plik


ÿþ© Wydawnictwo UR 2010 Przegld Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego ISSN 1730-3524 Rzeszów 2010, 2, 117 127 PRACA REDAKCYJNA Agnieszka Bana[ Komórki macierzyste  perspektywy i zagro|enia Z Instytutu Pielgniarstwa i PoBo|nictwa WydziaBu Medycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego Komórki macierzyste stanowi rezerwuar komórek o ró|nym stopniu rozwoju, potencjalno[ci i zró|nicowania, maj zdolno[ regenerowania uszkodzonych narzdów i organów. W pewnych warun- kach komórki macierzyste mog si wyró|nicowa w wyspecjalizowane tkanki i organy. S samowystar- czalne i mog si odnawia przez dBugi czas. To sprawia, |e s bardzo rokujcym nadziej narzdziem na powstanie terapii przeciw chorobom, takim jak choroba wtroby, zawaB serca, uszkodzenie krgo- sBupa, udar mózgu, choroba Parkinsona, choroba Alzheimera, zwyrodnienie siatkówki, cukrzyca i inne. Komórki macierzyste mo|na zakwalifikowa do trzech grup: embrionalne, pBodowe i dorosBego czBo- wieka. Ka|da z tych grup wykazuje ró|ny potencjaB i mo|liwo[ci zastosowania. Komórki embrionalne maj najwikszy potencjaB. Wiele barier jednak, jak na przykBad tworzenie teratom, a w konsekwencji nowotworów, problemy z immunokompatybilno[ci, jak równie| problemy etyczne powstrzymuj ich zastosowanie. Komórki dorosBego czBowieka s bardzo obiecujcym narzdziem na stworzenie terapii komórkowej, zwBaszcza |e ich u|ytek nie wi|e si z jakimikolwiek problemami etycznymi, nowotworze- niem, czy ryzykiem odrzucenia. W pracy przedstawiono perspektywy, nadzieje, jak równie| zagro|enia i limitacje zwizane ze stosowaniem ró|nych komórek macierzystych. SBowa kluczowe: komórki macierzyste, embrionalne komórki macierzyste, mezenchymalne komórki macierzyste, transplantacja komórek macierzystych, terapia autologicznymi komórkami macierzystymi Stem cells  perspectives and dangers Stem cells compose a  reservoir of potential cells at various stages of development that can be used for the restoration and regeneration of damaged tissues and organs. Under proper conditions, stem cells may differentiate into specialized tissues and organs. They are self-sustaining and can repli- cate themselves for a long time. These unique features make them a promising tool for studies on ther- apy for diseases such as chronic liver disease, heart stroke, spinal injuries, stroke, Parkinson s disease, Alzheimer s disease, retinal degeneration, diabetes mellitus and many others. Stem cells can be classified into three major categories according to their developmental status: embryonic as well as fetal and adult (postnatal). Each represents diverse differentiation potentials and different potential applications. Embry- onic stem cells have enormous potential. Many limitations, however, such as teratoma formation followed by tumorigenesis, immunogenicity, and ethical issues, are hampering their clinical usage. Adult human stem cells are promising candidates for the development of stem cell-based therapies, and their usage sidesteps obstacles such as ethical concerns and risks of rejection. In this manuscript presented perspectives, hopes as well as dangers and limitations regarding the usage of stem cells.. Key words: Stem cells, Embryonic stem cells, Mesenchymal stem cells, Stem cell transplantation, Au- tologus stem cells therapy Trudno znalez w ostatnich latach bardziej medycyny naszych czasów, ale równie| najwik- gorcy naukowy temat ni| komórki macierzyste. sze etyczne dylematy wszechczasów. Otwieraj Powodem jest to, |e stanowi najwiksz nadziej one bowiem mo|liwo[ci klonowania czBowieka, 117 Komórki macierzyste (stem cells) embrionalne pBodowe dorosBe (embryonic steam (foetal stem cells) (adult stem cells) cells) RYC. 1. PodziaB komórek macierzystych ze wzgldu na pochodzenie Komórki macierzyste dzielimy na embrionalne (ang. embryonic stem cells, ES cells), pBodowe (ang. foetal stem cells) oraz doro- sBego (ang. adult stem cells). Komórki embrionalne (ES) pochodz z wewntrznej masy blastocysty. Do komórek macierzystych pochodzenia pBodowego zaliczamy zarówno komórki tkanek pBodowych, jak równie| komórki krwi ppowinowej, Bo|yska, pBynu owo- dniowego, w tym komórki hemopoetyczne (ang. hemopoietic stem cells, HSC) oraz mezenchymalne komórki macierzyste (ang. mesen- chymal stem cells, MSC). Komórki macierzyste dorosBego czBowieka (ang. adult stem cells) s obecne w wikszo[ci tkanek, jako tkan- kowo specyficzne (multi-, di-, oraz unipotencjalne) komórki macierzyste. Ponadto, w szpiku kostnym i tkance tBuszczowej s obecne w du|ej ilo[ci komórki hemopoetyczne i mezenchymalne. diametralnie odmieniaj oblicze medycyny rege- nizmu w odpowiednim mikro[rodowisku. WBa- neracyjnej. A ponadto, oprócz instytucji naukowych, [ciwo[ ta zwana jest plastyczno[ci. Ze wzgldu lekarzy i specjalistów, w problem komórek macie- na pochodzenie komórki macierzyste dzielimy na: rzystych s mocno zaanga|owani politycy oraz in- embrionalne (ang. embryonic stem cells (ES cells)) stytucje komercyjne. Jednocze[nie nie s jeszcze [1 3], pBodowe (ang. foetal stem cells) [4, 5] i poznane dBugoterminowe skutki negatywne po za- dorosBego czBowieka (ang. adult stem cells) [6 12] stosowaniu terapii komórkami macierzystymi. (ryc. 1). Ze wzgldu na stopieD potencji (wszech- Komórki macierzyste, inaczej komórki pnia stronno[ w wytwarzaniu ró|norodnych komórek (ang. stem cells)  s zdolne do potencjalnie nie- potomnych) komórki macierzyste dzielimy na: ograniczonej liczby podziaBów i do ró|nicowania toti-, pluri-, multi- i uni-potencjalne (ryc. 2). Naj- si do innych typów komórek. Inaczej mówic, wiksz potencjalno[ wykazuj totipotencjane komórki macierzyste s nie[miertelne, samood- komórki macierzyste, które mog da pocztek nawialne i o niezwykBym potencjale. Ich odkrycie caBemu organizmowi ludzkiemu. W warunkach in rokuje w przyszBo[ci wyleczenie dotd nieuleczal- vivo embrion jest najlepszym przykBadem istnienia nych chorób, np.: chorob Parkinsona, cukrzyc, zBo|onego z komórek macierzystych. Po zapBod- chorob wtrobow, ci|kie uszkodzenia rdzenia nieniu zygota zaczyna si dzieli i okoBo 4. dnia krgowego, [lepot, stwardnienie rozsiane i inne. |ycia, embrion skBada si z 8 blastomerów, które A wszystko to dziki ich unikalnej zdolno[ci do s dosy luzno ze sob poBczone. Ka|dy z bla- przeksztaBcania si w inne komórki i tkanki orga- stomerów ma charakter 118 RYC. 2. PodziaB komórek macierzystych ze wzgldu na stopieD potencji Komórki macierzyste dziel si na: totipotencjalne, pluripotencjalne, multipotencjalne, i unipotencjalne. Komórki totipotencjalne maj najwiksz potencjalno[, mog da pocztek caBemu organizmowi ludzkiemu. Po zapBodnieniu zygota zaczyna si dzieli i okoBo 4. dnia |ycia, embrion skBada si z 8 blastomerów, które s dosy luzno ze sob poBczone (stadium moruli). Ka|dy z blastomerów ma charakter totipotencjalny. Z ka|dego z nich mo|e powsta nowy organizm. W dalszych podziaBach dochodzi do procesu ró|nicowania midzy komórkami: cz[ z nich zaczyna tworzy wewntrzn grup komórek (ang. inner cell mass, ICM), a pozostaBe komórki  rozmieszczone obwodowo  cz[ zewntrzn. Komórki tworzce wewntrzn grup komórek (ICM) to pluripotencjalne komórki macierzyste, zwane embrionalnymi komórkami macierzystymi (ang. embryonic stem cells (ES cells)) (stadium blastocysty). Komórki te mog si da pocztek ka|dej komórce ludzkiego organizmu. W dalszym etapie rozwoju komórki macierzyste w organizmie czBowieka trac pluripotencj, specjalizuj si w poszczególne linie rozwojowe, osigajc stan multipotencjalno[ci. PBód, jak i czBowiek dorosBy, posiada rezerwuar multipotencjalnych i unipotencjalnych komórek macie- rzystych. Multipotencjalne komórki macierzyste mog da pocztek komórkom jednej linii zarodkowej. Unipotencjalne komórki macierzyste mog da pocztek komórkom tylko jednego rodzaju, czyli regeneruj dan tkank lub narzd. totipotencjalny. Z ka|dego z nich mo|e powsta cells)). Komórki te mog da pocztek ka|dej ko- nowy organizm. W dalszych podziaBach dochodzi mórce ludzkiego organizmu. W dalszym etapie roz- do procesu ró|nicowania midzy komórkami: cz[ woju komórki macierzyste w organizmie czBowieka z nich zaczyna tworzy wewntrzn grup komórek trac pluripotencj, specjalizuj si w poszczególne (ang. inner cell mass, ICM), a pozostaBe komórki  linie rozwojowe, osigajc stan multipotencjalno[ci. rozmieszczone obwodowo  cz[ zewntrzn. W ka|dej tkance pBodu i dorosBego czBowieka, ist- Z cz[ci wewntrznej powstaje wBa[ciwy embrion, niej multi-, tri-, di- i unipotencjalne komórki macie- natomiast z zewntrznej ksztaBtuje si trofoblast rzyste. Tak wic, wraz z rozwojem ontogenetycz- (pózniej Bo|ysko), odpowiedzialny za kontakt em- nym, organizm ludzki zyskuje coraz bardziej ukie- brionu z organizmem matki. Wyszczególnienie tych runkowane, wyspecjalizowane zespoBy komórek, a dwóch typów komórek w obrbie embrionu oznacza sukcesywnie traci  mo|no[ i potencj komórek osignicie etapu istnienia zwanego blastocyst. macierzystych (Ryc. 2). Wraz z wiekiem potencjal- Liczy ona zwykle od 100 150 niewyspecjalizowa- no[ komórek macierzystych dorosBego czBowieka i nych komórek. Komórki tworzce wewntrzn gru- zdolno[ do samoodnowy si zmniejsza. p komórek (ICM) to pluripotencjalne komórki Ludzkie komórki macierzyste potencjalnie mo|- macierzyste, zwane embrionalnymi komórkami na uzyskiwa: a) z embrionów ludzkich uzyskiwa- macierzystymi (ang. embryonic stem cells (ES nych metod zapBodnienia in vitro, b) z embrionów 119 Terapia komórkami macierzystymi (stem cells based therapy) RYC. 3. Ogólny schemat przedstawiajcy terapi przy wykorzystaniu komórek macierzystych Komórki macierzyste (embrionalne, pBodowe lub dorosBego czBowieka) mog by izolowane od dawcy, namna|ane in vitro i transplantowane do chorego jako niezró|nicowane komórki macierzyste, albo po namno|eniu mog by ukierunkowane (wy- ró|nicowane) i transplantowane do chorego jako ju| wyró|nicowane komórki danego rodzaju. Po transplantacji komórek uszkodzony narzd si regeneruje i pacjent zdrowieje. uzyskiwanych metod klonowania, c) z tkanki odpowiednie mikro[rodowisko in vivo, tzw. pBodu po poronieniu czy aborcji, d) z krwi ppo- nisz komórek macierzystych (ang. stem cell winowej, Bo|yska lub pBynu owodniowego pod- niche). Do takich czynników nale| czynnik czas porodu, e) z dorosBego organizmu ludzkiego. wzrostu i ró|nicowania komórek, cytokiny, che- Pojawiaj si tak|e doniesienia, |e komórki ma- mokiny i inne stymulatory (ryc. 3). Komórki te cierzyste mo|na uzyskiwa ze zwBok. sprawdza si pod ktem funkcjonalno[ci, |ywot- no[ci, markerów powierzchniowych, a nastpnie TERAPIA KOMÓRKAMI MACIERZYSTYMI - implantuje do chorego. Komórki po wyró|nico- PERSPEKTYWY waniu trac swoj multi-/ pluripotencj, w zwiz- PrzeBom w medycynie regeneracyjnej, jaki nie- ku z tym zmniejsza si ryzyko powstania nowo- sie ze sob odkrycie komórek macierzystych i wie- tworu. Perspektywy i mo|liwo[ci zwikszaj si dza o ich izolacji, selekcji i hodowli, polega na tym, z uwagi na wspóBprac naukowców z ró|nych |e komórki te mog potencjalnie zastpi wszystkie dziedzin. Takim przykBadem mo|e by poBczenie komórki organizmu ludzkiego. Ma to olbrzymie biologów komórki ze specjalistami od in|ynierii znaczenie w terapii chorób chronicznych, degenera- tkankowej i biomateriaBów biodegradowalnych. cyjnych, produkcji sztucznych narzdów (ang. bio- Hodowle w trzech wymiarach (3D, ang. three artificial organs) oraz w rekonstrukcji organów po dimensional), z wykorzystaniem odpowiedniego wypadkach. Komórki macierzyste mo|na pozyska rusztowania (ang. scaffolds) stwarzaj warunki z ró|nych zródeB (embrion, pBód, krew ppowinowa, podobne do warunków in vivo [13, 14]. tkanka tBuszczowa i inne), nastpnie namno|y do Nowym odkryciem jest wykazanie, i| ruszto- wymaganej ilo[ci, ró|nicowa i transplantowa do wania tkankowe (ang. tissue scaffolds) powstaBe chorego. Ró|nicowanie komórek macierzystych z ozbawionych komórek tkanek wpBywa na ró|- zachodzi w obecno[ci czynników symulujcych 120 nicowanie komórek macierzystych w komórki ZespóB naukowców z centrum badawczego i struktury, które s charakterystyczne dla tkanki, Advanced Cell Technology w Worcester (USA), z której przygotowano matryc [14]. Oznacza to, kierowany przez Roberta Lanza wykazaB, |e mo|- i| wszczepiajc rusztowania tkankowe wzbogaco- na z rozwijajcego si embrionu w stadium moru- li, pobra (przy u|yciu metody zbli|onej do biop- ne w odpowiednie cytokiny i ligandy dla molekuB sji zapBodnionej komórki jajowej), pojedyncze adhezyjnych mo|na odtwarza tkanki i narzdy blastomery, nie dokonujc zniszczenia embrionu (ang. bioartificial organs) in vitro. Strategia ta jest [16]. ZespóB ten najpierw przeprowadziB ekspery- z powodzeniem stosowana w przypadku leczenia ment na embrionach myszy, udowadniajc, |e ran skóry. pobrane pojedyncze komórki mog rozwin si Komórki macierzyste dorosBego czBowieka w linie embrionalnych komórek macierzystych. mo|na pobiera od chorego dawcy z jednego zró- Nastpnie podobny eksperyment przeprowadzono dBa, np. szpiku kostnego lub tkanki tBuszczowej na embrionach ludzkich. Spo[ród 43 biopsji bla- i implantowa z powrotem do chorego w miejsce stomerów, 36 (83%) rozwinBo si w zdrowe 5- regenerujcego si narzdu. Taka terapia zwie si dniowe embriony. Jest to du|y procent w stosunku terapi autologicznymi komórkami macierzystymi do eksperymentów z zapBodnieniami in vitro. Me- i cieszy si wielkim zainteresowaniem naukow- toda ta, jak autorzy zapewniaj, nie ró|ni si od ców i lekarzy. prenatalnych rutynowych badaD genetycznych, ale POSTP I ZAGRO{ENIA ZWIZANE jest jeszcze niedoskonaBa. Co wicej, istniej oba- ZE STOSOWANIEM EMBRIONALNYCH wy, |e pobranie pojedynczych komórek z moruli KOMÓREK MACIERZYSTYCH (ES CELLS) mo|e zmniejszy szans na pomy[ln implantacj embrionu. Pobranie pojedynczego blastomeru, Du|e zainteresowanie komórkami pochodz- albo paru blastomerów, mo|e bowiem naruszy cymi z wczesnych stadiów embrionalnych, spo- równowag caBo[ci nowego organizmu. Ponadto, wodowane jest tym, |e komórki te s liczne, proli- nieznane s efekty dBugoterminowe takiego dzia- feruj in vitro potencjalnie nieskoDczon ilo[ razy oraz posiadaj cech toti- lub pluripotencjalno[ci [1 Bania dla zdrowia rozwijajcego si czBowieka. 3, 15]. Pozyskanie embrionalnych komórek macie- Mog si one ujawnia dopiero na etapie postna- rzystych (ang. embryonic stem cells, ES cells) wi|e talnym. Jednak zasadnicze obiekcje do tego typu si jednak z destrukcj embrionu. dziaBaD pojawiaj si na pBaszczyznie etycznej. W pierwszym z mo|liwych sposobów uzy- Oddzielone od embrionu komórki maj mo|liwo[ skania komórek embrionalnych wykorzystuje si sta si nowym |yciem, czyli utworzy nowy drog sztucznego zapBodnienia metod in vitro. embrion. Ich totipotencjalny charakter w peBni na Poniewa| komórki po zapBodnieniu nie s implan- to pozwala. Tak wic oddzielony blastomer nie towane do organizmu kobiety, traktuje si je jako mo|e by traktowany wyBcznie jako cenny mate- zródBo do pozyskiwania komórek macierzystych. riaB biologiczny, ale jako potencjalne nowe |ycie. W tym celu tworzy si najpierw zewntrzne wa- W celu uniknicia bariery zgodno[ci tkanko- runki rozwojowe, aby embriony te mogBy w wa- wej, proponuje si równie| wykorzystanie metody runkach laboratoryjnych rozwin si do poziomu klonowania metod wymiany jdra (ang. somatic blastocysty. Wówczas pobiera si wewntrzn nuclear transfer) [17 19]. Polega ona na enukle- mas komórkow, co jest równoznaczne ze znisz- acji komórki jajowej, czyli oocytu i wprowadzenie czeniem embrionu. Nastpnie komórki te hoduje w jego miejsce jdra z innej dowolnej somatycz- si na odpowiednim podkBadzie organicznym tak, nej (2n) komórki dawcy. Wówczas bez udziaBu aby mno|yBy si, tworzc kolonie zwane embro- plemnika dochodzi do zainicjowania nowego |y- idami (ang. embryoid bodies, EBs)). Proces ten cia. PowstaBy organizm przyjmuje materiaB gene- kontynuuje si a| do powstania linii komórek tyczny komórki somatycznej. Kiedy w procesie macierzystych zdolnych do nieskoDczonego mno- rozwoju embrionalnego komórka jajowa osiga |enia si. stadium blastocysty, wówczas podlega tej samej W przypadku komórek embrionalnych otrzy- procedurze pobrania wewntrznej masy komór- mywanych metod zapBodnienia in vitro, koniecz- kowej. Dawca jdra, bdcy zarazem biorc prze- ne jest pokonanie bariery zgodno[ci tkankowej u szczepu z tak uzyskanych komórek macierzys- ewentualnych biorców przeszczepów, które po- tych, nie wymaga pokonania bariery zgodno[ci chodz z tych komórek. tkankowej. Niekiedy w procesie klonowania pro- 121 ponuje si zastosowanie zwierzcej komórki jajo- tkankowej. Entuzjazm jednak przygasB z uwagi na wej. Po enukleacji jednak wprowadzaBoby si ryzyko nowotworzenia, jakkolwiek naukowcy nie jdro komórki somatycznej ludzkiej, przez co poddaj si i wci| badania w tej dziedzinie trwaj. embrion zasadniczo nabywaBby cechy wBa[ciwe Ze stosowaniem pluripotencjalnych komórek dla materiaBu genetycznego czBowieka, ale posiadaB- macierzystych wi|e si ryzyko powstawania by równie| materiaB zwierzcy w postaci mitochon- teratom (Bac. teratoma, potwór, dziwo), czyli no- wotworów wywodzcych si od pluripotencjal- drialnego DNA. Organizm utworzony w ten sposób nych komórek macierzystych? W warunkach in miaBby charakter chimery ludzko-zwierzcej. vivo status komórki macierzystej jest bardzo dy- Negatywnym argumentem etycznym w kwe- namiczny. Procesy migracji, mobilizacji i ró|ni- stii klonowania jest wykorzystanie komórki ja- cowania komórek macierzystych s zale|ne od jowej, a dokBadnie ooplazmy (enukleowane ko- mikro[rodowiska (niszy komórek macierzystych  mórki jajowej). Posiada ona informacje (dotych- (ang. stem cell niche), w jakim si znajduj [25 czas jeszcze niedokBadnie poznane), które s zdol- 27]. Tak wic trudno przewidzie los komórek ne wspiera rozwój obcego materiaBu genetyczne- macierzystych w warunkach in vivo. go wbrew jego somatycznemu zaprogramowaniu. Przytaczajc powy|sze technologie, pojawiaj Procesy, jakie zachodz w pierwszych dniach si istotne pytania: czy czBowiek mo|e tak [miaBo i rozwoju embrionalnego s dla naukowców wci| bezkarnie ingerowa w embrion drugiego czBo- wielk tajemnic. Nowe odkrycia biologii mole- wieka i/lub doprowadza do jego destrukcji, albo kularnej, zwBaszcza w kwestii regulacji ekspresji  czy manipulacje genetyczne na poziomie wcze- genów przez maBe czsteczki RNA, np. siRNA snej embriogenezy nie generuj zmian/bBdów, (ang. interference RNA), miRNA (ang. micro które pózniej wpByn na zdrowie biorcy komórek. RNA) otwieraj nowe, nieznane dotd, wpBywy na regulacj rozwoju epigenetycznego. PERSPEKTYWY STOSOWANIA KOMÓREK Jajniki podczas |ycia kobiety uwalniaj okoBo MACIERZYSTYCH DOROSAEGO CZAOWIEKA 400 komórek jajowych zdolnych do zapBodnienia, ( ADULT STEM CELLS) jednak|e 99,9% spo[ród okoBo 7 milionów oocy- Teoria o istnieniu nerwowych komórek ma- tów obecnych w jajnikach obumiera w wyniku cierzystych w mózgu obaliBa dogmat o niemo|no- apoptozy, wikszo[ jeszcze przed urodzeniem. [ci odbudowy neuronów. Komórki macierzyste u Natura dziki mechanizmom jeszcze zupeBnie dorosBego czBowieka odkryto w latach 60. Mniej nieznanym weryfikuje los komórek jajowych. wicej w tym samym czasie pojawiBo si kilka Std te| problem pozyskiwania komórek jajowych rewolucyjnych prac. Pierwsz z nich byBo odkry- kobiet do procedury transferu jdra ostatecznie mo|e cie przez McCullocha i wspóBautorów, samood- znalez rozwizania komercyjne, nieobojtne dla nawiajcych si komórek w mysim szpiku kost- zdrowia dawczyni, zwBaszcza ze wzgldu na ko- nym [28]. FormowaBy one kolonie w [ledzionach nieczno[ hormonalnej stymulacji jajeczkowania. na[wietlanych myszy po transplantacji. Autorzy Grupy naukowców pod kierownictwem prof. wówczas napisali: Stem Cells are primal cells, Yamanaka w Uniwersytecie w Kioto oraz Thom- common to all multi-cellular organisms that retain sona i Yu z Uniwersytetu w Wisconsin-Madison, the ability to renew themselves through cell divi- niezale|nie wygenerowaBy pluripotencjalne ko- sion and can differentiate into a wide range of mórki macierzyste o wBa[ciwo[ciach komórek specialized cell types. ( Komórki macierzyste to embrionalnych, zwane indukowalnymi macierzy- pierwotne komórki, powszechnie wystpujce w stymi komórkami pluripotencjalnymi iPS (ang. wielokomórkowych organizmach, które posiadaj induced pluripotent stem cells). Przy u|yciu re- zdolno[ do samoodnawiania si oraz ró|nicowa- trowirusów zastosowano transfer genów odpo- nia w szerokie spektrum wyspecjalizowanych wiedzialnych za pluripotencj, np. Oct  ¾ (ang. komórek ). octamer transcription factor), Sox2, Klf-4, c-myc, Kolejnym odkryciem byBo odkrycie zjawiska nanog, LIN28, do niepluripotencjalnych komórek, neurogenezy przez Altmana [29]. Zjawisko to takich jak fibroblasty [20-24]. Eksperyment za- zostaBo zignorowane i dopiero w latach 90. uznane koDczono w 2006 r. na komórkach mysich i w przez lobby naukowe. Postp w tej dziedzinie jest 2007 r. na ludzkich. Odkrycie to niosBo wielkie w ostatnich latach bardzo intensywny. Obecnie obietnice na rozwój terapii komórkowej, eliminu- wiemy, |e w organizmie czBowieka jest rezerwuar jcej problemy etyczne, jak i problem zgodno[ci komórek macierzystych, 122 Autologiczna terapia komórkami macierzystymi (Autologus stem cells therapy) RYC. 4. Schemat przedstawiajcy zastosowanie autologicznych mezenchymalnych komórek macierzystych (MSC) z tkanki tBuszczowej na chorob wtroby. Tkank tBuszczow pobiera si od chorego pacjenta drog lipoaspiracji lub chirurgicznie. Nastpnie komórki mezenchymalne (MSC) s izolowane, namna|ane i ró|nicowane w kierunku hepatocytów. Przy wykorzystaniu technik in|ynierii tkankowej, hepatocyty s hodowane w trójwymiarowych (ang. three dimensional 3D) hodowlach w celu wygenerowania fragmentów tkanki. Nastpnie implantuje si komórki dawcy z powrotem, ale tym razem do chorego narzdu. Implantowane mog by: 1. komórki mezenchymalne po wyizolowaniu i namno|eniu, 2. hepatocyty wygenerowane z komórek mezenchymalnych, 3. hepatocyty wygenerowane z komórek mezenchymalnych w trójwymiarowych (3D) hodowlach. odpowiadajcych za regeneracj i regulacj ho- diomiocytom lub hepatocytom. Jest to rewolucyj- meostazy. Komórki te doprowadzaj organizm do ne odkrycie, otwiera bowiem mo|liwo[ci prawie odnowy po przebytych chorobach czy traumie. takie same jak przy zastosowaniu komórek embrio- Szpik kostny zawiera co najmniej dwie gBówne nalnych [30 32], aczkolwiek nie wi|e si z degra- populacje komórek macierzystych: nieadherentne dacj embrionu i problemami natury etycznej. hemopoetyczne komórki macierzyste (ang. hema- Komórki mezenchymalne (MSC) zostaBy zi- topoietic stem cells, HSC) oraz adherentne mezen- dentyfikowane w wikszo[ci tkanek ludzkich chymalne komórki macierzyste (ang. mesenchy- (szpik kostny, tkanka tBuszczowa, krew ppowi- mal stem cells, MSC), inaczej zwane komórkami nowa, pByn owodniowy, Bo|ysko, serce) [4 12]. stromalnymi [6, 7, 30, 31]. Od dawna znamy ko- Najwicej badaD przeprowadzono na komórkach mórki hemopoetyczne (ang. hematopoietic stem szpiku kostnego. W ostatnich latach naukowcy cells, HSC) ze szpiku kostnego, które s u|ywane odkrywaj coraz to nowe subpopulacje niehemo- od ponad 40 lat w transplantacji. Sugeruje si, |e poetycznych komórek macierzystych w szpiku komórki mezenchymalne wykazuj znacznie kostnym o ró|nym profilu markerów powierzch- wikszy potencjaB. Mimo tego, |e ich pochodzenie niowych, np. pluripotencjalne VSEL (ang. very jest mezodermalne, wykazuj mo|liwo[ wyró|- small embrionic  like stem cells) odkryte przez nicowania si w kierunku komórek trzech linii grup pod kierownictwem Ratajczaka [30 32]. zarodkowych: ektodermy, endodermy i mezoder- Wiele nadziei wi|e si z odkryciem multipo- my [6, 7, 33, 34]. Ta zdolno[ sugeruje, |e maj tencjalnych MSC w tkance tBuszczowej na poczt- wikszy potencjaB, ni| uprzednio my[lano. Udo- ku 2000 r. [8, 35 44]. Zasobno[ tkanki tBuszczo- wodniono, |e mog da pocztek, oprócz komór- wej w komórki macierzyste jest bardzo du|a. Aa- kom linii mezodermalnej równie| neuronom, kar- two te komórki pozyska, wyizolowa i na- 123 mno|y. Metoda pobrania jest nieinwazyjna, pod nia. Zrodowisko to powinno zapewni odpowiedni lokalnym znieczuleniem i bez uszczerbku na dobór tlenu, substancji od|ywczych oraz mo|li- zdrowiu. wo[ ró|nicowania si w odpowiedni tkank, Istnieje teoria o hierarchiczno[ci MSC w or- ewentualnie mo|liwo[ doró|nicowania. Jest to ganizmie czBowieka [45, 46]. Teoria ta zakBada, |e bardzo du|e wyzwanie. w organizmie czBowieka istnieje pula komórek Stosowanie matryc tkankowych umo|liwia mezenchymalnych o ró|nym stopniu ukierunko- uniknicie kosztownego i skomplikowanego pro- wania. Komórki te mog ró|ni si ekspresj ge- cesu pozyskiwania i izolacji komórek macierzys- nów i markerów powierzchniowych w zale|no[ci tych [13, 14]. Uwalniane ze wszczepu cytokiny od niszy, w jakiej si znajduj. Wiedza ta u[wia- stanowi sygnaB do rekrutacji tych komórek za- damia nam, |e jedynymi wyzwaniami w pracy nad równo z otaczajcych tkanek, jak i krwi kr|cej komórkami macierzystymi dorosBego czBowieka i szpiku. Komórki macierzyste na zasadzie chemo- jest precyzyjne oznaczenie i scharakteryzowanie taksji odnajduj  zródBo sygnaBu uszkodzenia , poszczególnych subpopulacji, w celu wystandary- jakim jest matryca. Osiedlaj si w niej i ró|nicuj zowania metod izolacji, selekcji i hodowli in vitro. zgodnie z otrzymywanymi ze [rodowiska wszcze- Nasuwaj si pytania  co stymuluje te ko- pu sygnaBami. Matryce tkankowe mog by przy- mórki do migracji, mobilizacji i ró|nicowania gotowywane z tkanek ludzkich przez selektywne w miejscu, gdzie jest zapotrzebowanie? Albo, co usunicie niektórych ich komponentów. Inn me- sprawia, |e w jednym organizmie reaguj one tod jest cz[ciowe lub caBkowite zastpowanie natychmiast, a w innym nie? Innymi sBowy, co macierzy zewntrzkomórkowej wszczepu biaBka- wpBywa na stan, potencjalno[ i  kondycj ko- mi odzwierzcymi (np. kolagen [wiDski, bydlcy mórek macierzystych dorosBego czBowieka? Na te lub koDski) lub wytworzonymi in vitro biaBkami pytania nie znamy jeszcze odpowiedzi. ludzkimi. Obecnie caBa uwaga jest skupiona na zasto- Najwiksze oczekiwania w przypadku zasto- sowaniu komórek macierzystych dorosBego czBo- sowania komórek macierzystych w terapii wi|e wieka w terapii komórkami macierzystymi. si z leczeniem niewydolno[ci mi[nia sercowego, Szczególne zainteresowanie jest terapi autolo- uzupeBnianiem neuronów dopaminoergicznych w gicznymi komórkami macierzystymi (ryc. 4). mózgu i wsparciem dla chorej wtroby. Ju| od Komórki macierzyste mo|na uzyska z krwi p- kilku lat stosuje si w USA wykorzystanie autolo- powinowej, ze szpiku kostnego, albo z tkanki gicznych komórek macierzystych z tkanki tBusz- tBuszczowej. Deponowanie krwi ppowinowej czowej (ang. adipose tissue derived stem cells, podczas porodu w banku krwi ppowinowej jest AT-MSC) w czasie rzeczywistym u pacjentów po obecnie powszechnie stosowane. Problem jest przebytym zawale serca. Specjalnie wyproduko- jeszcze z ich efektywnym wyizolowaniem z za- wana aparatura pobiera tkank tBuszczow od pa- mro|onej krwi i namno|eniem in vitro do wyma- cjenta po przebytym zawale, przetwarza i izoluje ganej ilo[ci. Wyizolowane odpowiednie komórki odpowiedni frakcj komórek macierzystych, a macierzyste wstrzykuje si do miejsca uszkodze- nastpnie wstrzykuje do serca w czasie rzeczywi- nia w czasie rzeczywistym lub po uprzednim stym. Terapia cieszy si ogromnym zainteresowa- namno|eniu i ukierunkowaniu. Badania kliniczne niem i obecnie trwaj prace nad modyfikacj apa- z u|yciem autologicznych komórek macierzystych ratury i zaadaptowaniem jej do innych powa|nych (z ró|nych zródeB) w terapii na stwardnienie roz- schorzeD, np. choroby wtrobowej. Rycina 4 siane, nowotwory mózgu, marsko[ wtroby, cho- przedstawia model terapii autologicznymi komór- rob wtrobow, biaBaczki, cukrzyc i inne s kami z tkanki tBuszczowej w chorobie wtrobowej. w toku [47 52]. Obecnie trwaj prace nad wystandaryzowaniem U|ycie autologicznych komórek macierzys- tej metody oraz monitorowaniem skutków. tych w terapii eliminuje jakiekolwiek problemy Odmian terapii komórkowej z powodzeniem zwizane z barier zgodno[ci tkankowej, jak rów- stosowanej w klinice jest stosowanie komórek nie| problemy etyczne. szpiku do indukcji ko[ciotworzenia. Dodawanie Pomimo wielkich nadziei, terapia ta jest obar- komórek szpiku w miejsce zBamania lub wszcze- czona wieloma ograniczeniami. Najwa|niejsze s pionej matrycy kostnej znacznie przyspiesza pro- ograniczenia dotyczce pobierania i namna|ania ces gojenia tkanki kostnej [53 55]. komórek macierzystych. Niemniej trudne jest Przeszczepy tkankowych komórek macierzy- zapewnienie przeszczepionym komórkom odpo- stych stosowane s równie| z powodzeniem w wiedniego mikro[rodowiska w miejscu ich poda- 124 okulistyce w odtwarzaniu uszkodzonego nabBonka znane. Przede wszystkim mowa tutaj o nieznanym rogówki. Fragment rbka rogówki zdrowego oka, dotd jeszcze obszarze negatywnych efektów zawierajcy komórki macierzyste, jest przeszcze- ubocznych, które mog si zamanifestowa za piany do chorego oka, gdzie odbudowuje popula- kilka lub kilkana[cie lat. cje komórek macierzystych rbka. Hodowla ko- Musimy pamita, |e Natura sama przez si, mórek macierzystych nabBonka rogówki umo|li- potrafiBa stworzy {ycie z  Jednej Komórki (za- wia uzyskanie du|ej ilo[ci komórek z niewielkiej pBodnionej komórki jajowej), jakim jest ludzki biopsji [56]. organizm i poprzez szereg fenomenalnych proce- sów i mechanizmów wygenerowa tak skompli- PODSUMOWANIE kowany  Organ , jakim jest ludzkie ciaBo. Co wicej, Natura daBa temu  Organowi system im- Przedstawione powy|ej fakty i perspektywy munologiczny, aby walczyB z zewntrznymi czyn- zastosowania terapii przy u|yciu komórek macie- nikami inwazyjnymi. Tak wic nasze manipulacje rzystych s inspirujce i otwieraj nowe nadzieje na genomie, proteomie czy embrionie, jak równie| w medycynie regeneracyjnej. Jednocze[nie zasto- kliniczne zakusy, powinny by niezwykle rozsd- sowanie komórek macierzystych niesie ze sob ne i przemy[lane, majc wci| na uwadze jakie- niestety równie| zagro|enia. Multi- lub pluri- kolwiek niebezpieczeDstwa, bBdy i zagro|enia z potencjalne komórki macierzyste dorosBego, pochopnego i niepokornego podej[cia. zwBaszcza ze zródeB takich jak tkanka tBuszczowa czy krew ppowinowa, które jest Batwo pozyska PIZMIENNICTWO w du|ej ilo[ci bez uszczerbku na zdrowiu s ide- 1. Evans MJ, Kauffman MH.: Establishment in culture of alnym narzdziem. Krew ppowinowa i Bo|ysko pluripotent cells from mouse embryos, Nature 1981; 292: s zwykle wyrzucane podczas porodu. Rozsdne 154 156. wydaje si spo|ytkowanie tak zasobnych zródeB 2. Thomson J.A, Itskovitz J, Shapiro SS, Waknitz MA, i wykorzystanie ich do terapii. Komórki szpiku Swiergiel JJ, Marshall VS, Jones JM.: Embryonic stem kostnego i krwi ppowinowej s najdokBadniej cell lines derived from human blastocysts, Science 1998; przebadane. Ju| wiadomo, |e szpik kostny jest 282(5391), 1145 1147. 3. Schuldiner M, Yanuka O, Itskovitz-Eldor J, Melton DA, zasobny w pluripotencjalne komórki macierzyste. Benvenisty N.: Effects of eight growths factors on the dif- Komórki macierzyste tkanki tBuszczowej s rów- ferentiation of cells derived from human embryonic stem nie| bardzo atrakcyjnym narzdziem do badaD cells, Proc Natl Acad Sci USA 2000; 97(21), 11307 i terapii komórkowej, poniewa| mo|na je Batwo 11312. pozyska w du|ych ilo[ciach z lokalnym znieczu- 4. In`t Anker PS, Scherjon SA, Kleijburg-van der Keur C, leniem i bez uszczerbku na zdrowiu dawcy. Ko- de Groot-Swings GM, Claas FH, Fibbe WE, Kanhai HH.: Isolation of mesenchymal stem cells of fetal or maternal mórki macierzyste dorosBego czBowieka (w prze- origin from human placenta. Stem Cells 2004;22:1338 ciwieDstwie do komórek embrionalnych, przez 1345. wzgld na problemy etyczne) s ju| z sukcesem 5. Campagnoli C, Roberts IA, Kumar S, Bennett PR, Bel- wykorzystywane w terapiach biaBaczek, zawaBów lantuono I, Fisk NM.: Identification of mesenchymal serca, zwyrodnieD ukBadu szkieletowego, czy no- stem/progenitor cells in human first-trimester fetal blood, wotworach. liver, and bone marrow, Blood 2001;98:2396 2402. Jakkolwiek istniej równie| potencjalne za- 6. Pittenger MF, Mackay AM, Beck SC, Jaiswal RK, Doug- las R, Mosca JD, Moorman MA, et al.: Multilineage po- gro|enia, jakie ze sob niesie terapia komórkami tential of adult human mesenchymal stem cells, Science macierzystymi. Stosowanie komórek embrional- 1999;284:143 147. nych to dodatkowo problemy etyczne i zamt 7. Jiang Y, Jahagirdar BN, Reinhardt RL, et al.: Pluripo- natury moralnej w spoBeczeDstwie. Najwa|niejsze tency of mesenchymal stem cells derived from adult mar- jest bezpieczeDstwo stosowania komórek macie- row 2002 Nature; 418: 41 49. 8. Zuk PA, Zhu M, Ashjian P, De Ugarte DA, Huang JI, rzystych. Badania powinny by solidne, rzetelne i Mizuno H, Alfonso ZC, et al.: Human adipose tissue is a powinny by dBugoterminowo monitorowane. source of multipotent stem cells. Mol Biol Cell Nale|y pamita, |e potencjaB komórek macie- 2002;13:4279 4295 rzystych, który z jednej strony jest taki korzystny 9. De Coppi P, Bartsch GJr, Siddiqui MM et al.: Isolation of i obiecujcy (potencjalno[, zdolno[ do samood- amniotic stem cell lines with potential for therapy. Nat nawiania i nieskoDczonych podziaBów), mo|e Biotechnol 2006; 25:100 106. z drugiej jednak strony przysporzy powa|ne pro- 10. Bieback K, Kern S, Kluter H, Eichler H.: Critical pa- rameters for the isolation of mesenchymal stem cells from blemy w postaci niekontrolowanego rozrostu umbilical cord blood. Stem Cells 2004;22:625 634. i ró|nicowania. Konsekwencj mo|e by nowo- twór. Inne negatywne skutki s nam jeszcze nie 125 11. Lee OK, Kuo TK, Chen WM, Lee KD, Hsieh SL, Chen 29. Kucia M, Reca R, Jala VR, Dawn B, Ratajczak J, Rataj- TH. 2004.: Isolation of multipotent mesenchymal stem czak MZ.: Bone marrow as a home of heterogenous po- cells from umbilical cord blood. Blood 103:1669 1675. pulations of nonhematopoietic stem cells, Leukemia 12. Beltrami AP, Cesselli D, Bergamin N et al.: Multipotent 2005;19:1118 1127. cells can be generated in vitro from several adult human 30. Ratajczak MZ, Machalinski B, Wojakowski W, Rataj- organs (heart, liver, and bone marrow). Blood czak J, Kucia M.: A hypothesis for an embryonic origin of 2007;110:3438 3446. pluripotent Oct-4(+) stem cells in adult bone marrow and 13. Barrilleaux B, Phinney DG, Prockop DJ, O'Connor KC, other tissues. Leukemia 2007; 21: 860 867. Review: ex vivo engineering of living tissues with adult 31. Zuba-Surma EK, Kucia M, Ratajczak J, Ratajczak MZ. stem cells. Tissue Eng 2006; 12: 3007 3019.  Small stem cells in adult tissues: very small embryonic 14. Philip D, Chen SS, Fitzgerald W, Orenstein J, Margolios  like stem cells stand up!. Cytometry Part A 2009; 75A: L, Kleinman HK.: Complex extracellular matrices pro- 4 13. mote tissue-specific stem cell differentiation, Stem Cells 32. Sanchez-Ramos J, Song S, Cardozo-Pelaez F, Hazzi C, 2005;23:288 296. Stedeford T, Willing A, Freeman TB, et al.: Adult bone 15. Semb H.: Human embryonic stem cells: origin, properties marrow stromal cells differentiate into neural cells in vi- and applications. APMIS 2005; 113: 743 750. tro. Exp Neurol 2000;164:247 256. 16. Klimanskaya I, Chung Y, Becker S, Lu SJ, Lanza R.: 33. Ferrari G, Cusella-DeAngelis G, Coletta M, Paolucci E, Human embryonic stem cell lines derived from single Stornaiuolo A, Cossu G, Mavilio F.: Muscle regeneration blastomeres. Nature. 2006 Nov 23;444(7118):481 485. by bone marrow-derived myogenic progenitors. Science 17. Campbell KH, McWhir J, Ritchie WA, Wilmut I. Sheep 1998;279:1528 1530. cloned by nuclear transfer from a cultured cell line. Na- 34. Bana[ A, Teratani T, Yamamoto Y, Tokuhara M, Take- ture 1996; 380: 64 66. shita F, Quinn G, Okochi H, Ochiya T.: Adipose tissue- 18. Gurdon JB, Byrne JA, Simonsson S.: Nuclear repro- derived mesenchymal stem cells as a source of human gramming and stem cell creation. Proc. Natl. Acad. Sci. hepatocytes. Hepatology 2007;46:219 228. U.S.A. 2003;100 Suppl 1: 11819 11822. 35. Bana[ A, Yamamoto Y, Teratani T, Ochiya T. Stem cell 19. Mitalipov S, Wolf D.: Totipotency, pluripotency and plasticity: Learning from hepatogenic differentiation stra- nuclear reprogramming. Adv Biochem Eng Biotechnol tegies. Developmental Dynamics 2007;236:3228 3241. 2009;114: 185 199. 36. Bana[, Teratani T, Yamamoto Y, Tokuhara M, Takeshita 20. Takahashi K, Yamanaka S.: Induction of pluripotent stem F, Osaki M, Kawamata M, Kato T, Okochi H, Ochiya T. cells from mouse embryonic and adult fibroblast cultures IFATS Collection: In vivo therapeutic potential of human by defined factors, Cell. 2006 Aug 25;126(4):663 76. Adipose Tissue Mesenchymal Stem Cells (AT-MSCs) after PMID: 16904174 transplantation into mice with liver injury. Stem Cells 21. Okita K, Ichisaka T, Yamanaka S.: Generation of germ- 2008; 26:2705 2712. line-competent induced pluripotent stem cells. Nature. 37. Seo MJ, Suh SY, Bae YC, Jung JS.: Differentiation of 2007 Jul 19;448(7151):313 7. PMID: 17554338 human adipose stromal cells into hepatic lineage in vitro 22. Yu J, Vodyanik MA, Smuga-Otto K, Antosiewicz- and in vivo. Biochem Bioph Res Co 2005; 328:258 264. Bourget J, Frane JL, Tian S, Nie J, Jonsdottir GA, Routti 38. Strem BM, Hicok KC, Zhu M, Wulur I, Alfonso ZC, V, Stewart R, Slukvin II, Thomson JA.: Induced pluripo- Schreiber RE, Fraser JK, et al. Multipotential differentia- tent stem cell lines derived from human somatic cells. tion of adipose tissue-derived stem cells. Keio J Med Science 2007;318:1917 1920. 2005;54:132 141. 23. Wernig M, Meissner A, Foreman R, Brambrink T, Ku M, 39. Dicker A, Le Blanc K, Astrom G, Van Harmelen V, Hochedlinger K, Bernstein BE, Jaenisch R.: In vitro re- Gotherstrom C, Blomqvist L, Arner P, et al.: Functional programming of fibroblasts into a pluripotent ES-cell-like studies of mesenchymal stem cells derived from adult state. Nature. 2007; 448:318 24. human adipose tissue. Exp Cell Res 2005;308:283-290. 24. Maherali N, Sridharan R, Xie W, Utikal J, Eminli S, 40. Safford KM, Hicok KC, Safford SD, Halvorsen YD, Arnold K, Stadtfeld M, Yachechko R, Tchieu J, Jaenisch Wilkison WO, Gimble JM, Rice HE.: Neurogenic differ- R, Plath K, Hochedlinger K.: Directly Reprogrammed entiation of murine and human adipose-derived stromal Fibroblasts Show Global Epigenetic Remodeling and cells. Biochem Biophys Res Commun 2002;294:371 Widespread Tissue Contribution. Cell Stem Cell. 379. 2007;1:55 70. 41. Cao Y, Sun Z, Liao L, Meng Y, Han Q, Zhao RC.: Hu- 25. Jones DL, Wagers AJ.: No place like home: anatomy and man adipose tissue-derived stem cells differentiate into function of the stem cell niche. Nature Rev 2008;9:11 21. endothelial cells in vitro and improve postnatal neovas- 26. Adams GB, Martin RP, Alley IR, Chabner KT, Cohen cularization in vivo. Biochem Biophys Res Commun KS, Calvi LM, Kronenberg HM, Scadden DT.: Therapeu- 2005;332:370 379. tic targeting of a stem cell niche. Nat Biotechnol 42. Rodriguez AM, Pisani D, Dechesne CA, Turc Carel C, 2007;25:238 243. Kurzenne JY, Wdziekonski B, Villageois A et al.: Trans- 27. Becker AJ, McCulloch EA, Till JE.: Cytological demon- plantation of a multipotent cell population from human stration of the clonal nature of spleen colonies derived adipose tissue induces dystrophin expression in the im- from transplanted mouse marrow cells, Nature 1963; munocompetent mdx mouse. J Exp Med 2005;201:1397 197:552 454. 1405. 28. Altman J, Das G.: Postnatal Neurogenesis in the Guinea- 43. Rodriguez AM, Elabd C, Delteil F, Astier J, Vernochet C, pig. Nature 1967: 214, 1098  1101. Saint-Marc P, Guesnet J, et al.: Adipocyte differentiation 126 of multipotent cells established from human adipose tis- stem cell transplantation in newly diagnosed type 1 dia- sue. Biochem Biophys Res Commun 2004;315:255 263. betes mellitus. JAMA 2009; 301: 1573 1579. 44. Dennis JE, Charbord P.: Origin and differentiation of 51. Hütter G, Nowak D, Mossner M, Ganepola S, Müßig A, human and murine stroma. Stem Cells 2002; 20:100 106. Allers K, Schneider T, Hofmann J, Kücherer C, Blau O, 45. Friedenstein AJ, Deriglasova UF, Kulagina NN, Panasuk Blau IW: Hofmann WK and Thiel E. Long-Term Control AF, Rudakowa SF, Luria EA, Ruadkow IA.: Precursors of HIV by CCR5 Delta32/Delta32 Stem-Cell Transplanta- for fibroblasts in different populations of hematopoietic tion. N Engl J Med 2009; 360: 692 698. cells as detected by the in vitro colony assay method. Exp 52. Richards M. i wsp.: Marrow  derived progenitor cell Hematol 1974; 2: 83 92. injections enhance new bone formation during distrac- 46. Lazarus HM, Haynesworth SE, Gerson SL et al.: Ex vivo tion, J Orth Res, 1999; 17: 900 908. expansion and subsequent infusion of human bone mar- 53. Ohgushi H i wsp.: Stem cell technology and bioceramics: row-derived stromal progenitor cells (mesenchymal pro- from cell to gene engineering, J Biomed Mater Res, genitor cells): implications for therapeutic use. Bone 1999; 48:913 927. Marrow Transplant 1995;16:557 564. 54. Caplan A.: The regeneration of skeletal tissues with 47. Beltrami AP, Barlucchi L, Torella D et al.: Adult cardiac mesenchymal stem cells, Frontiers in Tissue Engineering, stem cells are multipotent and support myocardial rege- Elsevier Science Ltd., 1998; 471 478. neration. Cell 2003;114:763 776. 55. Zladowski D, Liberek I, Lipski K, Ozga T, Olkowska- 48. Tyndall A, Fassas A, Passweg J, et al.: Autologous ha- Truchanowicz J: Culture of the primary corneal epithe- ematopoietic stem cell transplants for autoimmune dis- lium as a potential component of test batteries for eye ir- ease--feasibility and transplant-related mortality. Auto- immune Disease and Lymphoma Working Parties of the ritancy testing Szaflik J. Toxicology in vitro 2005; European Group for Blood and Marrow Transplantation, 19:875 878. the European League Against Rheumatism and the Inter- national Stem Cell Project for Autoimmune Disease. Bo- dr Agnieszka Bana[ ne Marrow Transplant. 1999; 24: 729 34. Uniwersytet Rzeszowski 49. Burt RK, Loh Y, Pearce W, et al.: Clinical applications agnieszkabanas@o2.pl of blood-derived and marrow-derived stem cells for non- tel.: 785558321 malignant diseases. JAMA 2008; 299: 925 36. 50. Couri C, et al.: C-peptide levels and insulin independence following autologous nonmyeloablative hematopoietic 127

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Komórki macierzyste tkanek zęba i możliwości odtwarzania struktur zęba
Biol molek komórki macierzyste
Komorki macierzyste?ntrum Zdrowia konia
Macierzyste komórki nowotworowe
zachowania macierzynskie klaczy i ich nieprawidlowosci
07 Komórki abortowanych dzieci w Pepsi
macierz0750
02 Jądro komórkowe w interfazie Cykl komórkowy
model Lesli ego, macierz Markowa
EnM Biologia komórki

więcej podobnych podstron