ARYSTOTELES - KONCEPCJA PAŃSTWA I WIZJA SPOŁECZEŃSTWA
Przybliżenie postaci Arystotelesa
Arystoteles (384-322 p.n.e.), filozof grecki, najwszechstronniejszy myśliciel i uczony starożytności, od miejsca urodzenia (Stagira w Tracji) zwany często stagirytą. Był synem lekarza, czym można tłumaczyć zainteresowanie naukami przyrodniczymi i szacunek dla doświadczenia. Imię Arystoteles można tłumaczyć jako „najlepszy uczeń”. W życiu Arystotelesa można wyznaczyć cztery okresy:
w roku 367 p.n.e. wstąpił do Akademii Platońskiej, w której pozostawał przez 20 lat aż do śmierci Platona. Od 347 p.n.e. w Assos (Azja Mniejsza) i Metylenie (Lesbos) prowadził dalsze badania naukowe.
w 343 p.n.e. został powołany na nauczyciela Aleksandra Macedońskiego.
w 335 p.n.e. wrócił do Aten i założył własną szkołę nauk i filozofii, zwaną szkołą „perypatecką” - od spacerów ze słuchaczami, lub „liceum” - od miejsca prowadzenia wykładów w gaju Apollina Likejskiego. Nauczał w niej przez 12 lat i kierował pracami uczniów, organizując po raz pierwszy w dziejach badania naukowe.
w 323 p.n.e. po śmierci Aleksandra opuścił Ateny w obawie przed prześladowaniami ze strony ruchu antymacedońskiego i osiadł w Chalkis, gdzie rok później zmarł.
Rozwój myśli filozoficznej i naukowej
W rozwoju myśli filozoficznej i naukowej możemy wyróżnić trzy główne okresy:
- przynależności do Akademii Platońskiej
- działalności filozoficznej i naukowej w Assos i Metylenie
- kierowania szkołą w Likeonie
W pierwszym okresie Arystoteles był w zasadzie zwolennikiem doktryny platońskiej, jakkolwiek już wówczas odnosił się krytycznie do niektórych jej elementów i jeszcze za życia Platona wystąpił z krytyką jego nauki o ideach.
W drugim okresie sformułował podstawy własnej doktryny filozoficznej. W jego poglądach zaznaczył się wyraźnie empiryzm (kierunek w teorii poznania wywodzący poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłowego, zewnętrznego lub wewnętrznego), którego wyrazem było zapoczątkowanie badań przyrodniczych.
W trzecim okresie odrzucił platoński typ filozofii i skupił główną uwagę na szczegółowych badaniach naukowych ; był pierwszym myślicielem starożytnym, który w swoich badaniach opierał się na materiale doświadczalnym i dokumentalnym. Z tego okresu pochodzi większość zachowanych dzieł, zwłaszcza z czasów działalności nauczycielskiej w Likeonie.
Dzieła Arystotelesa
Dzieła Arystotelesa przechowały się w układzie i redakcji Andronikosa z Rodos.
Zgodnie z tradycją dzieli się je zwykle na 7 grup:
pisma z zakresu logiki, które później zostały opatrzone łącznym tytułem „ Organon” (narzędzie).
pisma z zakresu fizyki, z których najważniejszym jest „Fizyka”.
pisma biologiczne, z których głównymi dziełami są „Zoologia” i „O częściach zwierząt”. Arystoteles stworzył pierwszą systematykę świata zwierząt, która obowiązywała aż do XVIII w., do czasów Linneusza.
pisma z zakresu psychologii, z których podstawowym jest rozprawa „O duszy”.
pisma dotyczące nauki, zwane przez Arystotelesa „pierwszą filozofią”.
tzw. pisma praktyczne obejmujące zagadnienia etyki, polityki, ekonomiki oraz teorii państwa i prawa. Najważniejsze z nich to „Etyka Nikomachejska” i „Polityka”.
pisma poetyczne dotyczące teorii wymowy i poezji. Do nich zalicza się „Retorykę” i „Poetykę”, z których zachowała się jedynie pierwsza księga.
Główne założenia filozofii Arystotelesa
Odmiennie od Platona Arystoteles uważał, że idea-forma jest elementem nierozłącznym od materii, każda rzecz składa się z materii pojętej jako bierne tworzywo, które jest podłożem wszelkiej egzystencji oraz z formy (istoty rzeczy-duszy), która wprawdzie nie istnieje samoistnie, ale jest siłą działającą celowo, aktywna wobec materii. Forma jest podstawą wyjaśnienia zjawiska rozwoju w przyrodzie i pozwala na przechodzenie materii z jednego stanu w drugi. Dusza („forma i akt ciała organicznego”) została podzielona na trzy rodzaje:
- wegetatywna - (roślinna), której przysługuje zdolność odżywiania i rozmnażania,
- zmysłowa - (zwierzęca), mająca również zdolność postrzegania, pożądania i ruchu,
- rozumna - (ludzka), której właściwe są wszystkie funkcje niższe, a ponadto zdolność myślenia,
W ludzkiej władzy myślenia Arystoteles rozróżnił intelekt bierny oraz czynny, będący ze swej natury aktem oraz tym, co w człowieku jest boskie i nieśmiertelne.
Pierwszym impulsem, motorem ruchu i zarazem tym co kieruje światem, jest czysta forma, czysta myśl, rozum - byt niematerialny, nieruchomy i niezmienny.
W dziedzinie etyki uważał, że celem dążeń ludzkich jest szczęście, które można osiągnąć drogą rozumnego działania. Podstawą tego działania jest przestrzeganie zasady umiaru (środka), np. męstwo jest czymś pośrednim między tchórzostwem a zuchwalstwem. Arystoteles rozróżniał cnoty dianoetyczne (intelektualne), takie jak mądrość i rozsądek, związane z działalnością poznawczą człowieka i życiem intelektualnym, kontemplacyjnym, które uznawał za najdoskonalszy i najszczęśliwszy sposób życia (formowanie osobowości wolnego obywatela polis).
Koncepcja państwa i wizja społeczeństwa
definicja państwa
Wg. Arystotelesa państwo jest wspólnotą w ramach tego samego ustroju, powstałą dla osiągnięcia jakiegoś dobra (wszyscy bowiem w każdym działaniu powodują się tym, co im się dobrem wydaje). Państwo należy do tworów natury, a człowiek jest stworzony do życia w państwie.
Zdolność człowieka do odróżniania dobra od zła odróżnia go od innych stworzeń, sprawia też, że jest on w stanie tworzyć wspólnotę rodzinną i państwową (wspólnota państwowa dominuje nad rodzinną , która nie jest tworem samowystarczalnym).
Sprawiedliwość jest kwestią zmienną dla państwa, wymiar jej jest podstawą porządku istniejącego we wspólnocie państwowej, polega zaś na ustaleniu tego, co jest sprawiedliwe.
Podstawową częścią państwa jest rodzina (zbiór rodzin tworzy gminę), składająca się z ludzi wolnych i niewolników (niewolnik w pełni przynależy do pana i pełni funkcję żywego narzędzia). Wg. Arystotelesa władanie i podleganie władzy jest nie tylko kwestią konieczną , ale i pożyteczną.
Wyróżnia on dwa rodzaje władzy: despotyczną (dotyczącą władzy nad niewolnikiem, władzy duszy nad ciałem, dominacji mężczyzny nad kobietą) i polityczną (władzy nad wolnym obywatelem).
Rolą mężczyzny jako głowy rodziny jest wychowanie pozostałych członków wspólnoty. Cnoty etyczne zależne są od funkcji pełnionych w rodzinie, np. władający powinien posiadać pełnię doskonałości etycznej, natomiast wszyscy inni o tyle o ile wymaga tego ich zadanie (np. niewolnik nie posiada w ogóle zdolności do rozważania, kobieta owszem, lecz niezbyt kompetentna, dziecko również, ale nie rozwiniętą w pełni).
definicja obywatela
Wg. Arystotelesa obywatelem należy określać członka wspólnoty państwowej, który ma prawo udziału w sądach i rządzie (dotyczy to ustroju demokratycznego), ma prawo do uczestnictwa w trybunałach i zgromadzeniach (wyłącza to dzieci i starców), pochodzi z rodziny obywatelskiej zarówno od strony ojca jak i matki, zamieszkuje na terenie objętym danym ustrojem państwowym. W związku ze swoimi zasługami (demokracja), pochodzeniem (ustrój arystokratyczny) lub statusem materialnym (ustrój oligarchiczny), ma dostęp do „godności”.
Najważniejszą cechą dobrego obywatela jest wg. Arystotelesa równoczesna zdolność do słuchania (wykonywania poleceń), jak i do rządzenia równymi sobie (sprawowania władzy politycznej).
rodzaje ustrojów: właściwe i zwyrodniałe
Arystoteles podzielił współczesne mu ustroje wg. twierdzenia, iż państwo powinno mieć na celu dobro ogólne, a rządy w nim powinny być sprawowane wg. zasady bezwzględnej sprawiedliwości.
Wyróżnił trzy ustroje właściwe: i trzy zwyrodniałe:
- monarchia - tyrania
- arystokracja - oligarchia
- politeja - demokracja
Monarchia - (gr. Monarchia - jednowładztwo) ustrój polityczny lub forma rządów, gdzie suwerenem jest jeden człowiek - monarcha. Sprawuje on władzę zazwyczaj dożywotnio, a jego funkcja jest często dziedziczna i stanowisko to jest zwykle nieusuwalne. W starożytności monarcha sprawował władzę praktycznie nieograniczoną, w niektórych krajach uznawany był za boga lub półboga.
Tyrania - (gr. Tyrannos - osoba sprawująca nieograniczoną władzę zgodnie lub niezgodnie z prawem). W starożytnej Grecji forma rządów powstała w wyniku zamachu stanu. Tyrania wczesnogrecka (VII - VI w p.n.e.) była formą przejściową między oligarchią rodową a demokracją. Tyrani wywodzili się zazwyczaj z arystokracji, a do władzy dochodzili przy poparciu ludu, jednak nie przyczyniali się do zwiększenia jego praw. Dla wielu miast rządy tyranów były okresem wspaniałego rozwoju kulturalnego i gospodarczego.
Arystokracja - (gr. Aristo - najlepszy, Krateo - rządzę). W ustroju arystokratycznym podmiotem władzy była grupa „najlepszych”, nie odpowiedzialna przed narodem, sprawująca rządy według własnego uznania. Rządy arystokratyczne najczęściej miały charakter czysto świecki i powstawały na drodze wyboru, na podstawie pewnych określonych reguł, lub też charakter dziedziczny. Arystokracja tworzyła oddzielną kastę społeczną.
Oligarchia - (gr. Oligos - nieliczny, Arche - władza). Ustrój polityczny, w którym władzę sprawowała nieliczna grupa społeczna wywodząca się z arystokracji lub warstwy bogatych. Termin oligarchii pojawił się w literaturze greckiej w V w. p.n.e. Filozofowie tacy jak Platon czy Arystoteles przeciwstawiali oligarchię (rządy sprawujących władzę na podstawie kryteriów urodzenia czy majątku) arystokracji (rządy ludzi o najwyższych walorach moralnych).
Demokracja - (gr. Demos - lud, Krateo - rządzę) - ludowładztwo; termin określający rodzaj rządów, w których władza należy do ogółu obywateli. Za kolebkę demokracji uważana jest Grecja. Podwaliny państwa demokratycznego w Atenach powstały po ustanowieniu w 594 p.n.e. przez Solona praw, które uwalniały chłopów od długów i dzieliły mieszkańców na klasy majątkowe. Najważniejszym organem władzy było Zgromadzenie Ludowe, na forum którego każdy obywatel mógł wypowiedzieć się osobiście. Rada licząca 500 członków wybranych w drodze głosowania zajmowała się zarządzaniem państwa. Większość urzędów obsadzano w wyniku wyborów.
Politeja - idealny ustrój polityczny, którego twórcą był Arystoteles. Doszedł on do wniosku analizując znane mu ustroje, że każdy z nich jest ułomny. Dlatego najlepszym ustrojem byłby ten, który łączyłby dobre ich cechy. Był to ustrój, gdzie przy równowadze bogatych (oligarchia) i ludu (demokracja) dominującą pozycję zajmuje umiarkowany stan średni, który zapewnić ma rządy rozsądne i uczciwe, odpowiadające osobowości tej grupy. Arystoteles uważał, że politeja zagwarantuje sprawiedliwe i stabilne rządy oparte na cnotach obywatelskich oraz stworzy możliwości indywidualnego rozwoju każdemu człowiekowi. Politeja charakteryzować się także miała najwyższym stopniem poszanowania godności jednostki oraz troską o wspólne dobro, jakim jest państwo (polis).
Arystoteles założył, że idealne państwo zwane politeją, powinno mieć cechy oligarchii i demokracji z przewagą tej drugiej (w przeciwieństwie do arystokracji, która posiada więcej cech oligarchii). Podstawową cechą tego ustroju miała być praworządność, czyli posłuszeństwo wobec istniejących praw, którym podlegają obywatele, z jednoczesnym założeniem, że prawa te są dobrze ujęte. Arystoteles zakładał, że sposób działania sądownictwa w politeji będzie również syntezą sposobu działania organów sądowniczych działających w ustrojach oligarchicznych i arystokratycznych: zapłata dla ubogich za sprawowanie funkcji sądowniczych (dem.) i kara dla bogatych za uchylanie się od tych funkcji (olig.)
Możliwość udziału w zgromadzeniach miał określać cenzus majątkowy (cecha olig.), jednakże miał być on uśredniony, dostępny dla warstwy średniej społeczeństwa.
W politeji urzędy obsadzane miały być przez wybór obywateli (olig.), lecz nie obowiązywał przy tym cenzus majątkowy (dem.).
Arystoteles doszedł do wniosku, że państwo powinno posiadać możliwie równych i podobnych obywateli, a postulatowi temu najbardziej odpowiada stan średni. Przedstawiciele tego stanu nie pożądają jak ubodzy dóbr obcych, ani też drudzy nie pożądają ich mienia. Wg. Arystotelesa celem państwa jest zapewnienie obywatelom szczęśliwego życia, a takim jest życie cnotliwe, wyposażone w środki zewnętrzne, umożliwiające dobre uczynki. Określił on też trzy rodzaje dóbr, w które państwo powinno wyposażyć obywateli. Są to: dobra zewnętrzne, cielesne i duchowe. Zakładał równocześnie, że nadmiar dóbr zewnętrznych szkodzi posiadającemu, albo nie przynosi żadnej korzyści. Najlepsze państwo wg. Arystotelesa jest państwem szczęśliwym i takim, któremu się dobrze powodzi.
Jako główne cele państwa Arystoteles określił:
- zapewnienie obywatelom żywności,
- umiejętności technicznych (wytwarzanie wszelkich narzędzi niezbędnych do życia),
- broń - dla utrzymania władzy wewnętrznej na wypadek nieposłuszeństwa oraz bezpieczeństwa zewnętrznego,
- zasoby pieniężne, dla pokrycia potrzeb wewnętrznych i ewentualnych działań wojennych,
- kult, czyli służba boża,
- organy sądownicze i administracyjne, rozstrzygające sprawy sporne między obywatelami i orzekające o tym, co jest najlepsze dla ogółu.
Naczelnymi zadaniami stojącymi przed państwem było zapewnienie obywatelom obrony, wymiaru sprawiedliwości, organów zarządzających i pełniących służbę bożą.
Obywatele politeji powinni być odważni i twórczy (tak, by potrafili bronić państwa a jednocześnie móc czynnie uczestniczyć w jego życiu czasie pokoju), czego najlepszym przykładem był naród grecki.
Arystoteles podzielił obywateli na dwie grupy:
- siłę zbrojną państwa - ludzi młodych,
- rządzących - starszych, którzy ze względu na wiek posiedli predyspozycje do zarządzania państwem.
Chłopi, rzemieślnicy i wszelkiego rodzaju robotnicy, nie zaliczali się do obywateli.
Obie te grupy powinny pochodzić z tej samej klasy społecznej. Jedynym wyznacznikiem miał być wiek, co nie wykluczało awansu społecznego i możliwości uczestnictwa w rządzeniu państwem w wieku dojrzałym. Wg. Arystotelesa obywatel powinien być tak wychowany, by zdobył przygotowanie do wykonywania swoich zadań; by słuchał za młodu, a w starszym wieku rządził.
Obywatele powinni umieć pracować i walczyć, ale też żyć w pokoju i oddawać się spoczynkowi (celem wojny jest pokój, a celem pracy - spoczynek).
Na to by obywatele stawali się dobrymi i cnotliwymi maja wpływ trzy czynniki: natura, przyzwyczajenie i rozum. Jednakże muszą być one zharmonizowane. Życie cnotliwe wymaga aktywności, ponieważ szczęście leży w działaniu, a to może być skierowane zarówno ku celom politycznym, jak i ku rozmyślaniu (kto nie robi nic, nie może mieć powodzenia w swej działalności, a powodzenie w działaniu i szczęście, to to samo. Czynne życie jest najlepsze zarówno dla państwa jako wspólnoty, jak i dla każdej jednostki.
Celem życia wg. Arystotelesa jest aktywność, lecz za najbardziej aktywnych powinno uważać się nie wykonawców działań zewnętrznych, lecz tych, którzy je myślą kształtują.
Do funkcji kapłanów mieli zostać wyznaczeni ludzie starsi, którzy ze względu na wiek wycofali się z życia publicznego.
Liczba ludności w politeji powinna być możliwie największa, ale tak dobrana, by umożliwiała samowystarczalność życia i równocześnie pozwalała na łatwe dokonywanie przeglądu stosunków (obywatele powinni się wzajemnie znać, by móc świadomie wybierać członków urzędów i władzy sądowniczej).
Położenie politeji powinno być optymalne pod względem strategicznym. Ze względu na jakość życia obywateli miasto powinno znajdować się na pochyłości skierowanej ku wschodowi (wg. Arystotelesa wiatry wiejące od wschodu są zdrowsze) i osłoniętej od północy (zapewniłoby to łagodniejsze zimy). W obrębie miasta muszą być źródła i strumienie, a na wypadek wojny lub niesprzyjających warunków atmosferycznych, woda deszczowa powinna być przechowywana w zbiornikach. Politeja musi być otoczona murami dla skutecznej obrony, lecz powinny one spełniać pewne wymogi estetyczne.
Miasto i kraj muszą mieć połączenie z morzem, co umożliwia handel i jest korzystne ze względu na bezpieczeństwo.
Świątynie i budynki rządowe należałoby usytuować w pobliżu siebie, w miejscu dostojnym, lecz przewyższającym pozostałe obszary pod względem obronności. Poniżej powinien znajdować się plac rynkowy - miejsce spotkań przeznaczone wyłącznie dla obywateli. Tutaj również miałyby swe lokum władze urzędowe. Plac targowy zajmowałby miejsce poniżej, ułatwiające logistykę. Tam też należałoby umieścić lokal władz skarbowych oraz miejskich.
Podział własności ziemskiej w politeji miał obejmować własność wspólną i prywatną (do uprawy roli mieli służyć niewolnicy lub barbarzyńcy; jednakże nie powinni oni pochodzić z jednego plemienia, co ograniczyłoby prawdopodobieństwo buntu).
Własność ziemska powinna podlegać obywatelom (rządzącym i broniącym państwa). Własność wspólna obejmowałaby wydatki związane z kultem bogów i wspólnym biesiadowaniem.
Własność prywatną Arystoteles również podzielił na dwie części - jedna znajdowałaby się na pograniczu, druga opodal miasta, co w razie wojny zapewniłoby jednolitość nastrojów.
Arystoteles określił również szereg praw małżeńskich, dotyczących wieku małżonków, granicy rozrodczości, czy kary za niewierność małżeńską.
Stwierdził, że dzieci nie powinny zbytnio odbiegać wiekiem od rodziców, gdyż starzy rodzice nie mogliby się cieszyć wdzięcznością ze strony dzieci, a dzieci korzystać z pomocy rodziców. Jednocześnie nie powinni też być zbytnio zbliżeni wiekiem, co powodowałoby zatargi o zarządzanie majątkiem i brak szacunku ze strony dzieci.
Był on też zdania, że związki małżeńskie ludzi zbyt młodych nie są odpowiednie do płodzenia dzieci, gdyż potomstwo jest słabowite, zwykle rodzaju żeńskiego i niewielkiego wzrostu. Poza tym młode matki źle znoszą poród i często umierają. Wg. Arystotelesa wiek kobiety wstępującej w związek małżeński jest również istotny ze względu na trwałość pożycia. Uważał on, że zbyt młode kobiety skłonne są do nadmiernej zmysłowości.
Optymalnym wiekiem dla zawarcia małżeństwa jest dla dziewcząt ok. 18-sty rok życia, a dla mężczyzn ok. 37-y. jest to okres przypadający na pełnię sił fizycznych i zapewniający koniec zdolności rozrodczych w tym samym czasie. Koniec okresu prokreacji powinien przypadać u mężczyzn na wiek ok. 54-55 lat, u kobiet 36-37 lat, co zapewnia stworzenie najkorzystniejszej struktury rodzinnej.
Niewierność powinna być karana bezwzględnie, a karą miałoby być odebranie praw obywatelskich.
Nadmierną płodność należałoby regulować poprzez spowodowanie poronienia płodu „zanim jeszcze życie i czucie w nie wstąpi”.
Arystoteles uważał również, że powinien obowiązywać zakaz wychowywania dzieci kalekich. Nie określił jednak sposobu na eliminacje tej grupy ze społeczeństwa.
Wychowanie dzieci do 5-ego roku życia obejmować miało odpowiednie żywienie (pokarmy bogate w mleko), ćwiczenia i zabawy ruchowe oraz przyzwyczajanie dzieci do zimna, co miało zagwarantować zdrowie i sprawność fizyczną. W okresie od 5-ciu do 7-miu lat dzieci powinny przysłuchiwać się naukom, które będą pobierały w późniejszym okresie. Od końca 7-ego roku życia do okresu dojrzewania, powinny uczęszczać do szkoły, gdzie pobierałyby nauki zakresu gramatyki, gimnastyki, rysunku oraz muzyki.
Tak więc koncepcja państwa i wizja społeczeństwa wg. Arystotelesa zawiera szerokie spektrum czynników i zasad prowadzących do stworzenia społeczności i państwa wg. niego niemal idealnego.
6