350

HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ

3.    Dusza wegetatywna

Dusza wegetatywna jest najbardziej podstawową zasadą życia; kieruje rodzeniem, odżywianiem się i wzrastaniem - najbardziej elementarnymi zjawiskami żyda. Arystoteles odmawia jakiejkolwiek materii bezpośredniego wpływu na te zjawiska - przyczynami wzrostu nie są już ogień ani deplo (są one co najwyżej wspólprzyczynami). Odżywianie nie jest już mechaniczną grą relacji pomiędzy elementami podobnymi lub przeciwnymi, a przyswajaniem sobie tego, co niepodobne; proces ten umożliwia dusza za pośrednictwem ciepła. Reprodukcja jest zaś konieczna już w tych najprostszych organizmach, gdyż każda forma, nawet najbardziej elementarna, uczyniona jest dla wiecznośd, a nie dla śmierci.

4.    Dusza zmysłowa

Zwierzęta, oprócz funkcji duszy wegelatywnej mają jeszcze wrażenia, pożądania i ruch przestrzenny. Tymi funkcjami kieruje kolejna zasada - dusza zmysłowa.

Najważniejszą wśród wymienionych jest funkcja doznawania wrażeń. Poprzednicy Arystotelesa wrażali wrażenia za zmiany jakośdowe, doznania, modyfikacje, którym ulega podobne pod działaniem podobnego, działania, które coś odbiera pod wpływem niepodobnego et caetera. Arystoteles szuka klucza do zinterpretowania wrażeń w metafizycznej nauce o możności i akcie. Władze zmysłowe mają, jego zdaniem, być w możności do odbierania wrażeń. Dopiero na skutek kontaktu z przedmiotem zmysłowym ze zdolności przeradzają się one w coś, co aktualnie odbiera wrażenia. Zmysł ma potencję (materię), by zostać uformowany (zaktualizowany) przez swój przedmiot. Akt dźwięku w przedmiocie zmysłowym i akt dźwięku w organie zmysłowym (uchu) są tym samym. Te dwa dźwięki różnią się materią (potencją) i istotą (jeden jest dźwięczeniem, drugi - słyszeniem). Wrażenie zmysłowe jest upodobnieniem się do przedmiotu zmysłowego, ale takim, jakie ilustruje przykład wosku i sygnetu, który się w nim odciska. Poznanie zmysłowe jest bierne.

Arystoteles wyróżnia pięć zmysłów i przyznaje każdemu z nich właściwe mu przedmioty zmysłowe (wzrok - barwa, smak - smak, słuch - dźwięk, węch - zapach, dotyk - to, co ciepłe, zimne, wilgotne, suche, miękkie, twarde), a także ośrodki przewodniczące, w których zmysły mogą funkcjonować (wodę, powietrze). Wrażenie zmysłowe jest nieomylne tylko wtedy, gdy zmysł ujmuje przedmiot właściwy sobie.

Oprócz przedmiotów zmysłowych właściwych poszczególnym zmysłom istnieją jeszcze przedmioty zmysłowe wspólne - ruch, spoczynek, kształt, wielkość; mogą być one postrzegane przez wszystkie zmysły. Ewentualny (to określenie nie pojawia się u Arystotelesa) zmysł wspólny byłby zmysłem działającym w sposób niespecyficzny, zbierałby doznania zmysłów specyficznych. Można też mówić o nim w odniesieniu do postrzegania postrzegania (postrzegania odbierania wrażeń zmysłowych) i postrzegania przedmiotów przypadłościowych (cech akcydentalnych). Argumentem przeciwko istnieniu zmysłu wspólnego byłby fakt że nie ma on swojego organu (specyficzne zmysły mają; wzrok - oko, smak - język, słuch - ucho, węch - nos, dotyk - .organ wewnętrzny’). Arystoteles chętnie wpisałby zmysł wspólny w funkcjonowanie duszy rozumnej. W pismach przyrodniczych umiejscawia go w sercu.

Z wrażeń zmysłowych pochodzi wyobraźnia, która wytwarza obrazy, i pamięć, która je przechowuje. Z nagromadzenia faktów bierze się doświadczenie. W tym miejscu, na wyobraźni, kończą się możliwości duszy zmysłowej. Istniejący ponad nią rozum, jest dostępny tylko wyższym istotom, którym przysługuje trzecia zasada - dusza rozumna.