Litwa i Litwini w XIX i XX wieku (do 1939)
Warunki społeczno-gosp-polit
Terytorium, ludność, struktura społ
1795 III rozbiór Rzeczypospolitej - zabór Litwy przez Rosje i Prusy. Z 2 guberni wileńskiej i słonimskiej utworzono jedną litewską. W skład guberni wileńskiej wchodziło 11 powiatów. 11 miast, 229 miasteczek i 17781 wsi w których żyło ok. 1 mln mieszkańców.
W 1860 - gubernia wileńska 678 tyś, a gubernia kowieńska ponad 941 tyś., a w 5 litewskich powiatach guberni suwalskiej ponad 310 tyś. Na terytorium Litwy etnicznej obejmującym 78800 km2 mieszkało ok. 1930 tyś. 24/1km. Litwini stanowili ok. 70% mieszkańców. W miastach 12%. Wilno 60 tyś Kowno 25tyś.
1897 - 3133 tyś 40/1km od 1860 wzrost o 66% i to przy dużej emigracji. Miasta 13%, Wilno 154 tyś, Kowno 70 tyś. W przemyśle zatrudnionych 0,7 % gdy w Polsce 2,6 Rosji 1,7. Przemysłowo zacofana. Brak przemysłu ciężkiego.
1812 Napoleon 19 dni w Wilnie. Urodzaj na Litwie zapasy dla Napoleona nie zdążyły dotrzeć. W Ks Litewskie istniało tylko 6 m-cy.
Kongres wiedeński na życzenie Aleksandra I utrzymał podział na 2 części:
Suwalszczyzna w składzie Królestwa Polskiego
Żmudź i Wileńszczyzna wraca do cara
Zniesienie poddaństwa na Litwie 1815-1819.
Straty wojny rekompensują lata urodzajów. Dla szlachty dobre czasy. Przekupstwo sądów.
Zabór Litwy przez Rosję i Prusy był aktem gwałtu i przemocy wobec narodu, który wkroczył w okres swego gospodarczego i społecznego rozwoju, zawrócił na dziesiątki lat Litwę z drogi postępu, przyniósł jej reżim feudalny i ucisk narodowy.
Na kongresie wiedeńskim okazało się, że Rosja uważa Litwę za swoją prowincję.
Katolicyzm na Litwie ok. 80%, 9,5 protestanci, Żydzi 7,3 %.
Znaczenie tradycji historycznej i związków z Polską w kształtowaniu się świadomości narodowej Litwinów.
Do 1830 Litwa przeżywała okres rozwoju i kultury narodowej. Litwa miała największą sieć szkół początkowych w carstwie ros. W szkołach tych podobnie jak za czasów KEN uczono przeważnie po polsku. Uniwersytet Wileński był polską uczelnią i był do poł XIX w najwyższy wykwit kultury narodowej. Władze nie godziły się na otwarcie katedry j. lit. Popierały jednak badania nad historią Litwy. Zwiększały zainteresowanie przeszłością i wzbudzały patriotyzm.
Gdy podnosił się poziom oświaty i kultury rosła świadomość społeczna. Świadomi swej narodowości Litwini pobudzało do studiów w tym kierunku. Nakazywało to pisać po litewsku i rozwijać kulturę narodową.
Myśl tę rozwijała szlachecka inteligencja żmudzka. Drugi ośrodek wileński.
Lata 20 XIX w powstaje pierwsza historia Litwy napisana przez Litwina po litewsku - Simanas Daukantas, uczeń Lelewela. Dowodzono, że Litwini stanowią odrębny od polskiego naród.
Powstanie listopadowe 1831 zaskoczyło Litwę, nie byli przygotowani.
Po stłumieniu powstania represje, zamknięcie U Wileńskiego jako siedliska wolnomyślicielstwa.
Wiosna Ludów 1848/9 - przygotowano powstanie na Litwie, ale przywódcy odwlekali wybuch, a władze carskie wykryły spisek.
Przebudzenie narodowe
Klęska powstania 1831 i zamknięcie U Wileńskiego 1832, rusyfikacja spowodowały załamanie ruchu kulturalnego na 20 lat. Znów na Żmudzi odżył litewski ruch kulturalny na czele z Maciejem Wołonczewskim, bp żmudzki pod hasłem umocnienia katolicyzmu. Rozwija się historiografia i poezja (Antoni Baranowski). Wzrosło zainteresowanie twórczością ludową.
1861 - reforma rolna nadawała wolność wieśniakowi, ale nie przyznawała ziemi na własność. Chłop mógł wykupić swoje gospodarstwo, ale do czasu wykupu zobowiązany był do powinności feudalnych. Reforma nie zadowalał ludu. Tworzyła się rewolucyjna propaganda. Tworzono „blok” o uzyskanie niepodległości państw Litwy, Polski, Białorusi, Ukrainy.
1863 - wybucha powstanie styczniowe na Litwie i w Polsce. Hasło na Litwie nadanie ziemi chłopom po wieczne czasy bez czynszów i wykupu. Powstanie trwało blisko rok.
Po 1864 reformy ustrojowe: samorządy miejskie wybierane przez miejscową ludność na zasadzie cenzusu majątkowego. Sądownictwo stanowe zastąpiono powszechnym - zasada równości wszystkich obywateli. Służba wojskowa tylko 6 lat i 9 rezerwy. Z wyższym wykształceniem tylko 6 miesięcy.
stosunek do dominacji polskiej i do rusyfikacji
1864 wprowadzono reformę szkolną. Ustawa o obowiązkowym nauczaniu j. ros. 1897 do szkół początkowych uczęszczało 16,5% w guberni wileńskiej a w kowieńskiej ledwo 6,8%! Jednakże jeśli chodzi o umiejących pisać i czytać to w guberniach: w kowieńskiej 41,9 suwalskiej 37,4, wileńskiej 29,3. Duża liczba tajnego prywatnego nauczania. Mało gimnazjów. Litwini musieli szukać szkół poza Litwą. Musiano korzystać ze szkół w Petersburgu, Moskwie, Kijowie. Dla katolików zamknięte były posady rządowe w Litwie.
W warunkach ucisku narodowego życie naukowe i kulturalne Litwy ledwie się tliło.
Po powstaniu Murawiew-Wieszatiel postanowił przywrócić narodowość rosyjską i prawosławie. Zamierzał wykorzenić wpływy polskie na Litwie i Białorusi. Dokonano więc pełnej rusyfikacji szkolnictwa i administracji. Popierano rozwój prawosławia, sprowadzono rosyjskich kolonizatorów, tworzono wielką własność ros.
1865 -Druk możliwy tylko w czcionce ros grażdance.
1892 - zakaz nauczania po lit.
Rozpoczęła się walka o kulturę w 2 formach:
bojkot książek pisanych grażdanką i rozpowszechnianie książek litewskich o łacińskiej czcionce
tajne nauczanie dzieci po lit
Między 1865-1882 rząd wydał tylko 58 książek w grażdance a tylko jedna ogłoszona przez Litwina: podręcznik dla krawców.
W tych warunkach walki o kulturę dojrzało młode pokolenie pierwszej chłopskiej inteligencji ok. 1880. Nazywali siebie Miłośnikami Litwy. Odegrali role przebudzenia i odrodzenia narodowego Litwy.
Ośrodkami polonizacji był Kościół, dwór pański i miasto. W okresie zakazu pisania po lit większy dostęp był do książek polskich.
Polonizacja różniła się od rusyfikacji, że nie stosowano przymusu.
odrębność etniczno-kulturalna czy niezależność i samodzielność polityczna
Kraje posiadające własną suwerenną państwowość i działania zaborcze: Anglia, Francja, Rosja.
Kraje, które utraciły państwowość, ale utrzymywały świadomość narodową: Polska, Italia.
Kraje, które utraciły niepodległość i świadomość narodową, ponieważ ich klasa wyższa poddała się obcym wpływom i przejęła obcą świadomość i kulturę narodową: Finlandia, Łotwa, Ukraina, Czechy, Słowacja, Bułgaria, Litwa. Naród litewski rozpadł się na 2 części:
Szlachta, mieszczaństwo i część chłopów przejęła polską mowę, kulturę i świadomość narodową - uległa wynarodowieniu.
Lud litewski trwał jednak przy języku i obyczajach - miał jednak niskie poczucie swego narodowego bytu.
1883 - znamienny rok w dziejach odrodzenia narodowego - grono Miłośników Litwy wydaje czasopismo narodowe „Auszra” - Zorza (do 1886 r tylko 40 numerów). Na początku nie wysuwała idei niepodległości. Pragnęła druku litewskich książek w zamian za moralne zespolenie z Rosją i wyrwanie Litwinów spod wpływów polskich oraz moralny upadek Polski.
Wobec Polski:
domagała się uznania Litwinów za naród samoistny, posiadający prawo do samodzielnego rozwoju
natomiast atakowała gwałtownie tych, którzy polonizowali lud litewski
Dziennik Poznański 1884 - uważał Litwinów za Polaków inaczej mówiących. Litwa traktowana jako prowincja polska.
Później pojawia się Szwiesta, Światło. Litewski ruch narodowy rodził się z czytania poezji Mickiewicza.
1890 - tworzą się partie polityczne. Ruchy socjalistyczne.
Rozwój piśmiennictwa, gł z przemytu 1865-1904 - 3320 druków litewskich.
Narodziny narodowego teatru i sztuki litewskiej 1899.
Odradzająca się Litwa była Litwą ludową, chłopską. Głównym ośrodkiem ruchu umysłowego Litwinów Wilno gdzie było ich ok. 2%!
1904 - uchylono zakaz druku w alfabecie łacińskim.
1905-1907 - rewolucja w Rosji miała oddźwięk w Polsce i Litwie w masowych demonstracjach, strajkach i wystąpieniach.
29 X 1905 zebrał się sejm na Litwie w Wilnie. Władze ros nie protestowały. Wprowadzono litewski do szkół początkowych i samorządu gminnego. Jednak gdy car zawarł pokój z Japonią, pacyfikuje wystąpienia robotnicze w Moskwie i bierze się za sprawy Litwy. Wprowadza stan wojenny, zapełnia więzienia.
Rewolucja dała świadomość narodową i była chrztem bojowym w walce o niepodległość.
Dzięki rewolucji jednak uzyskano j. lit w szkołach. Powstaje Towarzystwo Naukowe w Wilnie (zamknięte przez władze polskie 1937). Rozwija się kultura i literatura.
Narasta konflikt pol-lit po 1905. Starcie 2 nacjonalizmów lit i pol na tle walki o język w kościele.
Litwini w czasie I wojny światowej
Ludność na wieść o wojnie chciało raczej porażki Rosji.
3 orientacje polityczne:
bursztynowcy - prorosyjska - nadzieja na połączenie Litwy pruskiej pod sztandarem ros
autonomiczna - bezwzględna walka o niepodległość
lewica socjaldemokratyczna - potępiali wojnę hasła: walka klas a nie jedność, wojna wojnie
Zajęcie Litwy przez Niemców 1915, ok. 200-400 tyś uchodźców opuściło Litwę. Życie polit-społ i kulturalne zamarło. Okupowaną Litwę bezwzględnie eksploatowali. Zakaz zgromadzeń, czasopism, obowiązek dostarczania zboża, praca przymusowa.
Niemcy nie mogąc zapanować nad podbitymi rozlegle terytoriami na wschodzie postanowiły stworzyć grupę małych zależnych od Rzeszy państewek. Zaczęli więc od zwalczania wpływów polskich i przeciwstawiania Litwinów Polakom. Inny projekt zgermanizować Litwę. W każdym bądź razie nie pozostawić Rosji. Tymczasem propaganda na zach Europy.
5 XI 1916 Niemcy i Austria zapowiedzieli utworzenie niepodległego państwa polskiego. Idei państwa związkowego z Polską nie odrzucano.
Rewolucja lutowa w Rosji 1917 pozwala na zebranie Taryby - 20 osobowy organ do V 1920 - aparat państwowy na Litwie spośród 214 przedstawicieli narodu lit.
16 II 1918 taryba proklamowała niepodległość Litwy. Niemcy wyraziły zgodę dopiero 3 XI 1918.
Próba monarchii pod egidą Niemiec.
Przy pomocy komitetów parafialnych Taryba podjęła działania w celu powołania lokalnych organów władzy. Od grudnia 1918 zwalczana przez komunistyczny Tymczasowy Rząd Robotniczo-Włościański. 4 kwietnia 1919 powołała na stanowisko prezydenta Litwy A. Smetonę. Występowała przeciwko utworzonej w 1919 Radzieckiej Socjalistycznej Republice Litwy i Białorusi. Przestała działać po przyjęciu nowej konstytucji przez Zgromadzenie Ustawodawcze.
Umocnienie się Litwy burżuazyjnej dzięki pomocy zbrojnej armii niemieckiej przeciwko Armii Czerwonej.
w niepodległym państwie
Spór i walka o Wilno (Litwę Środkową)
Pertraktacje pol-lit były bezowocne ponieważ Litwini domagali się Wilna. Polska jednak oddając Wilno straciłaby atut federacji pol-lit. Piłsudski zdecydował się przy użyciu Polskiej Organizacji Wojskowej wywołać powstanie na Litwie. Powstańcy mieli wezwać na pomoc Polaków, obalić rządy Taryby i doprowadzić do połączenia Polski z Litwą. Udało się to na Suwalszczyźnie. Natomiast na Litwie kowieńskiej spisek wykryto. Groziła wojna, jednak Polska odstąpiła pod naciskiem Anglii. Wilno i Suwałki zostały po stronie polskiej. Linii tej Litwa nie uznała.
W 1920 konflikt o Wilno rozgorzał na nowo. Litwa uzyskała poparcie Rosji Radzieckiej. Jednak wojna pol-radz pokrzyżowała plany zajęcia Wilna i wywołania rewolucji socjalistycznej na Litwie. Pod wpływem niekorzystnego przebiegu wojny Polska oddała sprawę Wilna w ręce Ententy. Jednak kontrofensywa polska. Korzystając z odwrotu sił radz zajęli Wilno Litwini. Doszło do starć z Litwinami. Pokój zawarto, w którym Polska nie zrzekła się Wilna. Jednak Gen Żeligowski dowodząc armią litewsko-białoruską wypowiedział posłuszeństwo rządowi polskiemu i ruszył na Wilno. Opanował Wilno i ogłosił Litwę Środkową 9X 1920.
Na rozkaz Piłsudskiego to zrobił jako zbuntowany generał.
Liga Narodów projekt - Wilno włączone do Litwy, ale Litwa miałaby być złożona z 2 autonomicznych części wileńskiej i kowieńskiej, w których j lit i pol byłyby równouprawnione. Jednak nie przeszedł.
W 1922 nastąpiło wcielenie Wilna do Polski mimo protestów Anglii i Francji. 15 III 1923 Liga oficjalnie uznała prawa polskie, Litwa przegrała.
Stosunki pol-lit po 1923
Litwa po utracie Wilna uważała, że znajduje się w stanie wojny z Polską
1926 nastąpił przewrót faszystowski - spisek wyższych oficerów. Motywem był wcześniejszy majowy przewrót Piłsudskiego w Warszawie.
Zamach przez majora Plechawiciusa pod hasłem stłumienia bolszewizmu i przeciwstawienia się obcym narodowościom Polaków i Żydów. Władzę dyktatorską objął Smetona.
Konkordat Polski z Watykanem 1925 pozwalał tworzyć arcybiskupstwo wileńskie. Oznaczało to uznanie przez Stolicę Apostolską Wilna za polskie.
Po obu przewrotach konflikt o Wilno odżywa. Zamykano szkoły polskie na Litwie a litewskie w Polsce.
Na posiedzeniu Rady Ligi Narodów w Genewie 1927 dramatyczne spotkanie Piłsudskiego z Voldemarasem Pokój czy wojna, la paix. Rokowania pol-lit rozpoczęły się 1928 w Królewcu. Litwa zarządała 10 mln dolarów odszkodowania za akcję Żeligowskiego i zaznaczyła, że nie zrzeka się praw do Wilna. Polacy domagali się odszkodowania za złamanie neutralności podczas wojny pol-ros. Granica zamknięta nawet dla ruchu pocztowego.
Od 1934 tajne rozmowy pol-lit w celu normalizacji stosunków. Jednak Smetona nie chciał nawiązać stosunków z Polską, gdyż to pociągnęłoby wyrzeczenie się Wilna, co zwróciłoby przeciwko niemu całe społeczeństwo lit.
1938 - zabity polski żołnierz na granicy litewskiej. Rozpętano nagonkę. Koncentracja sił przy granicy lit.
Sprzeciw Niemiec i ZSRR.
17 III 1938 rząd polski wystosował ultimatum do Litwy, w którym domagał się bezwarunkowego nawiązania stosunków dyplomatycznych do dnia 31 III 1938. Odpowiedz w ciągu 48 h. Rząd ultimatum przyjął.
Ocena 20 lat niepodległości
przemiany polityczne
faszyzacja kraju, wpływy pol, niem, radz
rozwój gospodarczy
Kłajpeda późniejszy problem z Niemcami, 1938 była już w rękach niem, a 15 III 39 oficjalnie zażądali zwrotu.
W latach 30 rozwój przemysłu. Jednak ogólnie zacofana nawet do Łotwy. Brak przemysłu ciężkiego.
Reforma rolna: państwo wywłaszczyło za odszkodowaniem ziemie pow 80 ha, później pow 150 ha.
Rozwój oświaty. 1922 otwarto Uniwersytet litewski w Kownie. 1920 pierwszy zawodowy teatr w Kownie. 1926 pierwsza radiostacja.
sytuacja mniejszości narodowych i stosunki z sąsiadami
1923 Litwa odzyskuje od Łotwy Kłajpedę 6% Ludności Litwy ale 30 % produkcji przemysłowej.
Traktat z Rosją Radziecką 10 X 1939. Odzyskują Wilno. 15 X 1940 ultimatum:
oddanie pod sąd ministra spraw wewn, rzekomo tych, którzy porwali i zamordowali 3, później 4 żołnierzy radzieckich
utworzono nowy rząd, który zdolny byłby przestrzegać traktatu
swobodne wejście wojsk aby zapobiec dalszym prowokacjom
Utworzono Litwę Radziecką 17 VI 1940, Sejm Ludowy zwrócił się do Rady Najwyższej ZSRR z prośbą o przyjęcie Litwy radzieckiej w skład ZSRR - 3 VIII 1940 jednomyślna zgoda Rady Najwyższej ZSRR. Litwa burżuazyjna przestała istnieć.
Największy zasięg terytorialny osiągnęło Wielki Księstwo Litewskie na początku XV w. (ponad 900 tys. km2). W wiekach późniejszych obszar państwa litewskiego ulegał zmniejszeniu na skutek wojen z Moskwą (Moskiewskie Księstwo). Dalsze ubytki terytorialne nastąpiły w wyniku unii lubelskiej, na mocy której do Rzeczpospolitej włączono Wołyń, Ukrainę Kijowską, Podole Bracławskie i Podlasie.
W 1697 na Litwie wprowadzono język polski jako urzędowy w miejsce dotychczas obowiązującego języka ruskiego. Konstytucja 3 Maja (1791) zniosła całkowicie odrębność obu państw. Wkrótce jednak trzeci rozbiór Polski doprowadził do podziału ziem litewskich: tereny położone po lewej stronie Niemna zajęły Prusy, stronę prawobrzeżną Rosja.
Dopiero I wojna światowa przyniosła odrodzenie państwowości Litwy. Za zgodą Niemiec w lutym 1918 Taryba (parlament) pod przewodnictwem A. Smetony proklamowała niepodległość kraju. Litwini uporali się dość łatwo z powstałymi z inicjatywy bolszewików radami robotniczymi i próbami przejęcia władzy przez komunistów.
W wyniku wojny polsko-bolszewickiej Armia Czerwona zajęła Wilno i przekazała je Litwinom. Z inspiracji Piłsudskiego, dążącego do stworzenia federacji polsko-litewskiej, generał J. Żeligowski w październiku 1920 zajął Wilno wraz z okolicami. Wszelkie zbliżenie Polaków z Litwinami okazało się jednak niemożliwe, wskutek czego strona polska doprowadziła do powstania tzw. Litwy Środkowej z Wilnem, którą w marcu 1922 włączono do Polski. Krok ten stał się przyczyną zamrożenia wzajemnych stosunków dyplomatycznych do 1938.
W tym samym okresie Litwini toczyli podobny spór terytorialny z Niemcami o Kłajpedę. W 1926 A. Smetona objął władzę dyktatorską na Litwie. W marcu 1939 Niemcy zajęły Kłajpedę. Na mocy porozumienia między Niemcami hitlerowskimi a ZSRR, po klęsce wrześniowej Polski, Wilno wraz z okręgiem wróciło do Litwy. W 1940 Litwa utraciła niepodległość, stając się republiką Związku Radzieckiego.
W wyniku wojny polsko-bolszewickiej Armia Czerwona zajęła Wilno i przekazała je Litwinom. Już w październiku 1920 dzięki akcji generała Żeligowskiego Polacy zajęli Wilno wraz z okolicami. Litwa nigdy nie uznała przyłączenia Wilna do Polski - Kowno do roku 1939 było stolicą "tymczasową". Po klęsce wrześniowej Polski, Wilno wraz z okręgiem zostało przekazane przez Rosjan Litwinom. Już kilka miesięcy później Litwa utraciła niepodległość, stając się republiką Związku Radzieckiego.
Giedymin 1316-1341 twórcą państwa litewskiego, synowie: Olgierd (ojciec Jagiełły) i Kiejstut (ojciec Witolda)
1