Dr inż. Marcin Krause
Podmioty funkcjonujące w systemie ochrony pracy w Polsce
Podstawowe podmioty funkcjonujące w systemie ochrony pracy w Polsce to m.in.:
władza ustawodawcza i wykonawcza, w tym parlament, prezydent, rząd, ministerstwa, np. Rada Ministrów, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Transportu i Budownictwa;
wymiar sprawiedliwości, w tym sądy, trybunały, prokuratura, policja, np. Sądy Pracy, Sąd Najwyższy, Trybunał Konstytucyjny;
instytucje nadzoru i kontroli, np. Najwyższa Izba Kontroli (NIK), Rada Ochrony Pracy (ROP), Państwowa Inspekcja Pracy (PIP), Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS), Państwowa Straż Pożarna (PSP), Urząd Dozoru Technicznego (UDT);
inne instytucje centralne, np. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), Polskie Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC), Polskie Centrum Akredytacji (PCA), Główny Urząd Statystyczny (GUS);
instytucje ubezpieczeniowe, w tym państwowe i prywatne firmy ubezpieczeniowe, np. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), Powszechny Zakład Ubezpieczeń (PZU);
administracja publiczna, w tym urzędy celne, urzędy pracy, urzędy skarbowe;
pracodawcy i ich organizacje, w tym ponadzakładowe organizacje pracodawców, np. Związek Rzemiosła Polskiego (ZRP), Konfederacja Pracodawców Polskich (KPP), Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych (PKPP);
instytucje kontrolne i doradcze pracodawcy, w tym osoby kierujące pracownikami, komórka lub służba bezpieczeństwa i higieny pracy, służba medycyny pracy, społeczna inspekcja pracy;
pracownicy i ich organizacje, w tym zakładowe i ponadzakładowe organizacje związkowe, np. Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ);
instytucje naukowo-badawcze i badawczo-rozwojowe, np. Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie (CIOP-PIB), Państwowy Zakład Higieny Instytut Naukowo-Badawczy w Warszawie (PZH), Instytut Medycyny Pracy w Łodzi (IMP), Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu (IMPiZŚ);
stowarzyszenia zawodowe i naukowo-techniczne, np. Naczelna Organizacja Techniczna Federacja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych (FSNT-NOT);
inne instytucje, np. bankowe i finansowe.
Podmioty funkcjonujące w ramach systemu ochrony pracy można także podzielić na trzy sektory, które różnią się usytuowaniem, zakresem uprawnień i obowiązków oraz odpowiedzialnością:
Sektor wykonawczy łączy się z funkcją pracodawcy i osób kierujących pracownikami, którzy są odpowiedzialni za wykonywanie zadań wynikających z przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. W sektorze tym funkcjonuje również służba bezpieczeństwa i higieny pracy, służba medycyny pracy, komisja bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sektor nadzoru tworzą organy państwowe nadzorujące przestrzeganie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Straż Pożarna, Urząd Dozoru Technicznego. W sektorze tym funkcjonują również związki zawodowe i społeczna inspekcja pracy.
Sektor naukowo-badawczy tworzą jednostki naukowo-badawcze i badawczo-rozwojowe, które działają jako instytucje samodzielne (np. instytuty i centra) lub funkcjonują w ramach szkół wyższych (np. katedry i zakłady). W sektorze tym funkcjonują również firmy konsultingowe i szkoleniowe oraz stowarzyszenia zawodowe i naukowo-techniczne.
Należy dążyć do integracji działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie poprzez wykorzystanie najnowszych osiągnięć z takich dziedzin jak techniczne bezpieczeństwo pracy, medycyna i higiena pracy, ergonomia i fizjologia pracy, psychologia i socjologia pracy. Integracja ta powinna dotyczyć obszaru nadzoru i kontroli oraz doradztwa i szkolenia.
Ważną rolę w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy pełnią wyspecjalizowane organy państwa, sprawujące zewnętrzny nadzór i kontrolę nad warunkami pracy. Do podstawowych organów państwowego nadzoru i kontroli nad warunkami pracy zalicza się m.in.:
Państwowa Inspekcja Pracy (PIP),
Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS),
Państwowa Straż Pożarna (PSP),
Urząd Dozoru Technicznego (UDT),
Główny Urząd Nadzoru Budowlanego (GUNB),
Wyższy Urząd Górniczy (WUG),
Państwowa Agencja Atomistyki (PAA),
Rada Ochrony Pracy (ROP),
sądy, prokuratura, policja,
Najwyższa Izba Kontroli (NIK),
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK),
Państwowa Inspekcja Handlowa (PIH),
Główny Inspektorat Weterynarii (GIW),
Główny Inspektorat Transportu Drogowego (GITD),
Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ),
Biuro do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych.
Podstawowe zadania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie / zakładzie pracy realizują wyspecjalizowane służby wewnętrzne pracodawcy lub podmioty zewnętrzne działające na zasadzie zlecenia oraz pracownicy i ich przedstawiciele, które pełnią funkcje kontrolne i doradcze nad warunkami pracy. Do podstawowych organów kontrolnych i doradczych pracodawcy zalicza się m.in.:
związki zawodowe,
społeczna inspekcja pracy,
służba bezpieczeństwa i higieny pracy,
służba medycyny pracy,
komisja bezpieczeństwa i higieny pracy,
komórka ds. systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy,
uczelnie i inne jednostki naukowo-badawcze w zakresie BHP,
organizacje zawodowe i naukowo-techniczne w zakresie BHP,
firmy i jednostki konsultingowe w zakresie BHP,
firmy i ośrodki szkoleniowe w zakresie BHP.
Ważną rolę w zakresie nauki i edukacji w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy pełnią szkoły wyższe, np. politechniki, uniwersytety, akademie medyczne, ekonomiczne i rolnicze, które prowadzą zarówno działalność naukowo-badawczą i badawczo-rozwojową, jak i realizują kształcenie na studiach wyższych i studiach podyplomowych w obszarze problemowym „bezpieczeństwo i higiena pracy”.
Wśród wielu samodzielnych jednostek naukowo-badawczych i badawczo-rozwojowych działających w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy można wymienić m.in. następujące:
Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej w Warszawie (CLOR),
Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie (CIOP-PIB),
Centrum Naukowe Medycyny Kolejowej w Warszawie (CNMK),
Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej w Józefowie (CNBOP),
Centrum Zastosowań Ergonomii w Zielonej Górze (CZE),
Główny Instytut Górnictwa w Katowicach (GIG),
Instytut Energii Atomowej w Otwocku (IEA),
Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu (IMPiZŚ),
Instytut Medycyny Pracy w Łodzi (IMP),
Instytut Medycyny Wsi w Lublinie (IMW),
Krajowy Ośrodek Medycyny Tropikalnej w Gdyni (KOMT),
Państwowy Instytut Weterynaryjny Państwowy Instytut Badawczy w Puławach (PIWet),
Państwowy Zakład Higieny Instytut Naukowo-Badawczy w Warszawie (PZH),
Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii w Warszawie (WIHiE),
Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej w Warszawie (WIML),
jednostki Polskiej Akademii Nauk, np. Komitet Ergonomii PAN, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Komitet Nauk Organizacji i Zarządzania PAN;
inne specjalistyczne jednostki, np. Biuro Usług Doskonalenia Zarządzania i Organizacji SYSTEM w Częstochowie, Instytut Organizacji i Ochrony Pracy SKU CON-LEX w Radomiu, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle ORGMASZ w Warszawie, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie (IPiSS).
W dziedzinie doradztwa i szkolenia oprócz ww. jednostek działają także inne jednostki badawcze oraz organizacje zawodowe i naukowo-techniczne, w tym stowarzyszenia, towarzystwa i związki skupiające pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy, lekarzy medycyny pracy i higienistów pracy (przemysłowych), np.:
Ośrodek Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy (OSPIP) we Wrocławiu,
Krajowy Związek Inżynierów i Techników Bezpieczeństwa i Higieny Pracy,
Ogólnopolskie Stowarzyszenie Pracowników Służby Bezpieczeństwa i Higieny Pracy,
Polskie Stowarzyszenie Pracowników Służby Bezpieczeństwa i Higieny Pracy,
Polskie Towarzystwo Ergonomiczne (PTErg),
Polskie Towarzystwo Higienistów Przemysłowych (PTHP),
Polskie Towarzystwo Medycyny Pracy (PTMP),
Stowarzyszenie Higienistów Pracy (SHP),
Stowarzyszenie Ochrony Pracy (SOP).
Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy, jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Obowiązki pracodawcy charakteryzują nie tylko przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ale także zasady bezpieczeństwa i higieny pracy oraz aktualne osiągnięcia nauki i techniki, dlatego stan wiedzy naukowej i technicznej wyznacza potencjalne granice obowiązków pracodawcy.
Do przestrzegania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązany jest nie tylko pracodawca, ale również wszyscy pracownicy i osoby kierujące pracownikami, np. kierownicy, mistrzowie, brygadziści, zmianowi.
Osoba kierująca pracownikami, podobnie jak pracodawca, jest obowiązana znać, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nim obowiązków, przepisy o ochronie pracy, w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
Pracownik jest obowiązany przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych. Pracownicy, w celu reprezentacji obrony swoich praw i interesów, mają prawo tworzyć związki zawodowe. Związki zawodowe oraz kierowana przez nie społeczna inspekcja pracy sprawują w zakładach pracy społeczny nadzór nad warunkami pracy.
Społeczna inspekcja pracy (sip) jest to społeczna służba pełniona przez pracowników, która ma na celu zapewnienie przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochrony uprawnień pracowniczych.
Służba bezpieczeństwa i higieny pracy (służba bhp) jest to specjalistyczna jednostka pełniąca funkcje doradcze i kontrolne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, którą mogą tworzyć (głównie w zależności od liczby zatrudnionych pracowników, rodzaju prowadzonej działalności lub nasilenia zagrożeń zawodowych) wyodrębniona w strukturze zakładu pracy komórka organizacyjna, pracownik zatrudniony przy innej pracy, sam pracodawca lub podmiot zewnętrzny, np. na zasadzie umowy zlecenia.
Służba medycyny pracy jest to organ kontrolny i doradczy pracodawcy w zakresie ochrony zdrowia pracujących przed wpływem niekorzystnych warunków związanych ze środowiskiem pracy i sposobem wykonywania pracy.
Komisja bezpieczeństwa i higieny pracy (komisja bhp) jest to organ doradczy i opiniodawczy pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, zatrudniającego więcej niż 250 pracowników.
Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) jest organem nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Państwowa Inspekcja Pracy podlega Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej, a nadzór nad nią sprawuje Rada Ochrony Pracy (ROP). PIP posiada najszerszy zakres uprawnień w dziedzinie nadzoru nad warunkami pracy, a jej organami są Główny Inspektor Pracy, okręgowi inspektorzy pracy, inspektorzy pracy. Jednostkami organizacyjnymi Państwowej Inspekcji Pracy są Główny Inspektorat Pracy (GIP) i okręgowe inspektoraty pracy (OIP), a w OIP mogą być tworzone oddziały. Państwowa Inspekcja Pracy w zakresie swego działania współdziała z innych organami nadzoru i kontroli warunków pracy, organizacjami pracodawców, związkami zawodowymi i społeczną inspekcją pracy, a także prowadzi placówkę szkoleniową - Ośrodek Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy (OSPIP).
Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS) jest organem nadzoru i kontroli przestrzegania zasad, przepisów higieny pracy i warunków pracy w celu ochrony zdrowia ludzkiego przed wpływem czynników szkodliwych, w szczególności to m.in.: zapobieganie powstawaniu chorób zakaźnych i zawodowych, prowadzenie działalności oświatowo-zdrowotnej, sprawowanie nadzoru nad stanem sanitarnym zakładów opieki zdrowotnej i przestrzeganiem zasad profilaktyki zakażeń szpitalnych. Państwowa Inspekcja Sanitarna podlega Ministrowi Zdrowia, a jej organami są Główny Inspektor Sanitarny, wojewódzcy inspektorzy sanitarni, powiatowi inspektorzy sanitarni, graniczni inspektorzy sanitarni. Główne obszary nadzoru sanitarnego to: higiena środowiska, higiena pracy w zakładach pracy, higiena radiacyjna, higiena wypoczynku i rekreacji, higiena w szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych, szkołach wyższych i ośrodkach wypoczynkowych, warunki zdrowotne żywności i żywienia.