RENESANS

TEMAT: Renesans w Europie.

1) Podłoże przemian i czas trwania epoki.

W XV w. z Aten i Konstantynopola uchodzili przed Turkami greccy uczeni, którzy chronili się we Włoszech zwłaszcza we Florencji, przywozili ze sobą ideały starożytne, a więc zainteresowanie człowiekiem i doczesnością, a nie życiem pozagrobowym. We Włoszech od XIV w. wzbogaciło się mieszczaństwo, które przejmowało władzę mając bogactwa, chciało z nich korzystać, dlatego odrzucano ascezę a wzoru życia szukano w starożytności. We Włoszech renesans rozpoczął się już w XIV w., w całej Europie trwał od XIV w. do końca XVI w.

2) Nazwa epoki (odrodzenie - renesans).

Nastąpiło bowiem odrodzenie się kultury antycznej, a także odrodzenie się człowieka co rozumiano jako wyzwolenie się od reguł narzuconych przez średniowiecze.

3) Ideologia.

- antropocentryzm - w centrum zainteresowania człowiek i życie ziemskie;

- humanizm (homo - człowiek) - jest to dążenie do wszechstronnego rozwoju ludzkiej osobowości, czyli zdobywanie wiedzy, prawo do wyrażania uczuć, do kontaktu z pięknem przyrody i sztuki, hasło humanistów to słowa rzymskiego komediopisarza Terencjusza „jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce”;

- reformacja - ruch społeczno-religijny skierowany przeciw duchowieństwu, wszyscy ci którzy inaczej niż papiestwo interpretowali biblię nazywani byli heretykami, słynni reformatorzy to:

• Jan Hus - czech spalony na stosie (husytyzm);

• Marcin Luter - niemiec (luteranizm);

• Jan Kalwin - szwajcar działający we Francji (kalwinizm);

Przeciw reformacji zwołano sobór w Trydencie, do obrony kościoła katolickiego powołano zakon jezuitów (1534r.).

4) Filozofia.

Nawiązuje się do filozofów starożytnych, najbardziej popularne są dwa kierunki:

- stoicyzm - twórcą szkoły stoickiej był Zenon z Kition, głoszono, że szczęście można zdobywać kosztem wyrzeczenia, w każdej sytuacji należy zachować spokój wewnętrzny i równowagę ducha;

- epikureizm - twórcą Epikur, głosił zasadę „carpe diem” - „żyj dniem, ciesz się chwilą”; nie martw się na zapas, uważał że szczęście można osiągnąć korzystając z przyjemności.

5) Nauka.

Zamiast średniowiecznej teologii wkroczyły nauki ścisłe i przyrodnicze, zamiast scholastyki, eksperymenty naukowe, obserwacja, pomiar, powiązanie teorii z praktyką, geocentryzm - ziemia w centrum wszechświata, Kopernik ogłasza teorię heliocentryczną. Mają miejsce wielkie odkrycia geograficzne (K. Columb; Vasco da Gama; Magellon). Rozwija się technika, wynalezienie druku, szkło, rozwój medycyny (pierwsze sekcje).

6) Architektura.

- styl renesansowy, upodobanie do form idealnych (koło, kwadrat, kula), dominacja lini prostej, konieczna symetria, występują krużganki, kolumny zamiast wież, kopuły, dachy przesłonięte attyką, duże okna zwane weneckimi, łuk półkolisty - mają dawać dużo światła; wewnątrz tynki, freski, kasetony na sufitach, arrasy na ścianach, na podłogach mozaiki, dywany, np. we Florencji pałace Strozzich, Pittich.

7) Plastyka.

Rzeźba i malarstwo czerpią wzory z antyku, pokazują piękno, harmonię nagiego ciała, zwraca się szczególną uwagę na kompozycję dzieła, perspektywę w obrazie, rozwija się malarstwo portretowe i pejzaż; w portretach artyści dają studium psychiki, a także studium anatomii, człowiek pokazywany na tle krajobrazu, analiza - światło cienia. Obok tematyki religijnej coraz więcej tematów świeckich.

Rzeźba - Michał Anioł „Dawid”, „Pieta”, „Mojżesz”;

Donatello „Dawid”.

Malarstwo - Sandro Botticieli „Narodziny Wenus”, Rafael Santi malował madonny „Madonna w pejzażu”, „Madonna Sykstyńska”, „Święta rodzina”; Leonardo da Vinci „Ostatnia wieczerza” (fresk w klasztorze w Mediolanie), „Monalisa”, „Dama z łasiczką” w Krakowie; Michał Anioł freski w kaplicy sykstyńskiej „Sąd ostateczny”; Tycjan „Miłość ziemska i niebiańska”; Peter Breughel Starszy „Zima”, „Ślepcy”, „Myśliwi na śniegu”; A. Dürer „Apokalipsa”;

8) Literatura.

Pisarzy obowiązują zasady wywodzące się ze starożytności, głównie z dzieła Arystotelesa „Poetyka”. Utwór musi zachować pełną kompozycję; wstęp, rozwinięcie, podsumowanie. Styl musi być dostosowany do tematu (o rzeczach ważnych pisać uroczyście, o drobnych żartobliwie). Nie wolno mieszać rodzajów i gatunków literackich.

Prekursorzy odrodzenia (pierwszy wprowadza nowości), epigon (tkwi w tym co minęło), awangarda (lubią nowości), ariergarda (nie nadążają).

Prekursorzy odrodzenia we Włoszech to ci, którzy wprowadzali nową tematykę oraz pisali nie po łacinie, ale po włosku:

Dante Alighieri „Boska komedia” - utwór przełomowy bo akcja w zaświatach, ale rozważania dotyczą spraw ludzkich, ziemskich.

Fr. Petrarka - pisał sonety do ukochanej Laury.

Jan Boccaccio „Dekameron” - sto nowel opowiadanych w ciągu 10 dni przez 10 osób (7 pań, 3 panów) którzy schronili się na wsi przed zarazą, utwór jest barwnym opisem życia w tej epoce, okresie.

Czołowi twórcy literatury renesansu:

Włochy:

Leonardo da Vinci - malarz, rzeźbiarz, architekt, muzyk, filozof, matematyk, chemik,

geolog, botanik, konstruktor, poeta.

Michał Anioł - poeta, malarz, rzeźbiarz, architekt.

Nicoolo Machiavelli „Książe” - twórca zasady „cel uświęca środki”.

Galileusz - fizyk, astronom, filozof, odkrył księżyce Jowisza, plamy na słońcu.

Giordano Bruno - filozof, spalony na stosie za propagowanie teorii Kopernika.

Anglia:

Tomasz More „Utopia” - dał obraz idealnie sprawiedliwego społeczeństwa.

Wiliam Szekspir - największy dramaturg po wsze czasy.

Francja:

Franciszek Rabelais „Gargantua i Pantagruel”.

Michał Montaigne „Próby” - rzecznik tolerancji.

Hiszpania:

M. Cervantes „Don Kichot”.

Lope de Vega - dramaturg „Pies ogrodnika”, „Owcze źródło”, „Dziewczyna z dzbanem”.

Polska:

Mikołaj Kopernik - astronom, matematyk, optyk, mechanik, medyk, geograf, historyk, prawnik,

ekonomista, dobry strateg, twórca heliocentryzmu „O obrotach sfer

niebieskich”.

TEMAT: „Don Kichot”.

Miguel Saavedra Cervantes (1547-1616) twórca nowożytnej powieści europejskiej „Don Kichot”; napisał też romans pasterski „Galatea”, a także utwory komediowe „Teatr Cudów”.

„Don Kichot” jest to parodia rycerskiego romansu, sparodiowany został błędny rycerz wędrujący w poszukiwaniu niezwykłych przygód, broniący uciśnionych, zdobywający sławę ku czci damy swego serca.

Don Kichot to szlachcic, który naczytał się tylu romansów, że w końcu oszalał. Jego szaleństwo polegało na tym, że uznał iż sam może być błędnym rycerzem. Postanowił ruszyć w świat, by szukać przygód, razem z nim poszedł niezbyt rozgarnięty, ale chytry Sancho Pansa jako jego giermek. Don Kichot został pasowany na rycerza przez oberżystę, którego uznał za kasztelana. Panią swego serca uczynił Dulcyneę z Toboso, dziewczynę z sąsiedniej wioski. Don Kichot jeździł na równie chudym jak on koniu o imieniu Rosynant. W obłąkanej wyobraźni rycerza najzwyklejsze przedmioty przybierały formy niezwykłe lub groźne. Jedną z najgłośniejszych sytuacji była walka z wiatrakami, które uznał za olbrzymy. Ugodziwszy I wiatrak lancą w skrzydło został odepchnięty i przewrócony wraz z koniem. Pod koniec życia uświadomił sobie, że był szaleńcem.

TEMAT: „Makbet” - psychologiczne studium zbrodni.

Wiliam Szekspir (Schakespeare) (1564÷1616) ur. w Stratfordzie w rodzinie mieszczańskiej, tam ukończył szkołę średnią, nie studiował; w wieku 18 lat poślubił 7 lat starszą Annę, mieli 3 dzieci, opuścił Stratford, przebywał w Londynie, gdzie współpracował z teatrami zwłaszcza „The Globe” (pod kulą ziemską). Pod koniec życia wrócił do rodzinnego miasta, tam zmarł. Pisał dramaty i sonety. Dramaty dzielą się na:

• kroniki historyczne „Henryk VI”, „Ryszard III”, „Henryk VIII”;

• tragedie „Romeo i Julia”, „Koriolan”, „Juliusz Cezar”, „Makbet”, „Hamlet”, „Król Lear”, „Otello”, „Antoniusz i Kleopatra”;

• komedie „Sen nocy letniej”, „Kupiec wenecki”, „Poskromienie złośnicy”, „Wieczór trzech króli”, „Zimowa opowieść”, „Burza”, „Miarka za miarkę”, „Wiele hałasu o nic”.

Akcja „Makbeta” rozgrywa się w XI w. w Szkocji i Anglii, trwa około 17 lat. Anglia, Szkocja i Irlandia to wówczas oddzielone państwa. Szekspir oparł się na faktach historycznych, które zaczerpnął z kroniki Rafała Holinsheda. Mowa tam o królu Dunkanie zamordowanym przez Makbeta i o Banku. W kronice jednak Banko jest wspólnikiem Makbeta, a więc Szekspir traktuje historię swobodnie. Główny problem sztuki to nie odtworzenie dawnej historii, lecz psychologiczne studium odporności na zło. Zło istniejące w naszym otoczeniu uosabiają w dramacie czarownice, ich podszeptom można ulec lub nie. Jeśli człowiek raz podda się złu, to zło go zniszczy, wykazał to na przykładzie głównych bohaterów.

Ocena Makbeta.

W chwili rozpoczęcia akcji jest postacią na wskroś pozytywną. Jest dobrym mężem skoro o wszystkim żonę informuje, liczy się z jej zdaniem, myśli o niej, jest dobrym żołnierzem, wodzem, oddanym przyjacielem, jako wierny poddany króla i państwa pokonał zdrajcę ojczyzny, za te zasługi zostanie nagrodzony tytułem pana Cawdoru, odwiedzi go sam władca, zanim do tego dojdzie zjawią się czarownice przepowiadając przyszłość, zapowiadają nie tylko tytuł pana ale i koronę królewską. Bankowi przepowiadają, że zostanie ojcem królów. Nie wierzą w przepowiednie, ale niebawem przybywa posłaniec z wiadomością o nadaniu dóbr Cawdoru. Makbet skrycie zastanawia się nad przepowiednią i przyznaje, że nachodzą go wtedy myśli „od który włos się jeży i serce bije”. Powstaje w nim myśl o zbrodni, ale odsuwa ją, pozostawia sprawę czasowi, jednocześnie wobec ludzi zachowuje się już jak władca. Inaczej na przepowiednie reaguje lady Makbet, planuje zbrodnię i potrafi do niej nakłonić Makbeta. Makbet opiera się przypomina, że Dunkan to król, krewny i gość. Boi się jednak śmieszności, opinii tchórza, a przede wszystkim zbrodnia jest mu na rękę, idzie zabić Dunkana, przeżywa szok, nie potrafi wypełnić planu do końca, wciąż ma przed oczyma skrwawiony sztylet, ciągle słyszy jakieś głosy, boi się każdego szmeru, przeraża go krew na rękach, głos sumienia mówi, że już spokojnie nie zaśnie. Kiedy rankiem zbrodnia wychodzi na jaw Makbet jest już opanowany niby w szale bez oporów zabija strażników, zgłasza się do ścigania morderców. Synowie króla w obawie o życie uchodzą za granicę, zostają posądzeni o zbrodnię, koronę otrzymuje Makbet, dręczy go przepowiednia, że Banko zostanie ojcem królów, zaprasza go więc na ucztę i nasyła zabójców. Ginie Banko, jego syn ucieka podczas uczty, dowiaduje się Makbet o śmierci przyjaciela, ma jeszcze wyrzuty sumienia o czym świadczy duch Banka, nie potrafi się opanować rozmawia z duchem. Uczta musi być przerwana. Kolejne zbrodnie wpływają negatywnie na psychikę Makbeta, traci wrażliwość, odsuwa się też od żony, chce o wszystkim decydować sam, wybiera się do czarownic, gdzie słyszy, że zginie wówczas, kiedy las podejdzie pod zamek, a zabije go nienarodzony z kobiety. Jest bardzo pewny siebie, rządzi krwawo, coraz liczniejsza jest opozycja w Anglii. Dołącza się do niej Magduf. W odwecie Makbet każe zamordować żonę i dzieci Magdufa. Przeciwnicy oblegają zamek, wszyscy opuszczają Makbeta, donosząc mu, że zbliża się las. Postanawia zginąć z mieczem w dłoni, staje do pojedynku z Magdufem, przedwcześnie wyjętym z łona matki. Głowę Makbeta zatknięto na włóczni. Przed śmiercią Makbet przyznał, że zmarnował, „przegrał życie”. Powiedział, że było ono „powieścią idioty, głośną, wrzaskliwą, a nic nieznaczącą”.

Lady Makbet.

Początkowo dobra żona, powierniczka spraw, mężna, dzieląca jego radości i troski skoro ze wszystkiego zwierza się jej w liście. Pragnie dla męża dostojeństw, ale także dla siebie. Dobrze zna męża skoro mówi „nieprawo grać byś nie chciał, a jednakże pragnąłbyś krzywo wygrać”. Postanawia pomóc Makbetowi w zdobyciu korony, obmyśla plan zbrodni. Wobec króla uprzejma, miła, obiecuje nawet modlić się za niego, a jednocześnie realizuje zbrodnicze plany, prowokuje męża, nazywając go wprost tchórzem, który nie zasługuje na miano mężczyzny. Twierdzi, że gdyby ona tak postanowiła to oderwałaby dziecko od piersi i roztrzaskała mu głowę. Postanawia upić służbę, zabić śpiącego Dunkana, a winę zrzucić na straż. Sama pójdzie zabić króla, gdyż przypomina jej ojca. Widząc, że mąż jest w szoku idzie sama podrzucić sztylety, krew na rękach nie robi na niej wrażenia, przywołuje Makbeta do porządku. Gdy rozchodzi się wieść iż król nie żyje udaje, że mdleje. Jest dumna z roli królowej, chce uczestniczyć w rządzeniu, ale Makbet się od niej odsuwa; podczas uczty lady szybko orientuje się w sytuacji, zachowanie męża tłumaczy chorobą. O zabiciu rodziny Makdufa, Makbet decyduje zupełnie sam, żona pozostaje na uboczu, zaczyna chorować, porusza się jakby w letargu, wciąż widzi krew na rękach, czuje jej zapach. Wspomina wszystkich zabitych, gdyż była wspólniczką, albo przez namowę, albo milczące przyzwolenie, o śmierci żony Makbet dowiaduje się przed bitwą, stwierdza, że powinna była umrzeć w stosowniejszej chwili. Lady popełniła samobójstwo, pozostała po niej opinia szatańskiej żony.

Szekspir jako humanista wykazał niszczący wpływ zbrodni, zwłaszcza na jednostkę, jeśli zbrodniarzem jest władca, zło ciąży także na całym narodzie, gdyż rządzi on krwawo.

TEMAT: Cechy dramatu elżbietańskiego na przykładzie „Makbeta”.

Szekspir stworzył zupełnie nowy typ dramatu, różniący się od tragedii antycznej.

Dramat antyczny

Dramat elżbietański - szekspirowski

- tragizm z fatum i roli bogów - bohater statyczny - trzy jedności a) jedność miejsca b) jedność czasu c) jedność akcji - najwyżej trzy osoby - chór który ocenia - stały nastrój - katarsis - świat realny, rzeczywisty - odwołania do mitologii - Prolog, Parodos, Epeizodiomy, Stasimony, Exodus

- tragizm wynikający z niewłaściwego wyboru, czarownice to symbol zła, któremu można ulec lub nie - bohater dynamiczny - zerwanie z trzema jednościami a) zmienność miejsca akcji: wrzosowiska, zamek, grota czarownic b) akcja około 17 lat c) wielowątkowość (wątek Banka, Magdufa) - wielkie sceny - brak chóru w roli komentatora (chóralne wypowiedzi czarownic nie pełnią takiej roli) - zmienność nastroju, czyli po scenach tragicznych, okrutnych występują sceny żartobliwe, np. po zabiciu Dunkana żarty odźwiernego - pouczenie moralne, zbrodnia nie popłaca, gubi człowieka - świat fantastyczny, np. duch Banka, zjawy w grocie - odwołanie do historii - podział na akty i sceny

TEMAT: Złoty wiek kultury polskiej.

1) Sytuacja Polski w XV i XVI w.:

a) rozwój gospodarczy - potęga europejska;

b) Unia z Litwą;

c) wzrost przywilejów szlachty;

2) Przenikanie humanizmu do Polski.

a) podróże dyplomatyczne duchownych do Włoch i przywożenie nowinek humanistycznych;

b) wyjazdy Polaków na studia do Włoch (Bolonia, Florencja, Genua)

c) przybycie do Polski obcych humanistów np. Włoch Kallimach i Niemiec K. Celtes, którzy założyli pierwsze w Polsce towarzystwo literackie;

d) przybycie do Polski królowej Bony z całym włoskim dworem: architekci (przebudowa Wawelu), artyści, ich służba;

e) znacząca rola Akademii Krakowskiej, gdzie studiują przybysze z całej Europy, zwłaszcza ze względu na wysoki poziom matematyki i astronomii.

3) Pierwsi polscy humaniści:

a) działacze i pisarze: Jan Łaski, autor pierwszego polskiego zbioru praw „Statut Łaskiego”; Jan Ostroróg „Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej” (przeciw hegemonii kościoła i łacinie);

b) poeci polsko-łacińscy: Jan Dantyszek - biskup, Klemens Janicki (na konkursie poetyckim w Padwie zajął I miejsce w Europie);

c) mecenasi (sprawujący opiekę nad sztuką i artystami); biskupi Piotr Kmita (opiekun Janickiego); Jan Dantyszek (przyjaciel Kopernika); Piotr Myszkowski (opiekun Kochanowskiego); mecenat sprawowały wielkie rody magnackie, np. Zamoyscy, Radziwiłowie, Tarnowscy, Leszczyńscy, a także rody mieszczańskie, np. Bonerów, Morsztynów.

4) Rola drukarstwa.

a) wynalezienie druku przez Jana Gutenberga; książki znacznie tańsze i bardziej dostępne;

b) pierwsi drukarze w Polsce: Kasper Hochfeder, Florian Ungler, Łazarz Andrysowicz;

c) pierwsza Polska książka drukowana (1508r.) „Historia umęczenia Jezusa”;

d) zasługi drukarzy:

- organizowanie życia kulturalnego;

- przyswajanie obcych dzieł (opłacanie tłumaczy);

- upowszechnianie polskiej literatury;

- ujednolicenie polskiej pisowni (użycie dwu znaków i znaków diakrytycznych „sz”, „rz”, „ch”, „ę”, „ż”, „ź”);

5) Reformacja w Polsce.

- państwo wielo wyznaniowe, tolerancja religijna zagwarantowana uchwałą sejmu z 1573r.;

- luteranizm wśród mieszczan, kalwinizm wśród szlachty;

- arianie, czyli bracia polscy - odłam kalwinizmu (przeciw rozlewowi krwi, karze śmierci i wyzyskowi);

- kultura arian; Akademia Rakowska (1602÷38), drukarnia w Rakowie, czytelnia publiczna;

- 1658r. wygnanie arian (Holandia);

6) Styl renesansowy w Polsce.

a) architektura:

- zamki: Wawel, Baranów, Brzeg, Krasiczyn, Pieskowa Skała;

- ratusze: Poznań, Tarnów;

- kamienice: Kazimierz Dolny, Zamość (całe miasto w stylu renesansowym);

- kościoły i kaplice: Zamość, Staszów, Kaplica Zygmuntowska na Wawelu;

b) rzeźba i malarstwo:

- nagrobki: Zygmunta Starego i Augusta w kaplicy na Wawelu oraz portrety, miniatury;

c) muzyka:

Wacław z Szamotuł

Marcin Leopolita

Mikołaj Gomułka

TEMAT: Program w dziele A. F. Modrzewskiego „O poprawie Rzeczypospolitej”.

Andrzej Frycz (Fryderyk) Modrzewski (1503÷72) pochodził z niezamożnej szlachty, studiował w Krakowie, współpracował z Łaskim Janem, był też sekretarzem Zygmunta Augusta, pisał po łacinie, największe jego dzieło to „O poprawie Rzeczypospolitej”.

1) „O obyczajach”.

Omawia problemy społeczne, krytykuje dożywotnie sprawowanie urzędów. Postuluje likwidacje żebractwa (chorych otoczyć opieką, zdrowych zmusić do pracy). Utrzymuje, że dla rozwoju gospodarki potrzebny rozkwit handlu i powołanie urzędu miar i wag.

2) „O prawach”.

Krytykuje niesprawiedliwe polskie prawo za ten sam czyn inaczej karze chłopa i inaczej szlachcica. Za takie samo wykroczenie powinna być taka sama kara, bez względu na pochodzenie.

3) „O wojnie”.

Nie ma takiej sytuacji, która by usprawiedliwiła agresję. Można jedynie prowadzić wojny obronne, trzeba zabezpieczyć kraj przed napaścią, potrzebna jest zaciężna armia opłacana z podatków. Na wypadek wojny pospolite ruszenie. Potrzebny międzynarodowy trybunał (sąd) do rozstrzygania sporów między państwami.

4) „O kościele”.

Konieczna jest tolerancja religijna i równouprawnienie wyznań. Państwo ma być oddzielone od kościoła, najlepszy byłby kościół narodowy, a więc podporządkowany władzy państwowej, a nie papieżowi.

5) „O szkole”.

Dostęp do szkół powinien być powszechny bez względu na pochodzenie, szkoła ma być świecka, podległa państwu, a nie kościołowi. Bardzo ważny jest wysoki poziom nauczycieli, których należy godziwie wynagradzać.

Dzieło Modrzewskiego w Polsce ukazało się bez 2 ostatnich ksiąg ze względu na cenzurę kościelną. W całości opublikowano je w Bazylei, co zapewniło autorowi sławę europejską. Jego propozycje reform były tak postępowe, że zrealizowano je dopiero w XIX i XX w.

„O prawach” - fragmenty.

Zdarzyło się w pewnym mieście, że szlachcic i plebejusz pobili człowieka, który zmarł od ran. Przed śmiercią nie wskazał bardziej winnego, a mimo to sąd skazał plebejusza na śmierć, natomiast szlachcic uszedł bezkarnie, oburza autora takie prawodawstwo. Winni byli obywatelami jednego państwa i za ten sam czyn powinni być jednakowo traktowani.

„O wojnie” - fragmenty.

Wojny wywołują władcy licząc na zdobycie sławy i większej władzy, nie oni jednak cierpią na wojnie lecz prosty człowiek. Oburza autora fakt, że można być tak okrutnym i bezdusznym. Ostrzega panujących, że korzyści z wojny są pozorne: „żadne korzyści z wojny nie są tak wielkie, aby mogły jej szkodom dorównać”.

TEMAT: Społeczeństwo XVI w. w ocenie Mikołaja Reja w „Krótkiej rozprawie”.

Mikołaj Rej (1505÷69) pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej osiadłej w Nagłowicach koło Jędrzejowa (tam muzeum poety), nie zmuszano go, by chodził do szkół. Już jako dorosły pobierał nauki w domu, później uczył się sam. Przejął po ojcu gospodarstwo, bywał na sejmikach, był znany i popularny wśród szlachty, przeszedł na kalwinizm. Napisał: „Postylla” (zbiór kazań), „Krótka rozprawa między 3 osobami: panem, wójtem i plebanem” (dialog satyryczny), „Zwierciadło” (gawęda szlachecka), „Figliki” (Zbiór fraszek).

Rej uważany jest za ojca literatury narodowej, gdyż programowo pisał po polsku i głosił hasło: „a niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”. Cytat pochodzi z wiersza „Do tego co czytał” zamykającego tom „Figliki”. Język gęsi = obcy, nie zrozumiały. Polacy nie muszą używać języka obcego, gęsiego skoro mają swój. Rej porusza w swojej twórczości sprawy istotne dla narodu, w „Krótkiej rozprawie …” krytykował duchowieństwo i szlachtę, brał natomiast w obronę chłopa.

Zarzuty wobec duchowieństwa	Zarzuty wobec szlachty
1) lekceważenie obowiązków: - niedbałe msze, brak jutrzni; - chaotyczne śpiewy na nieszporach; - niedbałe, źle przygotowane kazania; 2) niewłaściwy tryb życia: - rano „księdzu cięży głowa”; - życie w dostatku, luksusie; 3) wykorzystywanie naiwności wiernych: - „dam dobrą kolędę z nogami w niebie będę”; 4) odpust to jarmark; zamiast modlitwy i pokuty, zabawy, pijaństwo, zbieranie danin.	1) brak zgody na sejmie: - „kilka niedziel bają, a w niczym się nie zgadzają”; - nikt nie dba o dobro narodu, ale własne; 2) posłowie to ludzie ograniczeni, nie przygotowani do ważnej funkcji - z pustą głową. 3) zabieganie o urzędy poprzez pochlebstwa i wykorzystywanie urzędów dla własnych celów. 4) Przekupstwo w sądach. 5) Życie w dostatku, często nad stan, co prowadzi do ruiny majątku.

Rej ostro atakował szlachtę i duchowieństwo, brał natomiast w obronę chłopa. Chłop miał rozliczne obowiązki tak wobec księdza (dziesięcina, kolęda, daniny odpustowe) jak i pana (pańszczyzna, daniny); na dodatek ksiądz straszył chłopa piekłem, pan nie żałował kija „Ksiądz pana wini, pan księdza. A nam prostym zewsząd nędza”.

TEMAT: Ideał szlachcica, ziemianina w „Żywocie człowieka poczciwego” M. Rej.

Pod koniec życia Rej napisał obszerne dzieło pod tytułem „Zwierciadło”. W skład wchodziło kilka utworów pisanych prozą lub wierszem. Najobszerniejsza część to „Żywot człowieka poczciwego”, składa się z 3 fragmentów.

Pierwszy dotyczy młodości szlachcica. Rej podkreśla, że dziecko ma jadać proste potrawy, ubierać się skromnie, mieć dobry przykład zwłaszcza w nauczycielu. Nie potrzeba uczyć się gramatyki lub arytmetyki, ani nawet literatury. Szlachcicowi nieodzowna jest natomiast umiejętność konnej jazdy i władania bronią. Powinien mieć wpojone zasady honoru.

Drugi fragment dotyczy średniego wieku żywota. Szlachcic osiadłszy na roli powinien się ożenić z równą sobie majątkiem i stanem. Szczęścia szukać w życiu rodzinnym i pracy na roli. Musi pamiętać o obowiązkach wobec ojczyzny. Nie powinien pysznić się powodzeniem, gdyż szlachectwo to zasady honoru i szacunek dla prawdy.

Trzecia część utworu dotyczy starości. Przekonuje Rej, że ma ona swoje uroki. Można teraz czerpać z dorobku całego życia, a jeśli żyło się uczciwie nie trzeba lękać się śmierci.

Taki opis życia opowiada naturalnemu porządkowi jak rok to wiosna, lato, jesień, zima, tak w życiu dzieciństwo, młodość, dojrzałość i starość. Wzorowy portret szlachcica to podkreślenie, że nie wystarczy urodzić się z tytułem szlacheckim, trzeba jeszcze dbać o dobre imię, być wzorowym gospodarzem, być dobrym żołnierzem gotowym bronić kraju, a także obywatelem zainteresowanym losem narodu. Jak wyobrażał sobie życie wiejskie mówią fragmenty utworu.

„Rok na cztery części rozdzielon”.

Rej idealizuje życie na wsi, gdyż jest to wieś widziana oczyma szlachcica. Podkreśla autor, że jeśli zajmiemy się uczciwie uprawą roli możemy mieć z tego korzyści i przyjemności. Wiosną trzeba starannie uprawić glebę, sporządzić drzewa, posiać warzywa i zioła. Kiedy wszystko wzejdzie, trzeba starannie wypleść i okopać. „Lato gdy przyjdzie” będzie można zbierać owoce pracy: jabłuszka, gruszeczki, ogóreczki. Żyjąc na wsi można mieć jeszcze świeże masełka, jajka oraz żyje się w błogim spokoju - słychać jak gąski gęgają i kurki gdaczą. Podkreśla autor: „używaj miła duszo, masz wszystkiego dobrego dosyć”. Radości, przyjemności może dostarczać życie w bliskim kontakcie z przyrodą i koniecznie w gronie rodziny. Do pracy wychodzi się gromadnie, każdy wykonuje swoje czynności. Mężczyźni uprawiają glebę, kobiety usuwają chwasty.

W obrazie wsi można dostrzec nawiązanie do motywu arkadyjskiego. Arkadia w mitologii greckiej to pasterska kraina na południu Grecji na Peloponezie. Żyło im się tam spokojnie, dostatnio i bez kłopotów. Sielankowy nastrój podkreśla Rej stosując nagminnie zdrobnienia (deminutiwy), np. „to sobie oną rozkoszą nasiejesz ziółek potrzebnych, rzodkiewek, sałatek, rzeżuszek, nasiejesz maluneczków, ogóreczków”.

TEMAT: Jan Kochanowski - portret renesansowego humanisty.

Jan Kochanowski (1530÷84) urodzony w Sycynie koło Zwolenia, syn średniozamożnego szlachcica. Tam gdzie kiedyś stał dwór Kochanowskich dziś znajduje się figura z 1620r. W biografii poety można wyróżnić trzy fazy:

1) Okres studiów.

Rozpoczął je w wieku 14 lat w Akademii Krakowskiej, później studiował również w Królewcu i Padwie. Pobyt we Włoszech sfinansował poecie Jan Zamojski. Tam Kochanowski opanował doskonale łacinę i grekę, poznał literaturę i sztukę starożytną, oraz twórczość włoską, np. Petrarka. Podczas pobytu w Padwie Kochanowski tworzył po łacinie, były to głównie elegie. Na przełomie lat 1558÷59 przebywał poeta w Paryżu, gdzie nawiązał kontakt z poetami Plejady oraz z ich przywódcą Piotrem Ronsardem. Poeci ci programowo pisali po francusku.

2) Okres dworski.

W 1559r. powraca do kraju przez 10 lat przebywa na dworach. Polska była wtedy krajem bogatym, ośrodkami kultury były drukarnie lub dwory (królewski, magnackie, biskupie). Na dworach gromadzili się ludzie wykształceni, dyskutowali, opracowywali różne projekty, które finansowali (król, magnaci, biskupi - mecenat). Na dworach była atmosfera beztroski, bawiono się w myśl zasady „vivere est bibere” (żyć to pić). Kochanowski przebywał na dworach Jana Firleja wojewody lubelskiego, oraz na dworach biskupów Filipa Podniewskiego i Piotra Myszkowskiego, później został sekretarzem króla Zygmunta Augusta.

3) Okres Czarnoleski.

W 1569r. osiada w Czarnolesie, żeni się z Dorotą Podlodowską, gospodaruje i pisze, głównie pieśni, tłumaczy też „Psałterz Dawidów”. W 1576r. z okazji ślubu J. Zamojskiego z Radziwiłówną wystawiono pierwszy polski dramat napisany przez Kochanowskiego „Odprawa posłów greckich”. W 1580r. umiera ulubiona córka poety Urszula, której poświęca cykl trenów. Poeta umiera nagle, podczas podróży w Lublinie. Pochowany został w Zwoleniu, tam nagrobna płyta z popiersiem poety. Muzeum Kochanowskiego znajduje się w Czarnolesiu.

Poematy: „Zgoda”, „Satyr”, „Szachy”.

Dramat: „Odprawa posłów greckich”.

Poezje: pieśni, treny, fraszki, „Psałterz Dawidowy”.

TEMAT: Obraz epoki i autoportret J. Kochanowskiego we fraszkach.

Z włoskiego frasche = drobiazg - drobny utwór poetycki, przeważnie o zabawnej treści; mogą być fraszki anegdotyczne, autobiograficzne, portretowe, satyryczne i refleksyjne.

Ze względu na tematykę fraszki Kochanowskiego można dzielić na refleksyjne, autobiograficzne, obyczajowe.

„O żywocie ludzkim”.

Nieistotnym drobiazgiem jest wszystko co czynimy, o czym myślimy. Nic co ziemskie nie jest trwałe „zacność, uroda, moc, pieniądze, sława wszystko to minie jako polna trawa”. Nasze życie jest jak przedstawienie kukiełkowe, szybko przemija i równie szybko będziemy zapomniani jak te kukiełki po przedstawieniu.

„Do gór i lasów”.

Utwór autobiograficzny z perspektywy człowieka dojrzałego („srebrne w głowie nici”). Patrzy poeta na swoją przeszłość. Wiele w życiu widział, wiele doznał. Przyznaje, że jako młody był niezbyt stateczny, dużo podróżował, był we Francji, Niemczech, we Włoszech. Był studentem, żołnierzem (uczestniczył w wyprawie wojennej), dworzaninem, poznał też administrację kościelną. Uważa, że miał urozmaicone życie, jest przekonany, że tak należy żyć „ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci”. Odwołuje się tu do epikurejskiej zasady „carpe diem”, ale rozumie ją szerzej, gdyż uchwycić w czas oznacza tu wykorzystywać w pełni każdy etap życia.

„Ku muzom”.

Zwraca się poeta do opiekunek sztuk prosząc, by miały nad nim pieczę. Nie zależy mu na dostatkach, stanowiskach, tytułach, ale prosi o natchnienie, by jego utwory były na tyle dobre, aby zapewnić mu sławę. Nawiązuje tu poeta do poezji Horacego.

„Na dom w Czarnolesie”.

Modli się poeta do Boga prosząc, by mógł dożyć w Czarnolesie spokojnej starości w otoczeniu życzliwych ludzi. Nie liczą się dla niego dostatki, bogactwa, ważny jest spokój i czystość sumienia. Ceni sobie „gniazdo ojczyste”.

„Na lipę”.

Głos zabiera drzewo lipowe, zaprasza uczonego gościa, by usiadł w cieniu konarów, gdzie zawiewa chłodny wietrzyk, pachnie lipowy kwiat, słychać śpiew ptaków i brzęczenie pszczół. Przy dzbanie wina można nie tylko odpocząć, ale mieć natchnienie i stworzyć poezję o tak silnym oddziaływaniu jak muzyka Orteusza.

„O doktorze Hiszpanie”.

Tytułowa postać to doktor praw, wykładowca Akademii Krakowskiej. Nie chciał uczestniczyć w nocnej libacji, poszedł spać, ale kompani wyważyli drzwi i zmusili go do picia. W rezultacie „szedł spać trzeźwy, a wstał pijany”.

„Na fraszki”.

Życie dworskie upływa głównie na rozrywkach, powszechne jest pijaństwo, gry hazardowe i romanse. Ostrzega poeta, że prowadzi to do zguby, odsuwa się od takiego życia, woli pisać fraszki.

„Raki”.

Fraszka czytana wprost podkreśla jak wiele zalet mają kobiety, za co należy je otaczać szacunkiem, cenią sobie bardziej uczucie, miłość niż pieniądze i prezenty, nie zdradzają, mówią prawdę, nie są rozrzutne. Fraszkę można czytać wspak, a wtedy zaprzecza ona poprzednim komplementom. Poeta oddaje w ten sposób przewrotny stosunek do kobiet, albo też sugeruje, że są różne typy kobiet.

„Na Sokalskie mogiły”.

Wszyscy którzy przechodzą obok mogił poległych w walce z Tatarami pod Sokalem nie powinni użalać się nad dramatem tych co zginęli, ale myśleć na przyszłość, czyli zabezpieczyć siebie i kraj na wypadek agresji.

Z fraszek wyłania się portret Kochanowskiego jako typowego humanisty, a epoka renesansu w Polsce to okres dostatku, spokoju i radości.

TEMAT: Renesansowa filozofia życia w pieśniach Kochanowskiego.

„Chcemy sobie być radzi” Pieśń IX.

Nasz los jest niepewny, nikt nie wie co go spotka jutro, zależy to od Boga i Fortuny. Raz los nam sprzyja, kiedy indziej nas doświadcza. Nie przewidzimy następnego dnia, więc trzeba się cieszyć każdą chwilą. Wobec zmienności losu trzeba ufać Bogu, że nie chce dla nas źle, trzeba też umieć zachować postawę stoicką.

„A nigdy nie zabłądzi,

kto tak umysł narządzi,

Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić,

Temu mężnie wytrzymać w owym się nie wznosić”.

Dodaje poeta, że istotnym warunkiem szczęścia jest rezygnacja z bogactw. Nie należy za dużo gromadzić dóbr, bo troska o nie odbiera spokojny sen.

„Miło szaleć”.

Jest to pieśń biesiadna, zaproszenie do stołu, należy się w życiu bawić, ale tylko wtedy, gdy „czas po temu”, czyli jeśli zostały wypełnione obowiązki. Skoro nadszedł już czas zabawy trzeba się oddać bez reszty, w pełni wykorzystać tę okazję. Podaje poeta warunki dobrej zabawy, nieodzowny jest zastawiony stół i kielich wina, ale spożywany z umiarem. Podstawowy warunek dobrej zabawy to zapomnienie o przywilejach i stanowiskach „przywileje powieśmy na kołku, a ty wedle pana siądź pachołku”. Każdy powinien też umieć zachować powagę, powinien też umieć dobrze się bawić w towarzystwie. Trzeba zwłaszcza prowadzić dowcipne dialogi, stwarzać przyjemną atmosferę mówiąc chociażby komplementy. O sobie mówi poeta, że potrzebny mu jest i kielich i dobra zabawa.

„Serce rośnie patrząc na te czasy”.

Człowieka rozpiera radość, szczęście kiedy obserwuje piękną przyrodę, zwłaszcza na wiosnę. Jeszcze niedawno była zima, leżał śnieg, rzeki były zamarznięte, drzewa gołe. Nastała wiosna i wszystko obudziło się do życia, zakwitły kwiaty, wyrosły zboża, ptaki śpiewają i wiją gniazda. Wszystko to może radować człowieka tylko pod warunkiem, że ma czyste sumienie. Jeśli kogoś „gryzie mól zakryty” nie rozweseli go żadna pieśń, ani żaden żart. Jeśli natomiast żyje uczciwie do szczęścia niepotrzebne mu wino, będzie wesoły nawet przy szklance wody.

Z pieśni refleksyjnych Kochanowskiego wynika, że człowiek powinien szukać szczęścia na ziemi, warunek tego szczęścia to: postawa epikurejska, uczciwe życie i czyste sumienie, dostrzeganie piękna w przyrodzie.

TEMAT: Ludzkie prawo do wyrażania uczuć w pieśniach J. Kochanowskiego.

„Trudna rada w tej mierze”.

Podmiot liryczny to zakochany mężczyzna, musi się rozstać ze swoją wybranką i boleśnie to przeżywa, kiedy jej zabraknie nie potrafi się niczym cieszyć, ani niczym zająć (także nie może pisać). Potrwa to tak długo, jak długo jej nie będzie. Rozpamiętuje szczegóły urody, twarz porównuje do zorzy porannej, kiedy ona zajaśnieje znikają gwiazdy, ona też swoją urodą przyćmiewa wszystkie kobiety. Przyznaje poeta, że w jego zakochanych oczach ona jest tak wspaniała. Wspomina jej „udatne nogi” i miły głos. Jako człowiek renesansu docenia nie tylko zalety charakteru, ale i urodę ciała, ma odwagę mówić co naprawdę czuje, wyraża podziw dla niej, przyznaje się do zazdrości i tęsknoty. Ma nadzieję, że rozstanie nie będzie zbyt długie.

„Czego chcesz od nas Panie”.

W renesansowej koncepcji Boga wyraźnie widoczny jest antropocentryzm. Wielkość Boga należy widzieć we wspaniałości dzieła stworzenia. W Pieśni można dostrzec wpływy franciszkańskie - we wszystkim co żyje zawarta jest iskra Boga. Kochnowski pisze, że wszędzie „pełno ciebie” - w otchłaniach, morzu, na ziemi, na niebie. Bóg z myślą o człowieku stworzył wspaniały świat, poeta wyraźnie odwołuje się do opisu stworzenia w Genesis. Bóg przez 3 dni porządkował wszechświat, a następnie stwarzał. W centrum między mikro- i makrokosmosem umieszczony został człowiek, a zatem otrzymał od Boga nieskończone możliwości - ma czynić sobie świat poddanym. Wielkość Boga powinien odkrywać człowiek rozwiązując tajemnicze przygody, twórca ustanowił prawa w przyrodzie, które funkcjonują idealnie w przyrodzie, nie brakuje wody, morza nie występują z brzegów, po nocy zawsze przyjdzie dzień, kolejno nastąpią pory roku. Wszystko co żyje otrzymuje środki niezbędne do życia: rośliny - wodę, zwierzęta - pożywienia; a człowiekowi każda pora roku daje coś innego: wiosna - kwiaty, lato - zboża, jesień - owoce, a zima - wypoczynek. Człowiek ma także potrzebę kontaktu z pięknem, dlatego gwiazdy na niebie tworzą śliczne hafty, niewiarygodna jest rozmaitość gatunków i kolorów roślin, a ponadto wszystko jest uporządkowane. Za tyle wspaniałości człowiek powinien nieustannie dziękować Stwórcy i wielbić Boga umiejętnie korzystając z wszelkich dóbr ziemskich. Asceta odrzucał wszystko co ziemskie, humanista cieszy się pobytem na ziemi i prosi Boga by pozwolił mu tu jak najdłużej zostać.

TEMAT: Motywy arkadyjskie w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce”.

Noc świętojańska to najkrótsza noc w roku z 23 na 24 czerwca, czyli w wigilię św. Jana. W dawnej pogańskiej tradycji noc ta poświęcona była Bogu ognia, a święto nazywano Sobótką. Obchodzono je różnie, ale istotnym elementem było palenie ognisk, pochodni. W Czarnolesie u Kochanowskiego było zwykle wielu gości, zasiadano przy ognisku na trawie, grały 3 kobzy, 6 par dziewcząt jednakowo ubranych i przepasanych czarodziejskim zielem - bylicą; śpiewało i tańczyło. Magiczność obrzędu podkreśla cyfra 3 i jej wielokrotność.

Dziewczęta śpiewając, wychwalały uroki życia na wsi. Utwór obejmuje cykl 12 pieśni.

„Panna VI”.

Jest upalne lato, słychać cykanie świerszczy, ziemia wyschnięta, spragnione bydło szuka cienia i wody. W takim upale szybko dojrzewa zboże, trzeba sposobić się do żniw, praca będzie wykonana szybko i sprawnie jeśli jedni będą kosić, inni żąć sierpem, a młodzież układać snopy. Kiedy już plony zostaną zebrane, trzeba podziękować Bogu i odpocząć, należy wtedy zaprosić sąsiadów, albo ich odwiedzić. Szczególnie cenione wartości to gromadna praca, wypoczynek po spełnieniu obowiązków, oraz zgodne współżycie z sąsiadami.

„Panna XII”.

Poeta zestawia życie na wsi, ze światową karierą. Jeśli starannie uprawi się ziemię można żyć na wsi w poczuciu bezpieczeństwa i w spokoju. Ci co robią kariery nie są pewni jutra, a żołnierze, czy marynarze narażają życie. Właściciel ziemi jeśli dobrze uprawi glebę zbiera rozmaite plony. W stodole ma pełno zboża, w zagrodzie bydło i owce, w sadzie owoce. Po skończonych pracach można zasiąść przy kominku, bawić się i tańczyć, gospodarz może się wybrać na polowanie lub na ryby. Szczególną uwagę zwraca poeta na rolę rodziny, gospodarz czuwa nad uprawą ziemi, gospodyni nad porządkiem w zagrodzie i zapasami, a wychowaniem wnuków zajmują się dziadkowie. Trzeba zwłaszcza wpoić „by wstyd i cnotę chować w cale”.

W obu fragmentach wyraźne są nawiązania do arkadii mitologicznej. Taką arkadię można sobie stworzyć dbając o rodzinę i rezygnując ze światowej kariery. Motywy mitologiczne to:

„Już mdłe bydło szuka cienia

I cieknącego strumienia

I pasterza, chodząc za niem

Budzą lasy swoim graniem”.

TEMAT: Obowiązki patriotyczne w świetle pieśni Jana Kochanowskiego.

„Pieśń o spustoszeniu Podola”.

Poeta odwołuje się do tragicznych wydarzeń, które rozegrały się w 1575r. na Podolu. W Polsce było wówczas bezkrólewie, gdyż Henryk Walezy uciekł do Francji. Tatarzy najechali Podole, spustoszyli je, wzięli w jasyr 50 tyś. kobiet i dzieci i szybko wycofali się. Poeta ostrzega, że Tatarzy to wysłannicy Turcji, która sprawdza jak silna jest jeszcze Polska. Już teraz Turcy wtrącają się w wewnętrzne sprawy Polski. Boleje Kochanowski nad losem uprowadzonych, zostaną sprzedani albo będą posługiwać u Tatarów. To wstyd, że potężnej, bogatej Polsce zadali klęskę Tatarzy, lud prymitywny i koczowniczy. Z narodem Polskim stało się tak jak ze stadem owiec rozszarpanych przez wilki, a opuszczonym przez pasterza.

W drugiej części pieśni apeluje Kochanowski do rodaków, by się przebudzili i pomścili wyrządzone krzywdy. Obawia się jednak, że zbyt przywykli do wygód i ucztowania, nie ruszą do walki. Proponuje więc inne rozwiązanie „skujmy talerze na talary, skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy”. Trzeba opodatkować się na stałą armię, która będzie strzegła granic, a stawać do walki na wypadek wojny. Obawia się, że Polacy nie wyciągną wniosków z klęski na Podolu i zasłużą na nowe przysłowie, że „przed i po szkodzie głupi”.

„Pieśń o dobrej sławie”.

Człowiek powinien zostawić po sobie dobre imię. Bóg dał człowiekowi rozum, co trzeba dobrze spożytkować. Nie zasłuży na sławę kto za dużo pije, trzeba się zastanawiać nad sobą i własnymi postępkami. Nie zapomną o nas potomni jeśli będziemy służyć społeczeństwu, a nie tylko myśleć o sobie: „służmy poczciwej sławie, a jako kto może nie da ku pożytku dobra wspólnego pomoże”. Każdy ma służyć narodowi zgodnie ze swoimi możliwościami. Komu Bóg dał talent wymowy ten powinien „szczepić dobre obyczaje”, uczyć jak postrzegać praw i jak cenić sobie wolność, kto natomiast ma odwagę i siłę powinien służyć w armii, wolności trzeba bronić do ostatnich sił. Lepiej zginąć w obronie kraju, niż żyć w niewoli i poniżeniu. To jest pewne, że jeśli będziemy służyć społeczeństwu, przyszłe pokolenia o nas nie zapomną.

„Pieśń o cnocie”. XII.

Cnota to szlachetność, prawość, zawsze wzbudza niechęć u tych ludzi, którzy postępują nieuczciwie. Źli ludzie starają się zohydzić to co dobre i piękne. Człowiek prawy żyjący uczciwie takimi opiniami ma się nie przejmować, dla niego nagrodą jest dobre samopoczucie i spokój sumienia. Może być pewien, że „a jeśli komu droga otwarta do nieba, tym, co służą ojczyźnie”.

TEMAT: Konflikt dwóch racji w „Odprawie posłów greckich”.

Kochanowski marzył o stworzeniu epopei narodowej lub tragedii na wzór klasyczny. Pomysł dramatu podsunęła mu „Illiada”. Homer w III i IV księdze „Illiady” wspomina o poselstwie greckim do Troi, ten fragment stał się podstawą dramatu. Utwór został napisany i wystawiony z okazji ślubu Jana Zamoyskiego z Radziwiłówną w 1576r. Gościem na przedstawieniu był król z całym otoczeniem. Kochanowski nie zchlebiał słuchaczom, mówił o nim bardzo odważnie, krytycznie. Dwaj główni bohaterowie Antenor i Aleksander reprezentują przeciwstawne postawy. Dla jednego liczy się dobro ojczyzny, dla drugiego dobro własne.

Aleksander

Antenor

Zabiega o swój prywatny interes, przekupuje, zbiera zwolenników, nie baczy na konsekwencje dla kraju, nalega by Antenor stał po jego stronie, powołuje się na jego przyjaźń, nie wolno odwoływać się do przyjaźni, kiedy chodzi o nieuczciwą sprawę. Słysząc odmowę posądza Antenora o zazdrość i sprzyjanie obcym. Nawet insynuuje, że Antenor wziął pokaźne dary od greków. Sam ucieka się do przekupstwa, więc i innych mierzy tą samą miarą. Nic nie uzyskawszy szukał zrozumienia u innych. Na naradzie powoływał się na miłość do Heleny, a nie liczył się z tym, że ona wolałaby wrócić, przywołuje historie Medei, nagina fakty licząc, że nie wszyscy je znają. Chce zebranych uprzedzić do Greków.

Uważa, że Grecy zostali skrzywdzeni i obrażeni. Aleksander zachował się niegodnie tak gościowi nie przystoi, nic więc dziwnego, że Grecy upominają się o swoje. Aleksander przekupuje posłów „Ale ja nie jestem przedajny”. Jak można brać podarki za cenę zguby kraju, nie będzie bronił interesu Aleksandra, ale ojczyzny. Ich przyjaźń nie może przesłonić dobra publicznego i prawdy. Stoi po stronie sprawiedliwości. Kieruje się sumieniem. Wobec posądzenia o zdradę zachowuje spokój, bo ma czyste sumienie. Podczas narady mówi „Niech że się Aleksander tak drogo nie żeni, żeby małżeństwo swoje upadkiem ojczyzny i krwią naszą miał płacić”. Po zakończeniu narady prosi króla, by dobrze przygotować się do wojny.

TEMAT: Obawa o przyszłość Polski w „Odprawie posłów greckich”.

Akcja rozgrywa się w starożytnej Troi dokąd przybyli posłowie greccy z żądaniem zwrotu Heleny uprowadzonej przez Parysa. O tym czy Helena zostanie, czy nie, ma zdecydować narada u króla Priama. Postanowiono, że Helena zostanie, choć groziło to wojną z Grecją. Akcję umieścił poeta w starożytności, ale utwór dotyczy XVI wiecznej Polski. Wskazują na to liczne aluzje. Kochanowski poddał ostrej krytyce szereg negatywnych zjawisk, które jego zdaniem mogły zgubić Polskę:

1) krytyka króla.

Król otwiera naradę nie stara się wpłynąć na decyzję posłów, gotów jest podporządkować się woli większości. Jako władca powinien bardziej bronić interesu narodu. Według poety władza królewska była za słaba, a sam władca zbyt uległy (aluzje dotyczą Zygmunta Augusta).

2) krytyka magnaterii.

Typowym magnatem jest Aleksander, pyszny, pewny siebie, samowładny. Zależy mu tylko na własnych sprawach, nie liczy się z dobrem narodu. W dążeniu do celu gotów jest posłużyć się podstępem, przekupstwem, szantażem. Pozytywnym przykładem magnata jest Antenor, ale on przegrywa, zwyciężają ludzie pokroju Aleksandra i przekupni posłowie w rodzaju Iketaona. Jeśli tacy będą decydować o losach Polski zginie podobnie jak Troja.

3) krytyka sejmu.

Obrazem polskiego sejmu jest narada u króla Priana. Panuje chaos, jest jak w ulu, szmery, ruch, hałasy, nawet krzyki. Nie dopuszcza się posłów do głosu, zebrani nie reagują na upomnienie marszałka. Posłowie nie mają własnego zdania, raz przyznają rację Antenorowi, kiedy indziej Iketaonowi. Głosują bez zastanowienia, nie myślą, że zła decyzja doprowadzi do wojny, kierują się emocjami, a nie rozsądkiem.

4) krytyka młodzieży.

Zawarta została w wypowiedzi Ullisesa, mówi on, że młodzież ustawicznie próżnuje żyjąc w zbytku doprowadza rody i kraj do ruiny. Wśród tych darmozjadów niewielu nadaje się by służyć ojczyźnie. Jak stanie na straży ten co przywykł przesypiać się w południe, jak wytrwa w zbroi skoro ciężko mu w jedwabiu. Młodzi myślą tylko o sobie, zatracili honor i wstyd, taka młodzież zgubi każde państwo.

Wobec tych negatywnych zjawisk obawia się poeta o przyszłość Polski. Przestrzega rodaków, że z Polską może stać się to samo co z Troią. Zapowiedź nieszczęść zawiera przypowieść Kasandry oraz wypowiedź Ullisesa „o nierządne królestwo i zginienia bliskie, gdzie ani prawa ważą ani sprawiedliwość ma miejsce, ale wszystko złotem kupić trzeba”.

Skoro zagraża krajowi tak poważne niebezpieczeństwo apeluje poeta do rządzących, w słowach „wy którzy Pospolitą Rzeczą władacie…”. Mówi, że za podejmowane decyzje trzeba będzie odpowiedzieć przed Bogiem, dlatego nie wolno myśleć o sobie, ale „wszystek ludzki mieć rodzaj na pieczy”. Według Kochanowskiego chcąc ratować Polskę trzeba natychmiast wprowadzić reformy:

• wzmocnić władzę królewską;

• ograniczyć wpływy magnaterii;

• uporządkować obrady sejmowe;

• wzmocnić dyscyplinę;

• lepiej wychować młodzież.

TEMAT: „Odprawa posłów greckich” - pierwszy polski dramat.

Kochanowski nawiązuje do tragedii antycznej. Jako dramat ma wiele podobieństw, ale są też różnice:

- tragizm nie wynika z fatum, ani woli Bogów, jest rezultatem działań ludzkich i złych wyborów;

- konflikt wyraźnie zarysowany pomiędzy Aleksandrem a Antenorem, wynika z różnicy poglądów;

- zachowanie trzech jedności:

a) wydarzenia rozgrywają się przed pałacem, o przebiegu narady informuje poseł;

b) jedność czasu zachowana (jeden dzień);

c) wątek - sprawa uwolnienia Heleny;

- przez cały utwór na scenie występuje nie więcej niż 3 osoby; jedynie w scenie końcowej pojawia się 4 postać;

- bohaterowie statyczni;

- stały nastrój - powaga, troski o przyszłość narodu;

- występowanie chóru, który ocenia i podsumowuje, np. „by rozum był przy młodości … mniej by na świecie trosk było” komentarz młodzieży;

- katarsis - nie ma wprawdzie głębokiego napięcia dramatycznego, ale stara się poeta poruszyć sumienia obywatelskie;

- budowa: można wskazać podział na epeizodiomy i stasimony.

W pierwszym polskim dramacie można zauważyć szereg nowatorskich rozwiązań: obserwacja psychologiczna postaci poprzez pokazanie trzech typów mówców: Antenor - rozum; Aleksander - uczucia; Iketaon - emocje (demagog).

W związku z tym pojawiają się różne rodzaje stylów. Antenor spokojnie, poważnie, rzeczowo wysuwa logiczne argumenty, używa długich zdań. Aleksander dobiera fakty i słowa tak by wywołać współczucie, jego relacja jest osobista. Iketaon - mowa potoczna, używa dowolnych zwrotów „jak nam Grecy zagrają, tak my skakać musimy”. Jego zdania są porywcze, myśli niedokończone - powodują to emocje.

W dramacie pojawia się styl wzniosły, patetyczny (chór, Ullisses i Kasandra).

Dramat napisany jest wierszem białym - posiada rytm (jednakowa liczba sylab w wersach), ale nie posiada rymu (oprócz wypowiedzi chóru).

Pieśń chóru „o białoskrzydła morska pływaczko” to próba stworzenia wiersza sylabotonicznego opartego na stopach metrycznych.

TEMAT: Dobro i zło w „Psałterzu Dawidowym”.

Psalm - hebrajska pieśń poetycka o treści religijnej, rodzaj śpiewanej modlitwy.

Księga psalmów - 150 szt., napisany w wiekach XI - XII p.n.e. zawiera teksty pochwalne, dziękczynne, błagalne, pokutne, żałobne, prorocze. Większość psalmów przypisuje się Dawidowi.

Polskie tłumaczenia psalmów:

„Psałterz floriański” - koniec XIV w.

„Psałterz puławski” - XV w.

Pierwszy poetycki przekład J. Kochanowskiego. Współcześni tłumacze psalmów to: Cz. Miłosz, Roman Brandstaetter.

Kochanowski swoje tłumaczenie psalmów ofiarował Piotrowi Myszkowskiemu jako mecenasowi, w dedykacji napisał „I wdarłem się na skałę pięknej Kaliope gdzie dotychczas nie było śladu polskiej stopy” - muza poezji epickiej, filozofii, retoryki. Kochanowski nie dba o ścisłość z oryginałem, ale o poetyckość tekstu (parafraza). Parafraza - swobodna przeróbka utworu literackiego rozwijająca i modyfikująca treść pierwowzoru. Zbiór zawiera 150 psalmów, nad tłumaczeniem poeta pracował 8 lat, do dziś są czytane i śpiewane. Do wielu skomponowano muzykę. Krytycy uważają, że w psalmach osiągnął Kochanowski szczyty poezji.

„Psalm 130”.

Psalm o charakterze błagalnym. Podmiot liryczny odwołuje się do litości Boga. Błaga by stwórca wysłuchał naszych próśb, by nie był wobec nas surowy. Gdyby Bóg chciał nas sądzić sprawiedliwie, każdy musiałby ciężko pokutować za grzechy. Bóg o swej dobroci i wspaniałomyślności może nam wiele wybaczyć i o takie zrozumienie i wybaczenie prosimy. Mamy nadzieję na zmiłowanie Boga tak samo jak straż nocna wyczekująca świtu. Nasza jedyna nadzieja na zbawienie to litość i miłosierdzie Boga.

TEMAT: Portret Urszuli w „Trenach” Jana Kochanowskiego.

Spokojne życie w Czarnolesie zakłóciły nieszczęścia. Umarły poecie 2 córki Urszula i Hanna. Szczególnie boleśnie przeżył śmierć niespełna 3 letniej Urszulki, gdyż był przekonany, że odziedziczyła po nim talent. Poświęcił jej cykl 19 trenów. Przedstawiał w nich ukochaną córkę i własny ból po stracie.

Tren V.

Los małej oliwki rosnącej w sadzie obok swojej matki zestawiony z historią Urszuli. Oliwka była bardzo drobna, niewidoczna wśród chwastów. Ogrodnik wycinając pokrzywy niebacznie podciął także oliwkę, padła zemdlona, umierała na oczach matki, która w niczym nie mogła jej pomóc. Rodzice Urszuli byli tak samo bezradni kiedy przyszła śmierć. Poeta ma pretensje do Persefony (śmierci), że stała się powodem tylu niepotrzebnych łez.

Tren VI.

Urszulę określa poeta jako śpiewaczkę. Miał nadzieję, że będzie tak samo sławną poetką słowiańską jak Safona była w Grecji. Był przekonany, że odziedziczyła po nim talent. Nieustannie mówiła, śpiewała, porównał ją do słowika, który zamilkł zbyt wcześnie spłoszony przez śmierć. Odejście z domu Urszuli zestawił poeta z pożegnaniem panny młodej odchodzącej do domu męża. Panna młoda odchodzi do nowego życia, Urszula rozstała się z bliskimi na zawsze. Matce mało serce nie pękło z bólu.

Tren VII.

Dotkliwy ból spowodowały pozostałe po Urszuli zbiory. Nigdy już nie będą potrzebne. Urszulę zabrała śmierć, a wraz z odejściem dziecka przepadły nadzieje, rodzice marzyli, że dorośnie, wydadzą ją za mąż, otrzyma posag, a tym czasem zamiast małżeńskiego łoża jest trumna, a w posagu mogła dostać śmiertelną koszulę i grudkę ziemi.

Kochanowski przedstawił Urszulkę jako dziecko jeszcze drobne, niepozorne, ale ruchliwe i przymilne. Urszula nieustannie biegała, szczebiotała, wszędzie jej było pełno, rodzice otaczali ją troską, miłością, rozpieszczali ją i stroili. Wiązali z nią wielkie plany, a tym czasem śmierć wszystko zniweczyła.

TEMAT: Dramat ojca i myśliciela w Trenach J. Kochanowskiego.

Ból z powodu śmierci doprowadził do tego, że Kochanowski wątpić w mądre uporządkowanie wszechświata i uznał śmierć Urszuli za przypadek, pomyłkę. Prawdziwy dramat myśliciela wyrażony został w Trenach IX, X, XI. Uważane są za szczytowy wyraz rozpaczy.

Tren IX.

Apostrofa skierowana jest do Mądrości, czyli filozofii stoickiej. Przyznaje poeta, że dałby wiele za to by w chwili nieszczęścia móc się opanować, a zatem zastosować zasady filozofii stoickiej. Przedstawił ją jako wyniosłą nieprzystępną osobę, która może wiele zdziałać, może sprawić, że człowiek nie odczuwa bólu, strachu, nie boi się nawet śmierci. Filozofia stoicka „jednaką myśl tak w szczęściu jako i w żałobie zawżdy niesie”. Dochodzi poeta do wniosku, że wymogi jakie stawia stoicyzm są ponad ludzkie możliwości, doświadczył tego na sobie. Przyznaje, że przez całe życie starał się być stoikiem, wspinał się po stopniach na piedestał na którym stoi stoicka mądrość i spadł. Przyznał zatem, że w obliczu śmierci dziecka nie potrafi zachować spokoju, płakał i rozpaczał jak każdy inny człowiek.

Tren X.

Zastanawia się poeta gdzie Urszula znalazła się po śmierci. Rozważa, która z religii mówi prawdę o życiu po śmierci, czy Urszula zgodnie z nauką chrześcijańską znalazła się w niebie, czy w czyśćcu, czy może mieli rację starożytni Grecy i Urszula znajduje się teraz w Hadesie, gdzie napiła się wody z rzeki Lety i zapomniała o wszystkim co ziemskie. Być może prawdziwe są wierzenia Hinduskie i Urszula przeszła reinkarnację i jest teraz słowikiem. Można wreszcie przypuszczać, że żadna z religii nie wie na pewno skąd przychodzimy i dokąd wracamy. Poeta dochodzi nawet do całkowitego zwątpienia w życie pozagrobowe kiedy mówi „Jeśliś jest” za wszelką cenę choć przez moment chciałby zobaczyć swoje dziecko, czy to jako ducha, czy choćby we śnie.

Tren XI.

Traci poeta wiarę w moralny porządek na świecie, stawia pod znakiem zapytania sens uczciwego życia. Nie warto być pobożnym, szlachetnym, bo nie uchroni to nas od nieszczęść, światem rządzi jakiś ślepy los, który tak samo traktuje dobrych i złych. Robimy sobie plany na życie, mamy wielkie nadzieje, wydaje się nam, że jesteśmy w stanie przewidzieć, a faktycznie nic od nas nie zależy. Dochodzi poeta do wniosku, że traci rozsądek, że jeszcze moment i oszaleje.

Przed Kochanowskim treny pisano na zamówienie, by przedstawić postać zmarłego. Kochanowski uczynił z tego gatunku przemawiające prawdą psychologiczną utwory o zasięgu europejskim. Pisał nie tylko o tragedii ojca, ale i myśliciela u którego pod wpływem bólu załamuje się filozofia, wiara i kodeks moralny.

TEMAT: Piękno słowa i wiersza w poezji Jana Kochanowskiego.

Zasady prawidłowej interpunkcji głosowej tekstu:

1. doskonałe opanowanie pamięciowe;

2. staranna dykcja (wyraźna wymowa);

3. akcent logiczny;

4. zróżnicowanie:

• intonacja;

• tempo;

• barwa głosu;

• siła głosu (szept, krzyk).

TEMAT: Kompozycja i artyzm „Trenów” Jana Kochanowskiego.

Tren - gatunek liryki wywodzący się ze starożytności, przedstawiający osobę zmarłą i żal po jej stracie.

Kompozycja jest to układ trenów, został starannie przemyślany, oddaje proces psychologiczny zachodzący w człowieku pod wpływem rozpaczy.

Treny I÷VIII = narastanie bólu.

Treny IX, X, XI = kulminacja rozpaczy.

Treny XII÷XIX = stopniowe opanowywanie się, aż do pogodzenia się z losem

To pogodzenie się z losem wynika z przesłania Trenu XIX. Jest to sen poety, przychodzi w nim matka Kochanowskiego z Urszulą na ręku i przekonuje poetę, że dziecku dobrze jest w niebie, uniknęło wielu cierpień ziemskich. Wskazówka ostateczna brzmi: „Ludzkie przygody - ludzkie noś” - czyli trzeba się godzić z tym co niesie nam życie.

Aby wyrazić ból zastosował poeta różnorodne środki stylistyczne:

Tren	Środek	Przykład	Funkcja
V	Epitety Apostrofa Zdrobnienia Porównanie homeryckie	„mała, wysoki, ostre, ulubiona, najmilsza” „o zła Persefono” „gałązki, listki, oliwka” „jako oliwka … tak ci się Urszuli dostało”	Bezradność dziecka, pretensje, czułość
VI	Apostrofa Symbol Epitety Porównania Uosobienie Cytat Antyteza	„Safo słowieńska” „lutnia” (twórczość poetycka) „ucieszna, lichy, wdzięczna, serdeczny” „nowe piosnki tworząc … jako lichy słowiczek” „śmierć spłoszyła słowika” „pożegnalna pieśń panny młodej” przekreślone marzenie o ślubie i weselu	Podziw, twórczość poetycka, talent, miłość, przywiązanie, talent Urszuli, okrutność, bezwzględność snu, odejście na zawsze, stracone plany
VII	Zdrobnienia Powtórzenia Wyliczenie, Peryfraza (omówienie) Kontrast	„letniczek, paseczki” „nie masz, nie masz nadziei” „sen żelazny, twardy, nieprzespany” = śmierć pomiędzy marzeniami (ślub, posag, łoże) a rzeczywistością (pogrzeb, koszulka, trumna)	Troska o dziecko, brak nadziei, nie odwołalność w sytuacji, okrucieństwo losu
IX	Apostrofa Uosobienie Wyliczenia Epitety	„kupić by cię mądrości za drogie pieniądze” „mądrość stoicka jako nieprzystępna daleka postać” wyliczenie ról jakie może odegrać stoicyzm, a co przekracza możliwości ludzkie „bezpieczna, nieodmienna, niepożyta”	Pragnienie spokoju, nieosiągalność stoicyzmu, nadmierne wymagania filozofii
X	Apostrofa Pytania retoryczne Powtórzenia Anafory	„Orszulo moja wdzięczna” „gdzieś mi się podziała” „czyś … czyliś, … czy …” „jeśli … jeśliś”	Tęsknota, zwątpienie, zagubienie

TEMAT: Trwałe wartości poezji Jana Kochanowskiego.

I. Człowiek renesansu i patriota.

1) Uczy jak żyć:

a) filozofia stoicka („Chcemy sobie być radzi”, „Tren IX”) i epikurejska („Do gór i lasów”, „Miło szaleć”);

b) wiara w boską opaczność („Chcemy sobie być radzi”, „Czego chcesz od nas panie”);

c) czerpanie z zasobów przyrody („Na lipę”, „Serce rośnie patrząc na te czasy”);

d) nie wstydzić się okazywania uczuć („Trudna rada w tej mierze”, „Treny”);

e) wybór spokojnego życia na wsi, zamiast światowej kariery („Na dom w Czarnolesie”, „Pieśń Świętojańska o Sobótce”);

f) oddawanie się uciechom, ale z umiarem („O doktorze Hiszpanie”, „Na fraszki”, „Miło szaleć”);

g) dbałość o dobrą sławę za życia i po śmierci („Ku muzom”, „Pieśń o dobrej sławie”);

2) Jak służyć ojczyźnie:

a) dostrzegać piękno polskiego krajobrazu („Na lipę”, „Serce rośnie”); doceniać rodzinne strony („Na dom w Czarnolesie”) i szanować miejscowe tradycje („Pieśń o Sobótce”);

b) widzieć i potępiać niewłaściwe postawy i zjawiska społeczne:

- obojętność wobec braku obronności („Pieśń o spustoszeniu Podola”);

- doprowadzanie Polski do upadku („Odprawa posłów greckich”);

- hulaszcze życie („O doktorze Hiszpanie”, „Na fraszki”);

c) rozumieć potrzebę reform i kierunek zmian:

- konieczność stałej armii („O spustoszeniu Podola”);

- potrzeba reform w państwie (władza króla, samowola magnatów, wychowanie młodzieży, porządek w sejmie „Odprawa posłów greckich”);

d) postępować wobec wzorów zawartych w „Odprawie ...” (Antenor) oraz w pieśniach „O cnocie”, „O dobrej sławie”;

e) dbać o czystość i piękno polszczyzny (język Kochanowskiego wzorem);

II. Artysta słowa (twórca polskiej poezji).

1) Poeta uczony - sięgający do tradycji:

a) kultury antycznej:

- starożytna filozofia (stoicyzm, epikureizm);

- motywy mitologiczne („Odprawa posłów greckich” - wojna trojańska, „Pieśń świętojańska o Sobótce”;

- arkadia („Tren X” - Hades, Haron, Leta, Kronos, „Tren V” - Persefona, „Na lipę” - Orfeusz, „Ku muzeom” - muzy, Apollo);

b) sięganie do literatury antycznej („Tren VI” - Safona, „Odprawa posłów greckich” - Homer, Horacy - złoty środek, dramat wzorowany na tragedii antycznej „Odprawa posłów greckich” - „Antygona”);

c) sięganie do motywów chrześcijańskich:

- wiara w boską opatrzność „Chcemy sobie być radzi”, „W głębokich troskach zmuszony” - Psalm;

- Bóg jako stwórca wszechświata „Czego chcesz od nas panie”;

- życie pozagrobowe „Tren XI” i „Tren X”;

2) Wprowadzenie do literatury polskiej nowych gatunków literackich:

- fraszki;

- pieśni - gatunek liryczny;

- psalmy;

- dramaty antyczne;

- treny - gatunek liryki;

3) Wzbogacanie stylu, stworzenie polskiego języka literackiego - zastosowanie środków stylistycznych.

4) Wzbogacanie wersyfikacji:

a) stworzenie wiersza sylabicznego:

- równa liczba sylab w każdym wersie (rytm);

- cenzura (średniówka) - stały przedział między wyrazowy w wersie;

- przerzutnia - przeniesienie części zdania do następnego wersu;

- dokładne rymy głównie żeńskie, także bogate (królewskie);

b) zastosowanie wiersza białego, ma rytm, nie ma rymu;

c) różne typy zwrotek oraz wiersz stychiczny bez podziału na zwrotki;

d) próba stworzenia wiersza sylabotonicznego (stała liczba sylab i akcentów) wypowiedź chóru „O biało skrzydła”;

TEMAT: Kazania Piotra Skargi - nauką patriotyzmu.

Piotr Skarga (1536÷1612) - urodzony w Grójcu w rodzinie mieszczańskiej, studiował w Akademii Krakowskiej, wstąpił do zakonu jezuitów, był pierwszym rektorem Akademii Wileńskiej, stworzonej przez Stefana Batorego w 1578r. po 11 latach powrócił do Krakowa Zygmunt III Waza powierzył mu rolę nadwornego kaznodziei, którym był przez 23 lata; zakładał przytułki, szpitale. Napisał blisko 400 żywotów świętych i około 200 kazań. Najbardziej znane „Kazania sejmowe”. Sejmy w Polsce rozpoczynały się od mszy, podczas której kaznodzieja królewski wygłaszał kazanie, byli obecni król, senatorowie i posłowie. Jest 8 kazań sejmowych.

Kazanie II „O miłości ku ojczyźnie”.

Ojczyznę przedstawia Skarga jako ukochaną matkę, która cierpi, aż na 6 chorób i potrzebuje pomocy. Te choroby to:

- „nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa”, czyli prywata - dbanie o własne dobro kosztem narodu;

- niezgody i kłótnie sąsiedzkie;

- „naruszenie religii katolickiej i przesada heretyckiej zasady” - szerzenie się herezji;

- osłabienie władzy królewskiej;

- prawo niesprawiedliwe;

- lekceważenie dekalogu, upadek moralny społeczeństwa.

Kazanie II poświęcił Skarga prywacie. Dzieci biorą od matki ojczyzny bardzo dużo, a nic nie dają w zamian, a przecież Bóg nakazał czcić matkę; przeklęty, kto ją zasmuca. Matka ojczyzna nie obraża się na złe dzieci, tylko daje im poczucie bezpieczeństwa, wolność, prawa, życie w dostatku, nawet w bogactwie, jest dostatek żywności, są kosztowne szaty, gromady koni i wozów. Wszystkim obdarowała matka dzieci, sama ma natomiast niewiele. Wszystko co dostają niewdzięczne dzieci, zostaje zlekceważone i zniszczone. Wszelkie dostatki obracają się w „zamki puste, wieże próżne”, do zguby prowadzi matkę ojczyznę także życie.

Skarga przedstawia więc Polskę jako tonący okręt i ostrzega pasażerów, że jeśli nie będą ratować okrętu, wszyscy poginą: „gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur jego nie zatykamy, gdy wody z niego nie wylewamy (…) zatonie i z nim my sami poginiemy”. Kończy jednak nadzieją, że Polacy się opamiętają i uratują ojczyznę od zguby.

Środki typowe dla stylu retorycznego:

- personifikacja - ojczyzna jako matka, która choruje, a krzywdzą ją własne dzieci;

- antyteza (ostre przeciwstawienie) - ojczyzna dała dzieciom wiele, sama tylko mało ma. Dzieci dostają dużo, wszystko niszczą;

- powtórzenia - rodzajem powtórzenia jest anafora, czyli rozpoczynanie zdań od tych samych wyrazów „Ona obroniła, ona odpłoszyła, ona dochowała”, „Ta matka, ta miła matka”;

- wyliczenia „patrzcie, do jakich dostatków i bogactw i wczasów (…) pieniędzy macie dosyć, dostatek żywności, szaty kosztowne, gromady koni, wozów”;

- ciągi epitetów - bogactwo obraca się w „próżne utraty, zamki puste, próżne wieże”;

- pytanie retoryczne „A która jest pierwsza i zasłużeńsza matka jako ojczyzna?”;

- inwersja - szyk przestawny (na początek zdania wysuwa się to, co należy podkreślić): „Co rozumem i pilnością, i cnotą stanęło”.

TEMAT: „Żeńcy” - sielanka realistyczna.

Szymon Szymonowic (1558÷1629) pochodził z rodziny mieszczańskiej urodzony we Lwowie; studiował w Krakowie, Francji i Belgii. Współpracował z Janem Zamojskim; był organizatorem i wykładowcą Akademii w Zamościu. Pisał głównie po łacinie, po Polsku zostały napisane sielanki „Żeńcy”, „Kołacze”, „Wierzby”.

Sielanka - bukolika, ekloga, idylla. Pogodny utwór ukazujący beztroskie życie na tle przyrody, gatunek mieszany. Twórcą sielanki był w starożytności Teokryt z Syrakruz. Szymonowic wprowadził ten gatunek do literatury polskiej i był twórcą polskiej nazwy sielanka. Rozróżnia się sielankę typową konwencjonalną (idealizuje rzeczywistość), oraz realistyczną pokazującą świat prawdziwy, a nie upiększony.

„Żeńcy” to sielanka realistyczna, ponieważ pokazuje prawdziwy przejmujący obraz ciężkiej pracy pańszczyźnianych chłopów przy żniwach:

- wysiłek przy pracy: już południe a nie można odpocząć, ani posilić się, „trójpot idzie z czoła”, ciężko z sierpem po zagonie;

- traktowanie pracujących: ekonom pokrzykuje, pogania, potrafi zbić aż do krwi, nadmiernie wydłuża dzień pracy;

- próby obrony ze strony chłopek odwracają uwagę ekonoma prawiąc mu komplementy, schlebiając lub śpiewając piosenki, chociaż przy pracy nie bardzo chce się śpiewać, uzyskują tyle, że starosta pozwala usiąść i posilić się.

Realizm faktów w utworze podkreśla język:

- gwarowe słownictwo: namacać, naranić, nieboga;

- imiona typowo wiejskie i sposób ich zdrabniania: Oluchna, Pietrucha;

- zwroty przysłowiowe np. trzymać język za zębami, za nos wodzić, wykręcić się sianem, ożenić południe z wieczorem;

- typowo chłopski rubaszny humor, np. kobiety mówią, że wyswatują staroście babę o 4 zębach, która go będzie całowała „jakoby żaba chropawa, lizała”;

- ludowe motywy piosenki o słoneczku, którą śpiewa Pietruchna.

Rzeczywistość jest smutna, przykra, natomiast wymarzony sielankowy świat ukazany jest w piosence Pietruchy; jest nim świat przyrody, gdzie jest piękno i sprawiedliwość, ślicznie świeci słoneczko, czasem pojawiają się chmury, jest czas na pracę i wypoczynek kiedy słońce zachodzi, świat natury jest zatem mądry i dobry, zły jest natomiast system stworzony przez ludzi.

TEMAT: Różne obrazy wsi w literaturze renesansu.

I. Humanizm - główne założenie epoki:

1) Dostrzeganie uroków życia.

2) Wrażliwość na krzywdę.

II. Wpływ humanizmu na obraz wsi w literaturze odrodzenia:

1) Sielankowy opis bytowania wiejskiego (życie szlachcica):

a) „korzystaj miła duszo, masz wszystkiego dobrego dosyć” - Mikołaj Rej „Żywot człowieka poczciwego”;

b) zaproszenie do bliskiego kontaktu z przyrodą - „Na lipę” Kochanowski;

c) błogość życia na wsi - Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce”;

2) Realistyczne spojrzenie na warunki życia na wsi (życie chłopa):

a) niesprawiedliwe wobec chłopa prawo - „O poprawie Rzeczypospolitej - O prawach” Modrzewski;

b) nadmierne obowiązki chłopa wobec pana i księdza - Rej „Krótka rozprawa ...”;

c) wysiłek i złe traktowanie żniwiarzy - Szymonowic „Żeńcy”.

III. Pełny obraz wsi w literaturze renesansowej - spojrzenie od strony pana i chłopa.

TEMAT: Co krytykowali, jakie reformy proponowali twórcy renesansu.

I. Sytuacja Polski w XVI w.

1) Potęga europejska.

2) Zjawiska niepokojące:

- słabość władzy;

- brak armii;

- upadek obyczajów;

- nadmierny wyzysk chłopa.

II. Negatywne postawy i zjawiska dostrzeżone przez twórców.

1) Lekceważenie obowiązków przez szlachtę i duchowieństwo.

2) Hulaszcze życie dworskie - Kochanowski „O doktorze Hiszpanie”.

3) Lekceważenie obronności - Kochanowski „Na sokalskie mogiły”, „O spustoszeniu Podola”.

4) Złe funkcjonowanie państwa - Kochanowski „Odprawa posłów greckich”.

5) Choroby Rzeczypospolitej - Skarga „Kazania sejmowe”.

6) Krzywda społeczna:

a) niesprawiedliwe prawo - Modrzewski „O prawach”;

b) nadmierny wyzysk chłopa - Rej „Krótka rozprawa”;

c) złe traktowanie chłopów pańszczyźnianych - Szymonowic „Żeńcy”;

III. Propozycje reformowania kraju.

1) Program reform w dziele Modrzewskiego „O poprawie Rzeczypospolitej”.

2) Konieczność stałej armii - Kochanowski „O spustoszeniu Podola”.

3) Propozycje przemian w „Odprawie posłów greckich”.

4) Dbałość o matkę ojczyznę (wyleczyć z chorób) - Skarga „Kazania sejmowe”.

5) Zmniejszyć ucisk chłopa „Krótka rozprawa …” Rej.

IV. Trafność spostrzeżeń i ocen.

1) Zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne.

2) Racja Jana Kochanowskiego co do przysłowia „Polak mądry po szkodzie”.

TEMAT: Gatunki literackie typowe dla renesansu.

1) Wywodzące się ze średniowiecza:

- kazanie - Skarga (kazania świętokrzyskie);

- dialog - „Krótka rozprawa …” - rozmowa Polikarpa ze śmiercią;

2) Gatunki wywodzące się ze starożytności:

- fraszka - Kochanowski (w starożytności Anakreont);

- pieśń - Kochanowski (Biblia, Horacy);

- psalmy - Kochanowski (Biblia - Dawid);

- dramat - Kochanowski (Sofokles, Ajschylos, Eurypides, Arystofanes, Terencjusz);

- tren - (skargi Jeremiasza);

- sielanka - (Teokryt, Wergiliusz);

- satyra - Rej (Juwenalis);

- poemat - (Wergiliusz, Homer).

1

22

---