Przyszed� nowy rok 1655. Stycze� by� mro�ny, ale suchy; zima t�ga przykry�a �mud� �wi�t� grubym na �okie�, bia�ym ko�uchem; lasy gi�y si� i �ama�y pod obfit� oki�ci�, �nieg ol�niewa�oczy w dzie� przy s�o�cu, a noc� przy ksi�ycu migota�y jakoby iskry nikn�ce po st�a�ej od mrozu powierzchni; zwierz zbli�a� si� do mieszka� ludzkich, a ubogie szare ptactwo stuka�odziobami do szyb szedzi� i �nie�nymi kwiatami okrytych. Pewnego wieczora siedzia�a panna Aleksandra w izbie czeladnej wraz z dziewcz�tami dworskimi. Dawny to by� zwyczaj Billewicz�w, �e gdy go�ci nie by�o, to z czeladzi� sp�dzali wieczory �piewaj�c pie�ni pobo�ne i przyk�adem swym prostactwo buduj�c. Tak te� czyni�a i panna Aleksandra, a to tym �acniej, �e mi�dzy jej dziewkami dworskimi same by�y prawie szlachcianki, sieroty bardzo ubogie. Te robot� wszelk�, cho�by najgrubsz�, spe�nia�y i przy paniach s�u�ebnymi by�y, a w zamian za to �wiczy�y si� w obyczajno�ci, lepszego doznaj�c od prostych dziewek traktowania. By�y jednak mi�dzy nimi i ch�opki, mow� g��wnie si� r�ni�ce, bo wiele z nich po polsku nie umia�o. Panna Aleksandra wraz z krewn� sw� pann� Kulwiec�wn� siedzia�y w po�rodku, a dziewcz�ta po bokach na �awach; wszystkie k�dziel prz�d�y. Na pot�nym kominie ze zwieszonym okapem pali�y si� k�ody sosnowe i karpy, to przygasaj�c, to zn�w strzelaj�c jasnym, wielkim p�omieniem lub skrami, w miar� jak stoj�cy wedle komina wyrostek przyrzuca� drobniejszych brze�niak�w i �uczywa. Gdy p�omie� strzeli� ja�niej, wida� by�o ciemne drewniane �ciany ogromnej izby z nadzwyczaj niskim, belkowanym sufitem. U belek wisia�y na niciach r�nokolorowe gwiazdki uczynione z op�atk�w, kr�c�ce si� w cieple, a zza belek wygl�da�y motki lnu, zwieszaj�ce si� na obie strony, jakby tureckie zdobyczne bu�czuki. Ca�y niemal pu�ap by� nimi za�o�ony. Po �cianach ciemnych b�yszcza�y jakoby gwiazdy statki cynowe, wi�ksze i mniejsze, stoj�ce lub poopierane na d�ugich p�kach d�bowych. W g��bi, przy drzwiach, kud�aty �mudzin hucza� gwa�townie �arnami mrucz�c pod nosem pie�� monotonn�, panna Aleksandra przesuwa�a w milczeniu paciorki r�a�ca, prz�dki prz�d�y, nic jedna do drugiej nie m�wi�c. �wiat�o p�omienia pada�o na ich m�ode, rumiane twarze, one za� z r�koma wzniesionymi ku k�dzielom, lew� podszczypuj�c len mi�kki, praw� kr�c�c wrzeciona, prz�d�y gorliwie jakby na wy�cigi, surowymi spojrzeniami panny Kulwiec�wny podniecane. Czasem te� spogl�da�y na si� bystrymi oczkami, a czasem na pann� Aleksandr�, jakby w oczekiwaniu, rych�oli �mudzinowi mle� zaka�e i pie�� pobo�n� rozpocznie; ale z robot� nie ustawa�y i prz�d�y, prz�d�y; wi�y si� nici, warcza�y wrzeciona, migota�y druty w r�ku panny Kulwiec�wny, a kud�aty �mudzin w �arna hucza�. Chwilami jednak przerywa� robot�, widocznie co� si� w �arnach psu�o, bo jednocze�nie rozlega� si� jego gniewny g�os: - Pad�as ! Panna Aleksandra podnosi�a g�ow�, jakby rozbudzona cisz�, kt�ra nast�powa�a po okrzykach �mudzina; w�wczas p�omie� o�wieca� jej bia�� twarz i powa�ne, b��kitne oczy, patrz�ce spod brwi czarnych. By�a to urodziwa panna o p�owych w�osach, bladawej cerze i delikatnych rysach. Mia�a pi�kno�� bia�ego kwiatu. �a�obna suknia dodawa�a jej powagi. Siedz�c przed tym kominem by�a tak w my�lach pogr��ona jak w �nie; zapewne nad dol� w�asn� rozmy�la�a, gdy� losy jej by�y w zawieszeniu. Testament przeznaczy� j� na �on� cz�owieka, kt�rego nie widzia�a od lat dziesi�ciu, a �e dobiega�a dopiero dwudziestu, wi�c pozosta�o jej tylko niejasne wspomnienie dziecinne jakiego� burzliwego wyrostka, kt�ry za czasu swego pobytu z ojcem w Wodoktach wi�cej z rusznic� po bagnach lata�, ni� na ni� patrzy�. �Gdzie on jest i jaki on jest teraz?� - oto pytania, kt�re cisn�y si� na my�l powa�nej pannie. Zna�a go wprawdzie jeszcze z opowiada� nieboszczyka podkomorzego, kt�ry na cztery lata przed �mierci� przedsi�wzi�� by� dalek� i trudn� podr� do Orszy. Ot�, wedle tych opowiada�, mia� to by� �wielkiej fantazji kawaler, cho� gor�czka okrutny�. Po owym uk�adzie o ma��e�stwo dzieci zawartym mi�dzy starym Billewiczem a Kmicicem ojcem, mia� �w kawaler przyjecha� zaraz do Wodokt�w akomodowa� si� pannie; tymczasem wybuch�a wielka wojna i kawaler zamiast do panny poci�gn�� na pola beresteckie. Tam postrzelon, leczy� si� w domu; potem ojca schorza�ego i bliskiego �mierci pilnowa�; potem zn�w by�a wojna - i tak zesz�y owe cztery lata. Teraz od �mierci starego pu�kownika up�yn�� ju� kawa� czasu, a o Kmicicu s�uch przepad�. Mia�a tedy o czym rozmy�la� panna Aleksandra, a mo�e t�skni�a do nieznanego. W sercu czystym, w�a�nie dlatego, �e jeszcze mi�o�ci nie zazna�o, nosi�a wielk� gotowo�� do kochania. Iskry tylko trzeba by�o, �eby na tym ognisku rozpali� si� p�omie� spokojny, ale jasny, r�wny, silny i jak znicz litewski nie gasn�cy. Wi�c niepok�j ogarnia� j�, czasem luby, a czasem przykry, i dusza jej ci�gle zadawa�a sobie pytania, na kt�re nie by�o odpowiedzi, a raczej dopiero mia�a nadej�� z p�l dalekich. Wi�c pierwsze pytanie by�o: zali on z dobrej woli j� za�lubi i gotowo�ci� na jej gotowo�� do kochania odpowie? W owych czasach uk�ady rodzicielskie o ma��e�stwo dzieci bywa�y rzecz� zwyk��, a dzieci cho�by po �mierci rodzic�w, zwi�zane pod b�ogos�awie�stwem, dotrzymywa�y najcz�ciej uk�adu. W samym wi�c zaswataniu jej nie widzia�a panienka nic nadzwyczajnego, ale �e dobra wola nie zawsze z obowi�zkiem chodzi w parze, wi�c i ta troska obci��y�a p�ow� g��wk� panny: �Czy on mnie pokocha?� I potem ju� stado my�li opad�o j�, jak stado ptastwa opada drzewa samotnie na rozleg�ych polach stoj�ce: �Kto� ty jest? jaki� jest? �yw chodzisz po �wiecie? czy mo�e ju� gdzie tam poleg�e�?... Daleko� ty? czy blisko?...� Otwarte serce panny, jak drzwi otwarte na przyj�cie mi�ego go�cia, mimo woli wo�a�o ku dalekim stronom, ku lasom i polom �nie�nym, noc� przykrytym: �Bywaj, junaku! bo nie masz nic gorszego w �wiecie nad oczekiwanie!� Wtem jakby w odpowied� wo�aniu, z zewn�trz, w�a�nie z owych �nie�nych daleko�ci noc� pokrytych, doszed� g�os dzwonka. Panna drgn�a, lecz oprzytomniawszy wnet przypomnia�a sobie, �e to z Pacunel�w przysy�ano ka�dego prawie wieczora do apteczki po leki dla m�odego pu�kownika; my�l t� potwierdzi�a panna Kulwiec�wna m�wi�c: - To od Gasztowt�w po driakiew. Nieregularny g�os dzwonka targanego przy dyszlu brzmia� coraz wyra�niej; na koniec ucich� nagle, widocznie sanki zatrzyma�y si� przed domem. - Obacz, kto przyjecha� - rzek�a panna Kulwiec�wna do obracaj�cego �arna �mudzina. �mudzin wyszed� z czeladnej, lecz po ma�ej c�iwili pojawi� si� z powrotem i bior�c zn�w za dr�g od �aren rzek� z flegm�: - Panas Kmitas. - A s�owo sta�o si� cia�em! - wykrzykn�a panna Kulwiec�wna. Prz�dki zerwa�y si� na r�wne nogi;. k�dziele i wrzeciona pospada�y na ziemi�. Panna Aleksandra wsta�a tak�e; serce jej bi�o jak m�otem, na twarz wyst�powa�y rumie�ce, a po nich blado��; ale odwr�ci�a si� umy�lnie od komina, �eby wzruszenia nie okaza�. Wtem we drzwiach pojawi�a si� wynios�a jaka� posta� w szubie i czapce futrzanej na g�owie. M�ody m�czyzna post�pi� na �rodek izby i poznawszy, �e si� znajduje w czeladnej, spyta� d�wi�cznym g�osem, nie zdejmuj�c czapki: - Hej! a gdzie to wasza panna? - Jestem - odpowiedzia�a do�� pewnym g�osem Billewicz�wna. Us�yszawszy to przyby�y zdj�� czapk�, rzuci� j� na ziemi� i sk�oniwszy si� rzek�: - Jam jest Andrzej Kmicic. Oczy panny Aleksandry spocz�y b�yskawic� na twarzy Kmicica, a potem zn�w wbi�y si� w ziemi�; przez ten czas jednak zdo�a�a panienka dojrze� p�ow� jak �yto, mocno podgolon� czupryn�, smag�� cer�, siwe oczy bystro przed si� patrz�ce, ciemny w�s i twarz m�od�, orlikowat�, a weso�� i junack�. On si� za� w bok uj�� lew� r�k�, praw� do w�sa podni�s� i tak m�wi�: - Jeszczem w Lubiczu nie by�, jeno tu ptakiem �pieszy�em do n�g panny �owczanki si� pok�oni�. Prosto z obozu mnie tu wiatr przywia�, daj Bo�e, szcz�liwy. - Wa�pan wiedzia�e� o �mierci dziadusia podkomorzego? - spyta�a panna. - Nie wiedzia�em, alem go �zami rzewnymi op�aka�, dobrodzieja mojego, gdym si� o jego zgonie od owych szaraczk�w dowiedzia�, kt�rzy z tych stron do mnie przybyli. Szczery to by� przyjaciel, nieledwie brat mego nieboszczyka rodzica. Pewnie wa�pannie wiadomo dobrze, �e przed czterema laty a� pod Orsz� do nas przyby�. Wtedy mi to wa�pann� obieca� i konterfekt pokaza�, do kt�rego po nocach wzdycha�em. By�bym tu wcze�niej przyjecha�, ale wojna nie matka; ze �mierci� jedno ludzi swata. Zmiesza�a nieco panienk� ta �mia�a mowa, wi�c chc�c j� na co innego odwr�ci� rzek�a: - To wa�pan jeszcze swojego Lubicza nie widzia�? - Czas na to b�dzie. Tu pierwsze s�u�by i dro�szy legat, kt�ry naprz�d chcia�bym odziedziczy�. Jeno mi si� wa�panna tak od komina odwracasz, �em dot�d i w oczy spojrze� nie m�g�. Ot! tak! odwr�� si� wa�panna, a ja od komina zajd�! - ot - tak! To rzek�szy �mia�y �o�nierz chwyci� nie spodziewaj�c� si� takiego post�pku Ole�k� za r�ce i ku ognisku odwr�ci�, tak ni� jak fryg� zakr�ciwszy. Ona za� zmiesza�a si� jeszcze bardziej i nakrywszy oczy d�ugimi rz�sami sta�a tak �wiat�em i w�asn� pi�kno�ci� zawstydzona. Kmicic pu�ci� j� wreszcie i uderzy� si� po kontuszu. - Jak mi B�g mi�y, rarytet! Dam na sto mszy po moim dobrodzieju, �e mi ci� zapisa�. Kiedy �lub? - Jeszcze niepr�dko, jeszczem nie wa�pana - odrzek�a Ole�ka. - Ale b�dziesz, cho�bym ten dom mia� podpali�! Na Boga! my�la�em,�e konterfekt pochlebiony, ale to, widz�, malarz wysoko mierzy�, a chybi�. Sto bizun�w takiemu - i piece mu malowa�, nie one specja�y, kt�rymi oczy pas�. Mi�o� to taki legat dosta�, niech mnie kule bij�! - Dobrze nieboszczyk dziadu� mi powiada�, �e� wa�pan gor�czka. - Tacy u nas wszyscy w Smole�skiem, nie jak wasi �mudzini. Raz, dwa !- i musi by�, jak chcemy, a nie, to �mier�! Ole�ka u�miechn�a si� i rzek�a ju� pewniejszym g�osem podnosz�c na kawalera oczy: - Ej! to chyba Tatarzy u was mieszkaj�? - Wszystko jedno! a wa�panna moj� jeste� z woli rodzic�w i po sercu. - Po sercu, to jeszcze nie wiem. - Niechby� nie by�a, to bym si� no�em pchn��! - �miej�cy si� to wa�pan m�wisz... ale� my to jeszcze w czeladnej!...Prosz� do komnat. Po d�ugiej drodze pewnie si� i wieczerza przygodzi - prosz�! Tu Ole�ka zwr�ci�a si� do panny Kulwiec�wny: - Ciotuchna p�jdzie z nami? M�ody chor��y spojrza� bystro: - Ciotuchna? - spyta� - jaka ciotuchna? - Moja, panna Kulwiec�wna. - A to i moja - odpar� zabieraj�c si� do r�k ca�owania. - Dla Boga ! to� ja mam w chor�gwi towarzysza, kt�ry si� zwie Kulwiec-Hippocentaurus. C�y nie krewniak, prosz�? - To z tych samych! - odrzek�a dygaj�c stara panna. - Dobry ch�op, ale wicher jak i ja! - doda� Kmicic. Tymczasem wyrostek ukaza� si� ze �wiat�em, wi�c przeszli do sieni, gdzie pan Andrzej szub� z siebie zrzuci�, a potem na drug� stron�, do komnat go�cinnych. Zaraz po ich odej�ciu prz�dki zbi�y si� w ciasn� gromadk� i nu� jedna przez drug� gada�, a uwagi czyni�. Strojny m�odzian podoba� si� im bardzo, wi�c i nie szcz�dzi�y mu s��w, wzajemnie si� w pochwa�ach przesadzaj�c. - �una od niego bije - m�wi�a jedna. - Kiedy wszed�, my�la�am, �e kr�lewicz. - A oczy ma jak ry�, a� nimi k�uje - odrzek�a druga. - Takiemu si� nie przeciw! - Najgorzej si� przeciwia�! - odpowiedzia�a trzecia. - Pann� jak wrzecionem okr�ci�! Ale ju� to zna�, �e mu si� uda�a bardzo, bo i komu� by si� ona nie uda�a? - Ale i on nie gorsz�, nie b�j si�! �eby ci si� taki zdarzy�, posz�aby� i do Orszy, cho� to podobno na ko�cu �wiata. - Szcz�liwa panna! - Bogatym zawsze lepiej na �wiecie. Ej, ej! z�oto� to, nie rycerz! - M�wi�y pacunelki, �e i ten rotmistrz, kt�ren jest w Pacunelach, u starego Pakosza, pi�kny kawaler. - Nie widzia�am ja go, ale gdzie jemu do pana Kmicica! Ju� takiego chyba na �wiecie nie ma! - Pad�as! - zawo�a� nagle �mudzin, kt�remu zn�w si� co� w �arnach popsu�o. - A nie p�jdziesz, ty kud�aty, ze swoimi wymys�ami! Daj�e ju� spok�j, bo si� i dos�ysze� nie mo�na!... Tak, tak! trudno lepszego ni� pan Kmicic na ca�ym �wiecie znale��! Pewnie i w Kiejdanach takiego nie ma! - Taki to si� i przy�ni! - Niechby si� cho� przy�ni�... W taki to spos�b rozprawia�y ze sob� szlachcianki w czeladnej. Tymczasem nakrywano co duchu w izbie sto�owej, a w go�cinnej siedzia�a panna Aleksandra sam na sam z Kmicicem, bo ciotka Kulwiec�wna posz�a krz�ta� si� wedle wieczerzy. Pan Andrzej nie zdejmowa� wzroku z Ole�ki i oczy iskrzy�y mu si� coraz bardziej, na koniec rzek�: - S� ludzie, kt�rym maj�tno�� nad wszystko milsza, inni za zdobycz� na wojnie goni�, inni si� w koniach kochaj�, ale ja bym wa�panny za �adne skarby nie odda�! Dalib�g, im wi�cej patrz�, tym wi�ksza ochota do �eniaczki, �eby cho� i jutro! Ju� t� brew to chyba wa�panna korkiem przypalonym malujesz? - S�ysza�am, �e tak p�oche czyni�, ale jam nie taka. - A oczy jakoby z nieba! Od konfuzji s��w mnie brakuje. - Nie bardzo� wa�pan skonfundowany, gdy tak obcesem na mnie nastajesz, a� mnie i dziwno. - To te� obyczaj nasz smole�ski: do niewiast czy w ogie� �mia�o i��. Musisz, kr�lowo, do tego przywykn��, bo tak zawsze b�dzie. - Musisz wa�pan.odwykn��, bo nie mo�e tak by�. - Mo�e si� i poddam, niech mnie usiek�! Wierz, wa�panna, nie wierz, a rad bym ci nieba przychyli�! Dla ciebie, m�j kr�lu, got�wem si� i obyczaj�w innych uczy�, bo wiem to do siebie, �em �o�nierz prostak i w obozie wi�cej bywa�em ni�li na pokojach dworskich. - Ej�e, nic to nie szkodzi, bo i m�j dziadu� �o�nierzem by�, ale dzi�kuj� za dobr� ch��! - odrzek�a Ole�ka i oczy jej spojrza�y tak s�odko na pana Andrzeja, �e mu od razu serce jak wosk stopnia�o i odrzek�: - Wa�panna mnie na nitce b�dziesz wodzi�! - Oj, niepodobny wa�pan do takich, kt�rych na nitce wodz�! Najtrudniej to z niestatecznymi. Kmicic ukaza� bia�e, jakoby wilcze, z�by w u�miechu. - Jak to? - rzek� - ma�o� to ojcowie na�amali na mnie r�zeg w konwencie, abym do statku przyszed� i r�ne pi�kne maksymy spami�ta�, przewodniczki �ywota... - A kt�r��e� najlepiej spami�ta�? - Kiedy kochasz, padaj do n�g� - ot tak! To rzek�szy pan Kmicic ju� by� na kolanach, panienka za� wo�a�a chowaj�c nogi pod sto�ek: - Dla Boga! tego w konwencie nie uczyli! Daj wa�pan spok�j, bo si� rozgniewam... i ciotka zaraz przyjdzie... On za�, kl�cz�c ci�gle, podni�s� g�ow� w g�r� i w oczy jej patrzy�. - A niech i ca�a chor�giew ciotek nadci�gnie, nie zapr� si� ochoty! - Wsta�e wa�pan. - Ju� wstaj�. - Siadaj wa�pan. - Ju� siedz�. - Zdrajca z wa�pana, Judasz! - A nieprawda, bo jak ca�uj�, to szczerze!... Chcesz si� przekona�? - Ani si� wa�pan wa�! Panna Aleksanara �mia�a si� jednak, a od niego a� �una bi�a m�odo�ci i weso�o�ci. Nozdrza mu lata�y jak m�odemu �rebcowi szlachetnej krwi. - Aj! aj! - m�wi� - co to za oczki, jakie liczko! Ratujcie� mnie, wszyscy �wi�ci, bo nie usiedz�! - Nie trzeba wszystkich �wi�tych wzywa�. Siedzia�e� wa�pan cztery lata, ani� tu zajrza�, to sied� i teraz! - Ba! zna�em jeno konterfekt. Ka�� tego malarza w smo��, a potem w pierze wsadzi� i po rynku w Upicie biczem p�dza�. Ju� powiem wszystko szczerze: chcesz wa�panna, to przebacz! - nie, to szyj� utnij! My�la�em sobie tedy na �w konterfekt pogl�daj�c: g�a�ka, gadzina, bo g�adka, ale g�adkich nie brak na �wiecie - mam czas! Ojciec nieboszczyk nap�dza�, �eby to jecha�, a ja zawsze jedno: Mam czas! �eniaczka nie przepadnie! panny na wojn� nie chodz� i nie gin�. Nie przeciwi�em si� ze wszystkim woli ojcowskiej, B�g mi �wiadek, ale chcia�em wpierw wojny za�y�, jako� na w�asnej sk�rze praktykowa�em. Teraz dopiero poznaj�, �em by� g�upi, bo mog�em i �eniaty na wojn� i��, a tu mnie delicje czeka�y. Chwa�a Bogu, �e ca�kiem mnie nie usiekli. Pozw�l wa�panna r�czki uca�owa�. - Lepiej nie pozwol�. - Tedy nie b�d� pyta�. U nas w Orsza�skiem m�wi�: �Pro�, a nie daj�, to sam we�!� Tu pan Andrzej przypi� si� do r�czki panienki i ca�owa� j� pocz��, a panienka nie wzbrania�a zanadto, �eby nie�yczliwo�ci nie okaza�. Wtem wesz�a panna Kulwiec�wna i widz�c, co si� dzieje, podnios�a oczy do g�ry. Nie zda�a jej si� ta konfidencja, ale nie �mia�a strofowa�, natomiast zaprosi�a na wieczerz�. Poszli tedy oboje, wzi�wszy si� pod r�ce jakby rodze�stwo, do jadalnej izby, w kt�rej sta� st� nakryty, a na nim wszelkich potraw obficie, zw�aszcza w�dlin wybornych, i omsza�y g�siorek wina moc daj�cego. Dobrze by�o ze sob� m�odym, ra�no i weso�o. Panna ju� by�a po wieczerzy, wi�c tylko pan Kmicic zasiad� i je�� pocz�� z t� sam� �ywo�ci�, z jak� przedtem rozmawia�. Ole�ka spogl�da�a na� z boku, rada, �e je i pije, potem za�, gdy nasyci� pierwszy g��d, zacz�a zn�w wypytywa�: - To wa�pan nie spod Orszy jedziesz? - Bo ja wiem sk�d?!.. Dzi� tu bywa�em, jutro tam! Takem pod nieprzyjaciela podchodzi� jako wilk pod owce i co tam mo�na by�o urwa�, tom urywa�. - A �e� si� to wa�pan wa�y� takiej pot�dze oponowa�, przed kt�r� sam hetman wielki musia� ust�pi�? - �em si� wa�y�? Jam na wszystko got�w, taka ju� we mnie natura! - M�wi� to i nieboszczyk dziadu�... Szcz�cie, �e� wa�pan nie zgin��. - Ej! nakrywali mnie tam czapk� i r�k� jako ptaka w gnie�dzie, ale co nakryli, tom uskoczy� i gdzie indziej uk�si�. Naprzykrzy�em si� tak, �e jest cena na moj� g�ow�... Wyborny ten p�g�sek! - W imi� Ojca i Syna! - zawo�a�a z nieudanym przera�eniem Ole�ka spogl�daj�c jednocze�nie z uwielbieniem na tego m�odziana, kt�ry razem m�wi� o cenie na sw� g�ow� i o p�g�sku. - Chyba� mia� wa�pan pot�g� wielk� do obrony? - Mia�em dwie�cie swoich dragonik�w, bardzo przednich, ale mi si� w miesi�c wykruszyli. Potem z wolentarzami chodzi�em, kt�rych zbiera�em, gdziem m�g�, nie przebredzaj�c. Dobrzy pacho�kowie do bitwy, ale �otry nad �otrami ! Ci, co nie pogin�li, pr�dzej p�niej p�jd� wronom na frykasy...To rzek�szy pan Andrzej zn�w si� roz�mia�, wychyli� kielich wina i doda�: - Takich drapichrust�w jeszcze� wa�panna w �yciu nie widzia�a. Niech im kat �wieci! Oficyjerowie - wszystko szlachta z naszych stron, familianci, godni ludzie, ale prawie na ka�dym jest kondemnatka. Siedz� teraz w Lubiczu, bo co mia�em innego z nimi robi�? - To wa�pan z ca�� chor�gwi� do nas przyci�gn��?... - Tak jest. Nieprzyjaciel zamkn�� si� w miastach, bo zima okrutna! Moi ludzie te� si� zdarli jako miot�y od ci�g�ego zamiatania, wi�c mi ksi��� wojewoda hiberny w Poniewie�u naznaczy�. Dalib�g, dobrze to zas�u�ony odpoczynek! - Jedz wa�pan, prosz�. - Ja bym dla wa�panny i trucizn� zjad�!... Zostawi�em tedy cz�� mojej ho�oty w Poniewie�u, cz�� w Upicie, a godniejszych kompanion�w do Lubiczam w go�cin� zaprosi�... Ci przyjad� wa�pannie czo�em bi�. - A gdzie� wa�pana lauda�scy ludzie znale�li? - Oni mnie znale�li, gdym i tak ju� do Poniewie�a na hiberny szed�. By�bym i bez nich tu przyci�gn��. - Pij no, wa�pan... - Ja bym dla wa�panny i trucizn� wypi�... - Ale o �mierci dziadusia i o testamencie to lauda�scy dopiero wa�panu powiedzieli? - A, o �mierci to oni. Panie, �wie� nad dusz� mego dobrodzieja! Czy to wa�panna wys�a�a� do mnie tych ludzi? - Tego sobie wa�pan nie my�l. 0 �a�obie my�la�am i modlitwie, wi�cej o niczym... - Oni te� to samo m�wili... Ho! harde jakie� szaraki!... Chcia�em im da� nagrod� za fatyg�, to jeszcze si� na mnie �achn�li i nu� przymawia�, �e to mo�e orsza�ska szlachta munsztu�uki bierze, ale lauda�ska nie! Bardzo mi szpetnie przymawiali! Co ja s�ysz�c my�l� sobie tak: nie chcecie pieni�dzy, ka�� wam da� po sto bizun�w. Na to panna Aleksandra chwyci�a si� za g�ow�. - Jezus Maria! i wa�pan to uczyni�? Kmicic spojrza� zdziwiony. - Nie przestraszaj si� wa�panna... Nie uczyni�em, cho� si� dusza zawsze we mnie na takich szlachetk�w przewraca, kt�rzy r�wnymi nam si� by� mieni�. Alem sobie pomy�la�: okrzycz� mnie niewinnie w okolicy za gwa�townika i jeszcze przed wa�pann� obm�wi�. - Wielkie to szcz�cie! - rzek�a oddychaj�c g��boko Ole�ka - bo inaczej na oczy bym wa�pana widzie� nie mog�a. - A to jakim sposobem? - Ma�a to szlachta, ale,staro�ytna i s�awna. Dziadu� nieboszczyk zawsze si� w nich kocha� i na wojn� z nimi chodzi�. Wiek �ycia razem przes�u�yli,a czasu pokoju w dom ich przyjmowa�. Stara to domu naszego przyja��, kt�r� wa�pan szanowa� musisz. Masz przecie serce i nie popsujesz tej �wi�tej zgody, w kt�rej �yli�my dot�d! - To ja o niczym nie wiedzia�em! niech mnie usiek�, je�lim wiedzia�! A przyznaj�, �e ta bosa szlachetczyzna jako� mi nie idzie do g�owy. U nas: kto ch�op,to ch�op, a szlachta wszystko familianci, kt�rzy po dw�ch na jedn� koby�� nie siadaj�... Dalib�g, �e takim szerepetkom nic do Kmicic�w ani do Billewicz�w, jak piskorzom nic do szczuk, cho� i to, i to ryba. - Dziadu� powiada�, �e substancja nic nie stanowi, jeno krew i poczciwo��, a to poczciwi ludzie, inaczej by ich dziadu� opiekunami moimi nie czyni�. Pan Andrzej zdumia� si� i otworzy� szeroko oczy. - Ich? opiekunami wa�panny dziadu� uczyni�? wszystk� szlacht� lauda�sk�?... - Tak jest. Wa�pan si� nie marszcz, bo nieboszczyka wola �wi�ta. Dziwno mi to, �e wys�a�cy tego wa�panu nie powiedzieli? - By�bym ich... Ale nie mo�e to by�! Przecie tu jest kilkana�cie za�ciank�w... wszyscy� to oni nad wa�pann� sejmuj�? Zali i nade mn� b�d� sejmikowa�, czym po ich my�li, czy nie?... Ej ! nie �artuj no wa�panna, bo si� we mnie krew burzy! - Panie Andrzeju, ja nie �artuj�... �wi�t� i szczer� prawd� m�wi�. Nie b�d� oni sejmikowali nad wa�panem; ale je�li im ojcem za przyk�adem dziadusia b�dziesz, je�li ich nie odepchniesz, pychy nie oka�esz, to nie tylko ich, ale i mnie za serce ujmiesz. B�d� razem z nimi wa�panu dzi�kowa�a, ca�e �ycie... ca�e �ycie, panie Andrzeju... G�os jej brzmia� jak pro�ba pie�ciwa, ale on nie rozmarszcza� brwi i chmurny by�. Gniewem wprawdzie nie wybuchn��, cho� chwilami przelatywa�y mu jakby b�yskawice po twarzy, ale odrzek� z wynios�o�ci� i dum�: - Tegom si� nie spodziewa�! Szanuj� wol� nieboszczyka i tak my�l�, �e pan podkomorzy m�g� ten drobiazg szlachecki do czasu mego przybycia opiekunami wa�panny uczyni�, ale gdym tu ju� raz nog� stan��, nikt inny pr�cz mnie opiekunem nie b�dzie. Nie tylko owe szaraki, ale i sami Radziwi��owie bir�a�scy nic tu do opieki nie maj�! Panna Aleksandra spowa�nia�a i odrzek�a po kr�tkiej chwili milczenia: - �le wa�pan czynisz, �e si� dum� unosisz. Kondycje dziada nieboszczyka albo trzeba wszystkie przyj��, albo wszystkie odrzuci� - rady innej nie widz�. Lauda�scy nie b�d� si� przykrzy� ani te� narzuca�, bo to godni ludzie i spokojni. Tego wa�pan nie przypuszczaj, �eby oni ci ci�cy byli. Gdyby tu jakie� niesnaski powsta�y, tedyby mogli s�owo rzec, ale tak mniemam, �e wszystko p�jdzie zgodnie i spokojnie, a wtedy taka to b�dzie opieka, jakby jej nie by�o... On pomilcza� jeszcze chwil�, potem r�k� kiwn�� i rzek�: - Prawda� to, �e �lub wszystko zako�czy. Nie ma si� o co spiera�, niech jeno siedz� spokojnie i nie wtr�caj� si� do mnie, bo dalib�g, nie dam sobie w w�sy dmucha�; zreszt�, mniejsza o nich! Przyzw�l wa�panna na �lub pr�dki, to b�dzie najlepiej! - Nie wypada teraz o tym m�wi� w czasie �a�oby... - Aj! a d�ugo b�d� musia� czeka�? - Sam dziadu� napisa�, �eby nie d�u�ej jak p� roku. - Wyschn� do tego czasu jak trzaska. Ale si� ju� nie gniewajmy. Ju�e� wa�panna tak zacz�a na mnie surowie spogl�da� jak na winowajc�. Bogdaj�e ci�, m�j kr�lu z�oty! Com ja winien, kiedy natura we mnie taka: gdy mnie gniew na kogo uchwyci, to bym go rozdar�, a gdy przejdzie, to bym zszy�! - Strach z takim �y� - odrzek�a ju� weselej Ole�ka. - No! zdrowie wa�panny! Dobre to wino, a u mnie szabla i wino to grunt. Jaki tam strach ze mn� �y�! Wa�panna to mnie usidlisz swoimi oczami i w niewolnika obr�cisz, mnie, kt�rym nikogo nad sob� znosi� nie chcia�. Ot, i teraz! wola�em z chor�giewk� na w�asn� r�k� chodzi� ni� panom hetmanom si� k�ania�... M�j kr�lu z�oty! je�li� si� co we mnie nie spodoba, to i przebacz, bom si� manier pod harmatami uczy�, nie we fraucymerach - w zgie�ku �o�nierskim, nie przy lutni. U nas tam niespokojna strona, szabli z r�ki nie popu��. Tote�, cho� tam i kondemnatka jaka na kim ci�y, cho� go i wyrokami �cigaj� - nic to! Ludzie go szanuj�, byle fantazj� mia� kawalersk�. Exemplum: moi kompanionowie, kt�rzy gdzie indziej dawno by w wie�ach siedzieli... swoj� drog� godni kawalerowie! Nawet bia�og�owy u nas w butach i przy szabli chodz� i partiom hetmani�, jako pani Kokosi�ska, stryjna mego porucznika, czyni�a; kt�ra teraz kawalersk� �mierci� poleg�a, a synowiec pod moj� komend� za ni� si� m�ci�, cho� jej za �ycia nie kocha�. Gdzie nam dworno�ci si� uczy�, cho�by najwi�kszym familiantom? Ale to rozumiemy: wojna - to stawa�, sejmik - to gard�owa�, a ma�o j�zyka - to dalej�e szabl�! Ot, co jest! takiego mnie nieboszczyk podkomorzy pozna� i takiego dla wa�panny wybra�! - Jam zawsze za wol� dziadusia sz�a ch�tnie - odpar�a spuszczaj�c oczy panienka. - A daj�e jeszcze r�czyny uca�owa�, moja s�odka dziewczyno! Dalib�g, okrutnie� mi do serca przypad�a. Tak mnie sentyment rozebra�, �e nie wiem, jak do owego Lubicza trafi�, kt�regom jeszcze nie widzia�. - Dam wa�panu przewodnika. - Ej, obejdzie si�. Ju� ja przywyk�em t�uc si� po nocach. Mam pacho�ka z Poniewie�a, kt�ry powinien drog� zna�. A tam mnie Kokosi�ski z kompanami czeka... wielcy to familianci u nas Kokosi�scy, kt�rzy si� Pypk� piecz�tuj�... Tego niewinnie bezecnym og�oszono za to, �e panu Orpiszewskiemu dom spali� i dziewk� porwa�, a ludzi wyci��... Godny towarzysz!... Daj�e jeszcze r�czyny. Czas, widz�, jecha�! Wtem p�noc pocz�a bi� z wolna na wielkim gda�skim zegarze w jadalnej izbie stoj�cym. - Dla Boga! czas! czas! - zawo�a� Kmicic. - Nic tu ju� nie wsk�ram! Mi�ujesz �e mnie cho� na obwini�cie palca? - Kiedy indziej odpowiem. Przecie b�dziesz mnie wa�pan odwiedza�? - Co dzie�! chybaby si� ziemia pode mn� rozpad�a. Niech mnie usiek� !... To rzek�szy Kmicic wsta� i wyszli oboje do sieni. Sanki czeka�y ju� przed gankiem, wi�c ubra� si� w szub� i �egna� j� pocz�� prosz�c, by do komnat wr�ci�a, bo z ganku zimno leci. - Dobranoc, kr�lowo mi�a - m�wi� - �pij smaczno, bo ja to chyba oka nie zmru�� o twojej g�adko�ci rozmy�laj�c! - Byle� wa�pan czego szpetnego nie upatrzy�. Ale lepiej dam wa�panu cz�owieka z kagankiem, bo to i wilk�w pod Wo�montowiczami nie brak. - A c� to ja koza, �ebym si� wilk�w mia� ba�? Wilk �o�nierzowi przyjaciel, bo cz�sto si� z jego r�ki po�ywi. Wzi�o si� te� i bandolecik do sanek. Dobranoc, najmilsza,.dobranoc! - Z Bogiem ! To rzek�szy Ole�ka cofn�a si�, a pan Kmicic ruszy� ku gankowi. Ale po drodze, w szparze uchylonych drzwi do czeladnej, dojrza� kilka par oczu dziewcz�t, kt�re spa� si� nie pok�ad�y, aby go ujrze� raz jeszcze. Tym pos�a� pan J�drzej �o�nierskim obyczajem ca�usa od ust r�k� i wyszed�. Po chwili zabrz�cza� dzwonek i j�� brz�cze� zrazu g�o�no, potem coraz bardziej mdlej�cym d�wi�kiem, coraz s�abiej, wreszcie usta�. Cicho si� zrobi�o w Wodoktach, a� ta cisza zdziwi�a pann� Aleksandr�; w uszach jej jeszcze brzmia�y s�owa pana Andrzeja, s�ysza�a jeszcze jego �miech szczery, weso�y, w oczach sta�a bujna posta� m�odzie�ca, a teraz, po tej burzy s��w, �miechu i weso�o�ci, takie dziwne nasta�o milczenie. Panienka nadstawi�a uszu, czy nie dos�yszy jeszcze cho� tego dzwonka od sanek. Ale nie! Ju� ontam dzwoni� gdzie� w lasach, pod Wo�montowiczami. Wi�c mocna t�sknota ogarn�a dziewczyn� - i nigdy nie czu�a si� tak samotn� na �wiecie. Z wolna wzi�wszy �wiec�, przesz�a do izby sypialnej i kl�k�a do pacierzy. Zaczyna�a je z pi�� razy; nim wszystkie z nale�yt� powag� odm�wi�a. Ale potem jej my�li jakby na skrzyd�ach pogna�y do tych sanek i do tej postaci w nich siedz�cej... B�r z jednej strony, b�r z drugiej, w �rodku szeroka droga, a on sobie jedzie... pan Andrzej ! Tu Ole�ce wyda�o si�, �e widzi jak na jawie p�ow� czupryn�, siwe oczy i �miej�ce si� usta, w kt�rych b�yszcza�y bia�e jak u m�odego psiaka z�by. Trudno bowiem mia�a przed sob� zapiera� powa�na panna, �e jej si� okrutnie podoba� �w rozhukany kawaler. Zaniepokoi� j� troch�, troch� przestraszy�, ale jak�e poci�gn�� zarazem w�a�nie t� fantazj�, t� weso�� swobod� i szczero�ci�. A� si� wstydzi�a, �e jej si� podoba� nawet ze swojej pychy, kiedy to na wzmiank� o opiekunach g�ow� jakby turecki dzianet podni�s� i m�wi�: �Sami nawet Radziwi��owie bir�a�scy nic tu do opieki nie maj�...� - To nie niewie�ciuch, to m�� prawdziwy! - m�wi�a sobie panna. - �o�nierz jest, jakich dziadu� najwi�cej mi�owa�... Bo i wa rto ! Tak rozmy�la�a panienka - i to j� ogarnia�a b�ogo�� niczym nie zm�cona, to niepok�j, ale i ten niepok�j by� jaki� luby. Potem zacz�a si� rozbiera�, gdy drzwi skrzypn�y i wesz�a ciotka Kulwiec�wna ze �wiec� w r�ku. - Strasznie�cie d�ugo siedzieli! - rzek�a. - Nie chcia�am m�odym przeszkadza�, �eby�cie si� sami pierwszym razem nagadali. Grzeczny wydaje si� kawaler. A tobie jak si� uda�? Panna Aleksandra zrazu nic nie odpowiedzia�a, jeno bosymi ju� n�kami przybieg�a do ciotki, zarzuci�a jej r�ce na szyj�, a z�o�ywszy sw� jasn� g�ow� na jej piersiach rzek�a pieszczotliwym g�osem: - Ciotuchna, aj, ciotuchna! - Oho! - mrukn�a stara panna podnosz�c w g�r� oczy i �wiec�.