Czasownik - część mowy, która nazywa czynności (rysuję), lub stany (choruję). Odpowiada na pytania co robi? co się z kimś (czymś) dzieje?

Każdy z czasowników ma określoną postać (aspekt).

Wszystkie czasowniki dzielimy na:

• czasowniki niedokonane (co robić?) rysować, otwierać

• czasowniki dokonane (co zrobić) narysować, otworzyć

Czasowniki występują w formach osobowych i nieosobowych

Formy osobowe - odmieniają się przez osoby, liczby, a także przez czasy, rodzaje, tryby. Taką odmianę nazywamy koniugacją.

Formy nieosobowe - nie odmieniają się przez osoby. Zaliczamy do nich np. bezokoliczniki (narysować, otworzyć) oraz formy zakończone na -no, -to (narysowano, otwarto).

Odmiana form osobowych:

Osoby i liczby:

liczba pojedyncza:

1.os. rysuję

2.os. rysujesz

3.os. rysuje

liczba mnoga:

1.os. rysujemy

2.os. rysujecie

3.os. rysują

Czasy:

Aspekt	czas teraźniejszy	czas przeszły	czas przyszły
				forma prosta	forma złożona
dk	-	narysował	narysuje	-
ndk	rysuje	rysował	-	będzie rysował
					będzie rysować

Rodzaje:

• męski: rysował, będzie rysował, rysowałby

• żeński: rysowała, będzie rysowała, rysowałaby

• nijaki: rysowało, będzie rysowało, rysowałoby

• męskoosobowy: rysowali, będą rysowali, rysowaliby

• niemęskoosobowy: rysowały, będą rysowały, rysowałyby

W liczbie mnogiej czasownik występuje w rodzaju:

• męskoosobowym, gdy określa rzeczownik osobowy rodzaju męskiego

zawodnicy (rzeczownik osobowy r.m.) przyjechali (r.m.os.)

• niemęskoosobowy, gdy określa inny rzeczownik

autobusy (rzeczownik nieosobowy r.m.) przyjechały (r.niem.os.)

dziewczyny (rzeczownik osobowy r.ż) przyjechały (r.niem.os.)

Tryby:

orzekający rozkazujący przypuszczający

rysuje niech rysuje rysowałby

Cząstki bym, byś, by ... piszemy łącznie:

• z czasownikami w formie osobowej, np. pisałby, zjedlibyście

• ze spójnikami, np. chociażby, gdybyśmy

Cząstki bym, byś, by ... piszemy oddzielnie:

• po czasownikach w formie nieosobowej, np. obmówić bym nie potrafił, odwołano by wszystkie loty

• po rzeczownikach, przymiotnikach, przysłówkach, liczebnikach i zaimkach, np. pieniędzy by ci zabrakło, wielkie by było zamieszanie, źle byśmy na tym wyszli, dwa bym zostawił, kto by przypuszczał

Strona czynna i strona bierna czasownika:

Czasownik w stronie czynnej wskazuje, że podmiot oznacza wykonawcę czynności.

Marcin naprawił rower.

Czasownik w stronie biernej wskazuje, że podmiot jest przedmiotem czynności (czyli kimś lub czymś biernie ulegającym jakiejś czynności).

Jola jest zaproszona na bal przebierańców.

Rower został naprawiony przez Marcina.

Czasowniki przechodnie to czasowniki, które występują w stronie czynnej i biernej.

wynaleźć - zostać wynalezionym oglądać - być oglądanym

Czasowniki nieprzechodnie to czasowniki, które nie występują w stronie biernej.

leżeć, patrzeć, siedzieć

Strona zwrotna czasownika:

Czasownik w stronie zwrotnej wskazuje, że podmiot jest jednocześnie wykonawcą czynności i jej przedmiotem (odbiorcą). Strona zwrotna czasownika składa się z czasownika oraz wyrazu się ( w znaczeniu siebie).

Alina ubiera się.

(wykonawca i odbiorca czynności) (czyli siebie)

Nie wszystkie czasowniki mogą występować w stronie zwrotnej. Istnieje wiele czasowników, które występują z wyrażeniem się, lecz nie mają znaczenia strony zwrotnej. Czasowniki te mają znaczenie strony czynnej lub biernej.

Podróżni domagali się zwrotu pieniędzy.

(czyli żądali)

Mój kuzyn wychował się u dziadków.

(czyli był wychowany)

Wyrazu się występującego przy czasownikach, które nie mają znaczenia strony zwrotnej, nie można zastąpić wyrazem siebie.

Imiesłowy przymiotnikowe:

Imiesłów przymiotnikowy - nieosobowa forma czasownika. Ma znaczenie zbliżone do przymiotnika i odmienia się podobnie jak przymiotnik - przez przypadki, liczby i rodzaje.

Imiesłowy przymiotnikowe dzielimy na:

• imiesłowy przymiotnikowe czynne - nazywają cechy, które oznaczają wykonywanie jakichś czynności; np., biegnące dzieci, tzn. dzieci, które biegną

malujący szyjąca fruwające

• imiesłowy przymiotnikowe bierne - nazywają cechy, które oznaczają uleganie jakimś czynnościom lub rezultaty czynności; np. remontowany budynek, tzn. budynek, który ktoś remontuje; rozlana kawa, tzn. kawa, którą ktoś rozlał.

malowany wydana szyty zapisane pokonani zepsuta rozdarte pominięci

Imiesłowy przymiotnikowe czynne - tworzymy wyłącznie od czasowników niedokonanych.

pisać - piszący oglądać - oglądający

Imiesłowy przymiotnikowe bierne - tworzymy od czasowników przechodnich (zarówno dokonanych, jak i niedokonanych).

pisać - pisany przepisać - przepisany

W zdaniu imiesłowy przymiotnikowe, podobnie jak przymiotniki, pełnią najczęściej funkcję przydawki lub orzecznika.

Napraw te skrzypiące drzwi. Zaraz zostaną naoliwione.

(przydawka) (orzecznik)

Imiesłowy przysłówkowe:

Imiesłów przysłówkowy - nieodmienna oraz nieosobowa forma czasownika.

Imiesłowy przysłówkowe dzielimy na:

• Imiesłowy przysłówkowe współczesne - nazywają czynność równoczesną z czynnością wyrażaną przez orzeczenie; zakończone są na -ąc

Słuchając radia, zmywał naczynia.

(tzn. równocześnie słuchał radia i zmywał naczynia)

• Imiesłowy przysłówkowe uprzednie - nazywają czynność wcześniejszą od czynności wyrażanej przez orzeczenie; zakończone na -wszy lub -łszy

Zrobiwszy zakupy, wróciłem do domu.

(tzn. najpierw zrobiłem zakupy, a potem wróciłem do domu)

W imiesłowach przysłówkowych uprzednich zakończenie -wszy występuje po samogłosce, a zakończenie -łszy - po spółgłosce.

Imiesłowy przysłówkowe współczesne tworzymy od czasowników niedokonanych, a imiesłowy przysłówkowe uprzednie od czasowników dokonanych.

pisać - pisząc zapisać - zapisawszy

Pisownia nie z imiesłowami:

Z imiesłowami przysłówkowymi przeczenie nie piszemy oddzielnie.

nie patrząc nie czekając nie zjadłszy nie zrobiwszy

Z imiesłowami przymiotnikowymi przeczenie nie piszemy łącznie.

niepracujący nieprzekonujący nieskończony nieskrępowany

Z imiesłowami przymiotnikowymi przeczenie nie można pisać oddzielnie, jeśli imiesłowy te mają wyraźnie znaczenie czasownikowe.

nie rozegrany

(którego nie rozegrano)

nie pracujący

(nie pracuje w danej chwili)

Rzeczownik:

Rzeczownik - część mowy, która nazywa osoby (rycerz), zwierzęta (żółw), rośliny (brzoza), rzeczy (nóż), zjawiska (tęcza), pojęcia (piękno) oraz czynności (granie) i cechy (śmiałość). Odpowiada na pytania: kto?, co?

Rzeczowniki można podzielić na:

• własne (Marcin) i pospolite (chłopiec)

• żywotne (ryba) i nieżywotne (róża)

• osobowe (piłkarz) i nieosobowe (żubr)

Rzeczowniki nie odmieniają się przez rodzaje. Każdy rzeczownik ma tylko jeden rodzaj (męski, żeński lub nijaki).

Odmiana rzeczowników:

Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki i liczby. Odmianę przez przypadki i liczby nazywamy deklinacją.

		l. pojedyncza	l. mnoga
M.	Kto? Co?	talerz-	talerz-e
D.	Kogo? Czego?	talerz-a	talerz-y
C.	Komu? Czemu?	talerz-owi	talerz-om
B.	Kogo? Co?	talerz-	talerz-e
N.	Z kim? Z czym?	talerz-em	talerz-ami
Msc.	O kim? O czym?	talerz-u	talerz-ach
W.	O!	talerz-u!	talerz-e!

Temat i końcówka:

Część wyrazu nie zmieniająca się podczas odmiany to temat. Część wyrazu, która się zmienia i zależy od określonego przypadka, to końcówka. Podczas odmiany w temacie niektórych rzeczowników zachodzi wymiana głosek. Taką wymianę nazywamy obocznością. Postacie tematu, w których występuje wymiana głosek, to tematy oboczne.

pasek-○ pask-a paski-em

tematy oboczne: pasek : pask : paski oboczności: e : ○, k : ki

Poprawne używanie rzeczowników sprawiających trudności:

Niektóre rzeczowniki mają tylko liczbę pojedynczą:

matematyka, zazdrość, odzież, leżenie, Chorzów

Niektóre rzeczowniki mają tylko liczbę mnogą:

dżinsy, nożyce, sanie, Sudety, Węgry

Istnieje również grupa rzeczowników, które są nieodmienne:

Monte Cassino, kakadu, graffiti, alibi

Rzeczowniki o nietypowej odmianie:

Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -um odmieniają się tylko w liczbie mnogiej.

	liczba pojedyncza	liczba mnoga
M.	liceum	licea
D.	liceum	liceów
C.	liceum	liceom
B.	liceum	licea
N.	liceum	liceami
Msc.	liceum	liceach
W.	liceum!	licea!

Rzeczowniki przyjaciel, brak mają osobliwą odmianę w liczbie mnogiej

	liczba mnoga
M.	przyjaciele	bracia
D.	przyjaciół	braci
C.	przyjaciołom	braciom
B.	przyjaciół	braci
N.	przyjaciółmi	braćmi
Msc.	przyjaciołach	braciach
W.	przyjaciele!	bracia!

Rzeczowniki oko, ucho odmieniają się w liczbie mnogiej na dwa sposoby, w zależności od znaczenia:

	oko (narząd wzroku)			oko (np. sieci, tłuszczu)
		ucho (narząd węchu)			ucho (np. dzbanka, igły)
	Liczba mnoga
M.	oczy	uszy	oka		ucha
D.	oczu (oczów)	uszu (uszów)	ok		uch
C.	oczom	uszom	okom		uchom
B.	oczy	uszy	oka		ucha
N.	oczami (oczyma)	uszami (uszyma)	okami		uchami
Msc.	oczach	uszach	okach		uchach
W.	oczy!	uszy!	oka!		ucha!

Nietypową odmianę mają również poniższe rzeczowniki:

	liczba pojedyncza		liczba mnoga
M.	sędzia	ręka	sędziowie	ręce
D.	sędziego	reki	sędziów	rąk
C.	sędziemu	ręce	sędziom	rękom
B.	sędziego	rękę	sędziów	ręce
N.	sędzią	ręką	sędziami	rękami (rękoma)
Msc.	sędzi	ręce (ręku)	sędziami	rękach
W.	sędzio!	ręko!	sędziowie!	ręce!
	liczba pojedyncza		liczba mnoga
M.	Indianin	Amerykanin	Indianie	Amerykanie
D.	Indianina	Amerykanina	Indianin	Amerykanów
C.	Indianinowi	Amerykaninowi	Indianom	Amerykanom
B.	Indianina	Amerykanina	Indian	Amerykanów
N.	Indianinem	Amerykaninem	Indianami	Amerykanami
Msc.	Indianinie	Amerykanie	Indianach	Amerykanach
W.	Indianinie!	Amerykanie!	Indianie!	Amerykanie!

Przymiotnik:

Przymiotnik - część mowy, która nazywa cechy i właściwości ludzi (zdolny uczeń), zwierząt (ruda wiewiórka), roślin (ogromne drzewo), rzeczy (długa suknia), zjawisk (silny wiatr). Przymiotnik odpowiada na pytania: jaki?, jaka?, jakie?

Odmiana przymiotnika:

Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.

	liczba pojedyncza			liczba mnoga
	r.m.	r.ż.	r.n.	r.m.os.	r.niem.os.
M.	duży	duża	duże	duzi	duże
D.	dużego	dużej	dużego	dużych	dużych
C.	dużemu	dużej	dużemu	dużym	dużym
B.	dużego (duży)	dużą	duże	dużych	duże
N.	dużym	dużą	dużym	dużymi	dużymi
Msc.	dużym	dużej	dużym	dużych	dużych
W.	duży!	duża!	duże!	duzi!	duże!

W liczbie mnogiej przymiotnik występuje w rodzaju męskoosobowym gdy określa rzeczownik osobowy r.m.

duzi (r.m.os.) chłopcy (rzeczownik osobowy r.m.)

Stopniowanie przymiotników:

	stopień równy	stopień wyższy	stopień najwyższy
proste	krótki	krótszy	najkrótszy
opisowe	słony	bardziej słony	najbardziej słony
nieregularne	zły	gorszy	najgorszy

W sposób nieregularny stopniują się tylko cztery przymiotniki: dobry, zły, duży, mały. Niektóre przymiotniki się nie stopniują, np. metalowy, drogowy, przyszły. Nieliczne przymiotniki, np. zdrowy, wesoły, ciekawy, gotowy, łaskawy, mają w mianowniku l.p. r.m. także formy krótkie:

zdrów, wesół, ciekaw, gotów, łaskaw

Przymiotniki rad, wart i kontent mają tylko formy krótkie. Formy krótkie przymiotnika mogą pełnić w zdaniu jedynie funkcję orzecznika.

Czy już jesteś gotów? Bądź zdrów.

2

---