Ćwiczenia 14.- Wybrane zagadnienia rozwoju osobowości

Schaffer, H. R. (2006). Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość. Kraków: Wydawnictwo UJ, r.4 (s.169-187)

Pojecie „ja”, pojecie drugiej osoby

Tworzenie pojęć społecznych:

• pomaga dzieciom w zrozumieniu ich doświadczeń w sytuacjach interpersonalnych

• do tego celu muszą być stworzone pojęcia: siebie samych, osób, z którymi wchodzą w interakcje, oraz relacji interpersonalnych, które w ten sposób powstają

• koncepcja wewnętrznych modeli operacyjnych (Bowlby)- modele powstają dzięki doświadczaniu przez dziecko przywiązania, dotyczą jego samego i osób znaczących, regulują zachowania interpersonalne; przejawiają się już na początku 2 r.ż.

• rozwój pojęcia „ja” i innych pojęć społecznych polega na przechodzeniu przez kolejne stadia (coraz wyższy poziom pojęciowej złożoności, następują w określonym porządku)

„JA”

• pojecie najbardziej podstawowe

• punkt odniesienia, który pośredniczy w nabywaniu doświadczenia społecznego i kieruje zachowaniem wobec innych ludzi

• determinuje sposób, w jaki konstruujemy rzeczywistość

• najbardziej prywatny aspekt osobowości

• podstawowe rozróżnienie William James (1892)

1. „ja podmiotowe”- ja jako podmiot poznający, który organizuje i interpretuje doświadczenie w sposób całkowicie subiektywny; trwałe w czasie, umożliwia odróżnienie się od innych, zapewnia nam szczególne poczucie własnej tożsamości

2. „ ja przedmiotowe”- ja jako przedmiot poznania, tj. przedmiot naszej percepcji, kiedy zastanawiamy się nad sobą; obejmuje rezultaty naszych wysiłków zmierzających do uświadomienia sobie swojego istnienia, kategorie opisujące samych siebie- wiek, płeć, kolor skóry, charakterystyki psychologiczne, posiadane przedmioty itd.

Samoświadomość: narodziny „Ja”

• twierdzi się, że niemowlęta w pierwszych miesiącach nie dysponują żadnym poczuciem „ja”, poczucie takie może powstać jedynie w drodze doświadczenia (Mead, 1934)

• opierając się na rozróżnieniu Jamesa, Lewis wyróżnia 2 aspekty „ja”:

1. egzystencjalny- pojawia się wcześniej, oznacza poczucie odrębności od reszty świata (ujawnia się przed ukończeniem 3. mc. życia) oraz poczucie trwania w czasie (ok. 9.mc.), zdolność do wzrokowego rozpoznania siebie, np. rozpoznanie siebie w lustrze (2. r.ż.)

2. kategorialny- zdolność dziecka do określenia siebie w kategoriach, takich jak płeć wiek, czy wzrost

W jaki sposób dzieci rozpoznają same siebie?- wzrokowe rozpoznanie siebie

2 rodzaje wskazówek:

• równoczesność ruchów- odbicie w lustrze porusza się wraz z ruchami dziecka ( na tej podstawie zostaje ono uznane za zależne od nich)

• cechy wyglądu- tj. stałych własności fizycznych odbicia (cechy twarzy czy sylwetki, które dziecko może skojarzyć ze sobą.

Rozpoznanie siebie nie pojawia się nagle, nie stanowi jednolitej zdolności, rozwija się stopniowo w ciągu pierwszych 2 lat życia. Przejawy rozpoznawania siebie widoczne są od 9. mc. życia

Stadia rozwoju samoświadomości w pierwszych 2 latach życia

Wiek (w miesiącach)	Wskaźniki behawioralne
0-3	Dziecko interesuje się obiektami społecznymi, ale nie jest jeszcze zdolne do różnicowania siebie od innych
3-8	Pierwsze przejawy rozpoznawania własnej osoby w oparciu o wskaźniki równoczesności ruchów, ale rozpoznanie to jest jeszcze niepewne i zawodne
8-12	Uzyskanie poczucia stałości własnej osoby, rozpoznawanie siebie w oparciu o wskaźniki równoczesności, początki rozpoznawania siebie na podstawie cech zewnętrznych
12-24	Utrwalenie się podstawowych kategorii związanych z „ja” (wiek, płeć itp.), rozpoznanie na podstawie cech zewnętrznych bez korzystania ze wskazówek równoczesności

• innym źródłem dowodów na istnienie samoświadomości jest mowa dziecka:

• od 2 r.ż. używa zaimków osobowych takich jak „ja” i „mnie”, potrafią używać swojego imienia i reagować na nie

• słowa „ja” i „ty” są używane poprawnie od samego początku

• trzecim źródłem informacji na temat wczesnych przejawów „ja” jest stopień zróżnicowania zachowania dzieci, w zależności od tego na ile sytuacja czy stwierdzenie dotyczy „ja”

• przykładowo, czy w sytuacji, kiedy dziecko jest chwalone, gdy osiągnie sukces, można rozpoznać oznaki reakcji emocjonalnej tego dziecka takie jak np. duma

Wszystkie wymienione wskaźniki dowodzą, że drugi rok życia jest czasem, w którym system „ja” pojawia się po raz pierwszy i następnie gwałtownie się rozwija (Kagan), stopniowo przejmując władze nad zachowaniem.

Pojęcie „ja”: jak dzieci postrzegają siebie

• do pewnego stopnia jest to odbicie tego jak postrzegają nas inni- „ja odzwierciedlone” (Cooley), jednak w większej części obraz samych siebie jest naszą własna konstrukcją (wyznaczona przez nasze upodobania , wartości)

• wynikiem konstruowania obrazu „ja” jest pojęcie „ja” -odnosi się do poznawczych aspektów „ja” i oznacza subiektywną wiedzę, jaką ludzie mają o sobie jako o istotach biologicznych i psychicznych- odpowiedź na pytanie „Kim jestem?”

• nie jest statyczne, zmienia się na skutek ciągle trwającego procesu samoobserwacji

• podlega wpływom doświadczenia (szczególnie sukcesu i porażki)

Rozwój pojęcia „ja” w okresie dzieciństwa w odniesieniu do kilku wymiarów rozwoju

Od	Do	Opis zmian
1. Proste	Zróżnicowane	Młodsze dzieci tworzą ogólne pojęcia; starsze dzieci wprowadzają bardziej szczegółowe rozróżnienia i uwzględniają kontekst
2. Niespójne	Spójne	Samoocena młodszych dzieci częściej ulega zmianie; starsze dzieci zdają sobie sprawę ze stałości pojęcia „ja”
3.Konkretne	Abstrakcyjne	Młodsze dzieci koncentrują się na zewnętrznych, widocznych aspektach wyglądu fizycznego; starsze dzieci skupiają się na wewnętrznych, niewidocznych aspektach psychicznych
4. Absolutne	Względne	Młodsze dzieci skupiają się na samych sobie, bez porównywania się z innymi; starsze dzieci opisują siebie przez porównanie z innymi
5. „Ja publiczne”	„Ja prywatne”	Młodsze dzieci nie rozróżniają osobistych odczuć i przejawianego zachowania; starsze dzieci uznają „ja prywatne” za „prawdziwe ja”

W nowszych badaniach:

• Damon i Hart - 4 kategorie cech do samoopisu: fizyczne, dotyczące aktywności, społeczne i psychologiczne; fizyczne i psychologiczne odnoszą się do kategorii określanych wcześniej jako konkretne i abstrakcyjne

• w przypadku małych dzieci dominują opisy dot. aktywności (np. Pomagam swojej mamie)

• terminy, które dotyczą cech społecznych, określają dziecko przez odwołanie się do relacji z rodziną i rówieśnikami (np. Jestem znany wśród innych dzieci)

• względna ważność 4 kategorii cech zmienia się z wiekiem:

• fizyczne charakterystyki gwałtownie tracą na znaczeniu w późnym dzieciństwie

• aż do okresu wczesnej adolescencji największa wartość dla dzieci mają charakterystyki społeczne

• od połowy okresu adolescencji zwiększa się zainteresowanie charakterystykami psychicznymi

• Wellman i Gelman- rozróżnienie pomiędzy dwoma rodzajami konstruktów: stanami wewnętrznymi- chwilowe i cechują wszystkich ludzi np. „chce mi się pić”(wiedza o stanach istnieje już u trzylatków) a dyspozycjami-trwałe charakterystyki, takie jak agresywność czy inteligencja (odkrywamy dopiero u siedmiolatków)

Przykład: Okres pokwitania i jego wpływ na rozwój „ja”

• u chłopców skutki dojrzewania wyraźniejsze niż u dziewczyn

• chłopcy, którzy dojrzewają wcześniej: zyskują przewagę u kolegów, są uważani za bardziej odpowiedzialnych, częściej przyjmują rolę przywódcy, zdobywają uznanie rówieśników z powodu wcześniejszych doświadczeń heteroseksualnych

• różnice w osobowości utrzymują się także w dorosłości

Poczucie własnej wartości- jak dzieci oceniają same siebie

• Harter- wyróżnia 5 obszarów samooceny: umiejętności szkolne, umiejętności sportowe, akceptację społeczną, wygląd zewnętrzny oraz dobre/złe postępowanie; wyniki badań sugerują że znając samoocenę dziecka w jednym z obszarów, niekoniecznie możemy powiedzieć cokolwiek o samoocenie dotyczącej innej dziedziny, ogólne poczucie własnej wartości, w przeciwieństwie do charakterystycznego dla dziedziny, nie występuje przed siódmym-ósmym rokiem życia

• Erikson kryzys tożsamości-młodzi adolescenci doświadczają kryzysu kiedy tracą pewność co do swojego obecnego albo przyszłego statusu i w konsekwencji starają się przewartościować swoją własna tożsamość osobową oraz stawiane sobie cele

• Coopersmith- w badaniach odkrył, że chłopcy z wysokim poczuciem własnej wartości mieli rodziców bardzo akceptujących swoje dzieci, przy czym rodzice ci wyznaczali jasne granice zachowania chłopców i przestrzegali tych zasad, a jednocześnie- nie łamiąc ich- dawali swoim dzieciom szeroki zakres swobody; rodzice takich chłopców sami mieli zazwyczaj wysokie poczucie własnej wartości; chłopcy z niskim poczuciem wartości-rodzice autokratyczni albo nadmiernie pobłażliwi

• szczególnie ważną rolę w poczuciu własnej wartości odgrywają źródła wsparcia społecznego- np. koledzy ze szkoły a także czynniki genetyczne;

„Ja emocjonalne”

• pojęciu ja towarzysza silne pozytywne i negatywne emocje

• Lewis: emocje takie pojawiają się wtedy kiedy ja poddaje ocenie siebie; 2 zdolności poznawcze, będące wstępnymi warunkami pojawienia się dumy i wstydu:

1) obiektywna samoświadomość- niektóre pierwotne emocje, takie jak lęk, czy gniew nie wymagają świadomości siebie, dlatego pojawiają się wcześnie w niemowlęctwie; emocje wyższego rzędu takie jak: poczucie winy i zakłopotanie wymagają samoświadomości i nie pojawią się zanim nie ukształtuje się obiektywne odniesienie do „ja”(2 r.ż.)

2) zdolność do rozpoznawania i stosowania wzorców zachowania- jak twierdzi Kagan występuje po raz pierwszy w 2 r.ż.: w mowie dziecka występują wtedy takie słowa jak „nie udało się”, „brzydki”

• nie można zatem oczekiwać wystąpienia emocji, odnoszących się do „ja”, przed końcem 2 r.ż.

• Stipek, Recchia i McClintic- twierdzą, że w procesie rozwoju oceny samego siebie można wyróżnić 3 stadia:

1. Gdy dziecko dąży do określonego celu- np. chce ułożyć układankę, poniżej 2 r.ż. cieszy się, że osiągnie cel, ale tylko w niewielkim stopniu zwraca uwagę na reakcję dorosłego na to, że cos mu się udało

2. Przejawia potrzebę uznania ze strony dorosłych- po 2 r.ż., zwracają matce uwagę na swoje „dzieło” lub po prostu spoglądają na nią natychmiast po wykonaniu zadania

3. Stają się stopniowo coraz bardziej autonomiczne- pod koniec wieku przedszkolnego: ich samoocena nie jest całkowicie zależna od reakcji dorosłych, poczucie sukcesu i porażki zależy od własnych standardów dziecka