ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPADKOBIERCÓW ZA DŁUGI SPADKOWE

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA DŁUGI SPADKOWE

W wyniku działania zasady sukcesji uniwersalnej na spadkobiercę przechodzą ex lege nie tylko prawa, ale i obowiązki majątkowe, czyli długi wchodzące w skład spadku. Wskutek tego spadkobierca staje się osobiście zobowiązanym do spełnienia świadczeń odpowiadających tym długom. Dotyczy to zarówno takich długów, jakie obciążały spadkodawcę w chwili jego śmierci, a z tą chwilą nie wygasły ani nie przeszły na inne osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, jak i tych, które powstały dopiero po otwarciu spadku.

Jednakże uznanie samej zasady przejścia na spadkobiercę długów spadkowych nie przesądza jeszcze o kwestii, w jakim zakresie i jakimi przedmiotami majątkowymi spadkobierca ma odpowiadać za zaspokojenie tych długów.

Długi spadkowe mogą przewyższać wartość ogółu praw majątkowych spadkodawcy.

OGRANICZONA I NIEOGRANICZONA ODPOWIEDZIALNOŚĆ

W rozwoju prawa spadkowego wykształciły się dwie przeciwstawne zasady co do zakresu odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe:

1. zasada nieograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe spadkobierca odpowiada za te długi w ich pełnej wysokości, zarówno spadkiem, jak i majątkiem, który do niego należał, zanim spadek mu przypadł; rozdzielenie długu i odpowiedzialności w tym wypadku nie występuje

2. zasada ograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe może polegać
   bądź:

• na ograniczeniu przedmiotowym - spadkobierca odpowiada za drugi tylko przedmiotami należącymi do spadku (cum viribus hereditatis)

• na ograniczeniu rachunkowym - spadkobierca odpowiada za długi spadkowe wprawdzie całym swoim majątkiem, ale tylko do wysokości wartości aktywów (praw majątkowych) spadku, czyli do wartości tzw. stanu czynnego spadku (pro viribus hereditatis)

Zasada odpowiedzialności nieograniczonej jest historycznie wcześniejsza. Odpowiedzialność ograniczona została przyjęta dopiero w późnym okresie prawa rzymskiego, przy czym była ona uzależniona od sporządzenia inwentarza spadku. Stąd możność powoływania się na to ograniczenie nazwano dobrodziejstwem inwentarza (beneficium inventarii). Nazwa ta zachowała się do dni dzisiejszych.

We współczesnych systemach prawnych zwykle obie te zasady występują obok siebie. Problem jednak polega na tym, która z nich jest regułą ogólną, a która ma charakter wyjątku. Za przeważającą należy uznać tendencję do ochrony praw wierzycieli, w związku z czym zasadą jest raczej nieograniczona odpowiedzialność spadkobiercy, a odpowiedzialność ograniczona ma charakter wyjątku i zachodzi tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie

Sprawa ta przedstawia się jednak odmiennie w tych systemach prawnych, które nie przyjęły zasady przejścia spadku z mocy samego prawa bezpośrednio na spadkobierców. W prawie Stanów Zjednoczonych i w prawie angielskim problem nieograniczonej odpowiedzialności spadkobierców w zasadzie nie powstaje, ponieważ zaspokojenie wierzycieli spadku należy do obowiązków zarządcy spadku, który spłaca długi tylko majątkiem spadkowym, a gdy ten nie jest wystarczający, stosuje się specjalny tryb o charakterze postępowania upadłościowego.

Realizacja zasady odpowiedzialności ograniczonej uzasadnia potrzebę przeprowadzenia specjalnego postępowania, w toku którego wzywa się wierzycieli spadku i sporządza listę długów, a następnie spłaca sieje w proporcji do wartości stanu czynnego spadku lub w kolejności przewidzianej przez ustawą.

ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI SPADKOBIERCÓW ZA DŁUGI SPADKOWE

Unormowanie odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe opiera się w prawie polskim na trzech głównych zasadach:

1. regułą ogólną jest odpowiedzialność nieograniczona; mamy z nią do czynienia zawsze w razie prostego przyjęcia spadku; jednakże zasada odpowiedzialności nieograniczonej obowiązuje dopiero od chwili przyjęcia spadku, a więc od daty złożenia oświadczenia w tej sprawie lub upływu terminu przewidzianego przez ustawę; natomiast odpowiedzialność ograniczona zachodzi tylko przy istnieniu przesłanek określonych w ustawie

2. od chwili przyjęcia spadku spadkobierca odpowiada za długi spadkowe całym swoim majątkiem, bez względu na to, czyjego odpowiedzialność jest nieograniczona, czy też ograniczona; w tym ostatnim wypadku ograniczenie bowiem dotyczy wysokości długów, a więc ma charakter rachunkowy (pro viribus hereditatis), a nie przedmiotowy

3. do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe; zasada ta przestaje obowiązywać po przeprowadzeniu działu, kiedy ustaje wspólność majątku spadkowego między spadkobiercami (art. 1034 § 2 k.c.)

Zasady te doznają pewnych wyjątków. Urzeczywistnienie wymienionych zasad następuje dopiero po przyjęciu spadku.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ DO PRZYJĘCIA SPADKU

Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Dyspozycja ta jest podyktowana tymczasowym charakterem nabycia spadku przez spadkobiercę, który spadku jeszcze nie przyjął. Konstrukcja ta:

• ma na celu uniknięcie komplikacji prawnych, jakie powstałyby w razie prowadzenia egzekucji na zaspokojenie długów spadkowych z majątku spadkobiercy, gdyby ten odrzucił spadek

• powoduje wyłączenie możliwości zaspokojenia długów spadkobiercy z majątku spadkowego, dopóki nie nastąpiło przyjęcie spadku

• jednakże nawet po przyjęciu spadku wierzyciel osobisty jednego tylko ze współspadkobierców nie może prowadzić egzekucji ze spadku aż do chwili działu, ponieważ nie mógłby on uzyskać tytułu egzekucyjnego przeciwko wszystkim spadkobiercom, jak tego wymaga art. 779 § 1 k.p.c.

Do chwili przyjęcia majątek spadkowy i majątek spadkobiercy - z punktu widzenia odpowiedzialności za długi - są od siebie oddzielone. Odpowiedzialność za długi spadkowe ogranicza się w tym okresie do przedmiotów należących do spadku (cum viribus hereditatis).

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PO PRZYJĘCIU SPADKU

Od chwili przyjęcia spadku spadkobierca odpowiada za długi spadkowe w zasadzie bez ograniczenia. Tak jest nie tylko w razie prostego przyjęcia spadku, ale z reguły również wtedy, gdy spadkobierca nie złożył w terminie żadnego oświadczenia.

Wyłomu w zasadzie nieograniczonej odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe dokonała uchwała siedmiu sędziów SN z 22 września 1972 r. przewiduje ona bowiem w szczególnie wyjątkowych wypadkach możliwość ograniczenia lub nawet wyłączenia tej odpowiedzialności ze względu na zasady współżycia społecznego (zastosowanie art. 7 k.c.)

wyjątek odpowiedzialność ograniczona

1. gdy spadkobiercą dziedziczącym z ustawy Skarb Państwa

2. jeżeli spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza

Jeżeli złożono oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a inwentarz nie był przedtem sporządzony, sporządzenie inwentarza następuje z urzędu (art. 644 k.p.c.).

Postępowanie mające na celu sporządzenie inwentarza spadku jest uregulowane w art. 637-639 k.p.c. oraz w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza.

3. jeżeli spadkobierca nie złożył w terminie wprawdzie żadnego oświadczenia, ale:

1. bądź spadkobiercą tym jest osoba prawna albo fizyczna, co do której zachodzą okoliczności wymienione w art. 1015 § 2 zd. k.c.; tzn. gdy spadkobiercą jest:

1. osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych

2. osoba co do której istnieje podstawa co do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia

3. osoba prawna

2. choć jeden ze współspadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1016 k.c.)

Art. 1016. Jeżeli jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, uważa się, że także spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie żadnego oświadczenia, przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

3. jeden ze współspadkobierców jest osobą, której brak oświadczenia w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza

Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza lub którego milczenie jest jednoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, odpowiada za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku. Przy sądowym dochodzeniu długów od takiego spadkobiercy zamieszcza się w tytule egzekucyjnym lub w klauzuli wykonalności odpowiednie zastrzeżenie (art. 319 i 792 k.p.c.).

Ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie nie podał do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał do inwentarza nie istniejące długi (art. 1031 § 2 zd. drugie k.c). W takim wypadku spadkobierca odpowiada zatem za długi spadkowe według zasad odpowiedzialności nieograniczonej. Przesłanką działania tego przepisu jest umyślność spadkobiercy. Zgodnie z ogólnymi regułami dowodzenia (art. 6 k.c), umyślne zatajenie aktywów, jak też umyślne podanie nieistniejących długów trzeba spadkobiercy udowodnić.

TRYB SPŁACANIA DŁUGÓW SPADKOWYCH PRZY ODPOWIEDZIALNOŚCI OGRANICZONEJ

Przy odpowiedzialności ograniczonej istotnym zagadnieniem jest tryb spłacania długów spadkowych, zwłaszcza wówczas, gdy długi te przewyższają wartość stanu czynnego spadku. Niestety, w prawie polskim nie przewidziano ani kolejności zaspokojenia długów spadkowych, ani szczególnego postępowania w tym przedmiocie. Surogatem takich przepisów są postanowienia art. 1032 k.c.

Jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacił niektóre długi spadkowe:

• nie wiedząc o istnieniu innych długów ponosi on odpowiedzialność za nie spłacone długi tylko do wysokości różnicy między wartością ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów, które spłacił

• 
  wiedząc o istnieniu innych długów spadkowych ponosi on odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je spłacić, gdyby spłacał należycie długi spadkowe

Należy sądzić, że dyspozycja art. 1032 § 2 ma zastosowanie również wtedy, gdy brak wiedzy spadkobiercy o istnieniu innych długów jest wynikiem jego rażącego niedbalstwa.

Wobec braku w prawie spadkowym dyspozycji regulujących kolejność zaspokojenia wierzycieli spadku, który został przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza, należy kierować się - jak się powszechnie uważa - kolejnością określoną w art. 1025 § 1 k.p.c., dotyczącym podziału sumy uzyskanej z egzekucji. Jednakże przepis ten, pomyślany dla innych celów, nie normuje wystarczająco sytuacji, jakie powstają w prawie spadkowym.

PRZEPISY WSPÓLNE DLA WYPADKÓW ODPOWIEDZIALNOŚCI ZARÓWNO OGRANICZONEJ, JAK I NIEOGRANICZONEJ.

1. zapisy i polecenia

• odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów i poleceń ogranicza się zawsze do wartości stanu czynnego spadku (nawet gdy spadek został przyjęty wprost); jeżeli zapisy i polecenia przekraczają wartość stanu czynnego spadku, podlegają one stosunkowemu zmniejszeniu.

• dodatkowe ograniczenia odpowiedzialności z tytułu zapisów i poleceń dotyczą spadkobiercy, który jest uprawniony do zachowku (art. 998 § 1 i 1005 § 1

Art. 998. § 1. Jeżeli uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku. § 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy zapis na rzecz uprawnionego do zachowku został obciążony dalszym zapisem lub poleceniem albo uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

Art. 1005. § 1. Jeżeli spadkobierca obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku sam jest uprawniony do zachowku, może on żądać zmniejszenia zapisów i poleceń w takim stopniu, ażeby pozostał mu jego własny zachowek. § 2. Jeżeli zapisobierca sam jest uprawniony do zachowku, zapis uczyniony na jego rzecz podlega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Odpowiedzialność takiego spadkobiercy jest również w szczególny sposób ograniczona w zakresie jego obowiązku wypłacenia zachowku innej osobie (art. 999 k.c).

Art. 999. Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

2. ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe nie wywiera wpływu na jego odpowiedzialność rzeczową należącymi do spadku rzeczami, które są obciążone hipoteką lub zastawem

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁSPADKOBIERCÓW

Współspadkobiercy odpowiadają za długi spadkowe - do chwili działu spadku - solidarnie. Stosuje się tu zatem art. 366 k.c. i nast. o solidarności dłużników. Jeżeli jeden ze współspadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziału. Jednakże wierzyciel spadku - aż do chwili działu - może prowadzić egzekucję ze spadku tylko wtedy, gdy uzyskał tytuł egzekucyjny przeciwko wszystkim spadkobiercom.

Natomiast art. 971 k.c. wyłącza solidarną odpowiedzialność spadkobierców z tytułu zobowiązań wynikających z zapisów, chyba że spadkodawca postanowił inaczej.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPADKOBIERCY ZA DŁUGI ZWIĄZANE Z PROWADZENIEM

GOSPODARSTWA ROLNEGO

Możemy wyróżnić tutaj dwie sytuacje:

1. gdy krąg spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne jest odmienny od kręgu spadkobierców dziedziczących cały spadek

• zróżnicowanie obu kręgów spadkobierców mogło występować tylko w odniesieniu do spadków otwartych do 13 lutego 2001 r., tj. przed opublikowaniem wyroku TK z 31 stycznia 2001 r.;

• po tej dacie nie jest możliwe, by spadkobierca dziedziczył JEDYNIE gospodarstwo rolne

2. gdy krąg spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne pokrywa się z kręgiem spadkobierców dziedziczących cały spadek

• jeżeli oba kręgi są identyczne, jedyna odrębność polega na odmiennym ukształtowaniu proporcji odpowiedzialności za długi po dziale spadku, i to tylko o tyle, o ile w toku działu spłaty należne spadkobiercom nie otrzymującym gospodarstwa rolnego w naturze zostaną obniżone

Art. 1081. Odpowiedzialność za długi spadkowe związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego ponosi od chwili działu spadku spadkobierca, któremu to gospodarstwo przypadło, oraz spadkobiercy otrzymujący od niego spłaty. Każdy z tych spadkobierców ponosi odpowiedzialność w stosunku do wartości otrzymanego udziału. Odpowiedzialność za inne długi ponoszą wszyscy spadkobiercy na zasadach ogólnych.

dług związany z gospodarstwem brak definicji legalnej: są to takie długi, które jednocześnie odpowiadają dwóm przesłankom:

1. powstanie tych długów pozostaje w związku prawnym lub gospodarczym
   z prowadzeniem gospodarstwa rolnego

2. długi te wynikają ze stosunków prawnych, których stroną był spadkodawca
   w chwili swej śmierci

^{ROZDZIAŁ XII - ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPADKOBIERCÓW ZA DŁUGI SPADKOWE}

1

5

---