381

HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ

Seneka

Lucius Annaeus Seneka urodził się w Kordobie na przełomie ery pogańskiej i chrześcijańskiej. W Rzymie został wprowadzony w filozofię stoicką. Brał czynny udział w polityce, został wychowawcą Nerona. Odsuną się od polityki, gdy popadł w konflikt z Neronem. W wyniku późniejszych podejrzeń cesarza, został skazany na popełnienie samobójstwa. Wyrok przyjął i wykonał ze stoickim hartem. Zostawił po sobie bardzo bogatą spuściznę. Uważa się, iż Seneka jest najbardziej nowoczesnym pisarzem literatury łacińskiej.

Stoa stała się wraz z Seneką jeszcze bardziej wrażliwa na wymogi eklektyczne. Rzymski filozof bronił swojej duchowej wolności w stosunku do nauki szkoły, głosił potrzebę wsłuchiwania się we wszystkie głosy i, o ile są wartościowe, przyjęcia ich. W konsekwencji przejął pewne normy mądrości głoszone jeszcze przez Epikura. Seneka nie jest jednak eklektykiem, ponieważ jego wolność i otwarcie zakorzenione sąw stoickim odczuwaniu, które zawsze zabarwia sobą to, co przyjmuje. Nie potrafi utworzyć adekwatnych kategońi teoretycznych, które mogłyby zastąpić kategorie wypracowane przez stoicyzm.

Bóg i to. co boskie - U Seneki wyraźnie widać tendencje do odchodzenia od pan teizmu na rzecz spirytualizmu, czemu towarzyszy wyraźny nastrój religijny. 2 jednej strony, zgadza się filozof z nauką panteistyczną: Bóg jest opatrznością, immanentnym rozumem, który kształtuje materię, naturą, fatum. Z drugiej strony, Seneka akcentuje uprzywilejowaną rolę Boga, który jest potężnym twórcą przyczyną siebie samego i przyczyną wszystkiego innego, absolutnym przeciwieństwem materii. Mimo, że brak mu narzędzi, by wyjść poza stoicki panteizm, rysuje Opatrzność prawie osobową, Boga kochającego ludzi i wysłuchującego ich próśb. Niewiele ma ten Bóg wspólnego z Bogiem utożsamionym z pneumą.

Koncepcje człowieka - Zjawisko podobne do tego, które odnaleźć można w teologii Seneki, tkwi też w jego psychologii. Filozof przyjmuje platoński podział duszy na trzy części, ale wszystkie je pojmuje jako władze hegemonicznej części duszy. O wiele bardziej niż średnia szkoła stoicka podkreśla dualizm duszy i ciała - idzie w tym prawie tak daleko, jak Platon w .Fajdonie'. Koncepcje te burzą stoickie twierdzenia, że dusza jest substancją pneumatyczną, które Seneka przecież uznaje, tylko intuicyjnie wychodząc poza stoicki materializm. Z braku kategorii spekulatywnych do uzasadnienia i rozwinięcia tych twierdzeń, zostawia je w połowie drogi, niedokończone.

Sumienie - Na podstawie swoich analiz psychologicznych odkrywa Seneka sumienie i uznaje je za duchową i moralną siłę człowieka. Umieszcza je w swojej filozofii na pierwszym planie, czego nie uczynił nikt przed nim. Pisze, że sumienie jest jedynym, oprócz Bogą prawdziwym, nieomylnym i bezlitosnym sędzią naszego życia moralnego. Koncepcja ta idzie w parze ze stoicyzmem, dopóki traktuje się jednostkowy rozum jako moment rozumu kosmicznego. Gdy jednak chce się ów logos sprowadzić do ognia i do ciała, drogi się rozchodzą

Wola - Stoicy uważali, że o moralności czynu decyduje nastawienie duchowe. Seneka wychodzi poza ten schemat i wyraźnie mówi o woli jako o władzy różnej od władzy poznawczej. Filozof uznał wolę za decydujący czynnik w samowychowaniu, fakt pochodzący z intelektu. Wola nie wystarcza sama sobie, możliwa jest w czystej formie tylko dzięki wiedzy o dobru, nabierając w praktyce większego znaczenia niż poznanie.