Temat: Różne ujęcia problematyki holocaustu w literaturze polskiej. Przedstaw na wybranych przykładach.
1. Określenie problemu: Holokaust jako cierpienie jednostki i zbiorowości ludzkiej
Pomimo że problemowi zagłady Żydów poświęcono wiele publikacji, książek, dyskusji. nie da się jednak pojąć ogromu cierpienia ofiar tej masowej zagłady. Każda z osób doświadczyła go na inny, indywidualny sposób. Cierpienie zostało wpisane w codzienność tego pokolenia Żydów. Po raz pierwszy w historii, na taką skalę, doprowadzono do masowego rozwinięcia prześladowań całego narodu, usprawniając mechanizm zabijania ludzi i niszczenia ich kultury.
2. a) wyjaśnienie pojęcia holokaustu i wskazanie jego przyczyn
Encyklopedia Białych Plam podaje, że słowo `holocaust' jest terminem stosowanym w Izraelu i krajach anglojęzycznych na określenie zagłady Żydów europejskich dokonanej przez III Rzeszę oraz państw jej sprzyjających w okresie II wojny światowej. W starożytności pojęcie `holocaustum' oznaczało ofiarę spaloną całkowicie na ołtarzu boga, składaną m.in. w Grecji i Rzymie.
Przyczyn holokaustu można dopatrywać się w przekonaniu ówczesnych Niemców o ich wyższości nad innymi rasami, biorącego się z teorii o nierówności ras ludzkich i istnieniu nadludzi, w szaleństwie Hitlera czy od lat narastającej niechęci do Żydów, obwinianych za niepowodzenia i zły stan Niemiec. Geneza tej zbrodni nie jest jednak do końca jasna.
b) różne spojrzenia na tragedię w getcie
- piekło obozów koncentracyjnych ( opowiadanie Borowskiego)
Tadeusz Borowski był więźniem obozu w Oświęcimiu, ofiarą zbrodni faszystowskich. Z doświadczeń osobistych pisarza zrodziły się opowiadania, zebrane m.in. w tomie „Pożegnanie z Marią”. W jednym z nich - „Proszę państwa do gazu” autor ukazuje reguły życia obozowego, ogólno przyjęte postawy i zasady obowiązujące wśród więźniów. Przedstawiony zostaje mechanizm działania systemu: są apele, wyjścia do pracy, powroty, stale pracujące krematorium i rampa, gdzie podjeżdżają pociągi z ludźmi, jak z żywym surowcem. Codziennością staje się widok ludzi prowadzonych do komór gazowych, segregacja pozostawionych walizek, odzieży. Obok krematoriów toczy się na pozór normalne życie, w wolnych chwilach więźniowie grają w piłkę nożną, spożywają wspólne posiłki. Wszystko działa sprawnie, ludzie przywykli do takiego porządku. Postaci oprawców zostały niemal całkowicie pominięte. Hitlerowcy, podczas kolejnego wyładunku transportu ludzi, sprawnie, nawet z lekkim znużeniem i rutyną, zarządzali więźniami i nadzorowali pracę w obozie. W ich kreacji trudno doszukać się elementów świadczących o wynaturzonym, zwierzęcym bestialstwie. Wydaje się, że ta „fabryka śmierci” sprawnie działa dzięki więźniom. Przyzwyczajeni są do widoku zmasakrowanych ciał niemowlaków, obcujący na co dzień ze śmiercią, obojętnieją na ludzką tragedię i cierpienie. Nie czują solidarności z innymi ofiarami. Zobojętnienie, umiejętność zorganizowania sobie lepszych warunków bytowych kosztem innych więźniów oraz zdolność do odizolowania się od śmierci, wszystko to daje większe szanse na przeżycie.
- powstanie w getcie widziane oczami żołnierza ŻOB-u- (Zdążyć przed Panem Bogiem),
W książce Hanny Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem” ukazane jest powstanie w warszawskim getcie widziane oczami żołnierza ŻOB-u - Marka Edelmana. Wprowadza nas w okrutny świat pełen głodu, poniżenia, walki, w której nie chodziło o życie, lecz o wybór sposobu umierania. Edelman jest jedynym ocalałym przywódcą powstania w getcie. Opowiada historię swoją i dwustu dwudziestu młodych ludzi, walczących o prawo do godnej śmierci swojej i 20 tysięcy pozostałych Żydów w getcie. Nie chcieli oni umierać bezimiennie, nie chcieli, by ktoś inny decydował, jak i kiedy mają umrzeć. Reportaż Hanny Krall, obok śmierci, tortur, bólu i strachu, ukazuje też inne wymiary cierpienia. Jednym z nich jest samotność. Żydzi walczący w getcie byli odcięci od strony aryjskiej, umierali anonimowo, gdy w pobliżu, tuż za murem toczyło się codzienne życie. Następnym obliczem cierpienia jest fakt, że powstańcy decydując się na walkę, wiedzieli, że nie mają szans na zwycięstwo. Zdawali sobie sprawę, że w ten sposób przyspieszają także moment śmierci swoich pobratymców. Wybrali jednak prawo do decydowania, w jaki sposób chcą sami odejść z tego świata, zademonstrowania hitlerowcom, że nie mają nad nimi władzy. Lekarka oddaje swoją truciznę dzieciom w szpitalu, akuszerka dusi dziecko zaraz po jego narodzinach - to także przykłady bohaterstwa, nie mniejsze niż postawa bojowników ŻOB-u. To nie Niemcy ich zabiją.
- dziecko w obliczu holokaustu- (Dziewczynka w czerwonym płaszczyku),
„Dziewczynka w czerwonym płaszczyku” Romy Ligockiej to autobiografia, ukazująca koszmar, jaki przeżywali Żydzi podczas wojny, opisany z perspektywy dziecka. Ligocka spisała swoje wspomnienia po obejrzeniu filmu "Lista Schindlera", kiedy to w postaci małej dziewczynki z krakowskiego getta odkryła samą siebie. Autorka odsłania, dotąd nieznany, punkt widzenia dziecka, które nie rozumie otaczającego je koszmaru. Dziewczynka poznaje świat nie - jak powinna - wśród śmiechu, zabawy i radosnego zdziwienia - lecz w atmosferze nieustającego strachu, poniżenia i żałoby. Szybko uczy się, że najlepszą receptą na przetrwanie jest ciągła ucieczka, a ponieważ jest dzieckiem o „niewłaściwym” wyglądzie i „źle brzmiącym” nazwisku, ucieczka musi objąć także wyrzeczenie się własnej tożsamości. Codzienny kontakt ze śmiercią innych ludzi, także tych najbliższych, życie w ciągłym lęku, ucieczka z getta okupiona kilkuletnią tułaczką i bezdomnością, rzutują na późniejszy proces dorastania i poszukiwania swego miejsca w społeczeństwie. Przeżycia te mogą powracać nawet po wielu latach w postaci obsesyjnych lęków, nieumiejętności przeciwstawiania się światu, zaniżonemu poczuciu własnej wartości.
- getto widziane oczami chrześcijanina- (Campo di Fiori),
W wierszu „Campo di Fiori” Czesław Miłosz zespala ze sobą dwa obrazy: spalenie renesansowego filozofa Giordana Bruna i zagładę warszawskiego getta w 1943 roku. Jak mówi podmiot liryczny w trzeciej zwrotce, obraz Campo di Fiori został w nim przywołany, gdy był przy warszawskiej karuzeli. Co łączy te dwa pozornie niezwiązane ze sobą zdarzenia? Przede wszystkim kontrast obrazów: płonący stos Bruna i płonące getto (symbol cierpienia, niesprawiedliwości), a z drugiej strony „wesoły gwar” tłumu rzymskiego, słodkie owoce i „tłumy wesołe” warszawiaków na karuzeli. Obok grozy poeta przedstawia kontrastowy nastrój zabawy, co potęguje nasze przerażenie. Ukazując antagonistyczne sytuacje poeta zwraca uwagę na zjawisko obojętności wobec ludzkiego dramatu i braku wrażliwości na cierpienie. Poeta uzmysławia nam prawdę, iż bohaterskie czyny i męczeństwo są zazwyczaj niezauważane przez współczesnych, prawdziwi męczennicy za wartości giną w samotności. Ta „samotność ginących” jest tym, na czym skupia się uwaga podmiotu lirycznego. Zauważa, że dopiero przyszłe pokolenia przekuwają ich cierpienie w mit i poezję.
- getto w oczach kata- (Rozmowy z katem),
Generał niemiecki Jürgen Stroop dowodził jednostkami SS, które terroryzowały okupowaną ludność. W kwietniu 1943 roku została mu powierzona likwidacja warszawskiego getta. Świadczyło to, że władze niemieckie w pełni doceniały jego umiejętności kata.
„Rozmowy z katem” Kazimierza Moczarskiego to literatura faktu, relacja z przeprowadzonych rozmów. Autor przebywał ze Stroopem w jednej celi przez 8 miesięcy, codziennie miał okazję obcować z likwidatorem getta. Książka ta jest więc unikatowym dokumentem, analizującym psychikę kata. Dotyka przyczyn Holokaustu i totalitaryzmu, pokazuje, co sprzyja rozwojowi zachowań patologicznych. Osobowość ludobójcy kształtowało wiele czynników, w efekcie Stroop stał się brutalnym i bezwzględnym człowiekiem, uważającym, że tylko ludzie silni są godni uwielbienia. Niemców uznawał za lepszych od innych nacji. Odwoływał się do hitlerowskiej propagandy mówiąc: „Żydzi to naprawdę nie ludzie w naszym pojęciu (...). Żydzi, Cyganie i rozmaite Mongoły są w rozumieniu prawdziwej nauki prawie zwierzętami”. Akcja w getcie, jedno z wielu działań służących eksterminacji narodu żydowskiego miała swoje uzasadnienie w ideologii hitlerowskiej. Jürgen Stroop mówił: „Żydzi nie mają, nie są w terminie mieć poczucia honoru i godności. Przecież Żyd nie jest pełnym człowiekiem. Żydzi to podludzie.” Często te sądy, wpojone mu przez propagandę, pozostawały w sprzeczności z jego własną oceną postawy walczących Żydów, widział ich odwagę, wolę walki. Generał nie przyznawał się do współczucia dla mordowanych. Zgodnie z rozkazem Stroopa wojsko niemieckie postępowało wobec przeciwnika bezwzględnie i brutalnie.
- relacji cywila o życiu w getcie- (Pianista),
Władysław Szpilman, polski Żyd, który przed II wojną światową pracował jako pianista w Polskim Radiu zdołał, jako jeden z nielicznych, ocalić swe życie. Wszystkie lata wojny spędził w okupowanej przez faszystów Warszawie, początkowo mieszkając wraz z rodziną w getcie, potem, gdy rozpoczęły się masowe mordy, ukrywając się w coraz gorszych warunkach przed bezlitosnymi hitlerowcami.” Pianista” to wierny opis warszawskiej rzeczywistości z lat 1939-1945. Narrator przedstawia Warszawę w przededniu i w pierwszych tygodniach wojny. Opisuje zajęcie stolicy przez gestapowców i początkowe relacje Polaków z Niemcami. Życie początkowo toczy się niby normalnie, z czasem jednak represje Niemieckie narastają, zagęszcza się atmosfera osaczenia i zagrożenia. Dochodzi do pierwszych prześladowań Żydów i do tworzenia getta, panuje w nim głód i nędza. Opowiada o wyratowaniu Szpilmana z objęć śmierci, ukrywaniu się przed Niemcami, czasie jeszcze większej niepewności, jeszcze większego strachu, jeszcze większej tragedii. Wreszcie opisuje „Pianista” wybuch powstania warszawskiego, który doprowadził do "śmierci miasta" i do rozpaczliwych starań autora o przeżycie wśród wyludnionych, ale nie całkowicie opuszczonych przez niemieckich żołnierzy ruin i zgliszcz. Cenną zaletą „Pianisty” jest przełamanie stereotypu mówiącego jedynie o złych Niemcach, szlachetnych Żydach i Polakach, np. Szpilmanowi ratuje życie niemiecki oficer, zakochany w muzyce.
- obraz getta w oczach obserwatora (opowiadanie Nałkowskiej)
Wiedza o zagładzie masowej Żydów w opowiadaniach Nałkowskiej została przekazana w taki sposób, by wstrząsnąć myśleniem i odczuwaniem ludzi, by te trudne fakty stały się także przeżyciem osobistym. W „ Kobiecie cmentarnej” autorka próbuje ukazać różnicę między zwykłą śmiercią, a tą w pojęciu okupacyjnym. Bohaterka opowiadania jest bezradnym świadkiem zagłady Żydów w getcie. Tragedia ta nie ma dla niej pełnego wymiaru. Polka, pod wpływem wypaczania przez niemiecką propagandę, uważa, że skoro Żydzi są mordowani masowo w obozach, to widocznie zasłużyli na taki los. Jednak w obliczu akcji likwidacyjnej, budzi się w niej wrażliwość. Kobieta, która opiekuje się grobami na cmentarzu przyległym do getta, nie może znieść myśli, co dzieje się z ludźmi za murem. Mimo to bohaterka opowiada o śmierci wielu ludzi językiem, którego używa się do opisania codziennych doświadczeń, ponieważ umieranie było czymś powszechnym, do czego, choć trudno nam się z tym pogodzić, powszednieje.
Zakończenie:
Rozpatrując śmierć kilku milionów Żydów, jest ona anonimowa, zatraca swój ludzki wymiar. Dopiero poznając historie pojedynczych ludzi, jesteśmy w stanie wyobrazić sobie koszmar holokaustu.