49. Motyw Żyda - wiecznego tułacza w literaturze polskiej

Najbardziej odległe dzieje narodu żydowskiego, narodu wybranego przez Boga

zostały zapisane w biblii. Pan szczególnie upodobał sobie Izraelitów, z

nich wywodzą się wszyscy prorocy. Bóg powołując Mojżesza na pośrednika

między sobą a ludem daje ludziom przywódcę. Mojżesz bowiem wyprowadza

współziomków z niewoli egipskiej. Jednakże prawdziwym wybawicielem narodu

żydowskiego jest sam Bóg. On to nakazuje ustami Mojżesza, by każdy Żyd

zabił baranka i jego krwią oznaczył drzwi domu. Uchroniło to domowników od

śmierci, gdy w tym samym czasie w każdym egipskim domu zmarła przynajmniej

jedna osoba. Wówczas to Faraon zgadza się na odejście Izraelitów. Wkrótce

jednak zmienia decyzję i wszczyna pościg. Ale Bóg nie opuszcza swego ludu.

To za jego sprawą rozstępuje się morze, przepuszczając wędrowców, a

zalewając prześladowców zaś żydzi zmierzają do ziemi Obiecanej, płynącej

mlekiem i miodem. W czasie tej wędrówki Stwórca zawiera ze swym ludem

przymierze na górze Synaj. Jego owocem był Dekalog, którego przykazania

stanowią wytyczne postępowania Żydów. Bóg cały czas pomaga Izraelitom w

tej czterdziestoletniej wędrówce. Zsyła im mannę z niebios i daje wodę ze

skały, aby nie pomarli z głodu i z pragnienia. Mimo tylu łask naród

wybrany nie umie tego docenić, a wielu nawet odwraca się od niego. Zostają

jednak ukarani za swoją pychę przez zesłanie jadowitych węży. Pod koniec

wędrówki umiera Mojżesz.

Jego następca Jozue wprowadził Izraelitów do Ziemi Obiecanej. Wszystkie

znaki jakie poczynił Jahwe wobec tego narodu, świadczą o Jego szczególnych

zamiarach i planach wobec Izraelitów. Wkrótce Maria pochodząca z rodu

Dawida wydała na świat Zbawiciela - Jezusa Chrystusa. Nie został on nigdy

zaakceptowany przez Żydów, gdyż przyszedł na świat, aby ich zbawić, a nie

uwolnić spod panowania Cezara. Większość Żydów do dziś czeka na swojego

Mojżesza.

W czasach największych prześladowań państwo polskie otwiera swe bramy dla

tych ";wiecznych wędrowców". W roku 1558 król daje im prawo do osiedlania

się w Polsce. Wówczas to napływa duża fala uchodĽców żydowskich, która

znajduje swój dom w naszym domu. Jednakże nigdy nie dochodzi do

całkowitego spolszczenia tej nacji żydzi zachowują swoją religię, język i

kulturę. Ludzie ci bardzo często byli odrzucani przez społeczeństwo

polskie z racji swej odrębności.

Na ziemiach naszego kraju Hitler podczas II wojny światowej rozpoczął

realizacje swojego planu zagłady tego narodu. Wojna ta była gehenną dla

żydów.

Lata powojenne przyniosły nowy ustrój. Władze komunistyczne zdawały się

być przyjaĽnie nastawione do obywateli polskich pochodzenia żydowskiego.

Zmiana w kierownictwie partii w 1956 r. przynosi również zmianę

nastawienie do mniejszości żydowskiej. Słynne wówczas było hasło, głoszone

również przez Gomułkę, podkreślające szowinizm i nacjonalizm Polaków

";Polska dla Polaków".

Kolejna zmiana systemu związana z objęciem władzy przez ";Solidarność",

przyniosła unormowanie stosunków z Izraelem.

Postać ¬yada bardzo często pojawia się w literaturze polskiej, gdyż był on

nierozerwalnie związany z obrazem naszego społeczeństwa.

Największy polski wieszcz Adam Mickiewicz daje obraz Żyda w ";Panu

Tadeuszu". Ukazany tam Jankiel to patriota, bardzo mocno związany z obecną

ojczyzną i przeżywający wszelkie klęski i zwycięstwa narodu polskiego.

Koncert Jankiela to potwierdzenie troski i miłości do tego kraju, w którym

on ";wieczny tułacz" znalazł dom. Zna on bardzo dokładnie historię Polski,

którą odzwierciedla w koncercie. Jankiel jest właścicielem karczmy, której

architektura wskazuje na żydowskiego budowniczego: ";Z przodu jak karczma"

";Z tyłu jak świątynia", ";...z daleka karczma chwiejąca się, krzywa,

podobna do Żyda, gdy się modląc kiwa".

Odmiennie mniejszość żydowską traktuje Krasiński w ";Nieboskiej komedii".

Humorystycznie określa ich jako Przechrztów, należących wraz z chłopami i

robotnikami do obozu rewolucjonistów. Autor określa walczących jako ludzi

pozbawionych ideałów, kierujących się odwetem za lata poniżenia i biedy.

Przechrzci zabardzo pragną wykorzystać rewolucje do własnych celów, chcą

bowiem utworzyć królestwo Izraela. Rola jaką im w swym dramacie

przydzielił Krasiński, podkreśla jego antyżydowskie poglądy.

Nastroje antysemickie wywołane i podsycane wśród części społeczeństwa

przez Rosję, były jednym z etapów polityki prowadzonej przez zaborcę.

Rosja chciała w ten sposób, z jednej strony odwrócić uwagę Polaków od

sytuacji politycznej, z drugiej dokonać wewnętrznego skłócenia

społeczeństwa polskiego. Dlatego wszyscy wybitniejsi pisarze pozytywiści

jednogłośnie wystąpili przeciwko tym tendencjom. Eliza Orzeszkowa w swym

felietonie ";O Żydach i kwestii żydowskiej" wygłasza protest przeciwko

dyskryminacji Żydów. Zwraca ona uwagę, na niezwykle bogatą kulturę tej

nacji. Walczy o tolerancję religijną. Wskazuje na ogromny wkład Żydów w

dorobek kultury Polaków. Kwestię żydowską porusza również Maria Konopnicka

w noweli ";Mendel Gdański". W utworze tym autorka przedstawia tragizm

tytułowego bohatera, któremu przyszło żyć w czasach narastającego

antysemityzmu i prześladowań. Mendel to prawy człowiek, patriota i dobry

obywatel. Poniżenie godności człowieczej godzi go w samo serce i zabija

miłość do tego miasta, w którym żył on, jego przodkowie i miał nadzieje że

będą żyć też jego potomkowie. Niestety postępujący nacjonalizm był

przyczyną tragedii nacji żydowskiej, która został poddana brutalnym atakom

przemocy ze strony marginesu społecznego kierowanego przez różne sfery.

Prus w ";Lalce" ukazuje los kilku Żydów, którzy chcą stać się pełnoprawnymi

Polakami jednakże wobec szowinistycznego stanowiska społeczeństwa, ludzie

ci powracają do swojej dawnej religii i kręgów żydowskich. Przykładem może

być doktor Szuman, czy M. Szlangbaum. Doktor Szuman był uważany za

dziwaka, gdyż ";posiadając" majątek leczył darmo i o tyle tylko o ile było

mu to potrzebne do studiów etnograficznych. W młodości chciał się

ochrzcić, ponieważ zakochał się w chrześcijance. ¦mierć wybranki była dla

niego ogromnym ciosem Szuman próbował się otruć. Od samobójstwa uratował

go jednak kolega. Porzuca praktykę lekarską i zajmuje się badaniem włosów

Słowian. Szuman pod pływem Szlangbauma zmienia swe poglądy na temat Żydów:

";WeĽ pan Meinnego, Bö rszego, Lussale, Murksa, (...) a poznasz nowe drogi

świata". To żydzi je utorowali, ci pogardzeni, prześladowani, ale

cierpliwi i genialni. Doktor postanawia zmienić swe życie i zająć się

interesami. Oszukany przez Szlangbauma weryfikuje te poglądy ";Genialna

rasa te żydzi, ale cóż to za bajki".

Henryk Szlangbaum brał udział w powstaniu styczniowym, po klęsce którego

jest wysłany na Sybir. Po powrocie do ojczyzny pragnie zbliżyć się do

społeczeństwa polskiego zmienia nawet swoje miejsce zamieszkania. Teraz

dopiero poznał prawdziwe oblicze Polaków, przez których nie został

zaakceptowany. Odepchnięty powraca do swojej dawnej dzielnicy i religii

staje się człowiekiem podejrzliwym.

Najgłośniejsze dzieło M. Osbrowskiej ";Noce i dnie" ukazuję postacie żydów

w pozytywnym świetle. Żydówka Arkuszowa swego czasu była dożywiona przez

panią Ostrzeńską. Odwdzięcza się ona Barbarze, ostrzegając ją przed

planami Kalinickiego dotyczącymi sprzedaży Serbinowa. Jest do końca

lojalna wobec Barbary. Natomiast Szymszel z Korzy, który występuje w

powieści jest bardzo biedny. Zajmuje się handlem, wydawałoby się że

najbardziej niepotrzebnych rzeczy. Nie potrafili uprawiać roli. Otrzymuje

od Bogumiła owies do dosiewania pól, którą marnotrawi. Ale nigdy nie

zapomina tego gestu. Odwdzięcza się po latach, pomagając owdowiałej

Barbarze wydostać się z miasta. Jest świadomy tragedii tysięcy ludzi,

uchodzących z miasta, dzięki którym jednak dobrze zarabia. Mówi, że

wolałby nigdy nie widzieć tych pieniędzy i tej nędzy ludzkiej.

Niezwykłą oryginalnością swych utworów urzeka Bruno Schule. Był on

prozaikiem i krytykiem literackim wyznania mojżeszowego. Jego opowiadania

podkreślają urodę miasteczek żydowskich. Zginął w getcie jako ofiara

holocaustu.

Dzieje kobiety - Żydówki, która przeżyła piekło holocaustu przedstawia

Nałkowska w opowiadaniu ";Dwojra zielona". Tytułowa bohaterka relacjonuje

swe przeżycia wojenne. W 1943 r. straciła męża podczas pobytu w getcie

ciągle ukrywała się podczas akcji Niemców na strychu. Gdzie pozostawała

nawet do czterech tygodni, mając do jedzenia tylko kilka cebul i kaszę. W

noc sylwestrową straciła oko, gdyż pijani Niemcy urządzili sobie polowanie

na Żydów. Zabili wówczas 65 osób. Sytuacja w jakiej przyszło jej żyć

wywoływała w niej uczucie lęku i osaczenia. Traktowana była jak zwierzę.

Chciała przeżyć by dać świadectwo prawdzie i myślała, że ze wszystkich

żydów, tylko ona jedna ocalała. Dlatego mimo utraty oka, moralna

odpowiedzialność i heroizm losu nakazywały jej walczyć o życie. Przeżyła

holocaust, nie chce jednak oskarżać, chce być świadectwem zbrodni. Jej

serce zostało wypalone przez przeżyci wojenne. Dlatego jej reakcja jest

pozbawiona egzaltacji, wybuchów rozpaczy. Jedynie gesty rozcapirzone palce

zakrywające twarz, są przejawem lęku, tragedii, którą widziała i której

sama była świadkiem.

Obozy koncentracyjne budowano głównie z myślą o programowych mordach na

ludności pochodzenia żydowskiego są tematem opowiadań T. Borowskiego. Daje

on przykłady okrutnego przystosowania, przerażającego cynizmu, na jaki

może zdobyć się człowiek moralnie zdeprawowany przez obóz. Autor opowiadań

przywołuje postać żyda, który dla urozmaicenia, rozrywki wymyślił nowy

sposób palenia zwłok ludzkich. Inny Żyd zaś za całkowicie naturalny uważa

za zabicie każdego, skoro nie oszczędził nawet najbliższej mu istoty ";Mój

syn kradł, to go ci zabiłem". A moralne warunki stworzone przez okupanta

doprowadziły żyd Bekera do takich odruchów. Pisarz podkreśla zanik uczuć

Bekera jego postępujące zezwierzęcenie. W ";Pożegnaniu z Marią" autor

maluje portret starej żydówki, która nie doczekawszy mającej także uciec z

getta córki i zięcia, wraca tam dobrowolnie, by z rąk oprawców ";umrzeć po

ludzku".

Czesław Miłosz w wierszu ";Campo di Fiori" nawiązuje do jednego z

najtrudniejszych epizodów owych czasów dni zagłady warszawskiego getta.

Poeta w wierszu posłużył się kontrastem w ukazaniu obiętej pożarem i

śmiercią żydowskiej dzielnicy oraz wesołej muzyki obok kręcącej się

karuzeli ";salwy za murem getta głuszyła skoczna melodia". Dramat getta

rozgrywa się gdzieś w głębokim tle, podobnie jak stracenie Giordana

Brauna. Ludzie ginący za murami byli dla aryjczyków obcy, gdyż mówili

innym językiem, uznawali inną religie. Miłosz w wierszu nawołuje innych

twórców do protestu przeciwko takiemu traktowaniu ludzi.

O gehennie ludności żydowskiej opowiada M. Edelman, jedyny ocalały

przywódca powstania w getcie warszawskim podczas wywiadu z M. Krall.

Reportaż ";Zdążyć przed panem bogiem" jest dokumentem tamtych dni. Edelman

opowiada jak Niemcy mordowali żydów, wywozili do Treblinki. Nikt nie

domyślał się skutków tej wyprawy. Ludzie myśleli, że jadą do nowej pracy.

Przekonywało ich o tym płacenie za przejazdy. Podróżni dostawali chleb i

marmoladę. Zachęciło to do opuszczania getta rozpoczęcia ";nowego życia".

Wywiad żydowski usiłowali przekonać o prawdziwym finale tej wędrówki,

jednakże mało kto uwierzył. Ludzie byli zbyt zrozpaczeni i przerażeni tym

co działo się w getcie. Niemcy wprowadzili numerki na życie, mające ich

posiadaczowi zagwarantować przeżycie. Mówiło się także, że ocaleją ci,

którzy są w stanie wykazać się jakimś przydatnym Niemcom rzemiosłem. Ale i

to okazała się złudne bo w końcu Hitlerowcy przychodzili po wszystkich.

Prawdziwy koszmar rozpoczął się po wybuch powstania, kiedy Niemcy

podpalali domy. Żydzi prowadzili walkę do końca, mimo druzgoczącej

przewagi faszystów. W getcie zdarzały się przypadki samobójstw

popełnianych nawet przez całe rodziny. Marek Edelman przeszedł przez to

piekło, ale pozostawiło to niezatarty ślad w jego umyśle. Po zakończeniu

wojny uczy się medycyny i w ten sposób prowadzi walkę o ocalenie

jednostki. Jako lekarz chcę zapewnić ludziom, którym nie może już pomóc,

przynajmniej godną śmierć.

Tragiczne losy swych współtowarzyszy podzielili także bohaterowie

";Początku" A. Szczypiorskiego. Henryczek Fü chelbuom po ucieczce z getta

tuła się wśród aryjczyków i teraz dopiero poznaje swoją inność. Rozumie,

że musi zginąć. Irma w czasie okupacji nie przenosi się do getta. Jej

wygląd zewnętrzny wogóle nie wskazuje na semickie pochodzenie. Trzykrotnie

zmienia mieszkanie i dokumenty. Jest wdową po profesorze rentgenologii, a

pustkę po mężu wypełnia porządkowaniem z jego spuścizny naukowej. Ukrywa

się jako wdowa pod nazwiskiem Marta Magdalena Gostomska. Jednak

przypadkowo napotyka Blutmana konfidenta. Trafia na ulice Szucha. Dzięki

pomocy przyjaciół wychodzi z więzienia i przyrzeka sobie, że już nigdy nie

przestąpi progu tego gmachu. Tymczasem po wojnie, nie tylko chodziła po

tej ulicy, ale nawet pracowała w tym samym budynku. Taki stan rzeczy

utrzymywał się do 1968 r. kiedy to podczas rozruchów na tle rasowym do

biura wtargnęło trzech mężczyzn, którzy kazali jej opuścić budynek i

wyjechać z kraju. Potem zamieszkała w Paryżu. Czuła się upokorzona ";miała

żal do kraju, któremu przecież tak wiele poświęciła".

Bronek Lutman to kolejny semicki bohater, który z jednej strony utożsamia

się ze swoim narodem, ale za cenę swego życia wydaje na śmierć swoich

współtowarzyszy.

Los rosyjskiego Żyda ukazał G. H. Grudziński w ";Innym świecie". Człowiek

ów dostał się do więzienia, za to, że sprzeciwił się używania skrawków

skóry do zelowania butów. Został skazany z poragrafu ";za szkodnictwo w

przemyśle". Znosił on dzielnie warunki obozowe, będąc dumny ze swego syna

kapitana lotnictwa. Załamał się jednak kiedy pokazano mu fotografie syna i

zaczęto wmawiać, że zwykły więzień nie może mieć syna w Armii Czerwonej.

Grudziński przytacza również dzieje Żyda, którego poznał w więzieniu w

Witepsku, a po latach spotkał go w Rzymie. Człowiek ten przychodzi do

Grudzińskiego po rozgrzeszenie, bowiem miał nadzieje, że autor go

zrozumie, bowiem sam przeżył łagry. Grudziński jednak nie potrafi

zaakceptować jego czynów. Żyd opowiada mu jak dostał się do obozu, za

odmowę wyjazdu w głąb kraju, był bliski końca, kiedy to z racji

wykształcenia przydzielono go do baraku technicznego. Wówczas pod groĽbą

powrotu do lasu złożył fałszywe zeznanie obciążające czterech komunistów

niemieckich i tym samym skazując ich na śmierć.

Motyw Żyda przejawia się w literaturze polskiej, przez cały czas ";od

chwili pojawienia się tej nacji w społeczeństwie polskim. Nie zawsze ten

obraz utrwalony na kartach książek był pozytywny. Żyd zawsze pojawiał się

jako wieczny tułacz", który nigdzie nie jest witany z otwartymi ramionami.

Biblijna wędrówka Żydów właściwie nigdy nie została zakończona, bo na

całym świecie znajduje się tysiące Żydów, którzy jeszcze nie dotarli do

Ziemi Obiecanej.

---