Zachowanie kobiety po porodzie było do tej pory utożsamiane z instynktem macierzyńskim.
Próba zweryfikowania tego niekwestionowanego poglądu podjęta przez neurolog dr Pilyoung Kim, pionierkę badań na ludziach w tej kwestii.
Do badań struktury mózgu użyto Voxel Based Morphometry, czyli nowoczesną technologię medyczną pozwalającą na identyfikację zmian w specyficznych regionach istoty szarej w dwóch turach badania. Jest to metoda badania morfologii mózgu oparta na voxelach, czyli trójwymiarowych pikselach pozwalająca na stwierdzenie różnic gęstości istoty szarej dzięki podziałowi mózgu na małe sześcienne fragmenty i porównywanie ich parametrów.
Badania na zwierzętach sugerują, ze zmiany strukturalne występujące w mózgu matki we wczesnym okresie poporodowym w takich regionach jak:
podwzgórze
ciało migdałowate
płat ciemieniowy
kora przedczołowa
Są związane z wyrazem zachowań macierzyńskich. Na przykład badania wykazały, że pole przedwzrokowe przyśrodkowe z grupy przedniej jąder podwzgórza i jego połączenia z układem dopaminergicznym płata limbicznego wywołują wzmożone wydzielanie dopaminy jako nagrodę dla szczurzej matki za zabawę z dzieckiem. Jest to jeden z głównych elementów motywacyjnych dla matek.
Dopamina nazywana jest również "hormonem szczęścia", zewnętrznie objawia się poczuciem euforii.
W celu zbadania tego zjawiska u ludzi przeprowadzono w dwóch badaniach obserwacje zmian w istocie szarej przy użyciu fMRI mózgów matek
1 - 2-4 tyg po porodzie
2 - 3-4 mcy po porodzie
Funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI) jest rodzajem specjalistycznego MRI skanowania. Mierzy odpowiedź hemodynamiczną (zmiany w przepływie krwi) związanych z nerwową aktywnością w mózgu lub rdzeniu kręgowym u ludzi i zwierząt. Od początku lat 90 ubiegłego wieku fMRI zdominowała dziedzinę mapowania mózgu ze względu na stosunkowo mała inwazyjność, brak ekspozycji na promieniowanie.
Porównanie wielkości istoty szarej w tych dwóch punktach czasowych pokazuje na zmiany w objętości istoty szarej śródmózgowia (podwzgórza, istoty czarnej i ciała migdałowatego) i jest związane z pozytywnym postrzeganiem dziecka. Wyniki sugerują, że pierwsze miesiące macierzyństwa u ludzi towarzyszą zmianom strukturalnym w regionach mózgu zaangażowanych w motywacje i zachowania.
Problemem badawczym było wykazanie zmian zachowania matek i powiązanie tych zachowań z rozrostem poszczególnych obszarów istoty szarej mózgu.
Metoda
Badanie przeprowadzono w szpitalu Yale New Haven Hospital. W badaniu zgodziło się wziąć udział 19 zdrowych matek po ciążach donoszonych. Średnia wieku matek to 33,27. Urodziło się 10 chłopców i 9 dziewcząt. Wszystkie matki były praworęczne, w związku małżeńskim bądź partnerskim i karmiące piersią. Przeprowadzone testy oceniające wskaźnik depresji wg Becka (BDI) nie wykazały depresji u tych uczestniczek.
Test Becka polega na wyborze zdania najlepiej opisującego stan w jakim znajduje się człowiek. Samodzielnie ocenia się poziom stresu, samoocenę, postrzeganie siebie w grupie, myśli samobójcze itp. Test ten jest pomocniczy przy wykrywaniu depresji i nasilenia jej objawów. Ze względu na swoją prostotę i skuteczność jest jednym z najczęściej stosowanych badań psychologicznych. Wypełnienie go zajmuje około 10 min. Aby test miał wartość diagnostyczną należy wybrać odpowiedź najbliższą "średniej" wartości w trakcie minionych 30 dni.
Badanie
Zmierzono poziom subiektywnych doświadczeń wynikających z bycia matką oraz postrzeganie swojego dziecka. Badanie było przeprowadzone przez specjalistę w domach matek. Test polegał na wyborze dowolnej liczby przymiotników związanych z macierzyństwem (Lista 1) oraz rodzicielstwem: myśli o wychowaniu (2 Lista). Lista pierwsza zawierała 13 przymiotników np. piękne, idealne, i miała skalę (0.-13), a druga 32 przymiotniki (przykłady: dumna, zadowolona, szczęśliwa) i odpowiednią skalę.
Wartość alfa Cronbacha dla Listy 1 - 0.78 i 0.85 dla Listy 2.
Alfa Cronbacha jest najpopularniejszą metodą analizy rzetelności danych skal. Alfa-Cronbacha przyjmuje wartości od 0 do 1. Im większa wartość tym większa rzetelność skali. Przyjmuje się, że wartości powyżej 0,7 oznaczają prawidłową rzetelność skali. np. w celu zbadania danej cechy zadaje się różnie brzmiące pytania odnoszące się do tego samego na które powinna odpowiedzieć tak samo. Jeżeli ta średnia wynosi 0.7 i więcej to znaczy że badany odpowiada rzetelnie
Dla Listy 1 matki wskazywały średnio 6,21 przymiotników, a dla Listy 2 średnio 8,21.
Badanie VBM (Voxel Based Morphometry) przeprowadzono z odstępem średnim 76,53 dnia. Po tym czasie u wszystkich kobiet stwierdzono znaczny przyrost istoty szarej w kilku regionach mózgu, w tym: w korze przedczołowej, zakręcie przedśrodkowym i zaśrodkowym, górnej i dolnej części płata potylicznego, wyspie i wzgórzu. Autorzy badania podkreślają, że tak duże zmiany w mózgu powstają na skutek poważnych chorób, uszkodzeń mózgu, ewentualnie długotrwałej nauki bądź drastycznej zmiany środowiska i że jest to rzecz normalnie niespotykana u zdrowych osób dorosłych.
W żadnym regionie nie zauważono zmiany zmniejszenia wielkości szarej istoty między kolejnymi badaniami.
Tabela: BA - brodman areas; side - strona; MNI - współrządne w przestrzeni; cluster size - rozmiar zespołu atomów, cząsteczek lub jonów tworzących struktury przestrzenne; z-value - % zmian; corrected p-level - błąd pomiarowy
płat ciemieniowy, zakręt obręczy, środkowy zakręt czołowy, pole przedwzrokowe, kora przedczołowa - odpowiada za świadomość, myślenie, wyższe czynności nerwowe, sterowanie zachowaniami zależnymi od kontekstu sytuacyjnego, zlokalizowane są tu ośrodki czucia i analizy, kojarzone są tu bodźce wzrokowe z czynnościami ruchowymi → jest to związane z pielęgnacja młodych (u szczurów wzrost kory ciemieniowej miał miejsce w sytuacji bezpośredniego obcowania z młodymi, nie występował kiedy szczurzyce tylko widziały i czuły młode, bez zajmowania się nimi)
wzgórze - do niego docierają wszystkie drogi zmysłów, z wyjątkiem węchu, uczestniczy w integracji tych informacji i przekazuje je do kory. → Reorganizacja wzgórza jest spowodowana fizyczna opieką nad dzieckiem (zwiększeniem ilości odbieranych informacji)
podwzgórze, substancja czarna, jądro ogoniaste, ciało migdałowate, gałka blada - odpowiada za motywację, zachowanie, przetwarzanie emocji, ośrodek nagrody → Większy entuzjazm i zaangażowanie w opiekę nad dzieckiem spowodowały rozrost tych obszarów.
W mniejszym stopniu zaobserwowano przyrost istoty szarej w pozostałych rejonach mózgu
Fotografia:
A. Powierzchnie zaznaczone kolorem czerwonym - struktury, które zwiększyły objętość w czasie badań
B. Regiony śródmózgowia otoczone żółtą linią to miejsca, w których stwierdzono powiększenie istoty szarej w związku z pozytywnym nastawieniem matki do dziecka Kolorowy pionowy pasek określa z jakim prawdopodobieństwem w danym miejscu zaszła zmiana
Badania na 19 kobietach potwierdziły wcześniej przeprowadzone badania na gryzoniach. Ekspresja zachowań wiąże się ze zmianami strukturalnymi w identycznych obszarach mózgu. Pozytywne myślenie matki ma wpływ na zwiększenie istoty szarej. Podejrzewa się, że te zmiany mogą być kluczowe dla instynktu macierzyńskiego. Zaobserwowano dwustronne powiększenie podwzgórza, ciała migdałowatego, istoty czarnej i gałki bladej w okresie poporodowym. Zmiany były obserwowane przy pełnej interakcji matka - dziecko.
Rzuca to światło na ciekawe zagadnienie jakim jest instynkt macierzyński, jego funkcje i mechanizm. Autorzy badania sugerują kolejne, poszerzone o inne czynniki tj. rola hormonów, cyklu menstruacyjnego, wagi, odżywiania, stresu i ich wpływu na rozwój istoty szarej. Badanie było przeprowadzone na małej grupie osób i proponowane jest zwiększenie tej liczby.
Wyniki plastyczności wykazują zmiany u zdrowych matek, które urodziły zdrowe dzieci, które mieszkały w środowisku sprzyjającym. Nie znane są jeszcze wyniki z genetycznymi i środowiskowymi czynnikami ryzyka tj. traumatyczne przeżycia okołoporodowe bądź w trakcie dojrzewania, z zaburzeniami nastroju po porodzie, o niskim statucie społecznoekonomicznym.
Może to przedstawiać różne wzory zmiany struktur w obszarach mózgu odpowiedzialnych za konkretną ekspresję zachowań rodzica.
Nie wiadomo też czy zachowanie ma wpływ na rozrost istoty szarej czy odwrotnie, Wymaga to dalszych badań.
Dalsze badania mają na celu określenie charakterystycznych zmian w mózgu wśród matek w czynnikach ryzyka i umożliwiły by wczesne podjęcie odpowiednich działań profilaktycznych.
Spekuluje się także, ze depresja poporodowa może mieć odzwierciedlenie w zmianie rejonów mózgu w ośrodkach odpowiedzialnych za motywację, poczucie nagrody i przetwarzanie emocji.