Wiek markiza de Sade
Libertynizm
W początkach panowania Ludwika XV życie towarzyskie kwitło. Kobiety i mężczyźni prowadzili coraz bardziej rozwiązły tryb życia. Nawet małżonkowie mieszkający razem, prawie nigdy się nie widywali gdyż swobodnie oddawali się rozkoszom seksualnym z innymi partnerami. Wzajemna kokieteria co dzień dostarczała okazji do pikantnych przygód na jedną, lub kilka nocy. Źródłem wzajemnych skłonności nie była miłość ani szacunek. Motywem
do rozpusty było dla mężczyzny „posiąść”, a dla kobiety „uwieść”.
Tak wspominał zachowanie wyższych sfer francuskiego społeczeństwa w połowie XVIII wieku baron Pierre-Victor de Besenval, doskonale obeznany świadek środowiska francuskiej rozpusty.
Należy zadać sobie pytanie co było przyczyną takiej swobody obyczajowej, która opętała wszystkie warstwy społeczeństwa bardzo szybkim tempie. Ówcześni chrześcijanie
i moraliści byli pewni, że źródłem tego straszliwego zła jest libertynizm. „To libertynizm, ohydny, wyuzdany libertynizm zarażał serca i umysły, wiódł ku demoralizacji, zepsuciu
i rozpuście…”
Słowo to, zrobiło niesamowitą karierę we Francji (i w całej Europie) w XVIII wieku. Występowało w kazaniach, na łamach czasopism, wymawiano je z grozą przez matki dorastających córek, a z przymrużeniem oka przez eleganckie damy i wytwornych sceptyków, ale najczęściej używano je na kartach realistycznych powieści obyczajowych ku przestrodze nierozważnej cnoty.
W XVIII stuleciu pojęcie libertynizmu nazywano nurt ideologiczny dążący
do wyzwolenia umysłu od tradycji, autorytetów i nauk kościoła. Chrześcijańscy apologeci walczyli z doktrynami libertynizmu, który ich zdaniem miał na celu zniszczenie wszelkiej moralności i poddanie się wielkiej rozpuście.
Jeszcze do dziś w potocznej francuszczyźnie le libertin oznacza kogoś bez skrupułów rozpustnika oddającego się zmysłowym namiętnościom.
W ideologii Oświeceniowej w środowisku racjonalistów i propagatorów libertynizm nigdy nie spotkał się z potępieniem, gdyż każdy z myśli cieli XVIII wieku w mniejszym lub większym stopniu był libertynem i łączył swobodę obyczajów z twórczością literacką.
Libertynizm był swobodą jednocześnie umysłu jak i obyczajów nie należy dopatrywać się w nim jakiegoś postępowania ideologicznego, była to po prostu żywiołowa postawa światopoglądowo-obyczajowa polegająca na odrzuceniu wszystkiego co ograniczało swobodę myśli i czyny jednostki.
Głównym motywem działania libertynów było poszukiwanie rozkoszy,
a wszechstronność i różnorodność dążenia do niej mobilizowało niekiedy do różnych heroicznych czynów. Na ich postawy składa się wiele elementów. Przede wszystkim racjonalistyczny sceptycyzm nakazywał odrzucenie zasad, których rozumowe udowodnienie było niemożliwe. Libertyn stawiał prawo Natury w miejsce „objawionych” norm moralności. Zakazy moralne, które stały na przeszkodzie uzyskania wszelkiej rozkoszy wszystkich upodobań człowieka były tylko przesądami ludzkiej niewiedzy. Sensem i celem istnienia jest maksymalne i najwszechstronniejsze przeżycie rozkoszy zmysłowych, jak powiedział słynny Casanova- Rozkosz jest aktualnym radosnym przeżyciem zmysłów; jest to całkowite zaspokojenie, które zmysły nasze znajdują we wszystkim, co je pociąga…”
W życiu codziennym postawa libertyńska stosowała jedną zasadę: „nic świętego”.
W tym momencie pojawiała się drwina z dogmatów chrześcijańskich, była to postawa ogromnie egoistyczna indywidualistyczna i elitarystyczna, akcentowała silne prawa jednostki i postulowała całkowite lekceważenie doznań i przeżyć innych jednostek ludzkich.
Libertynizm rozpowszechniał się na wszystkie warstwy społeczne- arystokracji rodowej, szlachty urzędniczej, przedstawicieli finansjery, najbogatszej burżuazji. Swoboda szybko przenikała w głąb trzeciego stanu. W najniższej warstwie społecznej rozpusta wiązała się również z powszechnym zobojętnieniem religijnym. Nie ma się co dziwić, gdyż kapłani w tych czasach sami nie świecili przykładem moralności i duchowości, otóż sami często przodowali w tej niezależności obyczajów.
Wśród XVIII-wiecznego episkopatu francuskiego rozwiązłość była tak samo częsta jak u arystokracji czy chłopów. Rzadko zdarzały się przykłady pobożności i powściągliwości. Największą i za razem najgorszą sławą cieszyły się klasztory, które zajmowały się edukacją młodzieży, a zwłaszcza żeńskiej. W powieściach i sztuce wieku Oświecenia częstym motywem były przejawy libertyńskiej atmosfery i perwersyjne praktyki seksualne odbywające się w klasztorach i zakonnych pensjonatach. Motyw klasztoru jako potajemnej jaskini rozpusty pojawia się między innymi w dziele Odźwierny klasztoru kartuzów opublikowanym anonimowo przez młodego adwokata Jeana- Charlesa Gervaise de Latouche.
Przez cały wiek XVIII motyw klasztoru pojawiał się cały czas w literaturze francuskiej, dochodząc do szczytu w straszliwej wizji eremu Panny Marii Leśnej (Saint-MArrie des Bois) w Justynie markiza de Sade.
Przykładem prawdziwych zdarzeń może być dziennikarz z okresu Wielkiej Rewolucji Pierre Manuel, który publikuje wiele tajemnic z kroniki policyjnej (np. informacje
o działaniach policji w sprawach księży i zakonników zamieszanych w drastyczne afery obyczajowe) oraz podaje sporo cennych dokumentów.
Wiek XVIII był epoką szczególnego nasilenia na wszelkie perwersje seksualne. Zarejestrowani przez Manuela libertyni w sutannach byli często zastani w niezwykłych sytuacjach. Niejednokrotnie policjanci natknęli się na kapłanów podczas seksu grupowego, igraszkach, czy praktyk flagellacyjnych.
Jerzy Łojek w swojej książce Wiek markiza de Sade przytacza nam te przykłady po to by pokazać że były to fakty i ukazuje je przede wszystkim dla udokumentowania nawet tych najbardziej drastycznych obrazów obyczajów. Autor przywołuje również ciekawy cytat Merciera jak wyglądały dekoracje na różne święta kościelne ( tu Boże Ciało): …dekoracje wzdłuż ulic, którymi niesiony jest Najświętszy Sakrament, przedstawiają obraz bezwstydnych miłości mitologicznych bogów i bogiń. Jupiter porywa Ganimeda i pieści Junonę, Bachus upaja się na piersi Erygony […] Fałszywe bóstwa starożytności ścielą się aż do stóp ołtarza […]
Malarstwo i grafika XVIII wieku często wykorzystywała motywy antyczne
w śmiałych wizerunkach.
W większych miastach wśród stanu trzeciego trudno było więc znaleźć wiernych, którzy nie byli zepsuci libertyńskimi postawami.
Wraz z rozkwitem libertyńskiej świadomości i obyczajowości w sposób bardzo gwałtowny rozwijała się literatura filozoficzno-moralna, polemiczna jak i beletrystyka wszelkiego rodzaju. Beletrystyka libertyńska przeznaczona była głównie rozrywce. Przesiąknięta erotyzmem i seksem ukazywała się na kartach dzieł literackich bardzo wszechstronnie.
Te XVIII wieczne utwory pisane z wielką swobodą i naturalizmem przedstawiały praktyki erotyczne w taki sposób, że jeszcze dziś potrafią one przerazić czasem wydawców
i cenzorów. Każda książka tego rodzaju była dziełem talentu i płodem wysokiej kultury literackiej autora. Jednym z wielu przykładów erotyków Oświeceniowych jest przede wszystkim zbiór ciekawych rozważań na tematy psychologii i obyczajowości erotycznej opartych na Starym Testamencie w dziele Erotika Babilion polityka, mówcy i pisarza Gabriela de Mirabeau.
Dzieła o śmiałej treści erotycznej trzeba było oczywiście wydawać potajemnie.
Te najbardziej wyuzdane cieszyły się ogromną popularnością, do najmniej popularnych książek należały katolickie utwory zachęcające do cnoty i pobożności. Na takie ostrożne i ku zbudowaniu dusz służące dzieła łatwo można było uzyskać księgarzowi oficjalny przywilej zapewniający ochronę praw wydawniczych i bezpieczeństwo rozpowszechniania książki, tylko kłopot tkwił w tym, że nikt nie interesował się literaturą takiego rodzaju. Bardziej lubiane były opowieści realistyczne i obyczajowe na które trudno było uzyskać przywileje
do sprzedaży.
Wszelkiego rodzaju pisma filozoficzne i publicystyczne, atakujące jawnie politykę
i zasady chrześcijańskie wywierały ogromny wpływ na społeczeństwo, które rozchwytywało
i przekazywało z rąk do rąk zakazaną literaturę. Książki takie sprzedawano tylko spod lady,
a wydawano oczywiście anonimowo bez znaku drukarni i fałszywym adresem wydawniczym. Najciekawsze są nielegalne XVIII wieczne druki, które powstawały najczęściej w Londynie, bądź w którymś z miast holenderskich- Haga, Amsterdam, Leyda. W momencie wydania takiej książki wystarczyło zazwyczaj kilka tygodni, by władze policyjne zorientowały się o jej cyrkulacji. Natychmiast zapadały srogie wyroki. Kolportowanie takiego utworu stawało się przestępstwem, które można było boleśnie odpokutować. Płonęły stosy, na których symbolicznie niszczono zakazane dzieła. Często zdarzało się, że zacni radcy nie mieli zamiaru pozbywać się skonfiskowanych egzemplarzy, które lepiej wyglądały w prywatnej bibliotece. Na stosach więc płonęły tylko atrapy potępionych dzieł. Niejednokrotnie pojawiały się powieści o fabule religijno erotycznej. Najsłynniejszym poematem libertyńskiej beletrystyki jest Dziewica Orleańska Woltera. Autorów takich pism potępiano przez episkopat francuski obwiniając za podważanie autorytetu Kościoła.
Literaturę libertyńską atakowano szczególnie za kształtowanie obyczajów pod wpływem lektury dzieł ukazujących niebezpieczne wzory. Sądzono, że literatura powinna nauczać, wskazywać budujące przykłady i namawiać do zachowania cnoty.
Nic nie było w stanie powstrzymać ekspansji literatury libertyńskiej. W XVIII wieku wszystkie książki, które dziś warto jeszcze przeczytać przechodziły z rąk do rąk całej społeczności francuskiej, a nawet Europejskiej mimo przeciw działań policji i cenzury. Przekazują prawdę o tamtych czasach, której nie dało się ukryć moralistom.