J.MARCH, J. OLSEN Instytucje. Organizacyjne podstawy polityki

RODZ.1 INSTYTUCJINALNE POGLADY NA POLITYKĘ

Po długim okresie braku zainteresowania instytucjami politycznymi, obecnie znowu stoją one w centrum zainteresowania politologów. Instytucje społeczne, polityczne i ekonomiczne stały się większe, bardziej złożone i bardziej istotne dla życia zbiorowego. Instytucje prawa, formalne organizacje i biurokracje odgrywają kluczową rolę we współczesnym życiu.

Style współczesnych teorii polityki

1. kontekstualna - polityka to nieodłączna część życia społecznego

2. redukcjonistyczna - zjawiska polityczne to konsekwencja zachowania jednostek

3. utylitarystyczna - działania polityczne wynikają z kierowania się korzyścią własną

4. instrumentalistyczna - podejmowanie decyzji i alokacja posiadanego kapitału to kluczowe kwestie w życiu politycznym

5. funkcjonalistyczna - zgodnie z tą teorią historia to efektywny mechanizm dochodzenia do jednoznacznych stanów równowagi

Ad.1. Kontekstualizm: polityka podporządkowana czynnikom egzogennym

Polityka stanowi wyraz swojego kontekstu: działania polityczne nie są niezbędne do zrozumienia społeczeństwa, są wobec niego wtórne. Głównym czynnikiem kontekstualnym jest struktura klasowa społeczeństwa. Rozwarstwienie społeczne i związana z tym dystrybucja dobrobytu i dochodu wywiera znaczący wpływ na politykę. Różnice klasowe wyraźnie przekładają się na różnice społeczne - różnice w ideologii i organizacji klasy społecznej przekładają się na różnice w organizacjach i instytucjach politycznych.

Badania wskazuję, że powiązania przyczynowe między społeczeństwem a systemem politycznym biegną od społeczeństwa do polityki, nie na odwrót. Zakłada się, że geografia, religia, kultura itp. Wywierają wpływ na politykę, nie odwrotnie.

Ad.2 Redukcjonizm: skutki zachowań na poziomie mikro na skalę makro.

Teorie redukcjonistyczne opierają się na dwóch przesłankach:

1. system polityczny składa się z wielu aktorów i zdarzeń ( zachowania aktorów mogą być intencjonalne lub nie). Zdarzenia i działania aktorów są uzależnione od czynników egzogennych, od zewnętrznych problemów i rozwiązań.

2. zachowania zbiorowe najlepiej wyjaśnić jako wynikające z przeplatania się zachowania zrozumiałego na niższym poziomie agregacji. Odkrycie lub przewidzenie zachowania na skali makro może być nawet niemożliwe, jednak podstawą jest przekonanie, że wyniki działań na poziomie zbiorowości zależą wyłącznie od działań między ludźmi, np. zachowanie rynku jest efektem połączonych wyborów firm i osób.

Aktorzy elementarni nie muszą być pojedynczymi jednostkami.

Ad.3. Utylitaryzm: działanie jako podejmowanie przemyślanych decyzji.

Działania polityczne wynikają z rozważnego podejmowania decyzji. Najbardziej charakterystyczna postać teorii zakłada, że wybory te wynikają z dwóch przypuszczeń na temat przyszłości:

1. przypuszczenie dotyczące niepewnych przyszłych następstw możliwego obecnego działania. Szczególnie istotna jest tutaj rola informacji i specjalistycznej wiedzy. Polityczne warianty teorii wyboru zakładają, że aktorzy działają z korzyścią dla swojej sytuacji w przyszłości.

2. przypuszczenie dotyczące niepewnych przyszłych preferencji decydenta co do możliwych przyszłych wyników. Skoro skutki mają pojawić się w przyszłości istotne jest przewidzenie nie tylko przyszłych zdarzeń, ale tez reakcji decydenta na te wyniki w momencie ich wystąpienia.

Ad.4 Instrumentalizm: prymat wyników

Współczesne nauki polityczne kładą nacisk na wyniki działań i nie uwzględniają działań symbolicznych. Działania symboliczne przedstawia się jako posunięcia strategiczne dokonywane przez aktorów politycznych. Kontrola nad symbolami stanowi podstawę władzy. Używanie symboli jest częścią walki o wyniki polityczne.

Ad.5. Funkcjonalizm: efektywność historii.

Obecnie uznaje się, ze instytucje i zachowania ewoluują w formie efektywnego procesu politycznego. Efektywny jest więc taki proces historyczny, który prowadzi do rozwiązania uzależnionego od aktualnych warunków środowiskowych i niezależnego od ścieżki historycznej.

Odkrywanie porządku w świecie bez instytucji

W tym rozdziale autorzy analizują dwa przykłady teorii, które przedstawiają politykę jako kontekstualną i redukcjonistyczną: teorie, których przedmiotem zainteresowania są konkurencyjne interakcje racjonalnych aktorów oraz teorie kładące nacisk na tymczasowe uporządkowanie problemów. Oba rodzaje teorii zakładają, że cechy makrosystemu można wyjaśnić jako skutek zdarzeń na poziomie mikro.

I. Polityka jako racjonalna konkurencja

Podejmowanie decyzji przez racjonalnych aktorów następuje w dwóch etapach: najpierw jednostka negocjuje jak najlepsze warunki za to, że zgodzi się działać na rzecz realizacji programu drugiej strony, a następnie jednostki wykonują umówione kontrakty.

Wedle założeń tej koncepcji jednostki przystępują do procesu politycznego z pewnymi preferencjami i zasobami, a każda jednostka wykorzystuje własne zasoby do osiągnięcia własnych korzyści.

W teorii tej występują trzy metafory:

• metafora walki: spory rozstrzygane są za pomocą siły, tzn. w odniesieniu do mierzalnej cechy na podstawie której można uszeregować jednostki

• metafora wymiany: spory rozstrzygane są przez oferowanie lub otrzymywanie zasobów i ustalenie wzajemnie akceptowanej struktury cenowej (warunki wymiany rzadko mogą być ściśle określone)

• metafora sojuszu: spory rozstrzyga się przez tworzenie zespołów na podstawie porozumień dotyczących wymiany oraz podziału wygranych, a następnie udział w walce na określonych zasadach.

W systemie konkurencyjnym narzędziem aktorów jest informacja. Może być ona prawdziwa lub fałszywa jednak zawsze służy jakiemuś celowi.

II. Polityka jako tymczasowe uporządkowanie

Ze względu na nieuporządkowanie wielu kwestii w procesie podejmowania decyzji, można twierdzić, że wybór zbiorowy najlepiej można opisać jako chaos. Większość teorii działania przyjmuje założenie, że uporządkowanie elementów wynika z ich powiązań skutkowych.

Główną modelem koncepcji tymczasowego uporządkowania jest model kosza na śmieci, który polega na zastąpieniu porządku skutkowego porządkiem tymczasowym. Np. w modelach kosza na śmieci występują problemy, rozwiązania, decydenci i możliwości wyboru połączone wskutek jednoczesnej dostępności. Zakłada się, że powiązania między nimi można wyjaśnić jako skutek napływu niezależnych, zmiennych w czasie strumieni problemów, rozwiązań i decydentów. W czystej postaci modele kosza na śmieci zakładają, że problemy, decydenci i możliwości wyboru są niezależnymi, egzogennymi strumieniami przepływającymi przez system.

W modelu odzwierciedlone są dwa warianty segmentacji:

1. polega na naniesieniu wyborów na decydentów - struktura decyzyjna

2. problemy nanoszone są na wybory - struktura dostępu

W najczystszej sytuacji występującej w modelu kosza na śmieci zakłada się, że każdego decydenta można połączyć z każdym wyborem. Proces ten ma cztery, główne cechy:

• rozwiązywanie problemów nie jest najczęstszym stylem rozwiązywania problemów ( wybory są zwykle podejmowane, gdy nie wiążą się z żadnymi problemami)

• zmiany obciążenia wywierają wpływa na proces ( im wyższe obciążenie, tym mniejsza szansa na rozwiązanie problemów)

• decydenci i problemy wykazują tendencje do wpływania na siebie za pośrednictwem wyborów

• proces jest często wyraźnie interakcyjny

3. Porządek kontekstualny w teoriach redukcjonistycznych

Teorie polityki często określają ją jako skomplikowany splot instytucji, jednostek i zdarzeń. Porównywalny stopień złożoności występuje w procesach decyzyjnych formalnych organizacji, gdzie decydent nie ma automatycznego dostępu do wariantów wyboru. Informacje o konsekwencjach wyboru powstają i są przekazywane przez sieci instytucjonalne. Teorie zachowania zbiorowego upraszczają te złożoności za pomocą jednej z dwóch klasycznych metod:

1. agregacja statystyczna: czynniki wpływające na rezultaty można podzielić na systematyczne i losowe.

2. założenie o historycznej efektywności: procesu historyczne prowadzą do eliminacji zachowań, które nie stanowią rozwiązań odpowiedniego problemu wspólnej optymalizacji. Prognoza oparta na rozwiązaniu problemu optymalizacji prawidłowo określi przyszłe zachowanie.

Rola instytucji w polityce

•Teoretycy podkreślają rolę struktur politycznych w tworzeniu i utrzymywaniu oraz niedoskonałej i tymczasowej organizacji politycznej. Główna nieprawidłowość organizacji polega na tym, że zwiększają one swoje możliwości kosztem zmniejszania stopnia kompleksowości. Polityka jest oddzielona od administracji , a różne części administracji są odseparowane od siebie.

• instytucje określają tożsamość jednostkową , grupową oraz społeczną, sens przynależności do pewnej zbiorowości

• Wewnętrzne procesy instytucjonalne wywierają wpływa na takie kwestie jak dystrybucja władzy. Analiza instytucjonalna zakłada, że instytucje polityczne odgrywają bardziej niezależną rolę. Demokracja polityczna uzależniona jest zarówno od warunków ekonomicznych i społecznych, ale także od projektu instytucji politycznych. Instytucje polityczne traktowane są jako niezależni decydenci. To one wyznaczają ramy polityki.

ROZDZ. 7 W POSZUKIWANIU STOSOWNYCH INSTYTUCJI

Ten jak i kolejne rozdziały są poświęcone kwestii projektu instytucjonalnego. Autorzy rozważają sposoby myślenia o instytucjach jako instrumentach demokracji, problemy reform instytucjonalnych na podstawie trzech różnych tradycji: klasycznej teorii politycznej i współczesnej teorii demokracji, tradycji współczesnej ekonomii i teorii behawioralnych badań nad organizacjami.

Instytucje suwerenności ludu

Podstawowym założeniem suwerenności ludu polega na tym, że wola ludu powinna być najważniejsza. Istnieją jednak różnice w określaniu kto należy do ludu, jak się poznaje wolę ludu itp. Różnice te przekładają się na rozbieżności miedzy dwoma procesami politycznymi - agregacyjnym i integracyjnym.

Proces agregacyjny	Proces integracyjny
Lud to zbiór osób , które aktualnie maja prawo być traktowane jako obywatele.	Lud to grupa, która istniała w historycznej przeszłości i będzie istniała w przyszłości.
Wola ludu poznawana jest za pośrednictwem kampanii politycznych i przetargów miedzy racjonalnymi obywatelami, z których każdy dąży do osiągnięcia korzyści.	Wola ludu poznawana jest przez obradowanie rozsądnych obywateli i władców dążących do osiągnięcia powszechnego dobrobytu w kontekście wspólnych wartości społecznych (Mashaw 1985)
Porządek społeczny oparty jest na racjonalności i wymianie.	Porządek społeczny oparty jest na historii, obowiązku i rozsądku
Przywództwo wiąże się z pośrednictwem koalicji miedzy interesami.	Przywództwo wymaga reprezentowania tradycji społecznych i przyszłych potrzeb oraz misji edukacyjnej.
Nacisk położony na natychmiastową reakcje na interesy ludu.	Wolniejsza adaptacja systemu oraz ochrona przed chwilowymi porywami i racjonalnością.
Wyższość rządów większości	Zasada rządów większości włączona jest w strukturę praw i norm instytucjonalnych.
Polityka publiczna i alokacja zasobów to główny wynik procesu politycznego..	Głównym wynikiem procesu politycznego jest system polityczny oparty na wspólnym celu i zaufaniu.

I. Kryteria oceny instytucji agregacyjnych

Z koncepcji ludu przyjmowanej przez instytucje agregacyjne wynika, że nie można w pełni zaspokoić potrzeb wszystkich osób. Problem polityczny polega tu na ustaleniu procedury, na podstawie której alokacja rzadkich zasobów dokonywana jest w sposób zadowalający przy zachowaniu pluralizmu interesów i wartości.

Procesy polityczne agregacji są procesami interesów, władzy i wymiany. Początkowe omówienia agregacji kładły nacisk na rolę kampanii wyborczej i głosowania jako sposób poznawania preferencji. Obecnie jednak prawo wyborcze przedstawia się jako jeden z wielu zasobów wykorzystywanych w tworzeniu koalicji politycznych. Przyjmuje się, że uczestnicy polityczni przystępują do procesu z pewnymi zasobami (władza) oraz interesami. Kandydaci na jakiś urząd dążą do uzyskania poparcia osób, których połączona władza jest wystarczająca, aby zwyciężyć. Podstawowym instrumentem jest budowanie przez partie platformy politycznej lub zawarcie zakulisowego układu legislacyjnego.

Do podstawowych pytań tworzących klasyczne ramy oceny instytucji agregacyjnych należą:

1. pytanie o efektywność: czy instytucja wyszukuje wszystkie wzajemnie zadowalające przypadki dobrowolnej wymiany jaki istnieją?

2. pytanie dot. preferencji: czy uczestnicy maja preferencje, które odpowiadają wymogom procesu agregacji?

• czy uczestnicy są zgodni co do kwestii zbioru konstytucyjnych ograniczeń regulujących proces agregacji?

• Czy preferencje uczestników są odpowiednio ścisłe aby możliwa była agregacja przez dobrowolna wymianę?

• Czy preferencje są dopuszczalne?

3. pytanie dot. początkowego wyposażenia: czy początkowe wyposażenie obejmujące prawa, zasoby i władzę jest odpowiednio rozdzielone?

We wszystkich współczesnych państwach dostrzega się ograniczenia procesu agregacyjnego, wiele sfer społecznego wyboru jest z tego procesu wyłączonych.

II. Kryteria ocen instytucji integracyjnych

W jaki sposób różne instytucje przeważnie prowadzą do ukształtowania różnych obywateli i różnych społeczeństw (Mill;Pateman;Pitkin)

Procesy integracyjne wyróżniają się dwiema zasadniczymi cechami, które odróżniają te procesy od agregacyjnych. Pierwszą z nich jest koncepcja praw, a druga idea racjonalnych rozważań reasoned delibration) w poszukiwaniu wspólnego dobra.

Koncepcja praw

Koncepcja ta podporządkowuje zasady wymiany ludzkiej godności i uczciwości, co jest zasadniczym problemem dla koncepcji agregacyjnych. W utylitarnych teoriach suwerenności ludu prawa człowieka są najczęściej racjonalizowane przez uznanie, że umożliwiają one funkcjonowanie systemu demokratycznego → prawo do wolności słowa i prasy może być postrzegane jako instrument do efektywnego odkrywania i realizowania wymiany politycznej. W takim stopniu, w jakim prawo uzasadnia się z punktu widzenia jego roli w procesie politycznym, nie jest ono prawem, lecz narzędziem.

W procesie agregacyjnym prawa są regułami ustanowionymi w celu poprawy wymiany, lub zasobami uważanymi za początkowe wyposażenie. W procesie integracyjnym prawa są przejawem kluczowych aspektów struktury społecznej, symbolizują ludzką jedność, wspólny los itp.(Tribe 1985). Jednym z zasadniczych celów integracyjnego procesu politycznego jest odkrycie i uszczegółowienie znaczenia tych wartości (Thompson i McEwan 1958; Olsen 1972).

Np. z nomenklatury „praw” wynikają trzy szczegółowe cechy uprawnień społecznych i ekonomicznych. Po 1 prawo jest nienaruszalne, po 2 niezbywalne, po 3 prawo ulega zmianie raczej w drodze interpretacji niż rewizji legislacyjnej.

,.,.,.,.,.

Idea racjonalnych rozważań → ich rola w poszukiwaniu wspólnego dobra i rozwiązywaniu kryzysów

Tradycje integracyjne traktują konflikt interesów jako podstawę rozważań i obowiązujących decyzji, a nie przetargu. Procesy integracyjne dążą do wypracowania wspólnych preferencji, co wymaga takich działań politycznych jak namysł, edukacja , debata czy wykorzystanie społecznego doświadczenia. Zgodnie z tradycja instytucjonalną to właśnie instytucje są ucieleśnieniem oraz instrumentem wspólnoty.

W ramach form instytucjonalnych oraz norm postępowania zakorzenionych w kulturze, członkowie wspólnoty politycznej rozwijają kryteria oceny instytucji pod względem ich sprawiedliwości i zgodności z duchem wspólnoty politycznej.

Ocena instytucji integracyjnych wiąże się z odpowiedzią na dwa podstawowe pytania:

1. pyt. o kompetencje: czy proces prowadzi do wykształcenia i korzystania z prawdziwej wiedzy specjalistycznej, przydatnej do rozwiązania konkretnego problemu? Czy zwiększa to zdolność obywateli do zrozumienia problemów politycznych i oddziaływania na nie oraz do wybierania kompetentnych doradców i przedstawicieli?

2. pyt. o uczciwość: czy proces polityczny gwarantuje, że działania jego uczestników służą dobru ogółu i są niezależne od ich własnych interesów?

Skuteczność instytucji

Instytucje mogą być oceniane na podstawie dwóch modeli analizy:

1. analiza polegająca na porównaniu alternatywnych utopii instytucjonalnych (porównanie modeli hipotetycznych instytucji istniejących w hipotetycznych światach)

2. porównanie faktycznych skutków realizacji alternatywnych utopijnych wizji w rzeczywistym systemie politycznym (jest to płaszczyzna doświadczenia i rozczarowania)

Skuteczność instytucji zależy od tego czy w niedoskonałym świecie przynosi ona rezultaty założone w modelu teoretycznym oraz czy zawodności można zaradzić bez ponoszenia nadmiernych kosztów.

I Skuteczność agregacji

Najbardziej widocznym problemem współczesnych instytucji agregacyjnych jest niezdolność do rozwiązywania problemów preferencji i wyposażenia. Koncepcje efektywnej wymiany zakładają, że aktorzy mają spójne i stabilne preferencje, w rzeczywistości jednak nie zawsze tak jest. Rodzi to poważne problemy dla instytucji suwerenności ludu.

Instytucje oraz teorie agregacyjne mają także problem z interpretowaniem i udoskonaleniem sposobów reagowania przez demokratyczne instytucje na niejednoznaczne i zmienne interesy obywateli lub sposobów oddziaływania na tworzenie i uszczegóławianie interesów obywateli przez system.

Kłopotliwą kwestia dla instytucji agregacyjnych jest również wyposażenie, które powinno być kontrolowane przez państwo. Kontrola te jednak nie jest sprawą prostą. Pomimo róznych działąn ( jak np. próby zapewnienia ludziom wykształcenia, udzielanie pomocy prawnej itp.) podejmowanych przez zachodnie demokracje dysproporcje wyposażenia dalej istnieją.

Problemy związane z wyposażeniem nie ograniczaja się jednak tylko do dystrybucji dobrobytu i innych zasobów. Nierównośc wyposażenia odnosi się także do praw politycznych.

II. Skuteczność integracji

Do najwiekszych problemów instytucji integracyjnych można zaliczyć ich niezdolność do zagwarantowania uczciwości, kompetencji i racjobnalnej debaty w życiu politycnym.

Integracja wymaga obywatelskiego ducha w społeczeństwie, dbania o otwartośc i dobro publiczne. Jednostki jedak często działają w imię korzyści własnych. Indywidualni aktorzy wykorzystuja władzę do osiagnięcia krzyści własnych, politka publiczna jest więc rezultatem procesu przetargu między aktorami. Rozwiązaniem tego problemu jest odpowiednia edukacja obywatelska.

Trudna do zagwarantowania jest tez kompetencja racjonalnej debaty. Trudnośc ta związana jest z czterema rodzajami problemów:

1. w jaki sposób uregulować dostęp do debaty?

2. w jaki sposób zapewnić zgodnośc motywacji do patycypacji z kompetencjami?

3. w jaki sposób wykorzystac proces debaty, aby zakonczył on się zwiększeniem kompetencji?

4. w jaki sposób kierowac procesem dyskusji, aby prowadził on do osiagnięcia obowiązującego konsensusu, a szczególna uwaga w procrsie debaty była poświęcona kompetencji?

W instytucjach intergracyjnych podstawowa zdolnością jest umiejętność dyskutowania. Racjonalne debata ma podstawowe znaczenie dla integracyjnej suwerenności ludu jako ochrona przed fałszywa integracją wynikającą np. z masowej obsesji.

Społeczność i zmiany instytucjonalne

I. Cykle zmian okresowych

Historia demokracji może być przedstawiona jako proces zmian, jak demokratyzacja, biurokratyzacja itp. Nie zalezy jednak zapominać o cyklach zmian instytucjonalnych form i teorii.

Na przykład rozwój administracyjny USA opisywano uzywając kategorii niezgodności między trzema grupami wartości (z których pierwsza prowadzi do agregacyjności, a pozostałe do integracyjności):

• reprezentatywności

• bezstronnej kompetencji

• przywództwa prezydenta

Wedle Kaufmana w pewnych okresach jedna lub dwoe z tych wartości przeważają, nie wypierając całkowicie pozostałych, które ponownie wysuwaja się na pierwszy plan.

Owa cyklicznosc wynika z sekwencyjnej uwagi poświęcanej nierozwiązywalnym dylematom suwerenności ludu. U podstaw cyklicznego rozwoju instytucji leży sekwencyjna uwaga poświęcana takim sprzecznym postulatom jak na przykład:

• potrzeba autonomii przedstawicieli lub biurokratów, a konieczność ograniczenia tej autonomii

• zasada większości kontra podstwowe prawa jednostki

Dawne rozwiązania tych problemów nie zostaja zapomniane, czekają na odpowiedni moment, aby znowu mogły być użyte.

Sposób łaczenia procesów agregacyjnych i integracyjnych w instytucjach zmienia się z upływem czasu i oscyluje między instytucjonalnymi strukturami i teoriami suwerenności ludu, które koncentrują się na funkcjach agregacyjnych, a strukturami i teoriami, które kładą nacisk na funkcje intergracyjne. Przejawem tych przeobrażen może być homogeniczny zwrot we wszystkich instytucjach lub zmiana liczby czystych instytucji agregacyjnych w porównaniu do czystych instytucji integracyjnych.

Ekspansja procesów agregacyjnych i homogenizacja instytucji

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat cykl zmian znajdował się w fazie agregacyjnej lub inaczej w fazie homogenizacji. Instytucjom nadawany był charakter abregacyjny, różnice między nimi ulegały zmniejszaniu. Teorie ewaluacji instytucjonalnej również przyjeły bardzo agregacyją postać, kładąc nacisk na kwestie efektywności alokacyjnej i przykładając mniejszą wagę do preferencji, wyposażenia, kompetencji, uczciwości i skuteczności.

Przykładem ekspansji procesów agregacyjnych mogą być neokorporatystyczne regulacje w państwach skandynawskich, w Holandii, Niemczech i Austrii.

Dynamika zmian cyklicznych

Agregacyjne formy instytucji są szczególnie charakterystyczne dla „dobrych czasów”. Nadmiar zasobów w stosunku do bieżących potrzeb stanowi zabezpieczenie między sprzecznymi siłami w społeczeństwei oraz ułatwia dobrowolna wymianę, która na zasadnicze znaczenie dla procesów agregacyjnych. Ograniczenie zasobów zwiastuje rozwój zstruktur intergracyjnych.

Skutki zmian zasobów uwydatniaja się w wewnetrznych procesach instytucjonalnych.:

• w okresach dominacji procesów agregacyjnych lub w instytucjach , które mają agregacyjny charakter, homogenizujace siły socjalizacji i wewnętrzna presja podkreślają działanie i wymiane ukierunkowaną na korzyść własną

• w okresach dominacji procesów integracyjnych lub w instytucjach, które mają integracyjny charakter, te same siły uwydatniają koncentrację na reguałach i rolach oraz na względach jedności

W instytucjach zachodza te same cykliczne procesy wewnętrznej sprzeczności, które charakteryzują system polityczny. Instytucje agregacyjne stwarzaja problemy dla instytucji intergracyjnych, a także dla nich samych.

ROZDZ. 8 PREFERENCJE, WŁADZA I DEMOKRATYCZNE INSTYTUCJE

Rozdział ten poświęcony jest niektórym implikacjom demokratycznego kryterium politycznej równości dla projektu instytucji politycznych. Autorzy wychodzą od założenia, że równości politycznej nie można postrzegać wyłącznie jako problemu agregacji interesów, ale wymaga ona także zwrócenia uwagi na kształtowanie preferencji obywateli.

Niejednoznaczność równości politycznej

Według R. Dahla równośc polityczna w określonej grupie obywateli stanowi konieczny warunek demokracji. Do podstawowych zagadnień związanych z kwestią równości politcznej należą nastepuj ace pytania:

1. Jakie są przyczyny nierówności władzy w sustemie demokratycznym?
2. Jak można zmniejszyc te nierówności?

3. Co można zrobić, aby złagodzic skutki nierówności, których nie sposób wyeliminować?

Współczesne ujęcia równości politycznej kładą nacisk na poważne problemy dla demokracji wywołane przez nierówności na tle ekonomicznym. Utrzymanie równości politycznej w obliczu nierówności ekonomicznych jest bowiem niemożliwe.

Autorzy uważają, że nie można osiągnąć ani ocenić równości politycznej bez instytucji politycznych zajmujących się konstruowaniem, uszczegóławianiem i empatycznym uwzględnianiem indywidualnych preferencji i interesów.

Mierzenie i porównywanie interesów

Jeżeli zdefiniujemy władzę na podobieństwo zdolności do nakłaniania innych do działania w sposób, który sprzyja interesom osoby posiadającej władzę, każdy pomiar władzy wymaga oceny indywidualnych interesów oraz różnic wartości miedzy możliwymi wynikami. Każde porównanie władzy, jaką dysponuja poszczególni ludzie, wiąże się z interpersonalnym i intertemporalnym porównaniem tych różnic.

I. Interpersonalne porównanie interesów

Ponieważ ocena nierówności władzy wymaga interpersonalnego porównania interesów, kryterium równej władzy nie można nadać jednoznacznego interpersonalnego znaczenia w ramach koncepcji interesu, która traktuje interesy jako subiektywne. Jeśli zakłada się subiektywny charakter preferencji, dotyczy to również ich porównanie. Jeśli jednak porównanie jest subiektywne, taka jest tez względna władza.

Trudności te wskazuja na dwie mozliwości uszczegółowienia kryteruim równości politycznej:

1. ustalenie pewnej podstawy wspólnych porównań interpersonalnych, a w efekcie pewnej podstawy oceny zysków i strat różnych jednostek w zależności od wyniku społecznego

2. pełna akceptacja subiektywnej definicji względnej władzy (każdy obywatel potrafi dokonać interpersonalnego porównania interesów

II. Intertemporalne porównanie interesów

Preferencje nie sa jasne ani stabilne. Rozwijaja się z u pływem czasi i sa kształtowane nie tylko przez czynniki egzogenne w stosunku do polityki i podejmowania decyzji ale także przez same procesy polityczne.

Największym problemem porównań intertemporalnych stanowi wymóg uwzglednienia interesów przyszłych obywateli. Równość polityczna nie może być ograniczona tylko do obywateli aktualnych. Interesy przyszłych obywateli musza być w sensowny sposób porównywane z interesami obecnej grupy. Zgodnie z tym, teoria agregacyjna oparta na subiektywnej równości politycznej obecnych obywateli jest jedynie niedoskonałym przybliżeniem równości politycznej.

III. Empatia, zaufanie i pozajednostkowa świadomość indywidualnych interesów

Ustalenie interesów obywateli w pozajednostkowy sposób jest klasyczna alternatywą dla subiektywnych preferencji. Jeśli bierzemy pod uwage wyłącznie obecnych obywateli, to terminologia interesu skłania do pdporzadkowania subiektywnych preferencji indywidualnych pewnej koncepcji obiektywnych interesów wywodzących się z zewnetrznej perspektywy i zwiazanych z pozycją społeczna lub ekonomiczną.

Skuteczność podporządkowania subiektywnych preferencji obecnych obywateli pozajednostkowemu ustalaniu interesów w imie społeczeństwa nie jest jednak tak oczywista. Wedle autorów, w koncepcjach agregacyjnych (opartych na agregacji aktualnych preferencji obywateli) równośc polityczna nie jest możliwa. Pozajednostkow ocena indywidualnych interesów jest wizja pozbawioną wiarygodnego instrumentu w ramach instytucji agregacyjnych.

Podstawową kwestią w sysytmie politycznym opartym na równści władzy jest okreslenie zbioru instytucji sprzyjającego ocenie i porównywaniu preferencji w sposób, ktry zapewnia poświęcanie równej uwagi interesom każdego obecnego i przyszłego obywatela. Wyrażanie przyszłych interesów aktualnych i przyszłych obywateli zagwarantowane jest dzięki zdolności obecnych obywateli do odczuwania empatii wobec nich, a także dzięki gotowości współczesnych obywateli do pełnienia funkcji powierników przyszłych interesów. Empatia wśród aktualnych obywateli jest potrzebna w cwlu dokonania interpersonalnych porównań wyamganych przez równość polityczną. Bez empatii i zaufania osiągnięcie politycznej równości nie jest możliwe.

Preferencje i równość polityczna

Kształtowanie się preferencji oraz władzy przebiega w dwóch róznych procesach. Polityka natomiast stanowi rezultat ich interakcji. Uważa się zatem, że demokratyczne kryterium politycznej równościmożna oddzielić od wszelkich dodatkowych kryteriów w odniesieniu do rozkładu preferencji.

W każdym systemie politycznym, który uwzględnia indywidualne preferencje w dokonywaniu wyboru zbiorowego, rozkład preferencji w społeczeństwei będzie istotnie warunkował to, w jakim stopniu obywatele sądzą, że mają władzę, są uważania za osoby dysponujace władzą oraz faktycznie ja sprawują.

I. Heterogeniczność preferencji i dobrowolna wymiana.

Polityka może być przedstawiona jako system dobrowolnej wymiany, poszukiwania optymalnych w sensie Pareto dostosowań do ukształtowanych wcześniej preferencji. Tak rozumianemu systemowi słuzy heterogenicznosć preferencji. Aby zaistniała wymiana, każda ze stron musi być przekonana, ze wymiana zwiekszy użytecznośc jej pozycji.

W dobrowolonej wymianie przewaga wynika z dwóch kwestii:

1. z posiadania zasobów, których potrzebują inni ( różnice w posiadaniu tych zasobów sa uważane za przejaw nierówności politycznej)

2. z chęci zdobycia rzeczy, których nie potrzebuja inni

Dobrowolna wymiana w polityce często wiąże się z tworzeniem polityk łączących członków koalicji, którzy mają wzajemnie obojętny stosunek do potrzeb swoich partnerów. W świecie układów zakulisowych istnieje mozliwość, aby indywidualni obywatele dośc znacznie różnili się od siebie pod względem wartości, jednak byli w stanie skłonic innych do działania sprzyjającego ich interesom, czyli aby mieli władzę.

Z powodu wielu zmian społecznych, ekonomicznych oraz ideologicznych realnośc demokratycznego procesu opartego na dobrowolnej wymianie zmniejszyła się.

II. Heterogenicznośc preferencji i łączenie preferencji

Polityka może być tez przedtawiona jakomłączenie prefrencji. Proces łączenia preferencji prowadzi do wyboru publiczbego w postaci średniej ważonej preferencji indywidualnych. Waga przypisana każdej indywidualnej preferencji stanowi pewien wskaźnik zasobów lub władzy danej jednostki. Obywatele o preferencjach zblizonych do środka preferencji społeczeństwa osiagają większą skuteczność w procesach łączenia niż obywatele odbiegający od średniej.

III. Reputacja władzy w procesie łączenia preferencji

W procesie ączenia preferencji akululacja reputacji władzy uwydatni reputacje władzy. Oznacza to, ze uaktualnianie władzy przez obserwację zbiorowych wyników przewaznie będzie prowadziło do przekształcania się małych różnic władzy w duże. Hipoteza to jest jednak błędna.

Dystrybucja władzy w stanie równowagi zależy jedynie od rozjkladu postaw, nie zaś od początkowej dystrybucji władzy. Jednostki o postawach zbliżonych do środka grupy uzyskaja więcej niż jednostki, których postawy są stosunkowo bardziej oddalone od środka, niezależnie od początkowej dystrybucji władzy. Jeśli dystrybucja władzy w społeczeństwie zalezy od reputacji władzy uzyskanej z upływem czasu w drodze obserwowania, w jakim stopniu wyniki zbiorowe odbiegaja od indywidualnych preferencji, stopień zbliżenia się przez społeczeństwo do stanu równości władzy miedzy obywatelami będzie zależał od tego, w jakim stopniu ma ono lub może wykształcić homogeniczne preferencje lub rozkład problemów i preferencji dotyczących polityki, który wyeliminuje występujące upośledzenia preferencji.

Czynnikiem, który może komplikowac kwestie równości jest także stopień homogeniczności społecznej. Kiedy preferencje staja się bardziej homogeniczne władza polityczna traci swoja instrumentalną wartośc dla jednostki. Kiedy preferencje staja się bardziej heterogeniczne, większego znaczenia nabieraja możliwości empatycznych interakcji oraz wzajemnej edukacji.

IV. Władza i kształtowanie preferencji

Heterogeniczność interesów i preferencji wśród obywateli ma zasadnicze znaczenie dla odei równości poliotycznej. Zasadnicze znaczenie dla równosci mają także instytucje polityczne służące odkrywaniu, zrozumieniu imkształtowaniu wspólnych interesów. Interesy i preferencje rozwijają się w społecznych procesach kształtowania tożsamości, uczenia się oraz dyskusji. Wykształcenie się preferencji, dzięki którym władza jest sprawowana przez wielu obywateli wymaga instytucji wzmacniających zbiorową tożsamosć i otwartość w odniesieniu do rozwoju interesów. Porządkiem, w którym instytucje kształtują zbiorowa tożsamosć i preferencje będące źródłem władzy, nie zamieniając obywateli niewolników jest poliarchia. Podstawą tej koncepcji jest rozwój struktury preferencji oraz procesu konkurencji politycznej i tworzenia koalicji, który zapobiegnie sytuacji, gdzie jakakolwiek grupa byłaby trwale upośledzona politycznie.

Wnioski

• głównym problemem polityki jest kwestia agregacji wcześniejszych i ezogennych preferencji indywidualnych w wybór zbiorowy → indywidualne interesy sa przekształcane w decyzje zbiorowe w drodze przetargu, tworzenia koalicji, wymiany i sprawowania władzy.

• Powyższa koncepcja polityki i preferencji prowadzi do niepełnego zrozumienia władzy w demokracji. Owa niepełność zawiera się w dwóch wnioskach:

1. w ramach powszechnie przyjetych definicji władzy ocena dysrtybucji władzy w systemie politycznym wymaga przybliżonego oreslenia i porównania obecnych i przyszłych interesów

2. stopien osiagnięcia równości władzy w systemie politycznym będzie uzależniony nie tylko od dystrybucji zasobów, lecz także od rozkładu preferencji w społeczeństwie

• agregacja polityczna oparta na równości władzy wśród obywateli oraz integracja bazująca na empatii i zaufaniu są porównywalnymi kryteriami

ROZDZ. 9 ROLA INSTYTUCJI POLITYCZNYCH

Według autorów oprócz korzyści własnej aktorzy polityczni kierują się instytucjonalnymi obowiązkami i rolami; oprócz dokonywania wyborów polityka jest zorganizowana wokół konstruowania i inerpretowania znaczenia.

Instytucje polityczne nie są zwykłym odbiciem sił społecznych, a system polityczny jest czymś szerszym niż forum rywalizacji między sprzecznymi interesami.

Logika stosowności

Logika stosowaności organizuje politykę. Instytucje politczne stanowią zbiory wzajemniepowiązanych reguł i rutynowych procedur, które okreslają stosowne działania w kategoriach związków między rolami a sytuacjami. Proces ten wymaga ustalenia, jaka jest dana sytuacja, jaką odgrywa rolę oraz z jakimi obowiązkami wiąże się ona w danej sytuacji. Kiedy jednostki stają się członkami instytucji, staraja się odkryć, a także ucza się jakie obowiązuja reguły.

Przez reguły i logikę stosowności instytucje polityczne uzyskują zarówno porządek, stabilność i przewidywalność z jednej strony, jak i elastycznosć i zdolnosć adaptacji z drugiej strony.

Logika stosowności może być przeciwstawiona logice konsekwencji, gdzie zachowaniem kierują [preferencje i oczekiwania dotyczace konsekwencji. W logice stosowności zachowania sa intencjonalne, ale bnie samowolne. Zachowania sa związane z wypełnianiem powinnosci roli w danej sytuacji. Działanie wynika z pojęcia konieczności, a nie z preferencji. Jednostka powinna utrzymywać spójnośc między zachowaniem, a koncepcją samego siebie w roli społecznej.

Ważnym zadaniem instytucji politycznych jest kształtowanie jednostek na świadomych obywateli. Świadomy obywatel jest obeznany z regułmai stosownego zachowania oraz z moralnymi i intelektualnymi cechami systemu politycznego. Zna instytucjonalne przyczyny zachowania i moŻe je uzasadnić.

Zachowania jednostek mogą być jednak bardzo zróżnicowane (np. etyczne lub nieetyczne).

Po ustaleniu na podstawie logiki stosowności jaki działanie należy podjąć uzasadniamy działanie w odwołaniu do logiki konsekwencji. Z tej struktury wynika łatwo obserwowalna prawidłowość - objasnianie powodów działania po podjęciu decyzji.

Tworzenie aktorów, znaczeń i interesów

Instytucje polityczne nie tylko reaguja na swoje środowiski, lecz także same je kształtuja. Według współczesnych teorii politycznych rezultaty polityczne sa funkcja trzech czynników:

1. rozkładu preferencji wśród aktorów politycznych

2. dystrybucji zasobów - zasoby sa rozdzielane przez aktorów politycznych

3. ograniczen wynikających z reguł gry - reguły są albo stabilne, albo ulegaja zmianie

Według niektórych teorii podejmowania decyzji preferencje powstaja i zmieniaja się w procesie egzogennym w stosunku do procesów wyboru. Jednak wiekszośc badan nad preferencjami wskazuje, ze preferencje i znaczenia rozwijaja się w polityce przez połączenie edukacji, indoktrynacji oraz doświadzcenia.

Kontrast między tymi dwoma rodzajami koncepcji jest najbardziej widoczny w teoriach przywództwa politycznego. Klasyczna idea przywództwa kładzie nacisk na tworzenie zwycięskich koalicji politycznych miedzy uczestnikami o okreslonych potrzebach. Rola przywódcza polega na pośrednictwie: zapewnianiu informacji, ustalaniu koalicji itp.

Druga koncepcja przywództwa kładzie nacisk na przemiany preferencji, zarówno przywódcy jak i jego zwolenników. Rola przywódcy polega tu na edukowaniu, stymulowaniu i przyjmowaniu zmieniajacych się światopoglądów, przedefiniowaniu znaczeń i pobudzaniu zaangażowania.

Reguły gry, podobnie jak preferencje, nie maja egzogennego charakteru. Konstytucje, ustawy, czas wyborów itd. Sa nałożone przez zewnetrzny system społeczny, kształtuja się w kontekście instytucji politycznych.

Działania podejmowane przez instytucje oraz w samych instytucjach zmieniaja rozkład politycznych interesów, zasobów i reguł, tworząc nowych aktorów i tożsamości, wyznaczając aktorom kryteria sukcesu i niepowodzenia, ustalając zasady stosownego zachowania oraz wyposażając pewne jednostki we władze lub inne rodzaje zasobów.

Instytucje wpływaja na sposób aktywizowania jednostek i grup w ramach istniejących instytucji i poza nimi, na poziom zaufania wśród obywateli i przywódców, ogólne aspiracje wspólnoty, na zaznaczenie takich pojęć jak demokracja, sprawiedliwość, wolność i równość.

W rezultacie znaczące zmiany instytucjonalne mogą zmienić środowisko polityczne. Nie ma jednak żadnej gwarancji, że zmiany te przyczynią się do integracji systemu politycznego, czego przykładem jest rozwój państwa opiekuńczego po II wojnie światowej. Proces ten wykształcił nowe typy tożsamości indywidualnej i grupowej. Nowopowstałe agencje, profesje, związki zawodowe przyczyniły się do segmentacji państwa.

Istotnym czynnikiem w rozwoju integracji politycznej jest autonomia instytucjonalna.

Stabilność i zmiana

Instytucje polityczne są ważnym czynnikiem porządkującym scenę polityczną, jednak same także ulegają zmianom.

Zmiany instytucji politycznymch są zazwyczaj wywołane przez zetknięcie się reguł ze środowiskiem, które składa się z reguł odmiennych. Sytuacja ta może prowadzić do dwóch odmiennych sytuacji:

1. wojna domowa (wariant dramatyczny), zastępujaca jedną definicję stosownosci inną

2. stały konflikt między alternatywnymi regułami instytucjonalnymi lub ciagła debata dotyczaca dopasownia reguł instytucjonalnych do faktycznych sytuacji i sfer działalności

Systemy polityczne przechodzą od okresów, w których dana sfera działalności jest kontrolowana przez jedną instytucję, do okresów, w których kilka instytucji wymaga od jednostki posłuszeństwa. Niektóre dziedziny życia społecznego mogą nie być regulowane przez żadną instytucje bądź mogą być regulowane w niewielkim stopniu.

Zmian instytucji nie można przewidzieć jedynie na podstawie zmian zachodzących w środowisku instytucjonalnym. Instytucje nie są bowiem zwykłym odzwierciedleniem aktualnych czynników zewnętrznych lub zachowań w skali mikro. Instytucje utrwalwja doświadczenia historyczne w regułach, działaniach rutynowych i formach, które trwają dłużej niż dany moment i dana sytuacja. Gdy środowisko instytucji nie cechuje się stabilnością, wówczas dostosowanie się do niego może zająć trochę czasu.

Ograniczając zmiany polityczne, stabilność instytucjonalna przyczynia się do niestabilności ustroju. W miarę rozwijania przez instytucje kompetencji w działaniu w ramach konkretnego systemu politycznego tej zwiększonej wydajności towarzyszy jeszcze większy wzrost różnicy między przystosowaniem instytucji do istniejącego systemu a ich przystosowaniem do zmieniających się potrzeb. Pomimo, iż instytucje stale podnoszą swoją efektywność w stosunku do zmian w najbliższym otoczeniu i tak są zazwyczaj przestarzałe.

Przekształcenie instytucji nie jest całkowicie uzależnione od warunków egzogennych, nie można go także kontrolować wskutek intencjonalnych działań. Zazwyczaj instytucje ewoluują za pośrednictwem zbioru procedur podlegających rozproszonym mechanizmom kontroli. Powoduje to zwykle opóźnienie w dostosowaniu się instytucji do środowiska.

Raciborski „Polityka polska - rozdz. „Reguły wyborów i ich konsekwencje. Doświadczenia polskie””

teza Sartoriego- reguł yborów są najbardziej manipulacyjnym instrumentem polityki

1991 - bez progów

1993 i 1997 - ta sama ordynacja, d'Hondta, wysokie progi

2001 - słabnąca większość parlamentarna zwrot ku rosnącej proporcjonalności wyborów

Funkcje wyborów:

1) uprawomocnienie wspólnoty politycznej i rządu

- trzy wymiary legitymizacji władzy (Beetham)

- wymiar reguł: władza została zdobyta jest jest sprawowana zgodnie z regułami

- wymiar przekonań: uprawomocnienie reguł, sprawiedliwość, słuszność wyborów

- wymiar zachowań obywateli: czy zachowania dają wyraz akceptacji dla relacji władczych i instytucji państwowych

- wybory dobrze spełniają funkcję legitymizacyjną, gdy:

- spełniają wszystkie kryteria wolnych wyborów

- odbywają się za pomocą zrozumiałej dla obywateli i uznanej za sprawiedliwą ordynacji

- frekwencja wyborcza jest wysoka

- wyłonione rządy są konsekwencją wyborów

2) wyłonienie prawowitego rządu:

- jedyny cel wyborów z punktu widzenia wpływowej proceduralnej teorii demokracji (Schumpeter)

- obywatele decydują kto ma rządzić, ale nie jaka ma być treść rządów

- wola przedstawicieli jest tożsama z wolą narodu

3) agregacja interesów poszczególnych obywateli i podjęcie za pomocą reguły większości decyzji, jakie interesy będą realizowane przez rząd.

- z utylitaryzmu: wyborca jest racjonalny, więc głosując zmierza do max. korzyści, interes konkretnej jednostki zagregowany jest z interesami innych podobnych pod tym względem jednostek i uzyskują rangę interesu grupowego, przenosząc się na poziom państwa

- korporatyzm: parlament jako najważniejsza instytucja uzgadniania sprzecznych interesów

- pluralistyczna: interesy pozostają konfliktowe, a parlament zmierza do jednostronnego zwycięstwa

- z modelu dem. konsocjonalnej: gwarancja praw mniejszości

4) inne funkcje:

- diagnostyczna - poznawanie opinii publicznej

- socjalizacyjna

- terapeutyczna - regulowanie politycznego konfliktu

Kłopoty z zasadą równości:

- jeżeli wyborca ma kilka głosów, które może rangować, to wtedy jedni to wykorzystują, a drudzy nie, równość rozumiana materialnie a nie formalnie

- progi, wielkość okręgu, podział mandatów- równość w traktowani wyborców nie gwarantuje równości w uwzględnianiu ich preferencji

- z punktu widzenia zasady równości wprowadzenie w miejsce formuły d'Hondta, reguły Sainte-Lague, powiększa równość wyborów, ale zmniejsza siłę oddanych głosów na partię zwycięską

Trudności z zasadą powszechności wyborów:

- Garlicki: zasada ta określa krąg podmiotów, którym przysługują prawa wyborcze i wymaga, by wszystkim, w zasadzie, dorosłym obywatelom państwa przysługiwała co najmniej czynne prawo wyborcze

- wyklucza takie ograniczenia, które maja charakter polityczny

- norma powszechności ma bardzo silne uzasadnienie w całym systemami norm i wartości konstytucyjnych - zasada suwerenności wyborów

- obowiązek głosowania - przeciw autonomii jednostki, ale jednocześnie zwiększa uprawomocnienie wyborów

- słaba zasad powszechności: każdy obywatel powinien mieć zagwarantowana możliwość wybierania i bycia wybieranym (czynne i bierne, inkluzja)

- w Polsce umiarkowane wyłączenia

- 1989 - frekwencja ponad 50%

Zasada większości a równość i proporcjonalność wyborów:

- rząd nie jest pochodną preferencji większości głosujących, jest czymś wyjątkowym w systemie wyborów parlamentarnych

- koalicje rządowe zgodnie z zasadą Rikera - ograniczone do niezbędnej większości zapewniającej wygraną

Dylemat proporcjonalności i konkluzywności wyborów:

- zasada proporcjonalności - mandaty są rozdzielane pomiędzy konkurujące partie według proporcji uzyskanych przez nie głosów

1993: SLD 20% głosów - 37% mandatów; PSL 15,4% - 29%

1997: AWS 34% - 44% mandatów, SLD 27% - 36%

2001 SLD 41% - 47%

- indeks proporcjonalności Gunthera - suma bezwzględnych odchyleń pomiędzy odsetkami głosów a odsetkami mandatów podzielona przez dwa i odjęta od 100.

1993 - - 62.5

1997 - 81.5

2001 - 90.4

- dysproporcjonalność większa im więcej małych partii

- w stosunkowo maych okręgach wyborczych próg naturalny jest zazwyczaj wyższy niż próg prawny

- ordynacje większościowe sprzyjają powstaniu i trwaniu systemu dwupartyjnego lub dwublokowego

- proporcjonalne - wielopartyjnemu (Duverger)

1991 - metoda Hare-Niemeyera, brak progów, skrajnie sfragmentyzowany parlament

1993 - D'Hondta - mniej partii, konsolidacja

1997 - system dwu i pół partyjny lub system z partią zawiasową

Progi prawne:

- 5% dla partii i 8% dla koalicji

- wysokie progi blokuja rozwój ugrupowań regionalnych, naturalne w państwie unitarnym

Wielkość okręgów wyborczych:

- im więcej dużych okręgów, tym proporcjonalność większa

- w 2001 zmniejszono o 11, 1/3 małe 7 do 9 mandatów, 19 - średnie 10 - 13 mandatów, 7 dużych 14-16 mandatów, 1 duży 19 mandatów

Metoda d'Hondta

- 1993 i 1997 parlamentrane oraz samorządowe 2001

- niemonotoniczna ze względu na liczbę głosów

- uprzywilejowanie partii większych

Saint- Lague

- 2001

- korzystniejsz dla ugrupowań małych i średnich

konkluzywność - wyniki wyborów wiodą do rzeczywistych rozstrzygnięć, w Polsce spełnione

Zasady ustroju Rzeczpospolitej.

I. Pojęcie zasad ustroju.

tożsamość konstytucyjna państwa—określone przez konstytucję podstawowe zasady rozstrzygające o charakterze ustrojowym państwa i określające panujący w nim system władzy; określają suwerena (do kogo należy władza w państwie), formy wykonywania władzy i rodzaje (typy) organów do tego powołanych. Określają sposoby (płaszczyzna formalna) i treści (płaszczyzna materialna) wykonywania władzy (idee i cele)

współczesny konstytucjonalizm ukształtował szereg zasad stanowiących standard demokratycznego państwa, jednak każde państwo, stanowiąc ustawę zasadniczą, zawiera w niej specyficzne i partykularne wartości, normy, cele, co wynika z historycznej specyfiki.

Konstytucja z 2 IV 1997 r zasady ustrojowe zawiera w I rozdz. „Rzeczpospolita”, które chronione są specjalnym trybem zmiany. Znajdują się tu zasady o szczególnej doniosłości, ale inne rozdziały także zawierają zasady ustrojowe (np. rozdz. II, wstęp do konstytucji).

Zasady ustrojowe:

1. Zasada suwerenności Narodu

2. Zasada niepodległości i suwerenności Państwa

3. Zasada demokratycznego państwa prawa

4. Zasada społeczeństwa obywatelskiego

5. Zasada podziału władz

6. Zasada społecznej gospodarki rynkowej

7. Zasada przyrodzonej godności człowieka

1. zasada suwerenności Narodu.

Suweren to naród, wyłączny podmiot najwyższej władzy w państwie—Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskie należy do Narodu (negatywny charakter sformułowania- odrzucenie koncepcji, że podmiotem władzy może być jakaś klasa, grupa społeczna np. konstytucja z 1952- władz należy do ludu pracującego miast i wsi). Pojecie Naród należy odnosić do wspólnoty wszystkich obywateli Rzeczpospolitej (Naród polski- wszyscy obywatele—to określa Wstęp do konstytucji ), jednak z punktu widzenia kryterium wykonywania władz decydujące jest posiadania praw wyborczych. Ważny jest obowiązek zachowania tożsamości Rzeczypospolitej, obejmującej nie tylko aktualny krąg obywateli, ale też opartej na wspólnej historii i tradycji, stanowiącej sumę przeszłości, przyszłości i teraźniejszości. Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.

Podstawowe formy wykonywania władzy stanowi art. 4 ust 2 „Naród sprawuje władzę przez swych przedstawicieli lub bezpośrednio” , tu Naród zyskuje aspekt czysto techniczny, to obywatele posiadający prawa wyborcze.

Artykuł ten nawiązuje do rozróżnienia demokracji bezpośredniej (sprawowanie władzy bezpośrednio przez ogół wyborców bez pośrednictwa organów państwowych; podstawowe formy to ogólne zgromadzenie wyborców i referendum, inicjatywa ludowa, weto ludowe) weto i inicjatywa maja skutki w aspekcie proceduralnym, natomiast referendum pozwala podejmować decyzje merytoryczne.

Nasza konstytucja przewiduje 4 rodzaje referendów:

• Ogólnokrajowe- w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa

• W sprawie wyrażenia zgody na ratyfikacje umowy międzynarodowej przewidującej przekazanie organizacji lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach

• W sprawie zatwierdzenia zmiany konstytucji dotyczącej postanowień zawartych w rozdziałach I, II, XII

• Referendum lokalne

Demokracja pośrednia, zwana przedstawicielską (decyzje w imieniu suwerena podejmuje organ przedstawicielski pochodzący z wyborów—parlament). D. bezpośrednia jest bowiem trudna do wykonania na szczeblu państwowym. Ważne jest oparcie sposobu wyłaniania parlamenty na demokratycznej procedurze wyborczej, uwzględniającej zasady powszechności, bezpośredniości, równości i tajności. Ważne by wybory odbywały się regularnie, by nie było przedłużania kadencji (o ile nie jest to konieczne). Konieczne jest oparcie systemu na zasadach pluralizmu, czyli wolności tworzenia i działania partii politycznych.

W Polsce organy przedstawicielskie to Sejm i Senat, posłowie i senatorowie (wybierani w powszechnych wyborach) nie są zobowiązani instrukcjami (wolą) wyborców ze swych okręgów wyborczych—zasada mandatu wolnego.

Prezydent też wybierany w wyborach powszechnych tez będzie przedstawicielem Narodu. Ciałami przedstawicielskim są też rady gmin, powiatów, sejmiki wojewódzkie, ale z uwagi na ograniczony terytorialnie zakres ich legitymizacji nie można ich traktować jako organów reprezentacji Narodu.

2. Zasada niepodległości i suwerenności Państwa.

Została silnie podkreśla w różnych postanowieniach konstytucji (z uwagi na historyczna przeszłość Polski). Zadania Rzeczypospolitej to: ochrona niepodległości i nienaruszalności terytorium ( w kontekście tych wartości wymieniono rolę Sił Zbrojnych, obywatelski obowiązek obrony ojczyzny, stanie na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności terytorium jako obowiązek prezydenta).

Niepodległość oznacza odrębny byt państwowy i istnienie w obecnych granicach. Suwerenność oznacza zdolność państwa do samodzielnego decydowania o wszystkich dotyczących go sprawach i samodzielnego podejmowania wszystkich dotyczących go decyzji. (nawiązanie do negatywnych doświadczeń PRL), odnosi się do sytuacji państwa w stosunkach zewnętrznych (bo suwerenność narodu odnosi się do sposobu sprawowania władzy, do ustroju wewnętrznego).

Suwerenność nie oznacza zakazu bycia w Unii czy w NATO, ale jest to pewnym ograniczeniem tej zasady. Np. prawne regulacje unijne maja pierwszeństwo wobec krajowych. Wszystkie kraje unijne podlegają klauzuli dopuszczającej poddanie się tego typu ograniczeniom. W polskiej konstytucji role tej klauzuli spełnia art. 90, który pozwala by „na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach”, jest to transfer kompetencji (nie zostaną przekazane kompetencje dotyczące: stanowienia prawa, wymierzania sprawiedliwości, zapewniania porządku, decydowania o finansach państwowych, tworzenie i utrzymywanie armii), a nie suwerenności. Chroni suwerenność złożony tryb dochodzenia do skutku umowy międzynarodowej przewidującej przekazanie kompetencji. Zgoda na ratyfikację: parlament- większość 2/3 głosów lub referendum.

Z zasadą suwerenności państwa wiąże się też istnienie szczególnych ograniczeń konstytucyjnych odnoszących się do angażowania Sił Zbrojnych. Wprowadzenie stanu wojny jest możliwe tylko w razie zbrojnej napaści na terytorium Polski lub gdy z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji.

3. Zasada demokratycznego państwa prawnego.

Do polskiej konstytucji została wprowadzona przez nowelę grudniową z 1989r, art. 2 Konstytucji z 1997r brzmi: Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Zasada ta zyskała też podbudowę orzeczniczą.

W szerszym ujęciu państwo prawne jest równoznaczne z sumą cech państwa demokratycznego: podział władz, zwierzchnictwo konstytucji, niezależność sądów i niezawisłość sędziów, szczególnej roli ustawy jako podstawowego i powszechnego źródła prawa.

Pierwotne rozumienie tego pojęcia maiło węższy aspekty—prawo powinno być przestrzegane przez wszystkich jego adresatów, ale przede wszystkim przez organy państwowe, co oznacza dla organów władzy publicznej obowiązek działania na podstawie i w granicach prawa. Jest to inna sytuacja (tylko to jest dozwolone, co zostało przez prawo przewidziane jako kompetencja) niż obywatela (co nie jest zabronione, jest dozwolone), kompetencji organu państwowego nie można domniemywać- jeśli nie wynikają one z wyraźnego przepisu państwowego, to nie istnieją w ogóle.

W latach 1989- 1997 Trybunał Konstytucyjny dodał wiele klauzul generalnych do obowiązującej konstytucji. W obecnej ustawie zasadniczej jest to niemożliwe, ale dawne orzecznictwo zachowało aktualność (np. szereg treści i zasad dotyczących prawa i wolności jednostki: prawo do sądu, do życia, do prywatności)

Zasady przyzwoitej legislacji- nieodzownym elementem zasady demokratycznego państwa prawnego są reguły stanowienia prawa, co ma chronić zaufanie obywatela do państwa, gwarantować lojalność państwa wobec obywatela—przepisy nie powinny zawierać niejasności i kruczków, zasada pewności prawa

Trybunał Konstytucyjny wystosował szereg zasad stanowienia prawa:

• Zakaz działania prawa wstecz (retrokacja), dotyczy tylko tych przepisów, które pogarszają sytuację adresatów, te, które polepszają są dozwolone. Retrokacje stosować można jedynie w wyjątkowych sytuacjach

• Zachowanie odpowiedniego okresu dostosowawczego przy wprowadzaniu nowych norm prawnych w życie (okres Vacatio legis), przy ustawie to 14 dni od dnia ogłoszenia, jeśli przepis dotyczy obywateli czas musi być odpowiedni do przygotowania się do zmiany.

• Zasada ochrony praw nabytych, uzyskane raz prawo nie może być odebrana lub zmodyfikowane w niekorzystny sposób, ochrona dotyczy praw nabytych słusznie. Czasem konieczność gospodarcza zmusza do ingerencji, np. problemy budżetowe mogą doprowadzić do ingerencji w waloryzację rent i emerytur. Ekspektatywy nabycia- sytuacja, gdy obowiązujący porządek prawny, gwarantuje, że po spełnieniu określonych warunków musi dojść do nabycia danego prawa,

• Zasada określoności prawa, przepisy muszą być formułowane w sposób jasny aby adresat mógł bez trudności określić prawne konsekwencje swego postępowania

• Zasada proporcjonalności- dotyczy treści stanowionego prawa i nakazuje, aby środki stosowane do osiągnięcia założonego przez prawodawcę celu były do niego proporcjonalne, szczególnie dotyczy to dopuszczalnego ograniczania praw jednostki

System źródeł prawa:

• Nadrzędność konstytucji (z czym wiąże się stworzenie proceduralnych gwarancji ochrony konstytucji, w szczególności kontroli zgodności ustaw z konstytucją

• Zwierzchnictwo ustawy, podporządkowanie ustawie całokształtu prawodawstwa pochodzącego od organów władzy wykonawczej, a także jako zastrzeżenie dla ustawy normowania kwestii najważniejszych zwłaszcza z punktu widzenia sytuacji jednostki (tzw. Zasada wyłączności ustawy)

• Wykonawczy charakter regulacji przyjmowany przez organy rządowe, jeśli zaś regulacje te maja być adresowane do obywatela to może to następować tylko na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawy i w celu jego wykonania

Zasady sprawiedliwości społecznej- zobowiązania w stosunku do obywateli, które postulują pewne zasady państwa opiekuńczego. Obowiązuje zasada równości, organy stosujące prawo maja dokonywać rozstrzygnięć na podstawie sprawiedliwych społeczne, indywidualnych rozwiązań.

4. Zasada społeczeństwa obywatelskiego.

Obywatel podmiotem, a społeczeństwo organizacją złożona z jednostek świadomych swoich prawa i celów oraz zdolnych do ich realizacji. Konstytucja z 1997 niegdzie nie używa tego sformułowania, ale w licznych sformułowaniach daje temu wyraz. Zakład, że każdy obywatel funkcjonuje równolegle w kilku różnych układach społecznych (politycznym, pracowniczym, terytorialnym), w każdym z nich ma określone interesy i dążenia i w każdym z nich powinien dysponować instrumentami do ich wyrażania i realizacji. Proces wyrażania musi być pluralistyczny, polegający na równoległym formułowaniu konkurencyjnych programów i tworzenia organizacji. Społ. obywatelskie jest pluralistyczne.

Zasada pluralizmu politycznego, którego jądrem jest swoboda tworzenia i działania partii politycznych. (jedna z politycznych wolności obywateli)

Ustawa o partiach z 27 VI 1997: partie polityczne to zorganizowane struktury jednoczące obywateli dla formułowania, wyrażania i realizowania ich celów politycznych, dążące do zdobycia władzy politycznej w państwie, przede wszystkim poprzez zdobycie większości w państwowych i samorządowych org. przedstawicielskich.. Konstytucja: członkami mogą być obywatele polscy, zrzeszać się mogą na zasadach dobrowolności i równości, celem jest wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy publicznej. Aby uzyskać pełnię możliwości działania partia musi zostać wpisana do ewidencji partii politycznych, która prowadzi Sąd Okręgowy w Wawie.

Zakazy:

- istnienie partii programowo- ideologicznych odwołujących się do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu; których program lub działalność rasistowską; stosowania przemocy w celu zdobycia władzy i utajania struktur członkostwa

Konstytucja gwarantuje wolność zrzeszania się, tworzenia stowarzyszeń i organizacji.

W płaszczyźnie stosunków pracowniczych wazną rolę odgrywają zw. zawodowe. Jako org, zrzeszające pracowników i reprezentujące ich interesy wobec pracodawców i władz publicznych. (pluralizm związków). Samorządy zawodowe sprawuja piecz nad należytym wykonywaniem zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony.

Podmiotowość obywatela jako mieszkańca jednostki terytorialnej gwarantuje samorząd terytorialny., dla którego wydziela się z obszaru władzy państwowej pewien zakres spraw o charakterze lokalnym i powierza się samodzielne rozwiązywanie tej grupie społecznej, której sprawy te przede wszystkim dotyczą. Konstytucja z 1997 formułuje bezwględny nakaz istnienia samorządów

Wolność środków masowego przekazu, wolność sumienia i wyznania jako gwarant pluralizmu. Konstytucja: równouprawnienie kościołów i związków wyznaniowych, bezstronność państwa w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i politycznych, poszanowanie autonomii kościołów i zw. wyznaniowych, określenie stosunków na podstawie umów zawartych przez RM z przedstawicielami kościołów i zw. wyznaniowych, np. konkordat.

5. Zasada podziału władz.

„ustrój Rzeczypospolitej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej” - gwarancja demokratycznego systemu ustrojowego.

W sensie przedmiotowym oznacza to wydzielenie odmiennych rodzajowo sfer działania państwa (Arystoteles). Zasługą Locke' a i Monteskiusya było powiązanie przedmiotowego z podmiotowym w każdej z 3 wyodrębnionych dziedzin powinny odpowiadać 3 odmienne grupy organów państwowych.

Drugim klasycznym elementem zasady podziału władzy jest system wzajemnego hamowania się i równoważenia władz- konstruowanie relacji miedzy klasycznymi organami państwa (a nie tworzenie nowych); zasada równości poszczególnych władz, w jej ramach każda władza posiada instrumenty, które pozwalają jej powstrzymywać działanie pozostałych władz, zarazem muszą istnieć instrumenty pozwalające innym władzom hamować jej działania.

Art. 10 Konstytucji daje wyraz podziałowi władz, ale tylko władza ustawodawcza (Sejm i Senat) jest określona precyzyjnie i wyczerpująco (maja moc do stanowienia aktów o mocy ustawy). Określenie egzekutywy ma ogólniejszy charakter (Prezydent i Rada Ministrów), a także sądowniczej (sądy i trybunały)—celem tego artykułu nie jest bowiem szczegółowe wyliczenie organów państwa, ale danie wyrazu pewnej zasady ogólnej będącej koncepcja wyjściową ( i tak: NIK jest organem wspomagającym dla Sejmu przy kontroli rządu, jest całkowicie niezależna od rządu, przedkłada sprawozdania o wykonywaniu budżetu do Sejmu)

Zasada podziału władz nie ma charakteru absolutnego- np. system parlamentarno- gabinetowy, jednak zazębianie się kompetencji nie może iść zbyt daleko. Koncepcja domniemań kompetencyjnych opiera się na ocenie charakteru poszczególnych kompetencji władz państwa np. kompetencje dające się w miarę jasno określić z uwagi na ich treść, jeśli dana koncepcja polega na stanowieniu prawa, to powinna ze swojej istoty przypadać parlamentowi.

[ istota poszczególnych władz: sprawa ustawy o prywatyzacji i komercjalizacji, gdzie Trybunał Konstytucyjny orzekł w 1995, że Sejm nie może podejmować decyzji o dalszej prywatyzacji, dlatego że jest to ingerencja władzy ustawodawczej i istotę władzy wykonawczej. ]

Zasada podziału władz zakłada oparcie stosunków na systemie wzajemnych hamulców, co ukształtowało 2 zasadnicze modele stosunków miedzy władzą ustawodawcza i wykonawczą.

• System parlamentarny (parlamentarno- gabinetowy)

• System prezydencki.

W obu systemach struktura i organizacja w. ustawodawczej są zbliżone, odróżnia je struktura w. wykonawczej i sposób ujęcia jej stosunków z parlamentem.

Istotą systemu parlamentarnego jest dualizm egzekutywy, czyli wyodrębnienie głowy państwa oraz rządu z premierem na czele. (zadania i ich kompetencje ściśle ograniczone)- król panuje, lecz nie rządzi, zatem rzeczywiste kierowanie sprawami państwowymi należy do rządu; głowa państwa wybrana przy udziale parlamenty, nie może być z nim, zatem równoważna; rząd pochodzi z parlamentu, tzn. konieczne poparcie większości parlamentarnej; rząd ponosi odpowiedzialność polityczna przed parlamentem i może zostać zmuszony di dymisji, jeśli znajdzie się w konflikcie z większością parlamentarną; rząd, w porozumieniu z głowa państwa, może rozwiązać parlament przed upływam kadencji- przeciwwaga dla wotum nieufności

Funkcjonowanie syst. parlam. Zależy przede wszystkim od politycznego układu sił w parlamencie (rozpad koalicji- upadek gabinetu). Tym samym dużą rolę odgrywa charakter systemu partyjnego

• 2 partie dominujące (UK), rząd jest w zasadzie jednopartyjny i to gwarantem stabilności do końca kadencji

• system stabilnych bloków partyjnych (RFN, państwa skandynawskie), sytuacja podobna, chyba że koalicja się rozpadnie

• system rozbicia wielopartyjnego (Włochy), byt rządu zależy od losów popierającej go koalicji--> często kryzys parlamentarny ma tu permanentny charakter, tworzy się rząd mniejszościowy lub rozwiązuje się parlament. Większość negatywna, wtedy, gdy partie z prawa i lewa mając większość w parlam. Nie są w stanie porozumieć się w kwestii rządu, ale wspólnie głosują przeciw każdej decyzji rządu mniejszościowe

Istotą systemu prezydenckiego jest jednolitość egzekutywy (czystą postacią są USA), prezydent głową państwa i szefem rządu, nie ma wyodrębnionego urzędu premiera. Prezydent ma b. silna pozycje ustrojową- jednoosobowy zwierzchnik władzy wykonawczej, wybierany przez naród, co daje mu legitymacje polityczna na równi z parlamentem; powołuje kierowników departamentów (za zgodą Senatu, zakłócenie separacji władz) odpowiedzialnych tylko przed nim; nie ma więc odpowiedzialności parlamentarnej rządu, nie ma możliwości rozwiązania parlamentu. Prezydent odpowiedzialny wobec prawa, procedura impeachmentu- usuniecie ze stanowiska.

System mieszany łączy silna pozycje prezydenta z dualistyczną organizacją egzekutywy i odpowiedzialności parlamentarna rządu (Francja, Finlandia, Portugalia).

!!! Konstytucja z 1997 utrzymała system parlamentarny w Polsce. Władza wykonawcza na zasadzie dualizmu (prezydent oraz rząd z premierem na czele), rząd i poszczególni ministrowie odpowiedzialni politycznie przed Sejmem, prezydentowi nie przysługują kompetencje kierowania sprawami rządowymi. Nie jest to czysty parlamentaryzm, bo prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym, ale jego kompetencje ograniczone. System jest parlamentaryzmem zracjonalizowanym- centralne miejsce zajmuje Sejm, jednak wiele decyzji musi być podejmowanych bezwzględna lub kwalifikowana większością głosów, jeśli takie zabraknie to Sejm musi się podzielić z wola Senatu czy prezydenta. Wotum nieufności dla rządu tylko przy jednoczesnym powołaniu nowego premiera (konstruktywne wotum nieufności). Choć art. mówią o równowadze między wykonawczą a ustawodawczą, de facto jest silniejsza pozycja parlamentu.

Władza sądownicza jest niezależna, sądy mogą tylko wymierzać sprawiedliwość. Tej zasadzie nie uchybia: prezydenckie prawo łaski, uchwalonej przez parlament amnestii lub abolicji (darowanie/ puszczenie w niepamięć pewnych przestępstw/ wykroczeń), np. ustawa 1 1991 „o uznaniu za niebyłe pewnych orzeczeń sądowych wydanych do roku 1956”. Oddziaływaniem wł. Ust. Na sądowniczą jest stanowienie prawa, któremu sędziowie i obywatele podlegają. Inną rzeczą jest sadownictwo konstytucyjne, gdzie sprawdza się zgodność ustaw z konstytucją.

Polska jest państwem unitarnym, nie przeszkadza to w istnieniu władz samorządowych w pewnym stopniu niezależnych od organów rządowych, ogólna podstawę w tym zakresie daje art. 15 ust. 1 nakazując, by ustrój terytorialny Rzeczypospolitej zapewniał decentralizacje władzy publicznej.

6. Zasada społecznej gospodarki rynkowej.

Komponenty: wolność działalności gospodarczej, własność prywatna oraz solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych. Istotą gosp. rynkowej są mechanizmy rynkowe (wolność działalności gospodarczej, własność prywatna), na które państwo może oddziaływać, ale nie może ich zastępować własnymi decyzjami. Przymiotnik społeczna nawiązuje do koncepcji państwa socjalnego i państwa dobrobytu, czyli na aktywne działanie na rzecz likwidacji kryzysów i napięć społecznych. Dokonuje się tego poprzez interwencjonalizm państwowy, pozwalający kontrolować zakłócenia gosp., kontrolować bezrobocie, stymulować rozwój określonych dziedzin gosp., a także przez rozbudowę sieci świadczeń socjalnych. Generalnie chodzi podejmowanie działań łagodzących społeczne skutki gosp. rynkowej. Dialog i współpraca partnerów społecznych nawiązuje do koncepcji dobra wspólnego (w imię, którego każdy zobowiązany jest poświecić w pewnym stopniu interes własny) oraz do zachowania odpowiedniego ładu społecznego.

7. Zasada przyrodzonej godności człowieka.

Art. 30 i Wstęp wskazują na „przyrodzoną i niebywałą godność człowieka jako źródło wolności i praw człowieka” jako nienaruszalną, a władzom nakazuje się jej poszanowanie i ochronę.

Parlament- struktura, skład i organizacja.

Parlament- naczelny organ państwowy, złożony z demokratycznie wybieranych przedstawicieli narodu (organ reprezentacji narodu), realizujący władzę ustawodawczą i sprawujący kontrolę nad funkcjonowaniem władzy wykonawczej. Bezwzględny wymóg demokratycznej legitymizacji odnosi się tylko do pierwszej izby (jej członkowie są w takiej samej sytuacji prawnej), druga bywa czasem wyłaniana inny sposób.

Zasada podziału władz wyklucza skoncentrowanie w parlamencie wszystkich decyzji i zadań państwa, wymaga zachowania równowagi i hamowania się wzajemnego.

Zasada autonomii daje prawo do uchwalania własnego regulaminu regulującego prace izby, roli posłów/ senatorów w pracach izby, postępowanie w realizacji poszczególnych zadań i kompetencji przypisanych izbie - oznacza to, że nie może być to regulowane ustawami. Zasada pozwala parlamentowi na zachowania niezbędnych gwarancji do swobodnego wykonywania zadań konstytucyjnych, a parlamentarzystom do swobodnego wykonywania mandatu.

Regulaminy izb obejmują: wew. org., porządek prac, typ powoływania i działalności organów, sposób wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów państwowych wobec danej izby.

Struktura parlamentu: zasada dwuizbowości.

W większości państw parlament na strukturę złożoną, z reguły składa się z 2 izb (USA: Izba Reprezentantów i Senat; UK: Izba Gmin i Izba Lordów; Francja: Zgromadzenie Narodowe i Senat; Włochy: Izba Deputowanych i Senat; RFN: Bundestag- parlament federalny i Bundesrat- rada federalna; Polska od 1989 Sejm i Senat). Nie ma to charakteru absolutnego (parlamenty jednoizbowe: Dania, Islandia, Szwecja, Izrael, Nowa Zelandia). Dwuizbowość polega na podziale kompetencji, izby mogą być równouprawnione (do podjęcia decyzji zgoda obydwu lub współdziałanie), choć obecnie tendencja do podporządkowania pozycji izby drugiej (de facto staje się niższą). Kompetencje drugiej izby są zazwyczaj ograniczone, bierze udział w procesie ustawodawczym, ale rzadki bierze udział w powoływaniu rządu czy egzekwowaniu polit. odpowiedzialności. W Polsce Senat przywrócona w 1989r, został, w przeciwieństwie do Sejmu, wybrany w całkowicie demokratyczny sposób.

Konstytucja z 1997 określa Sejm i Senat jako organy władzy ustawodawczej, izby nie są równouprawnione (władza ust. jest powierzona obu izbom, ale sprawowanie kontroli nad działalnością rządu jest wyłączną domena Sejmu)- dwuizbowość niepełna/ ułomna/ izba refleksji- Senat. Senat bierze udział w powoływaniu Prezesa NIK. Rzecznika Praw Obywatelskich, członków KRRiT, 3 członków RPP. Nie uczestniczy w powoływaniu rządu i egzekwowaniu jego odpowiedzialności parlamentarnej.

Skład i tryb wyboru:

Sejm- 460 posłów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i proporcjonalnych- kryterium terytorialne, wielomandatowe okręgi wyborcze, gdzie l. mandatów wynika z liczby ludności okręgu, gdzie rozdział mandatów jest proporcjonalny do l. uzyskanych głosów, w głosowaniu tajnym. Senat - 100 senatorów wybieranych w wyborach powszechnych i bezpośrednich w głosowaniu tajnym.

W polskiej tradycji występowała też instytucja Zgromadzenia Narodowego, jako odrębnego organu konstytucyjnego o własnych kompetencjach, złożonego z obradujących wspólnie obu izb. We wrześniu 1990r przyjęto zasadę powszechnych wyborów prezydenckich, co osłabiło rolę Zgromadzenia z noweli kwietniowej z 1989r.

Konstytucja z 1997 nie określiła charakteru ustrojowego Zgromadzenia, stanowi jedynie „Sejm i Senat obradując wspólnie działają jako Zgromadzenie Narodowe”, jest to zatem szczególna forma wspólnego działania. Zgromadzenia ma kompetencje własne:

- odbieranie przysięgi od nowo wybranego prezydenta

- stwierdzenie trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia

- stawianie prezydenta w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu

- wysłuchiwanie orędzia prezydenta

Obradom Zgromadzenia przewodniczy Marszałek Sejmu lub w jego zastępstwie Marszałek Senatu, obliczanie kworum i większości następuje w odniesieniu do ogólnej liczby członków (560).

Kadencja i sposób funkcjonowania.

Kadencja to „okres na jaki wyborcy udzielają organowi wybieralnemu pełnomocnictw i w jakim realizuje on swe zadania funkcjonując w chwilowym składzie pochodzącym z jednych wyborów”. Kadencja Senatu jest podporządkowana kadencji Sejmu, rozpoczyna się i kończy w dniu rozpoczęcia i zakończenia kadencji Sejmu (dla przypomnienia- 4 lata)

Sejm VII kadencji (23. III. 1980- 31. VIII. 1985) istniał kilkanaście miesięcy dłużej z uwagi na skutki stanu wojennego, Sejm IX kadencji (13. X. 1985- 3. VI. 1989) uległ wcześniejszemu rozwiązaniu na podstawie uzgodnień Okrągłego Stołu, Sejm X kadencji (18 VI. 1989- 25. IX. 1991- tzw. Sejm Kontraktowy) dokonał samorozwiązania, Sejm I kadencji (25. IX. 1991- 31. V. 1993) został rozwiązany przez prezydenta.

Konstytucja 1997: kadencja Sejmu rozpoczyna się z dniem zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie po wyborach, a kończy się w dniu poprzedzającym dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji (ciągłość istnienia parlamentu). Wybory muszą się odbyć w dniu przypadającym w okresie 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji urzędującego parlamentu.

Przedłużenie kadencji możliwe jest w razie wprowadzenia jednego ze stanów nadzwyczajnych, inaczej nasza konstytucja nie przewiduje takiej opcji. (nie można przeprowadzić wyborów podczas stanu nadzwyczajnego i 90 dni po jego zakończeniu). Skrócenie kadencji:

- samorozwiązanie (uchwała co najmniej 2/3 ustawowej liczby posłów, musi zatem głosować co najmniej 307 posłów) może być podjęte w każdym czasie i z każdego powodu, ale nie można podczas stanu nadzwyczajnego (ta możliwość wprowadziła już nowela kwietniowa 1989)

- na mocy decyzji prezydenta- rozwiązanie Sejmu w 2 przypadkach: obligatoryjne w procesie tworzenia rządu- w razie niezdolności Sejmu do wyrażenia wotum zaufania rządowi powołanemu przez prezydenta bądź niezdolności do wybrania własnego składu rządu oraz fakultatywnie- w procesie uchwalania ustawy budżetowe, w razie niezdolności izb do przyjęcia w okresie 4 miesięcy.

Prezydent musi zasięgnąć opinii Marszałków przed podjęciem takiej decyzji.

Skutki prawne skrócenia kadencji to: przedterminowe zarządzenie i przeprowadzenie wyborów przez prezydenta o muszą się odbyć nie później niż w okresie 45 dni od dnia podjęcia przez Sejm uchwały o samorozwiązaniu lub podjęcia przez prezydenta zarządzenia o rozwiązaniu. Zarazem Sejm i Senat istnieją nadal do dnia poprzedzającego pierwsze posiedzenie nowego Sejmu.

Z upływem kadencji wiąże się zasada dekontynuacji prac parlamentarnych- koniec kadencji to przerwanie personalnej i materialnej ciągłości prac. Wszelkie sprawy, wnioski itp. nie zakończone w Sejmie traktuje się jako ostatecznie załatwione w sensie nie dojścia do skutku, nie są przekazywane nowemu (wyjątki to: projekty ustaw z inicjatywy obywatelskiej, sprawozdania sejmowej komisji śledczej, nie zakończonego postępowania w sprawie pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej) W innych przypadkach następuje ostateczne zamknięcie prac parlamentarnych.

Punktem wyjścia nowej kadencji jest pierwsze posiedzenie, zwołuje je prezydent w dzień przypadający w okresie 30 dni od dnia wyborów- jest to konstytucyjny obowiązek prezydenta. W tym czasie powinna się uformować koalicja większości by Sejm był politycznie gotowy do wyłonienia swoich organów wew. i udzielenia poparcia nowemu gabinetowi. Treścią pierwszego posiedzenie jest ukonstytuowanie się nowo wybranego Sejmu i Senatu: wybór marszałka i wicemarszałków, złożenie ślubowania przez posłów- od tego momentu przystępują do wykonywania mandatu. Urzędująca RM składa dymisję, a w ciągu nie później niż miesiąca nowy premier ma przedstawić Sejmowi wniosek o udzielenie wotum zaufania nowemu gabinetowi.

Sposób funkcjonowania parlamentu:

• sesyjność- w ramach kadencji parlamentu wyodrębnia się krótsze (z reguły kilkumiesięczne) odcinki czasowe tzw. Sesje w ramach których izby mogą zbierać się na posiedzenia plenarne. W okresie miedzysesyjnym nie ma możliwości zwołania posiedzenia, chyba że zostanie zwołana sesja nadzwyczajna. Prawo do zwołania takiej sesji przysługuje głowie państwa

• permanencja- kadencja parlamentu ma charakter jednolity, czyli nie istnieje podział na sesje i okresy międzysesyjne. Przewodniczący izby zwołuje posiedzenia. W Polsce zasada ta została wprowadzona w 1989 nowelą kwietniową.

Posiedzenie Sejmu to zgromadzenie pełnego składu izby w celu obradowania nad sprawami objętymi porządkiem dziennym (może trwać kilka dni- posiedzenie przerywane). Obowiązujący regulamin stanowi, że posiedzenia odbywają się w terminach ustalonych przez Prezydium Sejmu (konieczne jest wysłuchanie opinii Konwentu Seniorów) lub przez całą izbę (na zakończenie obrad postanawia o następnym terminie). Zwoływanie należy do Marszałka. Ustalany jest także porządek dzienny przez Marszałka. Posiedzenia Sejmu są jawne, publiczne (bezpośrednia możliwość obserwacji obrad), dostępność dokumentów i materiałów stanowiących przedmiot obrad, następcza dostępność dokumentów- druki sejmowe i sprawozdania stenograficzne.

Jeśli wymaga tego dobro państwa można uchwalić obrady tajne!!!!!

Obradami (toczą się wg. Zasad określonych w regulaminach) przewodniczy Marszałek Sejmu lub wicemarszałek. Debata może obejmować tylko wystąpienia przedstawicieli klubów poselskich albo przedstawicieli klubów i innych posłów. Marszałek może przywoływać mówców do rzeczy lub po wyczerpaniu limitu czasu do porządku albo wykluczyć posła z obrad (wersja hard:) Po debacie są zawsze jawne głosowania, poprzez podniesienie ręki i jednocześnie za pomocą kart magnetycznych. Zasadą jest, że Sejm podejmuje swoje uchwały zwykłą większością głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (musi paś więcej głosów za niż przeciw, głosy wstrzymujące się nie maja znaczenia) Niekiedy wymagana jest większość bezwzględna (liczba głosów za musi być większa od sumy głosów przeciw i wstrzymujących się). Większość kwalifikowana (liczba głosów za musi osiągnąć ułamek ogólnej liczby głosujących, np. 2/3, 3/5)

Organizacja wewnętrzna Sejmu i Senatu:

• organy kierownicze- Marszałek Sejmu/ Senatu, Prezydium Sejmu/ Senatu, Konwent Seniorów—są to org. izb, więc mogą składać się wyłącznie z posłów/ senatorów

• organy pomocnicze- komisje sejmowe/ senackie, sekretarze sejmu/ senatu

Inną sprawa jest aparat urzędniczy, zorganizowany przez Kancelarie Sejmu/ Senatu wypełniający zadania organizacyjno- techniczne i doradcze związane z działalnością Sejmu. Senatu i ich organów. Kancelaria jest z założenia permanentna i apolityczna

• od powyższej struktury wew. Sejmu/ senatu należy odróżnić struktury organizacyjne posłów/ senatorów tworzone dla wypracowania wspólnego stanowiska i politycznego przygotowania spraw mających być przedmiotem obrad- kluby poselskie/ senatorskie, koła i zespoły.

Marszałek Sejmu wybierany jest przez Sejm z grona posłów na pierwszym posiedzeniu, kandydatury może zgłaszać grupa co najmniej 15 posłów, wyboru dokonuje się większością bezwzględną w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Stanowisko marszałka przypada ugrupowaniu wchodzącemu w skład koalicji większości, powinien zajmować stanowisko neutralnego arbitra i organizatora prac, wicemarszałkowie to przedstawiciele innych liczących się ugrupowań (zwyczaj to reprezentacja opozycji). Wybiera się ich na okres całej kadencji. Marszałek to jednoosobowy organ kierowniczy, kompetencje:

1. reprezentowanie sejmu, przekazywanie aktów podjętych przez sejm innym organom państwa, zdanie co do rozwiązania sejmu przez prezydenta

2. zwoływanie posiedzeń sejmu, wstępne ustalanie porządku obrad

3. kierowanie pracami Prezydium i przewodniczenie posiedzeniom Prezydium i Konwentu

4. nadawanie biegu inicjatywom ustawodawczym i uchwałodawczym, decydowanie o sposobie przeprowadzenia pierwszego czytania

5. administrowanie sejmem, powoływanie Szefa Kancelarii Sejmu

6. jest druga osoba w państwie, przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego, zastępuje prezydenta, gdy ten nie jest w stanie sprawować urzędu lub w razie opróżnienia urzędu, zarządza wybory prezydenckie

Prezydium Sejmu utraciło w konstytucji z 1997 r status konstytucyjny, podstawa jego istnienia jest regulamin Sejmu. Składa się z marszałka i wicemarszałków, organ kolegialny reprezentujący najważniejsze ugrupowania polityczne Sejmu, funkcjonuje w sposób ciągły podczas kadencji. Prezydium kieruje pracami Sejmu.

Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach zw. z działalnością i tokiem prac sejmowych. Organ polityczny, w ramach którego zapadają najważniejsze decyzje dotyczące funkcjonowania Sejmu. Skład” Marszałek, wicemarszałkowie, przewodniczący lub wice klubów poselskich, przedstawiciele porozumień liczących co najmniej 15 posłów, przedstawiciele klubów parlamentarnych, które w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu reprezentowały osobna listę wyborczą, są zatem reprezentowane podstawowe ugrupowania sejmowe. Jest to organ doradczy wobec Prezydium, wydaje opinie zw. z przebiegiem posiedzeń i składu organów, jego opinie nabierają charakteru wiążących dyrektyw politycznych.

Komisje sejmowe to wyspecjalizowane organy wew. Zajmujące się rozpatrywaniem, opiniowaniem, przygotowywaniem spraw stanowiących przedmiot obrad, w szczególności w wyrażaniu opinii o sprawach przekazanych pod ich obrady przez sejm, marszałka lub prezydium. Są to organy pomocnicze sejmu- przygotowują akty i rozstrzygnięcia podejmowane przez sejm, choć większość jest podejmowania w brzmieniu zgodnym z propozycjami komisji. Komisje stałe- ich utworzenie przewiduje regulamin sejmu, charakter resortowy/ problemowy np. Komisja Obrony Narodowej i funkcjonalny np. Komisja Ustawodawcza (realizowanie przez sejm poszczególnych funkcji). Szczególna rola Komisji Finansów Publicznych- resortowy partner to minister Finansów, a drugiej strony odgrywa rolę w realizacji budżetu. Komisje nadzwyczajne- tworzone doraźnie, dla zajęcia się określoną sprawą, określa się jej cel, zasady i tryb działania, rozwiązywana po zakończeniu misji (na Marsa:). Tworzy się tez komisje śledcze. Komisje mogą składać się wyłącznie z posłów, w praktyce jest zasada reprezentacji klubów poselskich, ważne są kompetencje posłów, zasada: każdy poseł musi zasiadać w co najmniej jednej komisji. Władze klubu decydują gdzie posła umieścić. Komisje obradują na posiedzeniach (pracami kieruje prezydium).

Organizacja wewnętrzna Senatu:

Struktura, sposób powoływania oraz zakres zadań i kompetencji nie odbiegają w sposób zasadniczy od tych przyjętych dla sejmu. Różnice: jest mniejszy- redukcja liczby komisji (14) i klubów, silniejszy akcent indywidualnych senatorów, odmienny zakres funkcji, które niemal w całości ograniczają się do ustawodawczych, konstytucja wymaga by niektóre akty Senatu były podejmowane w ramach ściśle wyznaczonych terminów i nadaje tym terminom charakter zawity- inne tempo prac.

Formami politycznej organizacji posłów są kluby, koła lub zespoły poselskie/ senatorskie.

Muszą być zorganizowane na zasadzie politycznej, tzn. musza grupować członków o określonej orientacji. Pierwszym klubem był Obywatelski Klub Parlamentarny grupujący posłów wybranych z rekomendacji Solidarności w 1989. Poseł/ senator może należeć do jednego klubu, ale może kluby zmieniać podczas kadencji. Różnica ma charakter ilościowy: klub wymaga co najmniej 15 posłów lub 7 senatorów, a koło poniżej 15 lub 7. Kluby maja uprzywilejowane stanowisko, są reprezentowane w organach kierowniczych. Rolą jest tworzenie politycznych przesłanej funkcjonowania izby i podejmowania przez nią aktów i rozstrzygnięć. . Struktura klubów i kół wyznacza przede wszystkim podział na obóz rządzący i opozycję. W ich ramach formułowane są polityczne stanowiska poszczególnych partii i ugrupowań wobec kwestii, które są rozpatrywane przez parlament. Stanowiska są przedmiotem uzgodnień i kompromisów najpierw w ramach obozu rządzącego, potem z innymi ugrupowaniami. Dyscyplina klubowa: wypracowane stanowisko będzie reprezentowane przez jego członków w debatach i głosowaniach

Status prawny posłów i senatorów

Mandat parlamentarny ma 3 znaczenia:

• Wynikające z wyborów pełnomocnictwo udzielone członkowi parlamentu przez wyborców

• całokształt praw i obowiązków

• Określenie funkcji członka parlamentu. Pierwsze uprawnienia z dniem ogłoszenia wyników wyborów, pełnię na pierwszym posiedzeniu, po ślubowaniu.

Charakter mandatu zależy od określenia stosunku przedstawiciela do wyborców: Mandat wolny (taki mamy w Polsce) i imperatywny. Mandat wolny to pochodna koncepcji zwierzchnictwa narodu, nie ma instrukcji, nakazów od wyborców, nie mogą go odwołać. Ma niezależność i swobodę działania, od deputowanego oczekuje się reprezentowania dobra powszechnego. Mandat imperatywny wiąże posła instrukcjami ze swojego okręgu wyborczego, związanie wola wyborców, możliwość odwołania posła. De facto poseł jest związany politycznie, wyborcy mu zaufali itp.

Konstytucja 1997: Cechy mandatu:

1. uniwersalność- poseł reprezentuje cały naród i kieruje się jego dobrem

2. niezależność- ani wyborcy ani ich organizacje nie maja prawnej możliwości narzucenia posłowi sposobu działania, zwłaszcza, gdy działa w izbie

3. nieodwołalność przez wyborców

współcześnie mandat staje się zawodowy, działalność parlamentarna źródłem utrzymania.

Jeśli idzie o niezależność rolę grają immunitety (ochrona niezależności członków parlamentu i zapewnienie swobody wykonywani mandatu) i zasada niepołączalności (imcompatibilitas).

Immunitet materialny: wyłączenie karalności określonych czynów, wyłączenie spod materialnego prawa karnego i immunitet formalny: ograniczenie dopuszczalności działania za czyny będące przestępstwem, tzn. czyn jest przestępstwem, ale ulega ograniczeniu lub wyłączeniu możliwość prowadzenia postępowania karnego.

Konstytucja 1997: immunitet materialny obejmuje tylko „działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego”, pod warunkiem, że nie dochodzi przy tym do naruszenie praw osób trzecich. Ma charakter bezwzględny (niewzruszalny)- nie ma jak go uchylić, zatem za czyny poseł jest odpowiedzialny wyłącznie przed sejmem. Immunitet formalny ma charakter zupełny, bo odnosi się do wszelkich czynów mogących podlegać karze, popełnionych przez posła, niezależnie od ich związku z wykonywanym mandatem. Obejmuje odpowiedzialność karna za naruszenie praw osób trzecich, ale nie dotyczy odpowiedzialności cywilnej, pracowniczej, zawodowej itp. wyłączenie możliwości prowadzenia postępowania karnego przeciwko posłowi. Immunitet formalny ma charakter względny, tzn. może zostać uchylony.

Konstytucja 1997: Zasada niepołączalności:

• w sensie formalnym- zakaz łączenia mandatu z innymi funkcjami lub stanowiskami państwowymi

• materialnym, jako zakaz podejmowania lub wykonywania określonych rodzajów działalności zawodowej lub podobnej

Mamy zakaz łączenia mandatu w sejmie i senacie, wielu stanowisk państwowych, z urzędem sędziego, prokuratora, urzędnikiem służby cywilnej. Poseł może zrezygnować z takiego stanowiska w ciągu 14 dni. Niewybieralność oznacza wykluczenie zdolności określonej osoby do kandydowania w wyborach i objęcia mandatu z uwagi na inny pełniony urząd, np. prezydent urzędujący nie może kandydować do sejmu. Mamy zakaz prowadzenia działalności gospodarczej w ramach, której osiągane są korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu, zakaz członkostwa we władzach gospodarczych podmiotów komunalnych lub z udziałem Skarbu Państwa- chodzi o zapobieżenie korupcji

Uprawnienia i obowiązki posła/ senatora:

• udział w posiedzeniach, komisjach

• prawo organizowania się w kluby

• prawo zgłaszania interpelacji i zapytań (nie przysługuje senatorom)

• obowiązek info wyborców o swoich działaniach

• prawo uzyskiwania info i materiałów od organów administracji rządowej i samorządu

• prawo do podejmowania interwencji w organach adm. rządowej i samorządu

• prawo od diety parlamentarnej- wyrównanie kosztów ponoszonych przy wykonywaniu mandatu

• bezpłatne przejazdy publiczna komunikacją

• obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym

Rada ministrów i administracja rządowa.

Rada Ministrów, to drugi obok prezydenta organ egzekutywy, RM jest naczelnym organem konstytucyjnym państwa. (rząd jako RM i cały system organizacyjny podporządkowany RM- administracja rządowa: ministrowie, kierownicy urzędów centralnych, terenowa org. rządowa. )

Administracja publiczna:

• administracja rządowa

• administracja samorządowa podległa samorządowi lokalnemu

Pozycja ustrojowa RM:

• politycznie powiązana z sejmem, w znacznej części złożona z posłów, powinna cieszyć się poparciem sejmu

• odpowiedzialność polityczna/ parlamentarna wobec sejmu, a także indywidualna odpowiedzialność konstytucyjna przed Trybunałem Stanu,

• jako organ władzy wykonawczej skupia w swej kompetencji najważniejsze rozstrzygnięcia dotyczące bieżącego prowadzenia polityki państwa, „sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów”

Konstytucja 1997: rząd pochodzi z parlamentu i jest przed nim odpowiedzialny, wymaga, by gabinet miał wyraźne poparcie większości sejmowej. Rząd mniejszościowy- słaba pozycja polityczna. Rada Ministrów powoływana bezterminowo, jednocześnie premier może złożyć rezygnacje, co jest równoznaczne z dymisją rządu. Premier może poprosić o wotum zaufania dla rządu, ale nie uchwalenie go równoznaczne z dymisja (odrzucenie rządowego projektu ustawy, odmowa udzielenia absolutorium w wykonaniu budżetu, krytyczna ocena rządowej odpowiedzi na interpelację mogą sugerować spadek poparcia dla rządu w sejmie). Opozycja parlamentu może zawsze podjąć próbę wyrażenia rządowi wotum nieufności, co zobowiązuje premiera do złożenia dymisji, ale jest skomplikowane politycznie i prawnie, bo wymaga zbudowania w sejmie nowej większości gotowej do poparcia nowego premiera. [parlamentaryzm zracjonalizowana- Sejm może obalić RM jedynie pod warunkiem, że uformuje się w nim nowa większość pozytywna zdolna do wyłonienia nowego gabinetu- konstruktywne wotum nieufności]

Przyjęcie dymisji RM przez prezydenta otwiera proces tworzenia nowej RM.

• Etap pierwszy: desygnowanie premiera przez prezydenta (w ciągu 14 dni od dymisji) po zaczerpnięciu opinii ugrupowań politycznych, powołanie RM przez premiera (jego wyłączne prawo, prezydentowi pozostaje wybór miedzy powołaniem proponowanego rządu lub jego odrzuceniem) i uzyskanie przez nią wotum zaufania. W terminie 14 dni od powołania nowego gabinetu premier jest zobowiązany przedstawić sejmowi program działania wraz z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania, na posiedzeniu sejmu wygłasza expose z podst. Zamierzeniami rządu i przedstawia skład. Po wystąpieniu następują pytania, a potem głosowanie (potrzebna bezwzględna większość głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów). (poparcie to inwestytura parlamentarna) Odrzucenia wnioski rodzi obowiązek złożenia dymisji na ręce prezydenta. Co dalej?

• Jeśli ten podstawowy etap tworzenia rządu nie przyniesie rezultatu otwiera się drugi, w którym może dojść do utworzenia rządu parlamentarnego (jeszcze w praktyce się nie zdarzyło). W terminie 14 dni od bezskutecznego zamknięcia pierwszego etapu sejm może samodzielnie dokonać wyboru premiera i zaproponowanego przezeń rządu. Przeprowadza się głosowanie i jeśli wybór nastąpi bezwzględną większością, prezydent powołuje taka RM i odbiera od niej przysięgę. Jeśli ten etap też nie wyjdzie, to..

• ...kompetencja powołania rządu powraca do prezydenta. W terminie 14 dni powołuje premiera i na jego wniosek pozostałych członków rządu. Znów potrzebne jest wotum zaufania od sejmu, wystarcza większość głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Jeśli rząd nie otrzyma poparcia, premie składa dymisje, a prezydent zobowiązany jest konstytucyjnie do skrócenia kadencji sejmu.

Skład i organizacja rządu:

• Prezes Rady Ministrów

• Ministrowie (kierujący określonymi działami administracji rządowej- resortowi oraz wykonujący zadania w formie rozporządzenia zlecone przez premiera- bez teki)

• Mogą znaleźć się wiceprezesi rady ministrów oraz przewodniczący komitetów określonych w ustawach np. Komitet Integracji Europejskiej, co zależy od premiera

[Poza składem RM: kierownicy urzędów centralnych (maja wyodrębniony resortowo charakter, zakresem działania obejmują całe terytorium Polski, ale nie są kierowane przez ministra, np. GUS, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta, Komendant Główny Policji, Agencja Wywiadu.)- działają na podstawie ustawy; pełnomocnicy rządu, którzy działają w ramach zadań RM i zajmują się określonymi sprawami o charakterze czasowym, których przekazanie Członkom RM nie jest celowe, nie maja własnych kompetencji, bo działają w imieniu rządu lub premiera np. Pełnomocnik Rządu do spraw Negocjacji o Członkostwo Polski w UW; Kancelaria Prezesa Rady Ministrów: obsługa RM, premiera i innych, koordynacja prac w ramach rządu; przy premierze działają też: Rządowe Centrum Legislacji oraz Rządowe Centrum Studiów Strategicznych.]

Konstytucja dopuszcza pełnienie funkcji ministra i premiera. RM jest organem zamkniętym, tzn. nie ma możliwości powołania do jej składu osoby, która nie zajmuje jednego z 4 stanowisk określonych konstytucja. Ostateczna liczba członków RM się waha, rząd Belki: 17 osób, Millera: 16 osób, Buzka: 23 osoby.

Podstawowa formą działania RM są posiedzenia, pracami kieruje premier i je zwołuje, ustala porządek itp. (przysługuje mu szczególny status). Posiedzenie odbywają się w stałych terminach, od czasów Mazowieckiego są to wtorki, obecność jest obowiązkowa dla wszystkich ministrów, uczestniczą także inne osoby: np. prezes NBP, NIK, przedstawiciel prezydenta, choć zdarzają się przypadki posiedzeń w czysto konstytucyjnym składzie. Omawia się przedstawione jej sprawy i podejmuje rozstrzygnięcia zapadające w drodze uzgodnień (czyt.: konsensusu), tylko wyjątkowo premier przeprowadza głosowania. Posiedzenia mają charakter niejawny, sporządzane są protokoły.

Szczególną formą posiedzeń RM jest Rada Gabinetowa, gdy prezydent osobiście przewodniczy zgromadzeniu.

W ramach RM działają stałe komitety Rady Ministrów, czyli stale działające organy pomocnicze i doradcze RM. Ich celem „jest inicjowanie, przygotowywanie i uzgadnianie rozstrzygnięć albo stanowisk RM lub premiera w sprawach należących do zadań i kompetencji tych organów”, na ogół składają się one z członków rządu odpowiedzialnych za daną dziedzinę spraw. Innymi org. pomocniczymi mogą być: 1. rady i zespoły opiniodawcze lub doradcze 2. komitety do rozpatrywania określonych kategorii spraw. Owe komitety należy odróżnić od tych przewidzianych w składzie RM konstytucją. Te komitety są odrębnymi org. administracji rządowej, utworzonymi przez ustawę, są odrębne od RM. Przy RM działa też Kolegium do Spraw Służb Specjalnych, jako org. doradczy- opiniodawczy w sprawach programowania, nadzoru i koordynowania działalności służb specjalnych. Można tworzyć też komisje wspólne składające się z członków rządu i przedstawicieli danego środowiska, np. Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu.

Zakres działania RM:

• „Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej”, jej rola ma więc być nie tyle podejmowanie szczegółowych decyzji wykonawczych, bo jest to rola wyspecjalizowanych org. resortowych, ile rozstrzyganie kwestii o politycznym charakterze. Konstytucja mówi o domniemanym charakterze kompetencji: prawo decyzji w tych wszystkich sprawach polityki państwa, które nie są zastrzeżone dla innych org. państwowych.

• Zadania: kierowanie administracją rządową (koordynacja i kontrola, narzucanie jednolitej polityki), kierowanie wykonaniem budżetu państwa—uchwalanie sprawozdania (nie należy zapominać tu o ważnej roli ministra finansów), zapewnia wykonanie ustaw- rozporządzenia (poprzez inicjatywę ustawodawczą, prawo nadana swoim projektom charakteru pilnego, prawo zgłaszania poprawek rząd oddziaływuje na legislacje parlamentarną), zapewnienie wew. i zew. bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego- współdziałanie z prezydentem w zakresie obrony kraju i wojska, np. prezydent wprowadza stan wojenny za kontrasygnata premiera (samodzielnie rząd wprowadza stan klęski żywiołowej), sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków z innymi pastwami i org. międzynarodowymi, zawieranie umów wymagających ratyfikacji oraz wypowiadanie umów międzynarodowych

• Kompetencje w zakresie stanowienia prawa: nie ma możliwości stanowienia norm o randze ustawy, ale może wpływać na prace ustawodawcze parlamentu, aktywność o charakterze podustawowym- w ramach obowiązującego ustawodawstwa. Na mocy konstytucji rząd dysponuje aktem rozporządzenia: czyli podustawowym aktem wykonawczym, wydawanym na podstawie szczegółowego upoważnienia, zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. RM może też stanowić uchwały wystosowywane do jednostek organizacyjnych jej podległych.

Prezes Rady Ministrów:

Szczególna pozycja, wynika przede wszystkim z przesłanek politycznych (zasada, że przywódca partii, która wygrała), powinna należeć do człowieka wpływowego i zapewniającego spójność koalicji. Kompetencje:

1. tworzenie rządu i dokonywanie w nim zmian, udzielanie kontrasygnaty aktom prezydenta ( w większości wypadków wyłączny partner głowy państwa- byleby się tylko zabezpieczali, bo różne zarazy się szerzo, nie?!), na premierze koncentruje się odpowiedzialność rządu

2. w zakresie zadań i personalnym kształcie ministerstw- władza organizacyjna, bo określa szczegółowy zakres działania każdego ministra. Jeśli idzie o ministrów resortowych, jest związany ustawą o działaniu administracji rządowej: każdy z wyodrębnionych w niej 32 działów musi zostać w całości powierzony jednemu ministrowi. Nie ma przeszkód by jeden minister kierował kilkoma działami (np. minister finansów kieruje jeszcze budżetem, finansami publicznymi, instytucjami finansowymi). Nie wolno rozdzielać zadań jednego działu kilu osobom. Powołuje też kierowników wielu urzędów centralnych, pełnomocników rządu i Szefa Kancelarii Prezesa RM.

3. organizowanie prac rządowych, zapewnia wykonanie polityki rządu, kontroluje pracę członków rządu

4. kieruje pracą terenową administracji rządowej- powołuje i odwołuje wojewodów

5. nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego

6. zwierzchnik korpusu służby cywilnej, zwierzchnik osób robiących w administracji rządowej :)

Minister.

Ministrowie tworzą podstawową i najliczniejszą grupę członków rządu (resortowi i tez teki). Istotą urzędu jest specjalizacja przedmiotowa- realizacja odpowiedniej części działań rządu jako całości, urząd ten ma charakter polityczny- ważniejsze niż kompetencje są często wewnątrzoalicyjne pozycje, może przedstawiać własne stanowisko na posiedzeniach rządu, inicjować, opracowywać projekty. Spoczywa na ministrze obowiązek realizacji polityki ustalonej przez RM (lojalność polityczna) (w obecnym stanie prawnym nie ma przesłanek do wyodrębniania tzw. Ministerstw prezydenckich, np. MON, MSZ, MSW, co miało miejsce w praktyce stosowania Małej Konstytucji z 1992. Choć prezydent ma konstytucyjne podstawy, by szczególnie się tym interesował, to nie ma z tego powodu uprawnień do kontroli wspomnianych ministerstw). Premier wyznacza zakres działania ministra, dotyczący określonego działu adm. publ., minister podejmuje działania jakie uważa za konieczne do realizowania zadań nałożonych na niego przez ustawy i wynikających z polityki. Może wydawać akty normatywne- rozporządzenia i zarządzenia, które podlegają kontroli Trybunału Konstytucyjnego oraz sądom.

Ministerstwo podlega ministrowi- zorganizowana struktura urzędnicza powołana do bezpośredniej realizacji zadań należących do ministra, struktura kierownicza (polityczna) i urzędnicza.

Władza sądownicza. Trybunał Konstytucyjny.

W demokracjach współczesnych cenna jest zasada sądowej kontroli zgodności ustaw z konstytucją. Po I wojnie światowe wiele konstytucji europejskich nie przewidywało takie możliwości (wzorem Francji), również w II Rzeczypospolitej. Z kolei po II wionie komuchy okrzyknęły Trybunał Konstytucyjny wytworem konstytucjonalizmu burżuazyjnego. Jednak już w 1982 nowela ustanowiła w Polsce TK i TS, przy czy TK zaczął działać od 1985. TK był w owym czasie wynikiem kompromisu, co okroiło jego kompetencje, np. odebrano przymiot ostateczności orzeczeniom TK no niekonstytucyjności ustaw, Sejm mógł je odrzucić. Nie zmieniło się to też w III RP aż do konstytucji z 1997. Przez te wszystkie lata TK wyrobił sobie jednak autorytet, a jego orzecznictwo, klauzule konstytucyjne takie jak zasada państwa prawnego i zasada równości wypełniając wiele luk i nieścisłości wobec braku nowoczesnej konstytucji.

Pozycja ustrojowa TK:

Jest organem władzy sądowniczej, choć nie jest sądem. (konstytucja 1997 wyodrębnia 2 segmenty władzy sądowniczej: sądy i trybunały). Obydwa segmenty łączące wspólne cechy sędziów i trybunałów: niezawisłość, oparcie działania wyłącznie na prawie, sformalizowane procesy działania. Odrębność trybunału stanowi: kontrola hierarchicznej zgodności norm prawnych, rola negatywnego ustawodawcy (bo eliminują przepisy), odrębny tryb powoływania, kadencyjność, powiązanie z parlamentem. TK jest niezależny (od ustawodawczej i wykonawczej, odrębny od TS i sądów, nie podlega Krajowej Radzie Sądownictwa). 15 sędziów TK wybieranych jest przez Sejm na 9 letnią kadencję, stanowisko może podjąć osoba wyróżniająca się kwalifikacjami prawniczymi (co najmniej 10letni staż w zawodzie albo tytuł profesora). Pozycja sędziego TK jest analogiczna do pozycji sędziego Sądu Najwyższego. Są niezawiśli, nieusuwalni, ale mogą piastować to stanowisko tylko raz, ponowny wybór jest niedopuszczalny!!! (to kolidowałoby z niezawisłością). Posiadają immunitet, obowiązuje ich zasada incompatibilitas, apolityczności (nie mogą należeć do partii).

Organy TK:

• Zgromadzenie Ogólne (wszyscy sędziowie trybunału, dla prawomocności uchwał/ orzeczeń potrzeba co najmniej 10 sędziów)

• Prezes Trybunału (reprezentacja na zew., kieruje bieżąca pracą i aparatem wykonawczym) powoływany przez prezydenta spośród kandydatów przedstawionych przez ZO.

Funkcje TK:

1. Kontrola norm, tzn. orzekanie o zgodności aktów normatywnych (zawartych w nich norm) z aktami (normami) wyższego rzędu i ewentualna eliminacja niezgodnych. Kontrola ma charakter następczy (dotyczy aktów normatywnych już uchwalonych, już obowiązują lub są w okresie vacatio legis), w specjalnych przypadkach może mieć charakter prewencyjny (ale inicjować tą procedurę może tylko prezydent- ten albo oddaje ustawę do ponownego rozpatrzenia przez sejm albo występuje do TK z wnioskiem o rozpatrzenie zgodności z konstytucją. Orzeczenie ma charakter wiążący: prezydent musi podpisać ustawę zgodną z konstytucją, musi odmówić podpisania niezgodnej, a jeśli tylko niektóre przepisy są nieprawidłowe to prezydent podpisuje ustawę z wyłączeniem przepisów wadliwych bądź oddaje o sejmu w celu usunięcia niezgodności). Kontroli podlegają: ustawy, umowy międzynarodowe (nowe rozwiązanie), przepisy prawa wydawane przez organy państwowe, wszystkie normy prawa obowiązującego. Nie może rozstrzygać o zgodności prawa pochodnego- stanowionego przez org. miedzynarod. np. UE i bezpośrednio obowiązującego w polskiemu porządku prawnym. Inicjatywa kontroli może być abstrakcyjna (wnioski, w oderwaniu od konkretnych przypadków stosowania kwestionowanego aktu, troska o stan praworządności w państwie) i konkretna (pytania prawne). TK nie rozpoznaje spraw z urzędu

2. Orzekanie o skargach konstytucyjnych (powiązanie z ochrona praw jednostki, która przegrawszy we wszystkich innych instancjach może skierować swą sprawę do sądu konstytucyjnego, ale tylko w oparciu o zarzut naruszenia praw konstytucyjnych i wolności)

3. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa (rozsądzanie sprzecznych stanowisk), a więc np. spór między org. lokalnymi a centralnymi nie może być rozpatrywany

4. Orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działania partii politycznych, o ile jednak dotyczy to statutów partii, to nie podlega pod kontrolę TK ich działalność!!!

5. Rozstrzyganie o zaistnieniu tymczasowej przeszkody w sprawowaniu urzędu przez prezydenta RP

Poza zakresem (w innych krajach parają się tym TK)

1. orzekanie o odpowiedzialności konstytucyjnej- Trybunał Stanu

2. rozstrzyganie spraw dotyczących ważności wyborów i referendów- Sąd Najwyższy

Wszystkie orzeczenia TK maja moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.

B. Frątczak-Rudnicka: „Organizacje pozarządowe i społeczeństwo obywatelskie” w: J. Wiatr, J. Raciborski, J. Bartkowski, B. Frątczak - Rudnicka, J. Kilias, Demokracja polska 1989 - 2003, Warszawa 2004

Podział aktywności społeczno społeczno-gospodarczej państw demokratycznych na sektory (tradycja anglosaska):

1. Pierwszy sektor (administracja publiczna; inaczej sektor państwowy);

2. Drugi sektor (sfera biznesu; wszelkie instytucje i organizacje, których działalność jest nastawiona na zysk; inaczej sektor prywatny);

3. Trzeci sektor (prywatne organizacje działające społecznie i nie dla zysku; organizacje pozarządowe);

4. „Czwarty sektor” (określenie raczej potoczne odnośnie wspólnot rodzinnych, sąsiedzkich czy parafialnych).

Określeń pierwszy i drugi sektor w praktyce się nie używa. Przyjął się jedynie termin trzeci sektor.

Alternatywne określenia trzeciego sektora:

1. organizacje pozarządowe (akcentuje się niezależność od administracji);

2. organizacje non-profit (podkreśla się działalność nienastawioną na zysk);

3. NGO (skrót angielski non-governmental organizations - odpowiednik organizacji pozarządowych);

4. organizacje społeczne;

5. organizacje użyteczności publicznej;

6. organizacje wolontarystyczne i filantropijne (zawężenie zakresu).

Co charakteryzuje organizacje pozarządowe?

• Strukturalna niezależność od władz publicznych;

• Działalność nienastawiona na zysk;

• Dobrowolność uczestnictwa;

• Relatywnie trwała forma organizacyjna.

Organizacje pozarządowe są instytucjami pośredniczącymi pomiędzy obywatelem a państwem.

Społeczeństwo obywatelskie -społeczeństwo złożone z jednostek i mniejszych lub większych zbiorowości będących w znacznym stopniu niezależnymi od państwa, mającymi szerokie możliwości dokonywania wyborów w swym życiu społecznym, politycznym, ekonomicznym i osobistym.

Stan społeczeństwa obywatelskiego wyraża się w powszechności zrzeszania się obywateli.

Państwo jest warunkiem niezbędnym istnienia i funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego, choć jest równocześnie aparatem przymusu.

Funkcje organizacji społeczeństwa obywatelskiego:

1. umacniają demokrację;

2. zacieśniają więzi między ludźmi;

3. zwiększają poczucie tożsamości jednostek z szerszą społecznością;

4. sprzyjają wzrostowi odpowiedzialności za własny los;

5. zmniejszają ryzyko wyobcowania, frustracji, wycofania i buntu;

6. pobudzają rozwój demokracji politycznej (wpływają na wzrost zainteresowania polityką i kształtują kompetencje ważne w życiu politycznym);

7. regulują i legitymizują rywalizację opozycyjnych względem siebie grup społecznych;

8. zwiększają zasoby kapitału społecznego;

9. wpływają na formy gospodarowania i gospodarczą pomyślność społeczeństw;

10. zabezpieczają przed negatywnymi skutkami rynku w postaci ryzyka;

11. działają innowacyjnie;

Historia trzeciego sektora w Polsce:

1. W okresie międzywojennym aktywność obywatelska Polaków w porównaniu do krajów Europy Zachodniej była słabsza;

2. Po II wojnie światowej polityka państwa wobec prób samoorganizacji w Polsce Ludowej ewoluowała od podejścia totalitarnego do względnie liberalnego modelu rejestracji przez władze sądownicze (stowarzyszenia miały pełnić rolę pasa transmisyjnego pomiędzy państwem a społeczeństwem);

3. Początek odbudowie społeczeństwa obywatelskiego dało powstanie Niezależnego Związku Zawodowego Solidarność w 1980 roku;

4. Żywiołowy rozwój stowarzyszeń, fundacji i organizacji społecznych po 1989 roku (największy przyrost do 1993 roku);

5. Przejście organizacji pozarządowych z roli opozycji w stosunku do struktur administracji do pozycji partnerskiej i dzielenia się odpowiedzialnością za wykonywanie zadań publicznych.

W pierwszych latach transformacji względny przyrost organizacji w dziedzinach: państwo, prawo, polityka, bezpieczeństwo publiczne, gospodarka i budownictwo.

Ostatnie lata to zmniejszanie się udziału organizacji: socjalnych, religijnych;

a zwiększania udziału organizacji zajmujących się: rozwojem regionalnym, problemami grup zawodowych, ekologią, rozwojem wsi i prawami człowieka.

Wzajemne relacje między różnymi szczeblami organizacyjnymi a organizacjami pozarządowymi określa zapisana w konstytucji zasada pomocniczności (subsydiarności) - według niej do zadań wyższych szczebli życia społecznego należy tylko to, czego nie daje się zrealizować na szczeblach niższych, a szczeble wyższe pomagać maja szczeblom niższym.

Ustawa o fundacjach nie zakłada konieczności przekazania na cel utworzenia fundacji dużych kwot (1000 zł).

Dane statystyczne odnośnie organizacji pozarządowych:

1. Zasięg działania

25% - cała Polska

23% - jedno województwo

40% - obszar gminy lub powiatu

11% - najbliższe sąsiedztwo

49% - siedziby w dużych miastach (15% w Warszawie)

2. Liczba zarejstrowanych organizacji w przeliczeniu na 10 000 mieszkańców:

1. największe zagęszczenie

Mazowsze - 14,2

Pomorze - 13

Małopolska i województwo lubuskie - 11,8

2. najmniejsze zagęszczenie

Opolskie - 7,6

Świętokrzyskie - 8,5

Kujawsko-pomorskie - 9,2

1. Najważniejsze pola działania stowarzyszeń i fundacji:

• sport i turystyka

• oświata i edukacja

• ochrona zdrowia

• rehabilitacja i pomoc niepełnosprawnym

• kultura i sztuka

2. Zatrudnienie w organizacjach pozarządowych

0,58% zatrudnienia poza rolnictwem w Polsce (wg. innych szacunków 1%)

W pracę połowę organizacji zaangażowani są wolontariusze.

Zatrudnienie w organizacjach pozarządowych w Polsce dalece odbiega od podobnych wskaźników w Europie Zachodniej (w Holandii - 12,6 zatrudnienia poza rolnictwem, w Belgii 10,5%, USA - 7,8%). Czechy, Węgry i Słowacja mają poziom tego wskaźnika zbliżony do polskiego.

3. Środki finansowe organizacji pozarządowych

25% fundacji w Polsce korzystało ze środków publicznych (20% posiadanych przez nie środków)

65 % korzystało z dobroczynności osób i instytucji (25 % środków)

4. Członkostwo w organizacjach

12% Polaków należy (2003 rok)

10% należy do jednego stowarzyszenia

1,6% należy do dwóch

0,4% do trzech i więcej

88% nie należy do żadnej organizacji (pozostawanie poza sferą społeczeństwa obywatelskiego).

wg. European Value Survey z 1999 roku:

25% Polaków należy do organizacji (najwyższy wskaźnik dla Szwedów, Holendrów, Duńczyków i Finów - 80-90% obywateli).

W Polsce i na Węgrzech w 1990 roku wskaźniki członkostwa były wyższe niż w Europie Zachodniej, ale po 10 latach spadły i są obecnie niższe.

Członkostwo w organizacjach zależy od:

• płci (mężczyźni częściej należą - 14 % do 11% dla kobiet)

• wieku (najwięcej członków organizacji w wieku najwyższej aktywności zawodowej [23-59 lat] oraz powyżej 65 lat)

• miejsce zamieszkania (częściej należą mieszkańcy miast niż wsi)

• wykształcenie (25% osób z wykształceniem policealnym i wyższym należy do organizacji; 7,5% osób z wykształceniem zawodowym)

1. „Zaufanie do ludzi” jako wskaźnik obywatelskości i element kapitału społecznego

19% Polaków uważa, że większości ludzi można ufać.

Główne trudności organizacji pozarządowych:

• pozyskiwanie środków finansowych i rzeczowych;

• niejasne, niestabilne regulacje prawne dot. działań organizacji pozarządowych;

• niejasne reguły współpracy z administracją publiczną.

Sukcesy organizacji trzeciego sektora w Polsce:

1. uzupełnieniają świadczenia usług społecznych, które nie są wystarczająco zaspokajane przez pierwszy i drugi sektor;

2. są integralną częścią odradzającego się społeczeństwa obywatelskiego;

3. przygotowały się do roli partnera dla władzy publicznej;

4. zbudowanie zaplecza organizacyjnego i finansowego;

5. wykształcenie kadr;

6. stały się szkołą aktywności i odpowiedzialności dla obywateli;

7. bardzo dynamiczny, otwarty charakter, a także skłonność do współpracy i świadomość celów, dla których powstały;

8. korzystny obraz organizacji na tle innych krajów postkomunistycznych.

Porażki i zagrożenia organizacji trzeciego sektora w Polsce:

1. niskie środki finansowe (kłopoty ze zdobywaniem funduszy);

2. niska skala zatrudnienia w trzecim sektorze;

3. słaba rola w wypełnianiu zadań publicznych;

4. słaba pozycja wobec instytucji publicznych w sferze ochrony zdrowia, edukacji, pomocy społecznej;

5. pojawiające się stosunki klientystyczne na styku organizacji pozarządowych i sektora publicznego;

6. nieklarowna, chaotyczna polityka wobec trzeciego sektora;

7. słabo uregulowane relacje administracji rządowej i samorządowej oraz organizacji pozarządowych;

8. słaby obywatelski lobbing;

9. słaby przepływ informacji wewnątrz trzeciego sektora;

10. oligarchizacja pod względem materialnym (60% zasobów kontrolowanych przez 2% wszystkich organizacji);

11. niedobry wizerunek fundacji w społeczeństwie;

Leszek Garlicki „Polskie prawo konstytucyjne” -> r. „Rada ministrów i administracja rządowa”

Rada ministrów jest drugim - obok prezydenta - podstawowym segmentem władzy wykonawczej (egzekutywy). RM stanowi jednak głowę znacznie szerszego i bardziej skomplikowanego systemu organizacyjnego. RM jest organem konstytucyjnym.

Znaczenie terminu rząd:

1. rząd = rada ministrów = gabinet. W takim znaczeniu występuje w małej konstytucji z 1992 roku (i w książce Garlickiego). Konstytucja z 1997 roku w ogóle nie zawiera terminu rząd.

2. rząd = cały system organizacyjny podporządkowany RM = administracja rządowa (ale bez administracji samorządowej).

3. rząd = cały system sprawowania władzy w państwie (całokształt organów państwowych).

Pozycja ustrojowa RM:

• jeden z dwóch podstawowych organów egzekutywy

• równorzędny wobec prezydenta

• powiązanie z sejmem (RM winna się cieszyć zaufaniem większości sejmowej, sama jest zresztą w znacznym stopniu złożona z posłów)

• RM i jej członkowie ponoszą odpowiedzialność polityczną przed sejmem i indywidualną odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu.

• RM jest organem kolegialnym, przy czym większość jej członków to jednoosobowe organy konstytucyjne o własnym zakresie kompetencji

• wewnątrz RM zarysowuje się polityczna hierarchia jej członków

• RM skupia w swej kompetencji najważniejsze rozstrzygnięcia dotyczące bieżącego prowadzenia polityki, należą do niej „wszystkie sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego”.

• RM sprawuje kierownictwo całego systemu administracji rządowej

• Poprzez swego prezesa RM sprawuje nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego

• RM ma pełnię kompetencji do określenia stanowiska Polski w organach wykonawczych UE.

Unormowania prawne dotyczące RM zawiera konstytucja i ustawy. Wewnętrzne funkcjonowanie RM określa jej uchwała nr 49 z dnia 19 marca 2002 - Regulamin Pracy Rady Ministrów.

Powoływanie i odpowiedzialność Rady Ministrów.

Procedury powoływania RM, dokonywania zmian w jej składzie i egzekwowania jej odpowiedzialności stanowią kościec parlamentarnego systemu sprawowania rządów. Istotą tego systemu jest zasada, zgodnie z którą rząd pochodzi od parlamentu i ponosi przed nim polityczną odpowiedzialność.

Rząd mniejszościowy zachowuje wszystkie uprawnienia rządu większościowego, ale jego pozycja ustrojowa jest słaba.

Prezes RM ma obowiązek złożenia dymisji w następujących przypadkach:

1. ukonstytuowanie się nowego sejmu po wyborach - dymisja składana jest na pierwszym posiedzeniu sejmu i musi zostać przyjęta przez prezydenta

2. nieuchwalenie przez sejm wotum zaufania dla RM:

1. niepowodzenie nowo tworzonego gabinetu - oznacza przejście do dalszych etapów tej procedury

2. niepowodzenie już istniejącego gabinetu - premier wnioskuje o wotum zaufania i nie otrzymuje go (w II RP tylko Miller wnioskował o ponowne udzielenie wotum zaufania)

3. wyrażenie RM wotum nieufności przez sejm (musi to być weto konstruktywne). Prezydent musi rezygnację przyjąć.

4. Złożenie rezygnacji przez prezesa RM (jest to wyłącznie jego decyzja, a nie całego rządu). Prezydent może takiej rezygnacji nie przyjąć.

Śmierć premiera jest równoznaczna ze złożeniem dymisji.

Po przyjęciu dymisji RM prezydent jest zobowiązany do powierzenia jej dalszego sprawowania obowiązków do czasu powołania nowej RM (zgodnie z zasadą, że państwo nie może pozostać bez rządu). Kompetencje „gabinetu sprawującego obowiązki” nie są w żaden sposób ograniczone prawnie, ale zwyczaj polityczny nakazuje odchodzącej RM niepodejmowanie decyzji, które mogą poczekać.

Przyjęcie dymisji RM zobowiązuje do złożenia dymisji również sekretarzy i podsekretarzy stanu oraz wojewodów i wicewojewodów. O przyjęciu tych dymisji decyduje premier w terminie 3 miesięcy od powołania nowego rządu.

Przyjęcie dymisji otwiera proces tworzenia nowej RM. Przebiega on w trzech etapach (niepowodzenie wcześniejszego etapu powoduje przejście do kolejnego). Początkiem pierwszego etapu jest desygnowanie nowego premiera przez prezydenta (prezydent może wskazać kogokolwiek, ale powinien się liczyć z układem sił w sejmie). Powołanie RM zaproponowanej przez premiera musi nastąpić w ciągu 14 dni od przyjęcia dymisji poprzedniej RM (w przeciwnym razie pierwszy etap procedury ulega zamknięciu). Prezydent może powołać rząd proponowany przez premiera bądź odmówić, ale nie może ingerować w skład proponowanego rządu. Powołanie RM oznacza kres istnienia poprzedniego gabinetu, pojawia się nowa pełnoprawna RM. Następnie w terminie 14 dni od powołania RM premier jest zobowiązany przedstawić sejmowi program działania wraz z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania. Na posiedzeniu sejmu premier wygłasza przemówienie (expose) wskazujące podstawowe zamierzenia rządu i przedstawia skład swego gabinetu. Następują pytania i dyskusja na zakończenie której jeszcze raz głos zabiera prezes RM. Następnie przeprowadza się głosowanie nad wnioskiem o wotum zaufania - jego przyjęcie wymaga bezwzględnej większości głosów (tzn. głosy wstrzymujące się są równoważne z głosami przeciw) przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Uzyskanie bezwzględnej większości (tzw. inwestytury parlamentarnej) kończy procedurę tworzenia nowej RM.

Jeżeli pierwszy etap tworzenia rządu nie przyniesie rezultatu (prezydent nie powoła rządu w 14 dni, bądź powołany rząd nie uzyska wotum zaufania) otwiera się etap drugi, w którym może dojść do utworzenia rządu parlamentarnego. W tym czasie rządzi rząd, który został powołany przez prezydenta i nie uzyskał wotum zaufania, a jeśli takiego nie ma to rząd który został zdymisjonowany. W terminie 14 dni od zakończenia pierwszego etapu sejm może dokonać wyboru nowego premiera (kandydatów mogą zgłaszać grupy liczące co najmniej 46 posłów), a później wskazanej przez niego RM (bez możliwości ingerencji w jej skład). Wymagane jest poparcie bezwzględnej większości głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Marszałek sejmu uchwałę o wyborze rządu przekazuje niezwłocznie prezydentowi, który jest zobowiązany do powołania tak wybranej RM.

W przypadku niepowodzenia drugiego etapu rozpoczyna się etap trzeci, różniący się od pierwszego tylko tym, że w głosowaniu nad wnioskiem o wotum zaufania potrzebna jest zwykła większość głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Jeżeli rząd nie uzyska wotum zaufania, podaje się do dymisji, a prezydent powierza mu dalsze sprawowanie obowiązków i rozwiązuje parlament. Po nowych wyborach procedura zaczyna się od nowa.

Od 1992 roku istnieje w Polsce procedura konstruktywnego wotum nieufności (nawiązanie do rozwiązań niemieckich). Oznacza to, że jedyną drogą wyrażenia rządowi wotum nieufności jest jednoczesne dokonanie wyboru nowego premiera (co jest trudne i często pozwala trwać rządom mniejszościowym). Wniosek o wyrażenie wotum nieufności wraz z nazwiskiem kandydata na nowego premiera może złożyć grupa co najmniej 46 posłów. Złożonego wniosku nie można wycofać. Głosowanie nad nim odbywa się nie wcześniej niż po upływie 7 dni od złożenia wniosku. Głosowanie powinno odbyć się w trakcie przypadającego w tym terminie posiedzenia sejmu lub najpóźniej na następnym posiedzeniu. Możliwe jest zgłoszenie kilku wniosków o wotum nieufności (debatuje się nad nimi łącznie i głosuje w kolejności w jakiej były zgłoszone). Dla przyjęcia wniosku konieczne jest poparcie większości ustawowej liczby posłów niezależnie od liczby posłów znajdujących się na sali w momencie głosowania. Nieuzyskanie takiej większości oznacza odrzucenie wniosku i zakaz wnoszenia kolejnych przez trzy miesiące od daty złożenia głosowanego wniosku, chyba że z wnioskiem wystąpi co najmniej 115 posłów, wówczas trzymiesięczny zakaz zostaje uchylony.

Jeśli wniosek zostanie przyjęty premier musi podać się do dymisji, a prezydent dymisję przyjąć i powierzyć rządowi dalsze pełnienie obowiązków, a w następnym kroku powołać wybranego przez sejm nowego premiera wraz z wskazana przez niego RM. Prezydentowi nie przysługuje wówczas możliwość odmowy powołania premiera i RM.

Członkowie RM (poza premierem) ponoszą przed sejmem indywidualną odpowiedzialność polityczną. Wniosek o wyrażenie ministrowi wotum nieufności musi pochodzić od grupy co najmniej 69 posłów i może być głosowany nie wcześniej niż po 7 dniach od zgłoszenia. Przed głosowaniem wniosek powinien zostać zaopiniowany przez odpowiednią komisję sejmową. Przyjęcie wniosku wymaga większości głosów ustawowej liczby posłów i nakłada na prezydenta obowiązek odwołania ministra. Po odrzuceniu wniosku jego ponowne zgłoszenie jest możliwe po upływie co najmniej 3 miesięcy, chyba że wystąpi z nim co najmniej 115 posłów.

Członkowie rządu ponoszą odpowiedzialność polityczną także przed premierem, który może w dowolnym momencie zażądać od nich złożenia rezygnacji. Jeśli ten sposób zawiedzie członek rządu może zostać odwołany przez prezydenta na wniosek premiera. Prezydent nie może odwołać członka rządu bez wniosku premiera, natomiast nie jest do końca jasne czy prezydent może nie przychylić się do wniosku premiera o odwołanie/powołanie ministra (raczej nie może, ale Kwaśniewski zrobił to w 2003 roku nie chcąc powołać ministra zdrowia wskazanego prze premiera).

Członkowie RM (łącznie z premierem) mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej. Wnioskować może o to prezydent bądź grupa co najmniej 115 posłów. Decyzję podejmuje sejm większością 3/5 ustawowej liczby posłów (276). Sprawa trafia wówczas do Trybunału Stanu.

Skład i Organizacja rządu.

RM jest organem kolegialnym, a jej podstawową formą działania są posiedzenia. RM nie można jednak traktować jako jednolitego kolegium złożonego z równouprawnionych członków.

RM musi się składać z prezesa RM i ministrów. Konstytucja różnicuje ministrów na kierujących określonymi działami administracji rządowej (minister resortowy) i na wypełniających zadania zlecone im przez premiera (minister bez teki). Powołanie ministrów resortowych jest konieczne - ktoś musi stać na czele wszystkich działów administracji rządowej, powołanie ministrów bez teki zależy od woli premiera.

W składzie rządu mogą (ale nie muszą) się też znaleźć dwie dalsze kategorie członków: wiceprezesi RM (nie było ich tylko w rządzie Olszewskiego) oraz przewodniczący komitetów określonych w ustawach (obecnie jest to Komitet Badań Naukowych i Komitet Integracji Europejskiej). Skład Rady Ministrów ma charakter zamknięty.

Poza składem RM pozostaje natomiast kilka ważnych kategorii piastunów urzędów w administracji rządowej. Po pierwsze są to kierownicy urzędów centralnych nie kierowanych przez ministrów (Główny Urząd Miar, Główny Urząd Statystyczny, Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Urząd Ochrony Państwa, Wyższy Urząd Górniczy) oraz urzędów podległych poszczególnym ministrom (Główny Urząd Ceł, Komendant Główny Policji, Krajowy Urząd Pracy, etc.).

Jeszcze inna kategorią są pełnomocnicy rządu , którzy działają w ramach zadań RM i zajmują się „określonymi sprawami o charakterze czasowym, których przekazanie członkom RM nie jest celowe”. Nie maja oni ustawowo wyznaczonej kompetencji, ale działają w imieniu rządu.

Szczególnego rodzaju strukturą jest Kancelaria Prezesa RM zajmująca się obsługą RM, ale również koordynowaniem prac w ramach rządu. Na czele kancelarii stoi jej Szef powoływany przez premiera.

Premier kieruje pracami RM, zwołuje jej posiedzenia, ustala porządek dzienny posiedzeń i im przewodniczy. Posiedzenia odbywają się w stałych terminach określonych przez premiera - od czasów Mazowieckiego są to wtorki. W posiedzeniu mają obowiązek wziąć udział wszyscy członkowie RM (w zastępstwie ministra może przyjść ktoś inny z ministerstwa, ale w głosowaniu nieobecnego ministra może zastąpić tylko inny minister wskazany przez premiera i mający wtedy 2 głosy). W posiedzeniu mogą też brać udział osoby spoza RM (zaproszone lub wezwane przez premiera, przedstawiciel prezydenta, etc.). Decyzje zapadają w drodze uzgodnień (głosowania są rzadkością). Sprawy mogą też być rozstrzygane w drodze korespondencyjnego uzgadniania poza posiedzeniem rządu. Szczególną formą posiedzeń rządu jest jego zgromadzenie się pod przewodnictwem prezydenta RP - działa on wówczas jako Rada Gabinetowa.

W ramach RM mogą działać różnego rodzaju ciała wewnętrzne i pomocnicze. Najważniejsze to stałe komitety RM (np. Komitet Ekonomiczny RM czy Komitet Społeczny RM) złożone z członków rządu.

W ramach zadań RM działa Komitet Obrony Kraju (zajmuje się sprawami obronności i bezpieczeństwa) jego przewodniczącym jest prezydent, a zastępcami premier i minister obrony narodowej.

Przy RM działa też Kolegium do Spraw Służb Specjalnych (koordynowanie i nadzór Urzędu Ochrony Państwa, Wojskowych Służb Informacyjnych, Policji, Straży Granicznej i Żandarmerii Wojskowej) - przewodniczącym jest premier, a członkami odpowiedni ministrowie.

W strukturach RM mogą istnieć też rady bądź zespoły tworzone przez premiera. Są to organy pomocniczo-doradcze, których członkowie mogą być spoza rządu. Mogą istnieć też komisje wspólne (złożone z członków rządu i określonych środowisk czy instytucji) np. Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu.

Kolejnym ciałem opiniodawczo-doradczym jest Rada Legislacyjna złożona z prawników i opiniująca zagadnienia prawne związane z działaniem rządu.

Zakres działania Rady Ministrów.

Podstawowe zadania RM:

• kierowanie administracją rządową

• kierowanie wykonaniem budżetu państwa

• zapewnienie wykonywania ustaw (rozporządzenia, inicjatywa ustawodawcza, prawo nadawania swoim projektom charakteru pilnego, możliwość zgłaszania poprawek - pozwala to oddziaływać na sejm i senat)

• zapewnienie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa oraz porządku publicznego

• sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, a w szczególności zawieranie umów międzynarodowych.

Rząd nie może tworzyć ustaw, a jedynie akty o charakterze podustawowym, czyli rozporządzenia. Rozporządzenie jest podstawowym aktem wykonawczym wydawanym na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Rozporządzenie ma charakter aktu prawa powszechnie obowiązującego, a więc może normować sytuację prawną wszelkiego rodzaju adresatów, także obywateli. Gdy chodzi o akty prawa wewnętrznego (obowiązuje tylko jednostki podległe organowi wydającemu) to RM posiada kompetencję stanowienia uchwał. Rozporządzenia i uchwały muszą być zgodne z ustawami, co podlega kontroli sądów.

Prezes Rady Ministrów.

Premier w Polsce nie jest primus inter pares (pierwszym wśród równych), ale rzeczywistym szefem rządu. Jego pozycja jest bardzo silna, zwłaszcza gdy jest jednocześnie szefem największej partii.

Kompetencje premiera koncentrują się na:

• procesie tworzenia rządu i dokonywania w nim zmian

• udzielaniu kontrasygnaty aktom prezydenta

• zakresie zadań i personalnym kształcie ministerstw i innych organów centralnych (przysługuje mu władza organizacyjna - określa zakres działań każdego ministra, musi podzielić między ministrów 32 działy administracji rządowej - może przydzielać po kilka działów jednemu ministrowi, ale nie może ich dzielić)

• organizowaniu prac rządu

• kierowaniu pracą terenowej administracji rządowej (np. powoływanie i odwoływanie wojewodów)

• zwierzchnictwie nad osobami zatrudnionymi w administracji rządowej

• nadzorze nad działalnością samorządu terytorialnego.

Premier ma prawo do wydawania rozporządzeń i zarządzeń (na tej samej zasadzie co rozporządzenia i uchwały całej RM).

Minister.

Istotą urzędu ministra jest specjalizacja przedmiotowa - każdy minister realizuje odpowiednią część zadań rządu jako całości. Urząd ministra ma charakter polityczny. Ustrojowa pozycja ministra ma charakter dwoisty - z jednej strony jest on członkiem RM, a więc przynależy do kolegialnego organu o własnych kompetencjach, a drugiej jest on jednoosobowym zwierzchnikiem swojego resortu, a więc oddzielnym organem administracji rządowej (nie dotyczy ministrów bez teki). Ministrowie są formalnie równi, nieformalnie istnieje hierarchia.

Minister ma prawo do:

• udziału w posiedzeniach RM

• przedstawienia własnego stanowiska

• głosowania

• inicjowania polityki rządu

• przedkładania inicjatyw i projektów aktów normatywnych na posiedzeniu RM.

Na ministrze spoczywa obowiązek realizowania polityki ustalonej przez RM i wynikającego stąd obowiązku lojalności politycznej.

Minister resortowy kieruje podległym mu działaniem administracji. Ma prawo wydawania rozporządzeń i zarządzeń (na tych samych zasadach co rozporządzenia i uchwały RM), które jednak mogą być uchylane przez RM na wniosek premiera. Ministrowi resortowemu podlega ministerstwo tzn. zorganizowana struktura urzędnicza powołana do bezpośredniej realizacji zadań należących do danego ministra.

Należy rozróżnić strukturę polityczną (kierowniczą) i strukturę urzędniczą ministerstwa. Kierownictwo ministerstwa, poza samym ministrem, to sekretarz stanu i podsekretarz stanu (wiceministrowie). Powołuje ich premier na wniosek ministra bądź z własnej woli. Struktura urzędnicza (merytoryczna) ministerstwa obejmuje następujące komórki organizacyjne:

• departamenty - realizujące merytoryczne zadania ministerstwa

• sekretariaty - obsługujące ministra oraz komitety, rady i zespoły

• wydziały - jako komórki organizacyjne wewnątrz departamentów i sekretariatów.

„Wymienione jednostki powinny składać się z urzędników, a więc z zespołu apolitycznych specjalistów zatrudnionych w ministerstwie niezależnie od osoby i partyjnej przynależności aktualnego ministra. Służyć temu ma między innymi tzw. korpus służby cywilnej, a najważniejszym stałym pracownikiem ministerstwa powinien być jego dyrektor generalny”.

„Władza sądownicza. Trybunał Konstytucyjny.”

Jedną z podstawowych gwarancji przestrzegania konstytucji w świecie współczesnym jest sądowa kontrola zgodności ustaw z konstytucją realizowana przez trybunały konstytucyjne lub sądy konstytucyjne. W Polsce TK nie było ani w II RP, ani w PRL-u, aż do 29 IV 1985 roku, kiedy to utworzono TK, ale pozbawiony przymiotu ostateczności orzeczeń (mogły być odrzucone przez sejm większością 2/3 głosów). W takim kształcie TK trwał do 1997 roku (do przyjęcia obecnej konstytucji) i mimo ograniczeń zdobył pozycję i autorytet wśród elit politycznych.

Pozycja ustrojowa i skład Trybunału Konstytucyjnego.

TK jest organem władzy sądowniczej, choć nie jest sądem i tym samym nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości. Konstytucja oddziela bowiem sądy od trybunałów. Mimo tego trybunały tak samo jak sądy:

• cechują się niezawisłością sędziowską

• ich działalność opiera się wyłącznie na prawie

• powierzane im są zadania wiążącego rozstrzygania prawnych spraw i sporów powstających w procesie stanowienia i stosowania prawa

• ich funkcjonowanie opiera się na sformalizowanych procedurach silnie akcentujących zasady orzekania na wniosek i zasady kontradyktoryjności (cokolwiek to znaczy).

Podstawowym zadaniem TK jest kontrola hierarchicznej zgodności norm prawnych. Dlatego TK jest czasem określany jako negatywny ustawodawca. TK jest niezależny od władzy ustawodawczej i wykonawczej, zajmuje tez odrębną pozycję wśród innych organów władzy sądowniczej.

W skład TK wchodzi 15 sędziów wybieranych przez sejm na dziewięcioletnią kadencję. Sędziowie są wybierani indywidualnie - po to aby nie wybierać dużej grupy sędziów w tym samym czasie.

Konstytucja wymaga aby stanowiska sędziów TK obejmowały osoby wyróżniające się wiedzą prawniczą. Mogą to być osoby posiadające kwalifikacje do bycia sędzią Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego (minimum 10 lat stażu w zawodach prawniczych lub tytuł profesora lub doktora habilitowanego nauk prawnych). W praktyce sędziami TK są głównie profesorowie prawa, co wyróżnia TK wśród innych organów sprawiedliwości.

Kandydatów na sędziów może zgłaszać prezydium sejmu lub grupa 50 posłów. Wybór następuje bezwzględną większością głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Reelekcja jest niedopuszczalna. Były sędzia TK może wrócić na wcześniej pełnione stanowisko, stanowisko równorzędne lub przejść w stan spoczynku. Sędziowie TK są nieusuwalni, chyba że zostaną skazani prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo lub też sąd dyscyplinarny złożony z sędziów TK usunie ich ze stanowiska. Mandat wygasa też w przypadku śmierci, zrzeczenia się go lub orzeczenia lekarskiego o niezdolności do dalszego pełnienia tej funkcji. Sędziowie TK posiadają immunitet (może być cofnięty decyzją 2/3 składu TK). Sędziowie muszą być apolityczni (nie należeć do partii politycznych, związków zawodowych, etc.).

Organami Trybunału są Zgromadzenie Ogólne oraz Prezes Trybunału. W skład Zgromadzenia Ogólnego wchodzą wszyscy sędziowie (kworum = 10+). Zgromadzenie Ogólne decyduje o sprawach bieżących (organizacja pracy, wydatki, wybór kandydatów na prezesa i wiceprezesa, etc.). Prezes reprezentuje Trybunał na zewnątrz oraz wykonuje czynności związane z bieżącym organizowaniem prac TK i kieruje aparatem wykonawczym - Biurem Trybunału. Wiceprezes zastępuje Prezesa w razie jego nieobecności i wykonuje jego obowiązki.

Prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego wybiera prezydent spośród dwóch kandydatów na każde stanowisko wskazanych przez Zgromadzenie Ogólne Trybunału. Kadencja prezesa i wiceprezesa kończy się wraz z końcem ich kadencji jako sędziów, choć mogą oni zrezygnować z tych funkcji przed końcem kadencji pozostając sędziami TK.

Funkcje Trybunału Konstytucyjnego.

Funkcje TK:

1. kontrola norm, tzn. orzekanie o zgodności aktów normatywnych z aktami wyższego rzędu

2. orzekanie o skargach konstytucyjnych

3. rozstrzyganie sporów konstytucyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa

4. orzekanie o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych

5. rozstrzyganie o zaistnieniu tymczasowej przeszkody w sprawowaniu urzędu przez prezydenta RP.

W innych państwach sądy konstytucyjne:

• orzekają o odpowiedzialności konstytucyjnej (w Polsce Trybunał Stanu)

• orzekają o ważności wyborów i referendów ( w Polsce Sąd Najwyższy)

• ustalają wykładnię ustaw.

Ad 1) Istota kontroli norm polega na orzekaniu o hierarchicznej (pionowej) zgodności aktów normatywnych (norm prawnych) niższego rzędu z aktami normatywnymi (normami prawnymi) wyższego rzędu i na eliminowaniu tych pierwszych z systemu obowiązującego prawa w razie stwierdzenia braku tej zgodności. Jest to wyłączna kompetencja TK. Sądy decydują natomiast o poziomej zgodności aktów (norm) prawnych, co nie należy do kompetencji TK.

Kontrola norm ma w zasadzie charakter następczy, tzn. może dotyczyć tylko aktów normatywnych, które już zostały ustanowione i albo już nabrały mocy obowiązującej, albo znajdują się jeszcze w okresie vocatio legis. Tylko wyjątkowo kontrola może mieć charakter prewencyjny - zapoczątkować ją może tylko prezydent RP (jak nie chce podpisać ustawy lub ratyfikować umowy międzynarodowej i kieruje ją do TK).

TK może badać zgodność:

• wszelkich ustaw (łącznie z budżetową) z konstytucją i umowami międzynarodowymi

• wszelkich umów międzynarodowych z konstytucją

• „innych przepisów prawa wydanych przez centralne organy państwa” (bardzo szeroka kategoria) z konstytucją, umowami międzynarodowymi i ustawami.

Kontrola zgodności jest dokonywana w oparciu o trzy kryteria:

• zgodności materialnej - badania zgodności treściowej

• zgodności proceduralnej - badane jest dochowanie trybu wymaganego przepisami prawa do wydania aktu lub do zawarcia i ratyfikacji umowy

• zgodności kompetencyjnej - badanie czy organ wydający akt miał do tego kompetencje.

Inicjatywa kontroli może przybrać dwie formy proceduralne:

1. inicjatywy konkretnej (pytań prawnych) - musi być zawsze związana z konkretną sprawą zawisła przed sądami - sąd mając wątpliwości co do zgodności jakiegoś aktu z konstytucją może to zgłosić do TK, ale tylko wtedy gdy akt ten będzie podstawą wydania wyroku.

2. Inicjatywy abstrakcyjnej (wniosków) - jest podejmowana w oderwaniu od konkretnych przypadków stosowania kwestionowanego aktu i wynika z troski o stan praworządności.

Wystąpienie z inicjatywą abstrakcyjna przysługuje prezydentowi, marszałkom sejmu i senatu, premierowi, Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego, Prezesowi Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokuratorowi Generalnemu, Prezesowi Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznikowi Praw Obywatelskich i grupie 50 posłów lub 30 senatorów.

Wystąpienie z inicjatywą konkretną przysługuje: Krajowej Radzie Sądownictwa, organom stanowiącym jednostek samorządu terytorialnego (radom gmin, powiatów i sejmikom województwa), ogólnokrajowym organom związków zawodowych, kościołom i innym związkom wyznaniowym. TK może odrzucić wnioski bezzasadne, nie może natomiast wszczynać postępowania z własnej inicjatywy.

TK rozpatruje sprawy w składach pięcioosobowych (ustawy i umowy międzynarodowe) i trzyosobowych (akty podstawowe), ale może to też robić w pełnym składzie (wtedy kworum = 9+).

Uczestnikami postępowania są: wnioskodawca, organ który wydał zakwestionowany akt i Prokurator Generalny. Jeżeli orzeczenie TK może wywołać skutki wiążące się z nakładami finansowymi nieprzewidzianymi w budżecie, opinię przedstawia także RM.

Rozprawy TK są jawne, chyba że zagrażałoby to bezpieczeństwu państwa lub tajemnicy państwowej.

TK podejmuje decyzje większością głosów (przy ewentualnym remisie będzie pat i TK nie będzie mógł podjąć żadnej decyzji). Wszystkie orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.

W przypadku uchylenia jakiegoś aktu TK określa kiedy to uchylenie nastąpi (od razu czy za pewien czas). Nie może nastąpić to później niż za 18 miesięcy (ustawa) i 12 miesięcy (inny akt).

Ad.2) Istotą skargi konstytucyjnej jest bezpośrednie powiązanie tej procedury z ochroną praw jednostki. Skarga konstytucyjna jest to szczególny środek prawny pozwalający jednostce (lub innym podmiotom praw i wolności konstytucyjnych) na zwrócenie się do sądu konstytucyjnego o zweryfikowanie ostatecznych rozstrzygnięć władz publicznych, o ile rozstrzygnięcia naruszają konstytucyjnie zagwarantowane prawa bądź wolności skarżącego. Istotne są tua cztery elementy:

• incydentalny charakter skargi stanowiącej prawo każdego podmiotu praw lub wolności konstytucyjnych i związanej z konkretnym przypadkiem ich naruszenia

• ograniczenie podstawy skargi tylko do naruszeń praw i wolności o konstytucyjnym charakterze

• subsydiarny charakter skargi pozwalający na jej wniesienie dopiero po bezskutecznym wyczerpaniu innych środków prawnych

• przyznanie prawa rozpoznawania skarg organom sądownictwa konstytucyjnego, których rozstrzygnięcia wiążą wszystkie organy państwowe.

Podmiotem prawa uprawnionym do wystąpienia ze skargą konstytucyjną jest każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone.

Przedmiotem zarzutu może być tylko konkretnie określona ustawa lub inny akt normatywny i to tylko taki, który był podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie, na tle której wniesiono skargę. Skarga nie może być natomiast skierowana przeciwko niewłaściwemu stosowania prawa przez sądy. Naruszenie praw skarżącego nastąpić musi w wyniku orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej.

Wniesienie skargi dopuszczalne jest tylko w terminie trzech miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Skarga musi być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego (tzw. przymus adwokacki). Postępowanie toczy się według tego samego modelu co postępowanie w sprawie kontroli norm.

Ad. 3) Istotą sporu kompetencyjnego jest rozbieżność stanowisk co do zakresu kompetencji stron tego procesu. Spór kompetencyjny może dotyczyć tylko rozbieżności stanowisk co do kompetencji centralnych konstytucyjnych organów państwa.

Inicjatywa postępowania w sprawie sporu kompetencyjnego należy do prezydenta RP, marszałków sejmu i senatu, premiera, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego i Prezesa Najwyższej Izby Kontroli. Postępowanie toczy się zawsze przed pełnym składem Trybunału, rozstrzygnięcie zapada w formie postanowienia i jest ogłaszane w Monitorze Polskim.

Ad. 4) Orzekanie o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych - konstytucja wymaga aby partie polityczne zrzeszały obywateli na zasadzie dobrowolności i równości, a celem ich działania było wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. Partiom nie wolno odwoływać się do pewnych celów, metod i praktyk działania (pkt. 53).

Istotą omawianego postępowania jest ustalenie czy cele lub działalności partii politycznej są zgodne z konstytucją.

Inicjatywę posiadają te same podmioty, którym przysługuje generalne prawo inicjowania abstrakcyjnej kontroli norm. W tej sprawie Trybunał zawsze orzeka w pełnym składzie, a stwierdzenie niezgodności z konstytucją celów lub działań partii prowadzi do jej wykreślenia z ewidencji i likwidacji.

G. B. Peters

Administracja w systemie politycznym

Tradycyjna reguła życia publicznego sugeruje, że możliwe jest precyzyjne rozdzielenie polityki od administracji oraz odrębne analizowanie instytucji politycznych oraz bieżącego zarządzania sprawami publicznymi. Koncepcja ta jest oczywiście fałszywa, ale nadal żywotna, gdyż przynosi korzyści zarówno urzędnikom administracji publicznej jak i politykom. Tym pierwszym pozwala ona angażować się w politykę bez liczenia się z polityczną odpowiedzialnością oraz kształtować decyzje publiczne pod przykrywką technicznej racjonalności podejmowanych decyzji. Z kolei politykom rozdzielenie polityki od administracji publicznej pozwala na dokonywanie niepopularnych reform, których źle widziane przez opinię publiczną skutki są kojarzone z administracją.

W analizach naukowych nie można jednak dokonywać takiego sztucznego rozdziału. Trzeba zastanawiać się nad otoczeniem politycznym i wpływami politycznymi na decyzje podjęte w obrębie administracji publicznej. Analiza przebiega tu w dwóch wymiarach politycznej aktywności urzędników. Pierwszy wymiar to oś interesy publiczne - interesy organizacyjne (zewnętrzne - wewnętrzne). Interesy publiczne to uwzględnianie punktów widzenia polityków i szerokiej publiczności, interesy organizacyjne to działania na rzecz dobra organizacji samej w sobie. Drugi wymiar to oś formalne - nieformalne; urzędnicy kontaktują się bowiem zarówno z osobami sprawującymi oficjalne funkcje publiczne, jak i z ludźmi spoza kręgu oficjalnej polityki. Między tymi kontaktami istnieje różnica w stylu działań podejmowanych przez urzędników i poziomem ich legitymizacji.

Gdy skrzyżujemy ze sobą obydwie osie uzyskamy rozróżnienie czterech podstawowych form aktywności urzędników:

1. Formalne - wewnętrzne: interakcje między wyższymi urzędnikami i ich politycznym zwierzchnikiem (ministrem), który często zdaje się na ich opinię.

2. Formalne - zewnętrzne: organizacje uczestniczą w procesie kształtowania budżetu publicznego i podejmują rozmaite wysiłki by zapewnić sobie odpowiednie fundusze.

3. Nieformalne - wewnętrzne: negocjacje z grupami interesu.

4. Nieformalne - zewnętrzne: posunięcia służące uzyskaniu poparcia opinii publicznej, co na dłuższa metę przekłada się na otrzymywanie większych funduszy.

Dalej nastąpi analiza nieformalnych związków administracji publicznej z jej społecznym otoczeniem.

W większości współczesnych społeczeństw konflikt między dążeniami grup nacisku i rolą administracji publicznej w procesach podejmowania ważnych publicznych decyzji jest jednym z najważniejszych problemów wobec których stają systemy polityczne. Kluczowe jest tutaj zrozumienie jak konflikt ten zostaje rozwiązywany. Przyczyny dążenia do porozumienia przez obie strony należy upatrywać w tym, że:

- administracja nie jest monolitem; pewne jej organizacje mają zbieżne interesy z pewnymi grupami nacisku

- biurokraci muszą zabiegać o polityczne poparcie ich przez grupy nacisku, bo walczą z innymi biurokratami; grupom nacisku z kolei zależy na dostępie do instytucji politycznych i wpływie na podejmowane w nich decyzje.

Istnieją cztery wzory relacji łączących administrację publiczną i grupy interesu. Wzorce te można ułożyć wzdłuż kontinuum, w którym jeden skraj odpowiada sytuacjom, w których wpływ grup interesu na sprawy publiczne uważa się za nielegalny, zaś drugi skraj opisuje sytuacje, w których udział grup interesu jest nie tylko legalny, ale i pożądany.

1. Powiązania legalne

Korporatyzm

Korporatyzm polega na tym, że liczba grup interesu dopuszczonych do udziału w kształtowaniu biegu spraw publicznych jest zwykle nader ograniczona, a ich reprezentanci są na rozmaite sposoby włączani w struktury administracji publicznej. Jest to działalność ograniczonej liczby dobrze wyodrębnionych, nie konkurujących ze sobą, hierarchicznie uporządkowanych i funkcjonalnie wyspecjalizowanych grup, w których członkostwo jest obowiązkowe, wyposażonych w uprawnienia do reprezentowania określonych interesów (Schmitter). Przedmiotem analizy są tu formy udziału central związkowych, organizacji pracodawców i administracji publicznej w negocjacjach dotyczących takich kwestii jak wysokość płac, cen i zysków w gospodarce. Ważną konsekwencją korporatyzmu jest ograniczenie liczby partnerów dopuszczonych do udziału w procesach decyzyjnych, a zatem do ograniczenia zasobów informacji i sugestii jakie docierają do administracji publicznej. Zaleta natomiast jest to, że współpraca organizacji publicznej oficjalnie zaakceptowanymi grupami interesu znakomicie przyczynia się do legitymizacji i realizacji ich celów.

Specyficzną odmianą korporatyzmu jest korporatystyczny pluralizm. Zakłada on istnienie społeczności decyzyjnych/układów problemowych, czyli luźno powiązanych grup i struktur interesów usiłujących współkształtować decyzje w sprawach publicznych; są to sieci powiązań sił, które mają zbliżone interesy i łączą się w celu stworzenia skutecznej koalicji. Zaletą takiej formy jest fakt, że ograniczenia współuczestnictwa udają się dość rzadko. Koncepcja ta pozwala dostrzec także zróżnicowanie rozmaitych układów - mamy więcej danych, kim są partnerzy negocjujący treść podstawowych decyzji w sprawach publicznych. Różni się od korporatyzmu tym, że dopuszcza konflikt zamiast porozumienia.

Obligatoryjne konsultacje

Jest to mechanizm legalnego uwikłania grup interesu w procesy kształtowania biegu spraw publicznych, który nakłada na administrację publiczną obowiązek konsultowania projektów nowych regulacji prawnych z przedmiotowo właściwymi grupami interesu, uwzględniania formułowanych przez nie opinii i informacji. Przykładem może być tu stosowana w Szwecji i Norwegii instytucja remiss petition - obowiązkowe zasięganie przez administrację opinii grup interesu w sprawach, którymi mogłyby być zainteresowane. Wprawdzie instytucje tego rodzaju nie przynoszą jakichkolwiek gwarancji, że opinie poszczególnych grup nacisku zostaną uwzględnione, to jednak maja tę zaletę, że dają im bezpośredni dostęp do administracji publicznej. Może to przybierać także formy mniej oficjalne, pozostające jednak w obyczaju politycznym. Jest to ważna alternatywa dla liberalnej koncepcji parlamentarnych form reprezentacji interesów.

Udział grup interesu w realizacji zadań administracji publicznej

Kolejną ważną formą legalnej współpracy grup interesu z organizacjami publicznymi jest posługiwanie się nimi podczas rozwiązywania rozmaitych problemów życia zbiorowego. Służą one jako quasi - oficjalne, wyspecjalizowane agencje publiczne, realizujące część zadań administracji - tych które mieszczą się w obszarach ich zainteresowania i merytorycznych kompetencji. Podejście takie jest rezultatem poszukiwania tańszych i bardziej efektywnych mechanizmów bieżącego zarządzania sprawami publicznymi. Obie strony podejmują tu jednak pewne ryzyko. Administracja staje się słabsza i mniej autonomiczna, grupy interesu ryzykują, że ulegając kooptacji, pozwolą się wbudować w system sprawowania władzy.

Specjalną kategorię stanowią tu instytucjonalne grupy nacisku. Są to ważne, społeczne czy polityczne instytucje usiłujące wpływać na bieg spraw publicznych. Oczywistymi przykładami są tu kościoły, wojsko czy sama administracja publiczna (i samorządy lokalne). Instytucjonalne grupy nacisku mają legalny dostęp do procesów podejmowania decyzji w sprawach publicznych, zaś grupy interesu muszą o to pracowicie zabiegać.

Podsumowując, legalna współpraca prowadzi do tego, iż decyzje podejmowane są na podstawie specjalistycznej wiedzy, a w procesie decyzyjnym uczestniczą wszyscy (lub większość) zainteresowani. Ciągłe uczestnictwo w zarządzaniu sprawami publicznymi powoduje, że rozmaite grupy interesu stosunkowo zgodnie stosują się do tych decyzji, które - na krótką metę - są z ich punktu widzenia niekorzystne.

2. Klientelizm

Jest to model relacji, w którym administracja publiczna uznaje określone grupy nacisku za naturalnych i oczywistych reprezentantów interesów skoncentrowanych w określonych dziedzinach życia zbiorowego i niekwestionowanych współuczestników zarządzania sprawami publicznymi w tych sektorach. W praktyce, jedna z grup jest uznawana przez administrację publiczną za prawomocną reprezentację określonych interesów, ale nie ma po temu wyraźnej podstawy prawnej i nie dotyczy to wszystkich grup interesu działających w określonej dziedzinie oraz nie obejmuje wszystkich powstających w niej interesów. Ma to określone konsekwencje: liczba grup interesu dopuszczonych do udziału w procesach decyzyjnych jest nader ograniczona; po drugie brak formalnych podstaw prawomocności reprezentacji interesów grupowych obniża poziom aprobaty publicznej dla wpływów grupy nacisku i wrażliwości administracji publicznej na sugestie i oczekiwania grup. Wiążę się to z faktem, że grupy nacisku zwykle zapominają tu o interesach publicznych i koncentrują się na maksymalizacji cząstkowych korzyści. Warto podkreślić , że model ten opiera się niejako na symbiozie obu partnerów: organizacje publiczne uzależnione są od wybranych, uznanych za reprezentatywne, grup interesu w tej mierze, w jakiej korzystają z ich sugestii i dostarczanych przez nie informacji; z drugiej strony - sukcesy grup interesu zależą od organizacji publicznych, o tyle, o ile są one wyznaczone dostępem do procesów zarządzania sprawami publicznymi i korzystnymi dla nich decyzjami podejmowanymi przez biurokratów.

W wielu systemach politycznych dążenie do uzyskania politycznego poparcia powoduje zastąpienie procesów administracyjnej regulacji życia zbiorowego klientelizmem i właściwymi dlań mechanizmami samoregulacji. Mechanizmy samoregulacji prowadzą do takiego sposobu zarządzania sprawami publicznymi, który ma służyć obsłudze interesów organizacji obdarzonych regulacyjnymi prerogatywami. Drugim ważnym elementem pisywanej relacji jest dystrybucja. Mechanizmy powstawania budżetu publicznego skłaniają organizacje publiczne do poszukiwania politycznego wsparcia, m.in. przez dystrybucję korzyści, jakimi zajmują się grupy interesu.

Jedną z najważniejszych konsekwencji klientelizmu stanowi narastanie wzajemnych współzależności między grupami interesu, administracją publiczną i parlamentem. Wszystkie te instytucje mają wiele do zyskania dzięki określonej strukturze wydatków publicznych.

3. Parantelizm

Parantelizm to termin służący wskazaniu na silne, niemalże tak zobowiązujące jak związki krwi, powiązania między określonymi grupami nacisku i administracją publiczną lub rządzącą partią polityczną. Sprzyja temu system polityczny, w którym jedna z partii wyraźnie dominuje na pozostałymi. Istotną cechą parantelizmu jest - inaczej niż w klientelizmie - pośredni charakter związków między administracją i grupami interesu. Ogniwem pośrednim jest partia hegemonistyczna. Ona bowiem również czerpie z takiego układu korzyści: obniżenie kosztów kontrolowania administracji oraz możliwość odwoływania się do specjalistycznej wiedzy grup interesu.

Efektem parantelizmu są silne tendencje do dystrybucji korzyści między lojalnych partnerów, uznawanych za reprezentantów rozmaitych interesów społecznych. W ten sposób monopartia podejmuje decyzje o rozdziale przywilejów między pomiędzy oficjalnie uznawane i politycznie lojalne grupy nacisku, pozbawiając tym samym dostępu do procesów kształtowania ważnych decyzji w sprawach publicznych te z nich, które usiłują utrzymać swoją niezależność. Drugą konsekwencją parantelizmu jest nacisk na regulację, tj. na stymulowanie działalności administracji publicznej dzięki kontrolowaniu jej współpracy z lojalnymi grupami interesu, lecz także ich szerokie wykorzystywanie jako jednego z ważnych instrumentów kontrolowania tego, co dzieje się w życiu zbiorowym (grupy interesu wpływają na społeczeństwo „w zastępstwie” monopartii).

4. Wpływy nieprawomocne

Wzajemne oddziaływania biurokratów i ludzi reprezentujących różne interesy zbiorowe wykraczają poza działalność uznawaną w określonym systemie politycznym za „normalną” . Jest to sytuacja, w której ani system polityczny jako całość, ani administracja publiczna nie uznają danych grup nacisku za prawomocną reprezentację określonych interesów. Działanie takich grup może być sygnałem, że w strukturze społecznej pojawiły się segmenty, których interesy nie są uwzględniane w trakcie podejmowanie ważnych decyzji dotyczących spraw publicznych. Składający się na nie jednostki (lub całe grupy społeczne) nie mają innego wyjścia jak podejmowanie działalności nie mieszczącej się w regułach wyznaczających przebieg gry politycznej.

Nieprawomocne grupy interesu nie rezygnują zazwyczaj z prób wpływania na decyzje podejmowane w sprawach publicznych, nawet jeśli wiedzą, że ich skuteczność jest niewielka. Dlaczego tak się dzieje? Po pierwsze dlatego, że ich upór wynika z potrzeby zapewnienia sobie dalszej lojalności swoich członków. Po drugie, upór wynika ze stosowania się do oczekiwań swoich członków. Po trzecie - może się okazać, że grupy tego rodzaju, trzymając się reguł gry, doczekają się wreszcie oficjalnego uprawomocnienia.

Efekty działalności takich grup - gdy kończy się ona sukcesem - z reguły mają charakter redystrybucyjny, tj. zmuszają administrację do rozpatrzenia i uwzględnienia wcześniej lekceważonych żądań; następuje redystrybucja przywilejów społecznych, ekonomicznych lub politycznych (najwyraźniejszy przykład - ruchy mniejszości etnicznych i rasowych).

Podsumowanie: Prawomocność działalności grup interesu, obejmująca próby wpływania na decyzje dotyczące biegu spraw publicznych i otwarta współpraca grup interesu - zmierzająca do wypracowania kompromisu między często sprzecznymi żądaniami - wcale nie gwarantuje możliwości określenia takiego mitycznego bytu, jak „interes publiczny”. Uzgodnienie treści tego, co miałaby ona zawierać, jest jednak znacznie bardziej prawdopodobna wtedy, gdy grupy interesu usiłują wynegocjować między sobą jakiś rozsądny kompromis, niż w takich sytuacjach, w których każda z nich usiłuje monopolizować dla siebie określone segmenty administracji publicznej.

J. Raciborski: „System rządów w Polsce: między semiprezydencjalizmem a systemem parlamentarno - gabinetowym” w: J. Wiatr, J. Raciborski, J. Bartkowski, B. Frątczak - Rudnicka, J. Kilias, Demokracja polska 1989 - 2003, Warszawa 2004

System rządów (reżim polityczny) - ogół relacji pomiędzy głównymi organami władzy państwowej.

Jakie są podstawowe elementy siatki władzy objęte systemem rządów?

• parlament;

• rząd;

• prezydent;

• sądy i trybunały.

Podstawowe modele systemów rządów w demokracjach:

1. System prezydencki

2. System parlamentarny (westminsterski)

3. System półprezydencki

Cechy systemu prezydenckiego:

1. dualizm politycznej reprezentacji obywateli;

2. powszechne wybory parlamentarne i prezydenckie, które odbywają się w innym czasie;

3. prezydent jest głową państwa i szefem egzekutywy;

4. parlament nie może skrócić kadencji prezydenta (wyjątki: pozbawienie urzędu za łamanie konstytucji lub za przestępstwo kryminalne);

5. prezydent nie może rozwiązać parlamentu;

6. prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem;

7. parlament autonomicznie stanowi prawo (zazwyczaj prezydent nie posiada inicjatywy ustawodawczej);

8. prezydent ma prawo weta (odrzucenie wymaga kwalifikowanej większości głosów).

Najbliżej modelu systemu prezydenckiego są USA (rodowód tego systemu).

Krytyka prezydencjalizmu:

• system mniej odporny na zamachy stanu;

• słabiej rozwiązany problem reprezentacji mniejszości;

• sprzyja powstawaniu słabych, amorficznych partii;

• system mniej elastyczny w sytuacjach kryzysu;

• „...nie ułatwia demokratycznej konsolidacji. Rodzi napięcia między prezydentem a parlamentem i często skłania prezydenta do sięgania po niedemokratyczne środki” (J. Wiatr)

Zalety prezydencjalizmu (nieliczni je dostrzegają):

• ograniczenie partykularyzmu;

• prosty i szybki proces decyzyjny;

• jednoznaczna odpowiedzialność polityczna.

Cechy systemu parlamentarnego:

1. parlament wyłaniany jest w powszechnych wyborach;

2. parlament kieruje egzekutywą na czele z premierem;

3. rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem;

4. rząd może rozwiązać parlament i doprowadzić do przedterminowych wyborów;

5. rząd ma pełnię władzy wykonawczej i duży wpływ na władzę ustawodawczą.

System parlamentarny narodził się w Wielkiej Brytanii i tutaj dalej funkcjonuje.

Typy systemu parlamentarnego:

• parlamentaryzm komitetowy (dominacja parlamentu nad rządem);

• parlamentaryzm zracjonalizowany;

• system kanclerski (silna pozycja ustrojowa premiera);

• system westminsterski (dominacja gabinetu nad parlamentem).

Cechy systemu półprezydenckiego (inaczej zwany semiprezydencjalizmem czy systemem prezydencko - premierowskim):

1. dualizm władzy wykonawczej (rząd i prezydent);

2. rząd i prezydent wybierani w wyborach powszechnych;

3. prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem i jest wybrany na z góry określoną kadencję;

4. parlament nie może odwołać prezydenta;

5. prezydent może rozwiązać parlament (zazwyczaj po spełnieniu określonych warunków) i zarządzić przedterminowe wybory;

6. prezydent powołuje premiera i ministrów (jego swobodę ogranicza konieczność uzyskania przez rząd wotum zaufania w parlamencie);

7. ważne kompetencje prezydenta w zakresie polityki zagranicznej i obronnej.

Semiprezydencjalizm występuje we Francji (V Republika).

Hiperprezydencjalizm - system rządów występujący w Rosji. Charakteryzuje się większą rolą prezydenta w procesie legislacyjnym. Prezydent może rozwiązać parlament, jeśli ten odmówi współpracy.

System rządów w Polsce od przełomu 1989 roku do 2003:

1. Rząd Mazowieckiego (VIII 1989 - XI 1990) - system parlamentarno - gabinetowy, później semiprezydencjalizm (od I 1990)

Ukształtował się system parlamentarno - gabinetowy, mimo że w projekcie okrągłostołowym silne były elementy prezydencjalizmu. Powód: słaba legitymizacja społeczna prezydenta Wojciech Jaruzelskiego.

Nowela wrześniowa (1990) wprowadza bezpośrednie, powszechne wybory prezydenta z zasadą bezwzględnej większości, co przesądza o poważnej zmianie systemu w kierunku semiprezydencjalizmu.

2. Rząd Bieleckiego (I 1991 - XII 1991) - system półprezydencki.

Wyraźne przesunięcie centrum władzy wykonawczej w kierunku prezydenta. Elekcja prezydenta w wyborach powszechnych zmieniła rozkład władzy - uprawomocnienie roszczeń prezydenta do bezpośredniego wpływu na wszystkie ośrodki władzy. W praktyce, to Lech Wałęsa wyznaczył Bieleckiego na premiera i w pełni kontrolował rząd. W tym samym czasie parlament autonomizuje się. Prezydent wykraczał poza swoje kompetencje - kryzys polityczny, który wzmógł polityczną alienację obywateli i spowodował spadek zaufania do instytucji władzy.

3. Rząd Olszewskiego (XII 1991 - VI 1992) - system na krawędzi kryzysu.

4. Rząd Suchockiej (VII 1992 - X 1993) - źle funkcjonujący system parlamentarny.

Mała Konstytucja z dnia 17 X 1992 uporządkowała relacje między organami władzy państwowej (zniosła preponderancję (prymat) Sejmu), wprowadziła podział władz, ale zrodziła też nowe obszary napięć.

Najważniejsze rozstrzygnięcia Małej Konstytucji:

1. sprecyzowanie prerogatyw prezydenta i wprowadzenie generalnej zasady kontrasygnaty premiera lub właściwego ministra dla innych aktów urzędowych prezydenta;

2. rząd powoływany przez prezydenta (zasada typowa dla systemu prezydenckiego) przy wymogu uzyskania przez rząd wotum zaufania w Sejmie - wymóg ten umocnił parlamentarny charakter rządów;

3. dopuszczenie możliwości wydawania przez rząd dekretów z mocą ustawy, ale po uzyskaniu dodatkowego ustawowego upoważnienia;

4. możliwość rozwiązania parlamentu przez prezydenta w wypadku, gdy ten uchwali wotum nieufności dla premiera i nie powoła nowego;

5. zniesienie prawa prezydenta do rozwiązania parlamentu w sytuacji, gdy ten przyjmie ustawę lub uchwałę uniemożliwiającą prezydentowi wykonywanie obowiązków.

5. Rządy koalicji SLD - PSL w latach 1993-95 .

Konflikty w trójkącie rząd-prezydent-Sejm:

• odrzucenie przez Wałęsę kandydatury Dariusza Rosatiego na stanowisko ministra finansów (wiosna 1994);

• tzw. obiad drawski - konflikt dot. cywilnej kontroli nad armią (jesień 1994);

• konflikt wokół KRRiT.

• weto prezydenckie do ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, a po przełamaniu weta w Sejmie skierowanie ustawy do Trybunału Konstytucyjnego. Doprowadziło to później do sporu o budżet na 1995 rok, który uchwalono w terminie, a z którego podpisaniem zwlekał prezydent, grożąc jednocześnie rozwiązaniem parlamentu z powodu nieuchwalenia budżetu.

6. Rządy koalicji SLD - PSL w latach 1996 - 1997 - system półprezydencki.

Po objęciu urzędu prezydenta przez A. Kwaśniewskiego nastąpiła radykalna zmiana relacji pomiędzy najwyższymi organami władzy państwowej, a także rozkwit prezydentury jako instytucji.

7. Lata 1997 - 2001 po uchwaleniu Konstytucji 1997 roku - system parlamentarno - gabinetowy.

Wielu konstytucjonalistów system rządów, który wprowadziła Konstytucja nazywa parlamentaryzmem zracjonalizowanym, choć rola prezydenta jest większa niż to zakłada zracjonalizowany parlamentaryzm.

Najważniejsze rozstrzygnięcia Konstytucji 1997 roku:

1. wzmocnienie roli rządu i premiera (ograniczenie zasady preponderancji parlamentu).

• ograniczenie możliwości odwołania premiera tylko do trybu konstruktywnego wotum nieufności (wymagającego większości ustawowej liczby posłów);

• domniemanie kompetencyjne na rzecz Rady Ministrów;

• uniezależnienie premiera od Sejmu w zakresie powoływania i odwoływania członków rządu (rezygnacja z opinii komisji sejmowych);

• wpływ rządu na proces ustawodawczy (instytucja pilnych projektów ustaw);

• powiązanie politycznej egzystencji rządu z osobą premiera (dymisja premiera = dymisji rządu, Rada Ministrów nie może uchwalić swojej dymisji);

• wymóg kontrasygnaty premiera dla aktów prezydenta;

• bezpośrednie podporządkowanie premierowi Urzędu Ochrony Państwa.

• ograniczenie kompetencji rządu;

• odebranie prawa rządu do uzyskania od Sejmu zgody na wydawanie rozporządzeń z mocą ustawy;

• uporządkowanie systemu źródeł prawa.

• wzmocnienie roli Trybunału Konstytucyjnego (ostateczny charakter orzeczeń);

• enumeratywne wymienienie prerogatyw prezydenta;

• ograniczenie kompetencji prezydenta

• wymóg 3/5 głosów w Sejmie potrzebnych do uchylenia prezydenckiego weta (wcześniej 2/3)

• odebranie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków zagranicznych na rzecz rządu;

• zastąpienie ogólnego kierownictwa w dziedzinie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa ogólnikowym stwierdzeniem, że prezydent „stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium”;

• rozszerzenie zakresu kontrasygnaty (tylko premiera, nie ministrów);

• zlikwidowanie możliwości podwójnego kontestowania ustaw (albo weto, albo skierowanie do Trybunału Konstytucyjnego).

Niemożliwa jest jednoznaczna kwalifikacja polskiego systemu rządów po uchwaleniu Konstytucji 1997 roku z powodu dualizmu egzekutywy i powszechnych wyborów prezydenta.

8. Po 2001 roku - rozchwiany system parlamentarno - gabinetowy.

Liczne konflikty o zakres realnej władzy między prezydentem i premierem:

1. konflikty w procesie formowania rządu;

2. konflikt o bank centralny;

3. konflikt o reformę służb specjalnych;

4. konflikt o ustawę medialną;

5. konsultacje w sprawie poszerzenia politycznej bazy rządu i ewentualnej zmiany premiera (określenie granic władzy prezydenta);

6. samodzielne podejmowanie decyzji przez premiera w sprawie zmian personalnych w rządzie.

Jakie były przyczyny konstytucyjnych napięć i konfliktów w pierwszym okresie III RP?

1. słaba instytucjonalizacja systemu władzy (stąd niska instytucjonalizacja parlamentu i kłopoty z tworzeniem większościowych efektywnych rządów);

2. niezrozumienie granic własnych kompetencji, a raczej niechęć do pozostawania w tych granicach ludzi u władzy;

3. strukturalny konflikt między prezydentem a rządem, którego natężenie i dynamika zależy od regulacji konstytucyjnych oraz politycznej siły partnerów.

W Polsce istnieje napięcie między konstytucjonalizmem a demokracją.

Jacek Raciborski Reguły wyborów i ich konsekwencje. Doświadczenia polskie.

Doświadczenia polskie potwierdzają tezę Sartoriego, że reguły wyborów są najbardziej manipulacyjnym instrumentem polityki.

I. Funkcje wyborów w ustrojach demokratycznych:

1.Uprawomocnienia wspólnoty politycznej i rządu.

W ślad za D. Beethamem możemy wyróżnić trzy wymiary legitymizacji władzy, z których każdy ma znaczenie dla analizy uprawomocniającej funkcji wyborów:

-wymiar reguł: władza jest legitymizowana , o ile została zdobyta i jest sprawowana zgodnie z przyjętymi regułami.

-wymiar przekonań ukazuje , że same te reguły wymagają uprawomocnienia. Muszą być postrzegane przez rządzonych jako sprawiedliwe, słuszne, wynoszące do władzy właściwe osoby. W przypadku procedury wyborów oznacza to, że akceptowane jest prawo wyborcze tj. obywatele uważają je za sprawiedliwe i dobre.

-wymiar zachowań obywateli: obywatele swoimi zachowaniami dają wyraz akceptacji dla istniejących relacji władczych i instytucji państwowych np.. przez masowy udział w wyborach.

Wybory szczególnie dobrze spełniają funkcję legitymizacyjną, gdy:

-spełniają wszystkie kryteria wolnych wyborów: tzn., że są a)konkurencyjne, b)nie ma ,,ponadstandardowych `' ograniczeń czynnego i biernego prawa wyborczego, c)nie jest stosowany jakikolwiek przymus wobec kandydatów i wyborców, d)wyniki są uczciwie policzone.

-odbywają się na podstawie zrozumiałej dla obywateli i uznawanej za sprawiedliwą ordynacji

-frekwencja wyborcza jest wysoka

-wyłonione rządy są bezpośrednią konsekwencją wyborów.

2. Wyłonienie prawowitego rządu.

Jest to jedyny cel wyborów z pk. Widzenia proceduralnej teorii demokracji, zaproponowanej przez Schumpetera. Wg. Niej demokracja to taki układ instytucjonalny, który nadaje jednostkom władcze prerogatywy w drodze współzawodnictwa o głosy obywateli. Obywatele decydują o tym, kto ma rządzić, natomiast nie decydują o treści rządów. Z perspektywy politologicznej rozsądniejsze jest jednak przyjęcie stanowiska mniej skrajnego. Otóż partie i kandydaci przedstawiają w toku kampani wyborczej programy, które przynajmniej w jakiejś części starają się realizować w przypadku wygranej.

3. Agregacja interesów poszczególnych obywateli i podjęcie za pomocą reguły większości decyzji, jakie interesy będą realizowane przez rząd.

-teorie czerpiące z utylitaryzmu zakładają, że wyborca jest racjonalny, co oznacza, że zmierza do maksymalizacji korzyści. Dzięki temu interes konkretnej jednostki zagregowany z interesami innych podobnych pod tym względem jednostek uzyskuje rangę interesu grupowego i przenosi się na poziom państwa.

-koncepcje korporatywistyczne zakładają, że parlament jest jedną z najważniejszych płaszczyzn uzgadniania sprzecznych interesów.

-w pluralistycznej koncepcji grup interesu interesy pozostają konfliktowe, a parlamentarni reprezentanci tych grup zmierzają do jednostronnego zwycięstwa.

-w modelu demokracji konsocjonalnej, który odnosi się do społeczeństw silnie sfragmentaryzowanych i w którym bardzo znaczącym ograniczeniom podlega reguła większości, parlament służy przede wszystkim gwarantowaniu praw mniejszości.

Pytanie:

Czy rzeczywiście obywatele poprzez wybory artykułują swoje interesy i są aktywnymi podmiotami w procesie wyborczym, czy też jest raczej tak, że to partie kreują grupowe interesy i następnie przekonują do nich konkretne segmenty elektoratu?

Można jeszcze mówić o diagnostycznej funkcji wyborów(poznawanie opinii publicznej), socjalizacyjnej, a nawet terapeutycznej(regulowanie politycznego konfliktu).

II. Kłopoty z zasadą równości.

W kierunku utrudniającym realizację zasady równości działają prawie wszystkie parametry systemu wyborczego. Zalicza się do nich w przypadku systemu proporcjonalnego:

1.progi prawne

2.wielkość okręgów

3.formułę przekładania głosów na mandaty

4.jedno lub dwustopniowy podział mandatów (lista krajowa lub jej brak)

Ad.1. Głos na partie małe, niekoniecznie marginalne, nie jest równy głosowi na partie ,,ponadprogowe'', bo ten pierwszy zostaje w ogóle pominięty. Równość w traktowaniu wyborów nie gwarantuje równości w uwzględnianiu ich preferencji.

Ad.2.W okręgu 5-mandatowym nawet kilkanaście procent głosów może nie przełożyć się na mandat.

Ad.3.Wprowadzenie w miejsce formuły d'Hondta formuły Sainte-Lague powiększa równość wyborów, gdyż zmniejsza nieco siłę głosów oddanych na partię zwycięską.

III. Trudności w realizacji zasady powszechności wyborów.

Zasada powszechności wg. Garlickiego:,,Wszelkie ograniczenia praw wyborczych mogą mieć jedynie naturalny charakter, natomiast wyklucza takie ograniczenia, które mają charakter polityczny.”

W perspektywie socjologicznej powszechność wyborów jest ważna dla legitymizacyjnej funkcji. Zasadę powszechności najbardziej dosłownie zinterpretowano we Włoszech,Belgii, gdzie nałożono na obywateli obowiązek głosowania. Ale tym samym zasada powszechności zwróciła się przeciwko zasadzie wolności jednostki. Jednak zarówno w teorii, jak i praktyce dominuje interpretacja, którą można nazwać słabą zasadą powszechności, w myśl której każdy obywatel winien mieć zagwarantowaną możliwość wybierania i bycia wybieranym. Jednak tutaj pojawia się problem, kto i na mocy jakich kryteriów należy do demos- jest to problem inkluzji. Np. w RPA do niedawna odbywały się wybory, w których brała udział tylko pewna mniejszość mieszkańców.

Zakres wyłączeń w polskim prawie wyborczym jest bardzo umiarkowany. Rozległe są też formalne i materialne gwarancje powszechności. (względnie małe obwody, obwody za granicą , na statkach, w więzieniach, rezygnacja z zasady domicylu).

Absencja czyni proces agregacji ułomnym, nadwartośiowując i wzmacniając preferencje osób uczestniczących, co zwraca się przeciwko zasadzie równości. Receptą byłaby obligatoryjność uczestnictwa, ale ta z kolei wchodzi w konflikt z presumpcją wolności jednostki. Być może najlepsze jest utylitarystyczne rozwiązanie tego dylematu, że słusznym jest nieuwzględnienie preferencji jednostek nie zainteresowanych wynikiem kolektywnych decyzji.

IV. Zasada większości a równość i proporcjonalność wyborów.

Postulat większości jest fundamentem potocznej teorii demokracji. Fakt, że rząd nie jest pochodną większości głosujących jest czymś wyjątkowym w sytuacji wyborów proporcjonalnych i czymś dość powszednim w westminsterskim typie demokracji, wspierającym się na zasadzie większości względnej. Jednak w Polsce ordynacja, choć nie jest większościowa, to powoduje podobny efekt.

Koalicje rządowe w Polsce są tworzone zgodnie z regułą Rikera tzn. są ograniczone do niezbędnej wielkości zapewniającej wygraną.

W Polsce widać pewną niespójność pomiędzy rozwiązaniami prawa wyborczego a pozostałymi rozstrzygnięciami ustrojowymi. W szczególności jeśli weźmie się pod uwagę podział władzy wykonawczej między prezydenta a Radę Ministrów. Skuteczne rządzenie przez rząd wymaga wyraźnej większości parlamentarnej, modelowo zdolnej do odrzucania prezydenckiego weta. Ordynacja proporcjonalna tego nie zapewnia, co może prowadzić do napięcia między Prezydentem a Rządem. Wzmacniany w ten sposób jest Prezydent.

V. Dylemat proporcjonalności i konkluzywności wyborów.

Zasada proporcjonalności oznacza, że mandaty są rozdzielone pomiędzy konkurujące ugrupowania wg. Proporcji uzyskiwanych przez nie głosów. Zasada ta do 2001 roku miała czysto deklaratywny charakter.Wszystkie parametry systemu wyborczego były tak skonstruowane, by doprowadzić łącznie do znacznej dysproporcjonalności w kierunku uprzywilejowania ugrupowań zwycięskich. Np.w 1993 SLD zdobywa 20% głosów a uzyskuje 37% mandatów. W1997 (taka sama ordynacja jak w 1993) dysproporcjonalność zmniejszyła się, gdyż mniej ostro zadziałał próg ustawowy dzięki konsolidacji ugrupowań prawicowych. Ale AWS uzyskując 34% głosów zdobywa 44% mandatów. W 2001 SLD zdobywa 41% głosów zdobywa 47% mandatów.

Stopień proporcjonalności wyborów w różnych krajach, gdzie stosowany jest system proporcjonalny mierzy się za pomocą indeksu proporcjonalności Gunthera, który skonstruowany jest jako suma bezwzględnych odchyleń pomiędzy odsetkami głosów a odsetkami mandatów podzielona przez 2 i odjęta od 100. Wartość tego indeksu dla wyborów w 1993 wynosiła 63,5; w 1997-81,5; w 2001-90,4.

Na dysproporcjonalność tylko w części wpływa system wyborczy. Na jej poziom ma wpływ także kształt systemu partyjnego. W sytuacji istnienia wielu małych partii jest ona zawsze większa. Innym istotnym czynnikiem jest regionalne zróżnicowanie poparcia dla poszczególnych partii. Partia, która miałaby równomierne poparcie we wszystkich okręgach tylko nieco przewyższające progowe 5% mogłaby nie uzyskać żadnego mandatu. Dzieje się tak dlatego, że przy stosunkowo małych okręgach wyborczych próg naturalny jest zazwyczaj wyższy niż próg prawny.

Klasyczna i nadal podtrzymywana jest teza M. Duvergera, wywiedziona z badań porównawczych, iż ordynacje większościowe sprzyjają powstawaniu i trwaniu systemu dwupartyjnego lub dwublokowego, a proporcjonalne sprzyjają powstawaniu i trwaniu systemu wielopartyjnego.

Bywa, że prawo wyborcze jest jednoznacznym i najsilniejszym czynnikiem kreującym system partyjny, ale równie częsta jest sytuacja, że rozstrzygnięcia ordynacji wyborczej są konsekwencją ukształtowanego wcześniej systemu partyjnego i mają na celu jego petryfikowanie.

Przypadek Polski przynosi silne argumenty na rzecz tezy o kreacyjnej roli prawa wyborczego.

1991-ordynacja proporcjonalna bez klauzul zaporowych (metoda Hare'a-Niemeyera)- mandaty uzyskuje 24 komitety wyborcze.

1993-ordynacja zmniejsza ilość partii w parlamencie, ale dysproporcjonalność była też efektem braku zjednoczenia prawicy.

1997-zmizna strategii partyjnych (zjednoczenie prawicy) przynosi istotną poprawę proporcjonalności.

2001-rozpad AWS zaowocował nową ordynacją wyborcza, wiodącą do poprawy proporcjonalności wyborów i w konsekwencji do systemu wielopartyjnego.

Odwraca się tym samym porządek determinaacji: prawo wyborcze stało się bezpośrednią konsekwencją układu sił partyjnych. Warto podkreślić tu szczególną rolę sondaży, na podstawie których partie i politycy podejmują decyzje o typie ordynacji.

Parametry systemu wyborczego, które mają wpływ na proporcjonalność wyborów:

1.progi prawne: w Polsce 5%dla partii i 8% dla koalicji.

W wyborach 1993 próg spowodował, że w podziale mandatów nie wzięły udziału listy, na które padło łącznie 34,5% głosów, w 1997-12,1 , w 2001 8,9%.

Określenie wysokiego progu na poziomie krajowym ma też tę konsekwencję, że blokuje rozwój ugrupowań politycznych o regionalnym zasięgu i charakterze. W państwie unitarnym jest to jednak rozwiązanie dość naturalne.

2. Wielkość okręgów wyborczych

Im więcej dużych okręgów (w sensie liczby mandatów), tym proporcjonalność większa, bo niższe są tzw. progi naturalne, a przede wszystkim mniejsze straty partii słabszych, z tytułu takiej czy innej reguły zaokrągleń.

3.Formuła wyborcza, czyli metoda przekładnia głosów na mandaty.

Wg. Metody d'Hondta podziału pomiędzy uprawnione listy okręgowe dokonuje się w sposób następujący: a)liczbę głosów ważnie oddanych na każdą z list w okręgu wyborczym dzieli się kolejno przez 1, 2, 3...,aż do chwili, gdy z otrzymanych w ten sposób ilorazów da się uszeregować tyle kolejno największych liczb, ile wynosi liczba mandatów do rozdzielenia między listy; b)każdej liście przyznaje się mandatów, ile spośród ustalonego w powyższy sposób szeregu ilorazów przypada jej liczb kolejno największych. Natomiast w metodzie Sainte-Lague w wersji klasycznej, rzadko w praktyce stosowanej, kolejnymi dzielnikami są 1,3,5, i kolejne naturalne liczby nieparzyste. W wersji zmodyfikowanej, częsciej wykorzystywanej, pierwszym dzielnikiem jest 1,4, dalszymi 3 i kolejne naturalne liczby nieparzyste. Dalsze postępowanie jest analogiczne jak w metodzie d'Hondta. Owa modyfikacja metody Sainte-Lague utrudnia partiom najmniejszym uzyskanie pierwszego mandatu w toku procedury ich rozdziału.

W1993 i 1997-d'Hondta, 2001-Sainte-Lague.

Metoda d'Hondta uprzywilejowywała partie największe. Gdyby obowiązywała w 2001, to bezwzględną większość uzyskałoby SLD. Metoda Sainte-Lague okazuje się korzystna dla ugrupowań małych i średnich, zaś d'Hondta najkorzystniejsza dla partii największej. Chociaż łatwo można skonstruować sytuację, że obie metody nie różnicują wyników, a nawet sytuację, iż metoda Sainte-Lague byłaby korzystniejsza dla partii największej.

Ogólnie metoda przekładania głosów na mandaty ma bardzo poważne konsekwencje dla rozdziału mandatów, w szczególności gdy okręgi wyborcze są relatywnie niewielkie. Skala dysproporcjonalności powodowana przez konkretną formułę nie jest jednak możliwa do określenia niezależnie od innych parametrów systemu wyborczego.

Dylemat proporcjonalności i konkluzywności.

Od racjonalnych reguł społecznego wyboru wymaga się, by były konkluzywne w tym sensie, że wiodą do jednoznacznych rozstrzygnięć.

W przypadku polskich wyborów ordynacja zawsze gwarantuje rozstrzygnięcie tzn. obsadzenie wszystkich mandatów (w ostateczności przewiduje procedurę losowania).

Ważność i skuteczność wyborów nie jest warunkowana ani udziałem większości uprawnionych ani tym bardziej uzyskaniemprzez kandydatów takiej czy innej większości głosów. Ta słaba zasada konkluzywności zostaje jednak zaostrzona przez w/w rozstrzygnięcia wywołujące dysproporcjonalność formalnie proporcjonalnego systemu wyborczego, co ułatwia powstawanie większościowych koalicji parlamentarnych i rządowych.

Starania o rozwiązanie dylematu proporcjonalności i konkluzywności zagrożone są zawsze bądź fragmentacją parlamentu, bądź deformacją woli publicznej. Ordynacje muszą łagodzić napięcie pomiędzy tymi wartościami, ale w razie zagrożenia systemu politycznego niestabilnością prymat musi zyskiwać zasada konkluzywności wyborów.




egzogeniczny (egzogenny) (egzo- + gr. génos `ród') 1. mający zewnętrzne pochodzenie, ukształtowany przez takie czynniki; wywodzący się z warstwy zewnętrznej

Instytucjonalizacja - jasne reguły gry politycznej - procedury, które są znane i powszechnie akceptowane.

Strukturalny konflikt - konflikt wynikający z pozycji ustrojowej władz.

6

---