Dojrzewanie i dojrzałość
artykuł lek. med. Barbary Zalewskiej
We wszystkich etapach życia człowieka, od poczęcia do przekwitania, hormony odgrywają znaczną, a często decydującą rolę w prawidłowym rozwoju.
Substancje te, wytwarzane w wyspecjalizowanych tkankach gruczołów dokrewnych, docierają z krwią do komórek docelowych, zaopatrzonych we właściwe dla danego hormonu receptory, i regulują funkcję tkanek i narządów.
Większość hormonów "pracuje" przez całe życie człowieka, począwszy od narodzin aż do śmierci. Dopóki narządy wewnętrzne nie są jeszcze w pełni wykształcone, tzn. w okresie rozwoju zarodkowego (embriogenezy), trwającego od zapłodnienia komórki jajowej do wytworzenia zawiązków narządów, czyli do końca trzeciego miesiąca ciąży, oraz w okresie organogenezy - od końca trzeciego miesiąca (85. dzień ciąży) do końca ciąży - hormony są dostarczane płodowi przez łożysko. Część z nich dociera poprzez krew z organizmu matki, część jest wytwarzana przez tkankę łożyskową. Jednak rosnący płód, w miarę dojrzewania tkanek i narządów, rozwija własną czynność hormonalną. Na przełomie 2. i 3. miesiąca czynne są hormony uwalniające wytwarzane w podwzgórzu płodu. Szybko rozwija się u płodu czynność tarczycy, wysp trzustki, kory nadnerczy. Jądra płodu płci męskiej wytwarzają testosteron, natomiast jajniki płodu płci żeńskiej nie wykazują wyraźnej aktywności hormonalnej.
Hormony rozwijającego się organizmu regulują przemianę materii, zapewniają kontrolę wszystkich ważnych procesów metabolicznych i tak ważną w życiu organizmu - zarówno już ukształtowanego, jak i rosnącego - stałość środowiska wewnętrznego, czyli homeostazę.
Przygotowanie do dojrzałości
W okresie dojrzewania w organizmie kobiety zachodzą niezwykle intensywne zmiany. O większości z nich decydują hormony płciowe, które w tym właśnie okresie zaczynają "działać".
Dotychczasowe cechy pozwalające odróżnić płeć dziecka, tzw. pierwszorzędowe cechy płciowe (narządy płciowe), są zdeterminowane genetycznie (zestaw chromosomów płciowych XX - dziewczynka, XY - chłopiec). W okresie dojrzewania duża aktywność hormonów umożliwia rozwój tzw. drugorzędowych cech płciowych, do których zalicza się charakterystyczne dla danej płci owłosienie ciała, rozwój piersi, brzmienie głosu. Kształtuje się wtedy typowa sylwetka, zależna od rozwoju kośćca, mięśni, właściwego dla danej płci rozkładu tkanki tłuszczowej, uwypuklają się związane z płcią różnice w psychice młodych ludzi. Organizm kobiety przygotowuje się do najważniejszej funkcji biologicznej, jaką jest prokreacja.
W okresie dojrzewania dziewczyna rozwija się ogólnie, osiąga odpowiedni wzrost. Następuje rozwój narządów płciowych i sutków. Doskonali się współpraca przysadki mózgowej i jajników. Umożliwia to cykliczne uwalnianie gotowej do zapłodnienia komórki jajowej, przygotowanie śluzówki macicy do przyjęcia zapłodnionego jaja, a jeśli zapłodnienie nie nastąpi - złuszczenie tej śluzówki i powtórzenie całego cyklu od początku.
Widoczne objawy pokwitania u dziewcząt występują zwykle po 10. roku życia, najczęściej między 12. a 16. Następuje wtedy szybki rozwój drugorzędowych cech płciowych i rozpoczynają się krwawienia miesięczne.
Wczesna dojrzałość
Zmiany w narządzie rodnym mają cykliczny charakter. Zależą one od pulsacyjnego wydzielania hormonów przysadkowych, które są kontrolowane przez podwzgórzowe hormony uwalniające, oraz od wzajemnej zależności między przysadką mózgową i jajnikami.
Wydzielana przez przysadkę mózgową folikulostymulina (FSH) powoduje wzrost pęcherzyków jajnika i przygotowuje jeden z nich do uwolnienia komórki jajowej. FSH oddziałuje też na komórki jajnika produkujące estrogeny, z których najważniejszy jest estradiol. Wpływa on m.in. na rozwój śluzówki macicy, co umożliwia zagnieżdżenie zapłodnionej komórki jajowej w macicy.
Po owulacji, która polega na pęknięciu dojrzałego pęcherzyka (tzw. pęcherzyka Graafa) i uwolnieniu komórki jajowej, pęcherzyk ten przekształca się w tzw. ciałko żółte produkujące drugi ważny hormon jajnika - progesteron. Zadaniem progesteronu jest dalsze przygotowanie śluzówki macicy na przyjęcie zapłodnionej komórki jajowej. W dojrzewaniu pęcherzyka Graafa i produkcji progesteronu uczestniczy przysadkowy hormon luteinizujący (LH). Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia komórki jajowej i nie rozpocznie się ciąża, ciałko żółte zanika, poziom progesteronu i estrogenów spada i następuje złuszczenie śluzówki macicy oraz wydalenie jej z krwią (miesiączka). Spadek poziomu hormonów jajnikowych powoduje wzrost wydzielania hormonów przysadkowych (FSH, LH) i pobudzenie śluzówki macicy do wzrostu (odnowy) oraz jajników do produkcji hormonów i dojrzewania kolejnego pęcherzyka, a następnie owulacji. Cykl ten powtarza się co miesiąc.
Należy podkreślić, że rolą hormonów płciowych jest nie tylko doprowadzenie do owulacji i przygotowanie macicy do ciąży. Estrogeny i progesteron wpływają też na trofikę (odżywienie) pozostałych części narządu rodnego: jajowody i pochwę oraz na inne narządy nie związane z procesem rozmnażania: cewkę moczową i pęcherz, wątrobę (np. regulują przemianę lipidów, produkcję wielu białek, wiązanie różnych substancji z kwasami żółciowymi w celu ich wydalenia do jelita), układ kostno-mięśniowy, ściany naczyń krwionośnych, skórę, włosy, jelito grube, mózg (m.in. wpływają na termoregulację). Są to bardzo ważne oddziaływania, od których zależy zdrowie i samopoczucie dojrzałej kobiety i których brak powoduje liczne dolegliwości okresu okołomenopauzalnego.
Ciąża
Stan hormonalny organizmu kobiety zmienia się radykalnie, gdy w śluzówce macicy zagnieździ się zapłodniona komórka jajowa. Ciałko żółte nie zanika, lecz przekształca się w ciałko ciążowe produkujące duże ilości estrogenów i progesteronu koniecznych do utrzymania oraz prawidłowego rozwoju ciąży. Przez pierwsze trzy tygodnie po zapłodnieniu ciałko żółte ciążowe jest jedynym producentem tych hormonów. Po tym okresie jego funkcję przejmuje stopniowo trofoblast, czyli tkanka tworząca łożysko. Łożysko jest też miejscem produkcji gonadotropin, czyli hormonów regulujących wytwarzanie innych hormonów. W pierwszych tygodniach ciąży gonadotropiny wpływają na aktywność ciałka żółtego.
Testy ciążowe
Testy ciążowe są oparte na badaniu moczu i obecności w nim hCG (ludzkiej gonadrotopiny kosmówkowej), hormonu, który jest produkowany przez kosmówkę, a później przez łożysko. Obecność hCG może być stwierdzona już w 8 dni po zapłodnieniu. Istnieją również domowe testy ciążowe na obecność hCG. Chociaż test ten nie jest bardzo dokładny, to obecność hCG wykazuje już w 2 tygodnie po zapłodnieniu.
W tym okresie życia kobiety hormony płciowe odgrywają ogromną rolę. Estrogeny wpływają na rozwój mięśniówki macicy, umożliwiając jej wzrastanie razem z rosnącym płodem. Przygotowują organizm do wydalenia płodu dzięki rozwojowi elementów kurczliwych w ścianie macicy. Pod ich wpływem zachodzą zmiany w naczyniach krwionośnych macicy, w błonie śluzowej pochwy i gruczołach sutkowych.
Progesteron, który od trzeciego miesiąca ciąży jest wytwarzany prawie wyłącznie w łożysku, ma za zadanie zmniejszenie pobudliwości skurczowej macicy. Zapobiega więc przedwczesnemu wydaleniu płodu i umożliwia donoszenie ciąży. Ustanie tego blokującego wpływu progesteronu jest sygnałem do rozpoczęcia porodu.
Prawidłowa funkcja skurczowa macicy w czasie porodu zależy od innego jeszcze hormonu - wytwarzanej przez podwzgórze oksytocyny.
Nie mniej ważnym hormonem w fizjologii rozrodu jest prolaktyna, która powstaje w przysadce mózgowej. Od ósmego tygodnia ciąży jej ilość znacznie wzrasta. Wpływa ona na rozrost gruczołów sutkowych i wytwarzanie mleka. Jej aktywność jest wysoka do zakończenia okresu karmienia.
Nie tylko hormony płciowe odgrywają rolę w prawidłowym przebiegu ciąży. W tym czasie ulegają powiększeniu i wzmagają produkcję hormonów także inne gruczoły dokrewne, np. tarczyca i nadnercza oraz regulująca pracę innych gruczołów przysadka mózgowa. Dostosowują one przemianę materii do zwiększonych wymagań, jakie stwarza ciąża.
Karmienie dziecka piersią może opóźnić powrót normalnej funkcji hormonalnej organizmu, ale nie jest to regułą. Kobiety, które nie chcą wkrótce po porodzie ponownie zajść w ciążę, nie mogą traktować karmienia jako naturalnej antykoncepcji.
Po porodzie układ endokrynny stopniowo wraca do "normy". Wydalone w czasie porodu łożysko i dawno już zwłókniałe ciałko żółte umożliwiają wzrost poziomu hormonów przysadkowych stymulujących dojrzewanie pęcherzyka Graafa, regenerację złuszczonej śluzówki macicy i powrót cykli miesięcznych. Pierwsza miesiączka po porodzie może pojawić się w różnym czasie, po 3 miesiącach, a czasem znacznie później.
Kolejnym etapem życia kobiety, w którym gospodarka hormonalna odgrywa ogromną rolę, jest menopauza. O tym - w następnym numerze.