocznikach króla Asyrii Salmanasera III.
Dokument datowany na IX wiek przed Chrystusem zwany Stelą, Monolitem lub Monumentem z Kurh
(ang. 'Kurkh Monolith' lub 'Kurkh Stela') został odkryty w południowo-wschodniej Turcji nad rzeką Tygrys
w roku 1861 a obecnie jest przechowywany w British Museum w Londynie (BM 118884). Mierząca ponad
2 metry wysokości stela ukazuje Salmanassera III stojącego przed symbolami starożytnych bogów asyryjskich.
Tą kamienną tablicę pokrywają także 102 linijki akadyjskiego pisma klinowego, w których opisano przebieg
pierwszych sześciu lat rządów wspomnianego władcy. W szóstym roku panowania Salmanaser zwyciężył
koalicję 12 królów w bitwie pod Karkar nad rzeką Orontes (kolumna 2, linie 78-102). Wśród pokonanych
znalez
li się zarówno Hadadezer z Damaszku jak i Achab z Izraela. W drugiej kolumnie inskrypcji w liniach
91-92 czytamy:
91:
2 LIM iu narkaba$te ME`
10 LIM Sa$be$ ME`
a
� m a-Ja-ab-bu
2000 rydwanów 10000 żołnierzy od Ahaba
92:
Ma$tu sir->i-la-a-a
z kraju Sirilaa
Taka właśnie była siła armii, którą według Salmanasera król Achab z kraju Sirilaa wystawił do walki
przeciwko asyryjskiemu monarsze. Większość uczonych jest zgodna co do tego, iż ów Ahabbu KUR Sir'ilaa
to nikt inny jak tylko biblijny Achab, król Izraela. 'Sirilaa' powstało najwyraz
niej od słowa 'Isrilaa'
(hebr. 'Jisrael' = 'Izrael') na skutek przestawienia dwóch pierwszych głosek. Zjawisko to zwane przez
lingwistów metatezą lub przestawką występowało i nadal występuje przy adaptowaniu obcych nazw i imion.
Można je zaobserwować, na przykład, w hebrajskiej formie imienia faraona Taharki, który w Starym
Testamencie przedstawiony został jako Tirhaka (metatezie uległy tu dz
więki 'h' oraz 'r'). Podobnie też król
asyryjski Tiglat-Pileser III w niektórych wersetach figuruje jako Tilgat-Pilnesar (w pierwszym członie
przestawiono spółgłoski 'g' i 'l').
Część sceptyków sądzi, iż Ahabbu KUR Sir'ilaa nie mógł być Achabem z Izraela, gdyż bitwa
pod Karkar miała miejsce w szóstym roku Salmanasera, zaś już po dwunastu latach, czyli w osiemnastym roku
swego panowania przyjął on trybut od posłańców Jehu, króla Izraela (fakt przedstawiony na Czarnym
Obelisku). Pomiędzy Achabem a Jehu rządzili jeszcze Ochozjasz (przez 2 lata) oraz Joram (przez 12 lat),
co daje łącznie 14 lat oddzielających rządy obu władców wymienianych przez Salmanasera III. Jednakże
obliczenia te są prawdziwe jedynie z pozoru. Biblia określa długość rządów władców Izraela i Judy nie według
pełnych lat panowania, lecz według lat rozpoczętych. Innymi słowy Ochozjasz zmarł w drugim roku swoich
rządów, zaś Joram zginął w dwunastym roku swego królowania. A
ącznie panowali więc 1.x lat plus 11.x lat,
czyli od 12.x do 13.x lat. Ponadto, kroniki władcy judzkiego Jozafata wskazują na wielomiesięczną koregencję
Achaba i jego syna Ochozjasza. Jozafat objął rządy w czwartym roku Achaba, zaś Ochozjasz zasiadł na tronie
Izraela w siedemnastym roku Jozafata. Można by więc sądzić, że Achab rządził przez 3.x plus 16.x lat,
czyli łącznie od 19.x do 20.x lat. Jednak kroniki izraelskie mówią, że Achab panował przez 22 lata, tak więc
zmarł w dwudziestym pierwszym roku swoich rządów. Wyraz
nie wskazuje to na trwającą około jednego roku
koregencję w Izraelu. Innymi słowy Achaba i Jehu dzieliło nie 14, lecz od 11.x do 12.x lat.
Niektórzy badacze uważają, iż król Achab nie mógł posiadać 2000 rydwanów, gdyż koliduje to z ich
wyobrażeniem ówczesnego Izraela. Trudno im zaakceptować biblijny obraz silnego i liczącego się na arenie
międzynarodowej królestwa istniejącego od X do VIII wieku przed Chrystusem. Spekulują więc, iż liczba ta
jest albo celowym przekłamaniem ze strony Salmanasera przechwalającego się swym zwycięstwem, albo też
jest to błąd asyryjskiego skryby, który zamiast 200 wpisał 2000. Nawet gdyby takie niepewne teorie były
zgodne z prawdziwym stanem rzeczy nie zmienia to faktu, iż Achab z Izraela został wymieniony obok
Ben-Hadada z Syrii oraz Iruleni z Hamat jako jeden z trzech najpotężniejszych władców Syro-Palestyny.
� 2006, Piotr Gałecki [materiał w oryginalnej postaci można powielać bez jakichkolwiek ograniczeń]
1
PIERWSZE INSKRYPCJE MÓWI
CE O KRÓLESTWIE IZRAELA
MOAB
Kolejną inskrypcją datowaną na IX wiek p.n.e. jest Stela Meszy zwana także Kamieniem Moabickim.
Bazaltowa płyta o wysokości 124 cm została odkryta w 1868 w Dibanie (Jordania) i po licznych perypetiach
trafiła do Luwru w Paryżu, gdzie znajduje się do chwili obecnej (AO 5066). Inskrypcja została sporządzona
na rozkaz Meszy z Dibonu, króla Moabu, który opisał w niej swoje wieloletnie zmagania z królestwem Izraela.
34 linie tekstu obfitują w imiona i nazwy znane ze Starego Testamentu. Listę otwiera sam król Mesza,
sześciokrotnie wymieniany jest Moab a słowo 'Izrael' występuje także sześć razy (linie 5, 7, 10/11, 14, 18, 26).
Wiersz 10 mówi, iż 'mężowie Gad mieszkali w ziemi Atarot od czasów pradawnych' potwierdzając tym samym
biblijną opowieść o pokoleniu Gadytów, które postanowiło zamieszkać na wschodnim brzegu Jordanu, także
w Atarot (Liczb 32:34). Dwanaście razy pojawia się imię Kemosza, boga Moabu, zaś w linii 18 jest mowa
o 'naczyniach Jahweh' (hwhy = hwhy = JHWH), które Mesza zaniósł do świątyni Kemosza jako łup i oznakę
zwycięstwa nad Bogiem Izraela. W tekście znalazło się także wiele miast i obszarów moabickich:
STELA, LINIA WYST
POWANIE W BIBLII
DIBON miasto /wbyd | /byd
nbyd
1/2, 21, 2x28 Liczb 21:30, 32:3.34; 33.45.46; Jozuego 13:9.17; Nehemiasza 11:25;
Izajasza 15:2; Jeremiasza 48:18.22
MEDEBA równina
abdhm abdym
8, [30] Liczb 21:30; Jozuego 13:9.16; 1 Kronik 19:7; Izajasza 15:2
[BET] BAAL MEON miasto /ub | /wum lub [tyb]
numlub
9, 30 Liczb 32:38; Jozuego 13:17; 1 Kronik 5:8; Jeremiasza 48:23; Ezechiela 25:9
KIRIATAIM miasto ntyrq
10 Liczb 32:37; Jozuego 13:19; Jeremiasza 48:1.23; Ezechiela 25:9
ATAROT miasto twrfu | trfu
trfu
10, 11 Liczb 32:3.34
KERIOT miasto
tyrq twyrq
13 Jeremiasza 48:24.41; Amosa 2:2
SZARON równina /wr?
nrc
13 1 Kronik 5:16
NEBO miasto wbn
hbn
14 Liczb 32:3.38; 1 Kronik 5:8; Izajasza 15:2; Jeremiasza 48:1.22
JAHAZ okolica hxhy | Jhy
xhy
19, 20 Liczb 21:23; Powtórzonego Prawa 2:32; Jozuego 13:18, 21:36; Sędziów 11:20;
1 Kronik 6:78; Izajasza 15:4; Jeremiasza 48:21.34
AROER miasto rwuru | ruwru | ruru
ruru
26 Liczb 32:34; Powtórzonego Prawa 2:36, 3:12, 4:48; Jozuego 12:2, 13:9.16;
Sędziów 11:26.33; 2 Królewska 10:33; 1 Kronik 5:8; Jeremiasza 48:19
ARNON dolina rzeki
nnra /wnra
26 Liczb 21:13.14.24.26.28, 22:36; Powtórzonego Prawa 2:24.36, 3:8.12.16, 4:48;
Jozuego 12:1.2, 13:9.16; Sędziów 11:13.18.22.26; 2 Królewska 10:33;
Izajasza 16:2; Jeremiasza 48:20
[BET] BAMOT [BAAL] miasto
tmb. [lub] twmb
.tb
.
.
27 Liczb 21:19.20, 22:41; Jozuego 13:17
BEZER miasto rxb
rxb
27 Powtórzonego Prawa 4:43; Jozuego 20:8, 21:36; 1 Kronik 6:78
BET DIBLATAIM miasto ntlbd.
.tb
.
.
30 Liczb 33:46.47; Jeremiasza 48:22
HORONAIM miasto nnrwj
31, 32 Izajasza 15:5; Jeremiasza 48:3.5.34
Najważniejszą jednak informacją dla historyków było imię króla Omriego zapisane dwukrotnie
w liniach 4/5 oraz 7. W pierwszym przypadku Omri został określony dokładnie tak samo jak w biblijnej
Drugiej księdze Królów 8:26 - 'Omri, król Izraela':
�! 5 �! 4
.larcy .klm .y rmu
. . .
. . .
. . .
.lar?y .ilm .y rmu
� 2006, Piotr Gałecki [materiał w oryginalnej postaci można powielać bez jakichkolwiek ograniczeń]
2
PIERWSZE INSKRYPCJE MÓWI
CE O KRÓLESTWIE IZRAELA
Mesza wymienia w inskrypcji cztery miasta moabickie, które znajdowały się w rękach Izraela
za panowania Omriego i jego syna Achaba. Były to Medeba, Atarot, Nebo oraz Jahaz. Król Moabu chlubi się,
iż stopniowo wyparł Izraelitów z tych miast. Biblijne opisy wojen hebrajsko-moabickich z tego okresu można
znalez
ć w Drugiej Królewskiej 3 oraz Drugiej Kronik 20. Izraelici odnosili pierwsze znaczące porażki
w Moabie za czasów Ochozjasza (2 Królewska 1:1), następnie Jehu (2 Królewska 10:32-33), zaś 50 lat póz
niej
za rządów Joachaza Moabici stali się prawdziwą udręką:
 Elizeusz umarł i pochowano go. Oddziały zaś Moabitów wpadały do kraju każdego roku.
2 Królewska 13:20
Istotnym faktem jest to, iż za panowania Omriego oraz Achaba królestwo Izraela całkowicie
kontrolowało miasta i tereny oddalone w prostej linii o 80 (Nebo) do 105 kilometrów (Jahaz) na południowy
wschód od Samarii. Nie były to bynajmniej jakieś wioski i mało znaczące miasteczka. Mesza mówi,
iż w samym Nebo mieszkało 7000 ludzi. Dla porównania, okręg grodowo-miejski Gniezna za Bolesława
Chrobrego liczył około 4000 poddanych. Dobitnie świadczy to o sile militarnej oraz potencjale ludzkim,
którymi dysponowali izraelscy władcy w IX wieku przed Chrystusem.
ARAM (SYRIA)
W 1993 podczas prac wykopaliskowych w miejscu starożytnego miasta Dan na północy Izraela
odkryto fragment bazaltowej steli, która została połamana na kawałki użyte następnie do budowy muru.
Na podstawie fragmentów ceramiki znajdujących się poniżej tego muru ustalono okres powstania inskrypcji
na IX wiek p.n.e. W 1994 znaleziono dwa kolejne, pasujące do siebie fragmenty pochodzące najwyraz
niej z tej
samej steli. Wszystkie kawałki wykonane były z tego samego bazaltu o identycznym kolorze oraz miały taką
samą grubość. Nazwano je odpowiednio A, B1 i B2. Obecnie można je oglądać w Muzeum Izraelskim
w Jerozolimie.
Treść fragmentu A wydobytego w 1993 wywołała niemałą burzę wśród archeologów, gdyż stanowi
ona potencjalny dowód na istnienie biblijnego króla Dawida jako założyciela dynastii królów judzkich. Poniżej
przedstawiono tekst oryginalny.
WSPÓA
CZESNE LITERY HEBRAJSKIE LITERY ARAMEJSKIE OK. IX W P.N.E. (CZCIONKA PALEOBORA)
1
[ ] u.rm [ ]
o" rm
?
2
[ ] qsy.yba. [ ]
qsy" yba"
3
[ ] la.ihy.yba.bk?yw
la" khy" yba" bkcyw
4
[ ] yba.qrab.yba" qrab" mdq" lar
5
[ ] ymdq.ddh.ihyw.hna
ymdq" ddh" khyw" hna
6
[ ] lm.ltqaw.yklm.y
lm" ltqaw" yklm" y
7
[ ] .?rp.yplaw.bk
" crp" yplaw" bk
8
[ ] ltqw.lar?y.ilm
l?tqw" larcy" klm
9
[ ] ." m?caw" dwdtyb" k
10
[ ] l.l" mh" qra" ty
?
11
[ ] phlw./rja
phlw" nrja
12
[ ] ?y.lu.il
cy" lo" kl
13
[ ] lu.rxm
lo" rxm
� 2006, Piotr Gałecki [materiał w oryginalnej postaci można powielać bez jakichkolwiek ograniczeń]
3
PIERWSZE INSKRYPCJE MÓWI
CE O KRÓLESTWIE IZRAELA
W inskrypcji bez wątpienia występuje imię aramejskiego króla Hadada (linia 5, ddh) oraz zwrot 'król
Izraela' (linia 8, larcy" klm), zaś opis działań wojennych sugeruje, iż stelę wystawił król Aramu
dla uczczenia swych zwycięstw nad Izraelem. Poniżej zamieszczono interlinearne tłumaczenie fragmentu A,
które ukazuje główne przesłanie tego starożytnego dokumentu.
1. [ ] powiedział? ? [ ]
2. [ ] ojciec_mój wstąpił/poszedł [ ]
3. i_ojciec_mój położył_się(=zmarł) poszedł/odszedł do [ ] [Iz-]
4. rael przedtem/uprzednio w_ziemi ojca_mojego [ ]
5. ja i_poszedł Hadad przede_mną [ ]
6. ? mój_król/mojego_króla/moim_królem i_zabiłem kr[óla]? [ ] [ry-]
7. dwanów i_dwa_tysiące jez
dz
ców [ ]
8. króla Izraela i_zabiłem [ ] [kró-]
9. la? Domudawida i_umieściłem [ ]
10. (ta/tą) ziemia/ziemię ich na? [ ]
11. inny/inna/inną i_by_wyw[rócić]?(=zniszczyć) [ ] [kró-]
12. lował nad Iz[raelem] [ ]
13. oblężenie przeciwko [ ]
Na podstawie treści inskrypcji ustalono, iż stela została sporządzona na rozkaz Hazaela,
głównodowodzącego armią króla Aramu i następcę Ben-Hadada. Teorię tą potwierdziły pasujące do siebie
fragmenty B1 i B2 odkryte w 1994. Nie jest istotne, w którym miejscu pierwotnej bazaltowej tablicy
znajdowały się kawałki A oraz B1 i B2. Ważne jest to, że na fragmentach B widnieje nie tylko imię króla
Hadada, ale w sąsiadujących ze sobą liniach doskonale czytelne są także końcówki imion dwóch innych
władców.
TA
UMACZENIE INTERLINEARNE LITERY HEBRAJSKIE LITERY ARAMEJSKIE - FRAGMENTY B1 I B2
?
1
[ ] i_wyciął/ogłosił [ ]
[ ] rzgw [ ]
rzgw
2
[ ] walczył w_Ab[el?] [ ]
[ ] bab.hmjlt [ ] ?
bab" hmjl?t
3
[ ] ? i_wszedł mój_król [ ]
[ ] yklm.luyw.h [ ]
yklm" loyw" h
4
[ ] koronował Hadad ? [ ]
[ ] a.ddh.ilmhy [ ]
a?" ddh" klmh?y
5
[ ] odszedłem z/od 7 [ ]
[ ] ub?./m.qpa [ ]
ubc" nm" qpa
6
[ ] 70? jeńców? ? [ ]
[ ] a.yrsa./u [ ]
a" yrsa" n?u
7
[ ] -rama syna A- [ ]
[ ] a.rb.a?" rb" mr
8
[ ] -jahu syna [ ]
[ ] rb.why [ ]
rb" why
Końcówki imion, najprawdopodobniej królewskich, widoczne w liniach 7 i 8 fragmentu B2 są bardzo
charakterystyczne. Słowo 'ram' (hebr. 'wywyższyć') było używane w semickich imionach głównie sławiących
jakąś osobę, takich jak Adon-i-ram (='Pan-mój-wywyższony'), Ab-i-ram (='Ojciec-mój-wywyższony'), Ah-i-ram
(='Brat-mój-wywyższony') czy Malk-i-ram (='Król-mój-wywyższony'). Końcówka '-jahu', tłumaczona na język
polski jako '-jasz', jest unikalną cechą imion hebrajskich, gdyż jest ona formą imienia Jahweh, Boga Izraela,
której liczne przykłady użycia zapisano na kartach Starego Testamentu. Na tej podstawie można wnioskować,
iż inskrypcja z Tel Dan wymienia dwóch władców hebrajskich: króla Izraela i króla Judy, przeciwko którym
walczyli Hadad oraz jego następca.
Historia zna tylko jeden przypadek, gdy w Palestynie panowało jednocześnie dwóch monarchów,
których imiona kończyły się na '-ram' oraz '-jasz'. Chodzi mianowicie o Jorama, króla Izraela oraz Ochozjasza,
króla Judy. W linii 7 po zwrocie '-ram syn' można dostrzec ślady aramejskiej litery a (a). W rzeczy samej,
Joram był synem Achaba (baja), co idealnie pasuje do kontekstu. Obaj władcy panowali w IX wieku przed
Chrystusem, co jest zgodnie z dokonanym w 1993 roku datowaniem fragmentu A, który nawet nie wymienia
ich imion. Ponadto, królowie ci objęli rządy niedługo po śmierci aramejskiego monarchy imieniem Hadad.
Co więcej, Joram i Ochozjasz zginęli obaj z ręki Jehu tuż po tym, jak król Izraela odniósł rany w walce
� 2006, Piotr Gałecki [materiał w oryginalnej postaci można powielać bez jakichkolwiek ograniczeń]
4
PIERWSZE INSKRYPCJE MÓWI
CE O KRÓLESTWIE IZRAELA
przeciwko Hazaelowi, królowi Aramu i następcy Hadada, przez co został zmuszony do wycofania się
do Jezreel (2 Królewska 9:14-15). Można więc powiedzieć, że Hazael przyczynił się pośrednio do śmierci
Jorama i być może uważał nawet, że rany zadane izraelskiemu władcy okazały się śmiertelne.
Przedstawiony kontekst historyczny inskrypcji jest niezwykle istotny przy określaniu znaczenia słowa
'Domdawida' (dwdtyb = dwdtyb) występującego w 9 linii fragmentu A. Znalezione kawałki steli opisują
działania wojenne prowadzone przez Hadada oraz jego następcę przeciwko dwóm władcom państw
hebrajskich, których możemy pewnie zidentyfikować jako Jorama syna Achaba, króla Izraela oraz Ochozjasza,
króla Judy. Południowe państwo judzkie oraz rządząca nim dynastia były powszechnie nazywane 'Domem
Dawida', o czym świadczą liczne przypadki użycia tego zwrotu w Starym Testamencie (1 Samuela 20:16;
2 Samuela 3:1.6, 7:26; 1 Królewska 2:33, 11:38, 12:16.20.26, 13:2, 14:8; 2 Królewska 17:21; 1 Kronik 17:24;
2 Kronik 10:16.19, 21:7; Psalm 122:5; Izajasza 7:2.15; Jeremiasza 21:12; Zachariasza 12:7.8.10.12, 13:1).
W kilku przypadkach mianem 'domu Dawida' określono pałac króla Dawida w Jerozolimie
(Nehemiasza 12:37; Psalm 30:1; Izajasza 22:22) oraz samo Miasto Dawida (2 Kronik 8:11). Hebrajskie
brzmienie tego zwrotu to Beit Dawid (dwd.tyb = dwd" tyb).
Sceptycy argumentują, że jeżeli Beitdawid z fragmentów steli odkrytej w Tel Dan faktycznie
odnosi się do królestwa Judy to powinno być ono zapisane jako dwa odrębne wyrazy oddzielone kropką.
Jak więc interpretują oni zwrot 'Beitdawid'? Twierdzą, iż jest to nazwa jakiegoś miasteczka lub wioski.
Taka interpretacja jest jednak bardzo mało prawdopodobna.
Po pierwsze, ani Biblia ani też żadna starożytna inskrypcja nigdzie nie wspomina ani słowem o jakiejś
miejscowości czy obszarze zwanym 'Betdawid'. Znane nam są setki nazw starożytnych miast i wiosek
z obszarów Syro-Palestyny. Cóż więc się stało z rzekomym Betdawid? Zapadło się pod ziemię? Pod drugie,
nazwy tworzone za pomocą członu 'Beit-' ulegały czasami scaleniu, tak iż zamiast dwóch odrębnych wyrazów
zapisywano je jako jedno słowo. Po trzecie, skoro dokument z Tel Dan mówi o wojnie przeciwko 'królowi
Izraela' oraz '[kró]lowi z Betdawid' najbardziej logiczną interpretacją słowa 'Domdawida' jest królestwo Judy,
tym bardziej, że obu władców możemy jednoznacznie zidentyfikować dzięki zapisom biblijnym. Po czwarte,
'Betdawid' może być faktycznie nazwą miasta - Jerozolimy, stolicy państwa judzkiego. Jak już wcześniej
wspomniano w Drugiej księdze Kronik 8:11 Miasto Dawida w Jerozolimie nazwano 'Domem Dawida'.
Gdyby we fragmencie A zamiast słowa 'Betdawid' użyto zwrotu 'Betomri' nikt nie miałby wątpliwości,
iż chodzi o północne królestwo Izraela, gdyż archeologiczne dowody potwierdzające historyczność biblijnego
króla Omriego są zbyt liczne. Brak kropki pomiędzy 'Bet' i 'Omri' nie stanowiłby dla nikogo problemu. Można
by było, co najwyżej, spekulować, iż chodzi o nazwę miasta - Samarii, stolicy Izraela. Jednakże w przypadku
zwrotu 'Betdawid' emocje sięgają zenitu, gdyż wielu uczonych, którzy przez lata zaprzeczali istnieniu króla
Dawida musiałoby odwołać swoje teorie. Najwidoczniej publiczne przyznanie się do błędu jest dla wielu
badaczy zbyt trudne.
Niezależnie od tego jak będziemy interpretować nazwę 'Domdawida' ze steli odkrytej w Tel Dan
dokument ten pomaga nam zrozumieć jak znaczącym państwem było królestwo Izraela w IX wieku p.n.e.
W linii 7 fragmentu A czytamy, iż po jednej ze stron konfliktu w lokalnej bitwie walczyły liczne rydwany
oraz co najmniej 2000 jez
dz
ców (nie wiadomo czy jest to liczba zabitych, jeńców czy wystawionych do walki
żołnierzy). Dla porównania, według Ibrahima ibn Jakuba liczba wojsk konnych w państwie Mieszka I
wynosiła 3000, zaś według Gala Anonima Bolesław Chrobry miał łącznie około 4000 jazdy. Ponadto,
umiejscowienie steli w starożytnym mieście Dan oraz wzmianka o bitwie, która prawdopodobnie miała
miejsce w pobliskim Abel potwierdzają biblijne relacje o tym, iż granice Izraela na północy sięgały aż do Dan.
Jeżeli informacje te zestawimy z danymi dostarczonymi przez Stelę Meszy to okaże się, iż w IX stuleciu przed
Chrystusem królestwo Izraela panowało nad terytorium rozciągającym się od Dan na północy aż do Atarot
na południowym wschodzie, które w prostej linii dzieliło 200 kilometrów. Świadczy to o potędze
oraz bogactwie północnego królestwa, które niektórzy archeolodzy usiłują przedstawić jako mało zaludniony
kraj o nikłym znaczeniu politycznym.
� 2006, Piotr Gałecki [materiał w oryginalnej postaci można powielać bez jakichkolwiek ograniczeń]
5